PEDAGOGIJA, 1/04 128

pikazi i ocene

Prilozi za istoriju srpske obrazovanosti

Zbornik radova: OBRAZOVANJE KOD SRBA KROZ VEKOVE, ZUNS, Društvo istoričara Srbije, Istorijski institut, Beograd, 2003. “Budućnost čitave nacije zavisi od obrazo-vanosti naroda.” (Stojan Novaković, na osnivanju Glavnog prosvetnog saveta 1880. god.)

Zbornik koji prikazujemo nastao je kao rezultat truda Društva istoričara Srbi-je, Istorijskog instituta i Zavoda za udžbeni-ke i nastavna sredstva i ambicije mlađe generacije naših istoričara da se istraživa-njem društvenog života približe dominant-nim tendencijama u evropskoj istoriografiji. Takođe, trebalo je prikazati nova saznanja i interpretacije u odnosu na ona objavljena 1974. godine u knjizi Istorija škola i obra-zovanja kod Srba.

Za potrebe ovog prikaza samo ćemo pomenuti radove koji se bave specifi-čnim vidovima obrazovanja kao što su ško-lovanje sveštenstva (Nedeljko Radosavlje-vić, Radmila Radić), vojno i policijsko ob-razovanje (Mile Bjelajac, Milić Milićević, Vladimir Jovanović), zanatsko i trgovačko obrazovanje (Petar V. Krestić, Sofija Bo-žić), školovanje devojaka (Ljubinka Trgov-čević-Mitrović), nastanak i razvoj predškol-skih ustanova (Ana Gavrilović), kao i član-ke koji razmatraju uticaj različitih kulturnih i nacionalnih faktora na obrazovanje (Ruža Ćuk, Vojin S. Dabić, Biljana Šimunović- Bešlin), dok ćemo se zadržati na onim rado-vima koji daju nove poglede na pojedine istorijske periode u razvoju obrazovanja u Srba.

U članku “Obrazovanje u sred-njovekovnoj Srbiji” profesor Andrija Vese-linović konstatuje da “ova tema u našoj

istoriografiji i istoriji pedagogije nije do danas celovito obrađena ni u pojedinostima niti sintetički”. Savremena kritička istorio-grafija, međutim, po mišljenju ovog autora, može da da “iznenađujuće slojevitu i punu sliku obrazovanja Srba u srednjem veku”. Profesor Veselinović smatra da se u istraži-vanju obrazovanja u srednjovekovnoj Srbiji treba koncentrisati oko sledećih tema: druš-tveni i kulturni uslovi za razvoj obrazova-nja, učenje i obrazovanje u srednjovekovnoj Srbiji, učitelji i učilišta, metodi i sadržaji obrazovanja. Ovakav autorov pristup naro-čito nas je zainteresovao jer otvara prostor za buduću saradnju istoričara i pedagoga.

Profesor Veselinović ističe period srpske Despotovine (15. vek) u kome naila-zimo “na pravi kult učenosti i obrazovanja, kakav raniji periodi nisu poznavali /.../ Iz tog perioda su sačuvani jedini dragoceni podaci o učenju i nastavi, nekoj vrsti peda-goške doktrine našeg srednjeg veka”. Sredi-šnje mesto u prosveti Despotovine pripadalo je školi visokog ranga, koju je Konstantin Filozof organizovao na despotovom dvoru, prethodno se i sam obrazujući na visokoš-kolskom učilištu srpske patrijaršije, organi-zovanom po ugledu na carigradsku patrijar-šiju. Naučne discipline u ovim školama delile su se na “videteljnije” (teorijske - teologija, fizika i matematika) i “djelateljni-je” (praktične - ekonomija, politika, etika, a ponekad i astronomija i muzika). “Ove i ovako prisutne discipline svakako izmiču uobičajenim shvatanjima srednjovekovnog obrazovanja, koje najčešće podrazumeva čitanje, pisanje, osnove računa i teologiju”,

PEDAGOGIJA, 1/04 129

ističe profesor Veselinović. Konstantin Fi-lozof u svom beogradskom učilištu iz druge decenije petnaestoga veka unapređuje gra-matiku i pravopis, načine čitanja i pisanja i daje uputstva kako treba pisati. “Srbi nisu”, zaključuje profesor Veselinović, “zaostajali u pismenosti i obrazovanju za okolnim na-rodima toga doba, a u nekim segmentima su ih i nadvisili”.

Obnova srpske državnosti u 19. veku iziskuje nove napore u oblasti prosvete i školstva, o čemu piše dr Momčilo Isić u članku “Pismenost u Srbiji u 19. veku”. Skupština ustaničkih starešina u Beogradu 8. decembra 1807. godine odlučuje “da se u većim varošima zavedu komendati, a po selima knezovi, koja zvanja mogu dobiti samo oni koji znaju čitati i pisati /.../ i da se najviše poradi na unapređenju prosvete”. U ovom prikazu nećemo se zadržati na poda-cima o mreži škola u ustaničkoj Srbiji, i njihovom daljem ustrojstvu u kneževini Srbiji. Pomenimo samo da kraj 19. veka Srbija dočekuje sa skromnom mrežom os-novnih škola i oko 17% pismenih, dok je među ženama bila pismena tek svaka dva-deseta.

Dr Ana Stolić piše o mestu uči-teljskog poziva u sistemu obrazovanja u Srbiji 19. veka. Ona tvrdi da je učiteljski poziv u poređenju sa drugim činovničkim zanimanjima možda najviše uključen u slo-ženi odnos između vlasti i naroda. Autorka skreće pažnju na prelamanje društvenih razlika zasnovanih na polu na učiteljsko zanimanje: “Uverenje prosvećene elite da je ženskoj deci potrebno obrazovanje stvorilo je prostor za uključivanje žena u učiteljski posao. U tom slučaju presudna je bila pred-stava o posebnoj bliskosti majke sa žen-skom decom i njenoj vaspitnoj ulozi. Dakle, početna ideja je bila da žensku decu podu-čavaju žene. O tome jasno svedoče različiti nazivi kojima je to zanimanje označavano: vospitateljka, učiteljka, učiteljica, nastavni-ca. U zvaničnim aktima i zakonima pominju se učitelji, a u zagradi učiteljice /.../.”

U 19. veku, smatra Ana Stolić, škola se izgrađivala kao nacionalna institu-cija i odatle zakonodavci posmatraju osnov-nu školu kao, pre svega, vaspitnu ustanovu.

Nastavljenije za učitelje osnovnih učilišta iz 1844. god. od učitelja traži da doprinesu stvaranju “poleznih građana, vernih otačas-tvu sinova, pravih hristijana i poštenih lju-di”. Tada je projektovan onaj lik učitelja koji i danas utiče na naš odnos prema ovom pozivu, a koji je u svom istraživanju moral-nog vaspitanja najbolje prikazao profesor Tešić. Učitelj treba “da svojim ponašanjem pokazuje da ceni i uvažava svoj poziv, da ličnim primerom bude za ugled učenicima i drugim osobama van škole, ozbiljan i odgo-voran u radu /.../ da čuva autoritet kod uče-nika /.../ da što manje posećuje meane”. Ovi zahtevi, naravno, važe i za učiteljice, tim više što, kako piše D. Matić, u Nauci o vas-pitanju iz 1867. godine, “devojci je ličnost učiteljke prva, pa tek onda dolaze školski zakoni”.

Mr Arsen Đurović u članku “Ob-razovanje u Kraljevini Srbiji krajem XIX i početkom XX veka” analizira modernizaci-ju obrazovnog sistema u Srbiji u kontekstu promena koje se u tom periodu odvijaju u zapadnoj Evropi i zemljama Balkana (u Grčkoj, Bugarskoj). Prvi korak u tom prav-cu podrazumevao je uvođenje obaveznog školovanja za svu decu, što se zakonski reguliše u zapadnoevropskim zemljama od 1878. do 1882. godine, a Srbija donosi Za-kon o obaveznom osnovnom obrazovanju 11. januara 1883. godine. Zasluga za ovo pripada velikom srpskom istoričaru, politi-čaru i prosvetnom delatniku Stojanu Nova-koviću, koji je bio ministar prosvete u tri navrata, 1873, 1874-1875. i od 1880. do 1883. godine. Stojan Novaković i njegovi naslednici na poslu ministra prosvete, tako-đe značajni naučnici i političari Ljubomir Davidović, Andra Nikolić, Ljubomir Stoja-nović i Ljubomir Jovanović, dobro uočavaju da je stvaranje modernog obrazovnog siste-ma “ne samo ulaznica za XX vek, već i uslov opstanka države i jedina garancija da će se otečestvo svrstati u red naprednijih naroda”.

Modernizacija tadašnjeg obrazov-nog sistema zaokružena je donošenjem Za-kona o narodnim školama 1898. godine, koji je predvideo uvođenje zabavišta za decu uzrasta od 5 do 7 godina i njegovom

PEDAGOGIJA, 1/04 130

sledećom verzijom iz 1904. godine; zatim stvaranjem elitne realne gimnazije koja je predstavljala novi tip škole za novo doba i čija je glavna karakteristika bila ravnomerna zastupljenost predmeta iz oblasti prirodnih i društvenih nauka. Ovaj proces završen je 1905. godine osnivanjem Univerziteta. Domete modernizacije obrazova-nja u Srbiji mr Arsen Đurović ispituje (i to ističemo kao njegov značajan istraživački doprinos čitavom Zborniku) komparativno analizirajući obrazovni sistem u Srbiji i obrazovne sisteme u zemljama jugoistočne Evrope, Bugarskoj i Grčkoj, uzimajući pri tom u obzir približno jednake pokazatelje demografskog i privrednog razvoja ovih zemalja. Balkanske zemlje imale su iza sebe preteško nasleđe zaostajanja, što najbolje ilustruju pouzdani statistički podaci o pro-centu nepismenog stanovništva u Evropi početkom dvadesetog veka: severozapadna Evropa tada ima 2%, jugozapadna 30%, a jugoistočna čak 55% nepismenih. Dok u severozapadnoj Evropi svako četvrto dete ne pohađa školu, u jugoistočnoj Evropi školu pohađa tek svako četvrto dete. U na-meri da izmeni takvu situaciju siromašna srpska država izdvajala je za potrebe obra-zovanja 5.5% nacionalnog budžeta (što je u apsolutnim iznosima bilo znatno manje u odnosu na Bugarsku), dok je izdvajanje po glavi stanovnika za obrazovanje u Srbiji bilo dva puta manje u odnosu na Englesku i Francusku, ali u isto vreme veće nego u Rusiji, Italiji i Španiji, a samo nešto manje u odnosu na Austro-Ugarsku. Pored toga, značajna su i sredstva koja su obrazovanju pristizala od strane brojnih zadužbina i hu-manitarnih organizacija. Analiza nastavnih planova za osnovne škole u Srbiji, Bugarskoj i Grčkoj pokazuje da je u svim ovim zemljama akce-nat stavljen na nastavu maternjeg jezika, nacionalne istorije i geografije, a da se u Srbiji poklanja veća pažnja praktičnoj nas-tavi nego u Grčkoj i Bugarskoj. Obuhvaće-nost dece školskog uzrasta obaveznim ško-lovanjem početkom XX veka približava se pedesetoprocentnoj, a prolaznost školske 1902/03. bila je 82.07%, što je na evrop-skom nivou.

Bogatstvom novih istorijskih uvida i interpretacija odlikuje se članak profesora Ljubodraga Dimića “Prosveta u Kraljevini Jugoslaviji”. Napomenimo samo da profesor Dimić kao jedan od razloga za ujedinjenje 1918. godine vidi i strah južnos-lovenskih naroda od asimilatorskih uticaja u prosveti. Još 1906. godine, na Prvom srp-skom učiteljskom kongresu, traži se da se u nastavu unesu "zajednički pedagoški princi-pi". Naporom prosvetnih radnika u tom periodu "/.../ uobličena je svest da će u XX veku i društvo i pojedinac, imati onoliko koliko su spremni da ulože u svoje obrazo-vanje". Modernizatorski zanos prosvetara brzo se, međutim, suočava sa društvenom realnošću u novoj državi. Skromna su bu-džetska izdvajanja za potrebe školstva, ne-ma jedinstvenog prosvetnog zakonodavstva, ni stalnosti učiteljske službe. Celokupna prosvetna politika svedena je na ličnu i par-tijsku. Narodnu radikalnu stranku, dominan-tnu od 1918. do 1929. godine, prosvetno pitanje praktično ne zanima. Opoziciona, projugoslovenska Demokratska stranka (možda i zato što je njen vođa bio pomenuti ministar prosvete Ljubomir Davidović) veruje u unifikaciju školstva u celoj Kralje-vini, smatra da je dužnost države da podrži formiranje "narodne inteligencije", poklanja pažnju prosvećivanju "ženskinja". Hrvatska seljačka stranka izvorište svog prosvetnog programa vidi u narodnoj tradiciji i "kultur-nom idealu" hrvatskog sela. Klerikalna Slo-venska ljudska stranka radi na prosvetnom izolacionizmu Slovenije i zalaže se za oču-vanje uticaja katoličke crkve na školstvo. Između 1918. i 1929. godine bilo je 27 smena ministara prosvete; ovu dužnost obavljalo je 10 različitih ličnosti, sa dijamet-ralno suprotnim prosvetnim koncepcijama. U tridesetim godinama bilo je 20 smena ministara prosvete, sa 11 različitih ličnosti koje su taj posao obavljale. Zato je lako shvatljivo što, kako kaže profesor Dimić, red i disciplina nikada nisu nadvladali u prosvetnoj centrali, a napredak postignut u broju škola, učenika i nastavnika, mada nekada i dramatično dinamičan, bio je sti-hijski i neravnomeran.

PEDAGOGIJA, 1/04 131

Kraj Drugog svetskog rata Srbiju zatiče sa 46.9% nepismenih stanovnika - u užem području 56.3%, na Kosmetu 84.2% i u Vojvodini 18.19%; znatnim materijalnim oštećenjem imovine prosvetnih ustanova i kadrovskim deficitom zbog ratnih žrtava i neredovnosti školovanja. U isto vreme u zemlji se uspostavlja novi društveni pore-dak. Ostavljajući ovde po strani ideološke ambicije novog režima, čitajući članke dr Momčila Mitrovića (“Beogradski univerzi-tet 1945-1952”) i dr Momčila Pavlovića (“Školstvo u Srbiji 1945-1950”) uočavamo ogroman trud koji su u ovom periodu učini-le prosvetne vlasti: u kampanji protiv nepi-smenosti u Srbiji za pet godina opismenjeno je 950.506 ljudi; 1945. godine donet je za-kon o obaveznom sedmogodišnjem školo-vanju; obrazovanje učitelja produžava se sa 4 na 5 godina; osavremenjeni su srednjoš-kolski nastavni planovi (uvedena je dvos-merna nastava u gimnazijama sa prirodno-matematičkim i društvenim smerom), pobo-ljšan je položaj prosvetnih radnika; uvedeno je masovno stipendiranje đaka i studenata; izgrađeni su mnogobrojni školski objekti. Na univerzitetu se značajno povećava broj studenata, pa je tako na studije školske 1946/1947. godine upisano 96% maturana-ta. Zanimljivo je da se uz tehničke, medicin-ske i ekonomske, forsiraju i pedagoške nau-ke. Posleratni period karakteriše briga za stručno osposobljavanje i obrazovanje zaposlenih sa izgradnjom mreže posebnih škola, radničkih i narodnih univerziteta, centara pri fabrikama i odseka pri tehničkim i drugim srednjim školama. Dometi ovih promena svakako će biti analizirani u nekim narednim istraživanjima naše prosvetne prošlosti. Zbornik radova Obrazovanje kod Srba kroz vekove dugo je očekivan poku-šaj novog sagledavanja istorije obrazovanja kod nas. Bogatstvo novih izvora i podataka koje nam autori prezentuju, njihov trud da pojedine epohe u razvoju srpskog školstva sagledaju u kontekstu ukupnog društvenog i intelektualnog razvoja, osvetljavanje do sada nedovoljno uočenih problema (obrazo-vanje žena, uticaj partija i ideologija) učini-

će ovaj zbornik nezaobilaznim za buduće istraživače. Bilo bi korisno, na primer, da i drugi autori prihvate pristup profesora An-drije Veselinovića, koji u istorijsko ispitiva-nje uvodi i temu metoda i sadržaja obrazo-vanja, što bi doprinelo uspostavljanju sarad-nje između istoričara i pedagoga. Razmatra-nje promena u nastavnim planovima i pro-gramima teško se može ostvariti bez učešća pedagoga. Takođe, puna istorija našeg obra-zovanja ne može se zamisliti bez osvrta na razvoj pedagoške misli u Srba i istorije uni-verzitetskog života pedagogije. U daljim radovima iz naše druš-tvene istorije, a posebno istorije obrazova-nja, očekujemo i veće korišćenje publicisti-čkih i literarnih izvora u odnosu na arhiv-ske, makar oni bili i tako klasični tekstovi kao što su oni Svetozara Markovića i Steva-na Sremca. Obrazovanje kod Srba vekovima je bilo suočeno sa vapijućim problemom nepismenosti. To je kontekst koji zahteva i istraživanje uticaja usmene kulture na civili-zacijski nivo našeg naroda, pa time i uklju-čivanje etnologa, filologa i antropologa u ova istraživanja. Savremeni čitalac, suočen sa po-dacima iznetim u zborniku Obrazovanje kod Srba kroz vekove, ne može da se otme utis-ku da se u poslednja dva veka nikada nije tako malo u javnom životu naglašavao zna-čaj obrazovanja za društveni razvoj kao što je to slučaj danas. Nadamo se da je priprema i objavljivanje ovog zbornika nagoveštaj boljih vremena.

Mr Nataša Vujisić Živković