Prirucnik Suncevo Zracenje Skraceno

UDŽBENICI SVEUČILIŠTA U SPLITUMANUALIA UNIVERSITATIS STUDIORUM SPALATENSIS

Glavni autor i urednikZdeslav MatićNacionalni energetski program za primjenu Sunčeve energije – SUNENEnergetski institut Hrvoje Požar, Zagreb

Karte Sunčevog zračenjaIzvorne karte: Državni hidrometeorološki zavod, ZagrebTehničko-grafi čka dorada: Energetski institut Hrvoje Požar, Zagreb

Klimatološki podaci (u tablicama)Državni hidrometeorološki zavod, Zagreb

IzdavačEnergetski institut Hrvoje Požar, Zagreb, 2007.

Za izdavačaDr. sc. Goran Granić

LekturaAnita Filipović

Grafi čki dizajn Martina Komerički

RecenzentiProf. dr. sc. Mile Baće, Fakultet elektrotehnike i računarstva, ZagrebDr. sc. Ljubomir Majdandžić, Hrvatska stručna udruga za Sunčevu energiju, ZagrebDoc. Ljubomir Mišćević, Arhitektonski fakultet, ZagrebProf. dr. sc. Ivan Zulim, Fakultet elektrotehnike, strojarstva i brodogradnje, SplitZvonko Žibrat, Državni hidrometeorološki zavod, Zagreb

TisakAZP Grafi s d.o.o. Samobor

Rješenjem Ministarstva znanosti, obrazovanja i športa klasa 402-07/05-0/0036, ur. broj 533-12-05-3 od 21. travnja 2005. godine sufi nancirano je tiskanje ovog priručnika kao znanstvene knjige.Odlukom Ministarstva gospodarstva, rada i poduzetništva klasa 310-02/05-01/81, ur. broj 526-04-01-02/1-05-2 od 28. studenog 2005. godine sufi nancirano je tiskanje ovog priručnika.Odlukom Senata Sveučilišta u Splitu broj 01-1-7/11-1-06 donešenoj na 7. sjednici Senata održanoj 22. svibnja 2006. godine ovo djelo je prihvaćeno kao priručnik Sveučilišta u Splitu.

Naklada500 primjeraka

Autorska pravaEnergetski institut Hrvoje Požar, Zagrebosim karata Sunčevog zračenja i klimatoloških podataka u tablicama:Državni hidrometeorološki zavod, ZagrebSva prava pridržana.

CIP zapis dostupan u računalnom katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem 629122.

Zahvaljujemo se Ministarstvu gospodarstva, rada i poduzetništva i Ministarstvu znanosti, obrazovanja i

športa na podršci u izdavanju ovog priručnika.

Posebno se zahvaljujemo Državnom hidrometeorološkom zavodu na ustupljenim podacima i kartama,

suradnji i razumijevanju te recenzentima na uloženom trudu.

Energetski institut Hrvoje Požar

SUNČEVO ZRAČENJE NA PODRUČJU REPUBLIKE HRVATSKE

Priručnik za energetsko korištenje Sunčevog zračenja

Zagreb, ožujak 2007.

ISBN 978-953-6474-54-7

SADRŽAJ

PREDGOVOR.......................................................................................................................................1

UVOD.....................................................................................................................................................2

POVIJEST ISTRAŽIVANJA SUNČEVE ENERGIJE U HRVATSKOJ.....................................................3

1. ZEMLJA I SUNCE...........................................................................................................................5

1.1. Sunčevo zračenje, ozračenje, ozračenost i osunčavanje........................................................7 1.2. Sunce kao izvor energije.........................................................................................................7 1.3. Geometrijski odnos Zemlje i Sunca..........................................................................................8 1.4. Dijagram kretanja Sunca po nebu..........................................................................................18 1.5. Računanje vremena...............................................................................................................20

2. SUNČEVO ZRAČENJE................................................................................................................23

2.1. Ekstraterestričko zračenje.....................................................................................................25 2.2. Utjecaj atmosfere na Sunčevo zračenje.................................................................................27 2.2.1. Izravno (direktno) Sunčevo zračenje................................................................................32 2.2.2. Raspršeno (difuzno) Sunčevo zračenje...........................................................................32 2.2.3. Odbijeno (refl ektirano) Sunčevo zračenje.........................................................................34

3. MJERENJE SUNČEVOG ZRAČENJA..........................................................................................35

3.1. Mjerenje ukupnog Sunčevog zračenja...................................................................................37 3.1.1. Mjerenje raspršenog Sunčevog zračenja.........................................................................40

3.2. Mjerenje odbijenog Sunčevog zračenja.................................................................................45 3.2.1. Mjerenje albeda................................................................................................................45

3.3. Mjerenje izravnog Sunčevog zračenja...................................................................................46 3.4. Mjerenje Sunčevog zračenja metodom multipiranometarskog niza.......................................463.5. Mjerenje osunčavanja............................................................................................................48 3.5.1. Mjerenje osunčavanja progorijevanjem trake...................................................................48 3.5.2. Mjerenje osunčavanja instrumentima za mjerenje Sunčevog zračenja............................493.5.3. Opažanje naoblake i procjena osunčavanja i Sunčevog zračenja...................................49

4. PROCJENA SUNČEVOG ZRAČENJA.........................................................................................51

4.1. Interpolacija meteoroloških veličina.......................................................................................53 4.2. Modeli za procjenu Sunčevog zračenja.................................................................................54 4.2.1. Mjesečno zavisni modeli.....................................................................................................574.2.2. Mjesečno nezavisni modeli.................................................................................................57

4.3. Procjena srednjeg mjesečnog udjela raspršenog zračenja...................................................58 4.3.1. Procjena srednjeg dnevnog udjela raspršenog zračenja..................................................60

4.4. Sunčevo zračenje na nagnutu plohu....................................................................................61 4.4.1. Izotropni modeli zračenja na nagnutu plohu.....................................................................61 4.4.2. Anizotropni modeli zračenja na nagnutu plohu.................................................................64 4.4.3. Optimalan nagib nagnute plohe........................................................................................67

4.5. Procjena prosječnih satnih vrijednosti sunčevog zračenja....................................................69 4.6. Energija dozračena na zidove...............................................................................................70 4.7. Zasjenjivanje prozora.............................................................................................................71

5. KLIMATOLOŠKI PODACI, PODACI O SUNČEVOM ZRAČENJU I KRETANJU SUNCA PO NEBU........................................................................................................................75

5.1. Opći podaci...........................................................................................................................77 5.1.1. Oznaka i smještaj postaje................................................................................................77

5.2. Klimatološki podaci...............................................................................................................77 5.2.1. Izvor podataka..................................................................................................................77 5.2.2. Stupanj-dani i broj dana grijanja.......................................................................................79 5.2.3. Standardna vanjska projektna temperatura zraka............................................................805.2.4. Srednje mjesečno trajanje sijanja Sunca...........................................................................80 5.2.5. Relativno osunčavanje......................................................................................................81 5.2.6. Srednji broj dana s i bez sijanja Sunca..............................................................................81 5.2.7. Srednji broj oblačnih i vedrih dana po dekadama.............................................................815.2.8. Srednje mjesečne temperature zraka...............................................................................81 5.2.9. Srednje mjesečne količine oborine, maksimalne dnevne količine oborine.......................815.2.10. Srednja mjesečna relativna vlažnost zraka.......................................................................82 5.2.11. Srednji mjesečni tlak vodene pare.....................................................................................82

5.3. Podaci o Sunčevom zračenju..................................................................................................83 5.3.1. Ozračenost vodoravne plohe ukupnim Sunčevim zračenjem............................................835.3.2. Ozračenost vodoravne plohe raspršenim Sunčevim zračenjem........................................835.3.3. Ozračenost vodoravne plohe izravnim Sunčevim zračenjem...........................................855.3.4. Sunčevo zračenje na nagnutu plohu................................................................................84 5.3.5. Dnevni hod satne ozračenosti vodoravne plohe...............................................................845.3.6. Dnevni hod ukupne ozračenosti vertikalnog zida.............................................................845.3.7. Sunčevo zračenje na gornjoj granici atmosfere, izlazak i zalazak Sunca.........................855.3.8. Kretanje Sunca po nebu...................................................................................................85

TABLICE S KLIMATOLOŠKIM PODACIMA, PODACIMA O SUNČEVOM ZRAČENJUI KRETANJU SUNCA PO NEBU.........................................................................................................86

Brestovac-Belje.................................................................................................................................89

Čepić................................................................................................................................................97

Daruvar..........................................................................................................................................105

Dubrovnik.......................................................................................................................................113

Gospić..............................................................................................................................................121

Hvar...............................................................................................................................................129

Jastrebarsko...................................................................................................................................137

Karlovac..........................................................................................................................................145

Knin................................................................................................................................................153

Korčula............................................................................................................................................161

Križevci...........................................................................................................................................169

Lastovo...........................................................................................................................................177

Lipik...............................................................................................................................................185

Makarska........................................................................................................................................193

Mali lošinj........................................................................................................................................201

Ogulin.............................................................................................................................................209

Opatija............................................................................................................................................217

Osijek..............................................................................................................................................225

Pag.................................................................................................................................................233

Palagruža........................................................................................................................................241

Parg...............................................................................................................................................249

Ploče..............................................................................................................................................257

Pula................................................................................................................................................265Puntijarka.....................................................................................................................................................273

Rab................................................................................................................................................281

Rijeka............................................................................................................................................289

Rijeka-aerodrom.............................................................................................................................297

Rovinj................................................................................................................................................305

Senj...............................................................................................................................................313

Sinj................................................................................................................................................321

Sisak..............................................................................................................................................329

Skrad.............................................................................................................................................337

Slavonski Brod...............................................................................................................................345

Split-Marjan...................................................................................................................................353

Sv. Jure-Biokovo............................................................................................................................361

Šibenik..........................................................................................................................................369

Topusko..........................................................................................................................................377

Varaždin.........................................................................................................................................385

Vukovar.........................................................................................................................................493

Zadar............................................................................................................................................401

Zagreb-Grič...................................................................................................................................409

Zagreb-Maksimir.............................................................................................................................417

Zavižan........................................................................................................................................................425

KARTE OZRAČENOSTI VODORAVNE PLOHE UKUPNIM SUNČEVIM ZRAČENJEM.................433

Srednja godišnja ozračenost vodoravne plohe ukupnim Sunčevim zračenjem............................435 Srednja dnevna ozračenost vodoravne plohe ukupnim Sunčevim zračenjem u siječnju.............437 Srednja dnevna ozračenost vodoravne plohe ukupnim Sunčevim zračenjem u veljači...............439 Srednja dnevna ozračenost vodoravne plohe ukupnim Sunčevim zračenjem u ožujku..............441 Srednja dnevna ozračenost vodoravne plohe ukupnim Sunčevim zračenjem u travnju...............443 Srednja dnevna ozračenost vodoravne plohe ukupnim Sunčevim zračenjem u svibnju..............445 Srednja dnevna ozračenost vodoravne plohe ukupnim Sunčevim zračenjem u lipnju.................447Srednja dnevna ozračenost vodoravne plohe ukupnim Sunčevim zračenjem u srpnju...............449 Srednja dnevna ozračenost vodoravne plohe ukupnim Sunčevim zračenjem u kolovozu...........451 Srednja dnevna ozračenost vodoravne plohe ukupnim Sunčevim zračenjem u rujnu.................453 Srednja dnevna ozračenost vodoravne plohe ukupnim Sunčevim zračenjem u listopadu...........455 Srednja dnevna ozračenost vodoravne plohe ukupnim Sunčevim zračenjem u studenom..........457 Srednja dnevna ozračenost vodoravne plohe ukupnim Sunčevim zračenjem u prosincu............459

POPIS SLIKA....................................................................................................................................461

POPIS TABLICA...............................................................................................................................462

POPIS KRATICA...............................................................................................................................462 POPIS OZNAKA...............................................................................................................................463

BILJEŠKA O AUTORU.....................................................................................................................467

O ENERGETSKOM INSTITUTU HRVOJE POŽAR.........................................................................467 LITERATURA....................................................................................................................................469

1

PREDGOVOR

Ovaj priručnik rezultat je nastojanja Vlade Republike Hrvatske, Ministarstva gospodarstva, rada i poduzetništva i Energetskog instituta Hrvoje Požar da se, u okviru Nacionalnog energetskog programa za korištenje Sunčeve energije - SUNEN, na jednom mjestu sustavno obuhvati što više dostupnih podataka potrebnih za korištenje Sunčeve energije u Republici Hrvatskoj. Program SUNEN pokrenula je Vlada Republike Hrvatske 1997. godine s ciljem stvaranja institucionalnih i ostalih pretpostavki za povećanje korištenja Sunčeve energije u Hrvatskoj. U program su, uz Energetski institut Hrvoje Požar kao nositelja, uključeni: Državni hidrometeorološki zavod iz Zagreba, Fakultet elektrotehnike, strojarstva i brodogradnje iz Splita, Arhitektonski fakultet iz Zagreba, Institut Ruđer Bošković iz Zagreba, Tehnički fakultet iz Rijeke, Građevinsko–arhitektonski fakultet iz Splita, Hrvatska elektroprivreda d.d. iz Zagreba i mnoge druge organizacije. Provedbu programa fi nancira Ministarstvo gospodarstva, rada i poduzetništva.Priručnik se oslanja na radove brojnih stručnjaka, objavljene u domaćim i stranim znanstvenim i stručnim časopisima i različitim publikacijama. Namijenjen je širokom krugu čitatelja, osobito inženjerima strojarstva, elektrotehnike, arhitekture, građevine, fi zike, agronomije, odnosno svakome tko bi želio, sada ili u budućnosti, koristiti Sunčevu energiju. Smatramo da će priručnik biti od velike koristi i studentima i profesorima u nastavi iz primjene obnovljivih izvora energije.Prvi dio priručnika sadrži pregled istraživanja Sunčevog zračenja u Hrvatskoj, fi zikalne osnove Sunčevog zračenja te problematiku njegovog mjerenja i procjene. U drugom dijelu su obrađeni podaci potrebni za projektiranje sustava za pretvorbu Sunčeve energije na 43 lokacije na području Republike Hrvatske. Treći dio priručnika čine karte prostorne raspodjele ukupnog Sunčevog zračenja na vodoravnu plohu za pojedine mjesece i ukupno za cijelu godinu. Od početka rada na ovom priručniku, ostvareni su značajni pomaci u praćenju Sunčevog zračenja u Hrvatskoj. Na Fakultetu elektrotehnike, strojarstva i brodogradnje u Splitu i u Energetskom institutu Hrvoje Požar pokrenuto je nekoliko znanstvenih projekata u području mjerenja i modeliranja komponenata Sunčevog zračenja te mjerenja u tlu akumuliranog Sunčevog zračenja. U okviru programa fi nancijske i tehničke pomoći Europske unije CARDS započeo je projekt Procjena potencijala energije vjetra i Sunčeve energije u hrvatskoj pilot

regiji (AWSERCRO) koji će značajno poboljšati bazu podataka uključujući i mjerenja izravne komponente Sunčevog zračenja praćenjem kretanja Sunca po nebu. Osnovna mreža meteoroloških postaja Državnog hidrometeorološkog zavoda značajno je unaprijeđena po pitanju mjerenja Sunčevog zračenja. Međutim, mnogo posla je pred nama, kao na primjer poboljšavanje mreže mjernih postaja, svladavanje problematike umjeravanja instrumenata u akreditiranim laboratorijima, primjena međunarodnih normi u ovom području, primjena anizotropnih modela treće generacije za modeliranje Sunčevog zračenja, izrada dijagrama kretanja Sunca po nebu u lokalnom vremenu te izrada karata prostorne raspodjele Sunčevog zračenja na temelju prostornih modela koji uzimaju u obzir orijentaciju površina i učinke zasjenjenja pomoću digitalnog elevacijskog modela.Vjerujemo da će priručnik biti od koristi u široj primjeni Sunčeve energije u Hrvatskoj.

2

UVOD

Vjerojatno će se svatko, osim možda najpredanijih štovatelja obnovljivih izvora energije, složiti s izjavom da Sunčeva energija ne može dati racionalna rješenja za zadovoljavanje svih naših energetskih potreba. Međutim, ta činjenica ne smije poslužiti kao izgovor da energetske probleme koje Sunčeva energija može riješiti ipak ne rješavamo njenom primjenom. Većina oblika energije na Zemlji, nastala je i nastaje djelovanjem Sunčevog zračenja. Vjetar i sve vodne snage, energija valova i biomasa koja nastaje u procesu fotosinteze, posljedica su Sunčevog zračenja. Ugljen, nafta i prirodni plin su fosilna goriva, nastala iz nekad žive tvari, biljaka i životinja, koji su fotosintezom pretvarali Sunčevo zračenje u biomasu. Tijekom milijuna godina, pod posebnim uvjetima u Zemljinoj kori, takva biomasa se u procesima pougljenjavanja i bitumeniziranja pretvorila u ugljen, naftu i prirodni plin. Biljke, životinje i uvjeti za takav proces na velikim površinama postojali su samo u prethistoriji. Ne postoji mogućnost da se takav proces danas ponovi, čak i kad bi imali nekoliko milijuna godina vremena. Stoga su fosilna goriva neobnovljivi oblici energije, njihove su rezerve ograničene i jednog dana će biti iscrpljene. Sunčeva energija je svugdje dostupan izvor energije, naročito izdašan u priobalnim područjima Republike Hrvatske. U sjevernijim krajevima je korištenje Sunčeve energije također vrlo važno, zbog povećanih energetskih potreba za grijanjem. Upravo su države s izraženom kontinentalnom klimom, Njemačka i Austrija, predvodnici primjene Sunčeve energije u Europi. Međutim, iako je Sunčeva energija besplatna, uređaji za korištenje Sunčeve energije nisu. Troškovi održavanja i pogona su niski, no cijena uređaja je relativno visoka i vrijeme povrata investicije relativno dugo. Broj motiviranih i iskusnih montažera opreme također je nedostatan.Sunčevo zračenje može se izravno koristiti za grijanje i rasvjetu zgrada, za grijanje potrošne tople vode i vode u bazenima ili za izravnu proizvodnju električne energije. Karakteristika je Sunčeve energije nizak energetski tok, pa svako ozbiljnije korištenje Sunčeve energije mora uključivati i primjenu mjera energetske učinkovitosti. U zgradarstvu se troši trećina ukupne potrošnje primarne energije, od čega tri četvrtine samo za grijanje prostorija i vode. Gradnjom kuća i zgrada po relativno jednostavnim principima pasivne sunčane arhitekture mogu se maksimalno iskoristiti niske zimske razine zračenja uz sprječavanje nepotrebnih gubitaka topline. Nasuprot tome, ljeti je potrebno maksimalno smanjiti visoke toplinske doprinose Sunčevog zračenja. Arhitektura zgrade treba omogućiti i maksimalno korištenje raspršenog Sunčevog zračenja kako bi se uklonila potreba za umjetnom rasvjetom tijekom dana, koja, osim što troši energiju, dodatno zagrijava prostor. Zahvaljujući značajnim razlikama između temperature tla i zraka tijekom godine, moguće je koristiti energiju okoliša, odnosno energiju u tlu akumuliranog Sunčevog zračenja za hlađenje prostora ljeti, odnosno grijanje prostora zimi. Tijekom većeg dijela godine u sunčanim kolektorima se na učinkovit način može proizvesti toplina za pripremu potrošne tople vode za potrebe kućanstva i dogrijavanje bazenske vode u predsezoni i podsezoni. Sunčane ćelije su izuzetno pouzdani, dugotrajni i tihi uređaji za proizvodnju električne energije, naročito pogodni za osiguravanje napajanja na izdvojenim lokacijama bez pristupa elektroenergetskoj mreži.Korištenjem Sunčeve energije smanjuje se potreba za fosilnim gorivima, kao i onečišćenje okoliša prouzročeno njihovim izgaranjem. Tehnologija korištenja Sunčeve energije ne proizvodi stakleničke plinove koji uzrokuju globalno zatopljenje i ne proizvodi radioaktivni otpad kao naslijeđe našim potomcima.

3

POVIJEST ISTRAŽIVANJA SUNČEVE ENERGIJE U HRVATSKOJ

Mjerenje Sunčevog zračenja u Republici Hrvatskoj započeto je 1948. godine na opservatoriju Zagreb-Grič pomoću Robitzscheova aktinografa [1,2]. Mjerenja ukupnog Sunčevog zračenja uspostavljena su 1949. godine na Sljemenu i u Splitu, 1951. u Pargu, 1954. u Križevcima i 1956. u Razromiru. Mjerenja su bila neredovito obrađivana tako da je vrlo malo podataka sačuvano. Razdoblje od srpnja 1957. godine do prosinca 1958. godine, u kojem je Sunce prolazilo kroz maksimum zračenja, proglašeno je Međunarodnom geofi zičkom godinom. Tim povodom, od 1957. godine počinje redovita obrada izmjerenih podataka o Sunčevom zračenju. Mjerenje Sunčevog zračenja je dobilo status pravog meteorološkog elementa 1964. godine, u godini koja je, uz 1965. godinu, proglašena Međunarodnom godinom mirnog Sunca. U tom razdoblju je Sunce prolazilo kroz minimum aktivnosti u 11-godišnjem ciklusu. Mjerna postaja na opservatoriju Zagreb-Maksimir uspostavljena je 1969. godine, a u Rijeci i Dubrovniku 1980. godine. Međutim, iako se još 1983. godine na osam meteoroloških postaja Državnog hidrometeorološkog zavoda (DHMZ) mjerilo ukupno Sunčevo zračenje, isto je prekinuto 1989. godine [3]. Uspostavom mjerenja ukupnog Sunčevog zračenja na meteorološkoj postaji Parg u 2003. godini DHMZ ponovno počinje mjerenja Sunčevog zračenja. Danas su u redovnom radu mjerenja ukupnog Sunčevog zračenja još na meteorološkom postajama Rijeka, Dubrovnik i Gospić, a ukupnog i raspršenog Sunčevog zračenja na meteorološkim opservatorijima Split-Marjan i Zagreb-Maksimir [4]. Najduže prisutan oblik praćenja Sunčevog zračenja u našoj meteorološkoj praksi je mjerenje trajanja sijanja Sunca heliografom. Prvi heliograf u Hrvatskoj postavljen je u Zagrebu na Griču 1889. godine [1]. Do drugog svjetskog rata postoje heliografi u Splitu (Marjan) od 1926. godine, na Hvaru od 1931. godine, Rabu, Šibeniku i Dubrovniku od 1936. i Veloj Luci od 1937. godine, no većina prestaje s radom početkom rata. Na drugim postajama heliografi rade samo kratko vrijeme (Rijeka 1902-1912, Senj 1933-1939, Kraljevica 1935-1939). Podatke o osunčavanju kao važnom elementu klime često sadrže analize klime većih ili manjih zemljopisnih područja. Znanstveno istraživanje osunčavanja u Hrvatskoj započeo je Goldberg 1933. godine proučavajući podatke o osunčavanju u Zagrebu [5]. Koristeći podatke od početka rada heliografa pa do 1940. godine Biel [6] daje godišnji broj sati sijanja Sunca za sedam meteoroloških postaja u Kraljevini Jugoslaviji, među kojima su Hvar i Split. Detaljnu analizu osunčavanja za područje Republike Hrvatske sadrži Klima Hrvatske Škreba [7] iz 1942. godine, koja je ujedno i najstariji cjeloviti prikaz klime za područje Republike Hrvatske. Na osnovu podataka do 1940. godine prikazan je srednji godišnji hod broja sati sijanja Sunca za deset meteoroloških postaja. Furlan [8] koristi podatke o osunčavanju Malog Lošinja koji su bili dostupni do 1970. godine. Vujević [9] daje prikaz srednjeg godišnjeg broja sati sijanja Sunca na dvadeset postaja u FNR Jugoslaviji, od kojih se sedam nalazi u Hrvatskoj. Podaci se odnose na razdoblje od 1926. do 1935. godine. Delijanić [10] daje prikaz osunčavanja u Rijeci, Splitu, Hvaru i Dubrovniku na temelju mjerenja heliografa do 1958. godine. Podaci mjerenja heliografa sa svih meteoroloških postaja u SFR Jugoslaviji u razdoblju od 1951. do 1970. godine korišteni su pri izradi karata srednjeg relativnog trajanja sijanja Sunca za Atlas klime Jugoslavije [11], gdje su dane karte srednjeg relativnog trajanja sijanja Sunca za godinu, vegetacijsko razdoblje i mjesece kolovoz i prosinac. U Atlasu klime SR Hrvatske [12] za razdoblje od 1951. do 1970. godine izrađena je karta srednjeg godišnjeg trajanja sijanja Sunca te prikazan godišnji hod trajanja sijanja Sunca za sedamnaest meteoroloških postaja u Hrvatskoj. Koristeći podatke s četrnaest meteoroloških postaja iz razdoblja od 1958. do 1969. godine Vukov [13] analizira prosječni mjesečni i godišnji broj sati sijanja Sunca, kretanje osunčavanja po mjesecima, godišnje kretanje osunčavanja, apsolutni ekstrem i promjenjivost te trajanje osunčavanja u pojedinim godišnjim dobima i vegetacijskom razdoblju. U svom radu O klimi i vremenu Jadrana Duplančić [14] daje kratki prikaz relativnog i srednjeg dnevnog trajanja osunčavanja na Jadranu. Opširnu analizu osunčavanja i naoblake za područje Republike Hrvatske daje Poje sa suradnicima [2]

4

koji analiziraju 20-godišnji niz trajanja osunčavanja od 1961. do 1980. godine na 37 hrvatskih meteoroloških postaja.Opsežnija istraživanja Sunčevog zračenja u Hrvatskoj se počinju provoditi od 1959. godine [15]. Penzar [16], Lisac [17] i Barbaro [18] opisuju fi zikalne i meteorološke uvjete prolaska Sunčevog zračenja kroz atmosferu. Žibrat [19] analizira ozračenost Sunčevim zračenjem dvadeset i tri priobalne lokacije na jadranskoj obali Republike Hrvatske, za razdoblje od 1961. do 1980. godine. Rad se temelji na istraživanjima provedenim za potrebe Hrvatske elektroprivrede [1,20,21]. Na temelju mjerenja osunčavanja i opažanja naoblake Žibrat [22,3] analizira ozračenost petnaest lokacija na cijelom području Republike Hrvatske. Marki proučava dnevni hod ukupnog zračenja proračunat iz dnevnog srednjaka [23]. Za potrebe Tehničkog

propisa o uštedi toplinske energije i toplinskoj zaštiti u zgradama [24] DHMZ analizira ukupno Sunčevo zračenje na nagnutu i različito orijentiranu plohu za trideset meteoroloških postaja u Hrvatskoj. Perčec Tadić izrađuje GIS orijentiranu kartu srednje godišnje sume ukupnog Sunčevog zračenja kao i tabelarni prikaz zračenja na nagnutu plohu različitih orijentacija [25]. Posebno značajan doprinos istraživanju Sunčeve energije u Hrvatskoj daje Penzar koji, samostalno i sa suradnicima, objavljuje oko sedamdeset radova o Sunčevom zračenju. Penzar istražuje vjerojatnost prekida osunčavanja [26], statističku raspodjelu dnevnih i mjesečnih vrijednosti zračenja [27], objašnjava pojavu smanjivanja osunčavanja u proljeće [28,29], kao i smanjivanje osunčavanja u gradskim područjima [30], uspostavlja stohastičku vezu između osunčavanja i naoblake [31], kao i između osunčavanja i ukupnog Sunčevog zračenja [32]. Penzar izrađuje Atlas izlazaka i zalazaka Sunca i izračunava najveće moguće trajanje sijanja Sunca [33], istražuje ekstraterestričko zračenje [34], ekstinkciju u atmosferi [35,16], prostornu raspodjelu dozračene energije temeljenu na mjerenju i procjeni [36], proučava udjel izravnog i raspršenog zračenja u ukupnom zračenju [37], statističku raspodjelu pojave Sunčevog zračenja različitih energetskih razina [38], kao i udjel fotosintetskog aktivnog dijela zračenja [39].

TABLICETABLICE

S KLIMATOLOŠKIM PODACIMA, S KLIMATOLOŠKIM PODACIMA,

PODACIMA O SUNČEVOM ZRAČENJU I PODACIMA O SUNČEVOM ZRAČENJU I

KRETANJU SUNCA PO NEBUKRETANJU SUNCA PO NEBU

89

90

91

10° 20° 30° 40° 50° 60° 70° 80° 90° 10° 20° 30° 40° 50° 60° 70° 80° 90°

siječanj 1,33 1,50 1,63 1,73 1,80 1,82 1,80 1,74 1,64 1,31 1,46 1,57 1,66 1,70 1,71 1,69 1,62 1,52 veljača 2,09 2,29 2,43 2,53 2,57 2,55 2,48 2,36 2,18 2,07 2,24 2,36 2,44 2,46 2,44 2,36 2,23 2,06 ožujak 3,31 3,48 3,58 3,61 3,57 3,45 3,26 3,01 2,70 3,28 3,44 3,53 3,55 3,50 3,38 3,20 2,96 2,67 travanj 4,45 4,52 4,51 4,42 4,24 3,98 3,66 3,27 2,84 4,43 4,50 4,50 4,41 4,25 4,01 3,71 3,35 2,95 svibanj 5,31 5,27 5,14 4,92 4,62 4,24 3,81 3,32 2,81 5,31 5,28 5,16 4,96 4,69 4,34 3,94 3,49 3,01 lipanj 5,56 5,46 5,27 5,00 4,65 4,23 3,76 3,25 2,73 5,56 5,47 5,30 5,05 4,73 4,34 3,90 3,42 2,93 srpanj 5,77 5,70 5,52 5,26 4,90 4,47 3,98 3,45 2,89 5,77 5,71 5,55 5,31 4,99 4,60 4,14 3,64 3,12 kolovoz 5,24 5,28 5,22 5,07 4,82 4,48 4,07 3,59 3,07 5,23 5,27 5,23 5,09 4,87 4,56 4,18 3,74 3,26 rujan 4,12 4,31 4,41 4,41 4,33 4,15 3,89 3,55 3,14 4,09 4,27 4,36 4,36 4,28 4,11 3,86 3,54 3,16 listopad 2,69 2,92 3,08 3,18 3,20 3,16 3,05 2,87 2,63 2,66 2,86 3,00 3,08 3,09 3,04 2,92 2,75 2,51 studeni 1,37 1,51 1,62 1,70 1,74 1,74 1,70 1,64 1,53 1,36 1,48 1,57 1,63 1,66 1,65 1,61 1,53 1,43 prosinac 0,93 1,03 1,11 1,17 1,21 1,21 1,20 1,16 1,09 0,92 1,00 1,07 1,12 1,15 1,15 1,13 1,09 1,02 prosječno 3,52 3,61 3,63 3,59 3,47 3,29 3,06 2,77 2,44 3,51 3,59 3,61 3,56 3,45 3,28 3,06 2,78 2,47ΣΣ[MWh/m 2] 1,29 1,32 1,33 1,31 1,27 1,20 1,12 1,01 0,89 1,28 1,31 1,32 1,30 1,26 1,20 1,12 1,02 0,90

10° 20° 30° 40° 50° 60° 70° 80° 90° 10° 20° 30° 40° 50° 60° 70° 80° 90°

siječanj 1,28 1,39 1,48 1,54 1,57 1,57 1,53 1,46 1,36 1,24 1,32 1,38 1,41 1,42 1,40 1,36 1,29 1,19 veljača 2,03 2,17 2,26 2,32 2,32 2,28 2,20 2,07 1,91 1,98 2,08 2,14 2,16 2,15 2,10 2,02 1,90 1,74 ožujak 3,24 3,37 3,44 3,45 3,39 3,28 3,10 2,88 2,61 3,19 3,28 3,32 3,31 3,24 3,13 2,96 2,75 2,50 travanj 4,41 4,46 4,46 4,38 4,23 4,01 3,73 3,40 3,03 4,37 4,40 4,38 4,30 4,16 3,95 3,70 3,39 3,05 svibanj 5,30 5,27 5,17 5,00 4,75 4,44 4,08 3,66 3,22 5,29 5,26 5,16 5,00 4,78 4,50 4,16 3,78 3,37 lipanj 5,56 5,49 5,34 5,12 4,83 4,49 4,09 3,65 3,19 5,56 5,49 5,36 5,17 4,91 4,59 4,23 3,83 3,40 srpanj 5,77 5,72 5,59 5,38 5,09 4,74 4,33 3,87 3,39 5,76 5,71 5,59 5,41 5,15 4,83 4,46 4,04 3,60 kolovoz 5,20 5,24 5,20 5,08 4,88 4,60 4,26 3,86 3,42 5,17 5,19 5,14 5,03 4,84 4,59 4,28 3,91 3,51 rujan 4,05 4,19 4,26 4,26 4,18 4,02 3,79 3,49 3,15 3,99 4,09 4,13 4,11 4,02 3,87 3,66 3,39 3,07 listopad 2,61 2,78 2,89 2,94 2,94 2,88 2,76 2,59 2,37 2,56 2,67 2,74 2,77 2,75 2,68 2,56 2,40 2,20 studeni 1,33 1,42 1,49 1,54 1,55 1,53 1,48 1,40 1,30 1,29 1,36 1,40 1,42 1,42 1,39 1,34 1,26 1,16 prosinac 0,90 0,96 1,02 1,05 1,06 1,05 1,03 0,98 0,91 0,87 0,92 0,95 0,97 0,97 0,95 0,91 0,87 0,80 prosječno 3,48 3,55 3,56 3,51 3,41 3,24 3,03 2,78 2,49 3,45 3,49 3,48 3,43 3,32 3,17 2,97 2,74 2,47Σ[MWh/m 2] 1,27 1,29 1,30 1,28 1,24 1,18 1,11 1,01 0,91 1,26 1,27 1,27 1,25 1,21 1,16 1,09 1,00 0,90

10° 20° 30° 40° 50° 60° 70° 80° 90° 10° 20° 30° 40° 50° 60° 70° 80° 90°

siječanj 1,19 1,23 1,26 1,27 1,26 1,23 1,18 1,11 1,03 1,14 1,14 1,14 1,56 1,09 1,05 1,00 0,94 0,86 veljača 1,92 1,97 1,99 1,98 1,96 1,90 1,81 1,70 1,56 1,86 1,85 1,84 2,32 1,76 1,69 1,60 1,49 1,37 ožujak 3,13 3,17 3,17 3,10 3,06 2,94 2,78 2,58 2,35 3,06 3,04 3,00 3,43 2,83 2,71 2,55 2,37 2,16 travanj 4,33 4,32 4,28 4,12 4,04 3,84 3,60 3,32 3,01 4,27 4,22 4,14 4,31 3,87 3,68 3,44 3,18 2,89 svibanj 5,27 5,22 5,12 4,87 4,75 4,49 4,18 3,82 3,44 5,24 5,17 5,05 4,89 4,67 4,41 4,11 3,78 3,42 lipanj 5,56 5,48 5,36 5,06 4,93 4,64 4,30 3,93 3,52 5,55 5,46 5,32 4,99 4,90 4,62 4,30 3,94 3,56 srpanj 5,75 5,69 5,57 5,28 5,15 4,86 4,52 4,13 3,71 5,73 5,64 5,51 5,24 5,09 4,80 4,48 4,12 3,72 kolovoz 5,13 5,11 5,05 4,84 4,75 4,51 4,22 3,88 3,51 5,08 5,02 4,91 4,99 4,58 4,35 4,07 3,76 3,41 rujan 3,92 3,96 3,96 3,87 3,81 3,66 3,46 3,21 2,93 3,84 3,81 3,76 4,23 3,56 3,40 3,20 2,98 2,72 listopad 2,49 2,54 2,57 2,55 2,52 2,44 2,33 2,18 2,00 2,41 2,40 2,38 2,95 2,27 2,18 2,07 1,93 1,77 studeni 1,25 1,29 1,30 1,30 1,28 1,24 1,19 1,11 1,02 1,21 1,21 1,20 1,55 1,14 1,10 1,04 0,97 0,89 prosinac 0,84 0,86 0,88 0,87 0,86 0,84 0,80 0,75 0,69 0,81 0,81 0,80 1,06 0,76 0,73 0,69 0,65 0,59 prosječno 3,41 3,41 3,38 3,27 3,21 3,06 2,87 2,65 2,40 3,36 3,32 3,26 3,46 3,05 2,90 2,72 2,51 2,29Σ[MWh/m 2] 1,24 1,25 1,23 1,19 1,17 1,12 1,05 0,97 0,88 1,23 1,21 1,19 1,26 1,11 1,06 0,99 0,92 0,83

Mjesec

Azimut plohe ±±75° Azimut plohe ±±90°

Kut nagiba plohe Kut nagiba plohe

Mjesec


Srednja dnevna ukupna ozračenost nagnute plohe [kWh/m2]


Mjesec



92

93

94

4-5 5-6 6-7 7-8 8-9 9-10 10-11 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16 16-17 17-18 18-19 19-20

siječanj 0 0 0 0 201 220 223 208 178 135 80 30 0 0 0 0 1276 veljača 0 0 0 229 267 286 284 263 223 167 100 55 22 0 0 0 1895 ožujak 0 0 232 294 336 354 349 320 268 199 120 91 55 15 0 0 2632 travanj 0 175 255 318 360 377 369 335 279 204 150 121 86 47 7 0 3083 svibanj 0 175 255 317 358 374 365 332 275 200 172 144 110 72 33 0 3184 lipanj 80 167 243 303 342 358 350 318 264 197 178 151 118 82 44 8 3204 srpanj 93 190 273 337 378 392 380 341 279 197 175 148 115 78 39 2 3416 kolovoz 0 205 294 362 405 420 406 364 297 210 161 133 98 59 18 0 3432 rujan 0 0 297 365 408 423 409 367 300 213 130 101 66 28 0 0 3107 listopad 0 0 0 288 329 346 340 311 260 191 109 68 34 0 0 0 2276 studeni 0 0 0 149 182 201 205 194 167 128 79 35 6 0 0 0 1348 prosinac 0 0 0 0 128 147 153 146 128 99 61 21 0 0 0 0 882

4-5 5-6 6-7 7-8 8-9 9-10 10-11 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16 16-17 17-18 18-19 19-20


4-5 5-6 6-7 7-8 8-9 9-10 10-11 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16 16-17 17-18 18-19 19-20


Srednji dnevni hod satne ukupne ozračenosti vertikalnog zida [W/m2]

SW-jugozapadni zid

MjesecPravo Sunčevo vrijeme [h]

ΣΣ

S-južni zid


Σ

SE-jugoistočni zid


Σ

95

96

Dijagram kretanja Sunca po nebu

KARTE OZRAČENOSTI KARTE OZRAČENOSTI VODORAVNE PLOHE UKUPNIM VODORAVNE PLOHE UKUPNIM

SUNČEVIM ZRAČENJEMSUNČEVIM ZRAČENJEM

461

POPIS SLIKA

Slika 1. Utjecaj sfernosti Zemlje na ozračenje.......................................................................................8

Slika 2. Utjecaj visine Sunca na ozračenje vodoravne plohe................................................................9

Slika 3. Utjecaj nagiba plohe na ozračenje...........................................................................................9

Slika 4. Geometrijski odnos Zemlje i Sunca a) kruženje Zemlje oko Sunca b) položaj polarnica i

obratnica.................................................................................................................................10

Slika 5. Zemljopisna širina Φ, deklinacija Sunca δ i satni kut Sunca ω u odnosu na promatranu

točku.......................................................................................................................................12

Slika 6. Godišnji hod deklinacije Sunca..............................................................................................13

Slika 7. Prikaz kutova za računanje zračenja na nagnutu plohu........................................................15

Slika 8. Polarni Sunčev dijagram........................................................................................................19

Slika 9. Cilindrični Sunčev dijagram s ucrtanim okolnim predmetima.................................................19

Slika 10. Godišnji hod jednadžbe vremena...........................................................................................21

Slika 11. Gustoća zračenja na udaljenosti D od izvora.........................................................................25

Slika 12. Optička masa zraka................................................................................................................27

Slika 13. Utjecaj atmosfere na upadno Sunčevo zračenje....................................................................32

Slika 14. Spektar zračenja AM 0 i AM 1,5 i spektar zračenja crnog tijela temperature 5800 K

normaliziran na 1367 W/m2 s utjecajem atmosferskih plinova...............................................33

Slika 15. Piranometar CM11 Kipp & Zonen...........................................................................................38

Slika 16. Poluvodički piranometar SP-LITE Kipp & Zonen....................................................................39

Slika 17. Usporedba spektralne osjetljivosti piranometara....................................................................39

Slika 18. Piranometar CM11 Kipp & Zonen sa sjenilom CM 121 za mjerenje raspršenog Sunčevog

zračenja..................................................................................................................................44

Slika 19. Piranometar s automatiziranim rotirajućim sjenilom pri mjerenju slobodnog (lijevo) i

zasjenjenog neba (desno)......................................................................................................44

Slika 20. Albedometar CM7B Kipp & Zonen..........................................................................................45

Slika 21. Pirheliometar s automatskim sustavom za praćenje Sunca...................................................46

Slika 22. Fainmanov sustav za mjerenje Sunčevog zračenja...............................................................47

Slika 23. Campbell-Stokesov heliograf..................................................................................................48

Slika 24. Izravno zračenje na vodoravnu i nagnutu plohu.....................................................................61

Slika 25. Relativna snaga Sunčevog zračenja u ovisnosti o zenitnom kutu za valnu duljinu λ=365 µm

za vedro nebo i smog.............................................................................................................64

Slika 26. Geometrijski prikaz Perezovog modela Sunčevog zračenja...................................................65

Slika 27. Nagnuta ploha........................................................................................................................68

Slika 28. Prozor s nadstrešnicom a) vertikalan b) nagnut....................................................................72

Slika 29. Preporučena strategija zasjenjivanja......................................................................................73

Slika 30. Dimenzije prozora i kutne visine Sunca u podne za potpuno zasjenjivanje i potpuno

osunčavanje...........................................................................................................................73

Slika 31. Meteorološke postaje DHMZ-a čiji su podaci korišteni u ovoj publikaciji................................78

462

POPIS TABLICA

Tablica 1. Računanje rednog broja dana u godini (j) preko rednog dana u mjesecu (i)..........13Tablica 2. Preporučene vrijednosti dana, rednog broja dana i deklinacije Sunca za računanje Sunčevog zračenja................................................................................14 Tablica 3. Sunčeve konstante po planetima............................................................................25Tablica 4. Standardizirani Sunčev spektar AM1,5 G................................................................29 Tablica 5. Prosječan albedo za karakteristične površine........................................................34 Tablica 6. WMO i ISO klasifi kacija piranometara....................................................................38 Tablica 7. Kategorizacija parametara prema LeBaronu..........................................................41 Tablica 8. LeBaronov korekcijski faktor za raspršeno zračenje.............................................42 Tablica 9. Konfi guracija sustava s tri ili četiri piranometra, za lokaciju Sede Boqer, Izrael.....47Tablica 10. Usporedba oblačnosti izražene u osminama i desetinama i pripadajući nazivi vremena................................................................................................................50 Tablica 11. Godišnji hod koefi cijenata a

m i b

m za Split i Zagreb................................................55

Tablica 12. Koefi cijenti za Czeplakovu korelaciju raspršenog zračenja...................................59 Tablica 13. Koefi cijenti pojednostavljenog Perezovog modela Sunčevog zračenja.................65 Tablica 14. Vrijednosti regresijskih konstanti i parametara Markijeva modela.........................70

POPIS KRATICA

AM - optička masa zraka (eng. air mass)

DHMZ - Državni hidrometeorološki zavod

EIHP - Energetski institut Hrvoje Požar

ESRA - Europski atlas Sunčevog zračenja (eng. European Solar Radiation Atlas)

GMP - glavna meteorološka postaja

ICAO - Međunarodna organizacija za civilni transport

(eng. International Civil Aviation Organization)

IEC - Međunarodna elektrotehničko povjerenstvo

(eng. International Electrotechnical Commission)

ISO - Međunarodna organizacija za normizaciju

(eng. International Organization for Standardization)

KŠP - kišomjerna meteorološka postaja

LAT - pravo Sunčevo vrijeme (eng. local apparent time)

LMT - lokalno zonsko vrijeme (eng. local mean time)

OMP - obična meteorološka postaja

WMO - Svjetska meteorološka organizacija (eng. World Meteorological Organization)

463

POPIS OZNAKA

Osnovni principi označavanja ozračenja i ozračenosti:G ukupno ozračenje,D raspršeno (difuzno) ozračenje – raspršena komponenta Sunčevog zračenja,B izravno (direktno) ozračenje – izravna komponenta Sunčevog zračenja,R odbijeno (refl ektirano) ozračenje – odbijena komponenta Sunčevog zračenja,I komponenta izravnog ozračenja okomita na upadnu plohu.

Vrijednosti ozračenosti odnose se na vremensko razdoblje:h satne vrijednosti,d dnevne vrijednosti,m mjesečne vrijednosti.

Vremenska razdoblja mogu se kombinirati sa zagradama. Na primjer (Gd)

m označava srednju

mjesečnu vrijednost ukupne dnevne ozračenosti vodoravne plohe.

OZNAKE KUTOVA

j’ dnevni kut, dan u godini iskazan kao kut koji Zemlja zatvori pri kruženju oko Sunca od početka godine do dana j u 12 satiα azimut ploheα

S azimut Sunca

β kut nagiba nagnute ploheβ

opt optimalni kut nagiba nagnute plohe

γS

visina Suncaδ deklinacija Suncaζ

S zenitni kut Sunca

θ(β,α) upadni kut na nagnutu plohu azimuta α i nagiba βλ zemljopisna dužinaλ

r referentni meridijan vremenske zone

ф zemljopisna širinaω satni kut Suncaω

S kut zalaska Sunca za vodoravnu plohu

ωS kut zalaska Sunca za nagnutu plohu

OZNAKE VEZANE UZ ZRAČENJE

OZNAKA OPIS JEDINICA

B izravno ozračenje Wm-2

Bd dnevna izravna ozračenost Whm-2

(Bd)

m srednja mjesečna vrijednost dnevne izravne Whm-2

ozračenosti B

h satna izravna ozračenost Whm-2

(Bh)

m srednja mjesečna vrijednost satne izravne Whm-2

ozračenosti

464

D raspršeno ozračenje Wm-2

Dd dnevna raspršena ozračenost Whm-2

(Dd)

m srednja mjesečna vrijednost dnevne raspršene Whm-2

ozračenosti D

h satna raspršena ozračenost Whm-2

(Dh)

m srednja mjesečna vrijednost satne raspršene Whm-2

ozračenostiG ukupno ozračenje Wm-2

GC

ukupno ozračenje za vedro nebo Wm-2

Gd dnevna ukupna ozračenost Whm-2

(Gd)

m srednja mjesečna vrijednost ukupne dnevne Whm-2

ozračenosti G

h satna ukupna ozračenost Whm-2

(Gh)

m srednja mjesečna vrijednost ukupne satne Whm-2

ozračenosti G

0h dnevna ukupna ekstraterestrička ozračenost Whm-2

vodoravne plohe (G

d)

m srednja mjesečna vrijednost dnevne ukupne Whm-2

ekstraterestričke ozračenosti vodoravne plohe I izravno ozračenje Wm-2

Id dnevna izravna ozračenost Whm-2

(Id)

m srednja mjesečna vrijednost dnevne izravne Whm-2

ozračenosti Ih satna izravna ozračenost Whm-2

(Ih)

m srednja mjesečna vrijednost satne izravne Whm-2

ozračenostiI0 Sunčeva konstanta (1367 Wm-2) Wm-2

R odbijeno ozračenje Wm-2

Rd dnevna odbijena ozračenost Whm-2

(Rd)

m srednja mjesečna vrijednost dnevne odbijene Whm-2

ozračenosti R

h satna odbijena ozračenost Whm-2

(Rh)

m srednja mjesečna vrijednost satne odbijene Whm-2

ozračenosti N količina naoblake osmine (desetine)λ valna duljina zračenja nm

OSTALE OZNAKE S JEDINICAMA

OZNAKA OPIS JEDINICA

ET jednadžba vremena hj redni broj dana u godini (1. siječnja j=1, dan 1. veljače j=32)LAT pravo Sunčevo vrijeme (eng. local apparent time) hLMT lokalno zonsko vrijeme (eng. local mean time) hp tlak zraka Pap

0 tlak zraka na morskoj razini Pa

465

Sh satno trajanje sijanja Sunca h

Sd dnevno trajanje sijanja Sunca h

(Sd)

m srednja mjesečna vrijednost dnevnog trajanja h

sijanja Sunca S

0d trajanje Sunčevog dana h

(S0d

)m srednja mjesečna vrijednost trajanja Sunčevog h

dana T temperatura °CT

d srednja dnevna temperatura zraka °C

Tm srednja mjesečna temperatura zraka °C

tr vrijeme izlaska Sunca h

ts vrijeme zalaska Sunca h

Rs polumjer Sunca (6,96·108 m) m

BEZDIMENZIONALNE OZNAKE

a koefi cijent ekstinkcijea

m, b

m Ångströmovi koefi cijenti

KTd dnevni indeks prozirnosti

(KTd)

m srednja mjesečna vrijednost dnevnog indeksa prozirnosti

m ili AM optička masa zrakam

r relativna optička masa zraka

ε korekcijski faktor udaljenosti Zemlje i Suncaρ

g albedo tla

σ relativno trajanje sijanja Suncaσ

m srednje mjesečno relativno trajanja sijanja Sunca

467

BILJEŠKA O AUTORU

O ENERGETSKOM INSTITUTU HRVOJE POŽAR

Zdeslav Matić je stariji istraživač u Energetskom institutu Hrvoje Požar i voditelj Nacionalnog energetskog programa za primjenu Sunčeve energije (SUNEN) od 2002. godine. Završio je Fakultet elektrotehnike i računarstva u Zagrebu na smjeru elektroenergetika. Na Sveučilištu u Paviji, Italija, magistrirao je iz područja znanosti o materijalima. Kao znanstveni novak radio je u Laboratoriju za Sunčevu energiju pri Zavodu za matematiku i fi ziku Fakulteta elektrotehnike, strojarstva i brodogradnje u Splitu. U dva navrata je bio stipendist Katoličkog sveučilišta u Leuvenu, Belgija, gdje je istraživao unapređenje tehnološkog procesa proizvodnje sunčanih ćelija visoke učinkovitosti s multikristaliničnim silicijem u tehnici sitotiska na Međusveučilišnom centru za elektroniku IMEC. Do danas je objavio više od 40 znanstvenih i stručnih radova u području primjene Sunčeve energije i energije vjetra, obnovljivih izvora energije, zaštite okoliša i fi zike čvrstog stanja. Predsjednik je tehničkog odbora TO 180 Sunčeva energija pri Hrvatskom zavodu za norme. Član je nekoliko međunarodnih i hrvatskih stručnih udruga iz područja energetike i meteorologije. Tajnik je Znanstvenog vijeća Energetskog instituta Hrvoje Požar. U Odjelu za obnovljive izvore energije i energetsku učinkovitost Energetskog instituta Hrvoje Požar vodi nekoliko međunarodnih i domaćih projekata iz područja obnovljivih izvora energije.

Energetski institut Hrvoje Požar je neprofi tna znanstvena ustanova osnovana 1994. godine. Osnivač Instituta je Republika Hrvatska. U Institutu je zaposleno preko 50 visokoobrazovanih stručnjaka iz područja elektrotehnike, strojarstva, plina i nafte, zaštite okoliša, arhitekture, prava, ekonomije i informatike. Djelatnost Instituta je obavljanje znanstvenih i stručnih poslova u području energetike, provedba i promocija energetske politike, osobito korištenja obnovljivih izvora energije i učinkovitog

korištenja energije, izdavanje publikacija, održavanje savjetovanja, seminara, stručnih radionica i drugih oblika edukacije u području energetike. Institut je osposobljen i stručno ekipiran za poslove: strateškog planiranja energetskog sustava; planiranja razvoja pojedinih podsustava (električna energija, plin, toplina); transporta energije; razvitka distribucijske mreže pojedinih energenata ili njihovog zajedničkog planiranja; ekonomskih odnosa, benchmarkinga i tarifa; organizacije energetskog sektora; izrade zakonske i podzakonske legislative te pripreme i vođenja natječaja za privatizaciju i dokapitalizaciju energetskih tvrtki. Najvažniji korisnici usluga Instituta državne institucije, lokalna samouprava i vodeće energetske tvrtke iz Hrvatske i regije, Svjetska banka, Međunarodna agencija za energiju, Europska komisija, Američka agencija za međunarodni razvoj te agencije Ujedinjenih naroda.

469

LITERATURA

1. RHMZ (1986) Meteorološki parametri potrebni za iskorištavanje Sunčeve energije u SR Hrvatskoj, treći dio: Globalno zračenje. Zagreb: Centar za meteorološka istraživanja (neobjavljena studija).

2. Poje, D; Žibrat, Z; Gajić-Čapka, M. (1984) Osnovne karakteristike naoblake i instolacije na području SR Hrvatske. Rasprave 19, 49-74.

3. DHMZ (1998) Meteorološka podloga za primjenu u projektiranju energetski efi kasne toplinske zaštite zgrada. Zagreb: Centar za meteorološka istraživanja (neobjavljena studija).

4. Pismena komunikacija s DHMZ-om, prosinac 2005. godine.5. Goldberg J. (1933) Trajanje insolacije u Zagrebu na osnovi 36-godišnjih registracija. Rad

JAZU 246, 119-190.6. Biel, E. (1944) Climatology of the Mediterranean area, Institute of Meteorolgy of the

University of Chicago. Miscellaneous Reports, XIII, 79 (citirano u [2]).7. Škreb, S. i suradnici (1942) Klima Hrvatske, Geoizički zavod u Zagrebu, 140. 8. Furlan D. (1977) The climate of southeast Europe. In: Wallon C. C. (ed.), Climates of

Central and Southern Europe. Amsterdam: Elsevier. World Survey of Climatology, VI, 128-140 (citirano u [2]).

9. Vujević, P. (1953) Podneblje FNR Jugoslavije, Arhiva za poljoprivredne nauke, Beograd, VI, 12, 3-42.

10. Delijanić, I. (1959) Regionalna klimatologija, Savezni hidrometeorloški zavod, Beograd, 129 (citirano u [2]).

11. Atlas klime SFRJ. Beograd: SHMZ, 1969.-1976, 63 karte.12. Atlas kime SR Hrvatske (1977) Zagreb: RHMZ. 13. Vukov, J. (1971./72) Trajanje insolacije u Hrvatskoj. Geografski glasnik, 33-34, 177-

195.14. Duplančić, Č. (1958) O klimi i vremenu Jadrana. Hidrografski godišnjak 1958. Split:

Hidrografski institut JRM, 225-251.15. Penzar, I; Poje, D. (2000) Review of meteorological research in

Croatia, Survey of situation up to 1997. Geofi zika, 16-17, 1-32. (na Internetu: http://geofi zika-journal.gfz.hr/vol16-17.htm)

16. Penzar, I. (1966) Ovisnost direktne, difuzne i globalne radijacije o ekstinkciji u atmosferi. Zbornik za Meteorološke i hidrološke radove 2 dio, 30-44.

17. Lisac, I. (1967) Prilog poznavanju veličina zračenja u obalnom području Dinarskog krša. Krš Jugoslavije, 6, 71-82.

18. Barbaro, S; Cannistraro, G; Giaconia, C. i suradnici (1988) Clear sky atmospheric model valid for the Mediterranean zone. Solar & Wind Technology, V, 6, 605-9.

19. Žibrat, Z; Gajić-Čapka, M. (1986) Globalno zračenje na području SR Hrvatske. Rasprave, 21, 47-58.

20. RHMZ (1981) Meteorološki parametri potrebni za iskorištavanje Sunčeve energije u SR Hrvatskoj, prvi dio: Trajanje sijanja sunca. Zagreb: Centar za meteorološka istraživanja (neobjavljena studija).

21. RHMZ (1983) Meteorološki parametri potrebni za iskorištavanje Sunčeve energije u SR Hrvatskoj, drugi dio: Naoblaka, Modifi cirana insolacija. Zagreb: Centar za meteorološka istraživanja (neobjavljena studija).

22. Kolega, V; Šimetin, V. i suradnici (1998) KUEN zgrada Program energetske efi kasnosti u zgradarstvu, prethodni rezultati i buduće aktivnosti. Zagreb: Energetski institut Hrvoje Požar.

23. Marki, A; Penzar, I. (1994) Proračun dnevnog hoda Sunčevog zračenja iz dnevnog srednjaka. Energija i zaštita okoliša, Opatija, 26.-28. listopada 1994.

24. Ministarstvo zaštite okoliša, prostornog uređenja i graditeljstva: Tehnički propis o uštedi

470

toplinske energije i toplinskoj zaštiti u zgradama. Narodne novine br. 59/2005.25. Perčec Tadić, M. (2004) Digitalna karta srednje godišnje sume globalnog zračenja i

model proračuna globalnog sunčevog zračenja na nagnute, različito orijentirane plohe. Hrvatski meteorološki časopis, 39, 41-50.

26. Penzar, I; Penzar, B. (1979) Primjer analize vjerojatnosti za prekid insolacije. Sunčeva energija, 1, 2-5.

27. Penzar, I; Penzar, B. (1984) Features of sunshine duration in Croatia determined by means of distribution function. Idojaras, 88, 193-201.

28. Penzar, I; Penzar, B. (1984) On the existance and the origin of the spring defi cit of sunshine duration in the western part of Croatia. Zbornik meteoroloških i hidroloških radova. 10, 311-314.

29. Penzar, I;Penzar, B. (1985) Agroklimatologija. Zagreb: Školska knjiga.30. Juras, J; Penzar, I. (1987) Insolacija u urbanom području. Zbornik meteoroloških i

hidroloških radova. 14, 12-14.31. Penzar, I. (1961) Une relation empirique entre le rayonnement global et nebulosite.

Glasnik matematike, fi zike i astronomije, II, 16, 251-261.32. Penzar, I. (1961) Kakva je veza između globalne radijacije i trajanja insolacije u Zagrebu.

Vesnik Hidrometeorološke službe FNRJ, 8, 1-11.33. Penzar, I. (1974) Atlas izlaza i zalaza Sunca na području SFRJ. Bošković almanah

Hrvatskog prirodoslovnog društva, 26, 81-160.34. Penzar, I. (1982) Proračun Sunčevog zračenja na granici atmosfere u pojasu Jugoslavije.

Zbornik radova - Život i delo Milutina Milankovića 1879-1979. Naučni skupovi SANU, knjiga 12, 107-118.

35. Penzar, I; Penzar, B. (1984) Globalno zračenja za slučaj Rayleigheve atmosfere. Geofi zika, 1, 135-168.

36. Penzar, B; Penzar, I. (1960) Raspodjela globalne radijacije nad Jugoslavijom i Jadranskim morem. Hidrografski institut Jugoslovenske ratne mornarice. Posebni otisak iz Hidrografskog godišnjaka 1959.

37. Penzar, B. i suradnici (1996) Meteorologija za korisnike. Zagreb: Školska knjiga. 38. Penzar, I; Žic, M. (1987) Study of statistical probability of solar irradiation energy levels

in Zagreb and their application. Geofi zika, 4, 77-86,39. Penzar, I; Penzar, B. (1984) Fotosintetski aktivno Sunčevo zračenje u poljoprivrednom

području Hrvatske. Zbornik drugog savjetovanja o energiji u proizvodnji hrane, 20-28.40. Schrarmer K; Greif J. (2000) The European Solar Radiation Atlas, Vol.2: Database and

Exploitation Softwar, Les Presses de l’ Ecole Des Mines de Paris.41. Šegota T. (1988) Klimatologija za geografe. Zagreb: Školska knjiga.42. Kulišić, P. (1994) Novi izvori energije, II. dio, Sunčana energija i energija vjetra. Zagreb:

Školska knjiga.43. Bourges, B. (1985) Improvement in solar declination calculations. Solar Energy, 35, 367-

369.44. Perez, R; Stewart, R. (1986) Solar Irradiance conversion models. Solar Cells, 18, 213-

222.45. Duffi e, J.A; Beckman, W.A. (1980) Solar Engineering of Thermal Processes. New York:

Wiley Interscience. 46. United States National Geophysical Data Center (http://www.ngdc.noaa.gov/seg/

geomag/jsp/Declination.jsp)47. Solar Pathfi nder, 3953 Marsh Creek Road, Linden, TN 37096, S.A.D. (http://

www.solarpathfi nder.com/)48. Betti, T. (2001) Optimalni kut nagiba fotonaponskog panela. Fakultet elektrotehnike,

strojarstva i brodogradnje Split, Zavod za elektroniku, diplomski rad.49. Gueymard C. A. (2004) The sun’s total and spectral irradiance for solar energy

applications and solar radiation models. Solar Energy, 76 (4), 423-453.50. ISO 9845-1:1992 Solar energy -- Reference solar spectral irradiance at the ground at

471

different receiving conditions -- Part 1: Direct normal and hemispherical solar irradiance for air mass 1,5; International Organization for Standardization.

51. IEC 60904-3:1989 Photovoltaic devices. Part 3: Measurement principles for terrestrial photovoltaic (PV) solar devices with reference spectral irradiance data, International Electrotechnical Commission.

52. Wenham, S.R; Green, M.A; Watt, M.E. (1994) Applied Photovoltaics, Appendix B. Sydney: Bridge Printery.

53. Hu, C; White, R.M. (1983) Solar Cells: From Basic to Advanced Systems. New York: McGraw-Hill.

54. Penzar, I. (1970) Prilog poznavanju atmosferske mutnoće i njenog djelovanja na Sunčevu radijaciju. Sveučilište u Zagrebu, doktorska disertacija.

55. Hunn, B.D; Calafell, D. O. (1977) Determination of average ground refl ectivity for solar collectors, technical note. Solar Energy, 19, 87-89.

56. WMO (1996) Guide to Meteorological Instruments and Methods of Observation. Geneva: World Meteorological organization.

57. ISO 9060:1990 Solar energy - Specifi cation and classifi cation of instruments for measuring hemispherical solar and direct solar radiation, International Organization for Standardization.

58. Li-Cor: LI-200 SA Pyranometer sensor, Data sheet.59. Kipp&Zonen: SP LITE-Silicon Pyranometer, Instruction manual.60. Kipp&Zonen: CM 121 B Shadow Ring, Instruction manual.61. Drummond A. J. (1956) On the measurement of sky radiation Arch Meteor Geophys

Bioklim B, 7 413–36.62. Stanhill G. (1985) Observations of shade-ring corrections for diffuse sky radiation

measurements at the Dead Sea. Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society, CXI, 470, Oct, 1125-30.

63. Dehne K. (1984) Diffuse solar radiation measured by shade ring method improved by correction formula, instruments and observing methods. Report No. 15, World Meteorological Organisation.

64. Perez, R; Ineichen, P; Seals, Ri drugi (1990) Modeling daylight availability and irradiance components from direct and global irradiance. Solar Energy, 44 (5), 271-89.

65. LeBaron, B.A i drugi (1989) Corrections for diffuse irradiance measured with shadowbands. Solar Energy 25, 1-13.

66. Muneer T; Zhang X. (2002) A new method for correcting shadow band diffuse irradiance data. Journal of Solar Energy Engineering-Transactions of the ASME, CXXIV, 1, 34-43.

67. López, G; Muneer, T; Claywell, R. (2004) Assessment of four shadow band correction models using beam normal irradiance data from the United Kingdom and Israel. Volume 45 (13-14) 1963-1979.

68. Moon, P; Spencer D. E. (1942) Illumination from a non-uniform sky. Trans Illum Eng Soc 37, 707–25, citirano u [67].

69. Volker Quaschning, Fachhochschule für Technik und Wirtschaft, Treskowallee 8, Berlin, Savezna Republika Njemačka.

70. Ineichen, P; Guisan, O; Perez R. (1990) Ground-refl ected radiation and albedo. Solar Energy, 44 (4), 207-14.

71. Ineichen, P; Perez, R; Seals R. (1987) The importance of correct albedo determination for adequately modeling energy received by tilted surfaces. Solar Energy, 39 (4), 301-5.

72. Nkemdirim, L.C. (1972) A note on the albedo of surfaces. Journal of Applied Meteorology, 11 (5), 867-74.

73. METEONORM (2003) Handbook Part I: Review and Software, Version 5.0. Bern: Meteotest.

74. Liu, B.Y.H; Jordan, R.C. (1960) The interrelationship and characteristic distribution of direct, diffuse and total solar radiation. Solar Energy, 4, 1 –19.

75. Kipp&Zonen: CH-1 Normal Incidence Pyrheliometer, Instruction Manual

472

76. Faiman, D; Zemel, A; Zangvil A. (1987) A method for monitoring insolation in remote region. Solar Energy, 38 (5), 327-33.

77. Faiman, D; Feuermann, D; Ibbetson, P; Zemel A. (1992) A multipyranometer instrument for obtaining the solar beam and diffuse components, and the irradiance on inclined planes. Solar Energy, 48 (4), 253-9.

78. Faiman, D; Feuerman, D; Zemel, A (1993) Site-independent algoritm for obtaining direct beam insolation from a multypiranometer instrument. Solar Energy, 50 (1), 53-57.

79. Maxwell, E.L i suradnici (1999) Progress report for Annex II-Assessment of Solar Radiation Resources in Saudi Arabia 1993-1997, NREL report NREL/TP-560-25374.

80. Myers, D.R. i suradnici (2002) Final report for AnnexII-Assessment of Solar Radiation Resources in Saudi Arabia 1998-2000, NREL report NREL/TP-560-31546.

81. Ben-Gurion National Solar Energy Center, The Jacob Blaustein Institute for Desert Research, Ben-Gurion University of the Negev, Sede-Boqer Campus, Izrael.

82. Fairmount Weather Systems, Unit 4, Whitecroft Road, Meldreth, Hertfordshire, Velika Britanija.

83. Rangarajan, S; Swaminathan, M.S; Mani, A. (1984) Computation of solar radiation from observations of cloud cover. Solar Energy, XXXII, 4, 553-6.

84. Barbaro, S; Cannata, G; Coppolino, S. i suradnici (1981) Correlation between relative sunshine and state of the sky. Solar Energy, XXVI, 6, 537-50.

85. Kasten, F; Czeplak, G. (1980) Solar and terrestrial radiation dependent on the amount and type of cloud. Solar Energy, XXIV, 2, 177-89.

86. Muneer, T; Gul, M.S. (2000) Evaluation of sunshine and cloud cover based models for generating solar radiation data. Energy Conversion & Management, XLI, 5, 461-82.

87. Lefevre, M; Remund, J; Albuisson, M; Wald, L. (2002) Study of effective distances for interpolation schemes in Meteorology. XXVII Annual Assembly of the European Geophysical Society, Nice, Geophysical Research Abstracts, IV, April 2002, EGS02-A-03429.

88. Davies, J.A. i suradnici (1988) Validation of models for estimating solar radiation on horizontal surfaces. International Energy Agency.

89. Ångström, A. (1924) Report to the International Commission for solar research and actinometric investigations of solar and atmospheric radiation. Quart. J. Roy. Met. Soc, 50, 121-125 (citirano u [40]).

90. Prescott J.A. (1940) Evaporation from a water surface in relation to solar radiation. Trans R Soc Sci Austr 64, 114–25 (citirano u [40]).

91. Nagaraja, R; Bradley, C.R; Lee, T.Y. (1985) Some comments on Angstrom-type regression models for the estimation of the daily global solar radiation. Solar Energy, 34, 117-19.

92. Hutchinson, M. F; Booth, T.H; McMahon, J.P; Nix, H. (1984) Estimating monthly mean values of daily total solar radiation for Australia. Solar Energy, 32 (2), 277-90.

93. Flocas, A.A. (1980) Estimation and prediction of global solar radiation over Greece. Solar Energy, 24 (4), 63-70.

94. Chuah, D.G.S; Lee, S.L.(1981) Solar radiation estimates in Malaysia. Solar Energy, 26 (1), 33-40.

95. Biga, A.J; Rosa, R. (1980) Estimating solar irradiation sums from sunshine and cloudiness observations. Solar Energy, 25 (3), 265-72.

96. Revfeim, K.J.A. (1981) Estimating solar radiation income from ‘bright’ sunshine records. Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society 107 (452), 427-35, citirano u [100].

97. Jain, S; Jain, P.C. (1988) A comparison of the Angstrom-type correlations and the estimation of monthly average daily global irradiation. Solar Energy, 40 (2), 93-8.

98. Hinrichsen, K. (1994) The Angstrom formula with coeffi cients having a physical meaning. Solar Energy, 52 (6), 491-5.

99. Andretta, A; Bartoli. B; Coluzzi, B. i suradnici (1982) Global solar radiation estimation

473

from relative sunshine hours in Italy. Journal of Applied Meteorology, 21 (10),1377-84. 100. Marki, A (1999) Modeliranje srednjeg dnevnog hoda komponenata dozračene Sunčeve

energije, Sveučilište u Zagrebu, doktorska disertacija. 101. Gopinathan, K.K. (1988) A general formula for computing the coeffi cients of the

correlation connecting global solar radiation to sunshine duration. Solar Energy, 41 (6), 499-502.

102. Dogniaux, R; Lemoine, M. (1983) Classifi cation of radiation sites in terms of different indices of atmospheric transparency. Solar Energy Research and Development in the European Community, Series F, Volume 2, citirano u [40].

103. Elagib, N.A; Babiker, S.F; Alvi, S.H. (1998) New empirical models for global solar radiation over Bahrain. Energy Conversiona and Management, VIII, 39, 827–35.

104. Iqbal, M. (1979) Correlation of average diffuse and beam radiation with hours of bright sunshine. Solar Energy, II, 23, 169-73.

105. Akinoglu, B.G; Ecevit, A. (1990) Construction of quadratic model using modifi ed Angstrom coeffi cients to estimate global solar radiation. Solar Energy, XLV, 2, 85-92.

106. Bahel, V; Bakhsh, H; Srinivasan, R. (1987) A correlation for estimation of global solar radiation. Energy,12 (2),131-5.

107. Ertekin, C; Yaldiz O. (2000)Comparison of some existing models for estimating global solar radiation for Antalya (Turkey). Energy Conversion & Management, XLI, 4, 311-30.

108. Ampratwum, D.B; Dorvlo, A.S.S. (1999) Estimation of solar radiation from the number of sunshine hours Applied Energy. LXIII, 3, 161-7.

109. Suehrcke, H. (2000) On the relationship between duration of sunshine and solar radiation on the Earth’s surface: Angstrom’s equation revisited. Solar Energy, 68 (5), 417-25.

110. Soler, A. (1990) Statistical comparison for 77 European stations of 7 sunshine-based models. Solar Energy, 45 (6), 365-70.

111. Rietveld, M.R. (1978) New method for estimating regression coeffi cients in formula relating solar-radiation to sunshine. Agricultural Meteorology, 19 (3), 243-252.

112. Glover, J; McCulloch (1958) The empirical relation between solar radiation and the hours of bright sunshine. Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society, 84, 172-178, citirano u [56].

113. Page, J. K. (1961) The estimation of monthly values of daily total shortwave radiation on vertical and inclined surfaces from sunshine record for latitudes 40°N-40°S. Proceedings of th U.N. Conference on New Sources of Energy, Paper No 35|S|98, 378-390, citirano u [56].

114. Almorox, J; Hontoria, C. (2004) Global solar radiation estimation using sunshine duration in Spain. Energy Conversion & Management, 45(9-10):1529-1535.

115. Chen, R.S; Ersi, K; Yang, J.P. i suradnici (2004) Validation of fi ve global radiation models with measured daily data in China. Energy Conversion & Management, 45 (11-12):1759-1769.

116. Klein, S.A . (1977) Calculation of monthly average insolation on tilted surfaces. Solar Energy, 19 (4), 325-9.

117. Desnica, U.V; Urli, N.B; Desnica, D. (1984) Applicability of Liu-Jordan correlation in Yugoslavia. Solar Energy, 32 (3), 435-7.

118. Wesely, M.L; Lipschutz, R.C. (1976) Method for estimating hourly averages of diffuse and direct solar-radiation under a layer of scattered clouds. Solar Energy, 18 (5), 467-473.

119. Hay, J.E. (1979) Calculation of monthly mean solar radiation for horizontal and inclined surfaces. Solar Energy, 23 (4), 301-7.

120. Nikolov, N.T; Zeller, K. F. (1992) A solar-radiation algorithm for ecosystem dynamic-models. Ecological Modelling, 61 (3-4),149-168.

121. Collares-Pereira, M; Rabl, A.(1979) The average distribution of solar radiation-correlations between diffuse and hemispherical and between daily and hourly insolation values. Solar Energy, 22 (2),155-64.

474

122. Erbs, D.G; Klein, S.A; Duffi e, J.A. (1982) Estimation of the diffuse radiation fraction for hourly, daily and monthly-average global radiation. Solar Energy, 28 (4), 293-302.

123. Czeplak, G. (1996) Modifi ed polynomal Erbs coeffi cients for calculating monthly mean diffuse solar radiation. European Solar Radiation Atlas Project, Contract JOU2-CT93-305, DWD Report, Regional Consulting Offi ce Hamburg, 6 (citirano u [40]).

124. Vignola, F; McDaniels, D.K. (1984) Diffuse-global correlation: seasonal variations. Solar Energy, 33 (5), 397-402.

125. University of Oregon (1999) Pacifi c Northwest Solar Radiation Data, Physics Department, Solar Energy Center.

126. Barbaro, S; Cannata, G; Coppolino, S; Leone, C; Sinagra, E. (1981) Diffuse solar radiation statistics for Italy. Solar Energy, 26 (5), 429-35.

127. Lalas, D.P; Petrakis, M; Papadopoulos, C. (1987) Correlations for the estimation of the diffuse radiation component in Greece. Solar Energy, 39 (5), 455-8.

128. Penzar, I. (1985) Metode za izračunavanje energije Sunčevog zračenja. Sunčeva energija, II, 6 , 37-40.

129. Kulišić, P. (1981) Mogućnosti dobivanja tople vode pomoću solarne energije. Energija, 7-8, 351.

130. De Miguel, A; Bilbao, J; Aguiar, R; Kambezidis, H; Negro, E. (2001) Diffuse solar irradiation model evaluation in the North Mediterranean Belt area. Solar Energy, 70 (2), 143-53.

131. Liu, B.Y.H; Jordan, R.C.(1961) Daily insolation on surfaces tilted toward the equator. ASHRAE Journal, October 1961, 53-59, citirano u [40].

132. Bugler, J.W. (1977) Determination of hourly insolation on an inclined plane using a diffuse irradiance model based on hourly measured global horizontal insolation. Solar Energy, 19 (5), 477-491.

133. Klucher, T.M. (1979) Evaluation of models to predict insolation on tilted surfaces. Solar Energy, 23 (2), 111-114.

134. Reindl, D.T; Beckman, W.A; Duffi e, J.A. (1990) Evaluation of hourly tilted surface radiation models. Solar Energy, 45 (1), 9-17.

135. Gueymard, C. (1987) An anisotropic solar irradiance model for tilted surfaces and its comparison with selected engineering algorithms. Solar Energy, 38 (5), 367-86.

136. Skartveit, A; Olseth, J.A. (1986) Modelling slope irradiance at high latitudes. Solar Energy, 36 (4), 333-44.

137. Muneer, T. (1990) Solar radiation model for Europe. Building Services Engineering Research & Technology, 11, 153-163.

138. Klein S. A; Andersen P. (1980) Comments on ‘Calculations of monthly average insolation on tilted surface’ (by S.A. Klein with his reply). Solar Energy, 25 (3), 287.

139. Butera, F; Festa, R; Ratto, C.F. (1982) Calculation of the monthly average of hourly and daily beam insolations on tilted surfaces. Solar Energy, 28 (6), 547-550 (technical note).

140. Desnica, U. V; Petrovic, B. G; Desnica D. (1986) Calculation of monthly average daily insolation on tilted, variously oriented surfaces using analytically weighted R

b factors.

Solar Energy, 37 (2), 81-90.141. Perez, R; Seals, R; Ineichen, P. i suradnici (1987) A new simplifi ed version of the Perez

diffuse irradiance model for tilted surfaces. Solar Energy, 39 (3), 221-31.142. Messenger, R;Ventre, J. (2000) Photovoltaic System Engineering. Boca Raton: CRC

Press. 143. Tiwari, G.N. (2002) Solar Energy, Fundamentals, Design, Modelling and Applicaions.

Boca Raton: CRC Press. 144. NREL: Solar Radiation Data Manual for Flat-Plate and Concentrating Collectors (http:

//rredc.nrel.gov/solar/pubs/redbook/redbook_index.html)145. Balouktsis, D; Tsanakas, G; Vachtsevanos (1987) On the Optimum Tilt Angle of a

Photovoltaic Array. Int. Journal of Solar Energy. 5, 153-169.

475

146. Tsalides, P; Thanailakis, A. (1985) Direct Computation of the Array Optimum Tilt Angle in Constant-Tilt Photovoltaic Systems. Solar cells, 14, 83-89.

147. Liu, B.Y.H; Jordan, R.C. (1977) Availability of solar energy for fl at-plate solar heat collectors. Applications of solar energy for heating and cooling buildings, ASHRAE, Atlanta.

148. Olseth, J.A; Skartveit, A. (1987) A probability density model for hourly total and beam irradiance on arbitrarily orientated planes. Solar Energy, 39 (4), 343-51.

149. Beyer, H.G; Henning, H.-M; Luther, J; Schreitmuller, K.R. (1991) The monthly average daily time pattern of beam radiation. Solar Energy, 47 (5), 347-53.

150. Satyamurty, V.V; Lahiri, P.K. (1992) Estimation of symmetrical and asymmetric hourly global and diffuse-radiation from daily values. Solar Energy, 48 (1), 7-14.

151. Soler, A; Gopinathan, K.K. (1994) Estimation of monthly mean hourly global radiation for latitudes in the 1 degrees N-81 degrees N range. Solar Energy, 52 (3), 233-9.

152. Penzar, I; Marki, A. (1993) Proračun sunčane energije dozračene na zidove. Simpozij Opeke i zgrade od opeka u obnovi Hrvaske, Zagreb, 22.-23. travnja 1993.

153. Bilgen E. (1994) Experimental study of thermal performance of automated venetian blind window systems. Solar Energy, 52 (1), 3-7.

154. Sharp, K. (1982) Calculation of monthly average insolation on a shaded surface at any tilt and azimuth. Solar Energy, 28 (6), 531-538.

155. National Renewable Energy Laboratory: Solar Radiation Data Manual for Buildings (http://rredc.nrel.gov/solar/pubs/bluebook/)

156. Pandžić K. (ur.) (1998) Pedeset godina rada Državnog hidrometeorološkog zavoda 1947-1997. Zagreb: Državni hidrometeorološki zavod.

157. Conrad, V. (1950) Methods in Climatology, Harvard University Press, Cambridge, citirano u [158].

158. Cvitan L; Penzar I. (1984) Analiza zimskih toplinskih uvjeta u Hrvatskoj pomoću stupanj dana. Sunčeva energija. V, 1-2, 21-25.

159. Cvitan L. (1998) Temperaturni parametri, broj dana grijanja i stupanj-dan grijanja, poglavlje u [22].

160. Zaninović, K; Gajić-Čapka, M; Žibrat, Z; Šimetin, V. (2001) Meteorološki parametri u projektiranju toplinske zaštite zgrada. Građevinar - časopis Hrvatskog saveza građevinskih inženjera, 53 (2001), 10, 619-629.

161. DHMZ (2003) Meteorološki podaci za studiju “Sunčevo zračenje na području Republike Hrvatske”. Služba za meteorološka istraživanja i razvoj: Odjel za klimatološka istraživanja i primijenjenu klimatologiju (neobjavljena studija).

162. Kovačec; A. (ur.) (1996) Hrvatski opći leksikon, Leksikografski zavod Miroslav Krleža, Zagreb.

ISBN 978-953-6474-54-7

CIP zapis dostupan u računalnom katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice

u Zagrebu pod brojem 629122

Documents

Prirucnik Suncevo Zracenje Skraceno