Priručnik za izborne posmatrače - oktobar 2002

PRIRUCNIK ZA IZBORNE POSMATRACE

www.cdtmn.org 1

PRIRUCNIK ZA IZBORNE

POSMATRACE


www.cdtmn.org 2

Dragan Koprivica, Raško Konjevic, Damir Rašketic

PRIRUCNIK ZA IZBORNE POSMATRACE Izdavac Centar za demokratsku tranziciju – CDT Podgorica Za izdavaca Marko Canovic Tehnicki urednik Aleksandar Pajevic Lektor Vukic Konjevic, prof Štampa Grafo Crna Gora Tiraž 1000 primjeraka Podgorica, Oktobar 2002.

Zahvaljujemo se Nacionalnom

Demokratskom Institutu koji je, uz pomoc USAID-a, obezbijedio finansijsku i tehnicku pomoc za ovaj projekat.

CDT – NEKA SLOBODA BUDE I TVOJ IZBOR Adresa: Bulevar S. Kovacevica 56, Podgorica

Telefon/faks: 081 60 10 50 www.cdtmn.org

E-mail: [email protected]


www.cdtmn.org 3

Centar za demokratsku tranziciju

PRIRUCNIK ZA IZBORNE

POSMATRACE

Oktobar, 2002. godine

CDT


www.cdtmn.org 4

S A D R Ž A J UVOD 5 I IZBORNA PROCEDURA 7 1. BIRACKI ODBOR 7 2. IZBORNI MATERIJAL 7 3. BIRAcKO MJESTO I NJEGOVO OKRUŽENJE 10 4. PRIPREME ZA OTVARANJE BIRAcKOG MJESTA 12 5. PROCEDURA GLASANJA 12 6. BITNE PROMJENE ZAKONA O IZBORU ODBORNIKA I POSLANIKA VEZANE ZA “SIGURNI GLAS”14 7. GLASANJE POD POSEBNIM OKOLNOSTIMA 15 Pomoc pri glasanju 15 Glasanje van birališta 15 8. SITUACIJE KOJE TREBA UNIJETI U ZAPISNIK O RADU BIRACKOG ODBORA PRIJE ZATVARANJA BIRACKOG MJESTA I PREBROJAVANJA GLASOVA 16

9. ZATVARANJE BIRACKOG MJESTA I PREBROJAVANJE GLASOVA 17 9. RAZLOZI ZA RASPUŠTANJE BIRACKOG ODBORA 18 II UPUTSTVA ZA POSMATRACE NA DAN IZBORA 21 1. PRAVILA PONAŠANJA 21 2. UPUTSTVA ZA POSMATRANJE I IZVJEŠTAVANJE 22 III PRILOG 25 Pravo na posmatranje izbora 25 Administrativna struktura izbora 26 Republicka izborna komisija (RIK) 27 Opštinske izborne komisije (OIK) 28 Glasaci 29 Naša licna karta 31


www.cdtmn.org 5

Nezavisno i nepristrasno posmatranje izbora od strane domacih nevladinih organizacija postalo je jedan od bitnih elemenata razvoja civilnog društva u Crnoj Gori. Centar za demokratsku tranziciju, NVO koja okuplja uglavnom mlade ljude i koja se zalaže za unapredenje demokratskih procesa, do sada je sprovela pet kampanja posmatranja izbora na teritoriji Crne Gore. Vaša prava i obaveze kao akreditovanog posmatraca CDT-a za parlamentarne izbore zakazane za 20. oktobar 2002. godine, navedene su u Zakonu o izboru odbornika i poslanika, a razradene u ovom prirucniku. Prirucnik smo sredili na ovakav nacin da bi na samom pocetku ponudili informacije koje ce Vama biti najbitnije na dan glasanja. To ukljucuje zakonske propise i upute za posmatranje prema redosljedu odvijanja izbornih aktivnosti na birackom mjestu. Da bi obavili svoju dužnost na profesionalan nacin, Vama ce biti od koristi šire znanje o nadležnostima razlicitih organa, koji ucestvuju u izbornom procesu, pa smo ovakve informacije stavili u Prilog. U Prilogu, takode, možete naci podatke o programu i djelatnostima Centra za demokratsku tranziciju. Molimo Vas da ovaj prirucnik procitate pažljivo i da striktno poštujete instrukcije, a posebno pravila ponašanja posmatraca. Unaprijed se zahvaljujemo na Vašem ucešcu, koje ce doprinijeti sporovodenju fer izbora, transparentnosti procesa i jacanju povjerenja u demokratski razvoj crnogorskog društva.

CDT


www.cdtmn.org 6


www.cdtmn.org 7

I IZBORNA PROCEDURA 1. BIRACKI ODBOR

Biracki odbor neposredno sprovodi glasanje na birackom mjestu, obezbjeduje pravilnost i tajnost glasanja i utvrduje rezultate glasanja na birackom mjestu. Takode, on se stara i o održavanju reda na birackom mjestu za vrijeme glasanja, a odreduje, iz reda svojih clanova, i dva povjerenika za glasanje van birackog mjesta.

Biracki odbor imenuje opštinska izborna komisija za svako biracko mjesto najkasnije deset dana prije dana održavanja izbora. Biracki odbor (BO) u stalnom sastavu cine: predsjednik i cetiri clana. U stalni sastav BO, dva clana imenuju se na predlog partije, odnosno koalicije, koja ima vecinu u odgovarajucoj skupštini opštine. U stalni sastav BO obavezno se imenuje po jedan predstavnik dvije opozicione partije u odgovarajucoj skupštini, koje su na prethodnim izborima dobile najveci broj glasova. Svakoj partiji zastupljenoj u odgovarajucoj skupštini pripada broj predsjednika BO, srazmerno proporcijalnoj zastupljenosti odbornickih mandata u skupštini, a biracka mjesta na kojima bi pojedina partija predlagala predstavnika za predsjednika BO, opštinska izborna komisija odreduje žrijebom. Predsjednik i clanovi birackog odbora, kao i opunomoceni predstavnici izborne liste, imaju svoje zamjenike, koji ih u slucaju njihove odsutnosti, ravnopravno zamjenjuju.

2. IZBORNI MATERIJAL Biracki odbor preuzima od opštinske izborne komisije (OIK),

najkasnije 48 sati prije održavanja izbora: - glasacke listice; - zbirne izborne liste; - izvod iz birackog spiska za to biracko mjesto; - posebne i službene koverte za glasanje;


www.cdtmn.org 8

- obrazac zapisnika o radu birackog odbora; - potreban broj providnih glasackih kutija, s priborom za pecacenje; - drugi pribor potreban za glasanje (paravan, knjiga biraca, sprej, opticki citac i sl.). a) Glasacki listic Glasacki listic sadrži: - oznaku izborne jedinice; - redni broj koji se stavlja ispred izborne liste; - naziv izbornih lista, prema redosljedu utvrdenom na zbirnoj izbornoj listi i njihov redni broj; - napomenu da se glasa samo za jednu listu, zaokruživanjem rednog broja ispred liste, odnosno naziva liste ili imena i prezimena nosioca liste. Takode, na poledini glasackog listica, u gornjem desnom uglu, nalazi se naziv opštine i birackog mjesta, oznaka za broj birackog mjesta i pecat birackog odbora sa nazivom i brojem birackog mjesta. Glasacki listic štampa se tako da ima dva dijela i to, kontrolni kupon, odnosno odrezak glasackog listica, na kome se nalazi jedinstveni serijski broj i glasacki listic. Jedinstveni serijski broj ne smije biti odštampan na glasackom listicu. Republicka izborna komsija ce u okviru jedinstvenih standarda za izborni materijal utvrditi debljinu (gramažu) papira glasackog listica da bi se obezbijedila tajnost glasanja. Kontrolni kupon i glasacki listic odvojeni su perforacijom. Broj glasackih listica mora biti istovjetan broju biraca upisanih na biracki spisak, a broj rezervnih glasackih listica ne smije biti veci od 3% od ukupnog broja biraca. b) Zbirna izborna lista

Zbirna izborna lista, s nazivima izbornih lista i imenima svih kandidata, za vrijeme glasanja mora biti vidno istaknuta na birackom mjestu. c) Izvod iz birackog spiska

Biracki spisak je javna isprava u kojoj se vodi evidencija gradana koji imaju biracko pravo i služi samo za izbore.

U biracki spisak upisuje se:


www.cdtmn.org 9

- jedinstveni redni broj sloga pod kojim je izvršen upis u biracki spisak; - ime i prezime; - datum i mjesto rodenja; - državljanstvo; - adresa, datum prijave posljednjeg prebivališta; - maticni broj biraca.

Organ nadležan za vodenje birackog spiska sastavlja ovjereni izvod iz birackog spiska za svako biracko mjesto. Osim ovih podataka, izvod sadrži: - naziv organa koji ga je sacinio; - datum sacinjavanja i oznaku birackog mjesta za koje je izvod sacinjen. d) Knjiga biraca Knjigu biraca za svako biracko mjesto izdaje organ nadležan za vodenje birackog spiska. Ona sadrži: - ime i prezime; - datum i mjesto rodenja; - adresu biraca; - prebivalište; - maticni broj biraca; - prostor za svojerucni potpis; Ukoliko gradaninu nije odreden maticni broj u knjigu se upisuje broj licne karte. e) Zapisnik Zapisnik o radu birackog odbora vodi se na propisanom obrascu koji je dostavljen birackom odboru. Zapisnik sadrži podatke o licima koja su pratila rad birackog odbora kao i o vremenu njihovog zadržavanja na birackom mjestu. Podatke u zapisnik unosi predsjednik birackog odbora, a sve eventualne primjedbe clanova birackog odbora unose se u isti u momentu date primjedbe.

f) Glasacka kutija

Glasacka kutija je prozirna i izgradena od odgovarajuceg bezbojnog materijala propisanih dimenzija. Glasacka kutija se od strane birackog odbora pecati pomocu odgovarajuceg pribora. Na istu se stavlja glasacki listic.


www.cdtmn.org 10

Glasacka kutija mora biti u vidokrugu svih clanova birackog odbora.

g) Glasacki paravani

Glasacki paravani moraju biti izradeni od adekvatnog materijala (ne od papira ili kartona) i moraju biti tako postavljeni da u potpunosti osiguravaju tajnost glasanja na birackom mjestu.

h) Kutija za cuvanje kontrolnih kupona

Kutija za cuvanje kontrolnih kupona izraduje se od odgovarajucih materila (karton, drvo, plastika) i ima poklopac. Ona ima unutrašnje pregrade koje odgovaraju dimenzijama kupona.

Ukoliko imate nekih posebnih zapažanja u pogledu kvaliteta i kolicine izbornog materijala, molimo vas da to evidentirate u obrazac ID. Takode, zabilježite eventualne primjedbe clanova

birackog odbora i predstavnika politickih partija u vezi sa izbornim materijalom. Da li je debljina papira na kome su odštampani glasacki listici obezbjedivala tajnost glasanja?

3. BIRACKO MJESTO I NJEGOVO OKRUŽENJE

Biracka mjesta odreduje opštinska izborna komisija na predlog organa nadležnog za vodenje birackog spiska, najkasnije 20 dana prije dana održavanja izbora. Ono mora da ima dovoljno prostora da svi clanovi birackog odbora mogu nesmetano i u svakom trenutku, imati uvid i pristup birackim kutijama i izbornom materijalu, a mora biti i vidno obilježeno.

Biracko mjesto odreduje se za glasanje najviše do 1000 biraca. Birac glasa na birackom mjestu na kome je upisan u izvod iz birackog spiska.

Biracka mjesta u izbornoj jedinici otvaraju se u 8:00h, a zatvaraju u 21:00h. U toku radnog vremena biracko mjesto mora biti neprekidno otvoreno.

!


www.cdtmn.org 11

Ukoliko je na birackom mjestu došlo do kršenja javnog reda i mira biracki odbor može prekinuti glasanje, dok se ponovo ne steknu uslovi za neometan nastavak izbornog postupka. Ako je glasanje prekinuto duže od jednog casa, produžava se onoliko vremena koliko je prekid trajao. Pripadnicima policije i drugim uniformisanim licima, nije dozvoljen pristup birackom mjestu, izuzev u slucaju da je došlo do kršenja javnog reda i mira, a uz prethodan poziv i saglasnost birackog odbora.

Nikome nije dozvoljeno da na biralište dode noseci oružje ili druge opasne naprave.

Zabranjeno je zadržavanje na birackom mjestu svim licima koja nemaju prava i dužnosti u vezi sa sprovodenjem izbora.

Na birackom mjestu i na 50 m od njega zabranjeno je isticanje simbola politickih partija ili drugog propagandnog materijala, kojim se može uticati na opredjeljenje biraca.

Na birackom mjestu zabranjena je upotreba telefona, mobilnih telefona i pejdžera.

U toku trajanja glasanja na birackom mjestu moraju biti prisutni svi clanovi birackog odbora ili njihovi zamjenici.

Posebno obratite pažnju na pravila održavanja reda na birackom mjestu i u njegovoj okolini. ? Da li ste primijetili promotivni materijal stranaka i koalicija?

Zabilježite kojih i gdje! ? Da li ste primijetili neopravdano zadržavanje uniformisanih lica unutar ili u blizini birackog mjesta? ? Da li ste primijetili prisustvo aktivista politickih partija u blizini birackog mjesta, a koji bi mogli uticati na birace? ? Da li ste primijetili još neka kršenja izborne cutnje na dan izbora kao što su korišcenje zvucnika ili elektronskih medija u propagandne svrhe, dijeljenje letaka i sl.?

!


www.cdtmn.org 12

4. PRIPREME ZA OTVARANJE BIRACKOG MJESTA

Prije otvaranja birackog mjesta, biracki odbor žrijebom odreduje jednog clana u stalnom sastavu, koji u prisustvu ostalih clanova, vidno oštecuje pecat birackog odbora na nacin što zarezuje ili sagorijeva plamenom gumenu matricu pecata, kao i stalnog clana birackog odbora koji pecatira glasacke listice s oštecenim pecatom neposredno prije predaje glasackog listica biracu.

Takode, žrijebom se biraju stalni clan birackog odbora, koji odvaja kontrolni kupon pošto birac obavi glasanje, kao i clanovi koji su zaduženi za glasanje van birackog mjesta.

Glasacki listici obavezno su složeni prema redosljedu

serijskih brojeva na kontrolnom kuponu i prema tom redosljedu izdaju se biracima prilikom glasanja.

Biracki odbor provjerava glasacku kutiju u prisustvu biraca

koji prvi dode na biracko mjesto. Rezultat kontrole upisuje se u kontrolni list koji potpisuju clanovi birackog odbora i birac koji je prvi došao na biracko mjesto. Nakon toga, u glasacku kutiju ubacuje se kontrolni list, a zatim se ona u prisustvu prvog biraca pecati, što se unosi u zapisnik o radu birackog odbora.

Kako ocjenjujete kvalitet pripreme na vašem birackom mjestu? ? Da li je ispoštovana izborna procedura vezana za kontrolni list?

? Da li su glasacke kutije propisno zapecacene? ? Da li su clanovi birackog odbora izabrani žrijebom za odredena zaduženja koja ce obavljati na birackom mjestu? 5. PROCEDURA GLASANJA - Svaki birac glasa licno. - Birac u toku održavanja izbora može glasati samo jednom. - Glasanje je tajno.

!


www.cdtmn.org 13

Ukoliko biracki odbor ne uredi biracko mjesto na nacin kojim se obezbjeduje tajnost glasanja (paravan i kabina), biracki odbor se raspušta a glasanje ponavlja. Birac popunjava glasacki listic iskljucivo u prostoru koji je za to namijenjen (paravan, kabina), tako da niko ne može vidjeti kako je glasao. Ukoliko birac povrijedi tajnost glasanja na nacin što glasa javno izvan prostora odredenog za glasanje, ili ako nakon glasanja birackom odboru pokaže glasacki listic tako da se vidi za koga je glasao, predsjednik birackog odbora, na osnovu prethodne odluke birackog odbora, dužan je da u prisustvu birackog odbora, nakon odvajanja kontrolnog kupona, takav listic ucini nevažecim na nacin što ce ga precrtati, spakovati u poseban koverat i ubaciti u glasacku kutiju umjesto biraca. Dolaskom na biracko mjesto, birac se od strane ovlašcenog clana birackog odbora izlaže provjeri putem ultraviolentne svjetlosti, kojom se utvrduje eventulano prisustvo nevidljivog mastila. Ukoliko se utvrdi da nema nevidljivog mastila, pristupa se identifikaciji: - Birac dokazuje svoj identitet pokazujuci onu formu identifikacije koja sadrži fotografiju i maticni broj ili broj licne karte (licna karta, pasoš ili vozacka dozvola). Clanu birackog odbora koji vrši identifikaciju biraca, kao i ostalim clanovima birackog odbora zabranjuje se da, u bilo kojoj formi, a posebno glasnim obracanjem saopšti ime i prezime biraca, kao i njegov redni broj na birackom spisku. Pošto utvrdi identitet, clan birackog odbora: - zaokružuje redni broj pod kojim je birac upisan u izvod iz birackog spiska; - objašnjava proceduru glasanja i predaje glasacki listic koji je pecatiran na poledini sa oštecenim pecatom. Pecat birackog odbora ne stavlja se na kontrolni kupon glasackog listica. Birac svojerucnim potpisom u knjigu biraca potvrduje preuzimanje glasackog listica.

Clan birackog odbora nanosi “sprej bocom”, nevidljivo mastilo na korijen desnog kažiprsta i upozorava biraca da drži podignut kažiprst


www.cdtmn.org 14

do sušenja mastila. Ako birac nema desni kažiprst, redosljed prstiju koje treba premazati mastilom je sljedeci: palac, prst 3, 4, 5, a ako nema desne ruke, isti redosljed se primjenjuje na lijevoj. Ako birac nema prstiju odustaje se od testa mastilom. Biracu koji odbije test mastilom – sprejom, biracki odbor nece dozvoliti da glasa.

Clanovi birackog odbora dužni su da biracu na njegov zahtjev ponovo objasne nacin glasanja.

Birac može izabrati samo jednu izbornu listu i to zaokruživanjem: - rednog broja ispred naziva izborne liste ili - naziva izborne liste ili - imena i prezimena nosioca izborne liste.

Nakon glasanja birac presavija popunjeni glasacki listic tako da se ne vidi kako je glasao, a da pri tome ostane slobodan kontrolni kupon. Zatim, s glasackim listicem prilazi clanu birackog odbora koji uklanja kupon sa listica, ubacuje glasacki listic u glasacku kutiju i napušta biralište.

Molimo Vas da obratite pažnju na raspored clanova

birackog odbora. ? Da li je raspored clanova birackog odbora u skladu sa

izbornom procedurom? Obratite pažnju i na sljedece: 1) provjeru putem ultravioletne svjetlosti; 2) identifikacija biraca; 3) zaokruživanje imena biraca u birackom spisku; 4) pecatiranje glasackog listica, potpisivanje u knjigu biraca, nanošenje nevidljivog mastila i objašnjavanje procedure glasanja; 5) odvajanje kupona i ubacivanje glasackog listica u kutiju? ? Da li je i koliko bilo glasanja u ime druge osobe? ? Da li je kontrolni kupon odvajan neposredno prije ubacivanja glasackog listica u kutiju? ? Da li je bilo javnog glasanja i da li je ispoštovana procedura vezana za poništavanje listica? Da li je nekim biracima bilo dozvoljeno da popunjavaju svoje glasacke listice izvan mjesta predvidenog za njihovo popunjavanje?

!


www.cdtmn.org 15

6. BITNE PROMJENE ZAKONA O IZBORU ODBORNIKA I POSLANIKA VEZANE ZA “SIGURNI GLAS” Clanovima birackog odbora i licima koja prate rad ograna za sprovodenje izbora za vrijeme glasanja zabranjeno je na birackom mjestu vodenje bilo kakve evidencije o biracima koji su glasali, kao i korišcenje kopije birackog spiska ili bilo koje druge pomocne evidencije o biracima. Ako clan birackog odbora ili lice koje prati rad organa za sprovodenje izbora postupi suprotno stavu 1 i 2 ovog clana, predsjednik birackog odbora ce ga upozoriti, a ako lice i dalje nastavi da ometa rad, presjednik birackog odbora, na osnovu prethodne odluke birackog odbora, ce ga udaljiti, što ce konstatovati u zapisnik. Ukoliko je iz prostorije udaljen clan birackog odbora, predsjednik je dužan da, za dalji rad, omoguci prisustvo zamjenika.

Da li je neki od clanova birackog odbora ili predstavnika partija vodio evidenciju o biracima i ako jeste da li je ispoštovana procedura u vezi sa tim?

7. GLASANJE POD POSEBNIM OKOLNOSTIMA Pomoc pri glasanju

Biraci kojima je potrebna pomoc: slijepa lica, invalidi ili nepismeni u toku procesa glasanja imaju pravo da sa sobom povedu drugu osobu koja nije clan birackog odbora, a koja ce umjesto njih popuniti glasacki listic i do kraja izvršiti glasacku proceduru.

Glasanje van birališta

Glasac koji ne može da dode do birališta zbog bolesti ili starosti informiše biracki odbor da želi da glasa. Tom biracu (glasacu) clan birackog odbora je dužan omoguciti glasanje uz poštovanje tajnosti citavog procesa. Pošto bude informisan, clan birackog odbora koji je zadužen za glasanje van birališta, urucice biracu službenu kovertu koja

!


www.cdtmn.org 16

sadrži ovjereni glasacki listic, opštu kandidatsku listu, koja se sastoji od svih kandidatskih lista i specijalnu kovertu za stavljanje obilježenog glasackog listica. Nakon što je glasao, birac ubacuje svoj glasacki listic u specijalnu kovertu, koju zatim, clan birackog odbora pecati i zatvara voskom u njegovom prisustvu. Zapecacena koverta, potom se stavlja u službenu kovertu koja se, takode, pecati u prisustvu biraca. Clan birackog odbora prosljeduje službenu kovertu odboru gdje se ona otvara i zaokružuje redni broj ispred biracevog imena na izvodu iz birackog spiska, a specijalna koverta se stavlja u glasacku kutiju.

Korišcenje ovakvog nacina glasanja obavezno se mora unijeti u zapisnik.

Molimo vas da, ukoliko je na vašem birackom mjestu bilo glasanja pod specijalnim okolnostima, zabilježite: ? da li je ispoštovana izborna procedura kod bolesnih i nemocnih?

? da li je nekim glasacima nepotrebno ukazivana pomoc prilikom glasanja?

8. SITUACIJE KOJE TREBA UNIJETI U ZAPISNIK O RADU BIRACKOG ODBORA PRIJE ZATVARANJA BIRACKOG MJESTA I PREBROJAVANJA GLASOVA: 1) kršenje pravila o održavanju reda na birackom mjestu i eventualno

udaljavanje nekog od clanova birackog odbora, 2) glasanje van birackog mjesta, 3) javno glasanje, poništavanje glasackog listica zbog javnog glasanja, 4) privremeni prekid glasanja, razlozi i trajanje prekida, 5) vodenje evidencije o biracima i sve situacije koje su vezane za ovo

kršenje, 6) ocjena o kvalitetu izbornog materijala, 7) procedura vezana za kontrolni list, 8) nacin glasanja slijepih, nepismenih i invalidnih lica, odnosno lica

kojima je potrebna pomoc pri glasanju.

!


www.cdtmn.org 17

9. ZATVARANJE BIRACKOG MJESTA I PREBROJAVANJE GLASOVA

Biracima koji su se zatekli na birackom mjestu u trenutku njegovog zatvaranja mora se omoguciti da glasaju, s tim što biracki odbor prethodno utvrduje broj i identitet tih biraca.

Nakon zatvaranja birackog mjesta, biracki odbor zapocinje proceduru utvrdivanja rezultata. Ona se obavlja sljedecim redosljedom: - utvrduje se broj neiskorišcenih glasackih listica koji se stavljaju u posebnu kovertu koja se pecati; - utvrduje se broj kontrolnih kupona, odvojenih od glasackih listica i isti se smještaju u posebnu kovertu koja se pecati; - na osnovu izvoda iz birackog spiska utvrduje se broj glasaca koji su glasali; - kad se glasacka kutija otvori, prvo se utvrduje da li se unutra nalazi kontrolni listic, koji je tu stavljen na pocetku glasanja; - važeci glasacki listici se odvajaju od nevažecih.

Glasacki listic je nevažeci u sljedecim slucajevima: 1) kada je nepopunjen; 2) kada je popunjen na nacin da se ne može jasno utvrditi za koju izbornu listu se htjelo glasati; 3) kada je na listicu zaokruženo više od jedne liste.

Biracki odbor poslije prebrojavanja glasova stavlja u zapisnik: - broj nevažecih glasackih listica; - broj važecih glasackih listica; - broj glasova za svaku izbornu listu.

Biracki odbor takode stavlja u zapisnik: - broj primljenih glasackih listica; - broj neupotrijebljenih glasackih listica; - broj upotrijebljenih glasackih listica; - broj glasaca prema izvodu iz birackog spiska; - broj glasaca iz birackog spiska koji su glasali; - broj glasaca koji su glasali putem pisma.

U zapisnik o radu birackog odbora unose se primjedbe i mišljenja clanova birackog odbora, kao i sve druge cinjenice od znacaja za glasanje.


www.cdtmn.org 18

Zapisnik o radu birackog odbora potpisuju svi clanovi birackog odbora i svi dobijaju po kopiju.

Biracki odbor smješta neupotrijebljene, nevažece i važece glasacke listice u posebne koverte i one se pecatiraju. Zapisnik o radu birackog odbora, izvod iz birackog spiska, glasacke listice, kontrolne kupone odvojene od glasackih listica, pecat birackog odbora kao i ostali izborni materijal stavljaju se u jedan koverat koji se pecatira.

Koverta sa izbornim materijalom dostavlja se bez odlaganja opštinskoj izbornoj komisiji, a najkasnije u roku od 12 casova od casa zatvaranja birackog mjesta.

Molimo vas da date vašu ocjenu zatvaranja birackog mjesta i procesa prebrojavanja glasova, na nacin što cete u obrazcu ID zabilježiti:

? da li je bilo biraca koji su se zatekli na birackom mjestu u trenutku njegovog zatvaranja? ? da li su neupotrebljeni glasacki listici zapecaceni i spremljeni u koverte prije otvaranja glasacke kutije? ? da li je nakon otvaranja glasacke kutije pronaden kontrolni list? ? da li je nakon otvaranja glasacke kutije ustanovljeno da ima više glasackih listica od ukupnog broja biraca koji su glasali, prema izvodu iz birackog spiska? ? Da li su sve primjedbe clanova birackog odbora unesene u zapisnik? Zabilježite broj glasackih listica koje je biracki odbor proglasio nevažecim. Da li proglašavanje nevažecih listica bilo opravdano? Da li je postojala neka specificna vrsta nevažecih glasackih listica? 10. RAZLOZI ZA RASPUŠTANJE BIRACKOG ODBORA Raspuštanje birackog odbora U slucaju da se desi bilo koja od slijedecih zloupotreba, biracki odbor se raspušta i glasanje mora biti ponovljeno: ? biracima koji cekaju u redu u vrijeme zatvaranja birališta nije dozvoljeno

!


www.cdtmn.org 19

da glasaju; ? kontrolni listic nije pronaden u glasackoj kutiji na pocetku brojanja; ? clan birackog odbora pokušava da utice na odlucivanje glasaca; ? clan birackog odbora ne posvecuje posebnu pažnju obezbjedivanju uslova za potpunu tajnost i neometanost glasanja; ? ako je došlo do izmjene izvoda iz birackog spiska u periodu od dana kada je sastavljen, do dana sprovodenja izbora, kao i na sam izborni dan; ? ako je broj glasackih listica u glasackoj kutiji veci od broja biraca koji su glasali.

Biracki odbor može biti raspušten : ? ako su partijski simboli ili drugi promotivni materijali izloženi na

biralištu ili u krugu od 50 metara oko birališta. ? birac ne glasa licno; ? birac je glasao više od jednog puta; ? glasanje se ne obavlja ovjerenim glasackim listicem; ? birac ne potvrduje svojim potpisom u glasackoj knjizi da je uzeo izborni materijal; ? ako se neko pojavljuje na biralištu noseci oružje ili druge opasne

naprave.


www.cdtmn.org 20


www.cdtmn.org 21

II UPUTSTVA ZA POSMATRACE NA DAN IZBORA 1. PRAVILA PONAŠANJA

Uspjeh našeg gradanskog projekta posmatranja izbora zavisi od

njegove organizacije, kao i od ponašanja svakog posmatraca. Cilj nam je da se CDT i dalje afirmiše, da se ucvrsti njegov ugled kao nezavisne i pouzdane NVO koja izvještava o izbornim procesima u korist crnogorskih gradana.

Vrlo je važno da svi koji su ukljuceni u ovaj projekat izvršavaju svoje obaveze profesionalno i bez politickih predrasuda, da bi saznanja do kojih ce CDT doci bila opšte prihvacena u Crnoj Gori.

To podrazumijeva sljedece: - kao posmatrac, morate da ostanete potpuno nepristrasni u

obavljanju vaših poslova, da se ne izjašnjavate o vašim politickim preferencijama, da ne nosite na sebi bilo kakva obilježja politickih partija, da ne dajete komentare u vezi sa republickim vlastima, politickim strankama, kandidatima ili izbornim rezultatima

- kao posmatrac, morate da se uzdržite od davanja izjava medijima u toku citavog izbornog procesa

- kao posmatrac, ne smijete da se miješate u izborni proces. Molimo Vas da obratite pažnju na sljedeci clan ZIOP:

Clanovima birackog odbora i licima koja prate rad ograna za sprovodenje izbora za vrijeme glasanja zabranjeno je na birackom mjestu vodenje bilo kakve evidencije o biracima koji su glasali, kao i korišcenje kopije birackog spiska ili bilo koje druge pomocne evidencije o biracima. Ako clan birackog odbora ili lice koje prati rad organa za sprovodenje izbora postupi suprotno stavu 1 i 2 ovog clana, predsjednik birackog odbora ce ga upozoriti, a ako lice i dalje nastavi da ometa rad, presjednik birackog odbora, na osnovu prethodne odluke birackog odbora, ce ga udaljiti, što ce konstatovati u zapisniku. Ukoliko je iz prostorije udaljen clan birackog odbora, predsjednik je dužan da, za dalji rad, omoguci prisustvo zamjenika.


www.cdtmn.org 22

CDT smatra da vi imate pravo voditi evidenciju o broju izašlih biraca, i zato smo tražili tumacenje od RIK-a. Dalje informacije o ovom problemu dobicete na treninzima.

Zakonski propisana prava i obaveze posmatraca nevladine

organizacije možete naci u prilogu. Posmatraci bi trebali biti:

- nestranacki, da imaju moc zapažanja i da su razumni; - informisani o svojim pravima kao posmatraca; - informisani o izbornim pravilima i o mogucim nepravilnostima; - upoznati sa nacinom zapisivanja i izvještavanja; - organizovani za pracenje rada na birackom mjestu i za prosljedivanje izvještaja. 2. UPUTSTVA ZA POSMATRANJE I IZVJEŠTAVANJE

Kako biste što bolje posmatrali glasanje i brojanje glasova, a sebi olakšali posao, sa sobom ponesite: - vašu akreditaciju; - licnu kartu ili neki drugi identifikacioni dokumet; - ovaj prirucnik; - obrasce za izvještavanje; - hemijsku olovku; - sendvic i pice (nikako alkohol). Posmatraci trebaju doci na biracko mjesto najmanje pola sata prije pocetka glasanja.

Kada dodete na biracko mjesto, predstavite se i upoznajte se sa predsjednikom birackog odbora i ostalim clanovima odbora. Takode, predstavite se i ostalim posmatracima i saznajte kojim strankama i koalicijama pripadaju.

Na biracko mjesto ponesite akreditaciju koju treba vidljivo istaci. Izaberite svoje mjesto tako da ne remetite izborni proces s tim da možete vidjeti tok cijele izborne procedure. Molimo Vas da ne koristite mobilne telefone na birackom mjestu, ali za slucaj hitnih situacija telefoni bi trebali ostati ukljuceni (silent mode, odnosno iskljuceni svi tonovi). Ovo podrazumijeva da se razgovori sa koordinatorima vode


www.cdtmn.org 23

van birackog mjesta. Koristite ovaj prirucnik i provjerite da li je sve što piše u njemu ispoštovano. Bilježite vaša opažanja u obrascu za izvještavanje.

Kao nestranacki posmatrac CDT-a trebate biti svjesni atmosfere izvan i unutar birackog mjesta.

Molimo vas da ostanete na svom birackom mjestu sve do završetka prebrojavanja glasova, popunjavanja i potpisivanja zapisnika.

Molimo vas da svoja osjecanja u vezi sa rezultatima izbora ne iskazujete sve dok ste u ulozi posmatraca CDT-a.

Ukoliko Vaše biracko mjesto posjete predstavnici OEBS-a ili bilo koje medunarodne organizacije od Vas se ocekuje da inicirate razgovor u kome cete objasniti za koju organizaciju

radite i iznijeti svoje utiske o kvalitetu procedure na Vašem birackom mjestu. Predstavnici medunarodnih organizacija ili govore naš jezik ili imaju prevodioca tako da je sa te strane komunikacija ostvarljiva.

Ukoliko primijetite probleme ili kršenja izborne procedure, pažljivo i ljubazno se obratite predsjedniku birackog odbora i zapišite to u obrazac za izvještavanje. Nacin na koji bi se obratili predsjedniku mora biti takav da se ne može tumaciti kao davanje uputstava, naredenja ili kao miješanje u izborni postupak.

U zavisnosti od »težine« i ozbiljnosti problema:

a) unesite svoje primjedbe u obrazac izvještavanja ID ili b) ukoliko se radi o težoj povredi izborne procedure i kršenja zakona, unesite svoje zapažanje u obrazac ID, s tim što obavezno trebate obavijestiti svog opštinskog koordinatora putem telefona ili faksa.

Svaki posmatrac bi trebao da razlikuje nevažne greške u primjeni pravila i propisa od onih kršenja koja mogu grubo povrijediti izbornu proceduru.

Ozbiljnim kršenjima obicno se smatraju: ? sistematska, odnosno kršenja koja se ponavljaju; ? kršenja koja bi mogla uticati na slobodan izbor biraca; ? kršenja tajnosti glasanja; ? kršenja koja mogu suštinski uticati na izborne rezultate

!


www.cdtmn.org 24

Navedena kršenja se unose u obrazac za ozbiljne incidente OI. Pored navedenog, preporucujemo da posebno obratite pažnju,

odnosno odmah obavijestite svog opštinskog koordinatora u sljedecim situacijama: - ako nije vama ili drugim posmatracima dozvoljen ulazak na biracko mjesto ili ste sa njega udaljeni; - stvaranja haosa i konfuzije na birackom mjestu. Notirajte vaša zapažanja i, u skladu sa dogovorom, obrazac dostavite opštinskom koordinatoru.


www.cdtmn.org 25

III PRILOG Pravo na posmatranje izbora Mi smo dobili pravo da posmatramo izbore na osnovu zvanicnog dokumenta koji je usvojen na sastanku tadašnje Konferencije za bezbjednost i saradnju u Evropi (KEBS), 1990. godine. U poglavlju 8 tog dokumenta, potpisanog od strane Vlade Socijalisticke Federativne Republike Jugoslavije navodi se: Države koje ucestvuju u radu KEBS-a smatraju da prisustvo posmatraca, kako stranih, tako i domacih, mogu da poboljšaju ugled izbornih procesa u državama u kojima se izbori održavaju. One stoga pozivaju posmatrace iz drugih zemalja-ucesnica ove Konferncije i neke druge pogodne institucije i organizacije koje bi bile voljne da prate tok njihovog državnog izbornog procesa, do granica odredenih zakonom. Oni ce takode nastojati da olakšaju slican pristup izbornim procesima koji se dešavaju na nižem nacionalnom nivou. Ovakvi posmatraci preduzeti ce sve da se ne miješaju u izborne procese.

U Zakonu o izboru odbornika i poslanika kaže se: Ovlašceni predstavnici domacih nevladinih organizacija, registrovanih za pracenje ostvarivanja politickih prava i sloboda, mogu pratiti tok izbora i rad nadležnih organa za sprovodenje izbora, u skladu s ovim zakonom (clan 111a, Zakona o izboru odbornika i poslanika – u daljem tekstu ZIOP). Ovlašceni predstavnici stranih država i odgovarajucih medunarodnih organizacija i nevladinih institucija, registrovanih za pracenje izbora i ostvarivanja birackog prava, mogu pratiti tok izbora i rad organa za njihovo sprovodenje, pod uslovima utvrdenim ovim zakonom (clan111v, ZIOP-a). Lokalne nevladine organizacije moraju da se prijave Republickoj izbornoj komisiji (RIK) najmanje 5 dana prije dana izbora, podnoseci ime organizacije, potvrdu o registraciji, broj i sastav posmatraca. Nevladinim organizacijama kojima su data zvanicna punomocja od strane RIK, bice izdate identifikacione kartice s imenom


www.cdtmn.org 26

i prezimenom za svakog posmatraca i imenom organizacije kojoj pripada. Obaveze: ? lice kome je izdata identifikaciona kartica dužno je da je nosi na vidnom mjestu. (clan 111d, ZIOP-a); ? biracki odbor u zapisniku konstatuje prisustvo posmatraca na birackom mjestu (clan 111d, ZIOP-a); ? Republicka izborna komisija, na predlog organa za sprovodenje izbora, može oduzeti ovlašcenje ili identifikacionu karticu licu kome je izdata, ukoliko se ne pridržava pravila o održavanju reda na birackom mjestu, odnosno pravila o radu organa za sprovodenje izbora (clan 111e, ZIOP-a); ? clanovi organa za sprovodenje izbora i druga lica koja prate rad organa za sprovodenje izbora dužni su da postupaju u skladu s pravilima ponašanja koja propisuje Republicka izborna komisija; kad lica, koja prate rad organa za sprovodenje izbora prekrše pravila o održavanju reda na birackom mjestu ili na drugi nacin ometaju rad organa za sprovodenje izbora, organ za sprovodenje izbora može ih udaljiti, a podatke o tome unosi u zapisnik (clan 22, ZIOP-a). Prava: ? organi za sprovodenje izbora dužni su da stranom i domacem posmatracu omoguce pracenje toka izbora, kao i svog rada (clan 111d, ZIOP-a); ? rad organa za sprovodenje izbora je javan (clan 22, ZIOP-a). ADMINISTRATIVNA STRUKTURA IZBORA Opštinski izbori bice upravljani od strane: ? Republicke izborne komisije; ? opštinske izborne komisije; ? birackog odbora za svako biracko mjesto. Primjenjuju se osnovne mjere za sva izborna tijela i one glase:


www.cdtmn.org 27

? pravo da odredi opunomocenog clana za rad u organima za sprovodenje izbora ima svaki podnosilac potvrdene i proglašene izborne liste (clan 18, ZIOP-a); ? službenici organa za sprovodenje izbora moraju biti samo lica koja imaju biracko pravo (clan 20, ZIOP-a); ? organi za sprovodenje izbora odlucuju vecinom glasova svojih clanova (clan 21, ZIOP-a); ? rad organa za sprovodenje izbora je javan; clanovi organa za sprovodenje izbora i druga lica koja prate rad organa za sprovodenje izbora dužni su da postupaju na osnovu zakona i pravila koja propisuje Republicka izborna komisija. (clan 22, ZIOP-a). Republicka izborna komisija (RIK) Republicku izbornu komisiju u stalnom sastavu cine: predsjednik, sekretar i osam clanova. Predsjednik Republicke izborne komisije imenuje se na predlog partije koja je na prethodnim izborima dobila najveci broj poslanickih mandata. Sekretar Republicke izborne komisije imenuje se na predlog partije koja je na prethodnim izborima bila druga po broju osvojenih poslanickih mandata. U stalni sastav Republicke izborne komisije imenuje se po jedan predstavnik svih partija zastupljenih u Skupštin i Republike Crne Gore.

Podnosilac prihvacene izborne liste može da izabere opunomocenog predstavnika koji ucestvuje u radu RIK-a i punovažno odlucuje 15 dana prije dana odredenog za održavanje izbora. Opunomoceni predstavnici i stalni clanovi mogu da imaju svoje zamjenike koji bi ih zamjenjivali u slucaju odsustva ili nemogucnosti da vrše svoje zadatke i obaveze (clanovi 29-31, ZIOP-a).

Važne obaveze RIK-a koje se odnose na opštinske izbore jesu: ? obezbijedivanje zakonitog sprovodenja izbora i jedinstvene primjene odredaba usvojenih u Zakonu za izbor odbornika i poslanika; ? kontrolisanje sprovodenja Zakona za izbor odbornika i poslanika i davanje strucnih savjeta za njegovu pravilnu primjenu;


www.cdtmn.org 28

? koordiniranje rada opštinskih izbornih komisija, davanje uputstava u pogledu primjene Zakona za izbor odbornika i poslanika i nadgledanje njihovog rada; ? uspostavljanje jedinstvenih standarda za izborne materijale; ? uspostavljanje obrazaca za sprovodenje izbornih procedura koje su ustanovljene u ZIOP-u; ? utvrdivanje nacina proglašenja izbornih lista; ? utvrdivanje nacina rukovanja i cuvanja izbornog materijala; ? javno objavljivanje broja biraca u cjelini, po opštinama i po birackim mjestima. Opštinske izborne komisije (OIK)

Opštinsku izbornu komisiju u stalnom sastavu cine: predsjednik, sekretar i osam clanova. Opštinska izborna komisija u stalnom sastavu imenuje se po kriterijumu i na nacin utvrden u clanu 16 ovog zakona. Ukoliko neka od politickih partija zastupljenih u Skupštini Republike Crne Gore nema politicki interes da odredi svog predstavnika u stalni sastav opštinske izborne komisije, svoje mjesto u toj opštinskoj izbornoj komisiji može ustupiti nekoj drugoj politickoj partiji, o cemu je dužna obavijestiti nadležnu skupštinu opštine. Predsjednik opštinske izborne komisije imenuje se na predlog partije, odnosno koalicije koja je na prethodnim izborima dobila najveci broj odbornickih mandata. Ukoliko je na prethodnim izborima najveci broj mandata dobila koaliciona izborna lista, predsjednik opštinske izborne komisije imenuje se na predlog partije kojoj je, u okviru koalicije, pripao najveci broj odbornickih mandata. Sekretar opštinske izborne komisije imenuje se na predlog partije koja je na prethodnim izborima bila druga po broju osvojenih odbornickih mandata. U slucaju istog broja mandata koalicione izborne liste i partije koja je podnijela samostalnu izbornu listu, imenovanje predsjednika OIK-a vrši se na predlog partije, odnosno koalicije koja je osvojila veci broj glasova.


www.cdtmn.org 29

U slucaju istog broja mandata partija koje su na prethodnim izborima podnijeli samostalnu izbornu listu, imenovanje predsjednika OIK-a vrši se na predlog partije koja je osvojila veci broj glasova. Podnosilac prihvacene izborne liste može da izabere opunomocenog predstavnika koji ucestvuje u radu OIK-a i punovažno odlucuje pocevši s izvršavanjem te dužnosti 15 dana prije dana odredenog za održavanje izbora. Opunomoceni predstavnici i stalni clanovi mogu da imaju svoje zamjenike koji bi ih zamjenjivali u slucaju odsustva ili nemogucnosti da vrše svoje zadatke i obaveze (clanovi 24-25, ZIOP-a). Važne obaveze opštinske izborne komisije: ? stara se o zakonitom sprovodenju izbora; ? organizuje tehnicke pripreme za sprovodenje izbora; ? odreduje biracka mjesta za izbor odbornika; ? imenuje predsjednika i clanove birackih odbora; ? utvrduje broj glasackih listica za pojedina biracka mjesta, ovjerava ih i zajedno s ovjerenim izvodom iz birackog spiska zapisnicki ih predaje birackim odborima; ? ocjenjuje da li su izborne liste za izbor odbornika sastavljenje i podnešene u skladu s ovim zakonom; ? potvrduje i proglašava izborne liste za izbor odbornika; ? javno objavljuje broj biraca u opštini i po birackim mjestima; ? utvrduje rezultate izbora odbornika kao i broj glasova za svaku izbornu listu i utvrduje broj mandata koji pripada svakoj izbornoj listi za izbor odbornika; ? izdaje uvjerenje izabranom odborniku; ? javno objavljuje rezultate za izbor odbornika; ? podnosi izvještaj skupštini opštine o rezultatima za izbor odbornika; ? dostavlja podatke o izborima za odbornike organima nadležnim za prikupljanje i obradu statistickih podataka(clan 27, ZIOP-a). Glasaci Pravo da bira i da bude biran za poslanika ima gradanin Crne Gore koji je navršio 18 godina života, koji je poslovno sposoban i koji


www.cdtmn.org 30

ima prebivalište na teritoriji Republike najmanje 24 mjeseca prije dana održavanja izbora. Pravo da bira i da bude biran za mjesto odbornika ima gradanin Crne Gore koji je navršio 18 godina života, koji je poslovno sposoban i koji ima prebivalište na teritoriji Republike najmanje 24 mjeseca prije dana održavanja izbora i koji ima prebivalište na teritoriji opštine, kao izborne jedinice, najmanje 12 mjeseci prije dana održavanja izbora. Svaka opština odgovorna je za održavanje birackog spiska za samoupravnu jedinicu. Biracki spisak je javan dokumenat. Sekreterijat za razvoj brine se za Centralni biracki spisak (clanovi 1, 3 i 4 Zakona o birackim spiskovima – u daljem tekstu ZBS). Na birackom spisku nalaze se gradani s pravom glasa ili oni koji ce svoje biracko pravo steci do dana kada su izbori zakazani i to u skladu sa svojom starosnom dobi i mjestom prebivališta. Gradani koji u vrijeme održavanja izbora borave u inostranstvu i oni koji se nalaze na odsluženju vojnog roka ili ucestvuju u vježbama rezervnog sastava, kao i oni koji se nalaze u pritvoru ili služe zatvorsku kaznu, ukljuceni su u biracki spisak prema svom posljednjem mjestu prebivališta. Samo lica kojima je sudskom odlukom oduzeta poslovna sposobnost brišu se iz birackog spiska (clan 5, ZBS-a). Biracki spisak sadrži jedinstveni redni broj za svakog glasaca, ime, prezime, datum i mjesto rodenja, državljanstvo, adresu, datum najnovijeg izvještaja o mjestu prebivališta i broj licnog identifikacionog broja. Ako glasac nema licnu kartu, tj. nema licni maticni broj, unosi se broj pod kojim je zaveden u biracki spisak. Ako se ne može ustanoviti datum posljednjeg izvještaja o glasacevom stalnom mjestu prebivališta, unosi se broj njegovog identifikacionog broja ili datum poslednjeg izvještaja o stalnom mjestu prebivališta jednog od roditelja ili staratelja (clan 7, ZBS).


www.cdtmn.org 31

NAŠA LICNA KARTA

Centar za demokratsku tranziciju je nevladina organizacija osnovana avgusta 2000. godine, s ciljem da pozitivno utice i dalje unaprijedi zapocete tranzicione procese u Crnoj Gori. Okuplja uglavnom mlade ljude koji svojim angažmanom pokušavaju da afirmišu norme i standarde prihvacene u zemljama razvijene demokratije. Naravno, pored naših zalaganja za fer i poštene izbore, zalažemo se i za unapredenje ljudskih prava, prava nacionalnih manjina, transparentnosti procesa privatizacije i ukljucivanja najšireg sloja gradana u ostvarivanju svojih politickih i gradanskih prava.

U našem dosadašnjem radu pratili smo regularnost Lokalnih izbora 2000. godine u Podgorici i Herceg Novom, savezne izbore održane u septembru 2000. godine, zadnje parlamentarne izbore u Srbiji, vandredne parlamentarne izbore aprila 2001. godine kao i izbore za raseljena lica sa Kosova na teritoriji Crne Gore u novembru iste godine. Takode, pratili smo lokalne izbore 2002. godine. Sva naša zapažanja i analize javno smo objavljivali i sa njihovim sadržajem upoznavali domace i strane institucije i predstavnike.

U saradnji sa Nacionalnim demokratskim institutom iz Vašingtona (NDI) posmatrali smo opšte izbore u Bosni i Hercegovini aprila 2000. godine.

Takode, u periodu od jula do decembra 2001. godine realizovali smo prvi dio projekta “Otvoreni parlament”, koji podrazumijeva edukativne posjete gradana crnogorskom parlamentu i sastanke sa poslanicima.

U narednom periodu planirali smo da nastavimo sa realizacijom projekta “Otvoreni parlament” kao i iniciramo Intership program za studente crnogorskog univerziteta.

CDT je clan medunarodne neformalne mreže nevladinih organizacija ENEMO, kao i crnogorske mreže NVO Akcija.


www.cdtmn.org 32

Documents

Priručnik za izborne posmatrače - oktobar 2002