Problemy zabezpieczenia emerytalnego w Polsce i na świeciew Polsce jest wciąż bardzo żywa, szczególnie od 2009 r., kiedy pojawiły się propozycje dość radykalnych zmian w systemie,

MIESIĘCZNIKPOŚWIĘCONYPRACYI SPRAWOMSOCJALNYM.UKAZUJE SIĘOD 1974 ROKU

Nr indeksu 369209PL ISSN 0137–4729

WARSZAWA 2011

NUMER SPECJALNY

Problemy zabezpieczenia emerytalnego

w Polsce i na świecie

Część I

Redakcja naukowa: dr Filip Chybalski (Politechnika Łódzka)

Recenzenci: prof. dr hab. Gertruda Uścińska (Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Instytut Polityki Społecznej Uni-

wersytetu Warszawskiego), prof. dr hab. Tadeusz Szumlicz (Szkoła Główna Handlowa w Warszawie), mgr Marcin

Wojewódka (Wojewódka i Wspólnicy Sp. k.)

Proces starzenia się społeczeństw stanowił główną przesłankę do podjęcia reform systemów emerytalnych

w wielu krajach na całym świecie na przełomie XX i XXI wieku. Okazuje się jednak, że zreformowane czy też znaj-

dujące się obecnie w trakcie reform systemy emerytalne zostają poddane bardzo ważnemu testowi na odporność

wobec globalnego kryzysu gospodarczego. Dla krajów Europy Środkowo-Wschodniej, w tym dla Polski, kryzys

ten stanowi punkt zwrotny w reformowaniu systemów emerytalnych. W latach 2008–2011 doszło bowiem do

wprowadzenia zmian w regulacjach z zakresu obowiązkowego zabezpieczenia emerytalnego, które z pewnością

nie stanowią kroku wprzód w reformowaniu systemów, lecz raczej odwrót od podjętych na przełomie wieków re-

form. Zmiany te czynią systemy emerytalne ponownie bardziej publicznymi i niefinansowymi, a mniej prywatnymi

i finansowymi. Dyskusja na temat kierunków reformowania zabezpieczenia emerytalnego jest więc wciąż bardzo

aktualna. W dobie kryzysu gospodarczego nierzadko dotyczy ona kwestii zasadniczych z zakresu zabezpieczenia

emerytalnego, takich jak relacja państwo-rynek w systemie emerytalnym czy metody finansowania świadczeń

emerytalnych.

Prezentowany numer monotematyczny czasopisma „Polityka Społeczna”, składający się z dwóch części,

zawiera artykuły przygotowane przez specjalistów z zakresu zabezpieczenia emerytalnego reprezentujących

ośrodki akademickie z całej Polski, a także instytucje sektora emerytalnego. Przygotowane przez autorów teksty

dotyczą zarówno polskiego systemu emerytalnego, jak i systemów emerytalnych innych krajów. Tematyka w nich

podejmowana obejmuje wiele aspektów funkcjonowania zabezpieczenia emerytalnego, w tym szczególnie: jego

adekwatność dochodową i stabilność ekonomiczną, odpowiedzialność społeczną i zaufanie do instytucji sektora

emerytalnego, decyzje emerytalne, inwestycje i ryzyko w systemie emerytalnym oraz determinanty i kierunki

ich reformowania. W części artykułów autorzy odnieśli się w sposób bezpośredni do zmian wprowadzonych

w polskim systemie emerytalnym w 2011 r., dokonali ich oceny oraz wskazali ich potencjalne skutki dla przy-

szłych emerytów, rynków finansowych oraz gospodarki.

W każdej części numeru artykuły pogrupowano w dwa działy. Część pierwsza zawiera działy zatytułowane:

Adekwatność i stabilność systemu emerytalnego oraz Determinanty i kierunki zmian w systemach emerytal-nych. Część druga natomiast składa się z działów pt. Zachowania, zaufanie i odpowiedzialność w zabezpieczeniu emerytalnym oraz Ryzyko i inwestycje w zabezpieczeniu emerytalnym. Wielość podejść do problematyki zabez-

pieczenia emerytalnego prezentowanych w artykułach wskazuje na wielowymiarowy charakter analizy, jakiej

powinny być poddawane systemy emerytalne, szczególnie w kontekście podejmowania decyzji o kierunkach

ich reformowania. Jak się bowiem okazuje, łatwo jest przedstawić pojedyncze argumenty za bądź przeciw okre-

ślonym zmianom wprowadzanym w systemach emerytalnych, co pokazała dyskusja publiczna nad obniżeniem

składki przekazywanej do OFE w Polsce. O wiele trudniej natomiast jest dokonać wielowymiarowej oceny tych

zmian, tym bardziej, że ich skutki mają charakter długoterminowy i nie dotyczą wyłącznie systemu emerytalnego,

ale całej gospodarki.

INSTYTUT PRACY I SPRAW SOCJALNYCH

Adres: ul. J. Bellottiego 3B, 01-022 Warszawa, tel. 22 536-75-11; fax 22 536-75-14e-mail: [email protected], www.ipiss.com.pl

Właściciel tytułu: Ministerstwo Pracy i Spraw Socjalnych, ul. Nowogrodzka 1/3/5, 00-513 Warszawa

Wydawca: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, ul. J. Bellottiego 3B, 01-022 Warszawa

Adres Redakcji: ul. J. Bellottiego 3B, 01-022 Warszawa, tel. 22 536-75-34; fax 22 536-75-35

e-mail: [email protected], http://politykaspoleczna.ipiss.com.pl

Powielanie, przedrukowywanie oraz rozpowszechnianie bez wiedzy i zgody Redakcji jest zabronione.

Łamanie i druk: Zakład Wydawniczo-Poligraficzny MPiPS. Zam. 653/2011. Nakład 500 egz.

Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, totograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Wydawcy

SPIS TREŚCI

OD REDAKTORA NUMERU – Filip Chybalski .................................................................................................... 1

ADEKWATNOŚĆ I STABILNOŚĆ SYSTEMU EMERYTALNEGO

ADEKWATNOŚĆ SYSTEMÓW EMERYTALNYCH WEDŁUG CELÓW OMC A REŻIMY EMERYTALNE W EUROPIE – Filip Chybalski ......................................................................................................................... 2

HOJNOŚĆ SYSTEMÓW ZABEZPIECZENIA EMERYTALNEGO A OSZCZĘDZANIE NA STAROŚĆ – Agnieszka Pleśniak ........................................................................................................................................................... 5

OPODATKOWANIE EMERYTUR W UNII EUROPEJSKIEJ – Maciej Cieślukowski ............................................. 7JAKOŚĆ ŻYCIA EMERYTÓW – Adam Depta ....................................................................................................... 11ZAGROŻENIA FUNKCJONOWANIA SYSTEMU EMERYTALNEGO W POLSCE W KONTEKŚCIE

WPROWADZONYCH ZMIAN – Alicja Gołębiowska ........................................................................................ 13ZMIANA ZASAD DYSTRYBUCJI SKŁADKI EMERYTALNEJ A ZNACZENIE OFE NA RYNKU FINANSOWYM

– Edyta Marcinkiewicz .................................................................................................................................... 16SYTUACJA PRAWNA UBEZPIECZONEGO W ASPEKCIE ZMIAN FUNKCJONOWANIA SYSTEMU

EMERYTALNEGO W POLSCE – Arleta Nerka ................................................................................................ 19REKONSTRUKCJA WIEKU EMERYTALNEGO W DOBIE DEMOGRAFICZNEGO STARZENIA. PORÓWNANIE

ALTERNATYWNYCH MODELI I ROZWIĄZAŃ – Łukasz Jurek ....................................................................... 22CO DALEJ Z FUNDUSZEM REZERWY DEMOGRAFICZNEJ – WNIOSKI Z ANALIZ I PROGNOZ – Piotr

Obidziński ....................................................................................................................................................... 25ZALEŻNOŚCI MIĘDZY STAROŚCIĄ DEMOGRAFICZNĄ A EKONOMICZNĄ W WYBRANYCH KRAJACH UNII

EUROPEJSKIEJ W LATACH 1999–2010 – Monika Papież ............................................................................ 28

DETERMINANTY I KIERUNKI ZMIAN W SYSTEMACH EMERYTALNYCH

DETERMINANTY ZMIAN W SYSTEMACH EMERYTALNYCH – UJĘCIE GLOBALNE – Adam Samborski ......... 31SYSTEM EMERYTALNY W POLSCE I NA ŚWIECIE – STAN I PERSPEKTYWY – Maja Prudzienica .................. 35WPŁYW OPŁAT NA WIELKOŚĆ OSZCZĘDNOŚCI GROMADZONYCH W REGULOWANYCH

I DOBROWOLNYCH SYSTEMACH EMERYTALNYCH. ANALIZA ROZWIĄZAŃ POLSKICH I MIĘDZYNARODOWYCH – Andrzej Sołdek .................................................................................................. 38

KONSTRUKCJA SYSTEMU EMERYTALNEGO W POLSCE I W NIEMCZECH – Roman Garbiec ...................... 43SYSTEM EMERYTALNY W NORWEGII JAKO ELEMENT SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH

– Magdalena Mosionek-Schweda .................................................................................................................. 47WYKORZYSTANIE SYSTEMU ZDEFINIOWANEJ SKŁADKI W PRACOWNICZYCH PROGRAMACH

EMERYTALNYCH – Ewa Chrzanowska .......................................................................................................... 50UPRAWNIENIA DO OKRESOWEJ EMERYTURY KAPITAŁOWEJ W KONTEKŚCIE ZRÓŻNICOWANEGO

WIEKU EMERYTALNEGO – Aldona Klimkiewicz ............................................................................................ 53ODWRÓCONA HIPOTEKA JAKO FINANSOWE ZABEZPIECZENIE PRZYSZŁOŚCI EMERYTALNEJ – Iwona

Olejnik ............................................................................................................................................................. 56WYBRANE PROBLEMY FUNKCJONOWANIA ODWRÓCONEGO KREDYTU HIPOTECZNEGO JAKO FORMY

UZUPEŁNIAJĄCEJ PUBLICZNY SYSTEM EMERYTALNY W POLSCE – Agnieszka Huterska, Robert Huterski ........................................................................................................................................................ 58

CESJA POLIS UBEZPIECZENIOWYCH JAKO ŹRÓDŁO DODATKOWYCH DOCHODÓW EMERYTALNYCH – Joanna Adamska ......................................................................................................................................... 61

NOTKI O AUTORACH ......................................................................................................................................... 64

CONTENTS

NOTE FROM EDITOR – Filip Chybalski ............................................................................................................. 1

ADEQUACY AND STABILITY OF PENSION SYSTEM

ADEQUACY OF PENSION SYSTEMS ACCORDING TO OMC OBJECTIVES AND PENSION REGIMES IN EUROPE – Filip Chybalski ........................................................................................................................ 2

PENSION SYSTEMS GENEROSITY AND SAVING FOR OLD AGE – Agnieszka Pleśniak ................................. 5TAXATION OF PENSIONS IN EUROPEAN UNION – Maciej Cieślukowski ......................................................... 7QUALITY OF LIFE OF PENSIONERS – Adam Depta .......................................................................................... 11DANGERS OF FUNCTIONING OF PENSION SCHEME IN POLAND IN THE CONTEXT OF INTRODUCED

CHANGES – Alicja Gołębiowska .................................................................................................................... 13CHANGE OF THE RULES OF PENSION CONTRIBUTION DISTRIBUTION AND THE IMPORTANCE OF OPFS

IN THE FINANCIAL MARKET – Edyta Marcinkiewicz ..................................................................................... 16THE LEGAL POSITION OF AN INSURED PERSON AND THE CHANGES IN THE FUNCTIONING

OF THE POLISH PENSION SYSTEM – Arleta Nerka ..................................................................................... 19RECONSTRUCTION OF THE RETIREMENT AGE IN THE ERA OF POPULATION AGING. COMPARISON

OF ALTERNATIVE MODELS AND SOLUTIONS – Łukasz Jurek .................................................................... 22WHAT NEXT WITH THE DEMOGRAPHIC RESERVE FUND – THE CONCLUSIONS OF THE ANALYSIS AND

FORECASTS – Piotr Obidziński ...................................................................................................................... 25THE ANALYSIS OF THE RELATIONS BETWEEN DEMOGRAPHIC AND ECONOMIC OLD AGE IN SELECTED

EUROPEAN UNION COUNTRIES IN THE PERIOD 1999–2010 – Monika Papież ......................................... 28

DETERMINANTS AND DIRECTIONS OF CHANGES IN PENSION SYSTEMS

THE DETERMINANTS OF CHANGES IN RETIREMENT-INCOME SYSTEM – A GLOBAL APPROACH – Adam Samborski ....................................................................................................................................................... 31

THE PENSION SYSTEM IN POLAND AND IN THE WORLD – STATUS AND PERSPECTIVES – Maja Prudzienica ..................................................................................................................................................... 35

THE IMPACT OF TOTAL FEES ON PENSION ASSETS IN MANDATORY AND VOLUNTARY PENSION SYSTEMS. CASE OF POLISH AND FOREIGN SOLUTIONS – Andrzej Sołdek ............................................ 38

THE CONSTRUCTION OF THE PENSION SYSTEM IN POLAND AND GERMANY – Roman Garbiec .............. 43PENSION SYSTEM IN NORWAY AS THE ELEMENT OF THE SOCIAL INSURANCE SCHEME – Magdalena

Mosionek-Schweda ........................................................................................................................................ 47USE OF DEFINED CONTRIBUTION SYSTEM IN OCCUPATIONAL PENSION SCHEMES – Ewa

Chrzanowska ............................................................................................................................................. 50 BENEFICIARIES’ ENTITLEMENTS TO TEMPORARY FUNDED PENSIONS AND THE DIFFERENCE IN

RETIREMENT AGE – Aldona Klimkiewicz ...................................................................................................... 53REVERSE MORTGAGE AS A FINANCIAL BACKING OF RETIREMENT FUTURE – Iwona Olejnik .................... 56SELECTED ASPECTS OF REVERSE MORTGAGE AS A FORM COMPLEMENTING PUBLIC PENSION

SYSTEM IN POLAND – Agnieszka Huterska, Robert Huterski ...................................................................... 58SENIOR LIFE SETTLEMENT AS A SOURCE OF ADDITIONAL PENSION INCOMES – Joanna Adamska ....... 61

ABOUT AUTHORS .............................................................................................................................................. 64

1Polityka Społeczna 2011

Od redaktora numeru

Niekorzystne procesy demograficzne stały się kilkadziesiąt lat temu główną przesłanką zapo-czątkowania refom emerytalnych w wielu krajach na całym świecie. Generalnym kierunkiem tych zmian jest częściowa prywatyzacja systemów emerytalnych, uzupełnianie modelu niefinansowego pay-as-you-go (unfunded) modelem finansowym (funded) oraz coraz większa otwartość na zagraniczne rynki finan-sowe. Ma to na celu poprawę stabilności finansowej systemów emerytalnych, zwiększenie efektywności ich funkcjonowania, a w konsekwencji zapewnienie adekwatnych pod względem dochodowym świad-czeń.

Publiczna dyskusja na temat zabezpieczenia emerytalnego oraz kierunków reformy emerytalnej w Polsce jest wciąż bardzo żywa, szczególnie od 2009 r., kiedy pojawiły się propozycje dość radykalnych zmian w systemie, zmierzające do ograniczenia roli otwartych funduszy emerytalnych*. Jak się okazało, w 2011 r. te zmiany weszły w życie, czego skutkiem jest ponowne zwiększenie roli państwa i ograniczenie roli rynku w zabezpieczeniu emerytalnym. W numerze „Polityki Społecznej” zatytułowanym Proble-my zabezpieczenia emerytalnego w Polsce i na świecie, składającym się z dwóch części, zamieszczono artykuły stanowiące głos w tej dyskusji. Podejmują one problematykę różnych aspektów zabezpieczenia emerytalnego i reform emerytalnych w Polsce i na świecie.

Prezentowana pierwsza część numeru zawiera teksty pogrupowane w dwa działy. Pierwszy z nich poświęcono szeroko rozumianej tematyce adekwatności i stabilności systemów emerytalnych. W po-szczególnych artykułach omówiono adekwatność i hojność systemów emerytalnych, również w odnie-sieniu do reżimów emerytalnych, zasady opodatkowania świadczeń emerytalnych w krajach UE, a także jakość życia emerytów determinowaną w znacznej mierze przez ich dochody pochodzące z syste-mu emerytalnego. Odniesiono się do zmian wprowadzonych w polskim systemie emerytalnym w 2011 r. i oceniono ich wpływ na stabilność ekonomiczną systemu oraz na rynek finansowy. Omówiono także sytuację prawną uczestników polskiego systemu emerytalnego w aspekcie wprowadzanych zmian.

Ostatnie trzy artykuły tego działu poświęcono uwarunkowaniom demograficznym systemu eme-rytalnego. Przedstawiono wpływ demografii na wiek emerytalny, perspektywy dla Funduszu Rezerwy Demograficznej w Polsce oraz dokonano analizy zależności pomiędzy starością demograficzną oraz ekonomiczną w wybranych krajach UE.

W drugim dziale zawarto artykuły traktujące o determinantach i kierunkach zmian w systemach emerytalnych. Przestawiono uwarunkowania dla przeobrażeń zachodzących w systemach emerytalnych w ujęciu globalnym oraz w odniesieniu do Polski.

Dużo miejsca poświęcono aspektom finansowym zabezpieczenia emerytalnego, podejmując pro-blematykę kosztów w obowiązkowych i dobrowolnych systemach emerytalnych, przesłanek i skutków stosowania systemu zdefiniowanej składki a także nowym produktom finansowym dostępnym na rynku emerytalnym, w tym odwróconej hipotece. Omówiono również problematykę uprawnienia do okresowej emerytury kapitałowej w kontekście zróżnicowanego wieku emerytalnego.

Ponadto analizie i ocenie poddano konstrukcje systemów emerytalnych w Polsce, Niemczech oraz w Norwegii.

FILIP CHYBALSKIKatedra Zarządzania,

Politechnika Łódzka

* Okazje do tej dyskusji stanowiły m.in. dwie konferencje zorganizowane przez Katedrę Zarządzania Politechniki Łódzkiej. W 2009 r. była to konferencja pt. 10 lat reformy emerytalnej w Polsce – efekty, szanse, zagrożenia i perspektywy. Natomiast w 2011 r. odbyła się II Ogólnopolska Konferencja Emery-talna, której partnerem było Powszechne Towarzystwo Emerytalne PZU S.A.

2 Polityka Społeczna 2011

WPROWADZENIE

Rozwój teorii porównawczych oraz towarzyszący mu wzrost liczby

badań komparatywnych w zakresie modeli państwa opiekuńczego jest

tą dziedziną nauki o polityce społecznej, która budzi coraz większe zain-

teresowanie. Z pewnością najistotniejszy przełom w tym zakresie stano-

wiła książka Gosty Espinga-Andersena z 1990 r. pt. Trzy światy kapitali-stycznego państwa dobrobytu (Esping-Andersen 1990). Należy pamię-

tać, że już wcześniej pojawiały się ważne i cenne próby wyodrębniania

modeli polityki społecznej, w tym szczególnie Titmussa w 1974 r. (Tit-

muss 1974) oraz Furnisa i Tiltona w 1977 r. (Furnis, Tilton 1977). Nie-

mniej badacze odnoszą się przede wszystkim do klasyfikacji Espinga-

-Andersena, który pojęcie model zastąpił pojęciem reżim. Od tego czasu

zwykło się zamiennie używać w badaniach porównawczych zarówno

określenia reżim, jak i porządek.

Esping-Andersen również zaproponował oddzielną klasyfikację re-

żimów (porządków) emerytalnych i po nim kilkakrotnie podejmowa-

no podobne próby klasyfikowania systemów emerytalnych zarówno na

podstawie kryteriów ilościowych, jak i jakościowych. Stosunkowo nie-

dawno zaczęto w klasyfikacjach welfare states uwzględniać także kraje

postkomunistyczne, z czym wiąże się wiele kontrowersji i różnych po-

dejść prezentowanych w literaturze.

Celem niniejszego artykułu jest pomiar i ocena adekwatności syste-

mu emerytalnego w krajach europejskich w kontekście celów otwartej

metody koordynacji (OMC) oraz zbadanie, czy można w przekroju kra-

jów europejskich wskazać reżim emerytalny charakteryzujący się naj-

wyższą oraz najniższą adekwatnością. Głównym kryterium wyróżniania

reżimów, jakie zostało zastosowane, jest relacja państwo-rynek w za-

bezpieczeniu emerytalnym. Cel artykułu służy weryfikacji następujących

hipotez badawczych:

– hipoteza pierwsza: dominująca rola państwa w zabezpieczeniu

emerytalnym nie oznacza najwyższej adekwatności dochodowej syste-

mu emerytalnego;

– hipoteza druga: kraje postkomunistyczne charakteryzują się ade-

kwatnością systemów emerytalnych zbliżoną do adekwatności syste-

mów w pozostałych krajach europejskich.

Badaniu poddano 28 krajów europejskich. Weryfikując postawione

hipotezy badawcze, posłużono się statystyczną wielowymiarową anali-

zą porównawczą z wykorzystaniem miernika syntetycznego.

PODEJŚCIE DO ADEKWATNOŚCI SYSTEMU EMERYTALNEGO

W otwartej metodzie koordynacji w zakresie systemów emerytal-

nych wyróżnia się 3 grupy celów: adekwatność emerytur (adequacy of pensions), stabilność finansową systemów emerytalnych (financial sustainability of pension systems) oraz modernizację systemów emery-

talnych (modernisation of pension systems). Z punktu widzenia prowa-

dzonego badania istotna jest pierwsza grupa celów, czyli adekwatność

emerytur, w której wyróżnia się następujące cele szczegółowe (Ade-quate… 2003, Mattil 2006):

1) zapobieganie społecznemu wykluczeniu, w tym zapobieganie

ubóstwu wśród ludzi starszych, umożliwienie im udziału w korzystaniu

z dobrobytu społeczno-ekonomicznego kraju oraz w życiu publicznym

i kulturalnym;

2) utrzymanie standardu życia poprzez umożliwienie ludziom

uczestnictwa w publicznym i prywatnym systemie zabezpieczenia eme-

rytalnego;

3) promowanie solidarności: pomiędzy pokoleniami, w grupie ludzi

starszych, poprzez zwrócenie uwagi na nierówności w starzejących się

populacjach.

Eurostat na bieżąco monitoruje stopień realizacji tych celów za po-

mocą kilkunastu wskaźników. Spośród nich w analizie zostaną wykorzy-

stane te dobrane na podstawie kryterium istotności z punktu widzenia

prowadzonego badania oraz kryterium dostępności danych statystycz-

nych:

– A1: stopa zagrożenia ubóstwem po transferach socjalnych (de-

stymulanta, tzn. korzystne są mniejsze wartości wskaźnika),

– A2: stopa zagrożenia ubóstwem przed transferami socjalnymi

(destymulanta),

– A3: wskaźnik mediany relatywnych dochodów osób starszych

w wieku 65 lat i więcej (stymulanta, tzn. korzystne są większe wartości

wskaźnika),

– A4: zagregowana stopa zastąpienia (z wyłączeniem innych

świadczeń socjalnych) (stymulanta),

– A5: stopa zagrożenia ubóstwem osób w wieku 60 lat i więcej

(destymulanta),

– A6: stopa zagrożenia ubóstwem osób w wieku 75 lat i więcej

(destymulanta),

– A7: wskaźnik mediany relatywnych dochodów osób starszych

w wieku 60 lat i więcej (stymulanta),

– A8: nierównomierność dochodów osób w wieku 65 lat i więcej

(destymulanta),

– A9: relatywna (mierzona względem mediany) luka dochodowa

osób w wieku 65 lat i więcej (destymulanta),

– A10: relatywna (mierzona względem mediany) luka dochodowa

osób w wieku 70 lat i więcej (destymulanta).

Najważniejsze wskaźniki realizacji tych celów nasuwają wniosek, że

użycie sformułowania „adekwatność emerytur” nie jest do końca uza-

sadnione. Wskaźniki te w dużej części nie dotyczą bowiem wyłącz-

nie dochodów osób starszych, pochodzących z emerytury lub innych

świadczeń socjalnych. Takie wskaźniki jak A1, A2, A3, A5, A6, A7, A8,

A9 i A10, oprócz dochodów w postaci różnego rodzaju świadczeń

z systemu zabezpieczenia społecznego, w tym emerytur, zawierają

również informacje o innego rodzaju dochodach, w tym z kapitału,

z pracy. Jakby szeroko nie definiować pojęcia emerytury (jako świad-

czenia, renty), z pewnością pojęcie to nie może obejmować dochodów

z pracy, a przecież w części analizowanych krajów jest możliwe łączenie

emerytury z zatrudnieniem. To, czy osoba starsza może łączyć dochody

emerytalne z dochodami z pracy, zależy od regulacji prawnych dotyczą-

cych systemu emerytalnego, i w tym kontekście jak najbardziej pożąda-

ne jest uwzględnianie w ocenie systemu emerytalnego także możliwości

świadczenia pracy przez emerytów. Ma to znaczenie zarówno w ujęciu

indywidualnym – mikroekonomicznym (wpływa na dochody gospo-

darstw domowych emerytów) jak i w ogólnym – makroekonomicznym

(wpływa np. na podaż siły roboczej).

Wobec powyższych rozważań wydaje się, że raczej analizie podda-

wana jest adekwatność systemu emerytalnego, jako determinującego

zarówno poziom dochodów z systemu zabezpieczenia społecznego, jak

ADEKWATNOŚĆ SYSTEMÓW EMERYTALNYCH WEDŁUG CELÓW OMC A REŻIMY EMERYTALNE W EUROPIE

Filip ChybalskiKatedra Zarządzania, Politechnika Łódzka

Adekwatność i stabilność systemu emerytalnego


i warunkującego możliwość uzyskiwania dochodów spoza tego syste-

mu, w tym z pracy. Takie podejście, mimo że nie wynika bezpośrednio

z celów OMC zawartych w I grupie, wynika z pewnością ze zbioru

wskaźników, które Eurostat stosuje w monitoringu realizacji tych celów

i jest zgodne z funkcją systemu emerytalnego w skali mikro, którą jest

alokacja (redystrybucja) dochodu (konsumpcji) w cyklu życia jednostki

(Barr 1993; Góra 2003). Zgodnie z tym jednostka ma prawo podejmo-

wania w sposób niezależny decyzji dotyczących tej części alokacji do-

chodu w cyklu życia, która nie jest w formie składek lub podatków od-

prowadzana do obowiązkowego systemu emerytalnego.

Decyzje te mogą skutkować dobrowolnym gromadzeniem oszczęd-

ności, lokowaniem aktywów np. w nieruchomości, w dzieła sztuki, które

to aktywa będzie można upłynnić w okresie emerytalnym i zwiększyć

swoje dochody. Ale jednostka może też zainwestować środki we własną

edukację zakładając, że w okresie emerytalnym nadal będzie świadczyć

pracę, czerpiąc w ten sposób korzyści ze zdobytej wcześniej wiedzy

i doświadczenia, z której dochód będzie łączony ze świadczeniem eme-

rytalnym. Możliwe więc są różne kombinacje proporcji alokacji dochodu

w cyklu życia i mogą one w bardzo różny sposób wpływać na wysokość

i strukturę dochodów gospodarstw domowych emerytów. Co istotne,

składka emerytalna nie jest jedynym narzędziem realizacji tej alokacji.

REŻIMY EMERYTALNE

Do najważniejszych klasyfikacji reżimów emerytalnych należy zali-

czyć klasyfikację Espinga-Andersena, Piersona, Soede’a i Vroomana

oraz Rhodesa i Nataliego. Klasyfikacja Espinga-Andersena (1990) bazo-

wała przede wszystkim na ogólnym kryterium relacji państwo-rynek

w dostarczaniu świadczeń emerytalnych. Na tej podstawie wyróżnił on:

– reżim korporatystyczny zdominowany przez państwowy system

ubezpieczeń społecznych z ograniczoną rolą sektora prywatnego,

– reżim rezydualny z dominującą rolą rynku w zakresie dostarcza-

nia świadczeń emerytalnych,

– reżim uniwersalistyczny charakteryzujący się szeroko zakrojoną

kontrolą państwa w zakresie zabezpieczenia emerytalnego, prawami

socjalnymi obejmującymi całą populację, ograniczeniem przywilejów

statutowych w zakresie emerytur i ograniczoną rolą rynku w dostarcza-

niu emerytur.

Pierson przyjął trzy kryteria klasyfikacji reżimów emerytalnych, ba-

zując na różnych „ścieżkach” reform emerytalnych. Pierwsze z nich to

rekomodyfikacja wyrażająca działania zmierzające do uniezależnienia

obywateli od państwa w zakresie świadczeń, m.in. przez obniżanie tych

świadczeń. Drugim kryterium było ograniczanie wydatków budżetowych

w związku z przesadnym rozrostem finansów publicznych i niestabilno-

ścią finansową systemów emerytalnych. Ostatnie kryterium – rekalibra-

cja, oznaczała działania państwa zmierzające do znoszenia nieefektyw-

nych rozwiązań w zakresie polityki społecznej poprzez racjonalizację

wydatków oraz modernizację wymuszoną zmiennymi uwarunkowaniami

społeczno-ekonomicznymi. Pierson wyróżnił reżim socjaldemokratycz-ny, liberalny, kontynentalnej Europy oraz południowy (Aysan 2009).

Soede i Vrooman, przyjmując za kryteria wysokość świadczeń

emerytalnych i dochodów emerytów, strukturę systemu emerytalnego

w podziale na stopnie zabezpieczenia emerytalnego, wiek emerytalny,

proces starzenia się społeczeństwa oraz reformy emerytalne, pogrupo-

wali kraje w reżimy (Soede, Vrooman 2008):

– korporatystyczny z dominującą rolą państwa,

– liberalny z małym udziałem emerytur z systemu publicznego,

– skromnych emerytur,– obowiązkowych emerytur prywatnych.

Podsumowania kilku klasyfikacji reżimów emerytalnych zawartych

w literaturze dokonali Rhodes i Natali (Rhodes, Natali 2003). Wyróżnili

oni reżimy: emerytur pracowniczych, emerytur pracowniczych wsparty

pomocą dla najbiedniejszych, emerytur powszechnych oraz zawodo-

wych oraz emerytur powszechnych.

Dokonując syntezy przedstawionych klasyfikacji reżimów emerytal-

nych z punktu widzenia weryfikacji pierwszej hipotezy badawczej, naj-

bardziej zasadne wydaje się przyjęcie ogólnego kryterium klasyfikacji,

jakim jest relacja między rolą państwa i rynku w zabezpieczeniu emery-

talnym. Ponieważ ocenie poddawana jest adekwatność systemu emery-

talnego oraz jej zależność od reżimów, wyróżniając te reżimy abstraho-

wano od poziomu świadczeń emerytalnych, jako że są one główną de-

terminantą tej adekwatności. W tym kontekście spośród przedstawio-

nych klasyfikacji reżimów emerytalnych warto oprzeć się przede

wszystkim na klasyfikacji Soede’a i Vroomana. Jest ona bowiem sto-

sunkowo obszerna i aktualna. Dokonano jednak drobnej jej modyfikacji.

Mianowicie, reżim korporatystyczny połączono z reżimem skromnych

emerytur, gdyż, pomijając poziom świadczeń, reżimy te są bardzo po-

dobne. Jako uzupełniającą traktowano klasyfikację Espinga-Andersena

i na tej podstawie zaproponowano następujący podział reżimów emery-

talnych według kryterium relacji państwo-rynek w zabezpieczeniu eme-

rytalnym w krajach europejskich:

a) z dominującą rolą państwa – DP (odpowiednik korporatystycz-

nego według Espinga Andersena oraz korporatystycznego i skromnych

emerytur według Soede’a i Vroomana), charakteryzujący następujące

kraje europejskie: Austrię, Belgię, Bułgarię, Cypr, Czechy, Finlandię,

Francję, Grecję, Hiszpanię, Luksemburg, Niemcy, Portugalię, Włochy;

b) mieszany z istotną rolą państwa, ale także z udziałem rynku w zabezpieczeniu emerytalnym, często również w części obowiązko-wej systemu – PP (odpowiednik reżimu obowiązkowych emerytur pry-

watnych według klasyfikacji Soede’a i Vroomana) charakteryzujący na-

stępujące kraje: Danię, Estonię, Holandię, Islandię, Litwę, Łotwę, Maltę,

Polskę, Rumunię, Słowację, Słowenię, Szwecję, Węgry. Co bardzo istot-

ne, kraje postkomunistyczne można zaliczyć do tej grupy, jeżeli analizie

poddawane są ich obecne systemy emerytalne. Jednak w ocenie ade-

kwatności systemów emerytalnych pod uwagę brane są wskaźniki de-

terminowane przede wszystkim przez poziom świadczeń emerytalnych,

a te są wypłacane ciągle według zasad obowiązujących w starych sys-

temach emerytalnych (nie są wypłacane świadczenia z funduszy eme-

rytalnych lub te wypłaty stanowią nieistotną kwotę). Z tego powodu ze

względu na cel badania kraje te zaklasyfikowano do reżimu z dominują-

cą rolą państwa;

c) z dominującą rolą rynku – DR (odpowiednik reżimu rezydualne-

go u Espinga-Andersena oraz reżimu liberalnego u Soede’a i Vroomana)

charakteryzujący takie kraje, jak Irlandia, Wielka Brytania.

Jeżeli chodzi o drugą hipotezę badawczą, to dokonano następującej

klasyfikacji reżimów emerytalnych:

a) postkomunistyczny – PK, skupiający kraje byłego Bloku Wschod-

niego, czyli: Polskę, Węgry, Bułgarię, Czechy, Słowację, Słowenię, Ru-

munię, Litwę, Łotwę, Estonię,

b) pozostałych krajów europejskich – PE.

Przyjęcie takiej klasyfikacji wynika nie tylko z postawionej hipotezy.

Kraje Europy Środkowo-Wschodniej obrały bowiem podobne ścieżki

reform emerytalnych. Ponadto ważne wydaje się być również uzasad-

nienie historyczne dla takiej klasyfikacji. Mianowicie kraje postkomuni-

styczne mają o wiele krótszą historię kapitalizmu aniżeli pozostałe kraje

europejskie, a teoria reżimów welfare states czy też porządków państwa

opiekuńczego odnosiła się generalnie właśnie do krajów kapitalistycz-

nych. Wystarczy przywołać ponownie tytuł książki Espinga-Andersena

Trzy światy kapitalistycznego państwa dobrobytu, w którym kraje Euro-

py Środkowo-Wschodniej z oczywistych względów nie były klasyfiko-

wane. Kraje postkomunistyczne pojawiły się w badaniach porównaw-

czych modeli polityki społecznej stosunkowo niedawno i badacze mają

problem z ich klasyfikacją. Bardzo aktualna klasyfikacja Fengera (Fenger

2007) wyróżnia następujące reżimy welfare state: konserwatywno-kor-

poratystyczny, socjaldemokratyczny, liberalny oraz trzy reżimy postko-

munistyczne: byłych republik radzieckich, postkomunistyczny europej-

ski oraz krajów rozwijających się, co świadczy o różnorodności modeli

polityki społecznej w krajach Europy Środkowowschodniej. Niemniej

wszystkie te kraje mają za sobą 50-letnią historię komunizmu, który

zgodnie z teorią marksistowską generalnie był wrogo nastawiony do

koncepcji welfare state (Barr 1993).

METODA BADANIA

Badanie zostało przeprowadzone według następującej procedury.

1. Zgromadzenie materiału statystycznego na podstawie danych

Eurostatu dla 28 krajów europejskich za lata 2007 i 2009. Przeprowa-

dzenie badania dla tych dwóch lat ma pełnić funkcję kontrolną (wyniki

nie powinny być istotnie rozbieżne, ponieważ wykorzystane wskaźniki

zmieniają swoje wartości raczej w sposób ewolucyjny, charakteryzując

się dużą inercją) oraz zwiększy wiarygodność sformułowanych wnio-

sków.


SUMMARYSUMMARY

The aim of the article is to measure and assess the adequacy of European pension systems in the context of the Open Method of Coordination. The author attempts to answer the question whether or not it is possible to single out the most adequate and the least adequate pension regimes in Europe. The main criterion of regime classification is the relation between the public and the private sector in pension systems. The adequacy of pension systems in the post-communist countries has been compared to the adequacy of pension systems in other European countries as well. In the research statistical multidimensional comparative analysis has been used.

2. Konstrukcja miernika syntetycznego adekwatności systemu

emerytalnego, przebiegająca w następujący sposób:

– dobór cech diagnostycznych na podstawie kryterium zmienności

wskaźników oraz ich pojemności informacyjnej. W pierwszej kolejności

wykorzystano klasyczny współczynnik zmienności i przyjęto próg 10%,

poniżej którego wskaźnik był eliminowany ze zbioru zmiennych diagno-

stycznych ze względu na zbyt małe zdolności dyskryminacyjne. Następ-

nie w celu oceny potencjału informacyjnego zmiennych wykorzysta-

no metodę odwróconej macierzy korelacji dla wskaźników A1–A10.

Zgodnie z nią ze zbioru zmiennych diagnostycznych usuwano te zmien-

ne, w przypadku których wartości na jej głównej przekątnej były wyższe

od 10, co świadczyło o złych uwarunkowaniach numerycznych macie-

rzy korelacji powodowanych przez odrzucone zmienne (Młodak 2006;

Panek 2009);

– stymulacja destymulant oraz unitaryzacja zmiennych (wskaźni-

ków);

– obliczenie wskaźników syntetycznych na dwa sposoby: na pod-

stawie zmiennych diagnostycznych, dobranych z wykorzystaniem me-

tody odwróconej macierzy oraz na podstawie wszystkich wskaźników

(A1–A10). Wskaźniki syntetyczne były równe średniej arytmetycznej

prostej wskaźników diagnostycznych. Porównanie wyników także pełni

funkcję kontrolną, ponieważ pozwala sprawdzić, na ile kryteria staty-

styczne doboru wskaźników wpłynęły na wyniki. Wnioski będą formuło-

wane na podstawie dwóch rodzajów obliczonych wskaźników synte-

tycznych.

3. Obliczenie wartości średnich dla wskaźników A1–A10 oraz dla

wskaźników syntetycznych w poszczególnych reżimach w celu wskaza-

nia reżimu emerytalnego charakteryzującego się najwyższą oraz naj-

niższą adekwatnością oraz porównania reżimu postkomunistycznego

z reżimem pozostałych krajów europejskich.

WYNIKI

W procedurze doboru zmiennych diagnostycznych dla roku 2007

i 2009 nie odrzucono żadnej zmiennej na podstawie kryterium zmienno-

ści, ponieważ w przypadku wszystkich wskaźników współczynniki

zmienności przyjęły wartości wyższe od 10%. Natomiast na podstawie

analizy odwróconej macierzy korelacji jako wskaźniki cząstkowe do

obliczenia wskaźnika syntetycznego adekwatności systemu emerytal-

nego dobrano: dla 2007 r. wskaźniki A4 i A8, dla 2009 r. wskaźniki A2,

A4 i A8. Analiza statystyczna wykazała, że wskaźniki te reprezentują

w sposób najlepszy i wystarczający cały zbiór potencjalnych zmiennych

diagnostycznych (A1–A10). Następnie dla poszczególnych reżimów,

sklasyfikowanych syntetycznie we wcześniejszej części artykułu, obli-

czono: średnie wartości poszczególnych wskaźników, średnie wartości

wskaźników syntetycznych zbudowanych na podstawie wskaźników

wyselekcjonowanych metodą odwróconej macierzy oraz średnie warto-

ści wskaźników syntetycznych skonstruowanych na podstawie wszyst-

kich analizowanych wskaźników adekwatności systemu emerytalnego

(A1–A10). Wyniki przedstawiono w tab. 1 (najbardziej korzystne warto-

ści wskaźników wytłuszczono).

WNIOSKI

Na podstawie wyników zawartych w tabeli 1 sformułowano nastę-

pujące wnioski.

1. Reżimem emerytalnym, który charakteryzował się najwyższą

adekwatnością w obu analizowanych okresach, jest reżim PP, czyli re-

żim mieszany z istotną rolą państwa, ale także z udziałem rynku w za-

bezpieczeniu emerytalnym. W przypadku tego reżimu oba wskaźniki

syntetyczne miały najwyższą wartość oraz najwięcej wskaźników przyj-

mowało najbardziej korzystną wartość. Potwierdza to prawdziwość

pierwszej hipotezy badawczej.

Tabela 1. Średnie wartości poszczególnych wskaźników w przekroju reżimów emerytalnych

Wskaź-nik

Charak-ter

2007 2009 2007 2009DP DR PP DP DR PP PK PE PK PE

A1 D 20,73 27,95 14,13 20,98 19,25 15,95 19,80 20,58 22,39 18,88A2 D 25,29 38,75 23,65 25,29 31,70 27,63 24,63 26,78 27,07 25,53A3 S 0,81 0,72 0,78 0,82 0,79 0,78 0,80 0,80 0,79 0,82A4 S 0,48 0,46 0,49 0,50 0,46 0,48 0,47 0,48 0,49 0,50A5 D 19,08 26,20 12,70 19,27 18,85 14,23 18,47 18,79 20,60 17,36A6 D 24,77 32,10 16,88 25,03 21,70 18,75 23,08 24,77 26,43 22,49A7 S 0,85 0,75 0,83 0,85 0,84 0,83 0,83 0,84 0,82 0,87A8 D 3,80 3,85 3,05 3,72 4,00 3,28 3,53 3,79 3,52 3,77A9 D 16,38 14,60 11,45 15,76 15,90 12,13 16,01 15,29 16,92 14,33

A10 D 17,22 15,00 11,00 15,95 16,15 11,70 16,05 16,24 17,02 14,44S (W) S 0,37 0,25 0,45 0,37 0,26 0,44 0,41 0,35 0,37 0,38S (D) S 0,47 0,42 0,58 0,41 0,28 0,41 0,51 0,47 0,41 0,39

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostat.

2. Reżimem, który charakteryzował się najmniejszą adekwatnością

w obu analizowanych okresach, jest reżim DR – reżim z dominującą rolą

rynku. W jego przypadku oba wskaźniki syntetyczne były najniższe oraz

najwięcej wskaźników charakteryzowało się najmniej korzystną war-

tością.

3. Kraje postkomunistyczne charakteryzują się adekwatnością sys-

temu emerytalnego bardzo zbliżoną do adekwatności systemów emery-

talnych pozostałych krajów europejskich, w tym krajów „starej piętnast-

ki”, co potwierdza prawdziwość drugiej hipotezy badawczej.

Podsumowując, należy zauważyć, że najwyższa adekwatność

charakteryzuje reżim mieszany, w którym emerytura pochodzi zarów-

no z instytucji publicznych, jak i instytucji prywatnych działających

w ramach systemu emerytalnego. Jest to więc system charakteryzu-

jący się dywersyfikacją ryzyka związanego z wypłatą świadczeń,

w którym zobowiązania emerytalne są rozłożone pomiędzy państwo

i rynek, wykorzystywany również w obowiązkowym systemie emery-

talnym.

LITERATURA

Adequate and Sustainable pensions (2003), European Commission, Luxemburg.

Aysan M.F. (2009) Welfare regimes for ageing populations: divergence or con-vergence?, Ontario: University of Western Ontario.

Barr N. (1993), Ekonomika polityki społecznej, Poznań: Wydawnictwo Akademii

Ekonomicznej.

Esping-Andersen G. (1990), The Three Worlds of Welfare Capitalism, Princeton

University Press.

Fenger H. (2007), Welfare regimes in Central and Eastern Europe: Incorporating post-communist countries in a welfare regime typology, Rotterdam: Era-

smus University and Ministry of Social Affairs and Employment.

Furniss. N., Tilton. T. (1977), The Case for the Welfare State, Bloomington: India-

na University Press.

Góra M. (2003), System emerytalny, Warszawa: PWE.

Mattil B. (2006), Pension systems: sustainability and distributional effects in Germany and the United Kingdom, Western Europe.

Młodak A. (2006), Analiza taksonomiczna w statystyce regionalnej, Warszawa:

Difin.

Panek T. (2009), Statystyczne metody wielowymiarowej analizy porównawczej, Warszawa: SGH.

Rhodes M., Natali D. (2003), Welfare regimes and pension reforms agendas,

Contribution to the Conference on “Pension reforms in Europe: Shared pro-

blems, sharing solutions”, London: London School of Economics.

Soede A., Vrooman C. (2008), A comparative typology of pension regimes, Euro-

pean Network of Economic Policy, Research Institutes, Research Report

No. 54.

Titmuss R.M. (1974), Social Policy: An Introduction, London.


WSTĘP

Starzejące się społeczeństwo jest wyzwaniem dla systemów eme-

rytalnych, czyniąc tradycyjne systemy PAYG niewypłacalnymi w dającej

się przewidzieć przyszłości. W minionych latach w wielu krajach prze-

prowadzono reformy systemów emerytalnych. Wspomniane reformy

siłą rzeczy ograniczają rolę państwa1 w tworzeniu zabezpieczenia mate-

rialnego na starość wymagając tym samym większej zapobiegliwości

od jednostek.

Celem tej analizy jest odpowiedź na pytanie, czy w krajach, gdzie

system emerytalny jest hojny, odsetek oszczędzających jest niższy niż

w innych krajach, jeśli uwzględnimy warunki, w jakich jednostka podej-

muje zachowania związane z oszczędzaniem na starość.

Zgodnie z teorią cyklu życia jednostki hojny system emerytalny po-

winien zniechęcać jednostki do oszczędzania. Hipotezę taką wysunął

M. Feldstein (1974). Została ona podważona przez R. Barro – transfery

międzypokoleniowe i G. Katonę – nieracjonalność jednostek (vide: Feld-

stein 1979). Lusardi (2001) zwraca ponadto uwagę na złożoność

i koszty procesu planowania (jednostki nie radzą sobie z nim lub odkła-

dają go aż jest „zbyt późno”) oraz fakt, że jednostki nie mają dobrej

informacji o zabezpieczeniu społecznym i wysokości przyszłej emerytu-

ry. Na wątpliwości co do umiejętności poprawnego oszacowania przy-

szłych świadczeń emerytalnych wskazuje też L. Kotlikoff (1979).

Hipoteza M. Feldsteina o wypieraniu oszczędności prywatnych

przez system emerytalny była przedmiotem wielu badań (wymienia je

m.in. Euvals 2000). Jednak literatura nie daje jednoznacznych odpowie-

dzi czy efekt wypierania zachodzi. Obok badań wskazujących na istnie-

nie efektu wypierania przez system emerytalny oszczędności (Feldstein

1974, 1979, 1980; Feldstein, Pellechio 1979; Kotlikoff 1979), można

przytoczyć takie, w których brak było wpływu systemu emerytalnego na

oszczędności (Koskela, Viren 1983; Euvals 2000).

DANE I METODA

W analizie wykorzystano dane pochodzące z OECD (głównie z 2009 r.),

oraz z 3 rundy Europejskiego Sondażu Społecznego (ESS)2, przepro-

wadzonej w 2006 r. Uwzględniono także 17 krajów biorących udział

w 3 rundzie ESS, dla których udało się zgromadzić kompletne dane

dotyczące systemu emerytalnego.

Pytania dotyczące zabezpieczenia emerytalnego, które zadano

w ESS dotyczyły: oszczędzania na starość, myślenia o przyszłości

oraz obawy związanej z wystarczalnością zabezpieczenia materialne-

go w okresie starości, a także podziału odpowiedzialności za zapew-

nienie odpowiedniego standardu życia na starość między państwo

a jednostkę.

Pytanie dotyczące oszczędzania3 z przeznaczeniem na zabezpiecze-

nie własnej starości dotyczyło nie tylko sytuacji obecnej, ale również

przeszłości. Sposób zadania pytania pozwala z jednej strony ustalić, czy

obecni emeryci w przeszłości oszczędzali na starość, a więc nie wyklu-

cza ich z analiz, z drugiej zaś może utrudniać uchwycenie związków

ze zmiennymi charakteryzującymi obecną sytuację respondenta, ponie-

waż w przypadku osoby, która oszczędzała w przeszłości, o podjęciu

owego działania mogły zadecydować czynniki zachodzące w przeszło-

ści, a niekonieczne związane z jego obecną sytuacją. W analizach ujęto

jedynie pokolenie pracujących, ponieważ zgodnie z hipotezą cyklu życia

jednostki oszczędzanie w przypadku emerytów dotyczyło raczej prze-

szłości4.

Ponadto oszczędzanie poza wąsko rozumianymi oszczędnościami

obejmuje różne formy gromadzenia majątku, w tym: inwestycje, pry-

watne konta i ubezpieczenia emerytalne (ma to znaczenie dla niektórych

krajów zwłaszcza w odniesieniu do stopy zastąpienia) – lub finansowa-

ne przez firmę, nieruchomości. W uwagach dla ankietera dookreślono,

że chodzi wyłącznie o świadome decyzje5.

HOJNOŚĆ SYSTEMÓW ZABEZPIECZENIA EMERYTALNEGO A OSZCZĘDZANIE NA STAROŚĆ

Agnieszka PleśniakInstytut Statystyki i Demografii,

Szkoła Główna Handlowa

Warto tutaj podkreślić, że przeważająca część badań dotyczących

związku oszczędzania z hojnością systemów emerytalnych brała pod

uwagę stopę oszczędzania jako miarę gromadzenia środków na sta-

rość.

Takie podejście ma swoje wady. Po pierwsze jednostki mogą

oszczędzać na różne cele i chociaż hipoteza cyklu życia zakłada, że

gromadzenie środków na starość jest dominującym motywem oszczę-

dzania6, badania wskazują na znaczenie innych motywów oszczędzania

(np. motywu ostrożności), a nawet wypieranie oszczędzania na sta-

rość przez inne motywy (Börsch-Supan i in. 2008). Po drugie, stopa

oszczędności na poziomie kraju zależy również np. od stopy wzrostu

PKB (wzrostu płac) i struktury wiekowej.

Z powyższych powodów przyjęto inne podejście i jako miarę

oszczędzania na starość przyjęto odsetek oszczędzających na starość,

choć jak wspomniano wyżej nie jest ono bez wad (nie wiadomo, czy

oszczędzanie dotyczy danego momentu, czy przeszłości, choć można

się spodziewać, że jest to raczej proces niż jednorazowy akt). Podobną

choć szerszą miarę (odsetek oszczędzających) przyjął np. A. Bucciol,

uzyskując niższe odsetki oszczędzających dla bardziej hojnego syste-

mu7 (Bucciol 2007).

Z uwagi na małą liczbę analizowanych obiektów8, a także na fakt, że

wszelkie analizy przyczynowo-skutkowe nie mają tutaj sensu w artykule

przedstawiono analizę opisową, opierając się na korelacjach ekologicz-

nych (Robinson, 1950) bądź grupowych (tam gdzie zbiorowości nie są

jednostkami terytorialnymi). Korelacje ekologiczne wybrano z uwagi na

fakt, że hojność systemu emerytalnego można mierzyć jedynie na po-

ziomie krajowym. Warto podkreślić, że korelacje ekologiczne nie muszą

odpowiadać korelacjom indywidualnym i wnioski płynące z korelacji

ekologicznych nie koniecznie będą prawdziwe dla korelacji na poziomie

indywidualnym.

Zmienne pochodzące z ESS zostały zagregowane do poziomu kra-

jowego poprzez obliczenie średniego poziomu, lub odsetka w zależności

od rodzaju zmiennej. Jak wspomniano wcześniej uwzględniono jedynie

pokolenie pracujących.

HOJNOŚĆ SYSTEMU EMERYTALNEGO

Hojność to skłonność do obdarzania czymś chętnie i obficie (we-

dług Słownika języka polskiego) w przypadku systemu emerytalnego

jest to zdolność do zapewnienia odpowiedniego (możliwie wysokiego)

standardu życia w okresie starości.

Hojność systemu emerytalnego można mierzyć pod różnym kątem.

Państwa mogą stosować różne środki do osiągnięcia celów polityki

emerytalnej, a także ich systemy emerytalne mają różną konstrukcję.

Tak więc trudno jest znaleźć jeden wskaźnik opisujący hojność we

wszystkich jej aspektach. Najczęściej hojność systemu emerytalnego

(i podobnie ogólnie systemu świadczeń społecznych) mierzona jest

wydatkami emerytalnymi, wysokością składki emerytalnej, wreszcie

stopami zastąpienia.

W analizie oparto się na wskaźnikach mierzących pewne aspekty

hojności, tj. związane z utrzymaniem dotychczasowego poziomu kon-

sumpcji (stopy zastąpienia), z zapewnieniem odpowiedniego standardu

życia na emeryturze (co nie koniecznie jest tożsame z utrzymaniem

dotychczasowego poziomu konsumpcji, np. minimalna emerytura nie

musi być powiązana z wysokością dochodów uzyskiwanych przed

przejściem na emeryturę), oraz wydatkami emerytalnymi (wysiłek poli-

tyki społecznej) w odniesieniu do presji demograficznej.

Dla 2006 r. stopa zastąpienia netto ujmująca świadczenia tylko

z planów publicznych9 systemu emerytalnego nie była dostępna, stąd

posłużono się stopą zastąpienia brutto (wnioski były analogiczne do

tych uzyskanych na podstawie stopy zastąpienia netto z planów publicz-

nych dla 2008 r.).


Tabela 1 przedstawia korelację zapobiegliwości (mierzonej odset-kiem oszczędzających na emeryturę) oraz stóp zastąpienia brutto z pu-blicznych systemów dla średniego dochodu, jego połowy i 1,5-krotno-ści. Ponieważ teorie oszczędzania wskazują na wpływ dochodu na oszczędzanie, tak więc wyższa zapobiegliwość w krajach może być wynikiem wyższego poziomu zamożności społeczeństwa. Obliczono też korelacje cząstkowe z wyłączeniem wpływu zamożności. Jako miarę zamożności przyjęto PKB per capita.

Tabela 1. Korelacje zapobiegliwości i stopy zastąpienia brutto dla średniego dochodu

Wyszczególnienie ZapobiegliwośćZapobiegliwość

(z wyłączeniem wpływu zamożności)

PKB na osobę

GRR_public_0.5GRR_public_1.0GRR_public_1.5PKB na osobę*

,083-,280-,408,733

-,482-,474-,455

,501,057-,138

1* PPP (tys $, const 2005).

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych ESS i OECD (OECD 2009).

Warto zwrócić uwagę, że korelacja jest zerowa, jeśli weźmiemy pod uwagę stopy zastąpienia obliczone dla połowy średniego dochodu, zaś dla pozostałych ujemna, przy czym silniejsza dla stopy zastąpienia dla 1,5-krotności średniego dochodu. Jednak po wyłączeniu wpływu zamożności okazuje się, że korelacja jest ujemna dla wszystkich stóp zastąpienia. i ma podobną siłę.

W krajach, gdzie stopy zastąpienia uwzględniające publiczne pla-ny emerytalne były wyższe, odsetek oszczędzających na starość był niższy, co jest zgodne z wnioskami z hipotezy Feldsteina (por. tab. 1 i rys. 1.). Rysunek 1 obrazuje odsetek oszczędzających na emeryturę i stopę zastąpienia brutto dla średniego dochodu. Zaznaczono na nim również występowanie prywatnych planów emerytalnych w poszcze-gólnych krajach.

Rysunek 1. Odsetek oszczędzających na emeryturę i stopa zastąpienia brutto dla średniego dochodu

Objaśnienia: pryw. – prywatne plany emerytalne; obow. – tylko obowiązkowe (pracownicze i indywidualne); dobr. – dobrowolne (stopa pokrycia wyższa niż 30%); obow i dobr. – obowiąz-kowe i dobrowolne plany emerytalne.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ESS i OECD (OECD 2009).

Warto zwrócić uwagę na trzy odstające kraje. Dwa z nich (Austria i Hiszpania) charakteryzują się relatywnie wysokim odsetkiem oszczę-dzających na emeryturę w stosunku do stóp zastąpienia, zaś trzeci (Polska) – mimo niskiej stopy zastąpienia – cechuje niski poziom zapo-biegliwości. Zarówno w Hiszpanii jak i w Austrii brak jest prywatnego planu emerytalnego o znacznej stopie pokrycia. Prywatne pracownicze plany emerytalne mają stopę pokrycia odpowiednio 8,7% i 13,9% (2006 r.) (por. OECD 2009, s. 141).

Zapobiegliwość jest wyższa w tych krajach, gdzie występują pry-watne obowiązkowe lub dobrowolne (o znacznej stopie pokrycia) plany emerytalne (por. rys. 1). Tylko Norwegia i Węgry miały prywatne obo-wiązkowe i nieobowiązkowe plany emerytalne o znacznej stopie pokry-cia. Wyjątkiem są tu Austria i Polska. W pierwszym kraju mimo braku prywatnych planów emerytalnych zapobiegliwość jest wysoka, a w drugim odwrotnie.

W Norwegii występowały pracownicze plany emerytalne (stopa pokrycia dla prywatnych 60%, dla obowiązkowych prawie całkowite pokrycie), zaś na Węgrzech stopa pokrycia dla prywatnych dobrowol-nych planów emerytalnych była niska i wyniosła łącznie 31% (brak

rozbicia na pracownicze i indywidualne); dla obowiązkowych indywi-

dualnych wyniosła ona 74%.

Aspekty hojności systemu emerytalnego niezwiązane z zapewnie-

niem porównywalnego poziomu konsumpcji na emeryturze były słabo

skorelowane z odsetkiem oszczędzających na starość (tab. 2).

Tabela 2. Korelacje zapobiegliwości i stopy zastąpienia brutto dla średniego dochodu

Wyszczególnienie ZapobiegliwośćZapobiegliwość

(z wyłączeniem wpływu zamożności)

PKB na osobę

Wydatki emerytalne w stosunku do presji emerytalnejPovRate_65+/popDoch_65+/pop

-,260,210-,103

-,268,159

,502-,282

Objaśnienia: Wydatki emerytalne w stosunku do presji emerytalnej obliczone jako stosunek wydatków emerytalnych jako % PKB do odsetka emerytów, stąd wpływ PKB jest już wyłączo-ny. povRate_65+/pop – stosunek stopy ubóstwa osób w wieku 65+ do stopy ubóstwa w całej populacji. doch_65+/pop – średni dochód osób 65+ jako % średniego dochodu po-pulacji.

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych ESS i OECD (OECD 2009).

Najsilniejszą korelację zaobserwowano dla wydatków emerytalnych w stosunku do presji emerytalnej. Znak jest zgodny z oczekiwanym. In-teresujące są wyniki dla stopy ubóstwa osób w wieku emerytalnym do stopy ubóstwa w całej populacji oraz średniego dochodu osób powyżej 65. roku życia do średniego dochodu w kraju. O ile znak korelacji jest zgodny z oczekiwaniami, to korelacja jest bardzo słaba, zaś wyelimino-wanie wpływu zamożności odwraca jej znak. Pomiar aspektów związa-nych z zapewnieniem odpowiedniego standardu życia na emeryturze obarczony jest błędem pomiaru wynikającym z faktu, że uwzględnia sytuację obecnych emerytów w stosunku do reszty społeczeństwa, natomiast w efekcie przeprowadzonych reform w większości krajów sytuacja przyszłych emerytów będzie wyglądała odmiennie.

Na koniec sprawdzono, czy występuje korelacja między hojnoś-cią systemu (mierzoną stopą zastąpienia brutto dla średniego docho-du) a obawą, że dochody na emeryturze nie będą wystarczające na pokrycie wydatków oraz przekonaniem co do roli państwa i jednostki w zapewnieniu odpowiedniego standardu życia na starość (zmierzo-nych odsetkiem identyfikujących się z pierwszym stwierdzeniem oraz odsetkiem przypisujących znaczną rolę państwu w zapewnieniu odpo-wiedniego standardu życia na starość).

W przypadku przekonania, że to państwo powinno troszczyć się o zapewnienie odpowiednich warunków życia na starość, korelacja z hojnością była dodatnia (wyniosła 0,308). Wskazuje to, że w tych państwach, gdzie jest hojny system emerytalny, jest jednocześnie więk-szy odsetek przekonanych o dominującej roli państwa w zapewnieniu odpowiednich warunków życia na starość (rys. 2). Jak można zauwa-żyć, Austria i Hiszpania odstają od pozostałych krajów; korelacja z po-minięciem wspomnianych dwóch państw wyniosła 0,608.

Rysunek 2. Rola państwa w zapewnieniu odpowiednich warunków życia na starość a hojność systemu emerytalnego

Źródło: opracowanie własne.


Z kolei korelacja dla obawy o wystarczalność dochodów na emery-turze z hojnością systemu emerytalnego wynosiła 0,211. Dodatni znak jest sprzeczny z oczekiwaniami, jednak należy uwzględnić tutaj wpływ ostatnich reform emerytalnych, które w większości redukują świadcze-nia (rys. 3).

Rysunek 3. Obawa, że dochody na emeryturze nie będą wystarczające na pokrycie wydatków a hojność systemu emerytalnego

Objaśnienia: brak – oznacza brak reformy lub brak redukcji świadczeń; zmn_sw – zmniejsze-nie świadczeń dla wszystkich; zmn_red – zmniejszenie roli redystrybucyjnej systemu; zw_red – zwiększenie roli redystrybucyjnej systemu, tzn. zmniejszenie świadczeń z równoczesną ochroną najmniej zarabiających; obow – prywatne dobrowolne plany emerytalne stały się obowiązkowe.

Źródło: opracowanie własne, na podstawie danych ESS i OECD (OECD 2009, s. 79).

Z rysunku 3 wynika, że reforma i jej rodzaj miały wpływ na obawę o wystarczalność przyszłych dochodów. W przypadku Norwegii, gdzie prywatne plany emerytalne stały się obowiązkowe, odsetek obawiają-cych się o wysokość dochodów na emeryturze był najniższy. Odwrotna sytuacja była w przypadku reform polegających na zmniejszeniu świad-czeń dla wszystkich, tj. zmniejszeniu roli redystrybucyjnej systemu.

PODSUMOWANIE

Przeprowadzone analizy wskazały na istnienie ujemnego związku między hojnością systemu emerytalnego a odsetkiem oszczędzających na starość. Najbardziej widoczny był on w przypadku aspektu hojności systemu emerytalnego związanego z zapewnieniem porównywalnego poziomu konsumpcji na emeryturze. W przypadku hojności mierzonej wysiłkiem polityki emerytalnej (wydatki emerytalne w odniesieniu do presji emerytalnej) związek był również ujemny, choć już nie tak wyraź-ny. Natomiast jeśli chodzi o aspekt hojności związany z zapewnieniem odpowiedniego poziomu życia na emeryturze, związek ten był niejasny.

1 Zmiana systemu emerytalnego w Polsce sprawia, że prognozowana stopa za-stąpienia, będzie niższa niż miało to miejsce w systemie repartycyjnym (por. Bezpieczeństwo dzięki zapobiegliwości, Raport z kontroli NIK, Warszawa 2001 (P/00/048), rozdz. 3.2.2.3.). W celu zapewnienia odpowiedniego poziomu konsumpcji w okresie starości, wymagany jest udział własny w gwarantowa-niu bezpieczeństwa materialnego.

2 Dostępne na stronie: www.europeansocialsurvey.org [dostęp 20.05.2010––12.06.2011] wraz z dokumentacją zawierającą w szczególności kwestiona-riusze, listy pytań, schemat losowania itp.

3 Dokładne brzmienie pytania jest następujące: Proszę pomyśleć teraz o wszystkich możliwych sposobach oszczędzania, takich jak: konta bankowe, inwestycje, pry-watne lub finansowane przez firmę konta i ubezpieczenia emerytalne oraz nieru-chomości. Czy obecnie oszczędza P. lub oszczędzał/-a P. w przeszłości specjalnie z myślą o zapewnieniu sobie odpowiedniego poziomu życia na starość?

4 Warto mieć jednak na uwadze, że jednym z elementów krytyki hipotezy cyklu życia jest właśnie oszczędzanie na emeryturze. Jednak nie będę tego wątku rozwijała.

5 Nie określono jednak, czy chodzi o oszczędności obowiązkowe, czy dobrowol-ne, a nie wynika to jasno z pytania.

6 W pierwotnej postaci hipotezy cyklu życia motyw zabezpieczenia starości był jedynym motywem. Browning i Lusardi (Browning, Lusardi 1996) pokazali, że większość motywów wymienionych przez Keynesa można ująć w hipotezie cyklu życia, poza np. motywem poprawy, który jest z nią sprzeczny.

7 Analiza dotyczyła dwóch krajów: Stanów Zjednoczonych i Włoch.8 Mała liczba obiektów narzuca pewne ograniczenie co do liczby wskaźników,

np. w przypadku redukcji wymiarów obserwacji powinno być 3–4-krotnie więcej niż zmiennych.

9 Nie we wszystkich krajach występują prywatne plany emerytalne. Jeśli wystę-pują, nie wszędzie są obowiązkowe, a stopa pokrycia dla nieobowiązkowych planów emerytalnych jest zróżnicowana.

LITERATURA

Börsch-Supan A., Reil-Held A., Schunk D. (2008), Saving incentives, old-age provision and displacement effects: evidence from the recent German pension reform, „Journal of Pension Economics and Finance”, vol. 7, nr 3, s. 295–319.

Browning M., Lusardi A. (1996), Household Saving: Micro Theories and Micro Facts, „Journal of Economic Literature”, vol. 34, s. 1797–7855.

Bucciol A. (2007), Temptation and Social Security Distortion, University of Pa-dua.

Euvals R. (2000), Do Mandatory pensions Decrease Household Savings? Evi-dence for the Netherlands, „De Economist”, vol. 148, nr 5.

Feldstein M. (1979), The Effect of Social Security on Saving, NBER Working Paper No. 334, Cambridge.

Feldstein M. (1980), Social Security, Induced Retirement and Aggregate Capital Accumulation: a Correction and update, NBER Working Paper No. 579, Cambridge.

Jappelli T., Modigliani F. (1998), The age-saving profile and the life-cycle hypothe-sis, CSEF Working Paper No. 4, University of Salerno.

Koskela E., Viren M. (1983), Social Security and Household Saving in an Inter-national Cross Section, „The American Economic Review”, vol. 73, nr 1, s. 212–217.

Kotlikoff L.J. (1979), Testing the Theory of Social Security and Life Cycle Accu-mulation, „American Economic Review”, vol. 69, nr 3, s. 396–410.

Lusardi A. (2001), Explaining Why So Many People Do Not Save, CRR Working Paper 2001-5, Center for Retirement Research at Boston College.

OECD (2008), Growing Unequal?: Income Distribution and Poverty in OECD Coun-tries, Paris.

OECD (2009), Pensions at a Glance 2009: Retirement-Income Systems in OECD Countries, Paris.

Robinson W.S. (1950), Ecological correlations and the behavior of individuals, „American Sociological Review”, vol. 15, nr 3.

SUMMARYSUMMARY

The aim of this article was to find out if the percentage of saving for old age in the countries with more generous pension sys-tem is lower than in other countries. The analysis (based mainly on ecological correlations) suggest that there is negative correlation between generosity of pension system and the percentage of saving for old age as far as the pension replacement rate is conside-red. For other aspects of pension system generosity results was mixed and dependent on the applied measure of generosity.

WSTĘP

Unia Europejska jest wspólnym rynkiem charakteryzującym się

swobodnym przepływem towarów, usług, pracy i kapitału. Jedną z ba-

rier tego przepływu mogą być zróżnicowane systemy podatkowe

państw członkowskich, dlatego Unia harmonizuje wybrane podatki.

OPODATKOWANIE EMERYTUR W UNII EUROPEJSKIEJ

Maciej CieślukowskiKatedra Finansów Publicznych,

Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

Na wspólnym rynku państwa członkowskie decydują o własnych

systemach emerytalnych. Składają się one z dwóch zasadniczych fila-

rów: 1) redystrybucyjnego (tradycyjnego) działającego według reguły

pay-as-you-go oraz 2) ubezpieczeniowego (kapitałowego, prywatnego),

gdzie świadczenia dostarczane są w ramach pracowniczych lub indywi-

dualnych programów emerytalnych.


Celem artykułu jest zbadanie, czy podatki nakładane na emerytury

w państwach członkowskich UE są zróżnicowane i czy mogą zakłócać

swobodny przepływ pracy oraz kapitału na wspólnym rynku, a jeżeli tak,

to czy jest możliwa ich harmonizacja.

OPODATKOWANIE EMERYTUR NA WSPÓLNYM RYNKU

Teoria federalizmu fiskalnego określa szczebel władzy publicznej,

który powinien ustalać podatki od emerytur na wspólnym rynku, nato-

miast teoria opodatkowania próbuje wskazać rodzaj i konstrukcję tych

podatków.

W federalizmie fiskalnym mamy do czynienia z pionowym i po-

ziomym podziałem podatków (Spahn 1993, s. 71 i 72). W pierwszym

przypadku chodzi o przyporządkowanie określonych podatków do

poszczególnych szczebli władzy publicznej. Obowiązuje przy tym zasa-

da, że podatki powinny być adekwatne do korzyści z konsumpcji dóbr

i usług (benefit – pricing approach), gdyż tylko wtedy zapewnią efek-

tywną (w sensie Pareto) realizację zadań publicznych. Odnosząc tę

regułę do emerytur, to należy przyjąć, że „ten, kto ustala emerytury,

również je opodatkowuje”.

W federalizmie fiskalnym przyjęto jednocześnie teoremat, że w wa-

runkach konkurencji doskonałej efektywność tę lepiej zapewni decentra-

lizacja kompetencji fiskalnych niż ich centralizacja (Cullis, Jones 2009,

s. 367 i 368). Niestety, w praktyce występują ograniczenia doskonałej

konkurencji, które powodują, że decentralizacja nie zawsze jest efek-

tywna, i wówczas niektóre zadania powinien przejąć wyższy szczebel

władzy publicznej. System emerytalny jest narzędziem redystrybucji

dochodów w społeczeństwie (Góra 2009, s. 267). W literaturze przed-

miotu przeważa pogląd, że istotnym ograniczeniem efektywności de-

centralizacji jest właśnie niezadowolenie z podziału dochodów (Stiglitz

2004, s. 890). W rezultacie system emerytalny powinien być domeną

państwa i to ono powinno także decydować o podatkach nakładanych

na emerytury.

W ujęciu horyzontalnym podatki na wspólnym rynku nie mogą

zakłócać konkurencji rynkowej (Shaviro 1993, s. 15). Mają one być

neutralne z punktu widzenia podejmowania decyzji gospodarczych.

W innym przypadku decyzje te są nieefektywne. Jeżeli podatki nakładane

przez samorządy zakłócają tę konkurencję, to powinny być centralizo-

wane (harmonizowane). Zakłócenia na rynku mogą wystąpić wtedy, gdy

atrakcyjniejsze opodatkowanie w jednym regionie spowoduje migrację

siły roboczej i kapitału z innych regionów. Efekty tych zmian są różne,

przy czym zazwyczaj w regionach docelowych wzrastają inwestycje

i dochody mieszkańców, podczas gdy w tych drugich – poziom życia

obniża się.

Przeszkodą w swobodnym przepływie pracy i kapitału jest także po-

dwójne opodatkowanie emerytur (por. Shaviro 1993, s. 22). Podatnicy,

którzy uzyskują emerytury z terenów różnych jurysdykcji podatkowych,

zgodnie z zasadą nieograniczonego obowiązku podatkowego mogą być

zobowiązani do zapłaty wielu podatków od tej samej emerytury. Znie-

chęca to podatników do mobilności i zmiany miejsca alokacji kapitału.

W takiej sytuacji wskazana jest centralizacja podatków.

Alternatywą dla centralizacji emerytur i podatków może być wyraża-

na w teorii federalizmu funkcjonalnego, ich decentralizacja w formie tzw.

klubów. Klubem określa się dobrowolnie zrzeszoną grupę podmiotów

(w naszym przypadku samorządów terytorialnych, państw), która we

współpracy maksymalizuje korzyści z konsumpcji określonych dóbr

(klubowych), niedostępnych dla innych (Cornes, Sandler 1989, s. 159).

Casella i Frey (1992, s. 640) proponują przy tym, aby tworzyć kluby na

podstawie kryterium funkcjonalnego, tj. faktycznego zakres konsumpcji

danego rodzaju dobra, a nie kryterium geograficznego (np. sąsiedztwo).

Kluby należy zatem wiązać z konkretnymi dobrami, np.: kulturą, trans-

portem, szkolnictwem.

Klubem może być również system emerytalny. Wówczas nie musi

on być centralizowany, a jedynie koordynowany przez współpracujące

ze sobą regiony. Zapewni im to większą elastyczność działania w dość

zhierarchizowanym systemie federacyjnym, a także większą suweren-

ność i samodzielność do stanowienia emerytur i stosownych obciążeń.

Teoria opodatkowania wskazuje, że każdy podatek powoduje stra-

ty w efektywności gospodarczej, a w naszym przypadku – w postaci

spadku dochodów z emerytury. Opodatkowanie emerytury, tak jak

i innych dochodów, stanowi więc trade off między ekonomiczną efek-tywnością a sprawiedliwością (por. Grądalski 2004, s. 35 i następ-

ne). Zwolennicy efektywności opowiadają się za likwidacją podat-

ku dochodowego, podatkiem liniowym bądź spłaszczoną progresją,

a zwolennicy sprawiedliwości – za progresją z wysokimi stawkami

krańcowymi.

OPODATKOWANIE EMERYTUR PUBLICZNYCH W PAŃSTWACH UE

Systemy emerytalne w państwach UE są zcentralizowane. Państwo

ustala emerytury, a także określa zasady ich opodatkowania. Regułą

jest, chociaż wyjątek stanowi Dania, że emerytury publiczne finan-

sowane są z obowiązkowych składek nakładanych na dochody osób

pracujących. W większości państw składki te zasilają specjalny fun-

dusz pozabudżetowy, z którego następnie wypłacane są świadczenia.

W przypadku Wielkiej Brytanii i Malty składki trafiają do budżetu

państwa. Natomiast w Danii występuje tzw. system zaopatrzeniowy

(podatkowy). Emerytury wypłacane są z budżetu państwa zasilanego

powszechnymi podatkami (Whitehouse 2007, s. 65).

We wszystkich państwach UE emerytury publiczne opodatkowa-

ne są podatkiem dochodowym od osób fizycznych na ogólnych zasa-

dach (PIT). Konstrukcja tego podatku jest jednak bardzo zróżnicowa-

na (tab. 1). Generalnie podatek ten ustala rząd centralny, przy czym

w wielu państwach dochody z tego podatku są dzielone z samorzą-

dami terytorialnymi. W Szwecji, Finlandii i Danii władze lokalne mają

prawo do nakładania na emerytury dodatkowych stawek (w formie

podatku lokalnego).

Tabela 1. Wybrane cechy opodatkowania emerytur podatkiem PIT w 2010 r.

Państwo Podział podatku

Rodzaj podatku

Odliczenia od dochodu (euro)

Obowiązkowa składka zdrowotna

Belgia C, R, L P 1 781, 29 3,55% podstawyBułgaria C L (15%), ZCzechy C, R, L L (15%) 24 840 CZKDania C, L PNiemcy C, R, L P 8 004,00 9,85% podstawy Estonia C, L L 63 000 EEKIrlandia C P 56 400,00Grecja C, L P 12 000,00 4% podstawyHiszpania C, R, L P 17 707,20Francja C P 5 875,00 6,6% podstawy Włochy C, R P 16 725,00Cypr C P 19 501,00Łotwa C, L L (26%) 1 980,00 LVLLitwa C, L L (15%), ZLuksemburg C P 12 156,00 4,1% podstawyWęgry C P 5 000 000,00 HUFMalta C P 11 901,00Holandia C P 18 218,00 13,25% podstawyAustria C, R, L P 11 000,00Polska C, R, L P 3 091,00 PLN 9% podstawy*Portugalia C, R, L P 6 100,00Rumunia C L (16%) 1 000,00 RON x (brak danych)Słowenia C P 8 863,17Słowacja C, R, L L (19%), ZFinlandia C, L P 15 200,00 1,41% podstawySzwecja C, L P 372 100,00 SEK

W. Brytania C P9 490,00 GBR (dla

osób w wieku 65–74 lat); 9 640,00 GBR (dla osób od 75 lat)

Objaśnienia: Podział podatku: C – centralny, R – regionalny, L – lokalny; Rodzaj podatku:

P – progresywny, L – linowy, Z – Zwolnienie.

* Możliwość odliczenia 7,75% składki od PIT.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie (Commission 2011, online).


W większości państw PIT jest progresywny, ale o bardzo różnej

skali i stawkach. W Estonii, Czechach, Rumunii oraz na Łotwie emery-

tury opodatkowane są podatkiem liniowym. Podatek ten występuje

także w Bułgarii, na Litwie i Słowacji, przy czym emerytury są z niego

całkowicie zwolnione. W większości państw występują odliczenia od

dochodu w formie ogólnej kwoty wolnej od podatku, bądź też spe-

cjalnych ulg dla emerytów. W rezultacie w wielu państwach, szcze-

gólnie Europy Środkowo-Wschodniej, faktyczny podatek jest niski

(wykres 1). Najwyższe obciążenie emerytur odnotowują mieszkańcy

Skandynawii.

Wykres 1. Przeciętna wysokość miesięcznej emerytury brutto* (euro)a efektywna** stopa PIT (%) w państwach UE w 2007 r.

* Emerytura obejmuje świadczenia wynikające tylko z osiągnięcia określonego wieku emery-talnego (do obliczeń przyjęto wiek 65+).

** Po uwzględnieniu ulg i zwolnień wraz z obowiązkowymi składkami na ubezpieczenia zdrowotne.

Źródło: obliczenia własne na podstawie (OECD 2011, online; Commission 2011, online; Eurostat 2011, online).

OPODATKOWANIE EMERYTUR KAPITAŁOWYCH (PRYWATNYCH)

Emerytury kapitałowe przybierają różne formy: emerytur pracowni-

czych oraz świadczeń pochodzących z dobrowolnych i obowiązkowych

ubezpieczeń prywatnych. W państwach Europy Zachodniej dominują

dwie pierwsze formy, natomiast w nowych państwach członkowskich

– obowiązkowe ubezpieczenia prywatne połączone z systemem redy-

strybucyjnym (Commission 2010, s. 40 i 41).

System opodatkowania emerytur kapitałowych jest jednak podobny.

Obciążenia mogą wystąpić w trzech sytuacjach (Yoo, Serres 2004, s. 75):

1) na etapie zapłaty składek ubezpieczeniowych, 2) dochodów fundu-

szów emerytalnych oraz 3) wypłaty świadczeń. W pierwszym przypad-

ku obciążenie podatkowe występuje wtedy, gdy nie można odliczyć

składek emerytalnych od podstawy opodatkowania w PIT, a ewentualne

składki zapłacone przez pracodawcę powiększają dochód podatkowy

pracownika. W tym zakresie państwa stosują różne rozwiązania, przy

czym najczęściej całe składki pracownika są odliczane od dochodu

podatkowego, a składki pracodawcy tego dochodu nie powiększają.

Fundusze emerytalne osiągają dochody z operacji aktywami finan-

sowymi bądź ze wzrostu wartości posiadanych aktywów. Większość

państw zwalnia te dochody z opodatkowania, ale niektóre nakładają

zryczałtowany podatek kapitałowy (yield tax).

W końcu opodatkowane lub zwolnione z podatku mogą być świad-

czenia emerytalne. Są one zazwyczaj wypłacane w równych ratach, sta-

nowiąc regularny dochód, albo są wypłacane jednorazowo (lump-sum payments). Większość państw UE nakłada na emerytury PIT, a niektóre

z nich – zryczałtowany podatek kapitałowy.

Biorąc pod uwagę wyżej wskazane opcje, to w państwach UE moż-

na wyróżnić aż sześć systemów opodatkowania emerytur kapitałowych

(tab. 2). Z tabeli wynika, że najczęściej stosowana jest metoda EET,

a więc państwo zezwala na całkowite odliczenie składek ubezpiecze-

niowych od dochodu podatkowego, całkowicie zwalnia dochody fundu-

szów emerytalnych, natomiast opodatkowuje wypłacane świadczenia.

Tylko Belgia nakłada podatek na wszystkie trzy elementy systemu (TTT),

a Węgry – tylko na pierwszy (TEE).

Najkorzystniejsze warunki opodatkowania występują w Bułgarii,

Estonii i na Litwie, gdyż państwo całkowicie zwalnia emerytury z po-

datku. Najwyższy ciężar podatkowy ponownie odnotowują mieszkańcy

Skandynawii (wykres 2).

Tabela 2. Systemy opodatkowania emerytur kapitałowych w państwach UE w 2010 r.

Syste

m op

odatk

owan

ia

Pańs

two

Składki Dochody funduszy Świadczenia

Prac

ownik

a

Prac

odaw

cy

Opera

cje

fi nan

sowe

Wzro

st wa

rtośc

i

Regu

larne

Lump

- sum

EET

Cypr E E E E T/PE T/PE

Finlandia E E E E T T

Francja E E E E T/PE T/PE

Grecja E E E E T T

Hiszpania E E E E T T/PE

Holandia E E E E T T

Irlandia E E E E T/PE T/PE

Malta E E E E T/PE T/PE

Niemcy E E E E T/PE T

Rumunia E E E E PE/16% PE/16%

Słowacja E E E E 15% 15%

W. Brytania E E E E T T/PE

TET

Austria T/PE E E E T/PE1 T/PE1

Czechy T/PE E E E PE, 15% PE, 15%

Luksemburg E 20% E E T/E2 T/PE/E2

Łotwa T/PE E E E 10% 10%

Polska T/E4 E E E E/T (19%)5 E/T (19)5

Portugalia T/PE E E E PE, 20% T/PE

Słowenia T/PE E 0% 0% 20% 20%

ETT

Dania E E 15% E T 40%

Szwecja E E 15% E T T

Włochy E E 12,5% E T/PE T/PE

EEE

Bułgaria E E E E E E

Estonia E E E E E E

Litwa E E E E E E

TEE Węgry T E E E E E

TTT Belgia T/PE E E 0,17% E 10%, 16,5%3

Objaśnienia: E – Exempt (zwolniony), T – Taxed (opodatkowany podatkiem dochodowym na

zasadach ogólnych, PIT), PE – Partially Exempt (częściowo zwolniony).

1 Emerytury pracownicze są w całości opodatkowane; 2 Emerytury pracownicze są zwolnio-

ne z podatku; 3 Stawka podatku 10% dotyczy emerytur indywidualnych, a 16,5% – emerytur

pracowniczych; 4 Od dochodu można odliczyć w całości składki do OFE, ale nie odlicza się

składek na prywatne ubezpieczenia dobrowolne; 5 Opodatkowane są emerytury z OFE oraz

emerytury z pracowniczych programów emerytalnych na zasadach ogólnych, ale zwolnione

są dochody zgromadzone na indywidualnych kontach emerytalnych; szczególne rodzaje

dochodów (np. z prywatnych polis emerytalnych) opodatkowane są stawką zryczałtowa-

ną 19%.

Źródło: opracowanie własne na podstawie (Commission 2011, online; OECD 2011, online).

KOORDYNACJA OPODATKOWANIA EMERYTUR PRZEZ UE

Pomiędzy państwami członkowskimi UE występują istotne różnice

w opodatkowaniu zarówno emerytur publicznych, jak i prywatnych.

W opinii UE szczególnie odmienne opodatkowanie emerytur pracowni-

czych utrudnia swobodny przepływ pracy na rynku, a także ogranicza

efektywną działalność funduszy na nim (Commission 2001, s. 3 i 4).

Dane statystyczne wskazują bowiem, że rynek tych funduszy jest

w Unii znaczący (Commission 2008, s. 10 i 11). Na przykład w 2006 r.

systemem objętych było prawie 24% populacji w wieku od 16 do 64 lat,

przy czym np. w Szwecji wskaźnik ten wynosił około 90%, a w Polsce

– mniej niż 1%.

Funkcjonowanie różnych systemów opodatkowania emerytur

kapitałowych powoduje, że przy stosowanej zasadzie opodatkowania

według miejsca rezydencji (OECD Model Tax Convention), podatnicy

osiągający dochody z zagranicy mogą zetknąć się z różnymi sytuacjami

podatkowymi (tab. 3).


Wykres 2. Efektywna stopa opodatkowania emerytur kapitałowych (po uwzględnieniu ulg i zwolnień podatkowych, wraz ze składkami

na ubezpieczenia zdrowotne) w wybranych państwach UE w 2007 r.

Źródło: obliczenia własne na podstawie (OECD 2011, online).

Tabela 3. Skutki opodatkowania emerytur pracowniczych w państwach UE

Opłata składek Wypłata emerytury Skutki fi skalneEET, ETT, EEE TEE, EEE Całkowite uniknięcie podatkuTEE, TTT, TET ETT, TTT, TET, EET Podwójne opodatkowanie

EET, ETT, EEE ETT, TTT, TET, EET Transfer kapitału podatkowego do państwa wypłacającego emerytury

TTT, TET TEE, EEE Utrata dochodów budżetowych w państwie pobierającym składki

TEE TEE Operacja neutralna

Źródło: opracowanie własne na podstawie (Patterson 2002, s. 49).

UE proponuje więc ujednolicenie zasad opodatkowania emerytur

pracowniczych i wprowadzenie we wszystkich państwach najbardziej

popularnego systemu EET (Commission 2001, s. 18 i 19). System

ten zachęca do oszczędzania na emeryturę poprzez odpisanie skła-

dek od dochodu podatkowego, a także pozwala państwu na zgroma-

dzenie większych dochodów w okresie wzmożonych wydatków na

rzecz osób w wieku emerytalnym (Commission 2008, s. 27 i 28).

Natomiast ewentualne problemy podatkowe pomiędzy państwami

związane z wprowadzeniem tego systemu powinny być rozwiązywane

za pomocą międzynarodowych umów.

UE podjęła także inicjatywę ułatwienia pracowniczym funduszom

emerytalnym funkcjonowania na wspólnym rynku. W 2003 r. przyjęto

dyrektywę w sprawie utworzenia europejskich instytucji ds. emerytur

pracowniczych (Institutions for Occupational Retirement Provision

– IORPs) (Parliament, Council 2003). Są to fundusze, którym dyrek-

tywa zezwala prowadzić pracownicze programy emerytalne dla przed-

siębiorstw międzynarodowych. Przedsiębiorstwa te mogą posiadać

tylko jeden fundusz emerytalny, obejmujący wszystkich pracowników

z różnych zagranicznych filii i oddziałów. Fundusz taki, poprzez swoje

międzynarodowe oddziały ma także zapewnić prawidłowe rozliczenie

podatków w danym państwie.

Jednak podstawowym problemem utrudniającym funkcjonowanie

wspólnego systemu (EET i IORPs) jest fakt, że państwa członkow-

skie nie chcą zgodzić się na obniżanie dochodu do opodatkowania

o składki zapłacone do zagranicznego funduszu emerytalnego. Do

rozstrzygnięcia pozostają również inne kwestie, m.in. takie jak: czy

składki zapłacone do systemu w innym państwie powinny podlegać

tym samym regułom co w państwie, z którego pochodzą, czy też

w państwie do którego trafiają? Co się dzieje z opodatkowaniem eme-

rytur pracowniczych, gdy przedsiębiorstwo przenosi się do innego

państwa UE? W jaki sposób osoba otrzymująca emeryturę pracowni-

czą z innego państwa będzie miała pewność o poprawnym naliczeniu

jej wysokości i podatku?

PODSUMOWANIE

Obowiązujący system opodatkowania emerytur w UE wpisuje się

w federalizm funkcjonalny. Emerytury opodatkowane są głównie PIT-em,

przy czym suwerenność państw członkowskich w tym względzie powo-

duje, że jest on bardzo zróżnicowany. Obecnie Unia dostrzega potrzebę

koordynacji opodatkowania tylko emerytur pracowniczych, poprzez

wprowadzenie systemu EET. Natomiast harmonizacja konstrukcji po-

datków nakładanych na te emerytury wydaje się w najbliższym czasie

niemożliwa.

Podatki nakładane na emerytury publiczne oraz świadczenia po-

chodzące z prywatnych indywidualnych polis nadal pozostają w gestii

państw członkowskich. Do tej pory Unia nie przeprowadziła kom-

pleksowych badań na temat wpływu tych podatków na swobodny

przepływ pracy i kapitału. Można jedynie domyślać się, że tak jak

w przypadku emerytur pracowniczych, wpływ taki istnieje. Na przykład

emeryci, przy obowiązującej zasadzie opodatkowania według miejsca

rezydencji, również mogą zmieniać miejsce zamieszkania, aby zapłacić

jak najniższy PIT.

Warto jednak podkreślić, że ewentualna harmonizacja omawianych

podatków jest niezwykle trudna, nie tylko ze względu na zróżnicowany

PIT, ale także z uwagi na różne dochody emerytów oraz odmienne

publiczne systemy emerytalne. A określony stopień unifikacji tych sys-

temów byłby niezbędny. Mało prawdopodobne jest zatem, aby państwa

członkowskie, przy obowiązującej zasadzie jednomyślności, zgodziły

się na tak poważne zmiany w systemach finansów publicznych.

Z drugiej jednak strony należy zwrócić uwagę, że Unia stara się

koordynować systemy emerytalne państw członkowskich w kierunku

zapewnienia emerytom godziwych i stabilnych dochodów (Commission

2010, s. 16). Czy koordynacja ta może być skuteczna przy tak dużym

zróżnicowaniu podatków?

LITERATURA

Cassella A., Frey B. (1992), Federalism and clubs. Towards an economic theory of overlapping political jurisdictions, „European Economic Review” nr 36.

Cornes R., Sandler T. (1989), The theory of externalities, public goods, and club goods, Cambridge: Cambridge University Press.

Cullis J., Jones Ph. (2009), Public Finance and Public Choice. Analytical Perspec-tives, Oxford: Oxford University Press.

Commission (2001), The elimination of tax obstacles to the cross-border provi-sion of occupational pensions, Brussels, COM (2001) 214 final.

Commission (2008), Privately Managed Funded Pension Provision to Adequate and Sustainable Pensions, http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=752&langId=en [dostęp 18.06.2011].

Commission (2010), Progress and key challenges in the delivery of adequate and sustainable pensions in Europe, European Economy, Occasional Papers, nr 71.

Commission (2011), Taxes in Europe database, http://ec.europa.eu/taxation_customs/taxation/gen_info/info_docs/tax_inventory/index_en.htm [dostęp 17.06.2011]

Parliament, Council (2003), Directive 2003/41/EC of the European Parliament and of the Council of 3 June 2003 on the activities and supervision of insti-tutions for occupational retirement provision, Official Journal L 235.

Eurostat (2011), Social protection, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/social_protection/data/database [dostęp 16.06.2011].

Góra M. (2009), Systemy emerytalne w krajach Unii Europejskiej. Problemy i kierunki zmian, w: D.K. Rosati (red.), Europejski Model Społeczny. Do-świadczenia i przyszłość, Warszawa: PWE.

Grądalski F. (2004), Wstęp do teorii opodatkowania, Warszawa: SGH.OECD (2011), Social Expenditure Database (SOCX), Directorate for Financial

and Enterprise, http://www.oecd.org/document/9/0,3746,en_2649_34637_38141385_1_1_1_1,00.html [dostęp 16.06.2011].

Patterson B. (2002), Tax co-ordination in the EU: the latest position, European Parliament Working Paper, Economic Affairs Series, ECON 128 EN.

Shaviro D. (1993), Federalism in Taxation. The Case for Greater Uniformity, Wa-shington: The AEI Press.

Spahn B. (1993), The design of federal fiscal constitutions in the theory and in practice, „European Economy” nr 5.

Stiglitz J. E. (2004), Ekonomia sektora publicznego, Warszawa: PWN.Whitehouse E. (2007), Pensions Panorama, Washington: The World Bank.Yoo K.Y., Serres A. (2004), Tax Treatment of Private Pensions Savings in OCDE

Countries, OECD Economic Studies, nr 39.

SUMMARYSUMMARY

Present rules concerning taxation of pensions in EU are suitable for functional federalism. Pensions are taxed with PIT mainly, however very differentially across Member States. Union discerns the need for coordination of taxes levied on occupational pen-sions, through introducing the EET system. Taxes levied on public and individual pensions are solely managed by Member States. Harmonization of those taxes are rather impossible because of few substantive reasons, different pensioners’ income and disparate public pension systems.


WSTĘP

Jakość życia jest pojęciem, o którym dyskutowano, pod różnymi

postaciami, w historii filozofii. W ostatnich czasach takie pojęcie było

w różny sposób wykorzystywane przez specjalistów w zakresie nauk

społecznych, np. przez ekonomistów zajmujących się pytaniem doty-

czącym tego, w jaki sposób społeczeństwo powinno najlepiej dokony-

wać alokacji zasobów.

Określenie „jakość życia” jest niejednoznaczne. Z jednej strony ma

się do czynienia z jakością życia jednostki, refleksją nad tym, jak dobrze

przebiega jej życie. Ale istnieje również szersze pojęcie oddające z grub-

sza jakość warunków życia wokół człowieka, gdzie warunki te mogą

zostać wyselekcjonowane niezależnie od tego, jak dobrze toczy się

własne życie człowieka. Mogą one obejmować środowisko i kulturę

w (na przykład) danym społeczeństwie. Może być również tak, że te

dwa pojęcia krzyżują się, że na jakość życia jednostki wpływa jakość

jego otoczenia oraz kultury oraz że są one po części funkcją tego, jak

dobrze przebiega życie jednostek w społeczeństwie

Celem artykułu jest prezentacja holistycznego modelu jakości życia,

jakim jest Model Lawtona. Model ten może mieć zastosowane przy ba-

daniu jakości życia w odniesieniu do emerytów*.

JAKOŚĆ ŻYCIA W NAWIĄZANIU DO EMERYTÓW

Emeryci w Polsce stanowią dużą i systematycznie powiększającą

się grupę społeczną. Przejście na emeryturę odbywa się po osiągnię-

ciu określonego wieku emerytalnego; w Polsce wynosi on dla kobiet

60 lat, a dla mężczyzn 65 lat. Ze względu na wiek tę grupę ludności

określa się jako grupę ludzi starszych. Zbiorowość osób starszych

opisywana jest nie tylko poprzez konkretne cechy biologiczne i fizjolo-

giczne, ale odróżnia się na tle całego społeczeństwa określonymi ce-

chami społecznymi.

Definicja procesu starzenia i starości jest zagadnieniem często po-

jawiającym się w literaturze przedmiotu oraz tematem dyskusji, w któ-

rych biorą udział socjolodzy, ekonomiści, pedagodzy i psycholodzy

społeczni oraz gerontolodzy. Z uwagi na wielość podejść eksponujących

odmienne aspekty starości i starzenia trudno jest sformułować definicję

starości satysfakcjonującą wszystkich badaczy. Nierozstrzygnięte pozo-

stają kwestie, kogo należy uznać za osobę starszą, oraz jakie są kryteria

starzenia się i starości.

Ogólnie definicje starości i procesu starzenia się dzieli się na dwie

grupy: posługujące się kryterium biologicznym – stosowanym przede

wszystkim w naukach przyrodniczych oraz demograficzno-społecznym

– używanym głównie w naukach społecznych. J. Pastuszka przedstawił

definicję starości twierdząc, że starość jest ostatnim etapem życia, rozpoczynającym się od sześćdziesiątego lub sześćdziesiątego piątego roku życia i kończącym się śmiercią (Kępiński 1973.)

Starzenie społeczeństw związane jest z koniecznością zapewnie-

nia odpowiedniej opieki medycznej oraz psychologicznej osobom star-

szym. Ważna jest również troska o odpowiednią kondycję fizyczną oraz

zagwarantowanie zadowolenia z życia, sprawności intelektualnej oraz

poczucia koherencji z bliskimi. Okres starości to czas wypoczynku od

pracy, wyciszenia. Zdarza się jednak, że w związku z przejściem na

emeryturę jakość życia ulega pogorszeniu. Starość to proces, który nie

powinien przebiegać w środowisku wycofania się z życia społecznego,

towarzyskiego, ponieważ może się przyczynić do wystąpienia stanów

depresyjnych, izolacji oraz obniżenia poziomu jakości życia.

Definicja jakości życia obecna jest w naukach społecznych, ekono-

micznych, także w medycznych – jest ściśle powiązana z definicją

zdrowia jako dobrostanem fizycznym, społecznym i psychicznym.

JAKOŚĆ ŻYCIA EMERYTÓW

Adam Depta Katedra Zarządzania, Politechnika Łódzka

Socjologowie zwracają uwagę na ścisłą zależność jakości z subiek-

tywną oceną życia oraz systemem wartości i poszukują subiektywnych

oraz obiektywnych wskaźników „dobrego społeczeństwa” i „dobrego

życia”. Ekonomiści rozpatrują jakość życia w kontekście warunków

i poziomu egzystencji, inne spojrzenie jest w naukach politycznych,

które wiążą jakość z zaspokajaniem potrzeb i warunkami stwarzanymi

przez środowisko życia. W najszerszym rozumieniu na jakość życia składa się poziom życia (rozumiany jako poziom zaspokojenia potrzeb materialnych i niematerialnych), stan środowiska przyrodniczego i technicznego, charakter więzi społecznych (w rodzinie, w szerszych zbiorowościach) oraz odczucia ludzi dotyczące wymienionych obsza-rów (Szatur-Jaworska 2006).

A. Allard podzielił jakość życia ze względu na warunki (dobra i ma-

jątek, które zaspokajają byt) oraz subiektywne elementy bytu, tj. oce-

na warunków życia poprzez odczucia strachu, nadzieję, szczęście,

a szczególnie przez zadowolenie lub troski życiowe). J. Rutkowski uwa-

ża, że jakość życia jest to ocena stopnia zaspokojenia potrzeb, doko-nywana bezpośrednio przez jednostkę (Rutkowski 1991). Dyskusyjną

sprawą jest, czy jakość życia należy badać na poziomie jednostko-

wym (indywidualnym), czy należy o niej mówić jako o cesze o wymia-

rze społecznym. Stosując szerszą definicję (odnoszącą się do społecz-

ności) mamy do czynienia z wymiarem ponadjednostkowym, np. opisu-

jąc więzi, jakie występują w określonej grupie z punktu widzenia rywali-

zacji lub współdziałania. Jednostkowa kategoria jakości odnosi się do

oceny potrzeb i odczuć człowieka.

Poczucie jakości życia ulega procesowi przemian wraz z rozwojem

człowieka w ciągu jego całego życia. Człowiek w okresie dorosłości ma

określone cele do zrealizowania, ma jakieś marzenia, ale żyje również

w społeczności, dlatego też jakość życia zależna jest od etapu rozwoju

psychospołecznego człowieka. Istota ludzka w ciągu swojego istnienia

musi zrealizować trzy podstawowe zadania związane z szeroko pojmo-

waną aktywnością życiową, a także zdefiniować swoją płciowość oraz

wchodzić w kontakt z innymi osobami. To, w jaki sposób człowiek radzi

sobie z tymi zadaniami, jest wyznacznikiem jakości życia.

Jakość życia jest pojęciem normatywnym. Związane jest ono z ocze-

kiwaniami człowieka i systemami wartości przyjętymi przez jednostkę.

Jako kategoria dynamiczna zmieniająca się w czasie związana jest ze

stopniem zaspokajania potrzeb społecznych, samorealizacji oraz emo-

cjonalnych. Sfera emocjonalna i psychiczna ma bezpośredni związek

z jakością życia, rozpatruje się ją przez pryzmat zaspokajania potrzeby

bezpieczeństwa („być”), potrzeb natury egzystencjalnej („mieć”) oraz

potrzeb kontaktu z innymi („być kochanym”).

Jest wiele definicji jakości życia, które w inny sposób interpretują

ten wskaźnik ludzkiego istnienia; ze względu na strukturę, definicje te

zostały podzielone na złożone, globalne, mieszane i specyficzne.

Definicja globalna odnosi się do dobrego samopoczucia i skupia się

na subiektywnej ocenie zadowolenia z życia jako całości. Złożona defi-

nicja dotyczy subiektywnej oceny przy uwzględnieniu obiektywnych

warunków życia. Te dwie wymienione wyżej definicje składają się na

definicję trzecią – mieszaną. W myśl jej założeń jakość życia to indywi-

dualna percepcja pozycji życiowej z uwzględnieniem systemu wartości

wraz z osobistymi celami. Wpływa na nią stan psychiczny, zdrowie fi-

zyczne, a także kontakty z innymi. Podejście specyficzne odnosi się do

jakości zależnej od stanu zdrowia pacjenta i dotyczy jego funkcjonowa-

nia w aspekcie fizycznym, społecznym i psychicznym; postrzegana jest

jako następstwo choroby oraz leczenia pacjenta.

Na jakość życia mają wpływ warunki obiektywne, do których może-

my zaliczyć warunki ekonomiczne, komfortowe warunki mieszkaniowe,

czas wolny, zdrowie, środowisko naturalne itp., oraz subiektywne samo-

poczucie wyrażane przez samoocenę warunków życia przez poczucie

zadowolenia, lęku, samotności (Baumann 2006). Obiektywna ocena

warunków ekonomicznych jest równie ważna jak odczucia, plany i dą-

żenie związane z ich zaspokajaniem, a nawet ważniejsza od nich.

Wśród czynników, które mają pośredni lub bezpośredni wpływ na

postrzeganą jakość życia osób starszych, można wyróżnić:

* Emeryt – pracownik, który po przepracowaniu wymaganej liczby lat i po osią-gnięciu określonego wieku przeszedł na emeryturę. Emerytura – dożywotnie miesięczne świadczenie pieniężne przysługujące byłemu pracownikowi za przepracowanie ustawowej liczby lat i po osiągnięciu określonego wieku. Słownik języka Polskiego, PWN, Warszawa 1978, s. 541.


– dobrostan fizyczny (physical well being): działanie, energia, funk-

cjonalność; brak bólu; seksualność; zachowanie zmysłu słuchu i wzro-

ku; jakość opieki zdrowotnej; odpowiednia ilość czasu na sen i wypo-

czynek;

– dobrostan osobisty (personal well being): samoocena; szczę-

ście; godność; pamięć; wygląd zewnętrzny; niezależność; brak stresu;

miłość; możliwość wyboru; łatwość adaptacji;

– dobrostan społeczny (social well being): wsparcie społeczne;

bogate życie towarzyskie; rodzina; przyjaźń;

– dobrostan materialny i finansowy: posiadanie dóbr material-

nych, tj. samochód, dom; niezależność finansowa; przychody z róż-

nych źródeł;

– dobrostan estetyczny (aesthetic well being): hobby, zaintereso-

wania; czas wolny; kontakt z kulturą;

– dobrostan moralny (moral well being): czyste sumienie;

– cel życia (purposeful well being): zaangażowanie w życie innych

ludzi; owocny proces starzenia;

– życiową satysfakcję: pogoda ducha; spełnienie; pełnia życia; re-

miniscencja;

– radość życia: duże i małe przyjemności; zabawa; poczucie, że

warto było żyć;

– życie teraźniejszością: naturalność; prostota; wolność od zaab-

sorbowania przeszłością i przyszłością;

– koniec życia: minimalizacja cierpienia i bólu; jakość umierania.

Zaburzenia stanu zdrowia ludzi starszych mają charakter przewlekły,

dlatego nie możemy z góry zakładać całkowitego wyleczenia, gdyż

problemy ludzi w podeszłym wieku nie mają charakteru wyłącznie czy-

sto medycznego. Stan zdrowia jest jednym z czynników, który wpływa

na samopoczucie osób starszych. Poczucie dobrostanu jest uzależnione

od somatycznych i psychicznych składowych, a także od sytuacji ma-

terialnej i egzystencji w środowisku życia, co prowadzi do wzrostu po-

czucia niezależności. Zgodnie z tym ocena stanu zdrowia poprzez wy-

stępowanie choroby, bądź jej brak nie jest pomiarem obiektywnym

i niedokładnie odzwierciedla aktualne potrzeby osób starszych. Dlatego

znaczącą rolę nabiera wieloczynnikowa ocena funkcjonowania jednostki

i jej jakość życia. Przeważnie jest ona prowadzona przy pomocy wy-

standaryzowanych kwestionariuszy.

Powszechnie zwraca się uwagę, że obszarami, które powinny zo-

stać uwzględnione w ocenie stanu funkcjonowania jednostki, są:

czynności życia codziennego (Activities of Daily Living – ADL), zdro-

wie psychiczne łącznie z funkcjami poznawczymi, zdrowie somatycz-

ne, ekonomiczne warunki życia, społeczne warunki życia, warunki śro-

dowiska, poziom obciążeń osób sprawujących opiekę. Każdy z wyżej

wymienionych czynników posiada wiele składowych podczynników

i podlega analizie na podstawie specjalnie do tego celu sporządzonych

skal.

MODEL LAWTONA

Podstawową koncepcją w teorii Lawtona dotyczącej jakości życia

(Lawton, Nahemow, 1973) jest wyobrażenie na temat dopasowania

osoba-środowisko, które przyjmuje, że zwiększająca się słabowitość

w starszym wieku powoduje znaczące straty w zakresie umiejętności,

wpływając na zdolność wykonywania czynności życia codziennego,

oraz że im bardziej podatna jest dana osoba, tym bardziej wspomagają-

ce powinno być jej środowisko. Idea ta odzwierciedla spostrzeżenie, że

to nie zdolności danej osoby czy też afordancje środowiska jako takie

decydują o jakości życia; to raczej zależność pomiędzy zdolnościami

a środowiskiem.

Zwiększająca się słabowitość w starszym wieku przyczyni się do

większej podatności osób na wymagania środowiska, ale wsparcie ze

strony środowiska może umożliwić im „niezależne życie”. Lawton

(1991) rozszerzył to podstawowe pojęcie dalej poprzez uwzględnienie

subiektywnej ewaluacji i opisuje jakość życia w odniesieniu do czte-

rech częściowo pokrywających się podwymiarów lub „stref” systemu

osoba-środowisko (rys. 1). Koncepcja ta jest wyraźnie wielowymiaro-

wa i proponuje czterowymiarowe sporządzanie wykresu tego, w jakim położeniu znajduje się dana osoba (s. 12), a także odrzuca koncepcje

jednowymiarowe. Wysuwa on również argumenty za połączeniem

subiektywnych i obiektywnych metod pomiaru, a także za rozróżnie-

niem między subiektywnymi a społeczno-politycznymi normami ewa-

luacji, gdyż pojęcie jakości zakłada pewien standard (relatywnej) „do-

broci”.

Rys. 1. Cztery strefy dobrego życia

Źródło: Lawton (1991, s. 8).

Davies i Knapp (1981) zinterpretowali tę konstrukcję jako model

transakcyjny, obejmujący cztery podstawowe procesy bądź funkcje

systemu osoby w odniesieniu do jej środowiska, a mianowicie przysto-

sowanie, asymilację, adaptację oraz regulację afektywną. Kiedy połączy

się te dwa podejścia, otrzymuje się dwa poniższe wymiary jakości ży-

cia, z których każdy posiada dwa podwymiary.

1. Obiektywne „dopasowanie osoba-środowisko”:

a) kompetencja behawioralna, bądź możliwości funkcjonalne osoby

oraz potencjał do rozwijania zdolności (asymilacja);

b) środowisko, bądź wymagania i sposobności okoliczności fizycz-

nych i społecznych oraz potencjał do wybierania i zmiany środowiska

(adaptacja).

2. Subiektywna ewaluacja:a) postrzegana jakość życia bądź też subiektywna ewaluacja danej

osoby w odniesieniu do jej przeszłego, obecnego oraz przyszłego życia,

jej okoliczności życiowych w odmiennych domenach życia, a także po-

tencjał do dostosowywania się i ponownej ewaluacji w nowych sytu-

acjach życiowych (przystosowanie);

b) psychologiczne dobre samopoczucie bądź też subiektywne

oparte na doświadczeniu i emocjonalne dobre samopoczucie, a także

potencjał do dostosowywania się i utrzymywania w równowadze po-

przez wewnętrzną dynamikę zarówno pozytywnego, jak i negatywnego

afektu (regulacja afektywna).

Wszystkie cztery strefy stanowią elementy składowe jego modelu

jakości życia, a on przedstawia je jako częściowo pokrywające się

i niezależne, zgodnie z tym, jak przedstawiono na rys. 1. Ponadto Law-

ton omawia te podwymiary z trzech różnych perspektyw, odpowiadają-

cych trzem znaczeniom pojęcia powiązania opieki podejścia w zakresie

kluczowych elementów opieki.

1. Ogólny model strukturalny z czterema strefami lub podwy-

miarami; domeny życiowe łączą aspekty w obrębie każdego wymiaru,

w zależności od badanej populacji, na przykład słabowitych ludzi star-

szych.

2. „Luźny” model przyczynowy (lub model produkcyjny) ze środo-

wiskiem odwołującym się do uwarunkowań, kompetencją behawioralną

i postrzeganą jakością życia jako dwoma centralnymi strefami jakości

życia oraz jako mediacyjnymi kompleksami przyczynowymi oraz psy-

chologicznym dobrym samopoczuciem jako „ostatecznym rezultatem”.

3. Model normatywny wyróżniający źródła standardów, mianowi-

cie: standardy obiektywne i społeczno-normatywne (kompetencja, śro-

dowisko) oraz standardy subiektywne i osobiste (postrzegana jakość

życia, psychologiczne dobre samopoczucie).

PODSUMOWANIE

Jakość życia i starość są ze sobą ściśle powiązane. Starzenie jest

procesem destrukcyjnym, postępującym i nieodwracalnym. Jest on wy-

znaczany przez czynniki biologiczne i psychospołeczne. Osoby w wieku

starszym charakteryzują trudności związane z pogarszaniem się stanu

zdrowia. Wraz z wiekiem znacznie obniża się sprawność fizyczna i psy-

chiczna organizmu (Zielińska-Więczkowska, Kędziora-Kornatowska 2007).

Emeryci w wieku starszym wymagają nie tylko fachowej opieki

i pielęgnacji, ale wdrażania postępowania zmierzającego do popra-


wy ich stanu czynnościowego, a przy tym poprawy jakości życia.

W tym celu można zastosować do oceny jakości życia Model Law-

tona.

LITERATURA

Baumann K. (2006), Jakość życia w okresie późnej dorosłości – dyskurs teore-tyczny, „Gerontologia Polska”, vol. 14, nr 4, s.168.

Davies B., Knapp M. (1981), Old people’s homes and the production of welfare, London: Routledge & Kegan Paul.

Kępiński A. (1973), Rytm życia, Kraków.Lawton M.P. (1991), A multidimensional view of quality of life in frail elders, w:

J. Birren, J. Lubben, J. Rowe, D. Deutchman (red.), The concept of measu-

SUMMARYSUMMARY

Life situation of pensioners is of interest to the authorities, public institutions, and public opinion as well as opinion leaders. This study presents a holistic aspect of quality of life based on the Lawton’s model. This model can be used to measure quality of life of pensioners.

rement ofquality of life in frail elders, San Diego, CA: Academic Press, s. 3–27.

Lawton M.P., Nahemow L. (1973), Ecology and the aging process, w: C. Eisdor-fer, M.P. Lawton (red.), The psychology of adult development and aging, Washington DC: American Journal of Psychology Association.

Rutkowski J. (1991), Badania jakości życia, [w]: Jakość życia i warunki bytu, Warszawa : GUS, s. 33.

Szatur-Jaworska B. (2006), Jakość życia w fazie starości – próba diagnozy, w: Zostawić ślad na ziemi, Białystok, s. 303–304.

Zielińska-Więczkowska H., Kędziora-Kornatowska K. (2007), Jakość życia cho-rych z pierwotnym nadciśnieniem tętniczym w wieku podeszłym na tle uwarunkowań zdrowotnych, część II, „Pielęgniarstwo XXI wieku” nr 2 (19),

s. 39–43.

WPROWADZENIE

Polski trójfilarowy system emerytalny obowiązuje od 1999 r. Wdro-

żenie go w życie poprzedzone zostało kilkuletnimi pracami nad stworze-

niem nowych zasad oraz dyskusją i konsultacjami społecznymi. Przez

dwanaście lat wprowadzono wiele istotnych zmian mających na celu

poprawę funkcjonowania systemu. Ze względu na konieczność dokoń-

czenia reformy pracowano nad przygotowaniem kolejnych ważnych

z punktu widzenia ubezpieczonych uregulowań, których niestety nie

zdążono wprowadzić.

Dyskusja nad docelowym kształtem systemu emerytalnego, a przede

wszystkim kapitałowej, obowiązkowej jego części w 2010 r. zdecydo-

wanie się nasiliła. Wywołało ją przedstawienie rządowych planów do-

tyczących zmian w otwartych funduszach emerytalnych (OFE), pole-

gających na redukcji przekazywanych do nich składek. Wprowadzono

je w życie przepisami ustawy z 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych

ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecz-

nych (DzU nr 75, poz. 398), obowiązującej od 1 maja 2011 r. W ocenie

tych rozwiązań podzieleni są zarówno eksperci, jak i sami ubezpiecze-

ni jako przyszli emeryci, zastanawiając się nad konsekwencjami

wprowadzenia ich w życie. Zmiany te wzbudzają wiele obaw, ponieważ

wywołują negatywne skutki w funkcjonowaniu systemu emerytalnego,

mogą powodować obniżenie wysokości przyszłych emerytur, a także

mają wpływ na giełdę, koniunkturę na parkiecie i na cały rynek finan-

sowy.

Celem niniejszego artykułu jest prezentacja i analiza istotnych za-

grożeń funkcjonowania systemu emerytalnego w Polsce, będących

konsekwencją wprowadzenia przez rząd zmian dotyczących OFE,

a także omówienie wpływu nowych rozwiązań na rynek kapitałowy i fi-

nansowy.

CHARAKTERYSTYKA WPROWADZONYCH ZMIAN

Rząd wprowadził redukcję składek przekazywanych do OFE, tłuma-

cząc to zamiarem poprawy i usprawnienia funkcjonowania kapitałowej

części systemu emerytalnego. Środki przekazywane do OFE zostały

zmniejszone z 7,3% do 2,3% na skutek przeniesienia dwóch trzecich

składki do ZUS. Całość podzielona została na dwie części, z czego do

funduszy emerytalnych trafia 2,3%, a 5% wpłacane jest na indywidualne

konta osobiste w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych, pełniącym rolę

operatora tych środków. Mają być one nadal zaliczane do drugiego fila-

ru. Ten podział obowiązuje przez pierwsze dwa lata. Później proporcje

ZAGROŻENIA FUNKCJONOWANIA SYSTEMU EMERYTALNEGO W POLSCE W KONTEKŚCIE WPROWADZONYCH ZMIAN

Alicja Gołębiowska Uniwersytet w Białymstoku

składek odprowadzanych do ZUS i OFE mają się zmieniać i w 2013 r. na

nowe subkonto ma trafiać 4,5%, w kolejnym roku 4,2% i 4% w latach

2015–2016. Od 2017 r. rząd planuje kolejną zmianę wysokości składki

i ustalenie jej na poziomie 3,8% (Rządowe plany… 2011 ,s. 2; Zmiana systemu … 2011).

Przepisy nowelizującej ustawy przewidują też wprowadzenie syste-

mu dodatkowego, dobrowolnego ubezpieczenia, czyli możliwości od-

prowadzania dodatkowej części składki do II i III filaru. Od 1 stycznia

2012 r. mają powstawać Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytal-

nego. Początkowo można będzie przekazywać na nie 2%, później 3%,

a od 2017 r. 4% składki. Kwoty te mogą być odpisane od podstawy

opodatkowania w ramach proponowanej ulgi podatkowej na dodatkowe

dobrowolne ubezpieczenia (Rządowe plany… 2011, s. 2). Ulga ta przy-

znawana będzie osobom fizycznym oszczędzającym w trzecim fila-

rze oraz dokonującym dodatkowych, poza ustalonymi przepisami, wpłat

do OFE.

Kolejna zmiana dotyczy wprowadzenia większej swobody inwesto-

wania przez fundusze emerytalne powierzonych im środków. Oznacza

to zmianę limitów inwestycyjnych i stopniowe zwiększanie przez OFE

zaangażowania w akcje. Ustawa wprowadza też rozwiązania dotyczące

nowego systemu waloryzacji składek emerytalnych wpłacanych do ZUS

i sposobu dziedziczenia środków.

Dobrymi, z punktu widzenia ubezpieczonych, zmianami jest znie-

sienie opłaty za zmianę funduszu przed upływem dwóch lat uczestnic-

twa w nim i obowiązująca od 1 stycznia 2012 r. likwidacja systemu

akwizycji.

WPŁYW WPROWADZONYCH ZMIAN NA FUNKCJONOWANIE SYSTEMU EMERYTALNEGO

Omawiając wpływ wprowadzonych zmian na funkcjonowanie sys-

temu, należy dokonać wstępnej analizy dwóch obowiązkowych filarów.

Na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, którego dysponentem jest zwią-

zany z I filarem ZUS, wpływa 12,22% składki waloryzowanej co roku

o wskaźnik równy inflacji powiększonej o wzrost realny sumy przypisu

składek na ubezpieczenie emerytalne. Między 2000 a 2009 r. średnia

stopa waloryzacji składek w FUS wyniosła 7,6%. Była tym samym niż-

sza od średniej stopy zwrotu OFE, wynoszącej 9,5%. Stopy zwrotu OFE

są też wyższe od indeksu obligacji, a także nominalnego wzrostu PKB.

W przypadku występowania podobnej relacji pomiędzy wskaźnikami

w przyszłości pewnym się staje fakt, że przyszli emeryci stracą na

wprowadzonych przez rząd zmianach (Waszczyk 2011).


Zdaniem autorów nowych rozwiązań zmniejszenie składki do OFE

uczyni emeryturę w przyszłości wyższą i bezpieczniejszą, a system do-

browolnych ubezpieczeń być może rozpocznie konkurencję OFE we

właściwym kierunku. Wstępne obliczenia pozwalają jednak stwierdzić,

że redukcja składki może skutkować obniżeniem szacunkowej emerytu-

ry z I i II filaru nawet o 10–15%, a na tych zmianach najwięcej stracą

najmłodsi członkowie funduszy emerytalnych.

Wprowadzenie zmian jest złamaniem podstawowej zasady zaufania

obywateli do państwa. Oznacza też problemy w funkcjonowaniu II filaru

i całego polskiego systemu emerytalnego. W 1999 r., kiedy tworzono

nowy trójfilarowy system, jasno określono pewne zasady uczestnicze-

nia w nim. Teraz zasady te zostają złamane, zerwana zostaje umowa

społeczna zawarta z obywatelami, co może wpłynąć na niezadowolenie

i brak zaufania do rządu. Może to wywołać obawy ubezpieczonych o to,

że funkcjonowanie całego systemu emerytalnego zależy od decyzji po-

litycznych, a nie opiera się na jasnych, przejrzystych zasadach i uregu-

lowaniach prawnych.

Rządowe zmiany w systemie emerytalnym są niezgodne z ideą

ubezpieczeń, szkodzą przejrzystości i prowadzą do demontażu syste-

mu. Nie uwzględniają dobra emerytów. Zachwiana została równowaga

między dwoma filarami, które miały się uzupełniać. Istnieje zagrożenie,

że ZUS może stać się monopolistą, a polski system emerytalny stanie

się znów systemem państwowym, takim jak przed reformą. Teraz każ-

demu ubezpieczonemu przypisane są trzy konta: dwa w ZUS-ie w ra-

mach I i II filaru i jedno w OFE w ramach filaru II. Istnieją obawy, że

zmiana ta w praktyce oznaczać może włączenie tych pieniędzy do

pierwszego filaru, finansowanego metodą repartycyjną, co byłoby bar-

dzo niekorzystne dla przyszłych emerytów. Za dwadzieścia lat bowiem

wskaźnik osób pracujących do tych pobierających emerytury będzie się

obniżał. W momencie, kiedy państwo zacznie regulować zobowiązania

emerytalne, Polskę czeka zdecydowanie większy kryzys finansów pu-

blicznych, który może być dodatkowo spotęgowany dzisiejszymi decy-

zjami w sprawie systemu emerytalnego.

Obniżanie składki do OFE i przesuwanie jej części do ZUS będzie

miało negatywne skutki dla przyszłych emerytów. Rząd nie mogąc

zmniejszyć długu publicznego, próbuje uzupełniać lukę, zwiększając

dług ukryty. Nie bierze pod uwagę jednak faktu, iż trzeba będzie go

spłacić w momencie wypłat emerytur osobom, które obecnie mają 20

lub 30 lat. Aby w przyszłości system emerytalny mógł funkcjonować

prawidłowo i był wypłacalny, trzeba będzie zmniejszyć świadczenia lub

zwiększyć podatki. Z analizy wprowadzonych rozwiązań nasuwa się

istotny, aczkolwiek niekorzystny z punktu widzenia ubezpieczonych

wniosek, iż bezpieczeństwo finansów dziś ma być zapewnione kosztem

bezpieczeństwa emerytur Polaków w przyszłości.

Reforma z 1999 r. miała na celu dostosowanie systemu do przede

wszystkim drastycznie pogarszającej się sytuacji demograficznej.

Starzenie się społeczeństwa ma znaczący wpływ na system emerytal-

ny. Niekorzystne zmiany w strukturze populacji obrazuje stosunek

liczby osób w wieku poprodukcyjnym do liczby osób w wieku produk-

cyjnym. Prognozy demograficzne sporządzone przez ZUS, przedsta-

wiają wzrost tego ilorazu w całym badanym okresie. W 2007 r. na

1000 osób w wieku produkcyjnym przypadało średnio 248 osób

w wieku poprodukcyjnym, w 2035 r. liczba ta ma wynosić 464, a w

2060 r. już 772 (Prognoza wpływów... 2010, s. 12). Jak wynika z tych

danych nastąpi wzrost z obecnych 16,8% do 29% w 2035 r., a następ-

nie w 2060 r. do 37,3%.

Niekorzystnie dla systemu emerytalnego przedstawia się też współ-

czynnik obciążenia ekonomicznego, czyli udział osób w wieku niepro-

dukcyjnym w stosunku do osób w wieku produkcyjnym. Przy czym

wiek nieprodukcyjny oznacza sumę osób w wieku przedprodukcyjnym

i poprodukcyjnym. W 2007 r. na 1000 osób w wieku produkcyjnym

przypadały 553 osoby w wieku nieprodukcyjnym. Natomiast zgodnie

z prognozą demograficzną w 2035 r. liczba ta wynosić będzie 736, a w

2060 r. aż 1070 osób (Cztery kroki… 2010, s. 1).

Przytoczone dane wskazują, że coraz mniej pracujących będzie fi-

nansowało świadczenia zwiększającej się grupy osób w wieku emery-

talnym. Zatem zmiana proporcji składki emerytalnej między częścią re-

partycyjną (FUS) i kapitałową (OFE) jest posunięciem złym. Poza tym

nie ma żadnych gwarancji i pewności, że przeżywający już w przeszło-

ści wiele trudności ZUS będzie w przyszłości wypłacalny. Przewiduje się

raczej, że w wyniku postępujących procesów demograficznych ZUS

może już w 2020 r. stracić płynność finansową. Nie można więc uzależ-

niać przyszłych emerytur od kondycji finansowej Zakładu, ponieważ

zmniejsza to poczucie bezpieczeństwa ubezpieczonych. Po wprowadze-

niu nowej ustawy ZUS, co prawda, traci na pobieranej prowizji za prze-

kazywanie składek do OFE, ale dzięki subkontom ma więcej środków na

wypłatę bieżących emerytur.

Oceniając kolejne wprowadzone przepisami ustawy rozwiązanie

dotyczące zmiany limitów inwestycyjnych, czyli większej swobody in-

westowania przez fundusze emerytalne powierzonych im środków, na-

leży stwierdzić, iż będzie miało to wpływ zarówno na funkcjonowanie

OFE, prowadzoną przez nie politykę inwestycyjną, jak i na giełdę. Co

prawda, fundusze będą mogły stopniowo zwiększać swoje zaangażo-

wanie w akcje, ale przy obniżonej do 2,3% składce lokowanie jej nawet

w całości nie spowoduje zwiększenia inwestycji OFE w te instrumenty,

a wręcz odwrotnie.

Wiele wątpliwości budzi też sposób waloryzacji składek na subkon-

tach w ZUS, ponieważ podważa podstawowy cel reformy z 1999 r.

Obowiązujący od kilkunastu lat system polega na zasadzie zdefiniowa-

nej składki, zgodnie z którą emerytury mają zależeć od całości środków

odprowadzanych w czasie czynnego życia zawodowego. Wysokość

emerytur uzależniono od tego, jaki kapitał zbiorą ubezpieczeni przez cały

okres aktywności zawodowej, a nie od decyzji władz mających wpływ

na sposób waloryzacji. Ubezpieczeni, których pieniądze przekazywane

są na subkonta, tracą na tym finansowo. OFE bowiem mogą korzystniej

zainwestować i tym samym pomnażać zgromadzone środki niż walory-

zacja składek w ZUS. Zgodnie z nową ustawą, przy obliczaniu waloryza-

cji brany jest pod uwagę średni wzrost PKB z ostatnich 5 lat i wskaźnik

inflacji. W sytuacji malejącej wartości PKB waloryzacja składek na

subkontach będzie niższa.

Kolejną zmianą niezgodną z tym, co obiecano wprowadzając refor-

mę systemu, jest inny sposób dziedziczenia. Składki zapisane ma sub-

koncie w ZUS mają być zgodnie z ustawą dziedziczone, a w przypadku

rozwodu dzielone. Niestety nie w taki sam sposób, jaki mieli zapewniony

ubezpieczeni w OFE, czyli w formie wypłaty w gotówce. Nowy sposób

dziedziczenia polega na dopisaniu środków do subkonta spadkobiercy

lub małżonka w przypadku śmierci ubezpieczonego przed przejściem na

emeryturę.

Obniżenie składki przekazywanej do funduszy spowoduje też spa-

dek przychodów powszechnych towarzystw emerytalnych (PTE),

które pobierają opłatę od składki (3,5%). Może to doprowadzić do

spadku ich rentowności i zmian w opłacalności pozyskiwania nowych

klientów.

Zniesienie opłaty za zmianę funduszu pozwoli ubezpieczonym swo-

bodniej oceniać OFE i wybierać te najlepiej funkcjonujące, a same fun-

dusze zmusi do większej dbałości o swoich uczestników i przywiązanie

ich do siebie. Może też wpłynąć na zwiększenie konkurencyjności fun-

duszy. Korzystnym rozwiązaniem jest też zlikwidowanie systemu akwi-

zycji. System ten pochłaniał bowiem ogromne i ciągle rosnące koszty.

Spowoduje to jednak zmniejszenie popytu na pracę akwizytorów.

WPŁYW REDUKCJI SKŁADKI DO OFE NA RYNKI KAPITAŁOWY I FINANSOWY

Decyzja o zmniejszeniu wysokości składek przekazywanych do OFE

wywoła niewątpliwie głównie negatywne skutki na rynkach kapitałowym

i finansowym. Wdrożenie nowych rozwiązań pociągnie za sobą ograni-

czenie dopływu gotówki odczuwalne na giełdzie i przez działających na

niej inwestorów. Zmiana limitów inwestycyjnych, wcześniej wynoszą-

cych 40%, i stopniowe podnoszenie ich w kolejnych latach oraz fakt,

że OFE będą mogły więcej inwestować w akcje nie będzie miało na tą

sytuację wielkiego wpływu. Eksperci zauważają, że lokowanie nawet

w 100%, ale niższej składki w akcje spowoduje, że zmniejszą się inwe-

stycje OFE w te papiery.

Trzeba też brać pod uwagę fakt, iż klienci OFE są w różnym wieku,

także w tym przedemerytalnym i ich oszczędności nie mogą być tak

agresywnie inwestowane. Należy raczej wprowadzać proponowaną


wcześniej zasadę wielofunduszowości, by nie narażać oszczędności

pracowników przed ich przejściem na emeryturę. Poza tym fundusze nie

będą ryzykowały, inwestując całość zgromadzonych środków w akcje,

bo mają na celu zgodnie z ustawą gromadzić je i pomnażać przy jak

najmniejszym ryzyku, czyli chronić powierzony im kapitał. Poprzez

zmiany na rynku OFE zmniejszy się więc popyt na akcje.

Redukcja składki do OFE zmniejszy też ceny akcji na giełdzie. Fun-

dusze były istotnym źródłem popytu na nie, będąc potężnym inwesto-

rem na giełdzie i mając kilkanaście procent akcji wszystkich giełdowych

spółek i taki sam udział w obrotach na warszawskim parkiecie (Sikora

2011).

W ostatnim okresie OFE dysponowały kapitałem pochodzącym ze

składem w wysokości około 20 mld zł rocznie. Po redukcji tych składek

od 2011 r. będą miały do zainwestowania tylko jedną trzecią tej kwoty,

czyli niecałe 7 mld zł. Obniżenie składki przekazywanej do funduszy

wpłynie więc na spadek ich udziału oraz skali zakupów bonów i obligacji

skarbowych.

Istnieje zagrożenie, że zmniejszenie składki przekazywanej do dru-

giego filaru systemu emerytalnego może wywołać (Przasnyski 2011):

– znaczny spadek wartości obrotów na giełdzie;

– obniżenie przychodów giełdy i zmianę udziału w obrotach, na

rzecz inwestorów indywidualnych i kapitału zagranicznego;

– zmniejszenie popytu na akcje i zmniejszenie stóp zwrotu z akcji;

– zmniejszenie atrakcyjności polskiego rynku kapitałowego dla in-

westorów;

– ograniczenie możliwości zakupu akcji na rynku pierwotnym, ze

względu na mniejszy dopływ środków;

– zmniejszenie popytu na oferowane w planach prywatyzacyjnych

akcje spółek pociągające za sobą zmniejszenie wpływów do budżetu;

– pogorszenie się wyników inwestycyjnych OFE.

Ograniczenie wpływów ze składek wpłynie także na zmniejszenie

zakupów przez OFE skarbowych papierów dłużnych i tym samym

spowoduje utrudnienia finansowania potrzeb pożyczkowych państwa,

wzrost kosztów pozyskiwania środków i doprowadzi do sprzedaży

papierów dłużnych po niższych cenach ze względu na mniejszy popyt

na nie.

Konsekwencje wprowadzonych zmian analizują i oceniają zagra-

niczne instytucje finansowe, które dostrzegają ryzyko związane z nowy-

mi rozwiązaniami w Polsce i będą próbowały swoje limity inwestycyjne

i strategie do tego ryzyka dostosować. Analitycy BNP Paribas ostrzega-

ją, że Fundusze dysponujące mniejszą ilością gotówki nie będą w stanie

stabilizować sytuacji w okresie zwiększonego odpływu zagranicznego

kapitału z warszawskiego parkietu i z rynku papierów dłużnych. Ich

zdaniem wynikiem zmniejszenia przelewów do OFE będą większe waha-

nia cen na polskim rynku akcji i obligacji oraz rosnąca zależność od

napływu zagranicznego kapitału w nadchodzących latach. W szczyto-

wym okresie finansowego kryzysu na przełomie 2008 i 2009 r. to wła-

śnie fundusze pomogły w ustabilizowaniu zarówno rynku akcji, jak

i obligacji (Przasnyski 2011).

Ograniczenie środków kierowanych do OFE negatywnie wpłynie na

rynek kapitałowy i wycenę polskich obligacji. Na zmianach zyska tylko

Skarb Państwa, ponieważ zmniejszą się dotacje do ZUS.

PODSUMOWANIE

Próba rozwiązania problemu finansów publicznych przez wprowa-

dzone zmiany w OFE nie ma ekonomicznych uzasadnień. Fundusze nie

mogą służyć ratowaniu finansów państwa. Redukcja składki do OFE nie

wpłynie na to, że dług publiczny przestanie narastać. Dyskusja o pro-

blemach finansów publicznych powinna być oddzielona od debaty na

temat zmian w systemie emerytalnym. Są to, co prawda, kwestie ze

sobą ściśle powiązane, ale nie należy szukać rozwiązania problemów

finansów publicznych w próbach demontażu reformy emerytalnej, gdyż

w przyszłości zmiany te mogą przynieść wręcz odwrotny skutek, pogar-

szając jeszcze sytuację finansów publicznych.

Obniżenie składki odprowadzanej do II filaru i przesunięcie jej do

ZUS zakłóca funkcjonowanie systemu emerytalnego. Zachwiana została

równowaga między dwoma filarami. Wycofanie tak dużej części składki

z systemu kapitałowego będzie też niekorzystne ze względu na progno-

zowane zmiany demograficzne. Redukcja składki w długim okresie

oznacza też zerwanie umowy społecznej z obywatelami i utratę społecz-

nego zaufania. Wprowadzone zmiany mogą doprowadzić do znaczące-

go zmniejszenia efektywności całego systemu i być początkiem jego

demontażu, a przecież wdrażanie kolejnych reform nie może polegać na

niszczeniu wcześniejszych reform. Zmiany mają służyć raczej poprawie

i udoskonalaniu obowiązujących zasad i przepisów.

Nowe regulacje dotyczące OFE godzą w interes przyszłych emery-

tów. Według wstępnych szacunków i obliczeń, stracą głównie najmłodsi

członkowie funduszy emerytalnych, których przyszła emerytura może

być średnio niższa o 10–15%.

W wyniku wprowadzenia proponowanych zmian powstają regula-

cje, które nie uwzględniają wymogów funkcjonowania rynków kapitało-

wego i finansowego. Będą one miały wpływ na giełdę, koniunkturę na

parkiecie i cały rynek finansowy. Redukcja składki spowoduje m.in. spo-

wolnienie rozwoju polskiego rynku kapitałowego, zmniejszenie udziału

i skali zakupów przez OFE różnych instrumentów finansowych, zmniej-

szenie inwestycji funduszy w akcje i w rezultacie pogorszenia wyników

inwestycyjnych OFE.

Zmniejszenie składki do II filaru jedynie na krótki okres rozwiąże

problem bariery przekroczenia przez dług publiczny 55% PKB. Zgodnie

z zapowiedzią zmiany obniżą deficyt finansów państwa i dług publiczny

w 2011 r. o około 0,9%. Jednak po 2012 r. problemy budżetu mogą być

jeszcze większe. Konieczność reformy finansów państwa zostanie więc

jedynie odsunięta w czasie.

Przyjęte rozwiązania mogą mieć też wpływ na mniejszą stabilność

złotego, na wyższą inflację, kolejną podwyżkę stóp procentowych i wyż-

sze oprocentowanie kredytów.

Analiza skutków wprowadzenia niektórych przepisów ustawy no-

welizującej pozwala na stwierdzenie, iż rząd zamiast redukować składkę

przekazywaną do OFE powinien skupić się na usprawnieniu funkcjono-

wania drugiego filaru systemu emerytalnego. Dyskusja społeczna po-

winna dotyczyć kluczowych tematów związanych z dokończeniem re-

formy emerytalnej i wprowadzeniem potrzebnych korekt. Dla prawidło-

wego funkcjonowania systemu prace muszą się koncentrować m.in. na

uregulowaniu dożywotnich emerytur kapitałowych, emerytur grup za-

wodowych wyłączonych z reformy, wielofunduszowości w drugim fila-

rze, rozszerzenia katalogu instrumentów finansowych, podwyższenia

wieku emerytalnego i ważnego problemu konkurencyjności między

OFE.

LITERATURA

Cztery kroki do wyższej emerytury (2010), Komisja Nadzoru Finansowego, Ra-porty i opracowania, KNF, na stronie: http://www.knf.gov.pl/ Raporty_i_opra-cowania/ html [dostęp 26.11.2010].

Mech C. (2011), Spór o OFE, „Gazeta Finansowa” z 14.01., Inwestycje.pl.Prognoza wpływów i wydatków funduszu emerytalnego do 2060 r. (2010), ZUS,

Departament Statystyki, marzec 2010 r. – przygotowana na bazie Prognozy demograficznej na lata 2008 – 2035 sporządzonej przez GUS w 2008 r., na stronie: http://www.zus.pl/bip/prognozy_fus

Przasnyski R. (2011), Redukcja składek do OFE zaboli rynki, Open Finance, [do-stęp 05.01.2011], na stronie: http://www.open.pl/news/redukcja_skladek_do_ofe_zaboli_rynki.html.

Rządowe plany zmian w systemie emerytalnym (2011), „Gazeta Ubezpieczenio-wa” z 11.01, za: Bankier.pl., PAP, RAZEM.

Sikora S. (2011), Z OFE robimy krok do tyłu, 10.01 z radia PiN, Onet pl Biznes. Waszczyk B. (2011), Zmiany w emeryturach nie będą korzystne, Open Finance,

[dostęp 12.01.2011], na stronie: http://www.open.pl/news/zmiany_w_emeryturach_nie _beda_korzystne.html.

Zmiana systemu emerytalnego po 1 maja 2011 roku, (2011), AXA Otwarty Fun-dusz Emerytalny, [dostęp 10.07.2011], na stronie: http://www.axaofe.pl.

SUMMARYSUMMARY

The article attempts to present the issue, which has been extensively discussed recently, concerning changes in functioning of Polish pension scheme. It includes the presentation of changes in the second pillar introduced by the government consisting in decreasing superannuation taken by Open Pension Funds and directing it to the Institute of Public Insurance (ZUS). The after effects of new solutions which have been put into practice are also discussed in this elaboration. There have been shown above all main dangers of functioning of the second pillar and the whole pension plan in Poland as well as the influence of changes on stock exchange market, economic conditions on stock exchange floor and financial market.


WPROWADZENIE

Główne zadanie systemu emerytalnego z punktu widzenia jednostki jest określane jako alokacja dochodu w cyklu życia, natomiast w skali makroekonomicznej system emerytalny ma służyć dokonywaniu po-działu bieżącego PKB pomiędzy pokolenie pracujące oraz pokolenie emerytów (Góra 2003). W perspektywie całej gospodarki ważne jest także uwzględnienie efektów zewnętrznych, jakie wywiera system eme-rytalny: wpływa on bowiem na poziom i strukturę zatrudnienia, wzrost PKB czy funkcjonowanie rynków finansowych.

Obowiązujące od 1.05.2011 r. przepisy dotyczące podziału składki emerytalnej pomiędzy OFE a ZUS w istocie oznaczają zmianę w kierunku wyraźniejszego określenia typu polskiego systemu emerytalnego jako notional defined contribution (NDC) niż financial defined contribution (FDC). Zmienia to sposób podziału PKB, ograniczając znaczenie rynków finansowych jako kanału dystrybucji (tab. 1).

Tabela 1. Zestawienie cech typów systemów o zdefiniowanej składce

Typ systemu Stopa zwrotu Zobowiązanie Podział PKBNDC r�g Rządu BezpośredniFDCGD r=rGD Rządu Rynki fi nansoweFDC r=rfi n Sektora prywatnego Rynki fi nansowe

Źródło: (Góra 2003).

Zmniejszenie wielkości składek, a tym samym wielkości środków, jakimi dysponują otwarte fundusze emerytalne (OFE), skłania do zasta-nowienia się nad skutkami takich zmian. Chociaż głównym zadaniem postawionym przed OFE jest gromadzenie i inwestowanie powierzonych aktywów, to nie sposób pominąć ich znaczącej roli także w zakresie oddziaływania na gospodarkę w następujących obszarach (Wyżnikie-wicz 2009):

– zwiększenie akumulacji, czyli inwestycji rzeczowych w gospo-darce,

– ograniczenie zaangażowania zagranicznych środków w finanso-waniu krajowych inwestycji na rzecz zwiększenia roli rodzimych zaso-bów,

– zapewnienie dużego i stałego popytu na obligacje Skarbu Pań-stwa, którego skutkiem jest obniżenie ich rentowności i zmniejszenie kosztów pozyskiwania środków przez państwo,

– wspieranie rozwoju rynku kapitałowego.Ze względu na skalę posiadanych środków otwarte fundusze eme-

rytalne są znaczącym uczestnikiem krajowego rynku finansowego. Wychodząc z tego założenia istotną kwestią jest, jaka część składki emerytalnej trafia do OFE. Wszelkie zmiany na tym polu pociągają za sobą konsekwencje w zakresie makroekonomicznym, zarówno w krót-kim jak i dłuższym horyzoncie czasowym. W niniejszym artykule wska-zano na główne obszary wpływu funkcjonowania OFE na rynek finanso-wy oraz scharakteryzowano dotychczasowy udział funduszy emerytal-nych na tym rynku. Podjęta została także próba określenia krótkookreso-wych (w perspektywie kilkuletniej) implikacji wynikających ze zmiany ustawy określającej ramy funkcjonowania systemu ubezpieczeń spo-łecznych, która weszła w życie 1.05.2011 r.

ZASADY DYSTRYBUCJI SKŁADKI EMERYTALNEJ

Ramy prawne dla reformy systemu emerytalnego zapoczątko-wanej w Polsce w 1999 r. wyznaczyła Ustawa z dnia 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych1 Wprowadzona została wówczas stawka procentowa składki na ubezpieczenie emerytalne w wysokości 19,52% podstawy wymiaru. Składka ta od dnia obowiązywania prze-pisów do 30.04.2011 r. dzielona była pomiędzy ZUS i OFE w proporcji 63/37 (12,22% i 7,3%). Wchodząca w życie 1.05.2011 r. Ustawa z 25.03.2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowa-niem systemu ubezpieczeń społecznych2, wprowadziła zmianę w spo-

ZMIANA ZASAD DYSTRYBUCJI SKŁADKI EMERYTALNEJ A ZNACZENIE OFE NA RYNKU FINANSOWYM

Edyta MarcinkiewiczPolitechnika Łódzka

sobie dystrybucji składki emerytalnej, zmieniając te proporcje na 88/12 (17,22% i 2,3%).

Przedmiotem publicznej dyskusji jest pytanie, czy odebrana OFE część składki emerytalnej (tj. 5%) traktowana może być jako zasilenie I czy II filaru systemu emerytalnego, ponieważ mim że będzie ona ewi-dencjonowana w ZUS na specjalnych subkontach z zachowaniem pra-wa do dziedziczenia, to utraci ona swój kapitałowy charakter w pozosta-łych aspektach3. Opierając się na koncepcjach wielofilarowego systemu emerytalnego zaproponowanych przez Bank Światowy (Holzmann, Hinz 2005) oraz OECD (Maintaining prosperity… 1998) można uznać, że ta część składki emerytalnej zasili w istocie I filar systemu emerytalnego, a nie II4. Wprowadzone rozwiązanie prawne utrzymuje rolę otwartych funduszy emerytalnych jako jedynego podmiotu zarządzającego skład-kami w ramach II filaru, ograniczając jednak znaczenie tej części syste-mu emerytalnego.

Zmieniający się od 2011 r. sposób podziału składki emerytalnej bę-dzie skutkował znacząco mniejszym napływem środków do otwartych funduszy emerytalnych (por. tab. 2). Część odprowadzana do OFE zredu-kowana została z 7,3% podstawy wymiaru do 2,3% w 2011 r. W dal-szych latach zakładany jest stopniowy jej wzrost – do 3,5% w 2017 r.

Tabela 2. Harmonogram dystrybucji składki emerytalnej w ramach I i II filaru

LataCzęść składki

odprowadzana do ZUS (% podstawy wymiaru)

Część składki przekazywana do OFE (% podstawy wymiaru)

Proporcje podziału składki emerytalnej między ZUS a OFE

1999–2011 12,22 7,3 63/372011–2012 17,22 2,3 88/122013 16,72 2,8 86/142014 16,42 3,1 84/162015–2016 16,22 3,3 83/17od 2017 16,02 3,5 82/18


W latach 2000–2010 fundusze pochodzące ze składek zasilające aktywa OFE systematycznie rosły – od 7,6 mld zł w 2000 r. do 22,4 mld zł w 2010 r. (por. wykres 1). Zakładając, że czynniki determinujące bazę składkową (np. liczba i struktura wieku zatrudnionych, podstawa obli-czania składki itd.) będą sprzyjały utrzymaniu się tendencji wzrostowej w wielkości odprowadzanych składek emerytalnych, można podjąć próbę kalkulacji o ile teoretycznie napływ składek do OFE zmniejszy się w najbliższych latach na skutek aktualnie przeprowadzonych zmian w przepisach. Szacunkowe obliczenia pokazują, że w 2011 r. do OFE zostanie przekazane około 15 mld zł pochodzących ze składek emery-talnych członków funduszy, w 2012 r. – około 8 mld zł, a w 2013 r. – około 10,5 mld zł.

Wykres 1. Napływ składek emerytalnych do OFE w latach 2000–2010 oraz prognoza na lata 2011–2013

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ZUS za lata 2000–2010.


PORTFELE INWESTYCYJNE OFE

Realizując politykę inwestycyjną, fundusze emerytalne są ograni-

czone limitami zaangażowania środków w poszczególne instrumenty

finansowe5. Jedynie w przypadku akcji spółek giełdowych udział tych

aktywów w portfelach OFE jest bliski dozwolonej prawem granicy, która

wynosi 40% wartości portfela. Jest to drugi, po obligacjach skarbo-

akcji. W 2006 r. ich udział w rynku obligacji skarbowych wynosił

21,4%, w 2007 – 23,2%, w 2008 – 27,3% i w 2009 – 26,8%, a w

rynku bonów skarbowych odpowiednio: 9,7%; 11%; 2% i 1,2%) (Roz-wój systemu… 2011).

Kolejną co do znaczenia grupą byli pozostali nierezydenci – 14,7%,

zakłady ubezpieczeń – 13% oraz fundusze inwestycyjne – 6,5% (Rozwój systemu… 2011). Struktura nabywców bonów skarbowych przedsta-

wiała się odmiennie, bowiem zdecydowanie dominowały tam banki

z udziałem prawie 70%, natomiast fundusze emerytalne posiadały udział

zaledwie 1,1%.

Rozważając znaczenie OFE na rynku rządowych papierów dłużnych

w kontekście zmiany składki emerytalnej przekazywanej do funduszy

z 7,3% do 2,3%, należy wziąć pod uwagę fakt, że zmiana ta ma na celu

ograniczenie przyrostu długu publicznego, a co za tym idzie wpływać

będzie na wielkość emisji obligacji skarbowych w przyszłości. Zmniej-

szeniu środków, jakimi dysponują OFE jako główny nabywca papierów

dłużnych Skarbu Państwa, będzie towarzyszyć jednocześnie zmniejsze-

nie podaży tych instrumentów finansowych. OFE nie będą zasilane tak

dużymi zasobami finansowymi, jak miało to miejsce przed zmianą, lecz

środki te trafią do ZUS, gdzie będą przeznaczone na pokrycie bieżących

zobowiązań emerytalnych.

Utrzymujące się na przestrzeni ostatnich lat ujemne saldo pomiędzy

przychodami a wydatkami z funduszu emerytalnego w ZUS corocznie

przekracza przyrost długu publicznego Polski i jest jednym z głównych

czynników generujących ten dług. Odebranie OFE części składki emery-

talnej w perspektywie kilkuletniej pozwoli na znaczne zredukowanie

przyrostu długu skarbu państwa, ale jednocześnie w przyszłości zwięk-

szy zobowiązania ZUS z tytułu wypłaty emerytur, zmniejszając te zobo-

wiązania po stronie sektora prywatnego (OFE). W dłuższym horyzoncie

czasowym owe zobowiązania rządu mogą znacznie pogłębić dług pu-

bliczny i spowodować gwałtowne zwiększenie emisji obligacji skarbu

państwa.

Drugim ważnym rynkiem, na którym OFE angażują kapitał, jest

Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie. Akcje spółek notowa-

nych na GPW stanowią znaczącą grupę instrumentów finansowych,

które wchodzą w skład portfolio OFE. Ich wartość w portfelach inwesty-

cyjnych zwiększyła się niemalże 10-krotnie od 2002 r. (8,5 mld zł) do

2010 r. (80,25 mld zł). Natomiast struktura udziału akcji kształtowała się

następująco (dane na koniec roku): w 2002 r. – 28%, 2003 – 32,3%,

2004 – 33,6%, 2005 – 32,1%, 2006 – 34,2%, 2007 – 34,7%, 2008 –

21,4%, 2009 – 30,3% i w 2010 r. – 36,2%. Wyraźne zmniejszenie

Tabela 3. Struktura portfeli inwestycyjnych OFE (stan na koniec rok)

Instrumenty fi nansowe Miara 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Akcje NFI mld zł 0,07 0,05 0,06 0,01 0,13 0,37 0,24 0,33 0,42

% 0,2 0,1 0,1 0,0 0,1 0,3 0,2 0,2 0,2

Akcje spółek notowanych na regulowanym rynku giełdowym

mld zł 8,55 14,29 20,70 27,23 39,79 48,39 29,64 54,31 80,25% 28,0 32,3 33,6 32,1 34,2 34,7 21,4 30,3 36,2

Bony skarbowe mld zł 0,58 1,72 1,70 0,52 2,30 2,45 0,59 0,46 1,70

% 1,9 3,9 2,8 0,6 2,0 1,8 0,4 0,3 0,8

Depozyty bankowe i bankowe papiery wartościowe

mld zł 0,80 1,70 3,05 3,20 2,60 4,02 3,05 3,85 8,06% 2,6 3,8 5,0 3,8 2,2 2,9 2,2 2,1 3,6

Obligacje mld zł 20,48 26,28 35,74 53,50 70,70 83,61 103,79 119,23 129,98

% 67,2 59,4 58,0 63,1 60,8 59,9 75,1 66,6 58,7

Inne lokaty mld zł 0,01 0,20 0,32 0,37 0,68 0,75 0,90 0,87 1,06

% 0,0 0,4 0,5 0,4 0,6 0,5 0,7 0,5 0,5

Razem mld zł 30,49 44,23 61,56 84,83 116,22 139,59 138,21 179,04 221,46

% 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Żródło: dane KNF.

wych, rodzaj papierów wartościowych, w które najchętniej inwestują

fundusze emerytalne (tab. 3). W przypadku tych dwóch grup instrumen-

tów można zauważyć najsilniejszą zależność – w okresach dobrej ko-

niunktury na giełdzie OFE zwiększają zaangażowanie środków w akcje

(w ramach limitów), a zmniejszają w obligacje, natomiast w okresach

dekoniunktury giełdowej ograniczają aktywność na rynku akcji na rzecz

rynku obligacji.

W sumie udział posiadanych akcji i obligacji w portfelach polskich

funduszy emerytalnych od początku ich funkcjonowania przekracza

90%. Oznacza to, że inne instrumenty mają marginalny wpływ na wyniki

inwestycyjne OFE. Trzecią co do wielkości udziałów grupą składników

portfeli funduszy są depozyty bankowe oraz bankowe papiery dłużne.

Ich wartość kształtuje się na poziomie kilku miliardów zł i nie przekracza

4% wartości portfolio.

Wykres 2. Roczne przyrosty wartości portfeli OFE

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych KNF.

Jak wynika z wykresu 2, za znaczną część przyrostu wartości port-

feli inwestycyjnych OFE odpowiada napływ składek emerytalnych.

W latach 2009 i 2010 wzrost wartości portfolio w około 50% był wyni-

kiem zysków z inwestycji, w pozostałych 50% odpowiadał za niego na-

pływ składek. W zestawieniu tym nie uwzględniono wypłat emerytur

z II filaru, jednak obniżają one tylko nieznacznie pulę środków, którymi

obracają OFE na rynkach finansowych.

ROLA OFE NA RYNKU FINANSOWYM

OFE fundusze emerytalne spełniają rolę pośrednika w procesie

alokacji kapitału swoich członków. Skala środków, jakimi obracają

sprawia, że należą do grupy największych inwestorów zbiorowych na

rynku finansowym – obok banków komercyjnych, towarzystw ubez-

pieczeniowych i funduszy inwestycyjnych. Jak wykazano w tab. 3,

OFE gros swych aktywów angażują na rynku obligacji oraz na rynku


udziału tych instrumentach w portfelach OFE w 2008 r. spowodowane

zostało kryzysem na rynku giełdowym. Fundusze emerytalne ograniczy-

ły wówczas swoją aktywność na GPW, a dodatkowo wartość akcji,

które pozostały w ich portfelach, spadła, podobnie jak cały rynek.

Wykres 3. Struktura instytucjonalnych inwestorów krajowych na rynku akcji na GPW pod względem obrotów

Źródło: roczne badania ankietowe 28 członków giełdy przeprowadzanie w latach 2005–2010 przez GPW, http://www.gpw.pl.

OFE są obecnie bardzo znaczącą grupą krajowych inwestorów in-

stytucjonalnych na GPW – drugą co do wartości generowanych obro-

tów po towarzystwach funduszy inwestycyjnych (wykres 3). W 2010 r.

ich udział w strukturze inwestorów krajowych pod tym względem wy-

niósł 22%. Biorąc pod uwagę fakt, że krajowi inwestorzy instytucjonal-

ni wypracowują około 35% obrotów na rynku akcji, można przyjąć,

że około 8% obrotów na rynku generują OFE. Jednocześnie na koniec

2010 r. posiadały one w swoich portfelach ponad 10% (w ujęciu warto-

ściowym) akcji notowanych na GPW6.

Skala kapitału, jaki inwestowany jest przez OFE na giełdzie oraz

specyfika ich działalności inwestycyjnej powodują, że mogą one wpły-

wać na rynek giełdowy w różnoraki sposób. W wielu opracowaniach

wskazuje się zarówno na pozytywne, jak i negatywne oddziaływania

OFE:

– mają korzystny wpływ na przestrzeganie zasad ładu korporacyj-

nego przez spółki, w których akcje inwestują (Dębski 2006),

– w wyniku regularnego napływu składek emerytalnych w warun-

kach stałej podaży akcji na giełdzie wpływają na zwiększenie ryzyka

wystąpienia tzw. spirali wzrostów akcji, czyli oderwania ich cen od

podstaw fundamentalnych (Dębski 2006),

– wpływają na zwiększenie efektywności informacyjnej rynku akcji

poprzez przyczynienie się do zmniejszenia anomalii kalendarzowych

(Bohl i in. 2006) oraz redukcję autokorelacji stóp zwrotu akcji (Bohl,

Brzeszczyński 2006).

Udział akcji notowanych na GPW w portfelach funduszy emerytal-

nych jest na tyle znaczący, że determinuje wyniki inwestycyjne OFE. Są

to instrumenty obarczone największym ryzykiem, a o sile ich wpływu na

efektywność inwestycji OFE może świadczyć znaczący spadek wartości

jednostek rozrachunkowych funduszy w II połowie 2008 r. na skutek

załamania cen akcji na giełdzie.

ZAKOŃCZENIE

W chwili obecnej fundusze emerytalne w Polsce głównie akumulują

składki, a transfery środków do ZUS przeznaczonych na wypłatę świad-

czeń praktycznie pozostają bez wpływu na wielkość aktywów, jakimi

OFE obracają na rynku finansowym. Osoby, które przystępowały do OFE

od 1999 r. to w zdecydowanej większości ludzie, którzy w chwili obec-

nej nie osiągnęli jeszcze wieku emerytalnego. Uczestnictwo w II filarze

systemu emerytalnego było nieobowiązkowe dla osób urodzonych

między 1.01.1949 r. a 31.12.1968 r., co spowodowało, że grupa człon-

ków OFE po 50. roku życia stanowi niewielką część (około 10%) ogółu

członków, a wypłaty z OFE stanowią aktualnie tylko promil wpływów ze

składek7.

Jak pokazano na wykresie 2, za wzrost wartości aktywów OFE

w latach 2009–2010 w równym stopniu odpowiadał zysk wypracowany

na rynkach finansowych, co napływ składek. Jeśli OFE zdołają utrzymać

dodatnie stopy zwrotu z posiadanych instrumentów finansowych, to

mimo mniejszych wpływów ze składek tendencja wzrostu wartości ich

portfeli inwestycyjnych zostanie utrzymana. Nie będzie to oczywiście

przyrost tak dynamiczny, jak mógłby być, gdyby utrzymana została

stawka 7,3%. Niemniej jednak można wnioskować, że w najbliższych

kilku latach na skutek obniżenia części składki emerytalnej odprowadza-

nej do OFE z 7,3% do 2,3% (docelowo 3,5%) nie nastąpi zmniejszenie

udziału funduszy emerytalnych na rynku finansowym.

OFE inwestują ponad 95% swoich aktywów w obligacje oraz akcje,

dlatego, rozpatrując wpływ nowych regulacji dotyczących podziału

składki emerytalnej na rynki finansowe, w niniejszym artykule skupiono

się głównie na rynkach tych dwóch instrumentów. Rozważając oddzia-

ływanie zmian w przepisach na rynek obligacji skarbowych, należy

wziąć także pod uwagę wysoce prawdopodobne zmniejszenie emisji

nowych serii na skutek redukcji długu publicznego w najbliższych kilku

latach. Odrębnym problemem są negatywne następstwa zmiany sposo-

bu dystrybucji składki emerytalnej na rynku rządowych papierów dłuż-

nych w dłuższej niż kilkuletnia perspektywie czasowej. Przyszłe zobo-

wiązania emerytalne, jakie wynikają z transformacji obowiązującego

w Polsce systemu zdefiniowanej składki w kierunku typu NDC, mogą

bardzo poważnie zwiększyć w przyszłości dług publiczny. Stanowią

również zagrożenie dla stabilności całego systemu emerytalnego.

W przypadku rynku akcyjnego w dyskusji nad przyszłymi kierunka-

mi zmian przepisów dotyczących II filaru pojawiają się opinie, że do-

brym rozwiązaniem gwarantującym kontynuację realizowanej funkcji

OFE w zakresie rozwoju GPW mogłoby być zwiększenie limitów inwe-

stycyjnych dotyczących udziału akcji w portfelach funduszy. Akcje są

najbardziej ryzykownymi instrumentami finansowymi spośród tych,

w które OFE mogą inwestować, jednakże zwiększenie ich zaangażowa-

nia w portfelach pozwoliłoby funduszom osiągać wyższe stopy zwrotu.

Trzeba jednak wziąć pod uwagę fakt, że dominacja jednego inwe-

stora lub typu inwestorów nie służy efektywności rynku kapitałowego8.

W związku z tym pojawia się pytanie, czy w perspektywie kilkunastolet-

niej polski rynek akcji nie okaże się zbyt płytki dla tak dużego (i powięk-

szającego swoje aktywa poprzez stały dopływ składek) inwestora, jakim

są fundusze emerytalne. W takim kontekście mniejszy napływ składek

do OFE nie może być uważany za czynnik ograniczający rozwój polskiej

giełdy.

1 DzU z 1998 r., Nr 137, poz. 887 z późn. zm.2 DzU nr 75, poz. 398.3 Środki pochodzące z część składki emerytalnej w wysokości 5% podstawy

wymiaru, które od 1.05.2011 r. będą gromadzone w ZUS nie mają kapitałowe-go charakteru zarówno w sensie ekonomicznym, jak i finansowym – nie są przeznaczane na inwestycje rzeczowe ani też nie są pomnażane na rynkach finansowych (por. Góra 2003).

4 Podstawowe atrybuty II filaru systemu emerytalnego wg taksonomii Banku Światowego i OECD to m.in.: zarządzany prywatnie, realizujący funkcję oszczędnościową (w przeciwieństwie do redystrybucyjnej funkcji I filaru), fi-nansowany metodą kapitałową (z pomnażanych aktywów finansowych, nie z bieżących składek).

5 Limity te są zróżnicowane ze względu na rodzaj instrumentu finansowego i wynoszą od 10% do 40% (nie dotyczą one obligacji skarbowych). Kwestie te reguluje Rozporządzenie Rady Ministrów z 3 lutego 2004 r. w sprawie określe-nia maksymalnej części aktywów OFE, jaka może zostać ulokowana w po-szczególnych rodzajach lokat oraz dodatkowych ograniczeń w zakresie prowa-dzenie działalności lokacyjnej przez fundusze emerytalne (DzU Nr 32, poz. 276, z późn. zm.).

6 Wartość rynkowa spółek notowanych na GPW na koniec 2010 r. wyniosła 796,5 mld zł (Rocznik Giełdowy 2010).

7 Suma wypłat emerytur kapitałowych z OFE w 2009 r. wyniosła 91 tys. zł (źró-dło: KNF, Biuletyn Roczny. Rynek OFE 2009).

8 Efektywności rozumianej w sensie informacyjnym, transakcyjnym i alokacyj-nym (Czekaj i in. 2001).

LITERATURA

Biuletyn Roczny. Rynek OFE 2009 (2010), Warszawa: KNF.Bohl M.T., Brzeszczyński J. (2006), Do Institutional Investors Destabilize Stock

Prices? Evidence from an Emerging Market, „Journal of International Finan-cial Markets, Institutions and Money”, vol. 16(4), s. 370-383.

Bohl M.T., Gottschalk K., Henke H., Pál R. (2006) Institutional Investors and Stock Market Efficiency: The Case of the January Anomaly, European University Viadrina Postgraduate Research Programme Working Paper, March.

Czekaj J., Woś M., Żarnowski J.(2001), Efektywność giełdowego rynku akcji w Polsce. Z perspektywy dziesięciolecia, Warszawa: PWN.

Dębski W. (2006), Fundusze emerytalne w Polsce i ich wpływ na rozwój rynku kapitałowego, Bank i Kredyt.

Góra M. (2003), Inne spojrzenia na podstawowe zagadnienia ekonomii emerytal-nej, „Ekonomista” nr 4, s. 479–500.


Holzmann R., Hinz R., (2005), Old-age income support in the 21st century: an international perspective on pension systems and reform, Washington: World Bank.

Maintaining prosperity in an ageing society (1998), OECD Publishing.

Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2009 r. (2011), Raport NBP, Warsza-wa.

Wyżnikiewicz B. (2009), OFE ważnym uczestnikiem polskiej gospodarki, w: Ra-port rynku OFE, Warszawa: IBnG.

SUMMARYSUMMARY

Given the scale of their resources Open Pension Funds are a significant participant in the domestic financial market. From this point of view, it is important what part of pension contributions goes to pension funds. In this article, the main areas of impact of the operation of pension funds on financial market were pointed out and the current share of pension funds in this market was characterized. An attempt was taken to determine the short-term (in the next few years) implications arising from the change in the law establishing a framework for the functioning of the social security system, which entered into force on 1 May 2011.

WPROWADZENIE

Przedmiotem publikacji jest analiza wybranych aspektów sytuacji

prawnej ubezpieczonego – członka otwartego funduszu emerytalnego

(dalej OFE, fundusz) w obliczu modyfikacji systemu emerytalnego wy-

wołanych kryzysem finansów publicznych1. Z uwagi na charakter prawa

ubezpieczenia społecznego ubezpieczony jest podmiotem wyposażo-

nym w niezbyt rozbudowane instrumenty skutecznego oddziaływania na

swoją sytuację emerytalną w systemie publicznym. Jednakże wymaga

się od niego aktywności i współdziałania w zakresie kształtowania przy-

szłości emerytalnej oraz świadomości wpływu podejmowanych działań

na poziom indywidualnego zabezpieczenia emerytalnego. O uprawnie-

niach ubezpieczonego implikujących sytuację emerytalną można mówić

przede wszystkim w kontekście II filaru, choć dotyczą one głównie wy-

boru funduszu, rozporządzania wkładem emerytalnym i korzystania

z instrumentów ochrony prawnej.

Prawo emerytalne powinno cechować się stabilnością i gwaranto-

wać określony poziom bezpieczeństwa socjalnego. Oceniając modyfika-

cje prawa emerytalnego, Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie wskazy-

wał, że ustawodawcy generalnie przysługuje swoboda kształtowania za-

sad zabezpieczenia społecznego, pod warunkiem nienaruszania minimum

(istoty) prawa do zabezpieczenia społecznego wynikającego z art. 67

ust. 1 Konstytucji2. Mieszczące się w zasadzie państwa prawa na gruncie

art. 2 Konstytucji zasady pochodne: zaufania (lojalności państwa wobec

obywateli) i związana z nią zasada pewności prawa mają szczególne

znaczenie dla ubezpieczonych, których sytuacja w ogromnym stopniu

zależy od obowiązujących regulacji prawnych. Zwłaszcza że właściwa

dla ubezpieczenia społecznego ochrona ubezpieczeniowa uległa osłabie-

niu w związku z wprowadzeniem II filaru, ponieważ sens tego ostatniego

wyraża się w lukratywnej działalności OFE.

PRZYMUS JAKO PODSTAWOWA CECHA DETERMINUJĄCA POŁOŻENIE UBEZPIECZONEGO W SYSTEMIE EMERYTALNYM

Dokonując próby ustalenia sytuacji ubezpieczonego w systemie

emerytalnym, należy mieć na uwadze charakter przepisów prawa ubez-

pieczenia społecznego. Zasadniczo prawo ubezpieczenia społecznego

określa się jako ogół norm regulujących stosunki nawiązywane obo-

wiązkowo w celu dostarczania obywatelom (ubezpieczonym) ze spe-

cjalnego funduszu publicznego świadczeń na zaspokojenie potrzeb

z tytułu określonych zdarzeń (ryzyk) życiowych (Zieliński 1994, s. 51–52).

Ubezpieczenia społeczne tworzą zatem określony system prawny ukie-

runkowany na ochronę uznanych za ważne interesów socjalnych oby-

wateli. Konstytucyjne ramy prawa do zabezpieczenia społecznego wy-

znacza art. 67 Konstytucji, według którego przysługuje ono każdemu

obywatelowi w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub

inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Zakres i formy

zabezpieczenia społecznego określa ustawa. Oznacza to, że prawodaw-

SYTUACJA PRAWNA UBEZPIECZONEGO W ASPEKCIE ZMIAN FUNKCJONOWANIA SYSTEMU EMERYTALNEGO W POLSCE

Arleta NerkaKatedra Prawa Pracy,

Akademia Leona Koźmińskiego

ca upoważnił ustawodawcę zwykłego do określenia systemu zabezpie-czenia społecznego i metod realizacji jego celów. Ochrona praw socjal-nych powinna przejawiać się w takim ukształtowaniu rozwiązań ustawo-wych, które jak najlepiej będą urzeczywistniać treść prawa wskazanego w Konstytucji.

Można stwierdzić, że ubezpieczenia społeczne są instrumentem polityki społecznej prowadzonej przez państwo, które realizuje za pomo-cą norm publicznoprawnych ideę solidarności społeczeństwa w dąże-niu do zapewnienia godziwej egzystencji wszystkim obywatelom obję-tym ochroną ubezpieczeniową (Piotrowski 1966, s. 38 i n.). Z uwagi na spełnianie funkcji społecznych konstruowanie rozwiązań prawnych w obszarze ubezpieczeń społecznych powinno odbywać się ze szcze-gólnym uwzględnieniem ochrony interesu ubezpieczonych.

Ubezpieczony występuje w pozycji podmiotu zobowiązanego do uczestnictwa w systemie emerytalnym na warunkach określonych usta-wowo. Determinuje to w praktyce kształt jego uprawnień i obowiązków, a w konsekwencji realny wpływ, jaki może wywrzeć na swoją przyszłość emerytalną. Przymus ubezpieczenia powoduje nawiązanie stosunku ubez-pieczenia społecznego po spełnieniu normatywnie sprecyzowanych wa-runków. Nawiązywany stosunek ubezpieczenia buduje trwałą więź wyma-gającą współdziałania ubezpieczonego i innych podmiotów ubezpieczenia społecznego. Wpisująca się w istotę ubezpieczenia społecznego funkcja ochronna zakłada istnienie przepisów o charakterze bezwzględnym, które regulują stosunki nawiązywane obowiązkowo w celu dostarczania ubez-pieczonym ze specjalnego funduszu publicznego świadczeń na zaspoka-janie potrzeb z tytułu określonych zdarzeń (ryzyk) życiowych (losowych i innych). Różnorodność przypadków życiowych zostaje w prawie ubez-pieczenia społecznego sprowadzona do sytuacji typowych, dających się ściśle określić i zobiektywizować. Nie pozwala to na uwzględnienie indy-widualnych różnic w położeniu osób uprawnionych do świadczeń oraz szczególnych okoliczności mających wpływ na ich potrzeby.

Pomijając jednak te okoliczności oraz operując schematycznym obrazem potrzeb, sprowadzonych do pewnych podstawowych katego-rii, ubezpieczenie społeczne daje w tych ramach ściśle określone gwa-rancje ubezpieczeniowe. Zakres podmiotowy ubezpieczenia emerytalne-go wyznacza ustawa systemowa3, wymieniając enumeratywnie tytuły obowiązkowego i dobrowolnego ubezpieczenia emerytalnego. Kryte-rium przynależności stanowi spełnienie normatywnych warunków obję-cia ubezpieczeniem obowiązkowym lub na wniosek (ubezpieczenie do-browolne), czyli posiadanie tytułu ubezpieczenia. Objęcie ubezpiecze-niem następuje z mocy ustawy od pierwszego dnia spełnienia ustawo-wych przesłanek (automatyzm ubezpieczenia) przez cały czas trwania tytułu ubezpieczenia społecznego (Jończyk 2006, s. 92 i n.).

SYTUACJA UBEZPIECZONEGO W SFERZE CZŁONKOSTWA W OFE

Analizując sytuację ubezpieczonego na płaszczyźnie ubezpiecze-nia emerytalnego, należy zwrócić uwagę na odrębności określające ją w obszarach I i II filaru. Ubezpieczony w sferze emerytalnej tylko wyjąt-


kowo podlega władztwu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (dalej jako ZUS, Zakład), co jest związane ze sposobem konkretyzowania treści stosunków prawnych ubezpieczenia emerytalnego, polegających na realizacji prawa materialnego (Pacud 2011, s. 203 i n.). Od ubezpieczo-nego zależy wybór momentu realizacji uprawnień emerytalnych realizo-wanych z FUS, ponieważ co do zasady dopiero spełnienie przesłanek otwiera drogę do ustalenia prawa do emerytury.

Z punktu widzenia II filaru ubezpieczenia emerytalnego istotna jest kwestia przynależności ubezpieczonego do OFE. Powstająca więź praw-na określa bowiem m.in. podział i przepływ składki emerytalnej. Obo-wiązek nawiązania stosunku członkostwa w OFE dotyczy osób ubezpie-czonych urodzonych po 31 grudnia 1968 r., spełniających jeszcze inne warunki. Przymus przynależności do OFE determinuje przystąpienie do wybranego OFE. Przystąpienie do funduszu jest nieodwołalne i można tylko dokonać zmiany funduszu. Jeżeli ubezpieczony nie wykaże aktyw-ności i nie zawrze stosownej umowy, uzyska przynależność w drodze losowania przeprowadzonego przez ZUS na zasadach przewidzianych w art. 39 ust. 2–3 ustawy systemowej4, przy czym momentem powsta-nia stosunku członkostwa jest dokonanie przez Zakład wpisu do prowa-dzonego Centralnego Rejestru Członków Otwartych Funduszy Emerytal-nych (art. 81 ust. 1 pkt 2 ustawy o OFE5).

Pozostaje również forma nawiązania więzi z OFE w postaci otwarcia rachunku. Efektem takich rozwiązań jest powstanie stosunku członko-stwa w OFE nawet przy bezczynności ubezpieczonego, co jest kon-sekwencją obligatoryjności uczestnictwa w II filarze po spełnieniu wa-runków ustawowych. Otwarty charakter funduszu oznacza, że osoba spełniająca określone prawem warunki musi zostać do niego przyjęta. Ubezpieczony ma prawo swobodnego wyboru OFE, czyli sam decyduje o przynależności do konkretnego funduszu. Uczestnictwo w OFE wiąże się z przekazywaniem na konto w funduszu środków w postaci składki określonej w art. 22 ust. 3 ustawy systemowej.

W literaturze wyrażono pogląd, że nabycie członkostwa w OFE w wyniku losowania przeprowadzonego przez ZUS na zasadach przewi-dzianych przez ustawę systemową powinno nastąpić na podstawie de-cyzji Zakładu. Decyzja ta powinna podlegać natychmiastowemu wyko-naniu i zostać doręczona przyszłemu członkowi funduszu oraz OFE (Chróścicki 2011, s. 478).

Przychylając się zasadniczo do takiego stanowiska, należy rozwa-żyć pewne problemy rysujące się na tym tle. Zgodnie z art. 38 ustawy systemowej w razie sporu dotyczącego obowiązku ubezpieczeń spo-łecznych Zakład wydaje decyzję osobie zainteresowanej (czyli przyszłe-mu ubezpieczonemu) oraz płatnikowi składek. Przy czym interpretacja tego przepisu wskazuje, że nie obejmuje on wyłącznie kwestii obowiąz-ku podlegania ubezpieczeniu, ale również dotyczy zagadnień związa-nych z rozliczaniem składek (Wajda 2011, s. 563).

Wspomniana decyzja podlega zaskarżeniu do sądu powszechnego. Ustalenie istnienia lub nieistnienia obowiązku ubezpieczenia społeczne-go na gruncie ustawy systemowej skutkuje również w sferze obowiązku nawiązania więzi z OFE. Przedmiotem ewentualnego sporu w sferze na-bycia członkostwa w OFE w drodze losowania może być ewentualnie zasadność zakwalifikowania danego ubezpieczonego do losowania, naruszenie przewidzianego trybu losowania, prawidłowość danych osobowych, słowem – kwestie istotne dla obowiązku ubezpieczenia i związanego z nim obowiązku składkowego. W związku z tym czynno-ści Zakładu w procedurze losowania OFE wymagają sformalizowania w celu ochrony interesów ubezpieczonych oraz prawnej jasności relacji ZUS – OFE.

Do ważnych zmian kształtujących sytuację ubezpieczonego należą warunki zawarcia umowy o członkostwo z OFE oraz ewentualnej zmiany funduszu. Zgodnie z art. 84 ustawy o OFE ustawodawca dopuścił moż-liwość migracji członków pomiędzy poszczególnymi funduszami, co wpływa na konkurencyjność funduszy działających na rynku emerytal-nym. Likwidacja działalności akwizycyjnej i ustalenie w art. 81 ust. 1a ustawy o OFE korespondencyjnego trybu zawierania umowy z OFE na zasadzie wyłączności powoduje, że członkostwo w OFE następuje bez pośredników w postaci akwizytorów. Jednocześnie art. 82a ustawy o OFE nakłada na osobę występującą z wnioskiem o przyjęcie do fundu-szu obowiązek złożenia pisemnego oświadczenia o zapoznaniu się z treścią aktualnej informacji dotyczącej otwartych funduszy. Ubezpie-czony podejmuje decyzję o wyborze OFE na podstawie informacji cha-rakteryzujących rynek emerytalny; może również skorzystać z porad

profesjonalisty (np. agenta ubezpieczeniowego).

Zważywszy na przeciętny raczej poziom świadomości emerytalnej,

rola tego typu doradztwa wzrośnie. Zgodnie z art. 84 ustawy o OFE6,

jeżeli członek funduszu przystępuje do innego funduszu, fundusz ten jest

obowiązany zawiadomić na piśmie dotychczasowy otwarty fundusz

o zawarciu umowy z tym członkiem. Umowa z dotychczasowym fundu-

szem ulega rozwiązaniu z dniem dokonania zmiany w Centralnym Reje-

strze Członków Otwartych Funduszy Emerytalnych. Oznacza to prze-

niesienie ciężaru obowiązku zawiadomienia dotychczasowego OFE

z ubezpieczonego na fundusz, do którego ubezpieczony przystąpił, co

skutkuje również dokonaniem wypłaty transferowej.

Zakaz prowadzenia akwizycji (obwarowany przepisami karnymi)

jest następstwem zgłaszanych od dawna postulatów w doktrynie (Ka-

wiński, Stańko 2009, s. 111; Miziołek 2009, s. 120; Nerka 2011, s. 155),

który należy przyjąć z aprobatą z uwagi na sposób ukształtowania po-

wstawania członkostwa w OFE oraz obciążenia finansowe generowane

przez prowadzenie akwizycji.

KONSEKWENCJE NOWEGO PODZIAŁU SKŁADKI EMERYTALNEJ DLA UBEZPIECZONEGO

Walor nowości dla ubezpieczonych posiada wprowadzenie kon-

strukcji subkonta w ramach konta ubezpieczonego prowadzonego przez

ZUS. Należy przychylić się do uwag krytycznych pojawiających się

w nauce odnośnie do zastosowanej przez ustawodawcę terminologii

(Wajda 2011, s. 14 i n.) oraz oceny wyodrębnienia subkonta (Wagner

2011, s. 319). Dla ubezpieczonego oznacza to posiadanie w sumie 3 kont

w ramach obowiązkowej części systemu emerytalnego, co może być źró-

dłem nieporozumień dotyczących realizowanych przez nie funkcji.

Pojawienie się subkonta wynika ze zmiany podziału składki przeka-

zywanej do OFE. Zgodnie z art. 22 ust. 3 ustawy systemowej docelowo

część składki na ubezpieczenie emerytalne wynosząca 3,5% podstawy

wymiaru składki będzie odprowadzana przez Zakład do wybranego

przez ubezpieczonego otwartego funduszu emerytalnego, 3,8% podsta-

wy wymiaru składki będzie ewidencjonowana przez Zakład na subkon-

cie. Stan subkonta ulega pomniejszeniu o kwoty wypłaconych okreso-

wych emerytur kapitałowych w części obliczonej od podstawy, którą

stanowią zwaloryzowane składki i odsetki za zwłokę zewidencjonowane

na tym subkoncie. Czyli z subkonta usytuowanego w ZUS finansuje się

część emerytury kapitałowej, której głównym źródłem są środki pocho-

dzące z kapitałowej części systemu emerytalnego.

PRAWO UBEZPIECZONEGO DO INFORMACJI DOTYCZĄCEJ JEGO SYTUACJI EMERYTALNEJ

W celu racjonalizacji postaw ubezpieczonych istotne znaczenie po-

siadają obowiązki informacyjne ZUS i OFE. Z przepisów wynika sukce-

sywne rozszerzenie prawa ubezpieczonego do informacji. ZUS wypełnia

wszelkie obowiązki informacyjne związane z zapewnieniem ubezpieczo-

nym aktualnej wiedzy na temat stanu ich kont (art. 40a–40f do ustawy

systemowej).

Z kolei zgodnie z brzmieniem art. 191 ustawy o OFE fundusz prze-

syła każdemu członkowi funduszu w regularnych odstępach czasu, nie

rzadziej jednak niż co 12 miesięcy, informację o środkach znajdujących

się na rachunku członka, terminach dokonanych w tym okresie wpłat

składek i wypłat transferowych oraz przeliczeniu tych składek i wypłat

transferowych na jednostki rozrachunkowe, a także o wynikach działal-

ności lokacyjnej funduszu.

Nieco problematyczne są: forma i tryb przesyłania przedmiotowej

informacji, które muszą być uzgodnione z członkiem funduszu, z za-

strzeżeniem, że kwestie te mogą wynikać ze statutu funduszu. Z uwagi

na masowy charakter tego obowiązku należy przypuszczać, że uściśle-

nie go pod względem formalnym w postanowieniach statutu będzie

stanowić regułę, zwłaszcza że ciężar dowodu dostarczenia informacji

dla ubezpieczonego spoczywa na funduszu. Ponadto członkowi fundu-

szu przysługuje prawo do nieograniczonego w czasie żądania od OFE

w tym samym trybie informacji określającej pieniężną wartość środków

zgromadzonych na jego rachunku.

Trzeba tutaj zwrócić również uwagę na obowiązki informacyjne

o charakterze powszechnym ciążące na funduszu, zwłaszcza względem

Komisji Nadzoru Finansowego. Mają one charakter jawny, co sprzyja

wykształceniu większej aktywności i umiejętności dokonywania traf-


nych wyborów w zakresie uczestnictwa w OFE oraz lokowania dodatko-

wych środków finansowych w zróżnicowanych formach oszczędzania

w III filarze.

MOŻLIWOŚCI UBEZPIECZONEGO W OBRĘBIE OBOWIĄZKU SKŁADKOWEGO

Członek funduszu nie ma możliwości dowolnego dysponowania

składką przesyłaną do OFE zarówno przed jej przekazaniem, jak też po

jej wpłynięciu na jego rachunek w funduszu. Rozporządzanie zgroma-

dzonymi na swoim rachunku środkami pochodzącymi ze składek zosta-

ło ograniczone do czynności mortis causa przy jednoczesnej ich regla-

mentacji związanej z istniejącymi majątkowymi stosunkami małżeńskimi

(Chróścicki 2011, s. 113). Do zgromadzonych przez siebie środków fi-

nansowych członek funduszu ma prawo w następujących przypadkach:

zmiany funduszu emerytalnego, podziału majątku wspólnego małżeń-

skiego, w wyniku którego członek otrzymuje część lub całość środków

współmałżonka, uzyskania emerytury, nabycia uprawnień do renty

z tytułu niezdolności do pracy.

Zachowanie integralności II filara oznacza, że składki zewidencjono-

wane na subkoncie w ZUS będą podlegały podziałowi w razie rozwodu lub

unieważnienia małżeństwa, ustania wspólności majątkowej w czasie

trwania małżeństwa albo umownego wyłączenia lub ograniczenia wspól-

ności ustawowej między ubezpieczonym a jego małżonkiem, a także

w przypadku śmierci ubezpieczonego. Środki przypadające spadkobier-

com będą wypłacane w gotówce oraz ewidencjonowane na ich subkon-

tach na analogicznych zasadach, jak ma to obecnie miejsce w OFE.

Członkowie OFE nie mają żadnego wpływu na zarządzanie powierzo-

nymi funduszowi składkami emerytalnymi i zgromadzonymi środkami fi-

nansowymi. Jedynie w wypadku poniesienia szkody majątkowej człon-

kom OFE przysługują roszczenia odszkodowawcze w zakresie wyrów-

nania doznanej szkody, lecz mogą one być dochodzone wyłącznie od

PTE zarządzającego funduszem lub Funduszu Gwarancyjnego w wypadku

braku przesłanek odpowiedzialności towarzystwa emerytalnego.

Członkowie OFE nie tylko nie mają żadnego wpływu na zarządzanie

posiadanymi w funduszu środkami finansowymi, lecz nie mają także

żadnego wpływu na likwidację funduszu, będącą konsekwencją przeję-

cia zarządzania funduszem przez inne towarzystwo emerytalne, w wyni-

ku umowy zawartej między dwoma towarzystwami emerytalnymi lub

w wypadku połączenia się dwóch PTE.

MOŻLIWOŚCI W ZAKRESIE DODATKOWEGO OSZCZĘDZANIA NA STAROŚĆ

Kolejną nowością posiadającą wpływ na kształtowanie sytuacji

emerytalnej ubezpieczonego jest rozszerzenie oferty w ramach dobro-

wolnej części ubezpieczenia emerytalnego wspieranej przez państwo7.

Ubezpieczony zyskał możliwość posiadania indywidualnego konta eme-

rytalnego (IKE) lub indywidualnego konta zabezpieczenia emerytalnego

(IKZE) na podstawie umowy zawartej z instytucją finansową (fundusz

inwestycyjny, podmiot prowadzący działalność maklerską, zakład ubez-

pieczeń, bank, dobrowolny fundusz emerytalny). Najważniejsza zmiana

dotyczy regulacji stanowiącej, iż oszczędzający może zawrzeć umowę

o prowadzenie IKE oraz IKZE z dobrowolnym funduszem emerytalnym,

prowadzonym przez wybrane przez siebie PTE, zgodnie z przepisami

ustawy o OFE.

Nie wdając się w szersze omawianie wymienionych kont, warto

wskazać na ułatwienia podatkowe stymulujące ubezpieczonych do

oszczędzania. Posiadanie IKE rodzi prawo do zwolnienia podatkowego na

zasadach i w trybie określonym w ustawie o podatku dochodowym od

osób fizycznych8, pod warunkiem posiadania jednego IKE. Z kolei oszczę-

dzający w ramach jednego IKZE ma możliwości odliczenia wpłaty na IKZE

od podstawy opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycz-

nych, jednakże wypłata tych środków będzie podlegała opodatkowaniu.

KONKLUZJE

Już dość pobieżna analiza regulacji określających sytuację ubezpie-

czonego w systemie emerytalnym prowadzi do wniosku, że zasadniczo

posiada on niewielki wpływ na jej kształtowanie. Najszersze uprawnienia

posiada ubezpieczony – członek OFE w kapitałowej części systemu

emerytalnego. Jednakże ich charakter wskazuje raczej na realizację ce-

lów publicznoprawnych, związanych ze spełnieniem zadań państwa

w zakresie społecznego zabezpieczenia ryzyka starości. Najczęściej

wskazywane indywidualne uprawnienia członka OFE mają charakter

majątkowy związany z dokonywaniem rozporządzeń środkami zgroma-

dzonymi w OFE. Brak jego udziału w kierownictwie, zarządzaniu i nadzo-

rze nad OFE przesądza o iluzoryczności członkostwa w funduszu,

wbrew używanemu nazewnictwu sugerującemu realną możliwość od-

działywania na funkcjonowanie OFE.

Wynikające z natury ubezpieczenia emerytalnego długofalowe

uczestnictwo w systemie emerytalnym rodzi uzasadnione społeczne

oczekiwanie stabilności prawa w tym obszarze. Obserwowane częste

zmiany przedmiotowego prawa, podyktowane założeniem osiągnięcia

celów finansowych, budzą społeczny niepokój co do przyszłości za-

bezpieczenia emerytalnego. Modyfikacje prawa są dopuszczalne, pod

warunkiem, że przyszli emeryci mają możliwość dostosowania się

do zmienianych rozwiązań wpływających na ich przyszłą emeryturę.

Jednakże możliwości adaptacyjne są ograniczone; ubezpieczony nie

dysponuje przecież instrumentami skutecznego oddziaływania na

swą przyszłość emerytalną w obrębie publicznego systemu emery-

talnego.

Pewne odstępstwa od zasady zaufania mogą być podyktowane

koniecznością realizacji innych zasad konstytucyjnych, w tym m.in.

równowagi finansów publicznych. Modyfikacja proporcji podziału skład-

ki emerytalnej w ramach powszechnego systemu emerytalnego, utwo-

rzenie w ramach ZUS subkonta, wprowadzenie formy do dodatkowego

oszczędzania w postaci IKZE nie należą może, w ocenie niektórych, do

zmian radykalnie wpływających na sytuację ubezpieczonych, jednakże

mogą naruszać zaufanie do państwa i stanowionego przez nie prawa,

a w konsekwencji osłabić bezpieczeństwo socjalne na starość.

1 Ustawa z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych (DzU nr 75, poz. 398).

2 Por. m.in. uzasadnienie do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 czerw-ca 1999 r., K 5/99, OTK 1999, nr 5, poz. 100.

3 Ustawa z dnia 13 października 1998 r.; t.j. DzU z 2009 r., nr 205, poz. 1585 ze. zm. (zwana dalej ustawą systemową).

4 Por. również rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 lu-tego 2000 r. w sprawie szczegółowych zasad przeprowadzania przez ZUS lo-sowania do otwartych funduszy emerytalnych dla ubezpieczonych, którzy nie dopełnili obowiązku zawarcia umowy z funduszami (DzU nr 15, poz. 190 ze zm.).

5 Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych; t.j. DzU z 2010 r., nr 34, poz. 189 (zwana ustawą o OFE).

6 W brzmieniu obowiązującym od dnia 1.01.2012 r.7 W ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych

(DzU nr 116, poz. 1205 z późn. zm.) wprowadzono zmiany w zakresie tytułu: o indywidualnych kontach emerytalnych oraz indywidualnych kontach zabez-pieczenia emerytalnego. Ustawa określa zasady gromadzenia oszczędności na indywidualnych kontach emerytalnych, zwanych dalej „IKE”, oraz na in-dywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego, zwanych dalej „IKZE”, oraz dokonywania wpłat, wypłat transferowych, wypłat, częściowego zwrotu i zwrotu środków zgromadzonych na tych kontach.

8 Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. DzU z 2010 r., nr 51, poz. 307 z późn. zm.).

LITERATURA

Chróścicki A. (2010), Ustawa o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytal-nych. Komentarz, Warszawa: Oficyna a Wolters Kluwer business.

Jończyk J. (2006), Prawo zabezpieczenia społecznego, wydanie III, Kraków: Za-kamycze.

Kawiński M., Stańko D. (2009), Problem akwizycji w polskim systemie emerytal-nym, „Wiadomości Ubezpieczeniowe. Nauka dla praktyki” nr 2.

Miziołek T. (2009), System akwizycji na rynku otwartych funduszy emerytalnych, w: 10 lat reformy emerytalnej w Polsce. Efekty, szanse, perspektywy i zagro-żenia, F. Chybalski, I. Staniec (red.), „Monografie Politechniki Łódzkiej”, Łódź: Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej.

Nerka A. (2011), Etyczne aspekty wykonywania działalności akwizycyjnej na rzecz otwartych funduszy emerytalnych, Annales. Etyka w życiu gospodar-czym, tom 14, Łódź: Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie.

Pacud R. (2011), Stosunki prawne ubezpieczenia emerytalnego, Warszawa: Wydawnictwo Wolter Kluwer – Lex.

Piotrowski J.(1966), Zabezpieczenie społeczne. Problematyka i metody, Warsza-wa: Wydawnictwo Książka i Wiedza.

Sokolewicz W. (2001), Komentarz do art. 2, w: Konstytucja Rzeczypospoli-tej Polskiej. Komentarz, K. Działocha, L. Garlicki (red. nauk.), P. Sarnecki, W. Sokolewicz, J. Trzciński, Tom I, Warszawa.


Szubert W. (1987), Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa: PWN.Wagner B. (2011), Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecz-

nych. XVIII Zjazd Katedr i Zakładów Prawa Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Warszawa 26–28 maja, red. nauk. Florek L., Pisarczyk Ł., Warszawa: Wy-dawnictwo Lexis Nexis.

Wajda D. (2011), (w:) Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, red., Gudowska B., Strusińska-Żukowska J., Warszawa: C.H. Beck.

Wajda D. (2011), Komentarz do zmian w ustawach powiązanych z ustawą 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, w: Komentarz do usta-wy z 25.3.2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowa-niem systemu ubezpieczeń społecznych, suplement, red., Strusińska-Żu-kowska J., Warszawa: C.H. Beck.

Zieliński T. (1994), Ubezpieczenia społeczne pracowników. Zarys systemu praw-nego – część ogólna, Warszawa–Kraków: PWN.

SUMMARYSUMMARY

The article considers the legal position of an insured person in Poland with reference to the pension system modifications that have been implemented due to the crisis in public finance. The changes need to be judged against their impact on the situation of an insured person (in respect of the pension entitlement requirements, the amount of the future pension, the insured person’s right to transfer the accumulated funds to his or her successors) in the light of the constitutional principles. The social security law pro-vides the insured persons with few instruments for shaping their status as pensioners. At the same time they are required to be active and aware of the effects that the actions being undertaken may have on their pensions. This means that the pension law should be stable and guarantee some predetermined level of social security, whatever the political and economic situation might be.

WSTĘP

Podwaliny pod współczesny system zabezpieczenia emerytalnego utworzone zostały pod koniec XIX w. przez O. von Bismarcka. Skonstru-owany wówczas system (tzw. repartycyjny) funkcjonował na podstawie bezpośredniego kontraktu międzypokoleniowego, który polegał na tym, że pokolenie pracujące miało zaspokajać potrzeby starszej generacji w nadziei, że kiedy sami staną się starzy, to kolejne pokolenie zaspokoi ich własne potrzeby. Początkowo efektywność tego systemu była tak wysoka, że P. Samuelson nazwał go „ósmym cudem świata”. Zwrócił przy tym uwagę, że ta wysoka efektywność jest efektem oddziaływania tzw. odsetek łączonych, a mianowicie tego, że każde kolejne pokolenie jest bardziej liczne niż pokolenie poprzednie (czyli coraz więcej ludzi wchodzi do systemu i opłaca składki), a także tego, że z pokolenia na pokolenie wzrasta produktywność (czyli pracownicy otrzymują coraz wyższe wynagrodzenia, a tym samym płacą wyższe składki) (Nice, Schieber 2005, s. 54).

Począwszy od połowy XX w. trendy demograficzne w krajach wyso-ko rozwiniętych zmieniły się diametralnie. Społeczeństwa zaczęły się intensywnie starzeć, czego efektem był wzrost obciążenia demograficz-nego osobami starymi (emerytami). Zachwianie proporcji między sub-populacją w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym podważyło zasad-ność opierania systemu emerytalnego na kontrakcie międzypokolenio-wym. O ile system repartycyjny sprawdził się przy progresywnej struk-turze demograficznej, to w obliczu zaawansowanego procesu starzenia się ludności jego stabilność została zagrożona. W tej sytuacji konieczna okazała sie zmiana metody finansowania świadczeń emerytalnych. Al-ternatywnym rozwiązaniem stał się model kapitałowy, w którym każdy indywidualnie zabezpiecza swój byt na okres starości. Takie rozwiązanie miało uniezależnić system emerytalny od sytuacji demograficznej.

Transformacja systemu emerytalnego z modelu repartycyjnego do modelu kapitałowego jest procesem niezwykle kłopotliwym. W systemie repartycyjnym wielkim wygranym jest pierwsze pokolenie emerytów – otrzymuje świadczenia, chociaż nic nie wpłacało do systemu w okresie swojej aktywności zawodowej (system po prostu nie istniał). Wielkim przegranym jest z kolei ostatnie pokolenie – jego przedstawiciele wno-szą opłaty do systemu przez cały okres aktywności zawodowej lecz nie mają szans na otrzymanie świadczeń emerytalnych (kolejne pokolenie nie będzie w stanie udźwignąć finansowania przeciążonego systemu). Oznacza to, że przy transformacji jedno pokolenie musi być obciążone podwójnie- finansować świadczenia obecnych emerytów, a także oszczędzać na własną starość.

W wielu krajach europejskich podjęto próbę częściowej transforma-cji systemu emerytalnego. W większości przypadków (w tym również

REKONSTRUKCJA WIEKU EMERYTALNEGO W DOBIE DEMOGRAFICZNEGO STARZENIA• PORÓWNANIE ALTERNATYWNYCH MODELI I ROZWIĄZAŃ

Łukasz JurekKatedra Socjologii i Polityki Społecznej

Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

w Polsce) okazała się ona jednak zbyt trudna i kosztowna do realizacji.

W efekcie albo próba ta została całkowicie porzucona, albo została w

sposób istotny ograniczona. Wydaje się zatem, że państwa opiekuńcze

znalazły się poniekąd w pułapce i są skazane na system repartycyjny.

Konieczne jest utrzymanie status quo, jeśli chodzi o generalny sposób

finansowania systemu, a modyfikacje mogą dotyczyć jedynie wew-

nętrznych elementów konstrukcji instytucjonalnej, czyli składki, stopy

zastąpienia, wieku emerytalnego.

W obliczu demograficznego starzenia zrównoważenie repartycyjne-

go systemu emerytalnego (czyli sytuacja, w której wpływy ze składek

emerytalnych pokrywają w całości zobowiązania z tytułu świadczeń

wypłacanych emerytom) możliwe jest przez: (a) obniżenie wysokości

świadczeń emerytalnych (stopy zastąpienia), (b) zwiększenie fiskalizmu

(składki emerytalnej), (c) podniesienie wieku emerytalnego. Prawdo-

podobnie w przyszłości wykorzystane zostaną (w różnym stopniu)

wszystkie te opcje.

Nie wydaje sie jednak, aby pierwsza z nich miała mieć dominujące

znaczenie. Wynika to z faktu, iż wiązałoby się to z obniżeniem poziomu

życia ludzi starszych. Tymczasem stanowią oni coraz większą siłę naci-

sku politycznego, a ich głównym celem jest, jeśli nie podwyższenie, to

przynajmniej utrzymanie dotychczasowego poziomu świadczeń. Możli-

wość wykorzystania drugiej opcji też jest ograniczona, ponieważ zbytnie

podnoszenie obciążeń podatkowych i quasi-podatkowych pociąga za

sobą negatywne konsekwencje gospodarcze (por. Jurek 2010). Ponad-

to zbyt wysoki poziom składki emerytalnej generuje konflikty społeczne,

prowadzi bowiem do napięć między poszczególnymi generacjami. W tej

sytuacji trzecia opcja, czyli podniesienie wieku emerytalnego, jawi się

jako najbardziej prawdopodobne i rozsądne rozwiązanie. Co prawda,

takie rozwiązanie wywołuje naturalny opór społeczny, jednak w obliczu

dokonujących się zmian demograficznych wydaje się być działaniem

koniecznym.

Głównym celem artykułu jest przedstawienie alternatywnych mode-

li i rozwiązań dotyczących zmian wieku emerytalnego. Autor wychodzi

z założenia, że obecnym problemem repartycyjnego zabezpieczenia

społecznego nie jest, jak się powszechnie uważa, sytuacja demograficz-

na, a przyjęte rozwiązania instytucjonalne systemu. Problemem nie jest

zatem struktura wiekowa ludności, lecz to, jaka część jej starszego

odłamu uznana jest za nieproduktywną (ekonomicznie zależną). Wynika

to z prostej i oczywistej zależności: podniesienie wieku emerytalnego

powoduje wzrost liczby osób wnoszących opłaty do systemu emerytal-

nego i zarazem spadek liczby osób korzystających ze świadczeń. Wiek

emerytalny wpływa zatem na proporcje między subpopulacją w wieku

produkcyjnym i poprodukcyjnym. Na jakim zatem poziomie powinien


być on ustanowiony, aby zapewnić stabilność systemu repartycyjnego?

Odpowiedź na to właśnie pytanie poszukiwana jest w niniejszym artykule.

ZMIANY WIEKU EMERYTALNEGO W XX W.

Wiek emerytalny jest konstrukcją społeczną- to społeczeństwo

określa kto ma pracować, a kto ma prawo do świadczeń emerytalnych.

W pionierskim systemie utworzonym przeszło 100 lat temu przez O. von

Bismarcka za wiek emerytalny przyjęto 70. rok życia. Średnia długość

życia wynosiła wówczas 45 lat. Jedynie 20% populacji mogło liczyć na

to, że dożyje emerytury (Lloyd-Sherlock 2010, s. 69).

W późniejszym czasie postęp cywilizacyjny spowolnił proces biolo-

gicznego starzenia. Seniorzy stali się znacznie zdrowsi i sprawniejsi niż

ich dawni rówieśnicy (Rosset 1959, s. 695). Zmieniła się także natura

i styl pracy. Przeobrażenia gospodarcze (rozwój sektora usług, kompute-

ryzacja i mechanizacja przemysłu, wzrost bezpieczeństwa i higieny pra-

cy) spowodowały, że praca w coraz większym stopniu opierała się na

wiedzy i intelekcie, a coraz mniej na sprawności i sile fizycznej. Te prze-

obrażenia w sposób oczywisty sprzyjały realizacji aspiracji zawodowych

i kontynuowaniu pracy w okresie nawet bardzo późnej dojrzałości.

Rysunek 1. Efektywny wiek przechodzenia na emeryturę w Polsce (1970–2009)

Źródło: opracowanie własne na podstawie (OECD 2006).

Z rys. 1 widać, że w Polsce w latach 1970–2009 faktyczny wiek

przechodzenia na emeryturę obniżył się o niemalże 13 lat (z 72,9 do

60,1). Średnie trwanie życia wydłużyło się z kolei w tym okresie o pra-

wie 6 lat (z 69,5 do 75,8; GUS 2010, s. 10). Wynika z tego, że doszło

do swoistego paradoksu – mimo zwiększania się zdolności do pracy

w starszym wieku, wiek przechodzenia na emeryturę uległ obniżeniu.

Taką sytuacje uznać należy za całkowicie nieracjonalną. Po pierw-

sze, generuje to problemy dla stabilności systemu emerytalnego. Okres

składkowy został obniżony i równolegle wydłużony został okres po-

bierania świadczeń. Po drugie, w sensie ekonomicznym jest to marno-

trawstwo zasobu ludzkiego, który jest jednym z głównych czynników

wzrostu gospodarczego. Po trzecie, za czasów Bismarcka podeszły

wiek łączony był z tzw. domniemanym inwalidztwem, który uniemożli-

wiał aktywność zawodową. Obecnie trudno znaleźć racjonalne argu-

menty uzasadniające powody finansowania przez państwo opiekuńcze

świadczeń emerytalnych dla osób, które są zdolne do pracy zawodowej.

Można wręcz spotkać się z ironicznymi opiniami, że „siatka bezpieczeń-

stwa”, jaką miało tworzyć zabezpieczenie społeczne, zaczęła przypomi-

nać „hamak” dla osób starszych. I wreszcie po czwarte, taka sytuacja

jest niekorzystna z punktu widzenia jednostki. Mimo że możliwość

wczesnego przechodzenia na emeryturę traktowana jest powszechnie

jako przywilej, stanowi ona przede wszystkim jeden z głównych kryzy-

sów w fazie starości. Bierność zawodowa, poza odpoczynkiem, ozna-

cza również obniżenie standardu życia i statusu społecznego.

Przez długi czas obniżanie wieku emerytalnego traktowane było

jako skuteczne narzędzie polityki rynku pracy. W czasie gdy wyż demo-

graficzny rozpoczynał aktywność zawodową, praca ludzi starych trakto-

wana była jako zjawisko wręcz niemoralne. Uważano bowiem, że ogra-

nicza to szanse i możliwości zatrudnienia ludzi młodych. Współcześnie

argument ten stracił na ważności. W obliczu kurczenia się zasobów

pracy prawidłowy rozwój gospodarczy wymaga aktywizacji zawodowej

wszelkich kategorii społecznych (m.in. kobiet, niepełnosprawnych, se-

niorów). Ponadto zmienia się pozycja osób starszych na rynku pracy.

Pracodawcy coraz wyżej cenią ich za bogate doświadczenie i wiedzę

zawodową, znajomość branży i klientów, wysoką motywację do pracy,

dobrze rozwinięte kompetencje społeczne, lojalność i odpowiedzialność

[Zięba 2008, s. 40].

ZDOLNOŚĆ DO PRACY W STARSZYM WIEKU

Jednym z fenomenów współczesnego świata jest wydłużanie się

długości trwania życia. Proces ten można niewątpliwie uznać za jeden

z największych sukcesów naszej cywilizacji. Jest on bowiem oznaką

postępu medycznego, rozwoju zabezpieczenia społecznego, wzrostu

dobrobytu, zwiększenia troski o najsłabsze jednostki, a zatem podnie-

sienia ogólnej jakości życia.

Wraz z wydłużaniem się trwania życia wydłużają się także poszcze-

gólne jego fazy (młodość, dojrzałość, starość). Dawniej (kiedy życie

trwało krócej) poszczególne fazy życia trwały krócej i przebiegały inten-

sywniej. Na przykład dziewczynki wychodziły za mąż i zaczynały praco-

wać już w wieku 12–15 lat. Obecnie faza młodości trwa znacznie dłu-

żej, czego wyrazem jest wydłużanie okresu edukacji i pozostawania

na utrzymaniu rodziców, odkładanie w czasie decyzji o zawarciu związ-

ku małżeńskiego i urodzeniu dziecka. Obecnie młodość trwa jeszcze

w momencie życia, w którym dawniej osoba uznawana była za dojrzałą.

Współczesna osoba dojrzała odpowiada z kolei dawnemu starcowi.

Wysoce prawdopodobne jest, że za sto lub dwieście lat za seniora

uważać się będzie dopiero tego osobnika, który współcześnie uchodzi

za sędziwego starca. Fazy życia nie są zatem ustalone raz na zawsze,

lecz zmieniają się w czasie. System zabezpieczenia społecznego, który

bazuje na tych fazach, winien być elastyczny. Musi ewoluować wraz

z otoczeniem społeczno-demograficznym, inaczej staje się skostniały

i nieadekwatny do panujących realiów. Skoro wydłużają się poszczegól-

ne fazy życia, to oczywistym wydaje się, że rozpoczęcie okresu starości

(przynajmniej tej ekonomicznej, utożsamianej z biernością zawodową)

również powinno zostać oddalone w czasie.

Kwestia podniesienia ustawowego wieku emerytalnego to ostatnimi

czasy przedmiot wzmożonej dyskusji oraz licznych badań naukowych.

Jest to niezwykle istotne zagadnienie medyczne (określenie zdolności

psychofizycznych do pracy w starszym wieku), ekonomiczne (okreś-

lenie efektywności pracy starszej osoby), społeczne (preferencje i po-

stawy społeczne wobec dłuższej pracy) oraz polityczne (zapewnienie

stabilności systemu zabezpieczenia emerytalnego).

Wiele wątpliwości budzi przede wszystkim aspekt medyczny okre-

ślający zdolności do pracy w starszym wieku. W proces starzenia wpi-

sane jest bowiem naturalne osłabienie organizmu. Cykl życia podpo-

rządkowany jest funkcji prokreacyjnej – po jej zakończeniu dochodzi do

biologicznej degradacji organizmu, osłabienia funkcji życiowych, pogor-

szenia możliwości adaptacyjnych, zwiększenia zapadalności na różnego

typu schorzenia (por. Bortkiewicz, Makowiec-Dąbrowska 2008). Ogra-

nicza to w sposób oczywisty zdolności psychofizyczne do wykonywa-

nia obowiązków zawodowych. Z drugiej jednak strony można spotkać

się z opiniami, że wiek nie jest obecnie głównym wyznacznikiem stanu

zdrowia czy sprawności fizycznej. Tłumaczy się to tym, iż ograniczenie

śmiertelności w młodym wieku spowodowało wydłużanie trwania życia

również osób z przewlekłymi chorobami i chronicznymi ułomnościami

organizmu. Niepełnosprawność i osłabienie organizmu nie jest zatem

domeną wyłącznie starości, lecz stało się typowe dla każdej kategorii

wieku (por. Jackson 1998, s. 98).

MODELE WIEKU EMERYTALNEGO

Podniesienie ustawowego wieku emerytalnego jawi się współcze-

śnie jako nieodzowna konieczność. Nie ma jednak zgodności co do

tego, na jakim poziomie powinien być on wyznaczony. Najczęściej spo-

tykane propozycje to 67 lub 70 lat. Co prawda, każda inicjatywa związa-

na z podniesieniem wieku emerytalnego wydaje się słuszna i konieczna,

jednak w obliczu systematycznie i dynamicznie wydłużającego się trwa-

nia życia, akurat takie rozwiązanie traci sens. Jego wdrożenie będzie

bowiem okupione poważnymi konfliktami i napięciami społecznymi,

a zapewni jedynie chwilowe rozwiązanie problemu.

W długiej perspektywie podniesienie wieku emerytalnego o 2 czy

nawet 5 lat okaże się daleko niewystarczające (Magnus 2008, s. 62).


Obecnie średnia długość życia w krajach wysoko rozwiniętych wydłuża

się o około 2 lata na dekadę. Aby zapewnić stabilność repartycyjnego

systemu emerytalnego, za jakiś (stosunkowo nieodległy) czas pojawi

się konieczność dalszej modyfikacji wieku emerytalnego, a tym samym

dalszego zmagania się z oporem społecznym.

W tej sytuacji ciekawym rozwiązaniem byłoby wprowadzenie ru-

chomego wieku emerytalnego, którego poziom uzależniony byłby od

przeciętnej długości życia. Prekursorem takiej koncepcji był już C. Gini.

Uważał on, że przeciętna długość życia jest miarą żywotności (sił wital-

nych i sprawności intelektualnej) w okresie starości, a zatem i zdolności

do pracy (Rosset 1959, s. 696). Można zatem wyobrazić sobie sytu-

ację, w której wiek emerytalny jest na bieżąco „waloryzowany” na pod-

stawie wskaźników demograficznych (średniej długości życia), tak jak

wysokość świadczeń waloryzowana jest na podstawie wskaźników

ekonomicznych (stopy inflacji).

Zasadniczą kwestą jest jednak pytanie o sens ustalania sztywnych

barier podziału między okresem produkcyjnym a poprodukcyjnym (bez

uwzględnienia stanu zdrowia, zdolności do pracy i chęci do pracy).

Wielu gerontologów kwestionuje zasadność takiego rozwiązania (Sauvy

1963, s. 111–112; Rosset 1979, s. 305; Klonowicz 1979, s. 188–189).

Postuluje się konieczność poszukiwania nowych modeli przechodzenia

na emeryturę. Skrajnie alternatywnym rozwiązaniem dla „sztywnego”

wieku emerytalnego jest całkowita swoboda wyboru czasu i sposobu

opuszczenia rynku pracy. Między tymi dwiema skrajnymi opcjami jest

jednak wiele rozwiązań pośrednich (rys. 2).

Rysunek 2. Alternatywne modele przechodzenia na emeryturę

Źródło: (Jackson 1998, s. 140).

„Sztywny” (opcja A) i „elastyczny” (opcja B) wiek emerytalny dzia-łają na zasadzie gilotyny emerytalnej – zakończenie aktywności zawo-dowej następuje w ściśle określonym momencie. Zasadnicza różnica między nimi polega na tym, że o ile w opcji A moment ten jest odgórnie narzucony, to w opcji B jednostka sama decyduje, w którym momencie chce przejść na emeryturę. Elastyczny wiek emerytalny poszerza zatem spektrum potencjalnych decyzji. Takie rozwiązanie połączone jest rzecz jasna z odpowiednimi mechanizmem motywującym do wydłużenia ak-tywności zawodowej: dłuższa praca oznacza wyższe świadczenie.

Każdy swobodnie wyznacza moment przejścia na emeryturę uwzględ-

niając poziom życia, do jakiego aspiruje w okresie starości.

Opcja gilotyny emerytalnej jest powszechnie krytykowana przez

gerontologów. Przejście od pełnej aktywności do pełnej bierności zawo-

dowej może bowiem mieć negatywne konsekwencje psychologiczne

dla jednostki. Istotna w tym przypadku jest także polityka kadrowa

przedsiębiorstw, która coraz częściej zakłada długofalową „sukcesję”

wiedzy organizacyjnej oraz zadań zawodowych. Wiąże się to ze stopnio-

wym ograniczaniem zakresu obowiązków i przekazywaniem ich młod-

szym pracownikom. Czas pracy zmniejsza się systematycznie wraz

z rozwojem kompetencji następców. Takie stopniowe wycofywanie się

może mieć charakter skokowy (opcja C) lub płynny (opcja D). Ponadto

skokowe ograniczanie zadań zawodowych może mieć charakter ela-

styczny (opcja E).

ZAKOŃCZENIE

Od 1950 r. w krajach wysoko rozwiniętych średnia długość życia

wydłużyła się o około 10 lat i mniej więcej o tyle samo obniżył się wiek

rzeczywistego przechodzenia na emeryturę. W rezultacie podwojony

został okres otrzymywania świadczeń emerytalnych, a okres składkowy

skrócony został o jedną czwartą (Walker 2002, s. 759). Taka sytuacja

była możliwa z tego względu, że zasób siły roboczej zwiększał się w tym

czasie znacznie szybciej niż liczba miejsc pracy w gospodarce. Obniże-

nie wieku emerytalnego miało zatem na celu ograniczenie bezrobocia

wśród młodych ludzi i zwiększenie ich szans na zatrudnienie.

Współcześnie proces demograficznego starzenia powoduje kur-

czenie się zasobów pracy (co implikuje negatywne konsekwencje go-

spodarcze), a także zmienia proporcję między subpopulacją w wieku

produkcyjnym a poprodukcyjnym (co zaburza stabilność systemu zabez-

pieczenia emerytalnego). Prawidłowy rozwój społeczno-gospodarczy wy-

maga zatem, aby zwiększyć wykorzystanie potencjału pracowniczego

osób starszych. Konieczne jest podniesienie wieku emerytalnego.

W obliczu dynamicznie zmieniających się uwarunkowań społecz-

nych, gospodarczych i (przede wszystkim) demograficznych ustalanie

„sztywnego” wieku emerytalnego traci sens. Obecnie niezbędne wydaje

się „uelastycznienie” momentu przechodzenia na emeryturę (z uwzględ-

nieniem zdolności i chęci do pracy), a także umożliwienie stopniowego

opuszczania rynku pracy.

LITERATURA

Nice S.A., Schieber S.J. (2005), The Economic Implications of Aging Societies, Nowy Jork: Cambridge University Press.

Jurek Ł. (2010), Proces demograficznego starzenia jako istotne wyzwanie dla społeczeństwa polskiego w XXI wieku, w: Kowalczyk O. (red.), Nauki spo-łeczne 2. Współczesne społeczeństwa – nadzieje i zagrożenia, Wrocław: Uniwersytet Ekonomiczny.

Walker A (2002), Ageing in Europe: policies in harmony or discard?, „Internatio-nal Journal of Epidemiology” nr 31.

Lloyd-Sherlock P. (2010), Population ageing and international development, Bri-stol: The Policy Press.

OECD (2006), Ageing and Employment Policies – Statistics on average effective age of retirement, Paryż.

GUS (2010), Trwanie życia w 2009 r., Warszawa.Rosset E. (1959), Proces starzenia sie ludności, Warszawa: PWG.Rosset E. (1979), Trwanie życia ludzkiego, Warszawa: PAN.Klonowicz S. (1979), Oblicza starości. Wybrane zagadnienia gerontologii spo-

łecznej, Warszawa: Wiedza Powszechna.Magnus G. (2008), The Age of Aging: How Demographics are Changing the

Global Economy and Our World, John Wiley & Sons.Bortkiewicz A., Makowiec-Dąbrowska T. (2008), Wiek a zdolność do pracy, w:

Kleer J. (red), Konsekwencje ekonomiczne i społeczne starzenia się społe-czeństwa, Warszawa: PAN.

Jackson W. (1998), The Political Economy of Population Ageing, Chaltenhan and Northampton: Edward Elgar Publishing.

Sauvy A. (1963), Granice życia ludzkiego, Warszawa: PWN.Zięba M. (2008), Zarządzanie wiekiem w wybranych krajach Unii Europejskiej, w:

Szuwarzyński M., Zięba M. (red.), Zarządzanie wiekiem, Gdańsk: Politechni-ka Gdańsk.

SUMMARYSUMMARY

The main aim of the article is to present alternative models and solutions over changes in the retirement age. Author assumes that the current PAYG system problems do not result from, as it is commonly believed, demographic situation, but from adopted institutional settings. To ensure its stability, it is necessary to raise the retirement age. It seems also necessary to make it flexible (including ability and willingness to work), and enabling the gradual withdraw from the labor market.

godzin

ypra

cy

wiek 0

godzin

ypra

cy

wiek 0

A. Sztywny B. Elastyczny

godzin

ypra

cy

wiek 0

D. Stopniowy (skokowy)

godzin

ypra

cy

wiek 0

E. Stopniowy (p ynny)

godzin

y p

racy

wiek 0

godzin

ypra

cy

wiek 0

F. Elastycznie stopniowy G. Wolny wybór


WSTĘP

Praca jest próbą diagnozy sytuacji systemu emerytalnego w Polsce,

ze szczególnym uwzględnieniem roli Funduszu Rezerwy Demograficznej

(dalej Fundusz lub FRD), będącą efektem prowadzonych przez autora ba-

dań (analiz i prognoz) w ramach zakończonego projektu promotorskiego

o nazwie Metody ilościowe w badaniu wpływu zmian czynników otoczenia systemu emerytalnego na zapotrzebowanie Funduszu Rezerwy Demogra-ficznej (Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach

2007–2008 jako projekt badawczy. Projekt nr N118 011 32/3883).

Niniejszy artykuł zawiera wyniki badań przeprowadzonych przez

autora w odniesieniu do realnej sytuacji Funduszu związanej z jego nie-

dofinansowaniem oraz przedwczesnym wykorzystaniem jego niewiel-

kich środków.

ZASADY FUNKCJONOWANIA FUNDUSZU REZERWY DEMOGRAFICZNEJ

Fundusz Rezerwy Demograficznej powołany został ustawą z dnia

13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych w celu

zwiększenia bezpieczeństwa wypłacalności świadczeń emerytalnych.

Schemat 1 przedstawia strukturę systemu ubezpieczeń społecznych

i usytuowanie w niej FRD.

Schemat 1. Struktura systemu ubezpieczeń społecznych


Fundusz ten, według założeń reformy emerytalnej, miał za zadanie gromadzić długookresowe rezerwy finansowe w okresach, gdy osoby urodzone w ramach wyżu demograficznego znajdują się w wieku pro-dukcyjnym oraz niwelować negatywne dla budżetu skutki przechodze-nia tych osób do wieku emerytalnego. Chodziło o liczną grupę osób urodzonych w okresie powojennym (z lat 1946–1959). Obecnie rozpo-czyna się okres przechodzenia tych osób na emeryturę.

Fundusz posiada osobowość prawną. Organem Funduszu, jego dysponentem oraz zarządzającym jest Zakład Ubezpieczeń Społecz-nych. Siedzibą FRD jest siedziba ZUS. Oznacza to, że ZUS stał się ele-mentem struktury organizacyjnej Funduszu, w ramach którego działa przez swoje organy, tzn. przez: prezesa, Zarząd oraz Radę Nadzorczą. Każdy z organów posiada, przyznany przez ustawę oraz statut, zakres kompetencji dotyczący funkcjonowania FRD. Jednocześnie każda z obu powiązanych ze sobą osób prawnych (ZUS oraz FRD) zachowuje for-malnie odrębność finansową i pozostaje właścicielem powierzonych środków finansowych. Ewidentnym przykładem jest tu odmienna polity-ka lokacyjna obu podmiotów.

Całokształt regulacji dotyczących FRD silnie osadza Fundusz w stre-fie wpływu i nadzoru państwa. Reprezentowanie FRD w stosunkach ze-wnętrznych (poza ZUS) określone zostało w ustawie o ubezpieczeniach społecznych. W myśl jej zapisów reprezentacja Funduszu to wyłączna i jednoosobowa kompetencja prezesa ZUS lub wyznaczonej przez niego innej osoby (członka Zarządu ZUS lub pracownika ZUS).

Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych ogranicza prawa

Funduszu jako osoby prawnej. Celem tych ograniczeń jest osiągnięcie

CO DALEJ Z FUNDUSZEM REZERWY DEMOGRAFICZNEJ – WNIOSKI Z ANALIZ I PROGNOZ

Piotr ObidzińskiKatedra Ubezpieczeń i Rynków Kapitałowych,

Uniwersytet Szczeciński

maksymalnego bezpieczeństwa powierzonych środków. Ewidentnym przykładem takiego ograniczenia jest zapis art. 62 zabraniający zaciąga-nia kredytów i pożyczek przez Fundusz. To powoduje, że FRD nie jest typowym przykładem osoby prawnej w rozumieniu kodeksu cywilnego, lecz zaliczyć go należy do kategorii państwowych osób prawnych typu zakładowego.

Z samej definicji zawartej w ustawie Fundusz tworzy się ze środ-ków pozostających w dniu 31 grudnia każdego roku na rachunku fun-duszu emerytalnego, pomniejszonych o kwotę niezbędną na zapewnie-nie wypłat świadczeń przypadających na pierwszy miesiąc kolejnego roku. Jednakże ze względu na duże prawdopodobieństwo, że powyżej opisane środki będą niewielkie, a w niektórych okresach mogą być nawet zerowe (zwłaszcza w sytuacji przechodzenia wyży demograficz-nych do wieku emerytalnego), ustawa przewidywała dodatkowe źródła wpływów:

– część składki na ubezpieczenie społeczne (w 2002 i 2003 r. stanowi ona 0,1% podstawy wymiaru składek; od 2004 r. będzie pod-wyższana corocznie o 0,05%, w pierwotnej wersji ustawy miała stano-wić 1%);

– środki z prywatyzacji mienia Skarbu Państwa;– przychody od środków FRD ulokowanych zgodnie z ustawą;– odsetki z lokat na rachunkach prowadzonych przez ZUS, a niesta-

nowiących przychodów FUS i ZUS.Dotychczasowe doświadczenie oraz przewidywana trudna sytuacja

budżetu w kolejnych latach potwierdzają tezę, że spośród wymienio-nych wyżej źródeł finansowania FRD najpewniejszym była i pozostaje stała część składki na ubezpieczenie emerytalne. Natomiast na drugiej pozycji pod względem pewności można umieścić przychody z działal-ności lokacyjnej. W ostatnich latach na koncie Funduszu pojawiły się także środki z prywatyzacji mienia Skarbu Państwa.

Tabela 1. Harmonogram wysokości składki przekazywanej na FRD (w % podstawy wymiaru składek)

Rok 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011Składka przewidziana w pierwotnej wersji ustawy

1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

Składka przewidywana w realizowanej wersji ustawy

0,1 0,1 0,15 0,20 0,25 0,30 0,35 0,40 0,45 0,50

Składka realizowana po zmianach

0,1 0,1 0,15 0,20 0,25 0,30 0,35 0,35 0,35 0,35

Źródło: Sprawozdania finansowe Funduszu Rezerwy Demograficznej za rok kończący się 31 grudnia każdego roku kalendarzowego, ZUS, Warszawa

Zgodnie z art. 112 ustawy uruchomienie środków FRD mogło na-stąpić nie wcześniej niż w 2009 r. Wtedy bowiem przewidywano pierw-szy niedobór w funduszu emerytalnym, wynikający z przyczyn demo-graficznych. Długofalowy charakter gospodarowania powierzonymi środkami wynika z celu Funduszu i oparty jest na corocznie wykonywa-nej przez ZUS wieloletniej prognozie kroczącej dochodów i wydatków Funduszu Emerytalnego (FE). Podstawą prognozy są założenia dotyczą-ce kształtowania się zjawisk społeczno-ekonomicznych i demograficz-nych wpływających na wielkość zapotrzebowania Funduszu. Zasadni-czymi determinantami tego zapotrzebowania są:

a) struktura ludności według płci i wieku – prognozowana na pod-stawie założeń dotyczących płodności, umieralności i migracji zagra-nicznych,

b) rynek pracy – na podstawie założeń dotyczących: struktury po-pulacji w podziale na poszczególne grupy zawodowe oraz grupy znajdu-jące się poza siłą roboczą, wzrostu gospodarczego, inflacji, stopy bez-robocia, wysokości zarobków.

System Ubezpiecze Spo ecznych

Fundusz UbezpieczeSpo ecznych

Fundusz Rezerwy

Demograficznej

Otwarte Fundusze

Emerytalne

Fundusz Emerytalny

Fundusz Rentowy

Fundusz Chorobowy

Fundusz Wypadkowy


Dodatkowym elementem wpływającym na wielkość zapotrzebo-

wania jest otoczenie polityczno-prawne Funduszu. Wyraża się ono m.in.

w ustaleniach dotyczących: wysokości wskaźników waloryzacji składek

i świadczeń wypłacanych z ubezpieczeń społecznych, wieku przecho-

dzenia na emeryturę dla kobiet i mężczyzn, zasad przechodzenia na

wcześniejsze emerytury itd.

MODEL FUNDUSZU REZERWY DEMOGRAFICZNEJ

Podstawą oszacowania Funduszu Rezerwy Demograficznej w kolej-

nych latach jest demograficzna projekcja stanu i struktury ludności

Polski według wieku oparta na założeniach dotyczących płodności,

umieralności oraz migracji. Schemat przedstawia model funkcjonowa-

nia FRD na podstawie opisanych zasad.

Schemat 2. Model wpływów i wydatków Funduszu Rezerwy Demograficznej


W ramach przeprowadzonych badań skonstruowano matema-

tyczny model Funduszu Rezerwy Demograficznej oparty na modelu

kohortowo-składnikowym wykorzystywanym w demografii do projek-

cji stanu i struktury ludności, na który nałożono modele zjawisk

z otoczenia społeczno-gospodarczego systemu emerytalnego oraz

scenariusze otoczenia polityczno-prawnego. W efekcie uzyskano wie-

le scenariuszy wpływów i wydatków FE oraz zapotrzebowania FRD

oraz dokonano analizy wrażliwości tego zapotrzebowania ze względu

na zmiany otoczenia systemu emerytalnego.

W wyniku opisanych procesów oraz przyjętych założeń co do

dalszego ich kształtowania, w ramach tzw. scenariusza bazowego,

otrzymano projekcję ludności na lata 2008–2050 – wykres 2 (patrz

Obidziński 2010). W efekcie przyjętych założeń w badanym okresie

liczba urodzeń będzie malała a liczba zgonów rosła (wykres 1). Rosną-

cy udział osób w wieku poprodukcyjnym w ogóle ludności spowoduje

wzrost obciążenia systemowego (wykres 3) i spadek wydolności

systemu emerytalnego (wykres 4). Liczba emerytów będzie rosła przy

jednoczesnym silnym spadku liczby składkujących (wykres 5).

Wykres 1. Urodzenia i zgony w Polsce w latach 2008–2050 w podziale na ekonomiczne grupy wieku w scenariuszu bazowym

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Wykres 2. Ludność Polski w latach 2008–2050 w podziale na ekonomiczne grupy wieku w scenariuszu bazowym

Źródło: jak w wykresie 1.

Wykres 3. Wskaźnik obciążenia systemowego w Polsce w latach 2008–2050 w scenariuszu bazowym


Wykres 4. Wskaźnik wydolności systemu emerytalnego w Polsce w latach 2008–2050 w scenariuszu bazowym


Tabela 2. Wpływy i wydatki Funduszu Emerytalnego w latach 2002–2009 (tys. zł)

Wyszczególnienie 30.12.2002 r. 31.12. 2003 r. 31.12. 2004 r. 31.12. 2005 r. 31.12. 2006 r. 31.12. 2007 r. 31.12. 2008 r. 31.12..2009 r.I. PRZYCHODY 241 599 250 536 375 285 653 028 905 888 1 028 804 1 404 634 2 869 260Składki 228734 230 899 348 755 492 342 657 215 890 011 1 209 421 1 285 879Wpływy z prywatyzacji 0 0 0 0 0 0 0 1 083 377Inne przychody: 12 865 19 637 26 530 160 686 248 673 95 815 195 213 246 219– odsetki i dyskonto bd bd bd 60 499 34 894 70 255 173 635 228 977– dywidendy bd bd bd 0 0 0 21 578 17 242– aktualizacja papierów wartościowych bd bd bd 96 587 198 971 0 0 0Pozostałe przychody – wycena papierów wartościowych bd bd bd 0 0 42 978 0 253 785II. KOSZTY 2087 1 944 6 565 541 632 838 430 513 765Wydatki bieżące bd bd bd 541 632 838 109 765Pozostałe koszty – wycena papierów wartościowych bd bd bd 0 0 0 430 404 0

Źródło: Sprawozdania finansowe Funduszu Rezerwy Demograficznej… z lat 2002–2009.

FUNDUSZ EMERYTALNY

FRD

Odsetki z lokat

WP YWY 1Cz sk adki na

ubezpieczenie spo eczne

BUD ET (DOTACJA CELOWA)

WYDATKI 1Wsparcie Funduszu

Emerytalnego

2002 – pierwsze wp ywy

WP YWY 2rodki z prywatyzacji

mienia Skarbu Pa stwa

SK

AR

B P

AS

TW

A

2009 – pierwsze uruchomienie

WYDATKI 2Koszty bie cego

zarz dzania


Wykres 5. Liczba ubezpieczonych i emerytów w Polsce w latach 2008–2050 w scenariuszu bazowym


Zmiany wprowadzone reformą emerytalną w 1999 r. oparte są na

zupełnie nowym podejściu do wpływów i wydatków FUS. Przede

wszystkim utworzono w ramach FUS tzw. Fundusz Emerytalny i okre-

ślono źródła jego wpływów oraz wydatków. Powiązano przyszłe świad-

czenia z wielkością wpłaconych w okresie aktywności zawodowej

składek oraz zastosowano metody aktuarialne do określenia przecięt-

nego dalszego trwania życia osób wchodzących w wiek emerytalny

i od tego uzależniono wysokość miesięcznych świadczeń. Wszystko to

sprawiło, że wydatki systemu w ramach I filaru w przyszłości będą

mniejsze w porównaniu z wydatkami, jakie musiałby ponosić stary

system. Dodatkowo rozwiązania nowego systemu prowadzą w dłuż-

szej perspektywie do wzrostu jego wydolności. Perspektywa ta zależy

oczywiście od przyjętego scenariusza. W przedstawionym scenariuszu

bazowym zrównanie wpływów i wydatków FE nastąpi około 2035 r.

(wykres 6).

W okresie scenariusza bazowego FE nie zawsze będzie wymagał

wsparcia finansowego, gdyż od 2035 r. wystąpi dodatnie saldo i w tym

okresie środki FRD nie będą musiały być użyte. Natomiast w okresie

niewydolności systemu (lata 2009–2034), w którym jednocześnie wy-

stąpi nasilenie liczebności roczników wyżowych w wieku emerytalnym

(wykres 7), środki FRD powinny wesprzeć proces wypłat. Wykres 8

przedstawia zapotrzebowanie na środki przeznaczone na wsparcie FE

w kolejnych latach scenariusza.

Wykres 6. Saldo roczne Funduszu Emerytalnego w okresie projekcji do 2050 r. jako procent sumy rocznych podstaw wymiaru składek

w scenariuszu bazowym


Wykres 7. Udział liczebności emerytów z roczników wyżowych w ogólnej liczbie emerytów w okresie projekcji do 2050 r.

w scenariuszu bazowym (w mln zł)


Wykres 8. Zapotrzebowanie FRD w okresie projekcji do 2050 r. jako procent sumy rocznych podstaw wymiaru składek

w scenariuszu bazowym


WNIOSKI

Przedstawiony scenariusz bazowy został poddany badaniu wrażli-

wości, które wykazało, że z otoczenia społeczno-gospodarczego naj-

silniejszy wpływ na zmniejszenie zapotrzebowania Funduszu Rezerwy

Demograficznej ma wzrost tempa PKB i związane z nim wzrosty in-

nych parametrów gospodarki, jak np. wzrost wynagrodzeń. Jest to

bezpośrednie źródło zwiększenia wpływów do FE przy założonym

poziomie aktywności zawodowej Polaków. Z drugiej strony najsil-

niejszym bodźcem do zmniejszenia wydatków FE jest ograniczenie

świadczeniobiorców poprzez podwyższanie wieku emerytalnego

i ograniczanie przywilejów systemowych (a więc zmiany w otoczeniu

polityczno-prawnym).

Samo podwyższanie poziomu aktywności zawodowej również

mocno przyczynia się do poprawy sytuacji FE, gdyż z jednej strony po-

woduje wzrost po stronie wpływów ze składek pracowników zaktywizo-

wanych zawodowo, z drugiej zaś spadek wydatków FE na świadczenia

emerytalne. Połączenie tych podstawowych czynników prowadziłoby

do znacznej poprawy sytuacji Funduszu Emerytalnego, a w efekcie do

istotnego zmniejszenia zapotrzebowania Funduszu Rezerwy Demogra-

ficznej.

W obecnej sytuacji Fundusz Rezerwy Demograficznej nie jest w sta-

nie pełnić powierzonej mu roli ze względu na brak wystarczających

środków. Jest to efekt zaniedbań w zasilaniu go w środki finansowe oraz

przedwczesnego wykorzystania jego niewielkich środków na wsparcie

budżetu. Aby w przyszłości środki Funduszu Rezerwy Demograficznej

nie musiały być potrzebne na poziomie wskazanym w przedstawionym

scenariuszu bazowym, należy podjąć zdecydowane reformy systemu

emerytalnego, naprawę finansów publicznych oraz działania skierowane

na wzrost gospodarczy i aktywizację zawodową Polaków.

LITERATURA

Binczycka-Majewska T. (2001), Fundusz Rezerwy Demograficznej w syste-mie zabezpieczenia ryzyka starości, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”

nr 10.

Holzer J.Z. (2003), Demografia, Warszawa: PWE.

Obidziński P. (2006), Ubezpieczenia społeczne w starzejącym się społeczeń-stwie: Fundusz Rezerwy Demograficznej, „Polityka Społeczna” nr 9.

Obidziński P. (2010), Metody ilościowe w badaniu wpływu zmian czynników otoczenia systemu emerytalnego na zapotrzebowanie Funduszu Rezerwy Demograficznej, praca doktorska napisana pod kierunkiem dr hab. prof. US

Mirosławy Gazińskiej, Szczecin: Uniwersytet Szczeciński.

Sprawozdania finansowe Funduszu Rezerwy Demograficznej za rok kończący się 31 grudnia każdego roku kalendarzowego (lata 2002–2009), Warsza-

wa: ZUS.

Wóycicka I., red. (2003), Wydatki socjalne w latach 2000–2020. Raport na podstawie modelu „Budżet polityki społecznej, Warszawa: IBnGR.

ZUS (2002), Prognoza wpływów i wydatków Funduszu Ubezpieczeń Społecz-nych w latach 2002–2050, Warszawa.

SUMMARYSUMMARY

The work is an attempt to diagnose the situation of the pension system in Poland, with particular emphasis on the role of the Demographic Reserve Fund, which is the result of research conducted by the author (analysis and forecasts) in the completed pro-ject called: “Quantitative Methods in the study the impact of environmental factors on the demand of the pension Demographic Reserve Fund “ [Research Project in 2007–2008 No. N118 011 32/3883]. Contains the results of research conducted by the author in relation to the real situation of the Fund relating to its under-funding and the early use of its scarce resources.


WPROWADZENIE

Procesy demograficzne powodują zmiany w relacjach między poko-

leniami. Wpływają one zarówno na zmiany ilościowe proporcji dzieci

i rodziców, jak i na zwiększanie się udziału osób w starszym wieku,

a także zmian w proporcjach między ludnością w wieku przedprodukcyj-

nym, produkcyjnym i poprodukcyjnym. Starzenie się ludności w przy-

szłości może stać się barierą rozwoju społeczno-ekonomicznego, gdyż

zasoby pracy będą się starzeć – na rynek pracy napływać będzie oraz

mniej młodych pracowników, a dominować na nim będą mniej mobilni

starsi pracownicy. Zacznie się także zmniejszać liczba osób w wieku

produkcyjnym. Oznacza to, że utrzymanie tempa wzrostu gospodarcze-

go możliwe będzie pod warunkiem wzrostu produktywności pracy oraz

tego, że większa niż obecnie część ludności w wieku produkcyjnym

pozostanie aktywna zawodowo.

Jednym z istotnych środków łagodzących zjawisko starzenia się

ludności jest wydłużenie okresów aktywności zawodowej, często też

nazywane podniesieniem faktycznego wieku emerytalnego. Taka po-

lityka, zgodna z tendencjami demograficznymi w zakresie wydłużania

trwania życia, spowolni proces zmniejszania się liczby osób aktyw-

nych zawodowo. Wydłużanie okresów aktywności zawodowej ozna-

cza konieczność odwrócenia dotychczasowego, wieloletniego trendu

coraz wcześniejszego zaprzestawania aktywności zawodowej i wydłu-

żania okresów „zasłużonego wypoczynku”. W rezultacie potrzebna

jest korekta polityki w sferze zatrudnienia oraz zabezpieczenia socjal-

nego.

Celem artykułu jest analiza procesu starzenia się społeczeństwa

w krajach UE zarówno pod względem demograficznym, jak i ekono-

micznym w latach 1999–2010 oraz wskazanie związków między tymi

dwoma rodzajami starości. W tym celu zdefiniowano w pracy pojęcie

starości demograficznej oraz ekonomicznej. Następnie wybrano wskaź-

niki, które pozwoliły na zbudowanie dwóch mierników (miernika staro-

ści ekonomicznej i demograficznej). Wyznaczone mierniki posłużyły do

analizy obu procesów starości oraz zależności między nimi. Do badania

zależności obliczono współczynnik korelacji liniowej pomiędzy warto-

ściami obu mierników dla poszczególnych krajów w latach 1999–2010.

Analiza ta pozwoliła również wskazać, które kraje Unii Europejskiej są

najstarsze lub najmłodsze pod względem ekonomicznym i demogra-

ficznym1.

POJĘCIE STAROŚCI DEMOGRAFICZNEJ I EKONOMICZNEJ

W celu analizy procesu starzenia się ludności należy zdefiniować

pojęcie starości demograficznej i ekonomicznej oraz podać jej mierniki

wykorzystywane w analizach statystyczno-demograficznych.

Pojęcie starość demograficzna oznacza etap w życiu człowieka,

w którym osiąga on ustalony próg starości, czyli wiek, począwszy od

którego wyodrębnia się ludność w starszym wieku. W analizach de-

mograficznych jako próg starości przyjmuje się najczęściej 60 lub

65 lat. Jest on jednakowy dla mężczyzn i kobiet (Kurkiewicz 1992,

s. 55).

Jako moment rozpoczęcia starości ekonomicznej można przy-

jąć rzeczywisty wiek przejścia na emeryturę lub rentę, czyli mo-

ment zakończenia okresu czynnej zawodowo działalności wymu-

szony przez warunki ekonomiczne2. W tym wypadku pojawia się

możliwość uzyskiwania wcześniejszych świadczeń emerytalnych

przez osoby, które mogły być zwolnione z pracy z przyczyn deko-

niunktury. System wcześniejszych emerytur wpływa na obniżenie

przeciętnego wieku emerytalnego, poniżej wieku nazywanego staro-

ścią demograficzną.

ANALIZA ZALEŻNOŚCI MIĘDZY STAROŚCIĄ DEMOGRAFICZNĄ A EKONOMICZNĄ W WYBRANYCH KRAJACH UE W LATACH 1999–2010

Monika PapieżKatedra Statystyki,

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

MIERNIKI SŁUŻĄCE DO ANALIZY PROCESU STAROŚCI EKONOMICZNEJ ORAZ STAROŚCI DEMOGRAFICZNEJ

Analizę wpływu procesu starzenia się ludności pod względem eko-

nomicznym i demograficznym przeprowadzono w latach 1999–2010 w

wybranych krajach, które obecnie należą do Unii Europejskiej. Zarówno

wybór okresu badań, jak i obiektów został podyktowany dostępnością

danych statystycznych. Stąd do badania wybrano obecne kraje UE

oprócz: Belgii, Bułgarii, Cypru, Grecji, Luksemburgu, Malty i Rumunii3.

Do analizy wybrano dwa zbiory zmiennych diagnostycznych (Papież

2007). Pierwszy z nich został wykorzystany do utworzenia miernika

nazwanego miernikiem starości ekonomicznej, a drugi – miernika staro-

ści demograficznej (Kowaleski 2003, s. 306–312). Jako finalne zbiory

zmiennych przyjęto:

a) miernik starości ekonomicznej: stosunek przeciętnej liczby

emerytów i rencistów do ludności w wieku 55+, systemowa stopa

obciążenia, czyli stosunek przeciętnej liczby emerytów i rencistów do

liczby osób pracujących4, wskaźnik zatrudnienia w wieku od 55 do

64 lat.

b) miernik starości demograficznej: współczynnik obciążenia de-

mograficznego, czyli stosunek liczby osób w wieku 65 lat i więcej

w stosunku do liczby osób w wieku 15–64 lata, Indeks starzenia się,

czyli liczba osób w wieku 60 lat i więcej w stosunku do liczby osób

w wieku poniżej 15 lat (Kurkiewicz 1992, s. 56), przeciętna długość

trwania życia mężczyzn i kobiet w wieku 65 lat.

CHARAKTERYSTYKA KRAJÓW UEPOD WZGLĘDEM STAROŚCI EKONOMICZNEJ

Pierwszą zmienną mierzącą starość ekonomiczną ludności jest

przeciętna liczba emerytów i rencistów w stosunku do osób w wieku

55 lat i więcej. Wartości tej zmiennej wskazują, jaki jest faktyczny wiek

osób uzyskujących świadczenia z systemu emerytalno-rentowego. Im

wyższa jej wartość, tym większy udział rencistów oraz osób na wcze-

śniejszej emeryturze wśród ogółu świadczeniobiorców.

Analiza wartości przeciętnej liczby emerytów wśród ogółu osób

w wieku 55+ w 1999 r. wskazuje, że w 9 badanych krajach Unii Euro-

pejskiej wartość wskaźnika była wyższa niż 1, a w 2010 r. już tylko

w 2 krajach. Oznacza to, że w tych państwach liczba świadczeniobior-

ców przekraczała liczbę osób w wieku 55+. Tak wysoka liczba świad-

czeniobiorców wynikała zapewne z trudnej sytuacji na rynku pracy, np.

perspektywy bezrobocia oraz liberalnych przepisów dotyczących przy-

znawania rent i wcześniejszych emerytur. Kraje o najwyższych warto-

ściach wskaźnika w 2010 r. to: Słowacja (118 emerytów i rencistów na

100 osób w wieku 55+) i Litwa (107).

Z danych wynika, że najmniejsza wartość wskaźnika, a tym sa-

mym najniższy udział emerytów i rencistów wśród osób w wieku po-

wyżej 55 lat był w Irlandii (53 emerytów i rencistów na 100 osób

w wieku 55+), Szwecji (66), Hiszpanii (68), Wielkiej Brytanii (72)

i Danii (72). Niskie wartości wskaźnika związane są z rygorystycznymi

przepisami uzyskiwania świadczeń emerytalno-rentowych oraz usta-

wowym wiekiem przejścia na emeryturę. Na wykresie 1 można po-

równać wartości przeciętnej liczby emerytów i rencistów w stosun-

ku do osób w wieku 55+ w 1999 i 2010 r. W krajach, które znajdują

się powyżej przekątnej, nastąpił wzrost wartości zmiennej w badanym

okresie. Są to: Irlandia, Austria, Portugalia i Szwecja. Natomiast naj-

szybciej malał odsetek świadczeniobiorców w: Polsce (spadek

o około 22%), Węgrzech (16%), Czechach (13%), Holandii (12%) oraz

Łotwie (12%) i Finlandii (12%).


Wykres. 1. Porównanie przeciętnej liczby emerytów i rencistów w stosunku do osób w wieku 55+ w 1999 i 2010 r.

dla wybranych krajów UE

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych dotyczących liczby świadczeniobior-ców uzyskanych z roczników ze stron internetowych poszczególnych krajów. Pozostałe dane z Eurostatu.

Kolejna zmienna opisująca poziom starości ekonomicznej to stosu-

nek liczby świadczeniobiorców do osób pracujących, a więc osób pła-

cących składki emerytalno-rentowe. Jest to wskaźnik systemowej stopy

obciążenia5. Pozwala on na określenie, jakie czynniki demograficzne

i ekonomiczne oraz rozwiązania w ramach systemu dotyczące wcze-

śniejszego przyznawania emerytur lub renty inwalidzkiej wpływają na

wiek rozpoczęcia starości ekonomicznej.

W latach 1999–2010 dla analizowanych krajów UE średnia ważo-

na systemowej stopy obciążenia utrzymywała się na tym poziomie

około 60%. Dla Polski wartość zmiennej w 1999 r. wynosiła 62,6%, a w

2010 r. – 57,9%. Oznacza to, że w 1999 r. na 100 świadczeniobiorców

przypadały 160 osoby pracujące, a w 2010 r. – 173. Duży wzrost war-

tości zmiennej (a więc wzrost starości ekonomicznej) był w Danii (18%),

Irlandii (17%) i Portugalii (około 16%), a do grupy krajów, w których

zmalała liczba świadczeniobiorców w stosunku do liczby pracujących,

należą: Łotwa (spadek o 9%), Hiszpania (o około 8%), Polska (8%),

Włochy (5%) i Węgry (5%) (por. wykres. 2).

Dla uzupełnienia charakterystyki można dodać, że w 2010 r. w Irlan-

dii, Danii, Szwecji, Holandii, Wielkiej Brytanii i Hiszpanii na 100 świad-

czeniobiorców było powyżej 200 osób pracujących. Natomiast we

Włoszech i na Węgrzech było prawie tyle samo świaczeniobiorócw co

osób pracujących (we Włoszech na 100 świadczeniobiorców 123 oso-

by pracujące, a na Węgrzech – 127).

Wykres 2. Porównanie przeciętnej liczby emerytów i rencistów w stosunku do osób pracujących w 1999 i 2010 r.

dla wybranych krajów UE


Na miernik starości ekonomicznej wpływa też współczynnik zatrud-

nienia w wieku od 55 do 64 lat. Informuje on o udziale osób pracujących

w wieku 55–64 w ogólnej liczbie osób w tym wieku. Im większa war-

tość tego wskaźnika, tym większa cześć społeczeństwa pracuje, a za-

tem opóźnia się moment przejścia na emeryturę. Średnia ważona

wskaźnika zatrudnienia w wieku 55–64 lata w badanych krajach UE

wzrastała z roku na rok. W 1999 r. na 100 osób w tym przedziale wieku

pracowały 36,2 osoby, a w 2010 r. już 47,1. Największy wzrost liczby

zatrudnionych w tym przedziale wieku w latach 1999–2010 nastąpił na

Słowacji (81%), Węgrzech (77%), Słowenii (59%), Niemczech (52%)

(por. wykres 3). Natomiast w Portugalii liczba zatrudnionych zmalała

o 2%, a w Polsce, Danii i Szwecji wzrost wskaźnika zatrudnienia nie był

wyższy niż 10%. Dla porównania najwięcej zatrudnionych osób w wie-

ku 55–64 lata w 2010 r. było w Szwecji (70 na 100 osób w tym wieku),

w Danii (57,7), Niemczech (57,7), Wielkiej Brytanii (57,1) i Finlandii

(56), a najmniejszy odsetek zatrudnionych był w Polsce (34), Węgrzech

(34,4), Słowenii (35) oraz Włoszech (36,6).

Wykres 3. Wskaźnik zatrudnienia w 1999 i 2010 r. dla wybranych krajów UE


CHARAKTERYSTYKA KRAJÓW UEPOD WZGLĘDEM STAROŚCI DEMOGRAFICZNEJ

Jednym ze wskaźników, który można zaliczyć do grupy zmiennych

opisujących starzenie się społeczeństwa, jest współczynnik obciążenia

demograficznego. Informuje on o liczbie osób w wieku 65 lat i więcej

w stosunku do liczby osób w wieku 15–64 lata. Jest to relacja popula-

cji w wieku starszym w stosunku do liczby osób w wieku zdolności

produkcyjnej. W skali makroekonomicznej powinna ona odpowiadać

współczynnikowi bierności ekonomicznej. Im wyższe wartości tego

wskaźnika, tym społeczeństwo jest starsze.

Wartość współczynnika obciążenia demograficznego w 2010 r.

w stosunku do 1999 r. zmalała tylko w Irlandii (spadek o 1%). Najwięk-

sza dynamika wzrostu była w Niemczech (34%) i Słowenii (22%) (por.

wykres 4). Do grupy krajów o najniższym odsetku osób w wieku popro-

dukcyjnym należą: Irlandia (16,8), Słowacja (16,9), oraz Polska (18,9),

a do grupy krajów o najwyższej wartości Niemcy (31,4), Włochy (30,9),

Szwecja (27,7) i Portugalia (26,7).

Wykres 4. Współczynnik obciążenia demograficznego w 1999 i 2010 r. dla wybranych krajów UE


Kolejna zmienna to indeks starzenia się ludności, a więc liczba osób

w wieku 60 lat i więcej w stosunku do liczby osób w wieku poniżej 15

lat. Wartości tego wskaźnika poniżej 1 oznaczają, że w danym kraju jest

więcej osób w wieku przedprodukcyjnym niż powyżej 60 lat. Wyższe

wartości wskaźnika świadczą o tym, że społeczeństwo jest starsze.

W 1999 r. tylko w 5 krajach wartość tej zmiennej była poniżej 1, a w

2010 r. już tylko w Irlandii (0,75). Kraje charakteryzujące się największą

CZ

DK

DE

EE

IE

FRLV

LT

HU

NL

PLSI

SK

FI

SE ES

IT

ATPT

UK

0,50

0,60

0,70

0,80

0,90

1,00

1,10

1,20

1,30

1,40

0,50 0,60 0,70 0,80 0,90 1,00 1,10 1,20 1,30 1,40

Warto ci w 1999 roku

Wart

oci

w 2

010 ro

ku

CZ

DK

DE

EE

IE

FR

LV

LT

HU

NL

PLSI

SK

FI

SEES

IT

ATPT

UK

0,20

0,30

0,40

0,50

0,60

0,70

0,80

0,90

0,20 0,30 0,40 0,50 0,60 0,70 0,80 0,90


Wart

oci w

20

10 ro

ku

CZ

DKDE

EEIE

LV LT

NL

PL

FI

SE

ES

PT

UK

0,30

0,35

0,40

0,45

0,50

0,55

0,60

0,65

0,70

0,75

0,80

0,30 0,35 0,40 0,45 0,50 0,55 0,60 0,65 0,70 0,75 0,80


Wart

oci w

2010 ro

ku

CZ

DK

DE

EE

IE

FRLV

LTHU

NL

PL

SI

FI

SE

ES

IT

ATPT

SK

UK

0,15

0,17

0,19

0,21

0,23

0,25

0,27

0,29

0,31

0,33

0,15 0,17 0,19 0,21 0,23 0,25 0,27 0,29 0,31 0,33


Wart

oci w

2010 ro

ku


Dania, Szwecja, Litwa. Kraje, w których zmalał poziom starości eko-

nomicznej, to: Węgry, Słowacja i Słowenia (wykres 7).

Szczegółowa analiza wartości miernika starości ekonomicznej

w 2010 r. wskazuje, że w 4 krajach jego wartość była powyżej 1 – na-

stąpił wzrost poziomu starości ekonomicznej w stosunku do średniego

poziomu dla państw UE w 1999 r. Do krajów dominujących pod wzglę-

dem starości ekonomicznej, czyli mających stosunkowo największą

liczbę świadczeniobiorców i nieaktywnych zawodowo osób w młodym

wieku, należą: Węgry, Włochy, Słowacja, Litwa (wykres 7). Natomiast

kraje o stosunkowo najmniejszej liczbie świadczeniobiorców i dużej

liczbie osób pracujących do późnego wieku to: Irlandia, Szwecja, Dania,

Wielka Brytania, Holandia i Hiszpania.

Wykres 7. Miernik starości ekonomicznej w 1999 i 2010 r. dla wybranych krajów UE


Porównanie wartości miernika starości demograficznej w 2010 r.

w stosunku do 1999 r. wskazuje, że we wszystkich krajach UE nastę-

pował proces starzenia się społeczeństwa. Średnia wartość dla

państw członkowskich wzrosła z 1,000 do 1,166. Do grupy najmłod-

szych krajów, a więc takich, w których wartość była niższa niż 1, na-

leżą: Irlandia, Słowacja, Polska, a do grupy najstarszych: Niemcy

i Włochy (wykres 8).

Wykres 8. Miernik starości demograficznej w 1999 i 2010 r. dla wybranych krajów UE


WNIOSKI KOŃCOWE

Celem artykułu była analiza procesu starzenia się społeczeństwa

w krajach Unii Europejskiej zarówno pod względem demograficznym,

jak i ekonomicznym w latach 1999–2010 oraz wskazanie związków

między tymi dwoma rodzajami starości. Do tego celu obliczono współ-

czynnik korelacji liniowej między wartościami miernika starości ekono-

micznej i demograficznej dla poszczególnych krajów w analizowanym

okresie7.

Wyniki analizy wskazują, że w wypadku 7 krajów (Włochy, Słowa-

cja, Słowenia, Holandia, Austria, Niemcy i Łotwa) istnieje silna ujemna

zależność korelacyjna (poniżej -0,9). Oznacza to, że proces starzenia się

społeczeństwa powodował, że wzrastał wiek przechodzenia z aktywno-

ści zawodowej do stanu bierności. W kolejnych 8 krajach (Węgry, Cze-

CZ

DK

DE

EE

IE

FR

LV

LT

HU

NLPL

SIFI SE ES

IT

AT

PT

SK

UK

0,60

0,80

1,00

1,20

1,40

1,60

1,80

2,00

0,60 0,80 1,00 1,20 1,40 1,60 1,80 2,00


Wart

oci w

2010 ro

ku

dynamiką wzrostu osób w wieku 60+ w stosunku do osób poniżej 15

lat, czyli najszybciej starzejące się to: Polska (56%), Litwa (54%), Sło-

wacja (52%), Łotwa (49%) oraz Czechy (46%) (por. wykres 5). Są to

kraje należące do grupy nowo przyjętych do UE. Do grupy krajów

o najwyższym indeksie starzenia się ludności należą: Niemcy (192 osób

w wieku 60+ na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym), Włochy

(188), oraz Łotwa (164).

Wykres 5. Indeks starzenia się ludności w 1999 i 2010 r. dla wybranych krajów UE


Do analizy procesu starzenia się społeczeństwa wybrano również

przeciętną długość trwania życia mężczyzn i kobiet w wieku 65 lat. Dla

wszystkich analizowanych krajów przeciętna długości trwania życia

kobiet i mężczyzn w wieku 65 lat wzrosła w latach 1999–2010 o około

12%. Kraj o najmniejszej dynamice wzrostu przeciętnej długości trwania

życia to Litwa (wzrost o około 4%), a o najwyższej to Irlandia (wzrost

o około 21%) (por. wykres 6).

Wykres 6. Przeciętna długość trwania życia w wieku 65 lat w 1999 i 2010 r. dla wybranych krajów UE


ANALIZA MIERNIKA STAROŚCI EKONOMICZNEJ I DEMOGRAFICZNEJ

W badaniu miernika starości ekonomicznej i demograficznej w wy-

branych krajach UE w ujęciu dynamicznym, jako wzorzec przyjęto

średnią ważoną wartość dla krajów członkowskich w 1999 r.6. Pozwoli-

ło to na porównywanie zachodzących zmian w stosunku do tego, co

miało miejsce w „średnim” kraju UE w 1999 r., czyli na początku analizy.

Wyniki będą wskazywać dynamikę zmian poziomu starości ekonomicz-

nej i demograficznej wybranych krajów unijnych w stosunku do średniej

wartości na początku badanego okresu.

Analiza wartości miernika starości ekonomicznej wskazuje, że w la-

tach 1999–2010 z roku na rok malała jego średnia wartość dla krajów

unijnych z 1,000 do 0,891. Oznacza to, że w 2010 r. w stosunku do

1999 r. wydłużył się okres aktywności zawodowej. Spowodowane to

mogło być m.in. późniejszym wiekiem uzyskiwania świadczeń emery-

talno-rentowych, malejącą liczbą bezrobotnych w wieku powyżej 55

lat oraz wzrastającą liczbą osób aktywnych zawodowo w wieku powy-

żej 55 lat. Dodatnią dynamiką zmian, a więc zmniejszeniem się aktyw-

ności zawodowej charakteryzowały się 4 kraje, takie jak: Portugalia,

CZ

DK

DE

EE

IE

FR

LT

NL

PL

SI

FI SE

ES ITAT

PT

SK

UK

15,00

16,00

17,00

18,00

19,00

20,00

21,00

22,00

15,00 16,00 17,00 18,00 19,00 20,00 21,00 22,00


Wart

oci w

2010 ro

ku

CZDE

EE

IE

LV

LT

HU

NL

SI

SE

DKES

FR

IT

ATPL

PT

SK

FI

UK

0,50

0,60

0,70

0,80

0,90

1,00

1,10

1,20

1,30

1,40

1,50

0,50 0,60 0,70 0,80 0,90 1,00 1,10 1,20 1,30 1,40 1,50


Wart

oci w

2010 ro

ku

CZ

DE

EE

IE

LV

LTHU

NL

SI

SE

DK

ES

FR

IT

AT

PL

PT

SK

FIUK

0,70

0,80

0,90

1,00

1,10

1,20

1,30

1,40

0,70 0,80 0,90 1,00 1,10 1,20 1,30 1,40


Wart

oci w

2010 ro

ku


chy, Francja, Finlandia, Hiszpania, Polska, Estonia i Litwa) istniała duża

ujemna zależność między procesem starzenia się a momentem wycofa-

nia się z rynku pracy. Dla 2 krajów (Wielka Brytania, Irlandia) trudno

stwierdzić istnienie zależności liniowej pomiędzy tymi dwoma procesa-

mi. Natomiast dla Portugalii, Danii i Szwecji można mówić o dużej do-

datniej zależności korelacyjnej. W tych krajach proces starzenia się

społeczeństwa wpływał na obniżenie wieku przechodzenia ze stanu ak-

tywności zawodowej w stan bierności.

Analiza zależności między tymi dwoma rodzajami starości pozwa-

la wpływać na decyzje dotyczące funkcjonowania systemów emery-

talnych.

1 Podobną tematyką autorka zajmowała się w pracach: Papież (2007, 2008).2 Pod pojęciem starość ekonomiczna autorka przyjmuje, że społeczeństwo jest

tym starsze ekonomiczne, im więcej osób jest nieaktywnych zawodowo z różnej przyczyny i im wcześniejszy jest wiek zakończenia okresu aktywności zawodowej.

3 Brak danych dotyczących liczby emerytów i rencistów (świadczeniobiorców).4 Systemową stopę obciążenia definiuje się jako stosunek przeciętnej liczby

emerytów i rencistów do liczby osób ubezpieczonych (Czepulis-Rutkowska 1997). Z uwagi na porównania międzynarodowe oraz to, że tylko dla Polski można uzyskać dane dotyczące liczby ubezpieczonych, zamiast liczby ubez-pieczonych przyjęto liczbę pracujących, jako tych, którzy płacą składki emery-talno-rentowe.

5 Można go również zdefiniować jako iloczyn trzech czynników: świadczenio-biorców w stosunku do liczby osób w wieku poprodukcyjnym, stopy obciąże-nia demograficznego oraz liczby osób w wieku produkcyjnym w stosunku do liczby pracujących (Czepulis-Rutkowska 1997).

6 Sposób budowy dwóch zmiennych syntetycznych, a mianowicie miernika starości demograficznej i ekonomicznej w pracach: Papież (2007, 2008).

7 Z uwagi na ograniczone miejsce w artykule nie przedstawiono szczegółowych danych dotyczących wartości obu mierników dla poszczególnych krajów w kolejnych latach oraz wartości współczynnika korelacji.

LITERATURA

Czepulis-Rutkowska Z. (1997), Analiza istniejącego systemu, w: Reforma syste-mu emerytalno-rentowego, Raport CASE, nr 6, Warszawa.

Kowaleski J. (2003), Kwestie metodologiczne w badaniu procesu starzenia się ludności, w: Procesy demograficzne u progu XXI wieku. Polska a Europa, Red. Z. Strzelecki, Tom XVII, Warszawa RRL.

Kurkiewicz J. (1992), Podstawowe metody analizy demograficznej, Warszawa: PWN.Papież M. (2008), Porównanie systemu ubezpieczeń społecznych w Polsce

i krajach Unii Europejskiej, w: Przestrzenno-czasowa analiza rynku pracy w Polsce i krajach Unii Europejskiej, Red. A. Malina, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego Krakowie, s. 143–168

Papież M. (2007), Wpływ procesu starzenia się ludności na zmiany zachodzące na rynku pracy na przykładzie wybranych krajów Unii Europejskiej w latach 1998–2004, w: Red. J. Kurkiewicz, Zeszyty Naukowe nr 740, Kraków: AE w Krakowie, s. 51–73.

SUMMARYSUMMARY

The aim of the article is to analyse the ageing processes in selected European Union countries including the relations between their demographic and economic aspects in the period 1999-2010. In order to conduct such an analysis the measures describing both processes have been developed. To investigate the relations the linear correlation coefficient between them was calculated. The analysis also allowed to indicate the youngest and the oldest countries as far as economy and demography are concerned.

DETERMINANTY ZMIAN W SYSTEMACH EMERYTALNYCH – UJĘCIE GLOBALNEIE

Adam Samborski Wyższa Szkoła Bankowa w Poznaniu

Determinanty i kierunki zmian w systemach emerytalnych

UWAGI WSTĘPNE

Rozwiązania emerytalne w poszczególnych krajach są bardzo zróż-

nicowane. W efekcie jednoznaczne zaklasyfikowanie systemu emerytal-

nego w konkretnym kraju do wyodrębnionych kategorii jest niezwykle

trudne. Niemniej jednak, przyjmując za OECD, w ramach systemu eme-

rytalnego wyodrębnić można trzy poziomy zabezpieczenia emerytalne-

go. Dwa pierwsze mają charakter obligatoryjny i składają się z części

redystrybucyjnej i oszczędnościowej. Trzeci natomiast ma charakter

dobrowolny – indywidualny bądź pracowniczy (tab. 1). Pierwszy po-

ziom, redystrybucyjny, obejmuje programy mające na celu zapewnienie

emerytom bezwzględnego minimum egzystencji. Drugi, oszczędnościo-

wy, jest tak skonstruowany, aby zapewnić osobom w wieku emerytal-

nym pewien docelowy standard życia porównywalny z tym, kiedy byli

czynni zawodowo. W obrębie tych poziomów programy są dalej klasyfi-

kowane według źródła (publiczne, prywatne), czy też sposobu określe-

nia świadczenia.

Programy mające na celu ochronę osób starszych przed ubó-

stwem – poziom redystrybucyjny – wypłacane są przez sektor publicz-

ny i przyjmują trzy główne formy: większe korzyści dla biednych, plan

podstawowy, emerytura minimalna. W przypadku większych korzyści

dla biednych otrzymują oni wyższe świadczenia kosztem emerytów

lepiej sytuowanych. Wysokość świadczenia zależy zarówno od docho-

dów z innych źródeł (np. z oszczędności), jak i zgromadzonego ma-

jątku (np. z nieruchomości). W planie podstawowym każdy emeryt

otrzymuje świadczenie tej samej wysokości lub też jego wielkość uza-

leżniona jest od liczby przepracowanych lat (nie od wysokości zarob-

ków). Emerytura minimalna gwarantuje natomiast świadczenia wypła-

cane na określonym poziomie bez względu na zamożność emeryta.

Drugi poziom zabezpieczenia emerytalnego – oszczędnościowy –

wypłacany jest zarówno przez sektor publiczny, jak i prywatny i ma

charakter obligatoryjny w 32 krajach OECD, tj. we wszystkich poza Irlan-

dią i Nową Zelandią. W ramach tego poziomu wyodrębnić można cztery

rodzaje planów: zdefiniowane świadczenie, punkty, zdefiniowana skład-

ka, hipotetyczne konta.

W planach o zdefiniowanych świadczeniach wysokość emerytury

zależy od liczby przepracowanych lat i wysokości zarobków. W drugim

przypadku pracownicy zbierają punkty świadczeń emerytalnych, któ-

rych liczba uzależniona jest od wielkości zarobków z danego roku. Wy-

sokość emerytury jest pochodną sumy zebranych punktów wymnożo-

nych przez wartość punktu emerytalnego.

W planach o zdefiniowanej składce środki pieniężne gromadzone są

na indywidualnych kontach. Wysokość świadczenia emerytalnego uza-

leżniona jest od wartości zgromadzonych składek i stopy zwrotu z inwe-

stycji. W przypadku hipotetycznych kont składki rejestrowane są na in-

dywidualnych rachunkach. Salda zwiększa się o określony wskaźnik

waloryzacji. Konta mają charakter „hipotetyczny” w tym sensie, że ist-

nieją tylko w księgach instytucji zarządzającej. Wysokość świadczenia

emerytalnego jest pochodną wartości zgromadzonego kapitału i oczeki-

wanej długości życia. Plany te zostały zaprojektowane na wzór planów


o zdefiniowanej składce i często noszą nazwę hipotetycznych planów zdefiniowanej składki (OECD 2007, s. 21–23; 2009a, s. 19–21; 2011, s. 105–114).

Tabela 1. Struktura zaopatrzenia emerytalnego

Kraje OECD

I poziom II poziomPubliczny Publiczny Prywatny

Większe korzyści

dla biednychPlan

podstawowyEmerytura minimalna Rodzaj Rodzaj

Australia √ ZSkAustria ZSw Belgia √ √ ZSw Chile √ √ ZSkCzechy √ √ ZSw Dania √ √ ZSkEstonia √ Punkty ZSkFinlandia √ ZSw Francja √ ZSw +Punkty Grecja √ ZSw Hiszpania √ ZSw Holandia √ ZSwIrlandia √ Islandia √ √ ZSwIzrael √ ZSkJaponia √ ZSw Kanada √ √ ZSw Korea √ √ ZSw Luksemburg √ √ √ ZSw Meksyk √ ZSkNiemcy √ Punkty Norwegia √ HK ZSkNowa Zelandia

√

Polska √ HK ZSkPortugalia √ ZSw Słowacja √ Punkty ZSkSłowenia √ ZSw Szwajcaria √ √ ZSw ZSw Szwecja √ HK ZSkTurcja √ ZSw USA ZSw Węgry ZSw ZSkW. Brytania √ √ √ ZSw Włochy √ HK

Objaśnienia skrótów: HK – hipotetyczne konto, ZSk – zdefiniowana składka, ZSw – zdefiniowa-ne świadczenie

Źródło: (OECD 2011, s. 107).

Trzeci poziom zabezpieczenia emerytalnego ma charakter dobro-wolny, a wysokość świadczenia jest pochodną wysokości zgromadzo-nych indywidualnie bądź zbiorowo środków pieniężnych.

W poszczególnych krajach funkcjonują więc różne systemy w ob-szarze zabezpieczenia emerytalnego. Wypracowane do tej pory rozwią-zania nie mają charakteru stałego; są na bieżąco dostosowywane do zmieniających się warunków otoczenia. W tym kontekście warto posta-wić pytanie dotyczące wyzwań, jakie współczesność stawia przed sys-temami emerytalnymi. Warto też zastanowić się nad kierunkami zmian i podstawowymi determinantami warunkującymi te zmiany.

SYSTEMY EMERYTALNE – WSPÓŁCZESNE WYZWANIA

Jednym z kluczowych wyzwań współczesnych czasów jest pro-

blem starzejącego się społeczeństwa. Przyczyn tymczasowych należy

upatrywać w starzejącej się generacji baby boomu – w przypadku ca-

łego pokolenia proces przechodzenia na emeryturę osiągnie apogeum

za około 20 lat. Konsekwencje długoterminowe są natomiast efektem

trwałego wzrostu oczekiwanej długości życia, wynoszącej nieco ponad

dwa lata dodatkowego oczekiwanego życia na dekadę, co zauważył

Antolin (2007), i spadku dzietności ogółem poniżej poziomu zastąpie-

nia populacji (Samborski 2009, s. 59). Wskaźnik dzietności ogółem

w OECD spadł z 2,26 w latach 1975–1980 do 1,69 w latach 2005–2010

(OECD 2011). Stawia to nowe wyzwania przed gospodarką związane

z polityką społeczną, ochroną zdrowia, czy systemem emerytalnym.

Problem starzejącego się społeczeństwa ma istotne znaczenie dla

stabilności całych finansów publicznych, w tym systemu emerytalnego.

Już dziś w krajach takich jak Austria, Francja, Niemcy, Grecja, Włochy,

Polska, Szwajcaria wydatki emerytalne sektora publicznego i prywatne-

go przekraczają 10% PKB – wykres 1 (OECD 2010a, s. 205). Oczywi-

stym jest więc, iż w celu zapewnienia wypłacalności systemu emerytal-

nego niezbędne są reformy. Pojawia się jednak problem dotyczący

struktury podziału kosztów reform między obecnymi podatnikami pono-

szącymi koszty utrzymania systemu a obecnymi i przyszłymi emeryta-

mi. Kwestia ta, jak do tej pory, nie została wyraźnie rozstrzygnięta.

Wykres 1. Publiczne i prywatne wydatki emerytalne w 2005 r. (% PKB)

Źródło: (OECD 2010a, s. 205).

Zjawisku starzenia się populacji towarzyszy proces wydłużania oczekiwanej długości życia ubezpieczonych po osiągnięciu wieku eme-rytalnego. Ciągle jednak wiele systemów emerytalnych bazuje na niedo-szacowanej długości życia. Warto w tym miejscu nadmienić, że oczeki-wana długość życia po osiągnięciu wieku emerytalnego w większości krajów OECD wyraźnie wzrosła: w latach 1958–2010 średnio dla męż-czyzn z 13,4 do 18,5 roku, dla kobiet z 17 do 23,3 lat. Nie jest to jednak regułą. Na przykład w Polsce w tym okresie oczekiwana długość życia po osiągnięciu wieku emerytalnego dla mężczyzn zmalała z 15,9 do 14,4 lat. W przypadku kobiet, tak jak w większości krajów OECD, wzro-sła – z 18,7 do 23,1 lat.

Przyczyn wydłużenia oczekiwanej długości życia ubezpieczonego po osiągnięciu wieku emerytalnego należy upatrywać przede wszystkim w postępie technologicznym w ochronie zdrowia i w konsekwencji wyraźnej poprawie stanu zdrowia społeczeństw oraz dłuższego życia. Nie można jednak zapominać o tendencji obniżania wieku emerytalnego w ostatnich kilku dekadach. W latach 1958–2010 w krajach OECD wiek emerytalny dla mężczyzn obniżono średnio z 63,9 do 62,9, dla kobiet natomiast z 62,3 do 61,8.

Nie można więc bagatelizować konsekwencji dłuższego życia na emeryturze dla finansów publicznych. Pamiętać należy o tym, iż jeszcze w 1950 r. w OECD na jednego emeryta przypadało ponad 7 pracują-cych, w 2010 r. było to już nieco ponad 4, a w 2050 r. przewiduje się, iż wielkość ta przekroczy nieznacznie 2. Aby zapobiec katastrofie w finan-sach publicznych, w części krajów OECD podjęto starania w celu pod-niesienia wieku emerytalnego zarówno kobiet, jak i mężczyzn: 18 krajów podniosło bądź też zadeklarowało podniesienie wieku emerytalnego kobiet, a 14 – mężczyzn. W efekcie do 2050 r. przewiduje się, że prze-ciętnie wiek emerytalny w krajach OECD wzrośnie do 65 lat dla obu płci, co oznacza wzrost w stosunku do 2010 roku o 2 lata dla mężczyzn i 3 lata dla kobiet. Problem jednak w tym, iż do 2050 r. oczekuje się, iż ludzie będą żyli znacznie dłużej niż obecnie, co i tak oznacza wzrost oczekiwanej długości życia po przejściu na emeryturę w stosunku do 2010 roku (przeciętnie w OECD dla mężczyzn z 18,5 do 20,3 lat, dla kobiet z 23,3 do 24,6 lat).

Problem nie tkwi jedynie w określeniu ustawowo wieku emerytalne-

go. Pamiętać bowiem należy, iż w wielu krajach przechodzi się znacznie

0

2

4

6

8

10

12

14

IRL

SV

K

JPN

FIN

FR

A

GR

C

ME

X

KO

R

LUX

ISL

NZ

L

CA

N

NO

R

TU

R

AU

S

SW

E

ES

P

US

A

NLD

OE

CD

BE

L

HU

N

GB

R

DN

K

PO

L

DE

U

CH

E

ITA

AU

T

Publiczne Prywatne


wcześniej na emeryturę niż sugerowałby to określony ustawowo wiek emerytalny. Istnieją zatem znaczące różnice pomiędzy efektywnym a ofi-cjalnym wiekiem emerytalnym (tab. 2). W latach 2004–2009 w OECD efektywny wiek emerytalny od oficjalnego był niższy o około rok zarów-no dla mężczyzn, jak i dla kobiet. Podnosić należy więc wiek emerytalny nie tylko ustawowo, ale przede wszystkim praktycznie. Tak dzieje się np. w Japonii, gdzie efektywny wiek emerytalny jest wyższy od oficjalnego dla mężczyzn o prawie 5 lat, a dla kobiet o ponad 2 lata.

Tabela 2. Średni efektywny wiek odejścia z rynku pracy a normalny wiek emerytalny (w latach)*

KrajMężczyźni Kobiety

Efektywny Ofi cjalny Efektywny Ofi cjalnyMeksyk 72,2 65 69,5 65Korea 70,3 60 69,8 60Islandia 69,7 67 65,4 67Japonia 69,7 65 67,3 65Nowa Zelandia 67,1 65 65,0 65Portugalia 67,0 65 63,6 65Szwecja 66,0 65 63,6 65Szwajcaria 65,7 65 63,5 64USA 65,5 66 64,8 66Australia 64,8 65 62,9 64Norwegia 64,7 67 64,5 67Dania 64,4 65 61,9 65Wielka Brytania 64,3 65 62,1 60OECD 63,6 64,4 62,4 63,1Kanada 63,4 65 62,2 65Irlandia 63,3 65 63,7 65Turcja 62,8 60 68,3 58Holandia 62,1 65 62,6 65Czechy 62,0 62 59,0 59Grecja 61,9 65 59,6 60Finlandia 61,8 65 61,4 65Niemcy 61,8 65 60,5 65Hiszpania 61,8 65 63,4 65Polska 61,7 65 58,5 60Włochy 61,1 65 58,7 60Węgry 60,0 62 58,9 62Słowacja 59,9 62 56,2 60Belgia 59,1 65 59,1 65Francja 59,1 60 59,7 60Austria 58,9 65 57,5 60Luksemburg 57,3 65 58,0 65

* Efektywny wiek emerytalny dla lat 2004–2009. Oficjalny wiek emerytalny dla 2010 r.

Źródło: (OECD 2011, s. 43).

Warto w tym miejscu zastanowić się więc nad tym, jakie przesłanki powodują, iż w części krajów pracuje się dłużej niż oficjalny wiek eme-rytalny, w innych natomiast znacznie krócej. Istnieje wiele dowodów na to, iż kluczowe znaczenie mają tutaj zachęty finansowe, stanowiące in-tegralną część systemu emerytalnego. Jeżeli więc przepisy prawa umożliwiają przechodzenie na wcześniejszą emeryturę, zapewniając przy tym wysokie uposażenie, trudno się dziwić, iż wiele osób korzysta z takiej możliwości. Trzeba mieć bowiem świadomość, iż zachęty finan-sowe powinny raczej skłaniać do pracy ponad oficjalny wiek emerytal-ny, a nie faworyzować osoby przechodzące na wcześniejsze emerytury. Warto zwrócić warto uwagę na fakt, iż właściwie dobrane zachęty finan-sowe istotne są zarówno z punktu widzenia efektywności ekonomicznej, jak i sprawiedliwości społecznej.

Oczywiście, zachęty do pracy dłuższej ponad oficjalny wiek emery-talny nie stanowią jedynego wyjaśnienia różnic w efektywnym wieku emerytalnym w poszczególnych krajach. Istotne znaczenie mają tutaj warunki pracy, stan zdrowia poszczególnych grup zawodowych, czy też pojedynczych osób. Nie bez znaczenia pozostaje tutaj strona popytowa. Czynniki takie jak warunki makroekonomiczne, stan rynku pracy, dys-

kryminacja wiekowa, struktura przemysłowa gospodarki są równie istotne. Ważne są także programy ukierunkowane na pomoc pracowni-kom starszym w znalezieniu i utrzymaniu pracy.

Trzeba dodać, że liczba osób w wieku produkcyjnym (tj. 20–64 lata) będzie rosła w krajach OECD jedynie do około 2015 r., potem zacznie spadać – do 2050 r. o ponad 10%. W świetle tej perspektywy rodzą się pytania: gdzie znajdzie się pracowników, którzy będą podtrzymywać wzrost gospodarczy oraz z jakich źródeł sfinansowane zostaną wydatki publicznego systemu emerytalnego i opieki zdrowotnej. Wydaje się, iż rozwiązania tego problemu należy szukać w większej wydajności pracy i mobilizacji wszystkich dostępnych zasobów na rynku pracy, w tym ludzi starszych.

Pojawia się jednak wątpliwość, czy na pracę ludzi starszych będzie zapotrzebowanie. Obawy dotyczą nie tylko barier ze strony pracodaw-ców, ale także ze strony ludzi starszych. Po stronie pracodawców zapo-trzebowanie na pracowników w starszym wieku może być ograniczone z kilku powodów. Po pierwsze, starsi pracownicy kosztują znacznie więcej niż młodzi. Po drugie, wcześniejsze emerytury są często wygod-nym rozwiązaniem dla pracodawców starających się ograniczyć zatrud-nienie. Po stronie pracowników możliwości zatrudnienia mogą ograni-czyć: dewaluacja ich umiejętności, niewystarczająca pomoc ze strony właściwych organów w znalezieniu pracy, czy też nieodpowiednie dla wieku warunki i czas pracy.

Podejmując kwestię podnoszenia wieku emerytalnego, nie sposób nie zwrócić uwagi na palący problem wysokiego bezrobocia wśród ludzi młodych. Dotyczy on wielu krajów członkowskich OECD. Wydaje się więc, iż wiek emerytalny należy dostosowywać nie tylko do potrzeb systemu emerytalnego, ale również rynku pracy, tak aby stworzyć wa-runki dla godziwego życia młodym ludziom.

Podnoszenie wieku emerytalnego jest tylko jedną z odpowiedzi na fakt, iż ludzie żyją dłużej. W około połowie krajów OECD do obowiązko-wych systemów emerytalnych wprowadzono elementy zapewniające automatyczne powiązanie emerytur ze zmianami w oczekiwanej długości życia. Wspomnieć tutaj należy o: obowiązkowych planach emerytalnych o zdefiniowanej składce, które wprowadzono w publiczny system świad-czeń emerytalnych, przekształceniu publicznych planów emerytalnych bazujących na zarobkach w programy hipotetycznych kont, powiązaniu poziomu świadczeń czy też warunków otrzymania emerytury z oczekiwa-ną długością życia. Ponadto w systemie dobrowolnego ubezpieczenia emerytalnego odchodzi się obecnie od zabezpieczenia emerytalnego ba-zującego na zdefiniowanych świadczeniach w kierunku zabezpieczenia emerytalnego bazującego na zdefiniowanej składce (OECD 2009a, 2011).

EMERYTURY W SYSTEMIE ZDEFINIOWANEJ SKŁADKIA ZMIANY DEMOGRAFICZNE

Rozpowszechnione jest mylne przekonanie, iż systemy emerytalne o zdefiniowanej składce nie ulegają wpływom starzejącej się populacji. W systemie emerytalnym o zdefiniowanych świadczeniach obecna generacja odchodząca na emeryturę zależna jest od następnej, która to opłaca świadczenia emerytalne pierwszej. W systemie emerytalnym o zdefiniowanej składce natomiast obecna generacja przechodząca na emeryturę zależna jest od następnej w tym sensie, iż ta kupić będzie musiała inwestycje likwidowane przez tą pierwszą.

W celu oszacowania potencjalnego wpływu zmian demograficz-nych na podaż aktywów i popyt na nie Holzmann (2009) wykorzystuje prosty wskaźnik demograficzny. Wskaźnik ten jest stosunkiem populacji w wieku 40–64 lata (co pokrywa większość oszczędzających) do sumy populacji poniżej 40. roku życia i powyżej 64 lat (co pokrywa większość nieoszczędzających) (wykres 2). Wyniki różnicuje geograficznie, dzieląc świat na dwa główne regiony – północ i południe. Wyniki są kombinacją danych historycznych i przyszłych projekcji. Północ obejmuje te regiony i kraje, gdzie udział liczby osób aktywnych zawodowo w ogóle populacji do 2050 roku zmaleje, czy to w wyniku mniejszej dzietności kobiet, czy też niekorzystnego bilansu emigracji i imigracji. Południe obejmuje te regiony i kraje, gdzie na ogół liczba ludności i siła robocza rośnie.

Z wykresu 2 wynika, iż na północy nastąpi gwałtowny zwrot w wy-sokości wskaźnika oszczędzających do nieoszczędzających, który to dotyczył będzie w szczególności Europy i jej subregionu – Europa Wschodnia. Wskaźnik osiągnie maksimum między rokiem 2010 a 2030. W Ameryce Północnej wskaźnik ten osiągnie górną granicę około 2010 r., w Europie Wschodniej natomiast w granicy 2030 r. W przypadku krajów europejskich wskaźnik ten przyjmuje wyższe wartości, co wpłynie nie-

wątpliwie na kształtowanie podaży i popytu na aktywa finansowe.


Wykres 2. Wskaźnik regionalny oszczędzający do nieoszczędzających w latach 1950–2050

Oznaczenia: CEB & SEE – Europa Środkowo-Wschodnia, kraje bałtyckie oraz Europa Południo-wo-Wschodnia, EU15 – Unia Europejska przed rozszerzeniem w 2004 r.

Źródło: (Samborski 2009, s. 61).

Davis i Li (2003), prowadząc badania w siedmiu krajach OECD obej-mujące okres ostatnich 50 lat, zidentyfikowali zachodzącą zależność między realnymi cenami akcji i obligacji a udziałem w populacji danego kraju osób będących w wieku niesprzyjającym oszczędzaniu. Do po-dobnych wniosków doszedł również Holzmann (2009), który zidentyfi-kował zależność między udziałem osób w wieku 40–64 lata w populacji USA ogółem a kształtowaniem się realnego indeksu Standard & Poor 500 w latach 1950–2005.

Na podstawie zachodzących w przeszłości relacji pomiędzy udzia-łem osób oszczędzających w populacji ogółem danego kraju a cenami aktywów finansowych wysunąć można przypuszczenie, że wraz z prze-chodzeniem na emeryturę generacji baby boomu ceny aktywów zaczną spadać. Im większy nastąpi spadek udziału oszczędzających, tym gwał-towniejszego należy oczekiwać spadku cen aktywów.

Zgodnie z projekcją demograficzną przedstawioną na wykresie 2 spadku wartości aktywów o charakterze umiarkowanym należy spodzie-wać się w Ameryce Północnej, bardziej wymownego w UE15, a gwałtow-nego w Europie Wschodniej rozpoczynającego się w granicach 2030 r. W ciągu najbliższych 20 lat należy jednak oczekiwać, iż poziom popytu na aktywa emerytalne utrzymany zostanie na wysokim poziomie, po części w wyniku wyższej skłonności do oszczędzania podmiotów indy-widualnych oczekujących dłuższego życia (Samborski 2009, s. 60–61).

EMERYTURY A KRYZYS FINANSOWY

Niekorzystny wpływ na stan finansów systemów emerytalnych wy-wierają obok zmian demograficznych zmiany koniunkturalne, w szcze-gólności kryzysy finansowe. Według szacunków OECD w 2008 r. w efek-cie kryzysu finansowego globalne aktywa emerytalne straciły na warto-ści 5,4 bln USD, co stanowiło ponad 20% ich wartości ogółem (Yermo, Severinson 2010, s. 8). Najniższą realną stopę zwrotu odnotowały fun-dusze emerytalne w Irlandii, Australii, USA, Islandii, Belgii, Kanadzie, na Węgrzech, czy w Japonii (poniżej minus 20%) (OECD 2010b, s. 49). Zauważyć jednak należy, iż kryzys finansowy wpływa w różny sposób na plany emerytalne, w zależności od ich rodzaju.

W prywatnych planach emerytalnych o zdefiniowanej składce każda osoba oszczędza na emeryturę w ramach wyodrębnionego indywidualne-go konta, a wysokość świadczenia emerytalnego jest uzależniona od wartości zgromadzonych składek i wyników inwestycyjnych funduszu. Inwestycje obciążone wysokim ryzykiem w warunkach boomu na rynku akcji przynoszą większe korzyści, jednak w warunkach kryzysu finanso-wego zainwestowane środki tracą szybko na wartości, czyniąc osoby korzystające na bieżąco ze zgromadzonych środków uboższymi.

Dekoniunktura na rynku akcji nie ma jednak większego znaczenia dla ludzi młodych, którzy obecnie nie korzystają jeszcze ze zgromadzo-nych środków. Tworzy ponadto okazje zakupu aktywów finansowych taniej, co w przyszłości powinno przełożyć się na wyższą stopę zwrotu z inwestycji (Keeley, Love 2010, s. 74–75). Pojawia się więc problem właściwej alokacji zgromadzonych na indywidualnych kontach środków pieniężnych w warunkach zmienności cyklu koniunkturalnego. Rozwią-zaniem tego problemu stało się wprowadzenie w części funduszy eme-rytalnych zmiennej alokacji w aktywa ryzykowne i bezpieczne dostoso-

wanej do wieku ubezpieczonego. Wyznacznikiem takiej strategii był wiek i zdefiniowana z góry ścieżka redukcji zaangażowania w instrumenty ryzykowne.

Warto jednak zastanowić się nad tym, czy aby strategia taka nie powinna uwzględniać specyficznych uwarunkowań konkretnych osób. Wspomnieć tu można o zmianie celów ubezpieczonego, jego sytuacji finansowej w różnych okresach życia, czy też indywidualnej zdolności do ponoszenia ryzyka w czasie. Warto też wziąć pod uwagę stan rynku kapitałowego i oczekiwane przyszłe stopy zwrotu z instrumentów finan-sowych (Sołdek 2009, s. 147).

W prywatnych planach emerytalnych o zdefiniowanym świadczeniu emerytury są wypłacane na określonym poziomie niezależnie od wyni-ków finansowych funduszy. Krach na rynku giełdowym spowodował jednak, iż funduszom coraz trudniej jest zrównoważyć wartość posiada-nych aktywów z wysokością zobowiązań emerytalnych. Na przykład deficyt największego w Wielkiej Brytanii planu emerytalnego o zdefinio-wanym świadczeniu firmy British Telecom wyniósł w 2008 r. 9 mld funtów (a według innych szacunków nawet 11 mld funtów), co w przy-bliżeniu odpowiada wartości rynkowej tego przedsiębiorstwa. Plany ta-kie jak ten mogą próbować uzupełnić niedobory poprzez zwiększenie składek, bądź też cięcia w świadczeniach. W przypadku funduszu BT szacuje się, iż będzie on potrzebował dodatkowo 500 mln funtów rocz-nie przez następne 17 lat.

W przypadku bankructwa przedsiębiorstwa prywatnego prowadzą-cego plan emerytalny ubezpieczeni mogą stracić wszystkie zgromadzo-ne środki, bądź też otrzymać znacznie mniejszą sumę z systemu gwa-rancyjnego (Keeley, Love 2010, s. 74–75). Dobrze rozwinięto programy ubezpieczeń emerytur w USA, Kanadzie, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Szwecji, Szwajcarii czy Japonii (Stewart 2007). Warto w tym miejscu zauważyć, iż w 2008 r., w krajach OECD w prywatnych planach emery-talnych o zdefiniowanym świadczeniu, czy też innych planach gwaran-tujących określoną stopę zwrotu lub świadczenie, ulokowanych było około 60% aktywów emerytalnych (Yermo, Severinson 2010, s. 8).

Kryzys finansowy dotknął jednak nie tylko prywatne plany emerytal-ne. W wielu badaniach zwraca się uwagę na pogarszającą się sytuację ubezpieczonych w publicznym systemie emerytalnych. W raporcie przy-gotowanym przez US National Public Radio w marcu 2010 r., ocenia-jącym różne szacunki, co do kształtowania się pasywów i aktywów sta-nowych funduszy emerytalnych, obliczono czas, który hipotetycznie po-trzebny byłby na spłatę wszystkich zobowiązań emerytalnych w poszcze-gólnych stanach, przy założeniu, iż przeznaczałyby one wszystkie swoje wpływy podatkowe właśnie na ten cel. Najlepiej wypadł Vermont, któremu zajęłoby to 1,7 roku. Na przeciwnym biegunie są stany Ohio i Kolorado, gdzie potrzeba byłoby ponad 8 lat (Keeley, Love 2010, s. 74–75).

Na szczeblu krajowym publiczne plany emerytalne są znacznie bezpieczniejsze. Jednak tylko w ośmiu krajach OECD wartość publicz-nych rezerw emerytalnych przekroczyła 5% PKB, które głównie inwe-stowano w obligacje rządowe – patrz wykres 3 (OECD 2010b, s. 46).

Wykres 3. Aktywa emerytalne w relacji do PKB w krajach OECD (% PKB w 2008 r.)

Źródło: (OECD 2010b, s. 46).

Inwestycje takie obciążone są stosunkowo niskim ryzykiem. W USA czy Hiszpanii rezerwy inwestowane są w całości w obligacje, a w Korei portfel inwestycyjny składa się w 80% z obligacji. W przypadku Japonii, Polski, Portugalii stanowią one ponad 60%. Natomiast w Australii, Irlan-dii i Nowej Zelandii udział obligacji w portfelu inwestycyjnym nie prze-kracza 20% (OECD 2009b, s. 105). Część krajów jest więc w znacznie większym stopniu narażone na ryzyko rynku finansowego niż inne.

Trzeba zdać sobie sprawę, iż kryzys niekorzystnie wpływa nawet na te państwowe systemy emerytalne, których portfele inwestycyjne ob-ciążone są niewielkim ryzykiem. Bezrobocie, wolniejszy wzrost gospo-darczy zmniejszają przecież wpływy podatkowe budżetu i dochody ze

0

20

40

60

80

100

120

GR

C

LUX

TU

R

FR

A

BE

LIT

A

AU

T

SV

K

DE

U

CZE

NO

R

HU

N

PO

L

ME

X

ES

PN

ZL

PR

T

JPN

KO

R

SW

E

IRL

DN

K

CA

N

FIN

GB

RU

SA

AU

S

CH

E

NLD

ISL

Aktywa funduszy prywatnych Publiczne rezerwy emerytalne


składek w publicznych systemach emerytalnych. W warunkach zawiro-wań na rynku pracy wielu pracowników decyduje się również na wcze-śniejsze emerytury.

Ponadto konieczność sfinansowania pakietów stymulacyjnych i po-mocowych zwiększa presje na finanse publiczne w kolejnych latach. Rządy zmuszone są do pozyskiwania coraz większej ilości środków finansowych w formie dłużnej w celu sfinansowania z jednej strony pakietów pomocowych i stymulacyjnych, z drugiej deficytu budżeto-wego oraz zrekompensowania utraconych dochodów. Szacuje się, iż w 2010 r. rządy krajów OECD pożyczyły około 16 bln USD. W przyszło-ści zwiększy to zapewne presję na cięcie wydatków emerytalnych oraz innych programów publicznych (Keeley, Love 2010, s. 74–75).

UWAGI KOŃCOWE

Problem starzejących się społeczeństw jest jednym z największych wyzwań naszych czasów. Starsi ludzie żyją dziś znacznie dłużej, prowa-dząc bardziej higieniczny tryb życia niż poprzednie generacje. Sprzyjają temu osiągnięcia współczesnej medycyny. Prawdopodobieństwo, że nowo narodzone dziecko dożyje obecnie 65 lat wynosi dla chłopców i dziewcząt, odpowiednio ponad 80% i 90% (OECD 2011). Wraz z po-stępem cywilizacyjnym spada jednak wskaźnik dzietności. W efekcie rośnie mediana wieku nie tylko ogółu populacji, ale również osób aktyw-nych zawodowo.

Podejmowane są więc wysiłki ukierunkowane na podniesienie efek-tywnego wieku emerytalnego. Tworzony jest system bodźców, głównie finansowych, zachęcający do pracy dłuższej od ustawowego wieku emerytalnego. Jeżeli jednak popyt na pracę osób starszych będzie niewielki, reformy systemu emerytalnego mogą okazać się mało sku-teczne. Pewnym zabezpieczeniem państwowej części systemu emery-talnego może okazać się zwiększenie (w części krajów utworzenie) publicznej rezerwy emerytalnej. Niemniej jednak zachęty finansowe powinny stanowić integralną część systemu emerytalnego, gdyż od-grywają one ważną rolę w decyzjach dotyczących czasu przejścia na emeryturę. Ponadto nie można doprowadzać do sytuacji, w której wcześniejsza emerytura jest dodatkiem do wynagrodzenia z tytułu dal-szej aktywności zawodowej.

W kontekście zachodzących zmian demograficznych pozytywnie należy ocenić tendencje przechodzenia w wielu prywatnych funduszach emerytalnych z modelu o zdefiniowanym świadczeniu na system zdefi-niowanej składki. W przypadku planów emerytalnych o zdefiniowanej składce wydaje się jednak, iż uzasadnionym byłoby, ze względu na zmienność cyklu koniunkturalnego, zróżnicowanie kierunków alokacji środków finansowych w zależności od wieku ubezpieczonego. W przy-padku ludzi młodych w większym stopniu portfel inwestycyjny może bazować na ryzykownych instrumentach finansowych, w przypadku na-tomiast starszych, wskazane byłoby zachowanie ostrożności w kształ-towaniu tego portfela.

Warto zwrócić uwagę na potrzebę większego zróżnicowania geo-graficznego inwestycji funduszy emerytalnych (szerzej: Reisen 1997). Wymagałoby to oczywiście zmian prawnych w wielu krajach. Postulat ten nabiera jednak znaczenia w świetle zróżnicowania cykli demogra-ficznych w przekroju poszczególnych obszarów geograficznych. Libera-lizacja inwestycji zagranicznych funduszy emerytalnych pozwoliłaby więc na tworzenie portfeli stosunkowo odpornych na cykle demogra-ficzne różne w poszczególnych regionach.

Działania w obszarze prywatnych funduszy emerytalnych powinny zostać także ukierunkowane na poprawę pension fund governance. Zwrócić trzeba uwagę na cztery jego elementy, wymagające w pierw-szej kolejności zmian: wynagrodzenia, zarządzanie ryzykiem, rolę rady jako efektywnego monitora (przede wszystkim w obszarze zarządza-nia ryzykiem i wynagrodzeń), jej strukturę, czy też rolę akcjonariuszy w nadzorze nad funduszami emerytalnymi (szerzej: Stewart, Yermo 2008; Samborski 2011).

LITERATURA

Antolin P. (2007), Longevity Risk and Private Pensions, OECD Working Papers on Insurance and Private Pensions No. 3, ParisD.

Davis E.P., Li C. (2003), Demographics and Financial Asset Prices in the Major Industrial Economies, Brunel University Economics and Finance Working Paper 03-07, West London: Brunel University.

Holzmann R., red. (2009), Aging Population, Pension Funds, and Financial Mar-kets Regional Perspectives and Global Challenges for Central, Eastern, and Southern Europe, Washington, DC: World Bank.

Keeley B., Love P. (2010), From Crisis to Recovery The Causes, Course and Consequences of The Great Recession, Paris: OECD.

OECD (2007), Pensions at a Glance 2009. Public Policies Across OECD Coun-tries, Paris.

OECD (2009a), Pensions at a Glance 2009. Retirement-Income Systems in OECD Countries, Paris.

OECD (2009b), OECD Private Pensions Outlook 2008, Paris.OECD (2010a), OECD Factbook 2010, Paris.OECD (2010b), OECD Economic Surveys: Netherlands, Paris.OECD (2011), Pensions at a Glance 2011. Retirement-Income Systems in OECD

and G20 Countries, Paris: OECD.Reisen H. (1997), Liberalising Foreign Investments by Pension Funds: Positive

and Normative Aspects, OECD Working Paper No. 120, Paris: OECD.Samborski A. (2009), Demografia, fundusze emerytalne I rynki finansowe, w: 10

lat reformy emerytalnej w Polsce. Efekty, szanse, perspektywy i zagrożenia. Red. F. Chybalski, I. Staniec, Łódź: Politechnika Łódzka.

Samborski A. (2011), Kryzys finansowy a nadzór korporacyjny, „Problemy Zarzą-dzania” nr 1, s. 233–256.

Sołdek A. (2009), Wielofunduszowość w II filarze polskiego systemu emerytalne-go, w: 10 lat reformy emerytalnej w Polsce. Efekty, szanse, perspektywy i zagrożenia. Red. F. Chybalski, I. Staniec, Łódź: Politechnika Łódzka.

Stewart F. (2007), Benefit Security Pension Fund Guarantee Schemes, OECD Working Papers on Insurance and Private Pensions, No. 5, Paris: OECD.

Stewart F., Yermo J. (2008), Pension Fund Governance: Challenges and Potential Solutions, „Financial Market Trends” nr 95, s. 223–264.

SUMMARYSUMMARY

Architecture of national pension systems is diverse. Worked out solutions are not fixed. Retirement-income regimes are conti-nually adjusted to changing environmental conditions. Among the challenges that present day poses to pension schemes mainly paid attention to the problem of an aging population. The text describes the trends of changes in pension systems and the basic determinants of conditioning these changes. The author has highlighted the need to raise the effective age of labour-market exit. He also drew attention to the need for increased public pension reserve. In the case of private pension funds, proposed linking the allocation of funds with life cycle and the liberalization of foreign investments. It was also stressed that the activities in the area of private pension funds should be focused on improving the pension fund governance.

WSTĘP

Polska reforma emerytalna była wzorowana w znacznym stopniu na założeniach systemów emerytalnych krajów Ameryki Łacińskiej. Jed-nym z pierwszych, który podjął się przeprowadzenia reformy, było Chile (1981 r.). Sukces tej reformy odbił się szerokim echem i spowodował, że wiele krajów wzorowało zmiany systemu zabezpieczenia emerytalne-

SYSTEM EMERYTALNY W POLSCE I NA ŚWIECIE – STAN I PERSPEKTYWY

Maja PrudzienicaUniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

Katedra Nauk o Przedsiębiorstwie, WGRiT w Jeleniej Górze

go na systemie chilijskim. W 1993 r. w ślad za Chile poszło Peru i Ko-lumbia, Argentyna, w 1994 r. Kostaryka i Estonia, w 1996 r. Urugwaj, w 1997 r. Meksyk i Węgry, a w 1999 r. Polska. Po latach systemy te pod wpływem nieoczekiwanych bądź niezauważonych czynników, m.in. de-mograficznych, ekonomicznych, społecznych itp., musiały być korygo-wane. Celem artykułu jest przeprowadzenie analizy systemów emerytal-nych w Polsce, Chile, Argentynie oraz w wybranych krajach Europy Za-


chodniej. Pozwoli ona na wstępną identyfikację czynników, które wymu-

siły zmiany w systemach emerytalnych w tych krajach. Ostatecznie zo-

stanie podjęta próba wyznaczenia kierunków i wniosków, które być

może pozwolą na wykorzystanie zastosowanych rozwiązań w Polsce1.

ANALIZA I KIERUNKI ZMIAN SYSTEM EMERYTALNEGO W POLSCE

System ubezpieczeń emerytalnych funkcjonujący w Polsce przez

ponad 50 lat nie zapewnił obywatelom godnego zabezpieczenia świad-

czeń emerytalnych. Rosnąca w sposób nieproporcjonalny liczba emery-

tów i rencistów, przy jednoczesnym spadku zatrudnienia (przy spadku

przyrostu naturalnego) oraz wysokie obciążenia składkami na ubezpie-

czenia społeczne, powodowały znaczny wzrost kosztów pracy oraz do-

prowadziły do trudności w utrzymaniu płynności finansowej Funduszu

Ubezpieczeń Społecznych (Kołosowska 2004). W związku z tym po

1989 r. wraz przekształceniami, jakie zaszły w Polsce, uświadomiono

sobie, że należało by stworzyć inny, zreformowany system ubezpieczeń

społecznych. Rok 1999 zapoczątkował wprowadzenie istotnych zmian

w tymże systemie. Istotę tych zmian charakteryzują trzy wzajemnie po-

wiązane elementy: różnorodność źródeł finansowania dochodów eme-

rytalnych, wzrost roli indywidualnej przedsiębiorczości i indywidualnych

inicjatyw oraz ograniczenie asekuracyjnej roli państwa.

System emerytalny funkcjonujący w Polsce został oparty na tzw.

systemie mieszanym (jest on swoistym połączeniem umowy pokolenio-

wej i ubezpieczeń kapitałowych), na który składają się dwa niezależne

systemy finansowania: bieżące składki uczestników (wszystkich pracu-

jących) – tzw. umowa generacyjna lub system repartycyjny oraz opro-

centowany kapitał (system kapitałowy).

Założeniem nowego systemu było przede wszystkim uzależnienie

wielkości emerytury od wysokości składek, doprowadzenie do samofi-

nansowania się systemu, zbudowanie takich mechanizmów, które za-

pewnią bezpieczeństwo zgromadzonych środków i dążenia do obniżenia

kosztów funkcjonowania systemu. Aby osiągnąć te założenia, należało

utworzyć instytucje, które zajmowały by się gromadzeniem środków

pieniężnych i ich lokowaniem z przeznaczeniem na wypłatę członkom

funduszu po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego. Takimi instytu-

cjami są otwarte fundusze emerytalne (OFE). Organem zarządzającym

OFE jest według ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy eme-

rytalnych2 powszechne towarzystwo emerytalne (PTE).

W ówczesnym czasie założenia te były bardzo rewolucyjne. Jednak

nie dokonano korekty ważnych elementów tego systemu, a mianowicie:

likwidacji wcześniejszych emerytur, których z roku na rok przybywa;

ograniczenia przywilejów emerytalnych służb mundurowych i górników;

podwyższenia wieku emerytalnego kobiet do 65. roku życia3. Ponad-

to całkowicie poza systemem są rolnicy, którzy na emerytury odkładają

w KRUS4)5. Ich zaniechanie spowodowało, że w chwili obecnej rząd

stanął przed koniecznością wprowadzenia istotnych korekt, które wzbu-

dziły wiele kontrowersji zarówno w środowisku specjalistów, jak i opinii

publicznej (Kostrzewski 2011a, 2011b; Korzycki 2011). Rząd zapropo-

nował zmiany (określając je jako korekty regulacyjne), które należy do-

konać w obecnym systemie emerytalnym:

1) obniżenie składki do OFE (z obecnych 7,3% do 2,3%) i zużycie jej

na wypłaty bieżących emerytur przez ZUS; pozostałe 5% ma być prze-

kazane na specjalne subkonto w ZUS. Środki mają być waloryzowane

o wskaźnik wzrostu gospodarczego z ostatnich 5 lat i inflacji. Składki do

OFE miałyby wzrastać w biegiem lat, aż do poziomu 3,5%. Waloryzacja

subkonta drugofilarowego przy zachowaniu integralności drugiego filara

będzie przebiegała według średniego nominalnego wzrostu PKB z ubie-

głych, mijających pięciu lat, krocząco. Każdy rok będzie dodawał kolej-

ne lata, z zastrzeżeniem nieujemności wskaźnika waloryzacji. Zapewni

to prawdopodobny zwrot na poziomie identycznym lub wyższym od

dzisiejszej obligacyjnej części OFE;

2) podniesienie limitu udziału akcji w aktywach OFE, który będzie

wzrastał stopniowo do 2020 r. do 62% (obecnie jest to 40%). Zakłada

się, że biorąc pod uwagę możliwości inwestycyjne OFE i ich wpływ na

stopy zastąpienia w kolejnych latach należy rozważyć dalsze zwiększa-

nie limitu lokat w powyższe instrumenty, aż do uzyskania limitu w wyso-

kości około 95%;

3) wprowadzenie ulgi podatkowej na dobrowolne oszczędności

emerytalne gospodarstw domowych na tzw. Indywidualnych Kontach

Zabezpieczenia Emerytalnego. Początkowo będą oni mogli odpisać od

podstawy opodatkowania 2% wynagrodzenia (po raz pierwszy w rozli-

czeniu za 2012 r.), a docelowo od 2017 r. – 4% wynagrodzenia. Ulga ma

dotyczyć także osób prowadzących działalność gospodarczą6.

Powyższe działania argumentowane są koniecznością ograniczenia

przyrostu długu publicznego oraz deficytu finansów publicznych, który

dzięki ich wprowadzeniu wyniesie prawdopodobnie około 6% w 2011 r.

W opinii ekspertów zarówno polskich, jak i reprezentujących OECD

i Komisję Europejską zabiegi te mają charakter doraźnego ratowania

budżetu emerytalnego. Większość z nich uważa, że sytuację finansową

w tym obszarze można ratować innymi sposobami, takimi jak, np. pod-

niesienie składek lub zwiększenie liczby płacących składki (czyli m.in.

likwidacje przywilejów emerytalnych lub zmniejszenie wypłat w wyniku

podniesienia wieku emerytalnego).

Proponowane zmiany mają również na celu m.in. dążenie do

zmniejszenia kosztów ponoszonych przez członków OFE (zakaz akwi-

zycji, zmniejszanie opłat od składek), zniesienie opłaty za transfer (po-

przednio było możliwe dokonanie bezpłatnego transferu po dwóch la-

tach członkostwa w danym OFE), zwiększenie limitu możliwości inwe-

stowania aktywów OFE.

Założeniem reformy systemu emerytalnego w początkowej fazie

było doprowadzenie do sytuacji, w której system repartycyjny (I filar)

zostanie zastąpiony całkowicie przez system kapitałowy (II filar), wspar-

ty oszczędnościami emerytalnymi obywateli (III filar). Zjawiska zacho-

dzące w obszarze ekonomicznym, politycznym oraz społecznym zarów-

no w skali kraju, jak i świata uniemożliwiły dotrzymanie tych założeń.

Dlatego też decydenci podjęli takie, a nie inne decyzje dotyczące korekty

systemu emerytalnego. Jakie przyniosą one skutki, dowiemy się za parę

lat. Pamiętać należy jednak, iż twórcy reformy z 1999 r. sygnalizowali, że

jeśli przyszli emeryci będą chcieli otrzymywać świadczenia emerytalne

na poziomie zbliżonym do wynagrodzeń, to powinni przede wszystkim

oszczędzać w III filarze, ponieważ emerytury otrzymane z I i II filaru

osiągną minimalny poziom. Warto dostrzec i to założenie.

ANALIZA I KIERUNKI ZMIAN SYSTEMÓW EMERYTALNYCH W KRAJACH AMERYKI ŁACIŃSKIEJ – CHILE I ARGENTYNA

Reforma systemu emerytalnego (przeprowadzona w 1981 r.) przy-

jęła w Chile radykalną formę zamiany systemu repartycyjnego na ka-

pitałowy, tworząc tym samym dwufilarowy system zabezpieczeń.

Pierwszy filar tworzyły obowiązkowe ubezpieczenia kapitałowe, drugi

– dobrowolne ubezpieczenia emerytalne. Nowy system emerytalny był

obowiązkowy dla wszystkich nowo zatrudnianych i dobrowolny dla

pracujących.

Zreformowany system emerytalny był nadzorowany i regulowany

przez państwo, a administracja znajdowała się w rękach prywatnych, tj.

specjalnych firmach zarządzających (AFP), nadzorowanych przez urząd

nadzoru (SAFP). Poza systemem emerytalnym zabezpieczenie minimal-

ne zapewniano z budżetu państwa w formie pomocy społecznej (PASIS)

(Hadyniak, Monkiewicz 1999).

Chilijski system emerytalny rozwijał się jak dotąd bardzo pomyśl-

nie, przede wszystkim dzięki osiągniętej w tym czasie 12% stopie zwro-

tu z aktywów zarządzanych przez fundusze emerytalne, przy średniej

strukturze portfela składającej się w 35% z akcji i w 65% z papierów

dłużnych. Połączenie wysokiej rentowności lokat oraz szybkie tempo

wzrostu składek powoduje, że prognozowana stopa zastąpienia kształ-

tuje się na poziomie prawie 80% średnich dochodów wypracowanych

w ciągu ostatnich dziesięciu lat. W tym czasie utrzymywał się wysoki

wskaźnik wzrostu gospodarczego, a także nastąpił szybki i znaczny

rozwój rodzimego rynku kapitałowego (K. P. Ambachtsheer, D.D. Ezra…

2001). O wysokości emerytur z systemu chilijskiego decydują przede

wszystkim wyniki inwestycyjne funduszy emerytalnych utrzymujące się

na poziomie wyższym niż oczekiwali twórcy reformy.

W Argentynie reforma emerytalna weszła w życie w 1994 r.

W pierwotnych założeniach zakładano zastosowanie substytucyjnego

modelu chilijskiego, jednak proces legislacyjny doprowadził do rozwią-

zania „mieszanego” – publiczno-prywatnego i repartycyjno-kapitałowe-

go (Arza 2006).

Nowy system składał się z dwóch obowiązkowych filarów. I filar to

finansowana ze składek pracodawców emerytura (minimalna) w jedno-

litej wysokości dla wszystkich spełniających warunki wieku emerytalne-


go i okresu ubezpieczenia. Drugi filar, finansowany ze składek ubezpie-

czonych, dawał wybór ubezpieczonym między funduszami emerytalny-

mi zarządzanymi przez prywatne firmy i jedną będącą własnością banku

państwowego a repartycyjnym systemem zarządzanym przez państwo-

wą instytucję zabezpieczenia społecznego ANSES. Osoby, które wybrały

system repartycyjny, mogły w każdym momencie przejść do systemu

kapitałowego, ale niemożliwe było przejście z systemu kapitałowego do

repartycyjnego. Natomiast osoby powyżej 70 roku życia, bez wypraco-

wanej emerytury i bez innych środków utrzymania, mogły liczyć na po-

moc społeczną (Kritzer 2001/2002).

Analizując przyczyny, okoliczności i szczegółowe rozwiązania obu

reform można stwierdzić, że w istotny sposób wywarły one wpływ na

reformy emerytalne w innych krajach. Reforma chilijska stała się

znacznie bardziej znana w świecie, na co wpłynął zarówno jej pionierski

charakter, jak i spopularyzowanie przez Bank Światowy. Znaczenie

miały także reformy emerytalne wzorowane na chilijskiej, wprowadzo-

ne w kolejnych państwach Ameryki Łacińskiej, w tym w Argentynie.

Fakt, że reforma argentyńska, w odróżnieniu od chilijskiej, została

wprowadzona w warunkach demokratycznych, dało legitymizację tego

typu reformom i ułatwiło odwoływanie się do tego wzorca w innych

krajach, w tym w Polsce (Muller 2003).

Reformy emerytalne przeprowadzone w tych krajach dały mieszane

efekty, choć niewątpliwie w pewnym stopniu osiągnięto zamierzone re-

zultaty. Jednak w trakcie wdrażania reformy i funkcjonowania systemów

pojawiły się pewne problemy – przede wszystkim niedostateczny zakres

i poziom zabezpieczenia emerytalnego. Podobnie jak w Polsce, kryzys

finansów publicznych wymusił wdrożenie mniej lub bardziej radykal-

nych korekt. Spowodowało to powstanie fali ponownych reform emery-

talnych w obu państwach w latach 2005–2008.

Zmiany w systemie chilijskim w 2008 r. miały charakter komplekso-

wy. Obejmowały one szereg kwestii uznanych za słabości dotychczaso-

wego, funkcjonującego do blisko 30 lat systemu. Wzmocniono przede

wszystkim zabezpieczenie minimalne oraz ułatwiono dostęp do emery-

tury Równocześnie utrzymano podstawowe rozwiązania strukturalne.

W Argentynie zmiany przybrały bardziej radykalną formę – całkowi-

cie wycofano się z prywatnego systemu emerytalnego (przeprowadzo-

no swego rodzaju nacjonalizację systemu emerytalnego). Zwolennicy

tego typu zmian uważali, że to jedyny sposób ochrony funduszy emery-

tów przed skutkami obecnego kryzysu finansowego. Krytycy wskazy-

wali, że to próba zdobycia dodatkowych pieniędzy, które zostaną wyko-

rzystane na spłatę zadłużenia.

Obecnie model chilijski jest bardzo mocno popierany i propagowany

przez organizacje światowe, natomiast model argentyński nie spotkał

się z przychylnym przyjęciem opinii publicznej oraz ekspertów, a przede

wszystkim inwestorów.

ANALIZA ORAZ KIERUNKI ZMIAN W KRAJACH EUROPY ZACHODNIEJ

Kraje Europy Zachodniej mają różnorodne systemy ubezpieczeń

społecznych. Różnią się one przede wszystkim poziomem ochrony,

warunkami nabywania uprawnień do świadczeń oraz sposobem obli-

czania ich wysokości.

OFE oparte na wzorze południowoamerykańskim nie znalazły w tych

krajach naśladowców. Drugi filar tworzą przede wszystkim fundusze

branżowe lub zakładowe; działają one np. w Holandii, Włoszech, Danii

i Francji. W systemie tym pracowników (reprezentowanych przeważnie

przez związki zawodowe) i pracodawców z tej samej branży czy dużego

koncernu łączy jeden wspólny cel – zapewnienie sobie godziwej emery-

tury. W Holandii wiek emerytalny wynosi 65 lat; po przepracowaniu 40

lat pracujący otrzymują świadczenia w wysokości 70% ich ostatniej

pensji (budżet płaci 40%, reszta pokrywana jest z drugiego filaru).

Szwajcaria jest jedynym państwem z tej grupy krajów, w którym

zdecydowano się na wprowadzenie obowiązkowego uczestnictwa

w drugim filarze.

Rządy większości państw UE zastanawiają się, czy ich systemy

wytrzymają potrzeby starzejącego się społeczeństwa. W 2025 r. 40%

mieszkańców UE przekroczy 65. rok życia; obecnie wynosi on około

23%. Wartość wypłacanych świadczeń sięgnie w niektórych krajach

20% PKB. Tylko Irlandii i Portugalii nie grozi wystąpienie zjawiska starze-

nia się społeczeństwa z uwagi na to, że średnia wieku w tych krajach

jest stosunkowo niska. Ponadto odnotowują one ciągle wysoki przyrost

naturalny.

Państwowe budżety obciążają najbardziej włoscy i greccy emeryci,

których świadczenia niemal w całości pochodzą z państwowej kasy. Co

przyniosło obecnie negatywne skutki w postaci zagrożenia funkcjono-

wania finansów publicznych w tych krajach. Angielscy i irlandzcy eme-

ryci uzależnieni są w 60% od kasy państwowej, w Niemczech natomiast

z drugiego filara korzysta 50% uprawnionych; przede wszystkim są to

pracownicy dużych przedsiębiorstw.

Istnienie powyższych zjawisk powoduje, że w Europie coraz czę-

ściej dyskutuje się na temat konieczności stworzenia systemów eme-

rytalnych, opierających działalność na zasadzie stworzenia indywidual-

nych planów emerytalnych, w których składki odkładane były by na

indywidualnych kontach w otwartych funduszach emerytalnych. Roz-

wiązanie to umożliwiłoby odejście od konieczności uzależniania się

przyszłego emeryta od jednego miejsca pracy czy kraju, w którym

mieszka (Szoszkiewicz 1999; Prudzienica-Grunt 2003).

Należy zaznaczyć, że w Europie podejmuje się decyzje o podniesie-

niu wieku emerytalnego stopniowo (np. we Francji wiek 62 lat będzie

obowiązywał dopiero w 2018 r.); mimo to budzi on wiele protestów

społecznych. Poza tym kraje europejskie zaczynają przerzucać odpo-

wiedzialność za emerytury na pracowników i pracodawców. Przechodzi

się także na systemy o zdefiniowanej składce lub hybrydowe.

W państwach Europy Zachodniej panuje powszechne przekonanie,

że utrzymanie obecnego poziomu świadczeń, nawet kosztem podniesie-

nia wysokości podatków czy składek, jest lepszym rozwiązaniem niż

podnoszenie wieku emerytalnego, czy wydłużanie czasu pracy.

PODSUMOWANIE

W większości krajów obecnie coraz wyraźniej zaznacza się zjawisko

starzenia się społeczeństwa. System repartycyjny występujący w prze-

ważającej części tych krajów jako system zabezpieczenia społecznego

przestał zdawać egzamin. W związku z tym rządy poszczególnych

państw stanęły przed koniecznością zreformowania systemu tak, aby

świadczenia emerytalne nie były uzależnione od zjawiska starzenia się

społeczeństwa, kryzysów społecznych, politycznych czy finansowych.

Próba przedstawienia specyfiki systemów emerytalnych miała na

celu pokazanie, jak poszczególne państwa radzą sobie ze zjawiskami

zachodzącymi w tym obszarze. Z analizy poszczególnych systemów

można wysnuć domniemanie, że wdrażanie korekt w tym obszarze jest

konieczne, a wręcz wymagalne. Czynnikami w istotnej mierze wpływa-

jącymi na podejmowane reformy są przede wszystkim: sytuacja finan-

sów publicznych poszczególnych państw, niewydolność budżetów

państw wobec wzrastającego poziomu wypłat emerytur, sytuacja na

rynkach pracy, zjawisko starzenia się społeczeństwa.

W związku z tym rządzący powinni dostrzec konieczność zmniej-

szania obciążenia budżetów państw wypłacanymi świadczeniami eme-

rytalnymi. W tym celu, szczególnie w przypadku Polski, powinno się

zlikwidować uprzywilejowane systemy emerytalne (służby mundurowe,

górnicy, sędziowie, rolnicy), wydłużyć wiek emerytalny oraz wprowa-

dzić jeszcze większe zachęty, np. podatkowe, dla obywateli do indywi-

dualnego „oszczędzania emerytalnego”7.

Poza tym państwo, wprowadzając jakiekolwiek zmiany, powinno

prowadzić dialog ze społeczeństwem, czego, niestety, zabrakło w mo-

mencie wprowadzania zmian w 2011 r.

1 W materiale wykorzystano fragmenty referatu (Prudzienica-Grunt 2003, s. 104––112). Pozwoli to na podjęcie próby przeprowadzenia krytycznej analizy stanu wiedzy o systemie ubezpieczeń emerytalnych w 2003 r. i w chwili obecnej.

2 Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (DzU z 2010 r., nr 34, poz. 189).

3 Polska ma jeden z najniższych w Europie wskaźników zatrudnienia – 52,8%; średnia dla krajów UE15 to 65,2%.

4 Podjęto się próby przeprowadzenia reformy KRUS. Dokonano tego w marcu 2011 r. z inicjatywy PSL. Jednakże słowo reforma w tym przypadku zastoso-wano nad wyrost. Wprowadzona zmiana ma przynieść jedynie oszczędności rzędu kilku milionów złotych w odniesieniu do około 16 mld zł, które do rolni-czych emerytur musi dopłacać co roku państwo.

5 Do pogarszającej się sytuacji przyczyniło się wiele innych czynników, np. sytu-acja na rynkach finansowych, niepokoje społeczne w Polsce i innych pań-stwach, wzrost kosztów utrzymania administracji publicznej. W opracowaniu odniesiono się do tych, które są najczęściej podnoszone w dyskusjach.


6 Zmiany te weszły w życie z dniem 1.05.2011 r. Patrz: (Michał Boni… 2011).7 Pewnym rozwiązaniem jest wprowadzenie w 2011 r. ulgi podatkowej od do-

chodów osobistych oszczędności wpłacanych przez obywateli na Indywidual-ne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego.

LITERATURA

Ambachtsheer K.P., Ezra. D.D. (2001), Fundusze Emerytalne, Kraków: Dom Wy-dawniczy ABC, s. 224–237.

Arza C. (2006), Distributional impacts of pension policy in Argentina: Winners and losers within and across generations, „International Social Security Re-view”, vol. 59, nr 3.

Hadyniak B., Monkiewicz J. (1999), Fundusze emerytalne. II filar, Warszawa: Poltext.Kołosowska B. (2004), Skutki finansowe reformy systemu emerytalnego w Pol-

sce, Toruń: UMK.Kostrzewski L. (2011a), Co nam zostało z reformy emerytalnej, cz. I, [dostęp

25.07.2011], na stronie: www.gazetawyborcza.pl.

Kostrzewski L. (2011b), Co nam zostało z reformy emerytalnej, cz. II, [dostęp 18.07.2011] na stronie: www.gazetawyborcza.pl.

Korzecki R. (2011), Amerykański ekspert o polskim systemie emerytalnym: Zbyt kosztowne OFE, [dostęp 27.07.2011] na stronie: www.polityka.pl.

Kritzer B.E. (2001/2002), Argentina’s Pension System, „Social Security Biulletin”, Vol. 64, No. 1

Müller K. (2003), Privatising old-age security. Latin America and Eastern Europe compared, Cheltenham, Northampton: Edward Elgar.

Michał Boni przedstawił projekt zmian w OFE (2011), [dostęp 25.07.2011] na stronie: www.forbes.pl.

Prudzienica-Grunt M. (2003), Systemy emerytalne w Polsce i na Świecie jako fundament powstania nowych tworów organizacyjnych (np. Powszech-nych Towarzystw Emerytalnych), w: R. Rutka (red.), Dostosowanie pol-skich przedsiębiorstw i instytucji do wymogów gospodarki rynkowej. Re-lacje z otoczeniem, Gdańsk: Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdań-skiego.

Szoszkiewicz A. (1999), Unia Emerytów wprost o emeryturach, „Wprost” nr 35.

SUMMARYSUMMARY

Pension systems are one of the most important elements of modern societies, and therefore increasingly becoming a subject of discussion in various newsgroups, which does not necessarily lead to put forward constructive proposals. Aspect of the unfini-shed reform of 1999 exacerbated this trend. Areas that have been omitted in the implementation of the reform (the exclusion of large professional groups from the system, the late introduction of bridging pensions, stop privatization state-owned enterprises, by which should be financed the cost of creating the second pillar, the changes in the rules of indexation, reducing pension contri-butions without a corresponding adjustment of disability benefits, etc.) largely able to contribute the need arise to take such radical revisions in the pension system in Poland. Presentation by the author of systems operating in other countries brings the situation and allows to take actions.

WSTĘP

Czynnikami decydującymi o wielkości zgromadzonych oszczędno-

ści, które zależą od oferenta produktu, są uzyskiwane stopy zwrotu z in-

westycji i koszty obciążające klienta. Wpływ tych zmiennych jest istot-

ny i wynika z długiego horyzontu inwestycyjnego przy gromadzeniu

oszczędności na emeryturę. Niewielka zmiana tych parametrów ma

istotny wpływ na zgromadzone aktywa, które w przyszłości posłużą

wypłacie emerytury.

Po kryzysie finansowym koszty instytucji finansowych znalazły się

pod szczególną obserwacją. Stawiane są zarzuty, że konkurencja na

rynku nie była wystarczająco silna, aby zapewnić odpowiedni poziom

racjonalności kosztów obciążających klientów. Dodatkowo u klientów

wzrasta świadomość wpływu opłat na wysokość gromadzonych akty-

wów. Podejmowane są też kolejne inicjatywy regulatorów rynku mające

na celu zwiększenie transparentności pobieranych przez instytucje fi-

nansowe kosztów usług i rozumienie ich przez klientów.

Celem artykułu jest ocena wysokości kosztów obciążających klien-

tów na polskim rynku gromadzących oszczędności na emeryturę i okreś-

lenie jej adekwatności. Ze względu na duże zróżnicowanie typów opłat

obciążających klientów w różnych formach gromadzenia oszczędności

emerytalnych przy analizie porównawczej ważne jest stosowanie wła-

ściwych mierników.

W artykule zaproponowano ocenę poziomu opłat z różnych rozwią-

zań na podstawie łącznych kosztów ponoszonych przez klienta (total expense ratio) oraz jego modyfikację pozwalającą uwzględnić zależność

ponoszonych opłat od zmiany wysokości aktywów w całym cyklu in-

westycyjnym klienta. Wskazano, że porównanie należy przeprowadzić

z uwzględnieniem kluczowych czynników determinujących poziom

opłat, którymi są wysokość zarządzanych aktywów, alokacja i styl inwe-

stycyjny.

Pokazano też zależność wysokości opłat od zakresu świadczonych

usług przez dostawców w różnych rozwiązaniach oraz wspólna cecha

rynków zagranicznych i polskiego, polegająca na obciążaniu wyższymi

kosztami usług zarządzania aktywami i administracyjnymi klientów de-

WPŁYW OPŁAT NA WIELKOŚĆ OSZCZĘDNOŚCI GROMADZONYCH W REGULOWANYCH I DOBROWOLNYCH SYSTEMACH EMERYTALNYCH•ANALIZA ROZWIĄZAŃ POLSKICH I MIĘDZYNARODOWYCH

Andrzej SołdekPowszechne Towarzystwo Emerytalne PZU S.A.

talicznych w stosunku do dużych podmiotów instytucjonalnych, a także instytucji z regulowanych powszechnych systemów emerytalnych, gdzie o wysokości kosztów decyduje ustawodawca.

Przedstawiona relacja wysokości kosztów do benchmarków jest pierwszym etapem analizy oceny systemów opłat obciążających gro-madzenie oszczędności emerytalnych na polskim rynku. Analiza ta uzupełniona o zbadanie zależności osiąganych wyników inwestycyj-nych i wysokości opłat może służyć zbudowaniu rekomendacji zmiany struktury opłat w celu efektywnego powiązania interesów klienta i za-rządzającego przez właściwie zbudowane systemy motywacyjno-gwa-rancyjne.

ZNACZENIE KOSZTÓW I METODOLOGIA OCENY

Duży wpływ stopy zwrotu i wysokości opłat na zgromadzony kapitał emerytalny wynika z długiego okresu gromadzenia oszczędności. Kosz-ty obciążające można rozumieć jako obniżające stopę zwrotu. Skala tego obniżenia wpływa na wielkość aktywów zgromadzonych na emery-turę. Trzeba jednak pamiętać o różnicach w wielkości tych zmiennych i odmiennym ich charakterze. Osiągane na rynkach stopy zwrotu i opła-ty charakteryzują się różnymi skalami wielkości. Przy średnich stopach zwrotu z akcji na rynku amerykańskim w latach 1928–2007 na poziomie 11,69% i obligacji skarbowych na poziomie 5,26%, opłaty pobierane za zarządzanie aktywami wynosiły około 1% (Damadoran 2008). Dodatko-wo stopy zwrotu w momencie decyzji inwestycyjnej nie są znane, nato-miast stawki opłat są z góry ustalone.

Decydujące znaczenie dla wysokości zgromadzonych aktywów ma efektywność inwestowania, a wysokość opłat powinna być adekwat-na do świadczonych usług. Z drugiej strony wysokość pobieranych opłat powinna być istotnym kryterium wyboru oferenta i porównania alternatywnych sposobów zarządzania aktywami na cele emerytalne. W przeprowadzonej analizie kosztów nie jest uwzględnione ewentual-ne występowanie stałych różnic w umiejętnościach zarządzania i do-starczanie wyższej stopy zwrotu, które uzasadniałyby wyższy poziom opłat.


W każdym procesie oceny bardzo ważne jest wyznaczenie prawi-

dłowego punktu odniesienia. Czynnikami, które powinny być uwzględ-

nione przy ocenie wysokości kosztów zarządzania aktywami i bazy od-

niesienia, są wielkość zarządzanych aktywów, alokacja w klasy akty-

wów i styl inwestycyjny. Bardzo istotne jest uwzględnienie dużej różno-

rodności produktów i rozwiązań oferowanych przez instytucje finansowe

przy zarządzaniu aktywami emerytalnymi i wynikających stąd zróżni-

cowanych struktur i rodzajów opłat oraz zakresu świadczonych usług

w zamian za pobierane opłaty. Dlatego też przy porównaniach różne

struktury opłat należy sprowadzić do wspólnej miary.

Wymagane w tym względzie kryteria spełnia wskaźnik sumy kosz-

tów odniesionych do aktywów (total expense ratio – TER). Wskaźnik ten

odnosi sumę opłat płaconych zarówno przez klientów bezpośrednio, jak

i koszty ponoszone na poziomie funduszu, do średnich aktywów fundu-

szu. Jest on miarą statyczną i nie uwzględnia degresywnych stawek

opłaty za zarządzanie wraz ze wzrostem aktywów. Konstrukcja maleją-

cej stawki opłaty za zarządzanie wraz ze wzrostem aktywów jest zasto-

sowana do polskich otwartych funduszy emerytalnych.

Dla uwzględnienia zależności opłat od wielkości aktywów należy

posłużyć się wskaźnikiem stałych łącznych kosztów w okresie inwe-

stowania (constant total expense ratio – CTER). Jest to ekwiwalentna

stopa opłaty za zarządzanie, która przy wszystkich innych założeniach

niezmienionych daje taką samą wartość zgromadzonych aktywów

z wpłacanych składek, jak porównywana struktura opłat. Należy pamię-

tać o zależności tego wskaźnika od okresu inwestowania, dlatego przy

jego obliczaniu dla porównania rożnych struktur opłat należy stosować

jednakowy okres oszczędzania.

Dodatkowo, przy porównaniu kosztów, należy uwzględnić różnice

w oferowanym zakresie usług oraz różne rozwiązania dotyczące obcią-

żania za poszczególne usługi na poziomie funduszu lub jego członka.

Typowy zakres usług świadczony dla klienta to prowadzenie rejestru

członków i transakcji, usługi przechowywania aktywów przez banki de-

pozytariuszy, komunikacja z klientem oraz działalność edukacyjna.

Głównymi czynnikami mającymi wpływ na wysokość kosztów są

poziom aktywów, ich alokacja i styl zarządzania (aktywny lub pasywny).

Dlatego też ocena na podstawie wskaźnika łącznych kosztów powinna

być wykonana z uwzględnieniem tych trzech czynników.

Dominującym czynnikiem różnicującym poziom opłat jest wyso-

kość aktywów, wynikająca z charakterystyki usług zarządzania aktywa-

mi jako skali biznesu. Istotny wzrost zarządzanych aktywów nie pociąga

za sobą proporcjonalnego wzrostu kosztów działalności, stwarzając

jednocześnie możliwość oferowania degresywnych stawek opłat za te

usługi. Poziom aktywów polskich funduszy emerytalnych staje się za-

uważalny w skali świata i jest porównywalny do dużych prywatnych

funduszy emerytalnych na rynkach rozwiniętych. Wartość globalna ak-

tywów funduszy emerytalnych szacowana była na 24 000 mld dol. na

koniec 2008 r. (Maslakovic 2009). Aktywa polskich funduszy stanowiły

w tym czasie 0,2% łącznych wartości środków zarządzanych przez

fundusze na świecie. Największe polskie fundusze zajmują coraz wyż-

sze miejsca w rankingach europejskich. W rankingu Top 1000 europej-

skich funduszy emerytalnych, klasyfikujących fundusze według akty-

wów, na koniec 2009 r. największe fundusze polskie zajmowały 61 i 63

miejsce. Trzeci na polskim rynku fundusz OFE PZU znalazł się na 113

miejscu. W tym rankingu kolejnych siedem funduszy było na miejscach

w pierwszej pięćsetce (Global Top 1000… 2010).

W artykule dla spełnienia warunku porównywalności pod względem

aktywów, jako referencyjne dla OFE pokazano dobrowolne i regulowa-

ne rozwiązania z najbardziej rozwiniętych rynków brytyjskiego i amery-

kańskiego, gdzie aktywa dużych instytucjonalnych podmiotów są na

podobnym poziomie, jak aktywa polskich funduszy emerytalnych. Po-

równanie wysokości opłat w OFE do funduszy emerytalnych Europy

Środkowowschodniej, korzystne dla polskiego rozwiązania, nie spełnia

podanych kryteriów metodologicznych.

Kolejnym czynnikiem determinującym poziom opłat jest strategia

alokacji. Na wszystkich rynkach opłaty pobierane za zarządzanie port-

felami akcji są wyższe od strategii obligacyjnych czy pieniężnych. Naj-

wyższe opłaty są pobierane za zarządzanie aktywami alternatywnymi

i wynika to ze stosowanych przy tych strategiach opłat zależnych od

osiągniętego wyniku (performance fee). Na rynku amerykańskim klienci

detaliczni w 2009 r. zapłacili średnią ważoną aktywami opłatę w akcyj-

nych funduszach inwestycyjnych wynoszącą 86 punktów bazowych,

przy czym fundusze akcji krajowych pobierały średnio 81 punktów,

a akcji zagranicznych 101 punktów bazowych. Średnia opłata w fundu-

szach obligacyjnych wyniosła 64 punkty bazowe, a w funduszach pie-

niężnych 32 punkty (The economics of providing… 2010). Typową

strukturą opłat pobieraną przez hedge funds były 1–2% rocznej opłaty za

zarządzanie i 20% zysków przewyższających referencyjną stopę zwrotu.

Fundusze pobierają dodatkową opłatę ponad bazowe fundusze hedgin-

gowe lub private eguity średnio na poziomie 1%.

Różnice w wysokości kosztów za zarządzanie aktywami związane

są też z realizowanym stylem zarządzania. Opłaty w funduszach indek-

sowych wahają się od 1 punktu bazowego dla największych portfeli

naśladujących zwrot płynnych indeksów do około 20 punktów. Przy

zarządzaniu aktywnym w odniesieniu do strategii akcyjnych opłaty

kształtują się w przedziale 50 punktów bazowych dla klientów instytu-

cjonalnych i 135 punktów dla klientów detalicznych (Kahn i in. 2006).

Do 2008 r. na rynku usług zarządzania aktywami występował trend

wzrostu opłat w sektorze instytucjonalnym i detalicznym. Wzrost ten

obejmował ceny w całym łańcuchu usług funduszy emerytalnych: opła-

ty za zarządzanie, opłaty za wycenę i przechowywanie aktywów, opłaty

konsultantów oraz koszty transakcyjne. Według Towers Watson (Defi-ning moments 2008) łączne koszty wzrosły z poziomu 63 punktów ba-

zowych w 2002 r. do około 119 punktów w 2007 r. Autorzy raportu

wskazują, że zwiększenie kosztów ponoszonych przez członków fundu-

szy emerytalnych wynikało z wprowadzenia klasy aktywów alternatyw-

nych oraz z bardzo wysokich stop zwrotu w okresie hossy. Koszty po-

noszone przez klientów zajęły ważne miejsce w dyskusji na temat zmian

struktury rynku po kryzysie finansowym 2008 r.

RYNEK POLSKI

OFE – wysokość kosztów

Zgodnie z ustawą o funduszach emerytalnych powszechne towa-

rzystwo emerytalne (PTE) otrzymuje od otwartego funduszu emerytal-

nego (OFE) opłatę pobraną w formie potrącenia określonej procentowo

kwoty z wpłacanych składek, nie większej niż 3,5%. Ponadto PTE pobie-

ra opłatę za zarządzanie funduszem według stawki ustalonej w statucie,

jednak nieprzekraczającej kwot obliczonych według skali określonej

w ustawie.

Stawki opłaty za zarządzanie maleją wraz z przekraczaniem kolej-

nych progów aktywów przez fundusz. Fundusz, którego aktywa nie

przekraczają 8 mld zł, pobiera maksymalnie 0,54% opłaty rocznie,

jeżeli wynoszą powyżej 8 mld zł – stawka spada do 0,48%, powyżej

20 mld zł – do 0,384%, a powyżej 35 mld zł – do 0,276%. Na poziomie

45 mld ustalony jest nominalny limit opłaty, która pozostaje stała i wy-

nosi 186 mln zł rocznie. PTE może otrzymać również środki z rachunku

premiowego, wypłacane w zależności od osiąganych wyników w kolej-

nych trzyletnich rankingach funduszy emerytalnych.

Na wysokość opłat pobieranych przez OFE dwukrotnie miały wpływ

zmiany ustawowe. Ustawa z 2004 r. wprowadziła stopniowe obniżanie

opłaty od składki z poziomu 7% kwoty składek wpłaconych w latach

2004–2010 do 3,5% w 2014 r. Wprowadziła też malejące stawki opłaty

za zarządzanie wraz ze wzrostem aktywów, jakimi zarządza fundusz.

Kolejna zmiana ustawy z mocą obowiązywania od początku 2010 r.

obniżyła opłatę od składki do 3,5% oraz wprowadziła limit opłaty od za-

rządzania ustalony na poziomie 186 mln zł rocznie. Zgodnie z ustawą

koszty związane z realizacją transakcji nabywania lub zbywania akty-

wów funduszu oraz koszty związane z przechowywaniem aktywów

przez depozytariusza są pokrywane z aktywów funduszu.

Analiza i ocena kosztów usług świadczonych na rzecz członków

OFE przeprowadzona zostanie na podstawie wskaźnika łącznego obcią-

żenia kosztami aktywów członków (TER) oraz stałego łącznego obcią-

żenia (CTER) wraz z podaniem charakterystyki głównych czynników

determinujących wysokość opłat. Wskaźnik łącznego obciążenia człon-

ków OFE opłatami liczony jest jako iloraz przychodów z opłat od skła-

dek, opłaty za zarządzanie aktywami i wynagrodzenia premiowego do

średniej wartości aktywów netto OFE według stanu na początek i koniec

danego roku. Wskaźnik TER systematycznie spada z 5,38% w 2001 r.

do 0,92% w 2010 r. Nieznaczny wzrost tego wskaźnika w 2008 r. wyni-

kał z niższego poziomu aktywów funduszy w 2008 r. i był konsekwencją

spadku giełdy w czasie kryzysu finansowego.


Degresywna stawka opłaty za zarządzanie sprawia, że przy prawie identycznej wysokości stawki opłaty od składki pobieranej przez fundu-sze występują różnice w wysokości wskaźnika łącznych kosztów dla małych i dużych funduszy. Dla najmniejszego funduszu wskaźnik TER spadał z poziomu 6,75% do 1,04%, a dla największego z 5,78% do 0,74% (w 2010 r. najniższy wskaźnik na poziomie 0,74% miał fundusz Aviva, mimo niższych aktywów niż ING OFE). Średnie rynkowe obcią-żenie kosztami aktywów członka OFE kształtowało się następująco: w 2001 r. – 5,38%, w 2002 – 2,99%, w 2003 – 2,41%, w 2004 – 1,87%, w 2005 – 1,77%, w 2006 –1,59%, w 2007 – 1,44%, w 2008 –1,51%, w 2009 – 1,32% i w 2010 r. – 0,92% (obliczenia własne na podstawie raportów PTE i OFE ze stron KNF).

Na efektywne porównanie różnych systemów uwzględniające zmienność stawek opłat za zarządzanie w czasie pozwala wskaźnik stałego łącznego obciążenia aktywów członków OFE (CTER). Wskaźnik ten wyznacza się poprzez obliczenie stałej wartości opłaty od aktywów, która, obciążając strumień składek w okresie inwestowania, zrównuje aktywa zgromadzone na koniec okresu oszczędzania z aktywami po obciążeniu rzeczywistymi opłatami.

CTER wyznaczono dla hipotetycznego nowego klienta, który na początku 2012 r. przystąpiłby do funduszu emerytalnego i pozostawałby w nim przez 40 lat. Założony poziom pierwszej składki to 460 zł, indek-sowany w zależności od wieku członka z wysokim tempem na początku okresu i ujemnym na koniec kariery zawodowej, z parametryzacją na podstawie kształtowania się wzrostu wynagrodzeń według struktury wieku dla klientów OFE PZU.

Średnia indeksacja w okresie 40 lat to 2,8%. Założono wzrost skład-ki przekazywanej do OFE zgodnie z zapisami ustawy do 3,5% w 2017 r. Składki są inwestowane przez 30 lat w portfelu dynamicznym o struktu-rze aktywów 75% akcje i 25% obligacje, a następnie przez 10 lat prze-noszone do funduszu bezpiecznego z 15% udziałem akcji i 85% obligacji w taki sposób, by struktura na koniec każdego roku w funduszu bez-piecznym stanowiła wielokrotność 10%. Założone stopy zwrotu z akcji to 9%, a dla obligacji 6%.

Stawki opłaty za zarządzanie są wyznaczone z wykorzystaniem projekcji wzrostu aktywów całego rynku. Założono, że aktywa funduszy są pomnażane według strategii dynamicznej i bezpiecznej oraz tych sa-mych parametrów opisanych powyżej dla nowego hipotetycznego klienta. Na podstawie tabeli opłat za zarządzanie wyznaczono stawki opłat dla największego, najmniejszego funduszu oraz średnią rynkową, zakładając stały udział w rynku poszczególnych funduszy zgodnie ze stanem z końca 2010 r. Założono wejście na rynek w poszczególnych rocznikach średnio 300 tys. nowych klientów i odejścia z funduszy zgodnie z aktualnie obowiązującym wiekiem 65 lat.

W przeprowadzonej symulacji suma wpłat klienta wyniosła 80 126 zł, a zgromadzone aktywa obciążone opłatą od składki w wysokości 3,5% oraz średnią rynkową stawką opłaty za zarządzanie powiększoną o 50% stawki wynagrodzenia premiowego wyniosły 368 626 zł. Suma aktywów w przypadku braku opłat wyniosłaby 402 157 zł. Wskaźnik stałego obciążenia aktywów kosztami klienta wynosi 35 punktów bazo-wych. Oznacza to, że w okresie 40 lat zachowanie struktury i poziomu opłat obecnie obowiązujących i przy założonym tempie wzrostu akty-wów funduszy średnie obciążenie aktywów członka funduszu wyniesie 35 punktów bazowych.

Na wysokość tego wskaźnika dla nowego klienta wpływa silna de-gresja stawek opłaty za zarządzanie wraz ze wzrostem aktywów oraz wprowadzenie nominalnego limitu opłaty za zarządzanie powodujące, że dla funduszy po przekroczeniu progu wielkości aktywów w kwocie 45 mld zł będzie następowało bardzo szybkie obniżenie kosztów opłat w relacji do aktywów. Ze względu na fakt, że trzy największe fundusze stanowiły blisko 62% aktywów rynku na koniec 2010 r., średnia rynko-wa stawka kosztów do aktywów będzie również szybko spadać w kolej-nych latach. Wyznaczono również wskaźniki stałego obciążenia dla największego i najmniejszego funduszu – wyniosły one 24 punkty bazo-we i 70 punktów bazowych.

Obliczono również wskaźnik stałego obciążenia kosztami obecnych klientów funduszy, którzy w 2000 r. zaczęli składkować do funduszu w wieku 25 i 35 lat. Obciążenie składek i aktywów w symulacji przyjęto według rzeczywistych stawek oraz przekazywania 7,3% wynagrodzenia składki do OFE do 2010 r.

Założono kontynuowanie oszczędzania przez nich w OFE odpo-

wiednio do 2040 r. i 2030 r. według założeń opisanych wyżej, zastoso-

wanych do poziomu wynagrodzenia zgodnego z założoną indeksacją

wynagrodzenia dla grup wiekowych. Wyznaczony w symulacji wskaźnik

ekwiwalentnej stawki opłaty za zarządzanie w okresie 40 lat dla obecne-

go 35-latka wyniósł 50 punktów bazowych, a dla obecnego 45-latka –

66 punktów dla 30-letniego okresu oszczędzania. Wyniki symulacji po-

kazują umiarkowaną wrażliwość na wysokie opłaty w początkowym

okresie gromadzenia oszczędności. Jest to analogiczne do zależności

między wysokością zgromadzonych aktywów a sekwencją stóp zwrotu,

gdzie największe znaczenie mają stopy zwrotu oddziałujące na zgroma-

dzone duże aktywa. Różnica odpowiednio 15 i 31 punktów bazowych

między dotychczasowymi członkami a nowym klientem wskazuje na

korzyść tego drugiego z degresywnej struktury opłat wraz ze wzrostem

aktywów. Korzysta on w ten sposób z faktu pokrycia kosztów utworze-

nia nowych instytucji powołanych dla realizacji celów reformy emerytal-

nej z 1999 r. przez dotychczasowych klientów.

Symulacja pozwala również zilustrować wpływ znaczenia opłat

na zgromadzone aktywa przez członka. Efekt pomniejszenia aktywów

można rozbić na dwa składniki: bezpośrednie pomniejszenie aktywów

o wartość pobranych kosztów w okresie oszczędzania oraz niezrealizo-

wanych zysków kapitałowych od kwot zapłaconych jako wynagrodzenie

za usługi. Dla nowego klienta zgromadzone aktywa na koniec okresu

oszczędzania będą niższe o 2,51% z tytułu pobranych opłat i 5,79%

niezrealizowanych zysków.

Wykres 1. Obciążenia kosztami zgromadzonych aktywów klientów dla największego i najmniejszego funduszu

oraz według średniego rynkowego poziomu stawek

Źródło: obliczenia własne.

Dla obecnych klientów funduszy obliczone obciążenie aktywów

podzieli się na 3,2% bezpośrednich kosztów i 10% utraconych korzyści

dla 35-latka i odpowiednio 4,25% oraz 9% dla 45-latka

W dyskusji o wysokości kosztów OFE mylone jest znaczenie opłat

od składki i opłaty za zarządzanie. Krytycy zarzucający wysoki poziom

kosztów odnosili się tylko do wysokości opłaty od składki wskazując, że

są one najwyższe w Europie. Ilustracją tych poglądów jest artykuł

w „Gazecie Wyborczej” (Wielowiejska, Bojanowski 2008), w którym

stawki opłat w polskich funduszach są porównane do 5% stawki opłaty

od składki w Bułgarii, 2,5% w Rumunii, maksymalnie 1% na Słowacji

i 0,8% w Chorwacji. Autorzy wskazują, że w USA towarzystwa w ogóle

nie pobierają opłat od składek, ograniczając się tylko do opłaty za zarzą-

dzanie.

W artykule autorzy nie wzięli pod uwagę jednak pewnych elemen-

tów, które są warunkiem koniecznym dla prawidłowej oceny. Przy po-

równaniu wysokości opłat autorzy nie uwzględniają różnic w wysokości

opłaty od zarządzania, podczas gdy ma ona dużo większe znaczenie dla

wysokości zakumulowanych aktywów niż opłata od składki. Wynika to

z faktu, że opłata od składki pobierana jest tylko raz, natomiast opłata od

aktywów jest opłatą obciążającą konto klienta co roku. Wzrost aktywów

wynika z wpłaconych do funduszu składek i zysków kapitałowych.

Opłata za zarządzanie obciąża zarówno składki, jak i wypracowane

zyski, dlatego też w większym stopniu wpływa na gromadzone przez

klienta aktywa.

Opłatę od składki można przeliczyć na jej ekwiwalent jako opłaty

obciążającej aktywa. Wykorzystując założenia przyjęte w symulacji

akumulacji aktywów dla nowego członka funduszu, obciążenie jego

wpłat wyłącznie opłatą od składki pomniejsza jego aktywa w sposób

analogiczny, jak 14 punktów bazowych opłaty od zarządzania. Ponieważ

0,8% opłaty od składki jest przez towarzystwa emerytalne płacone do

Pozosta e aktywa na koniec oszcz dzania

Op aty na rzecz Towarzystwa Zarz dzaj cego

Pozosta a cz obni enia zgromadzonych aktywów

W najmniejszym

funduszu

5,94%

9,86%

84,20%

W najwi kszym funduszu

1,53%

4,27%

94,20%

rednio na rynku

2,51%

5,79%

91,70%


ZUS jako opłata za transfer składek do OFE, opłata netto pobierana od

składki przez fundusze jest równoważna 11 punktom bazowym opłaty

od aktywów dla 40-letniego okresu oszczędzania.

Dodatkowo PTE, poza opłatą za transfer składek, ponoszą koszty

nadzoru i rzecznika praw ubezpieczonych w wysokości 0,0108% war-

tości aktywów rocznie. Koszty funduszy gwarancyjnych należy uznać,

jako inwestycję kapitałową, która jest do nich zwracana w momencie

sprzedaży lub wygaśnięcia (dystrybucji aktywów) funduszu i dlatego nie

są uwzględniane w analizie.

OFE realizują szereg usług dla klientów funduszy poza zarządzaniem

aktywami. Jest to przede wszystkim obsługa klienta realizowana przez

prowadzenie rejestru członków oraz księgowania operacji na kontach

klientów: (wpływ składek i wycena aktywów, wypłaty transferowe,

zmiany uposażonych). Kolejne czynności to komunikacja z klientami

i wypełnianie obowiązków informacyjnych, w tym przesyłanie obowiąz-

kowej informacji rocznej dla klienta. Aktywnie wykonując swoje obo-

wiązki powiernicze, instytucje te biorą udział w walnych zgromadzeniach

spółek portfelowych. W strukturze kosztów PTE na koniec 2010 r. kosz-

ty akwizycji stanowiły 42,3%, koszty systemowe – 27,8%, koszty

agenta transferowego/prowadzenia rejestru – 11,9%, a pozostałe ogól-

ne koszty zarządzania – 18,1%. Przypisując koszty akwizycji do nowo

pozyskanych członków stawkę netto opłat (po opłatach systemowych),

można na podstawie informacji ze sprawozdań finansowych alokować

w 60% na koszty zarządzania i 40% na koszty obsługi klienta.

Przeprowadzona analiza pokazuje, że dla perspektywicznego klienta

funduszu wysokość opłat przy niezmienionych zasadach i zrealizowaniu

założeń stóp zwrotu z aktywów finansowych ukształtuje się na poziomie

35 punktów bazowych, z tego 14 punktów to opłata od składki. Cena ta

obejmuje zarówno usługi zarządzania aktywami, jak i obsługę klienta.

Klient przystępujący do funduszu skorzysta z degresywnej stawki opłaty

za zarządzanie wraz ze wzrostem aktywów z poziomu 221,2 mld zł

na koniec 2010 r. zgromadzonych we wszystkich funduszach emery-

talnych.

Jako uzasadnienie dla ustawowego ustalenia opłat pobieranych

przez fundusze emerytalne na niskim poziomie opłat, w funduszach

emerytalnych podaje się obowiązkowość systemu, a więc stabilność

przychodów towarzystw. Należy jednak uwzględnić fakt, że obowiązko-

wość dotyczy całego rynku, natomiast klienci mogą swobodnie przeno-

sić swoje środki między funduszami.

Alternatywne oferty

Klienci mogą gromadzić oszczędności emerytalne w dobrowolnych

systemach. Na rynku polskim taką ofertą są fundusze inwestycyjne. Do

porównania z OFE wybrano fundusze stabilnego wzrostu, realizujące

podobną strategię inwestycyjną jak fundusze emerytalne. Suma akty-

wów zgromadzonych na koniec 2010 r. w funduszach stabilnego wzro-

stu wyniosła 9,6 mld zł, a wszystkie TFI zarządzały 142,8 mld zł. Stano-

wiło to 65% aktywów OFE.

Towarzystwa funduszy inwestycyjnych pobierają opłaty manipula-

cyjne od wpłaconych składek, przy czym w większości przypadków dla

wpłat systematycznych opłata ta jest nie pobierana. Główną kategorią

kosztów są opłaty za zarządzanie, pobierane jako stała stawka opłaty za

zarządzanie. Nieliczne towarzystwa stosują wynagrodzenie powiązane

z pokonaniem benchmarku.

Średni poziom wskaźnika obciążenia aktywów w 2010 r. w grupie

funduszy stabilnego wzrostu wyniósł 2,51%. Współczynnik liczony jest

jako stosunek kosztów operacyjnych netto (czyli bez uwzględnienia

kosztów pokrywanych przez TFI) do średniej wartości aktywów netto

w danym okresie. Według danych opublikowanych przez Analizy On-line

(2011) minimalny wskaźnik w tej grupie funduszy wyniósł 0,46%,

a maksymalny 3,58%.

Przeprowadzona analogiczna jak dla nowego klienta OFE symulacja

dla 40-letniego okresu oszczędzania w funduszu stabilnego wzrostu ze

stałą opłatą za zarządzanie na poziomie średniej dla grupy wskazuje, że

pobrane opłaty obciążyłyby w 18,15% aktywa zgromadzone, a nieosią-

gnięte zyski inwestycyjne w 27%.

Obniżenie w przyszłości stawek opłat za zarządzanie wraz ze wzro-

stem aktywów poprawi relację zgromadzonych aktywów do kosztów.

W przypadku OFE spadek stawek wraz ze wzrostem aktywów jest już

dzisiaj zapisany w regulacjach.

Zakres świadczonych usług dla klientów jest zbliżony do tych ofero-

wanych przez OFE. Różnice występują m.in. w sposobie komunikacji.

Dla OFE obowiązkowe jest przekazywanie informacji rocznej dla klien-

tów, podczas gdy w funduszach inwestycyjnych jest to informacja

przekazywana na żądanie. Klient w funduszach inwestycyjnych może

zmieniać strategie inwestycyjne, a OFE zarządzają jednym funduszem.

Przy inwestycjach zagranicznych OFE koszty rozliczenia transakcji

i przechowywania powyżej kosztów KDPW ponosi towarzystwo. Stawki

kosztów transakcyjnych są na zbliżonym poziomie, a stawki opłat depo-

zytariuszy zależą od zarządzanych aktywów. OFE przy obsłudze admini-

stracyjnej członków korzystają z efektu skali liczby klientów w porówna-

niu z TFI.

RYNKI ZAGRANICZNE

Dla porównania poziomu opłat rynku polskiego przedstawiono dane

z najbardziej dojrzałych rynków emerytalnych: amerykańskiego i brytyj-

skiego. Średnie pracownicze fundusze emerytalne zarządzają aktywa-

mi porównywalnymi do największych funduszy emerytalnych. Zgodnie

z zaproponowaną metodologią uwzględniono główne czynniki determi-

nujące wysokość kosztów.

Aktywa amerykańskich funduszy emerytalnych o zdefiniowanej skład-

ce na koniec 2009 r. wynosiły 2754 mld dol., z czego 1527 mld dol. było

zainwestowane w fundusze inwestycyjne. Fundusze akcyjne stanowi-

ły 80% aktywów, 13% fundusze obligacyjne i 7% fundusze rynku pie-

niężnego.

Dobrowolne pracownicze plany emerytalne stanowią drugi filar

amerykańskiego systemu emerytalnego. Ze względu na niską stopę za-

stąpienia z filaru pierwszego pracownicze programy pełnią kluczową

rolę w wypłacie świadczeń emerytalnych. Pracownicy prywatnego

sektora w 51% są aktywnymi członkami pracowniczych planów emery-

talnych, w tym 84% z nich należy do planów o zdefiniowanej składce.

Z kolei najpopularniejszymi, obejmującymi blisko 70% planów o zde-

finiowanej składce, są fundusze typu 401(k). Są to plany, do których

trafiają nieopodatkowane składki pracowników inwestowane w rozwią-

zania inwestycyjne oferowane przez pracodawcę. Regulacje wymagają

od pracodawcy zaoferowania przynajmniej trzech opcji inwestycyjnych

różniących się profilem inwestycyjnym, a dla pracowników niepodejmu-

jących samodzielnie decyzji, zaproponowania rozwiązania domyślnego

(International… 2008)

W 2008 r. Deloitte przeprowadził badanie ankietowe dotyczące opłat

pobieranych przez fundusze emerytalne o zdefiniowanej składce 401(k)

(Deloitte Defined… 2009). W badaniu wzięło udział ponad 130 planów

emerytalnych, które udzieliły odpowiedzi dotyczących charakterystyk

planu, świadczonych usług i związanych z nimi kosztów. Ze względu na

różnorodność struktur opłat i świadczonych usług w ramach funduszy

emerytalnych o zdefiniowanej składce 401(k) w analizie zastosowano

wskaźnik łącznych kosztów obejmujący wynagrodzenie czterech głów-

nych usług świadczonych dla klientów: zarządzanie aktywami, admini-

stracja i prowadzenie rejestru, komunikacja i edukacja, doradztwo dla

członków funduszu i usługi konsultantów. Sumę kosztów administracyj-

nych, prowadzenia rejestru oraz opłat za zarządzanie, płaconych zarów-

no na poziomie członka, jak i planu, odniesiono do średniego poziomu

aktywów. Mediana kosztów wyniosła 0,72%, 10% najtańszych fundu-

szy miało łączne koszty do aktywów na poziomie 0, 35% i niższym,

najdroższe 10% funduszy obciążało klienta kosztami w wysokości

1,72% i więcej. Średni poziom łącznych kosztów odniesiony do akty-

wów wyniósł 0,93%

Największy (74%) udział w łącznych kosztach miały koszty związa-

ne z zarządzaniem aktywami, kolejną pozycję stanowiły koszty prowa-

dzenia rejestru i administracyjne (23%).

Głównym czynnikiem różnicującym wysokość opłat był poziom

aktywów funduszu i liczba uczestników. Dla porównania, mediana

wskaźnika TER, która dla wszystkich funduszy była na poziomie 0,72%,

w przypadku funduszy z aktywami poniżej 1 mln dol. wynosiła 1,89%,

a dla funduszy o aktywach powyżej 500 mln dol. spadała do 0,50%.

Dane z badania wskazują, że po przekroczeniu 10 mln dol. aktywów

mediana wskaźnika kosztów spada do poziomu około 1%.

Zdecydowaną większość kosztów stanowią opłaty za zarządzanie,

a te zależą od alokacji aktywów. Badanie potwierdza zależność, że wraz

ze wzrostem alokacji w akcje koszty zarządzania wzrastają. Wyliczona


relacja to wzrost o 3,9 punktów bazowych wraz ze wzrostem o 10 pkt.

proc. alokacji w akcje. W zależności od struktury aktywów fundusze

obciążały klientów różną opłatą za zarządzanie. Mediana opłaty za zarzą-

dzanie dla funduszy akcyjnych wynosiła 0,77%, dla zrównoważonych

– 0,60%, life style – 0,57%, target date – 0,68%, a funduszy papierów

dłużnych i rynku pieniężnego odpowiednio 0,44% i 0,42%. Najtańsze

opłaty pobierały gwarantowane kontrakty inwestycyjne oferowane przez

firmy ubezpieczeniowe (GIC) i fundusze stabilne 0,34%.

Dane z rynku amerykańskiego wskazują, że dla grupy 10% najwięk-

szych funduszy objętych badaniem obciążenie gromadzonych aktywów

byłoby podobne do stawki wskaźnika CTER dla polskich OFE, przy

spełnieniu założeń symulacji i utrzymaniu wysokości obecnego wskaź-

nika TER na rynku amerykańskim w okresie inwestowania przez no-

wych klientów

Rynek emerytalny w Wielkiej Brytanii jest uważany za jeden z naj-

bardziej rozwiniętych i dojrzałych rynków o aktywach przekraczających

3100 mld euro na koniec 2006 r. Aktywa brytyjskich funduszy w prze-

ważającej części są zainwestowane w akcje, w tym 37% bezpośrednio

i 20% poprzez fundusze inwestycyjne, natomiast 20% stanowią instru-

menty dłużne. Pracownicze programy emerytalne są istotnym uzupeł-

nieniem niskiej stopy zastąpienia z filara publicznego. Na koniec 2006 r.

aktywa pod zarządzaniem tych funduszy przekroczyły 1400 mld euro

i ponad 66% prywatnych firm oferowało fundusze o zdefiniowanej

składce.

Rynek oszczędności indywidualnych opiera się na dwóch typach

planów: indywidualnych planach wprowadzonych w 1988 r. oraz zaim-

plementowanych trzynaście lat później stakeholders plans. Pracodawcy

zatrudniający powyżej pięciu pracowników są zobowiązani zaoferować

stakeholders plans pracownikom, jeżeli nie są sponsorami pracowni-

czego planu emerytalnego. Stakeholders plans są planami o zdefiniowa-

nej składce, w których pracodawca wybiera dostawcę usługi. Muszą

one oferować opcje domyślne dla pracowników niepodejmujących in-

dywidualnie decyzji o wyborze profilu inwestycyjnego, w tym musi być

ona oparta na funduszach lifecycle (International… 2008).

Porównanie kosztów przeprowadzono dla dwóch reprezentantów

różnych segmentów rynku brytyjskiego. Wykonano analogiczne symu-

lacje, jak dla nowego klienta polskiego funduszu emerytalnego, z wyko-

rzystaniem struktur opłat obciążających klientów brytyjskich funduszy

emerytalnych.

Opłaty w planach shareholders pension są limitowane i wynoszą

maksymalnie 1,5% przez pierwszych 10 lat, następnie obniżane są do

1%. Łączne koszty obciążające duże pracownicze fundusze emerytalne

są na poziomie 0,5% rocznie od aktywów (Why does NEST … 2011).

Dodatkowo porównano wpływ kosztów na oszczędności emerytal-

ne w National Employment Savings Trust (NEST) – planowanym od

2012 r. niskokosztowym funduszu dla osób o najniższych dochodach.

Struktura opłat w tym funduszu to 1,8% opłaty od składki i 0,3% opłaty

za zarządzanie rocznie.

W przypadku planu shareholder pension dla 40-letniego okresu

oszczędzania bezpośrednie opłaty zmniejszają aktywa o 9,24%, a z ty-

tułu utraconych zysków są one mniejsze o 13,16%. Dla dużego pracow-

niczego fundusz emerytalnego pomniejszenie aktywów wynosi odpo-

wiednio 2,51% i 5,83%. W hipotetycznym funduszu NEST opłaty

zmniejszą aktywa o 3,44% i 5,41%. Długoterminowo planowane jest

zniesienie opłaty od składki po pokryciu kosztów związanych z założe-

niem planu.

Wykres 2. Wpływ obciążenia kosztami oszczędności gromadzonych w funduszach emerytalnych na rynku brytyjskim

Źródło: obliczenia własne.

Poziom przewidywanych opłat w funduszu NEST stanowi interesu-

jący poziom odniesienia, ponieważ przy jego definiowaniu założono ni-

skie obciążenie kosztami gromadzonych składek. Dodatkowo symulacje

porównujące poziom opłat planowanego planu NEST do funkcjonują-

cych na rynku dużych pracowniczych funduszy emerytalnych wskazują,

że członkowie NEST będą mieli dostęp do takiego samego poziomu

opłat, jaki mają członkowie na konkurencyjnym rynku dużych instytu-

cjonalnych podmiotów (Why does NEST... 2011). Nowi członkowie

funduszu NEST będą ponosili zbliżone opłaty, jak nowo wchodzący

członkowie OFE gromadzący swoje oszczędności przez 40 lat.

ZAKOŃCZENIE

Poziom opłat usług asset management stał się jednym z ważnych

elementów dyskusji reformy rynków po kryzysie finansowym 2008 r.

Był on również jedną z przyczyn krytyki OFE w debacie o zmianie zasad

ich funkcjonowania. Jednak argumenty używane przy porównaniach nie

były należycie zilustrowane. Przedstawiona w artykule metodologia po-

zwala w sposób bardziej efektywny wyznaczyć prawidłowe poziomy

odniesienia. Analiza koncentrowała się na poziomie opłat i porównaniu

polskiego systemu emerytalnego z innymi rynkami.

Należy podkreślić, że wyznaczenie benchmarków to pierwszy etap

analizy służącej wypracowaniu rekomendacji zmian struktury opłat.

System opłat powinien być tak zaprojektowany, by możliwy był opty-

malny trade off trzech celów: motywacja wysiłku zarządzającego, bilans

ryzyka, szybkie rozpoznanie braku umiejętności. Przy formułowaniu re-

komendacji zmiany kosztów należy pamiętać, że decydujące znaczenie

dla wysokości zgromadzonych aktywów ma efektywność inwesto-

wania, a wysokość opłat powinna być adekwatna do świadczonych

usług.

W opinii Heinza Rudolfa z Banku Światowego bardzo istotne jest

prawidłowe ustalenie parametrów systemu motywacyjno-gwarancyjne-

go dla podmiotów zarządzających funduszami emerytalnymi. Ekspert

przedstawia przykłady Słowacji i Rumunii, gdzie wprowadzenie limitu

opłat na zarządzanie spowodowało brak zainteresowania podmiotów

zarządzających funduszami emerytalnymi inwestycjami innymi niż de-

pozyty bankowe. Dodatkowo wskazuje on, że w rozwiązaniach, w któ-

rych dominuje opłata zależna od pobicia benchmarku występuje brak

motywacji do inwestycji w instrumenty ryzykowne. Jako przykłady wy-

mienia doświadczenia Kostaryki i Republiki Dominikany.

W opinii eksperta wprowadzenie gwarancji może spowodować

istotne zniekształcenie alokacji aktywów. Doświadczyli tego klienci fun-

duszy emerytalnych na Słowacji i Rumunii (Rudolph 2011).

LITERATURA

Analizy Online (2011), [dostęp 27.06.2011], na stronie: http://www.analizy.pl.Damadoran A. (2008), Equity risk premium: determinants, estimation and impli-

cations [dostęp online 28.06.2011] na http://www.mccombs.utexas.edu/f a c u l t y / k e i t h . b r o w n / A F P M a t e r i a l /DamodaranERP.pdf.

Deloitte Defined Contribution /401(k) Fee Study. Inside the Structure of Defined Contribution/401(k)Plan fees: A Study Assessing the Mechanics of What Drives the ‘All-In”Fee (2009), Investment Company Institute [dostęp online 06.06.2011] na stronie: http://www.ici.org/pdf/rpt_09_dc_401k_fee_stu-dy.pdf.

Fabozzi F., Focardi S., Jonas C. (2010), Investment management after the Globar Financial Crisis, Research Foundation of CFA Institute.

Global Top 1000 European Pension Funds (2010), IPE Investment & Pension Eu-rope, IPE International Publisher Ltd.

International Pension Studies, UK (2008), Allianz Global Investors AG [dostęp online 16.06.2011] na stronie: http://allianzglobalinvestors.com.

Kahn R.N., Scanlan M.H., Siegel L.B. (2006), Five myths about fees –The truth behind analyzing fees, in the context of investment goals. Institutional Inve-stor [dostęp online 12.06.2011] na stronie http://www.assist-f.org/wp/wp-content/uploads/fivemyths-about-fees.pdf.

Maslakovic M. (2009), Fund management 2009 research report, International Financial Services, London.

Rudolph H.P. (2011) Pension Funds reform and Capital Market Development: Thtreats and Misconceptions, Financial & Private sector development, The Word Bank London [dostęp online 11.07.2011] na stronie http://www.ebrd.com/downloads/research/news/RT_2_Rudolph.pdf.

Schaus S. (2010), Designing Successful Target-Date Strategies for Defined Contribution Plans. Putting Participants on the Optima Glide Path, Wiley Fi-nance John Wiley & Sons, Inc.

Pozosta e aktywa na koniec oszcz dzania

Op aty na rzecz Towarzystwa Zarz dzaj cego

Pozosta a cz obni enia zgromadzonych aktywów

Shareholder

77,60%

9,24%

13,16%

NEST

91,20%

3,44%5,41%

Pracowniczy Fundusz

Emerytalny

88,35%

5,83%2,51%


The economics of providing 401(k) plans: services, fees, and expenses, 2009 (2010), “Research Fundamentals”, Vol. 19, No. 5, Investment Company In-stitute.

Towers Watson (2008), Defining moments: the pensions and investment industry of the future, New York.

Wielowiejska D., Bojanowski M. (2008), Niech fundusze emerytalne obniżą opła-ty za prowadzenie kont, „Gazeta Wyborcza” z 28.04.

Why does NEST combination charge meet its low charge objective? (2011), Brief note, NEST National Employment savings Trust [dostęp online 28.06.2011] na stronie: www.nestpensions.org.uk.

SUMMARYSUMMARY

Fees charged by financial providers have an impact on the size of accumulated pension savings. The paper presents a metho-dology that allows for proper evaluation and comparison of different fee structures charged by institutions managing pension as-sets. The main determinants of these fees have been identified as: asset size, asset allocation and investment style. The level of fees charged by Polish pension funds societies have been compared with fees paid by clients of investment fund companies. Article presents benchmark for Polish pension funds fees based on selected pension funds from the U.S. and the UK. This analysis is the first step to develop recommendations for changes in fee structure of opened pension funds.

WSTĘP

System ubezpieczeń społecznych, jako konstrukcja prawno-eko-nomiczna, nie mógłby powstać bez określenia rodzaju ryzyka. Katalog ryzyk socjalnych, które stanowią podstawę tworzenia systemu ubezpie-czeń społecznych określiła MOP1. Określenie tych ryzyk ma za zadanie zabezpieczenie przed skutkami określonych zdarzeń losowych, unie-możliwiającymi ubezpieczonemu wykonywanie pracy stanowiącej pod-stawowe źródło jego utrzymania (lub jego rodziny), takimi jak: starość, choroba, ciąża, poród, śmierć żywiciela rodziny.

Konsekwencją realizacji tego rodzaju ryzyk jest prawo do świad-czenia. Stąd też wraz z katalogiem ryzyk społecznych związany jest (w ujęciu modelowym) katalog (zbiór) należnych świadczeń ubezpiecze-niowych. Katalog tych świadczeń jest zróżnicowany i powiązany ze stosowanym modelem polityki społecznej.

Reforma ubezpieczeń społecznych wprowadzona w Polsce od 1.01.1999 r. wprowadziła ustawowe rozróżnienie rodzajów ryzyka w ubezpieczeniach społecznych. Zastosowane rozwiązanie, czyli po-dział ubezpieczenia społecznego na ubezpieczenie: emerytalne, rento-we, chorobowe i wypadkowe, wynikało z podziału ryzyka społecznego chronionego w całości w starym systemie na poszczególne rodzaje ry-zyka socjalnego chronionego w ramach nowego polskiego systemu ubezpieczeń społecznych. Uwzględniając ten podział oraz elementy nie-zbędne do konstruowania systemu ubezpieczeń, można stworzyć na-stępującą konstrukcję ideową2 dla modelu ubezpieczenia społeczne-go: ryzyko społeczne (zdarzenie losowe) klasyfikacja prawna chronione skutki rodzaj świadczenia

źródło finansowania składka podmiot ubezpieczenia. W przypadku systemów emerytalnych niewątpliwie ryzykiem podle-

gającym ochronie ubezpieczeniowej jest niezdolność do pracy spowo-dowana wiekiem (starość), ale w niektórych systemach emerytalnych, oprócz wieku, elementem wymaganym do uzyskania świadczenia są inne kryteria, np. minimalny okres ubezpieczenia. Systemy emerytalne w świecie są konstruowane według różnych standardów: jako jeden z wyodrębnionych elementów systemu ubezpieczeń, jako element połą-czony z innym elementem (rodzajem) ubezpieczenia (wraz z innym ro-dzajem ryzyka), czy też jako jeden ze składników ubezpieczenia spo-łecznego bez wyodrębnienia żadnych elementów składowych.

Technika finansowania systemu emerytalnego też jest niejednorod-na. Finansowanie emerytur w Unii Europejskiej i w innych krajach Euro-py realizowane jest w 3 formach: ogólnej składki na wszystkie rodzaje ubezpieczenia (Belgia, Hiszpania, Dania, Irlandia, Portugalia, Cypr, Wiel-ka Brytania), składka emerytalna połączona jest ze składką rentową (Niemcy, Czechy, Grecja, Węgry, Włochy, Litwa, Austria, Słowenia), składka na ubezpieczenie emerytalne płacona jest samoistnie (Francja, Słowacja, Holandia, Łotwa) (MISSOC 2009).

Zasadniczo wyróżniamy w systemach ubezpieczeń społecznych dwa podmioty opłacające składkę: pracodawcę i ubezpieczonego, ale

w niektórych krajach europejskich występuje tylko jeden podmiot opła-

KONSTRUKCJA SYSTEMU EMERYTALNEGO W POLSCE I W NIEMCZECH

Roman GarbiecPolitechnika Częstochowska

cający takie składki (np. w Holandii), a w innych zaś tych podmiotów

jest więcej (np. w Belgii) lub podstawowym jest państwo (np. w Danii).

Celem artykułu jest prezentacja konstrukcji systemów emerytal-

nych w Polsce i w Niemczech wraz z określeniem, w jakim stopniu dana

konstrukcja systemowa zapewnia niezbędne środki finansowe na wy-

płatę bieżących świadczeń oraz wskazanie możliwości dokonania zmian

systemowych i parametrycznych (w polskim systemie świadczeń dłu-

goterminowych z ubezpieczenia społecznego) mogących poprawić

efektywność finansową systemu.

KONSTRUKCJA POLSKIEGO SYSTEMU EMERYTALNEGO

Ryzykiem chronionym w polskim systemie emerytalnym jest stała

niezdolność do pracy spowodowana wiekiem. Dodatkowo chronione

jest ryzyko niezdolności do pracy wskutek szkodliwych lub szczegól-

nych warunków pracy. Polski system emerytalny jest systemem nowo-

czesnym zbudowanym z 3 uzupełniających się filarów. Pierwszy filar

emerytalny dla osób urodzonych po 31.12.1948 r. (publiczny-reparty-

cyjny) i drugi filar (kapitałowy) jest zorganizowany jako system NDC3 ze

zdefiniowaną składką4. Trzeci filar emerytalny (indywidualny) jest syste-

mem ze zdefiniowaną składką. Konstrukcja nowego polskiego systemu

emerytalnego nie zapewnia jednak niezbędnych środków na realizacje

bieżących zobowiązań wobec świadczeniobiorców. Dokonana reforma

tego systemu była niekompletna i odizolowana od innych elementów

polskiego systemu ubezpieczeń społecznych, skutkiem czego jest ro-

snący deficyt tego systemu.

Systematyczne zmniejszanie się wydolności finansowej systemu

emerytalnego w badanym okresie spowodowane było zarówno prze-

szłością (stary system emerytalny był niewydolny w granicach kilkuna-

stu procent w latach 90. XX wieku i stan ten został zachowany po

wprowadzeniu reformy), jak i wprowadzonymi zmianami drenującymi

system repartycyjny o składki przekazywane na filar kapitałowy. Rady-

kalne zmniejszenie wydajności systemu rentowego w 2007 r. spowo-

dowane było obniżeniem wysokości składki na ubezpieczenie rentowe

z 13% do 7%. Jak wynika z danych tab. 1, polski system emerytalny

(i rentowy) jest niewydolny finansowo, a jego niewydolność systema-

tycznie wzrasta, co powoduje znaczne obciążenie budżetu państwa jako

gwaranta wypłacalności tego systemu.

System emerytalny (jak również każdy inny rodzaj ubezpieczenia

społecznego) można zaprezentować w postaci modelu, uwzględniając

wszystkie elementy schematu ideowego zaprezentowane we wstępie.

KONSTRUKCJA SYSTEMU EMERYTALNO-RENTOWEGO W NIEMCZECH

Niemiecki system ubezpieczeń społecznych charakteryzuje się

rzadziej stosowanym rozwiązaniem w zakresie konstrukcji systemu

emerytalnego, łączy on bowiem ubezpieczenie emerytalne i ubezpiecze-


Tabela 1. Wydolność finansowa ubezpieczenia społecznego (repartycyjnego) w Polsce (w mln zł)

Rodzaj ubezpieczenia 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Składki (ub. emerytalne) 28862,3 33823,1 31603,8 34515,1 34705,4 35936,7 39031,8 45063,5 47018,7 Świadczenia (ub. emerytalne) 40337,6 46142,3 48978,9 52942,1 58006,5 61017,1 69161,7 73698,2 84120,8Wydolność* (w %) 71,55 73,30 64,52 65,19 59,83 58.89 56,43 61,14 55,89Składki (ub. rentowe) 29375,6 28570,7 28859,2 28272,8 30039,7 32161,4 31928,7 32870,7 22043,8świadczenia (ub. rentowe) 33453,9 37149,2 37319,1 37970,4 37416,5 37265,1 37230,6 34114,6 35992,3Wydolność (w %) 87,80 76,90 77,33 74,46 80,28 86,30 85,75 96,35 61,24 Składki ( ub. chorobowe) 4191,7 4670,1 4954,2 4613,6 4968,2 5211,6 5401,9 6077,5 7669,1Świadczenia (ub. chorobowe) 4220,8 4716,2 4931,0 4911,9 4748,9 4949,8 5164,5 5825,8 7349,3Składki (ub. wypadkowe) 2621,7 2591,8 2334,2 2324,3 3679,3 4116,5 4184,6 4386,2 4915,2Świadczenia (ub. wypadkowe) 3764,9 4100,5 4188,5 4250,5 4209,1 4165,6 4351,7 4374,6 4718,4

* Wskaźnik ten określa, w jakim stopniu składki na dany rodzaj ubezpieczenia pokrywają wypłacane świadczenia.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Ubezpieczenia społeczne… 2010, ZUS 2004, s. 13–14; 2007, s. 43; 2009.

nie rentowe. Łącząc te dwa rodzaje ubezpieczeń pośrednio definiuje on

ryzyko starości jako ryzyko długotrwałej niezdolności do pracy spowo-

dowane stanem organizmu osoby ubezpieczonej5.

Dożycie określonego wieku jest w systemie niemieckim realizacją

ryzyka stałej niezdolności do pracy. Niemiecki system ubezpieczeń

społecznych przewiduje wypłatę w:

1) systemie publicznym-repartycyjnym (I filar emerytalny i świad-

czenia rentowe) w formie systemu ze zdefiniowanym świadczeniem;

2) zakładowym-kapitałowym (II filar emerytalny i ewentualnie świad-

czenia rentowe), gdzie występują obydwa podstawowe systemy: ze

zdefiniowanym świadczeniem i ze zdefiniowaną składką;

3) w formie indywidualnego oszczędzania – III filar emerytalny (ka-

pitałowy) gdzie występują systemy: ze zdefiniowanym świadczeniem

i ze zdefiniowaną składką.

System rentowy po ostatnich zmianach wprowadzonych na począt-

ku XXI w. definiuje ryzyko długotrwałego ograniczenia zdolności do

pracy spowodowane chorobą lub upośledzeniem jako zdarzenie losowe

uprawniające do nabycia prawa do świadczeń. Kondycję finansową

niemieckiego systemu ubezpieczeń społecznych prezentuje tab. 2.

System emerytalno-rentowy w Niemczech nie jest samowystar-

czalny. Jego deficyt w badanym okresie czasu oscylował w granicach

20%, ale uwzględniając jego specyfikę (połączenie z systemem rento-

Schemat 1. Model systemu emerytalnego w Polsce

Objaśnienia: A – zdarzenie losowe (ryzyko), B – klasyfikacja prawna, C – chronione skutki, D – rodzaj świadczenia, E – źródło finansowania, F – składka, G – podmiot ubezpieczenia.a) Składka od 1.05.2011 r. – 2,3%, od 1.01.2013 r. – 2,8%, od 1.01.2014 r. – 3,1%, od 1.01.2015 r. – 3,3%, od 1.01.2017 – 3,5%; b) W przypadku samo zatrudnionych, są oni jednocześnie ubez-pieczonymi i płatnikami składek.


A:

B:

C:

D:

E:

F:

G:

Niezdolno do pracy spowodowana pracw warunkach szkodliwych lub szczególnych Staro

Wiek Wiek i praca w warunkach szkodliwych lub szczególnych

Sta a niezdolno do pracy

Emerytura dla osób

urodzonych przed

1.01.1949

Emerytura

pomostowa

Dodatek dla

100-latka

Emerytura w drodze

wyj tku

Dodatek

piel gnacyjny

Emerytura dla osób

urodzonych

po 31.12.1948

Emerytura

górnicza

Ubezpieczenie pomostowe (fundusz

repartycyjny)

Dotacjacelowa

Ubezpieczenie emerytalne

(fundusz repartycyjny)

9,76% 1,5% Okre lona

kwota 9,76%

Ubezpieczonyb Bud et pa stwa P atnik sk adek

wiadczenie emerytalne

z III filaru

Emerytura kapita owa z II filaru:

okresowa lub

do ywotnia

Fundusz

kapita owy

Fundusz kapita owy

Okre lona kwota lub zale no %

od wynagrodzenia

2,3%––3,5%a

Sta a niezdolno do pracy


Schemat 2. Model systemu emerytalno-rentowego w Niemczech

Objaśnienia: A – zdarzenie losowe (ryzyko), B – klasyfikacja prawna, C – chronione skutki, D – rodzaj świadczenia, E – źródło finansowania, F – składka, G – podmiot ubezpieczenia.


A:

B:

C:

D:

E:

F:

G:

Staromier ubezpieczonego D ugotrwa a niezdolno do osi gania dochodów

WiekBrak ywiciela rodziny Zdolno do zarobkowania

Sta a niezdolno do pracy Brak dochodu z powodu mierci ywiciela rodziny

Cz ciowa niezdolnodo zarobkowania

Ca kowita niezdolnodo zarobkowania

Emerytura podstawowa

Renta rodzinna (wdowia

i sieroca)

wiadczenia

z zak adów ubezpiecze

Renta

rodzinna

dodatkowa

Renta

inwalidzka

dodatkowa

Emerytura dodatkowa

Emerytura wcze niejsza

Emerytura

cz ciowa

Renta z tytu uniezdolno ci

do zarobkowania

Zak ady ubezpiecze

(kapita owe)

Zak adowe systemy emerytalne (obowi zkowe i dobrowolne) (kapita owe)

Ubezpieczenie emerytalno-rentowe obowi zkowe

(repartycyjne)

Okre lona kwota niedoboru + subsydia

9,95%

Wysoko sk adki zró nicowana w zale no ciod rodzaju ubezpieczenia

Wysoko sk adki zró nicowana w zale no ciod rodzaju ubezpieczenia

Wysoko sk adkizró nicowana w zale no ciod rodzaju ubezpieczenia

Wysoko sk adkizró nicowana w zale no ciod rodzaju ubezpieczenia

9,95%

pracodawcy ubezpieczeni pa stwo

Tabela 2. Wydolność finansowa ubezpieczenia społecznego w Niemczech (w mln euro)

Rodzaj ubezpieczenia 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Składki (ub. emerytalno-rentowe) 169 425 169 399 168 954 180 545 174 726 180 028 Świadczenia (ub. emerytalno-rentowe) – bez górników 207 749 210 522 211 861 212 421 213 649 216 182Wydolność (w %) 81,55 80,46 79,74 84,99 81,78 83,28Składki ( ub. chorobowe i zdrowotne) 137 499 138 300 138 336 139 874 147 474 153 331Świadczenia (ub. chorobowe i zdrowotne) 136 223 131 158 134 846 138 681 144 443 150 900Wydolność (w %) 100,93 105,44 102,58 100,86 102,10 101,61Składki (ub. wypadkowe) 13 002 12 657 12 195 12 002 11 755 11 800Świadczenia (ub. wypadkowe) 10 009 9 947 9 848 9 836 9 757 10 533Wydolność (w %) 129,90 127,44 123,83 122,02 120,48 112,03Składki (ub. pielęgnacyjne) 16 665 16 654 17 385 17 611 17 872 19 608Świadczenia (ub. pielęgnacyjne) 16 584 16 745 17 002 17 174 17 476 18 219Wydolność (w %) 100,48 99,45 102,25 102,54 102,37 107,62Składki (ub. od bezrobocia) 47 337 47 211 46 989 51 176 32 264 26 452Świadczenia (ub. od bezrobocia) 51 857 49 394 46 553 38 339 36 196 39 407Wydolność (w %) 91,28 95,58 100,93 133,48 106,87 67,13

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Statistisches Bundesamt 2006, s. 196–210; 2010, s. 201–216.

wym), jego wydolność finansowa jest znacznie wyższa niż syste-

mu polskiego. Osiągnięty wynik (mimo niższej składki Polska: 19,52%

składka emerytalna6 + 6% składka rentowa; a Niemcy: 19,90% składka

emerytalno-rentowa) wskazuje na wyższą efektywność zastosowanego

rozwiązania w Niemczech niż w Polsce. Warto by się zatem zastanowić,

czy zastosowane takiego rozwiązania (połączenie subsystemów o po-

dobnej kategorii ryzyka) wraz z ewentualnymi zmianami parametryczny-

mi nie poprawiłoby efektywności polskiego systemu ubezpieczeń spo-

łecznych? Niemiecki system emerytalno-rentowy, skonstruowany we-

dług odmiennych zasad niż polski, jest także dofinansowywany przez

państwo, ale skala tego wsparcia jest mniejsza, a zakres przedmiotowy

stosowanej ochrony w systemie jest znacznie szerszy niż w Polsce.


ZAKOŃCZENIE

Wprowadzone reformą strukturalną zmiany w polskim systemie

emerytalnym są niesatysfakcjonujące i niezakończone. Funkcjonowanie

w aktualnej postaci systemu ubezpieczeń społecznych, a zwłaszcza

jego najbardziej niewydolnych finansowo subsystemów (ubezpieczenia

emerytalnego i ubezpieczenia rentowego) wymaga pilnych zmian. Moż-

na je dokonać na poziomie systemowym (strukturalnym) i parametrycz-

nym. Aby zmiany te znacznie poprawiły wydolność finansową lub do-

prowadziły do samowystarczalności systemu ubezpieczeń społecznych,

konieczne są na obydwu tych poziomach.

Aby połączenie systemu emerytalnego jako zmiana systemowa

było skuteczne, musi być poparte zmianami parametrycznymi w zakre-

sie metody kalkulacji świadczeń rentowych. W obecnym systemie ren-

towym (system DB) świadczenie jest uzależnione częściowo od wyso-

kości opłacanych składek, ale dodatkowo jeszcze wszyscy uprawnieni

otrzymują do świadczenia część socjalną oraz część kredytowaną przez

innych ubezpieczonych lub państwo (okresy nieskładkowe). Aby popra-

wić finansowanie tego systemu, należałoby połączyć system emerytal-

ny z rentowym (poprzez wspólną składkę) i określić obliczanie wysoko-

ści świadczenia według zasady NDC (czyli wysokość zgromadzonego

kapitału emerytalno-rentowego na indywidualnym koncie dzielona po-

przez dalsze trwanie życia). Takie rozwiązanie zwiększałoby wysokość

emerytur osobom, które nie korzystały z rent, a jednocześnie powodo-

wałyby wypłatę świadczenia rentowego w wysokości uzależnionej od

indywidualnej zapobiegliwości. Przy zastosowaniu takiego rozwiązania

konieczne byłoby określenie minimalnej wysokości świadczenia zapew-

niające minimum egzystencji.

Propozycje zmian strukturalnych i parametrycznych w zakresie

ubezpieczenia emerytalnego (i rentowego) prezentuje schemat 3. Przy

wprowadzeniu tego rozwiązania uzasadnione byłoby dodatkowo7 wyod-

rębnienie z ubezpieczenia emerytalno-rentowego ubezpieczenia wdo-

wiego i sierocego (alternatywna nazwa to ubezpieczenie rodzinne). To

ubezpieczenie, opłacane za pomocą nowej składki (która w sumie ze

składką emerytalno-rentową nie mogłaby przekroczyć wysokości sumy

dotychczasowych składek emerytalnej i rentowej), finansowane byłoby

przez ubezpieczonego.

Reasumując, aby poprawić wydolność finansową systemu ubez-

pieczeń społecznych warto by skorzystać z doświadczeń niemieckich

w funkcjonowaniu hybrydowych (łączonych) subsystemów społecz-

nych (system emerytalno-rentowy, system chorobowo-zdrowotny).

1 J. Jończyk wyróżnia 9 rodza jów socjalnego ryzyka jako przedmiotu ochrony prawnej: 1) doży cie wieku emerytalnego, 2) trwała lub okresowa niezdolność do pracy, 3) śmierć żywiciela, 4) niezdolność lub niemożność świad czenia pracy (prowadzenia działalności), 5) wypadek przy pracy lub choroba za-wodowa (wypadek lub choroba zawodowa w szcze gólnych okolicznościach), 6) niezdrowie, 7) bezrobocie, 8) niedosta tek dochodu w rodzinie, 9) trudne sytuacje życiowe (Jończyk 2003, s. 14–15).

2 T. Szumlicz określił ideowy schemat ubezpieczenia jako następstwo określo-nych elementów, do których zaliczył: ryzyko – składka – zdarzenie losowe –strata – świadczenie (Szumlicz 2005, s. 92).

3 Jest to system repartycyjny ze zdefiniowana składką, w którym emerytury są obliczane jako iloraz zgromadzonych środków na indywidualnym koncie i oczekiwanego dalszego trwania życia.

4 Pomijając świadczenia dla osób w okresie przejściowym, gdzie występują jeszcze elementy systemu ze zdefiniowanym świadczeniem. Klasyczne ce-chy nowoczesnego systemu emerytalnego scharakteryzował (Góra 2003, s. 103).

5 Domniemanego inwalidztwa jak definiuje to Wacław Szubert (zob. Szubert 1987, s. 104).

6 Do analizy uwzględniana jest składka do II filaru emerytalnego, bo jest ona fi-nansowana przez identyczne podmioty co I filar i została wyodrębniona ze składki na system repartycyjny. W systemie niemieckim II filar jest finansowa-ny na odmiennych zasadach.

Schemat. 3. Proponowany model systemu z ubezpieczenia (repartycyjnego) emerytalno-rentowego i rodzinnego w Polsce

Objaśnienia: A – zdarzenie losowe (ryzyko), B – klasyfikacja prawna, C – chronione skutki, D – rodzaj świadczenia, E – źródło finansowania, F – składka, G – podmiot ubezpieczenia.a) Składka na ubezpieczenie emerytalne; b) Składka na ubezpieczenie rentowe; c) Hipotetyczna wysokość składki na ubezpieczenie wdowie i sieroce (rodzinne).


A:

B:

C:

D:

E:

F:

G:

Staro mier ubezpieczonegoD ugotrwa a niezdolno do osi gania dochodów

Wiek Brak ywiciela rodziny Zdolno do zarobkowania

Cz ciowa niezdolnoCa kowita niezdolno

do zarobkowania Brak dochodu Sta a niezdolno do pracy

Renta cz ciowa z tytu u

niezdolno ci do zarobkowania

Renta ca kowita z tytu u niezdolno ci

do zarobkowania

Emerytura pomostowa

Renta

rodzinnaEmerytura

z I filaru

Ubezpieczenie wdowie

i sieroce (rodzinne)Ubezpieczenie emerytalno-rentowe

9,76 %a + 0,5 %b = 10,25 % 9,76%a + 4,5%b = 14,25% 1%c

pracodawcy ubezpieczeni


7 Wyodrębnienie tego subsystemu uświadamiałoby ubezpieczonym, w jakim zakresie zapewniają zabezpieczenie swoim bliskim w razie ich śmierci i mobi-lizowało ich do dodatkowego ubezpieczenia w tym zakresie.

LITERATURA

Góra M. (2003), System emerytalny, Warszawa: PWE. Jończyk J. (2003), Prawo zabezpieczenia społecznego, ubezpieczenia społeczne

i zdrowotne bezrobocie i pomoc społeczna, Zakamycze: Kantor.MISSOC (2009), Mutual information system on social protection, Social protec-

tion in the Member States of the European Union of the European Economic Area and in Switzerland, European Commission Directorate-General for Em-ployment, Social Affairs and Equal Opportunities 2009, online, [dostęp 15.05.2011], na stronie: http://www.ec.europa.eu/employment_ social/ missoc/.../compareTables.do.

Statistisches Bundesamt (2006), Statistisches Jahrbuch 2006 für Bundesrepu-blik Deutschland, Wiesbaden.

Statistisches Bundesamt (2010), Statistisches Jahrbuch 2010 für Bundesrepu-blik Deutschland, Wiesbaden.

Szubert W. (1987), Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa: PWN.Szumlicz T. (2006), Ubezpieczenie społeczne. Teoria dla praktyki, Bydgoszcz-

Warszawa: Oficyna Wydawnicza Brandta.Ubezpieczenia społeczne, Baza wiedzy Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, [do-

stęp 15.05.2010], na stronie: http://www.zus.pl/statys/dane 2005-2007.ZUS (2004), Rocznik Statystyczny Ubezpieczeń Społecznych – system pozarol-

niczy 1999–2002 (2004), Warszawa.ZUS (2007), Rocznik Statystyczny Ubezpieczeń Społecznych – system pozarol-

niczy 2003–2005 (2007), Warszawa.ZUS (2009), Dane statystyczne z lat 2005–2008, Departament Statystyki Centra-

li ZUS, Warszawa.

SUMMARYSUMMARY

The paper consists of an introduction, two chapters and conclusions. The introduction includes characterization of the idea of the system of national insurance, the risk of the protected within this system presentation and indication of components which constitute the pension systems. The construction of the pension insurance system in Poland was presented in the first chapter. The second chapter includes a discussion on the constructions of the old-age and disability-pension system in Germany. The paper is sum up by some suggestions of possible changes in the Polish pension system.

WPROWADZENIE

Jednym z efektów procesów integracyjnych zachodzących w Euro-pie od drugiej połowy XX w. jest powstanie jednolitego rynku europej-skiego, który charakteryzuje się m.in. swobodą podejmowania zatrud-nienia na terenie państw członkowskich Unii Europejskiej oraz krajów tworzących wraz z UE tzw. Europejski Obszar Gospodarczy (tj. Norwe-gii, Islandii, Lichtensteinu). Aktywność zawodowa wiąże się z kolei z koniecznością uczestnictwa w systemie ubezpieczeń społecznych.

Celem artykułu jest przedstawienie zasad działania norweskiego systemu emerytalnego. Na wybór tematu wpływ miała rosnąca popular-ność Norwegii jako kierunku migracji zarobkowej Polaków oraz brak publikacji w zakresie funkcjonowania zabezpieczenia społecznego w tym kraju. Według danych publikowanych przez Norweski Urząd Statystyczny w 2009 r. wśród 36 530 Europejczyków decydujących się na przyjazd i osiedlenie w Norwegii, największą grupę stanowili Polacy – 10 451 osób, wyprzedzając obywateli Szwecji – około 6033 osób oraz Litwy – 3196 osób (Immigration… 2009). Według stanu na dzień 1.01.2010 r. w Norwegii osiedliło się 46 707 obywateli Polski (w tym prawie 44 tys. wyemigrowało do tego kraju po 2004 r.), rok wcześniej liczba ta wynosiła 39 168 osób (Foreign citizens… 2010). Głównym powodem migracji było podjęcie zatrudnienia – wśród prawie 40 tys. Polaków mieszkających w 2009 r. w Norwegii legalnie zatrudnionych było 30 110 osób (Employed immigrants… 2010).

Artykuł powstał na podstawie materiałów pozyskane w oddziałach Norweskiego Urzędu Pracy i Spraw Społecznych NAV w Stavanger, da-nych statystycznych oraz analiz opracowanych przez Norweski Urząd Statystyczny SSB, jak również informacji publikowane przez NAV oraz norweskie Ministerstwo Pracy.

ORGANIZACJA SYSTEMU ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO W NORWEGII

Zaangażowanie państwa norweskiego w organizację zabezpieczenia

socjalnego ludności rozpoczęło się pod koniec XIX w. od ustanowienia

w 1985 r. ubezpieczenia od nieszczęśliwych wypadków dla pracowni-

ków fabryk. Upowszechnienie system emerytalnego nastąpiło w 1957 r.,

natomiast dziesięć lat później wprowadzono obowiązkową emeryturę

dodatkową zależną od wysokości wynagrodzenia z pracy. W 1967 r. do-

konano integracji świadczeń socjalnych wprowadzonych przed II wojną

światową w jednym Państwowym Ubezpieczeniu Społecznym (System ubezpieczeń… 2010). Obecny system zabezpieczenia społecznego

składa się z trzech części (Ny alderspensjon… 2011; Lovdata… 2010):

SYSTEM EMERYTALNY W NORWEGII JAKO ELEMENT SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH

Magdalena Mosionek-SchwedaWyższa Szkoła Bankowa w Toruniu

1) systemu ubezpieczeń społecznych – na mocy ustawy z 28.02.1997 r.; 2) systemu zasiłków rodzinnych – regulowanego ustawą z dnia 8.03.2002 r.; 3) systemu świadczeń pieniężnych dla rodzin z małymi dziećmi – ustanowionego aktem z dnia 26.06.1998 r.

W 2006 r. rozpoczął się proces wdrażania reform systemu zabez-pieczenia społecznego. Największe zmiany dotyczyły sfery instytucjo-nalnej, opieki zdrowotnej oraz części emerytalnej. Jedną z najważniej-szych zmian było powołanie nowej instytucji: Norweskiego Urzędu Pracy i Spraw Społecznych NAV. Urząd ten rozpoczął swoją działalność w dniu 1.07.2006 r. i zastąpił dwie funkcjonujące wcześniej instytucje: Norweski Zakład Ubezpieczeń Społecznych (Trygdeetaten) oraz Norwe-ski Urząd Pracy (Aetat). Podstawowym celem NAV jest stwarzanie lu-dziom szans do podejmowania zatrudnienia i jednocześnie zabezpiecza-nie ich praw do świadczeń z ubezpieczeń społecznych (NAV 2007…). Struktura organizacyjna NAV obejmuje 457 lokalnych biur. Pierwsze biura utworzono już jesienią 2006 r. Na koniec 2009 r. działało 413 biur, a docelowa liczba została osiągnięta w marcu 2011 r.

SKŁADKA I ŚWIADCZENIA W NORWESKIM SYSTEMIE UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH

System ubezpieczeń społecznych finansowany jest ze składek po-chodzących od pracowników, osób prowadzących własną działalność, pracodawców oraz dotacji państwowych. Wysokość składek ustalana jest corocznie przez Parlament (Ny alderspensjon… 2011). W 2011 r. obowiązywały trzy stawki: 7,8% od dochodów z tytułu zatrudnienia, 11% od dochodów osiągniętych z działalności gospodarczej oraz 3% z tytułu uzyskiwania innych dochodów (np. emerytury).

Świadczenia przyznawane w ramach ubezpieczenia społecznego obejmują m.in.: emerytury, renty rodzinne i inwalidzkie, czasowe zapo-mogi dla osób przewlekle chorych i po wypadkach, zasiłki opiekuńcze dla osób niepełnosprawnych, zasiłki rehabilitacyjne, odszkodowania za obrażenia powstałe w wyniku wypadku przy pracy, zasiłki dla samot-nych rodziców, chorobowe, macierzyńskie, w przypadku bezrobocia, świadczenia medyczne na wypadek choroby i macierzyństwa oraz zasi-łek pogrzebowy (Ny alderspensjon… 2011).

Prawo do poszczególnych świadczeń jest z reguły uzależnione od długości okresu członkostwa w systemie ubezpieczeń społecznych. Natomiast wysokość większości świadczeń kalkulowana jest na pod-stawie stawki podstawowej, tzw. wartości G (od: grunnbeløp), ustalanej corocznie w maju przez parlament. W okresie od 1.5.2011 r. do 30.04.2012 r. kwota ta wynosi 79 216 NOK (wcześniej od 1.05.2010 r. do 30.04.2011 r. – 75 641 NOK) (Grunnbeløpet (G)… 2011).


SYSTEM EMERYTALNY W NORWEGII

Obserwowane od kilku lat tendencje demograficzne wpływają na pogorszenie się relacji pomiędzy liczbą osób aktywnych zawodo-wo i pobierających świadczenia emerytalne w wielu krajach, również w Norwegii. Z tego względu norweskie władze zdecydowały o koniecz-ności reformy systemu emerytalnego, począwszy od 1 stycznia 2011 r. Obecnie trwa okres przejściowy, w którym funkcjonują równolegle stare i nowe zasady. Poniżej wskazane zostaną najważniejsze aspekty działa-nia dotychczasowego systemu oraz wprowadzane zmiany.

Norweski system emerytalny składa się z trzech części zwanych po-wszechnie filarami. Filar pierwszy stanowi podstawowa emerytura otrzy-mywana z systemu ubezpieczeń społecznych (Folketrygden). Wielkość tego świadczenia zależy od wysokości uzyskiwanego dochodu, długości członkostwa w systemie i okresu składkowego, stanu cywilnego oraz tego, czy współmałżonek otrzymuje świadczenia z Folketrygden. Emery-tura z tej części systemu składa się z emerytury podstawowej (grunnpen-sjon), emerytury dodatkowej (tillegspensjon) i/lub dodatku specjalnego (særtillegg) oraz dodatku opiekuńczego dla emerytów mających na utrzy-maniu dzieci lub/i współmałżonka (Ny alderspensjon… 2011).

Do pobierania emerytury podstawowej upoważnione są osoby, które posiadają co najmniej 3-letni okres członkostwa w systemie pomiędzy ukończeniem 16. i 66. roku życia. Warunek ten nie dotyczy ubezpieczo-nych z co najmniej 20-letnim stażem w systemie, jak również osób uprawnionych do emerytury dodatkowej. Wysokość emerytury podsta-wowej ustalana jest na podstawie długości okresu ubezpieczenia i jest niezależna od wysokości osiąganych w okresie aktywności zawodowej dochodów oraz płaconych składek. Emeryturę w pełnym wymiarze otrzymują osoby, które były członkami Folketrygden przez minimum 40 lat. Jeśli okres członkostwa był krótszy, wymiar świadczenia zosta-nie odpowiednio zredukowany (Alderspensjon… 2011). Emerytura pod-stawowa w pełnym wymiarze stanowi 100% stawki bazowej G – od 1.05.2011 r. jest to 79 216 NOK (Grunnbeløpet (G)… 2011).

Emerytura dodatkowa (tilleggspensjon) została wprowadzona w 1967 r. Celem tego świadczenia jest dążenie do utrzymania standar-du życia po przejściu na emeryturę zbliżonego do poziomu z okresu ak-tywności zawodowej (Ny alderspensjon… 2011). Wysokość świadcze-nia jest ściśle uzależniona od dochodu uzyskiwanego z pracy wyrażone-go za pomocą końcowej średniej liczby punktów emerytalnych oraz od liczby lat składkowych. Warunkiem uzyskania prawa do emerytury do-datkowej jest osiągnięcie przez ubezpieczonego w okresie co najmniej 3 dowolnych lat dochodu, będącego podstawą do emerytury, powyżej kwoty bazowej G, bowiem od tego progu liczone są punkty emerytalne, tzn. część dochodu, która przekracza stawkę G, dzieli się przez wyso-kość tej stawki. W taki sposób obliczane są punkty emerytalne od docho-dów nieprzekraczających 6G. Natomiast od dochodów pomiędzy 6G a 12G do obliczania liczby punktów emerytalnych bierze się tylko 1/3 kwoty dochodu. Z kolei dochody przekraczające 12G nie są brane pod uwagę (Ny alderspensjon… 2011). Poniżej zaprezentowano kalkulację punktów emerytalnych dla ubezpieczonego, którego roczny dochód wy-niósł w 2010 r. 1 095 000 NOK, zatem przekroczył próg 12G.

Wartość G do 30.04.2010 r.: 72 881 NOK; wartość G od 1.05.2010 r.: 75 641 NOK; średnia wartość G w 2010 r.: 74 721 NOK

6G = 448 326 NOK – od tej kwoty należy przyznać 5 punktów emerytalnych:

448326 – 74721

7472112G = 896 652 NOK – różnica pomiędzy 12G i 6G wynosi 448 326

NOK i od tej kwoty należy policzyć kolejne punkty emerytalne według wzoru:

448326

3

Od kwoty powyżej 12G – w tym przypadku 198 348 NOK, punkty

emerytalne nie będą naliczane. Łącznie ubezpieczony otrzyma 7 punk-

tów emerytalnych w 2010 r. – jest to jednocześnie maksymalna liczba,

którą można otrzymać w jednym roku. Średnia końcowa punktów eme-

rytalnych, używana przy obliczaniu wysokości emerytury dodatkowej

kalkulowana jest jako średnia punktów emerytalnych z 20 najlepszych

lat (w których wypracowało się najwięcej punktów).

Dodatek specjalny (særtillegg) przysługuje emerytom, którzy nie

mają prawa do emerytury dodatkowej, bądź ich emerytura dodatkowa

jest niższa niż særtillegg. Warunkiem uzyskania uprawnień do dodatku

jest posiadanie prawa do emerytury podstawowej. Wysokość dodatku specjalnego ustala parlament jako procent kwoty podstawowej G, przy czym istnieją dwie stawki: normalna – w 2010 r. wynosiła 94% G oraz zredukowana – w 2010 r. 74% G (Særtillegg… 2010).

Wiek emerytalny w Norwegii wynosi 67 lat dla kobiet i dla męż-czyzn. Dotychczas po przejściu na emeryturę można było kontynuować pracę, przy czym do momentu ukończenia 68. roku życia ubezpieczony miał prawo do emerytury w pełnej wypracowanej kwocie, natomiast po ukończeniu 68 lat aż do miesiąca, w którym osiągnięto 70 lat, jeśli rocz-ny dochód z pracy emeryta przekroczył dwukrotność stawki G, wy-sokość emerytury była zmniejszana o 40% dochodu ponad ten próg (Alderspensjon… 2011). Wdrażana od 1.01.2011 r. reforma systemu emerytalnego wprowadza zmiany w zakresie wieku emerytalnego, zasad kalkulacji i wypłaty świadczeń oraz możliwości łączenia pobie-rania emerytury z dalszą aktywnością zawodową. Nowy, tak zwany elastyczny system emerytalny, ma przede wszystkim zapewnić ubez-pieczonym (Ny alderspensjon… 2011): a) możliwość pobierania eme-rytury z części bazowej po ukończeniu 62. roku życia, jeśli ubezpieczo-ny nabył odpowiednie uprawnienia emerytalne – przy czym nadal każda osoba uprawniona jest do otrzymania świadczenia po skończeniu 67 lat; b) wybór „poziomu emerytalnego” – ubezpieczony może zdecydować, czy chce pobierać całe świadczenie, czy też jego część: 20%, 40%, 50%, 60% lub 80%; c) prawo do zmiany „poziomu emerytalnego” raz w roku; d) możliwość łączenia pobierania świadczenia oraz dochodów z pracy bez redukcji wysokości otrzymywanej emerytury.

Ponadto osoby urodzone po 1962 r. nabywają uprawnienia emery-talne według nowych zasad (Ny alderspensjon… 2011): a) wysokość emerytury zależy od wszystkich lat, w których uzyskiwano dochód bę-dący podstawą wymiaru świadczenia, aż do skończenia 75 lat – zgodnie z nowymi zasadami, ubezpieczony z odprowadzanych składek tworzy fundusz emerytalny i od wartości zgromadzonych w nim kapitałów zależy wysokość świadczenia – według dotychczasowych zasad, do ustalania wysokości emerytury wykorzystywano 20 najlepszych lat z okresu aktywności zawodowej, a pełną emeryturę uzyskiwano w przy-padku 40-letniego uczestnictwa w systemie; b) środki zgromadzone w funduszu emerytalnym są corocznie indeksowane o wskaźnik wzro-stu wynagrodzeń (dla osób gromadzących kapitał) oraz o wspomniany wskaźnik pomniejszony o 0,75% (dla osób pobierających świadczenie); c) fundusz emerytalny rośnie również o 18,1% dochodu ubezpieczone-go przekraczającego równowartość 7,1G.

Osoby urodzone w latach 1943–1953 nabywają uprawnienia oraz otrzymują świadczenia zgodnie z dotychczasowymi warunkami. Ubez-pieczeni urodzeni w latach 1954–1962 nabywają uprawnienia częścio-wo według nowych i starych zasad.

Wprowadzenie zmian w norweskim systemie emerytalnym ma za-pewnić ubezpieczonym większą swobodę w podejmowaniu decyzji, kiedy i w jakim wymiarze rozpocząć pobieranie emerytury oraz umożli-wić łączenie aktywności zawodowej z otrzymywaniem emerytury bez konieczności jej zmniejszania, a także ułatwić zwiększanie przyszłego świadczenia, dzięki gromadzeniu kapitału emerytalnego. Mimo prawa do otrzymania emerytury z chwilą ukończenia . roku życia, nowe zasady ustalania uprawnień zachęcają do wydłużenia aktywności zawodowej.

Należy również zauważyć, iż możliwość elastycznego wycofywania kapitału emerytalnego dotyczy również osób urodzonych w latach 1943–1953, w stosunku do których zastosowanie mają przepisy obo-wiązujące przed reformą. W tab. 1 zestawiono przykładowe obliczenia wyskości emerytury dla tej grupy osób w zależności od wieku przejścia na emeryturę. Ubezpieczony urodzony w 1949 r. uprawniony do pełnej wysokości świadczenia emerytalnego (tj. z 40-letnim okresem składko-wym) w przypadku decyzji o skorzystaniu z możliwości zakończenia ak-tywności zawodowej w wieku 62 lat otrzyma roczną emeryturę w wyso-kości około 180 tys. NOK. Pozostając na rynku pracy do ukończenia 70. roku, podwyższy swoje świadczenie do kwoty ponad 275 tys. NOK.

Warto również zauważyć, iż osoby urodzone w kolejnych latach muszą pracować dłużej, by otrzymać świadczenia w takiej samej wyso-kości, jak starsze roczniki. Jest to efektem mechanizmu dostosowywa-nia wysokości świadczeń emerytalnych do wydłużania się przeciętnego dalszego trwania życia, który został zastosowany w celu zapewnienia trwałości systemu emerytalnego (Informasjonsmøte om… 2010).

Efekty zmian wprowadzanych w systemie emerytalny widoczne były już od pierwszych dni obowiązywania nowych przepisów. Z możli-wości wycofania kapitału emerytalnego przed ukończeniem 67. roku

= 5

– 74721 = 2( )


życia skorzystało w styczniu 2011 r. 13 600 osób. Łącznie w I kwartale 2011 r. 17 834 osoby w wieku 62–66 lat zdecydowały o przejściu na emeryturę, z czego 83,5% stanowili mężczyźni (Alderspensjonister… 2011). W tej grupie około 60% osób pozostało na rynku pracy, korzy-stając z możliwości łączenia aktywności zawodowej z pobieraniem świadczenia emerytalnego (Seks av ti nye… 2011). Ogółem w I kwar-tale 2011 r. NAV wypłacał emerytury dla 685 226 osób, co stanowi wzrost o około 32 tys. osób w stosunku do I kwartału 2010 r. (Over 30 000 nye… 2011). W sumie udział emerytów w społeczności norweskiej wyniósł w tym czasie 13,88% (Norway’s population… 2011).

Obok publicznego systemu emerytalnego istnieje również tzw. drugi filar, w którym funkcjonują pracownicze programy emerytalne (Obli-gatorisk Tjenestepensjon – OTP). Zostały one wprowadzone w 2006 r. w ramach realizowanej reformy systemu emerytalnego. W przeciwień-stwie do polskich programów emerytalnych, norweskie OTP są obowiąz-kowe zarówno dla pracowników, jak i dla pracodawców. Z kolei trzeci filar systemu emerytalnego obejmuje wszelkie dodatkowe, dobrowolne ubez-pieczenia oferowane przez prywatne fundusze emerytalne i inne instytucje finansowe. W przeciwieństwie do polskiego trzeciego filara, ustawodaw-ca nie określił zakresu organizacyjnego tej części systemu.

PODSUMOWANIE

Współczesne tendencje demograficzne są również wyzwaniem dla norweskiego systemu emerytalnego. W ciągu ostatnich dwóch dekad średnie trwanie życia w Norwegii wydłużyło się o około 4 lat dla kobiet oraz 5 lat dla mężczyzn – dziewczynka urodzona w 2010 r. może dożyć 83 lat, natomiast chłopiec 78 lat. Warto zauważyć, iż Norwegia ma je-den z najwyższych w Europie wskaźników dzietności – w 2009 r. wy-niósł on 1,9. Mimo to norweskie władze zdecydowały o konieczności przeprowadzenia reformy systemu ubezpieczeń społecznych, w tym również części emerytalnej. Nowa, tzw. elastyczna emerytura, ma za-chęcać do wydłużenia aktywności zawodowej, ale również zapewnić trwałość i stabilność systemu oraz dopasowanie wypłacanych świad-czeń do sytuacji w gospodarce.

Co ciekawe, w 2006 r. rząd norweski przeznaczył środki gromadzone od czerwca 1990 r. w Państwowym Funduszu Naftowy (Statens Petro-leumsfond), pochodzące z dochodów sektora petrochemicznego, na cele emerytalne przyszłych pokoleń. Obecnie Norweski Rządowy Fundusz Emerytalny (Pensjonsfond) jest drugim pod względem wielkości fundu-szem emerytalnym na świecie (po Japonii). Na koniec 2010 r. jego war-tość wyniosła około 3077 mld NOK (The Management… 2011), tj. około 1538 mld PLN. Dla porównania, polski Fundusz Rezerwy Demograficznej na koniec 2010 r. dysponował środkami w wysokości 10 167 mln zł.

Oprócz opracowania aspektów formalno-prawnych w zakresie wdrażanej reformy, zadbano również o odpowiednie przygotowanie ubezpieczonych, do których skierowano kampanię informacyjno-eduka-

cyjną. Ponadto uruchomiony został serwis internetowy: www.nav.no, w którym można znaleźć niezbędne formularze, aktualne stawki, daty wypłat świadczeń, informacje na temat zasad uczestnictwa w systemie oraz wiele innych potrzebnych danych. Ubezpieczeni mogą również obliczyć swoją emeryturę, jak również wypełnić i złożyć dokumenty konieczne do otrzymania niektórych świadczeń. Pewne obszary tej strony dostępne są także w języku polskim oraz angielskim. Dbałość o ubezpieczonych, nie tylko obywateli kraju, ale również obcokrajow-ców, zauważa się na każdym poziomie organizacyjnym systemu. Poję-cie „państwo opiekuńcze” można zatem odnieść nie tylko do kwestii liczby i wysokości świadczeń, ale również aspektów proceduralnych.

LITERATURA

Alderspensjon, NAV (2011), [dostęp 27.06.2011], na stronie: http://www.nav.no/Pensjon/Alderspensjon.

Alderspensjonister. Kjønn og alder. 31. mars 2002-2011. Antall og prosent (2011), [dostęp 27.06.2011], na stronie: http://www.nav.no/Om+NAV/Tall+og+analyse/Pensjon/Alderspensjon.

Grunnbeløpet (G) i folketrygden, NAV (2011), [dostęp 27.06.2011], na stronie: http://www.nav.no/Om+NAV/Satser+og+datoer/Grunnbeløpet.

Informasjonsmøte om ny alderspensjon (2010), materiały otrzymane w oddziale Norweskiego Urzędu Pracy i Spraw Społecznych w Stavanger.

Lovdata, norweskie akty prawne, [dostęp 27.06.2011], na stronie: http://www.lovdata.no.

NAV 2007, NAV 2008, NAV 2009, Informatory wydawane przez Norweski Urząd Pracy i Spraw Społecznych otrzymane w oddziale NAV w Stavanger.

Norweski Urząd Statytyczny (2009), Statistisk Sentralbyrås SSB, Table 9, Immi-gration and emigration, by citizenship, [dostęp 27.06.2011], na stronie: http://www.ssb.no/english/subjects.

Norweski Urząd Statytyczny (2010a) Statistisk Sentralbyrås SSB, Table 33, Fore-ign citizens, by citizenship per 1 January 1975–2010, [dostęp 27.06.2011], na stronie: http://www.ssb.no/english/subjects.

Norweski Urząd Statytyczny (2010b), Statistisk Sentralbyrås SSB, Table 9, Em-ployed immigrants, by selected countries of birth and sex. Q4 2009, [dostęp 27.06.2011], na stronie: http://www.ssb.no/innvregsys_en.

Norway’s population (2011), [dostęp 27.06.2011], na stronie: http://www.ssb.no/befolkning_en.

Ny alderspensjon fra folketrygden, 2. opplag januar (2011), materiały otrzymane w oddziale Norweskiego Urzędu Pracy i Spraw Społecznych w Stavanger.

Over 30 000 nye alderspensjonister, NAV (2011), [dostęp 27.06.2011], na stro-nie: http://www.nav.no/Om+NAV/Tall+og+analyse/Pensjon/Alderspensjon/Alderspensjon.

Report No. 15 (2010-2011) to the Storting The Management of the Government Pension Fund in 2010 (2011), [dostęp 27.06.2011], na stronie: http://www.regjeringen.no/en/dep/fin/Documents-and-publications/propositions-and-repor ts/Repor ts-to-the-Stor ting/2010-2011/repor t-no-15-.htm-l?id=644636.

Seks av ti nye alderspensjonister under 67 år jobber, NAV (2011), [dostęp 27.06.2011], na stronie: http://www.nav.no/Pensjon/Seks+av+ti+nye+al-derspensjonister+under+67+%C3%A5r+jobber.280227.cms

System ubezpieczeń społecznych (2010), Ambasada Norwegii w Polsce [dostęp 27.06.2011], na stronie: http://www.amb-norwegia.pl/About_Norway/policy/Opieka-socjalna/insurance.

Særtillegg, NAV (2010), [dostęp 27.06.2011], na stronie: http://www.nav.no/Pensjon/Pensjon.

Tabela 1. Wysokość świadczenia emerytalnego dla osób urodzonych w latach 1943–1953 w zależności od wieku przejścia na emeryturę według przepisów obowiązujących od 1.01.2011 r. (wartość G z 2010 r.), w tys. NOK

Wiek 1943 1944 1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 195362 180 075 179 319 178 433 177 420 176 41763 189 180 188 358 187 393 186 435 185 340 184 39864 199 230 198 332 197 439 196 390 195 350 194 158 192 97865 210 565 209 577 208 413 207 441 206 295 204 982 203 682 202 39666 223 446 222 144 220 853 219 575 218 308 217 053 215 613 214 189 212 78067 238 640 237 453 236 277 234 837 233 412 232 000 230 601 228 995 227 408 225 839 224 07468 253 334 251 996 250 672 248 810 247 227 245 661 243 860 242 328 240 567 238 587 236 87269 269 955 268 437 266 637 264 550 262 781 260 745 259 018 257 031 254 795 252 862 250 68870 288 561 286 483 284 434 282 417 280 094 277 803 275 545 273 317 271 120 268 648 266 515

Uwaga: Obliczenia dla mężczyzny osiągającego dochody na poziomie 6G w całym okresie kwalifikacyjnym, z 40-letnim stażem pracy w chwili ukończenia 62 lat. Powyższe kwoty nie uwzględniają możliwego przyszłego wzrostu płac.

Źródło: (Informasjonsmøte om… 2010).

SUMMARYSUMMARY

Norwegian pension system is the part of the Social Insurance Scheme, which together with the Family Allowance Scheme and the Scheme for Cash Benefit for Families with Small Children creates the Social Security Scheme. It is not without reason that Nor-way is considered to be the welfare state – the total expenditure of the public insurance system in 2009 amounted to more than NOK 289 billion, or 12.4% of GDP of the country. One spent over 113 billion NOK on the retirement benefits. This article aims to present the principles of the functioning of the Norwegian pension system and major changes in this system as a result of reforms implemented from January 1, 2011. The paper was based on materials gathered in the branch of the Norwegian Labour and Social Affairs of NAV in Stavanger and statistical data and analysis published by Statistics Norway SSB, NAV and the Ministry of Labour.


WPROWADZENIE

Zachodzące zmiany demograficzne polegające na wydłużaniu się

życia człowieka i zmniejszaniu współczynnika dzietności (szerzej:

Chrzanowska 2010, s. 67–68) prowadzą do stopniowej utraty efektyw-

ności systemów opartych na repartycyjnym finansowaniu świadczeń

emerytalnych, występujących w wielu krajach należących do Między-

narodowej Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD).

W wyniku rosnącego obciążenia budżetu poszczególnych państw wy-

datkami na utrzymanie osób w wieku emerytalnym, obserwuje się

istotny zwrot ku kapitałowemu systemowi emerytalnemu, w którym

wysokość ostatecznych dochodów emerytalnych uzależniona jest od

wysokości składek w wieku aktywności zawodowej i efektywności in-

westycji akumulowanego kapitału.

W ramach kapitałowych, prywatnie zarządzanych pracowniczych

programów emerytalnych (PPE) zauważa się tendencje do stopniowej

utraty na znaczeniu planów opartych na systemie zdefiniowanego

świadczenia (defined benefit plans – DB) i przechodzenie do planów

opartych na zdefiniowanej składce (defined contribution plans – DC),

które obejmują swoim zasięgiem coraz większą część zainwestowa-

nych aktywów emerytalnych.

Celem artykułu jest zbadanie konsekwencji przejścia z kapitałowe-

go pracowniczego planu emerytalnego o zdefiniowanym świadczeniu

do planu o zdefiniowanej składce w zakresie dochodu emerytalnego

i ryzyka dla przyszłego świadczeniobiorcy i sponsora.

CECHY PLANÓW O ZDEFINIOWANYM ŚWIADCZENIU I ZDEFINIOWANEJ SKŁADCE

Plany emerytalne oparte na systemie zdefiniowanego świadczenia

zapewniają uprawnionym do ich poboru systematyczny, zwykle doży-

wotni dochód o ustalonej wartości. Wysokość otrzymywanego świad-

czenia nie jest uzależniona od ilości i wysokości wpłaconych do planu

składek, ale określona matematycznie, zazwyczaj na podstawie takich

czynników jak staż pracy, zakładana stopa inflacji, zakładana stopa

zwrotu i wynagrodzenie otrzymywane przez uczestnika planu (Cohen

i in. 2006, s. 1).

W planach opartych na systemie zdefiniowanej składki wysokość

świadczeń emerytalnych uzależniona jest od wysokości kapitału aku-

mulowanego przez jednostkę w czasie aktywności zawodowej. Wyso-

kość dochodu jednostki po przejściu na emeryturę jest pochodną

dwóch elementów: sumy wpłaconych składek oraz stopy zwrotu z za-

inwestowanego kapitału. Zatem wartość zakumulowanego kapitału,

a następnie poziom dochodów emerytalnych jest uzależniony od decyzji

inwestycyjnych jednostki i wydajności portfela inwestycyjnego. Plany

o zdefiniowanej składce zapewniają możliwość dokonywania oszczęd-

ności emerytalnych bez względu na liczbę oraz długość przerw w karie-

rze zawodowej. Jednostka ma możliwość dokonywania dodatkowych,

dobrowolnych oszczędności, w zależności od swoich możliwości i po-

żądanego poziomu dochodu emerytalnego (Daykin 2002, s. 1–2).

W obliczu zwiększających się obciążeń sponsora planu o zdefinio-

wanym świadczeniu, będących konsekwencją zachodzących zmian

w strukturze demograficznej ludności oraz zmian gospodarczych, zro-

zumiałym wydaje się być przerzucanie odpowiedzialności za przyszłość

finansową oraz gromadzenie i zarządzanie środkami przeznaczonymi na

utrzymanie w wieku emerytalnym z pracodawcy na pracownika.

RYZYKO ZWIĄZANE Z PLANAMI O ZDEFINIOWANYM ŚWIADCZENIU ORAZ O ZDEFINIOWANEJ SKŁADCE

Obserwowane zwiększanie wykorzystania planów o zdefiniowanej

składce skutkuje transferem odpowiedzialności za wypłatę świadczeń

emerytalnych ze sponsora finansującego dochód emerytalny na jednost-

WYKORZYSTANIE SYSTEMU ZDEFINIOWANEJ SKŁADKI W PRACOWNICZYCH PROGRAMACH EMERYTALNYCH

Ewa ChrzanowskaKatedra Finansów,

Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

kę. Proces ten powoduje zwiększenie obciążenia jednostki różnymi rodza-

jami ryzyka. Ryzyko ponoszone przez przyszłego świadczeniobiorcę oraz

sponsora uzależnione jest od formy pracowniczego planu emerytalnego.

Ryzyko inwestycyjne w odniesieniu do planów emerytalnych poja-

wia się w sytuacji, gdy zwrot z zainwestowanego kapitału emerytalnego

jest większy lub niższy od oczekiwanego, a zgromadzone fundusze

przekroczą lub będą niższe od tych wymaganych do zapewnienia okre-

ślonego poziomu świadczeń. W ramach planu o zdefiniowanym świad-

czeniu ryzyko inwestycyjne ponosi sponsor planu. Sponsor bowiem

odpowiedzialny jest za pokrycie wszelkich niedoborów inwestycyjnych

w celu zapewnienia określonej wielkości dochodów emerytalnych.

W przypadku konieczności wniesienia dodatkowych składek do planu

o zdefiniowanym świadczeniu, odpowiedzialnym za uzupełnienie gro-

madzonego kapitału jest sponsor planu.

Największy wpływ ryzyka inwestycyjnego na poziom przyszłych

dochodów emerytalnych zauważa się w przypadku planów opartych na

systemie zdefiniowanej składki. W planach tych wysokość dochodów

emerytalnych uzależniona jest od wysokości składek i stopy zwrotu

z inwestycji. W planach o zdefiniowanej składce przyszły świadczenio-

biorca odpowiedzialny jest za zarządzanie kapitałem emerytalnym, kal-

kulowanie wysokości składek i podejmowanie decyzji służących osiąg-

nięciu odpowiedniego dochodu emerytalnego. Dlatego posiadacze ta-

kich planów są najbardziej narażeni na bezpośrednie ryzyko oraz niepew-

ność związaną z poziomem stopy zwrotu, a także przyszłym poziomem

świadczeń emerytalnych (Whitehouse i in. 2009, s. 10–11). Zatem w tym

przypadku podmiotem ponoszącym ryzyko inwestycyjne jest pracownik.

Ryzyko inflacji ponoszone jest przez pracownika zarówno w planie

o zdefiniowanym świadczeniu, jak i o zdefiniowanej składce i częściowo

przez pracodawcę w planie o zdefiniowanym świadczeniu. Ryzyko reali-

zuje się w sytuacji, w której stopa inflacji przewyższa stopę dochodu

z inwestycji, co w konsekwencji może doprowadzić do problemów po-

krycia kosztów utrzymania dochodem z inwestycji. Gromadzony kapitał

emerytalny ma zapewnić utrzymanie jednostce do końca życia, które

może trwać od chwili przejścia na emeryturę kilkanaście, a nawet kilka-

dziesiąt lat. Przez tak długi okres inflacja może mieć destrukcyjny wpływ

na aktywa emerytalne.

Ryzyko długowieczności rozumiane jest jako ryzyko przeżycia

przez jednostkę nagromadzonego kapitału przeznaczonego na wypła-

tę świadczeń emerytalnych (Blake, Brockett, MacMinn 2006, s. 551).

Błędne oszacowanie indywidualnego trwania życia może mieć wpływ

na przeszacowanie lub niedoszacowanie długowieczności1. W przypad-

ku planu o zdefiniowanej składce, ryzyko długowieczności ponoszone

jest przez pracownika. Natomiast w planie o zdefiniowanym świadcze-

niu ryzykiem długowieczności obciążony jest sponsor planu, odpowie-

dzialny na zgromadzenie odpowiedniego kapitału z przeznaczeniem na

wypłatę świadczeń beneficjentom.

Ryzyko „wyczucia” rynku jest to ryzyko utraty wartości aktywów

emerytalnych w chwili przejścia pracownika na emeryturę i jej spadku

do poziomu nie pozwalającego na zapewnienie odpowiedniego poziomu

dochodu jednostce w wieku poprodukcyjnym. W planie o zdefiniowanej

składce ryzykiem obciążony jest pracownik i dotyczy ono nie tylko wy-

sokości salda środków emerytalnych, lecz także możliwości zakupu

odpowiedniego produktu emerytalnego zamieniającego zgromadzony

kapitał w dochód. Natomiast w programie o zdefiniowanym świadczeniu

ryzyko „wyczucia” rynku ponosi sponsor planu. Poprzez łączenie skła-

dek większej liczby członków planu, przechodzących na emeryturę

w różnym czasie, sponsor może bardziej efektywnie zarządzać ryzykiem

niż osoba indywidualna (Broadbent i in. 2006, s. 5).

Ryzyko przenoszenia2 zawarte w planach o zdefiniowanym świad-

czeniu ponoszone jest przez pracownika i jest szczególnie istotne

z punktu widzenia pracowników niepozostających w zatrudnieniu u jed-

nego pracodawcy w czasie aktywności zawodowej, jako że korzyści

w tym przypadku zwiększają się wraz z okresem pozostawania w tym


samym miejscu pracy, czyli okresem nabywania uprawnień. Uprawnie-

nia te są tracone w chwili zmiany pracodawcy. W przypadku planów

o zdefiniowanej składce, ryzyko przenoszenia nie występuje, ponieważ

środki gromadzone na rachunku emerytalnym są całkowitą własnością

beneficjenta, co gwarantuje możliwość ich przenoszenia niezależnie od

przebiegu kariery zawodowej.

Ryzyko niewypłacalności sponsora oznacza sytuację, w której

sponsor planu nie będzie w stanie spełnić swoich zobowiązań i zapew-

nić dochodu emerytalnego beneficjentom. W sytuacji urzeczywistnienia

się ryzyka, jego skutki w planie o zdefiniowanym świadczeniu ponosi

pracownik. Ryzyko to nie występuje w planie o zdefiniowanej składce,

jako że plan jest całkowicie uzależniony od wydajności indywidualnego

portfela inwestycyjnego beneficjenta (Broadbent i in. 2006, s. 7, 9).

W planie o zdefiniowanym świadczeniu sponsor odpowiedzialny

jest za zapewnienie jednostce dochodu emerytalnego, którego wyso-

kość wyrażona jest w postaci specjalnej stopy zastąpienia. Stopa za-

stąpienia określa relacje wysokości pobieranej emerytury do wysokości

ostatnich zarobków. Natomiast ryzyko stopy zastąpienia w przypadku

planu o zdefiniowanej składce ponoszone jest przez pracownika, który

indywidualnie odpowiada za gromadzenie i zarządzanie kapitałem eme-

rytalnym. Zatem poziom przyszłych dochodów emerytalnych w przy-

padku planów o zdefiniowanej składce zależy od wydajności rynku, a w

planach o zdefiniowanym świadczeniu od gwarantowanej stopy zwrotu

przez sponsora planu, z zastrzeżeniem ryzyka upadłości sponsora, ale

też możliwości rozłożenia przez niego ryzyka pomiędzy starszych

i młodszych beneficjentów (Davis 2002, s. 5).

STRUKTURA FUNDUSZY EMERYTALNYCH W KRAJACH OECD

W ostatnich latach obserwuje się znaczący wzrost zainteresowania

ze strony pracodawców planami opartymi na systemie zdefiniowanej

składki. Sponsorzy odpowiedzialni za finansowanie dochodów emery-

talnych jednostki starają się „odchodzić”3 od planów DB i zachęcać

pracowników do udziału w planach DC. Tabela 1 przedstawia zmianę

udziału planów o zdefiniowanym świadczeniu w całkowitych aktywach

PPE w wybranych krajach OECD.

Zauważalne jest znaczące zmniejszenie wykorzystania planów o zde-

finiowanym świadczeniu we Włoszech oraz Korei. Ich udział spadł

w latach 2001–2009 o odpowiednio 19,36% oraz 10,52%. Ponad 4%

spadek odnotowany został również w Stanach Zjednoczonych oraz Da-

nii. Chociaż rośnie zainteresowanie planami o zdefiniowanej składce, to

wciąż – ze względu na swoje historyczne znaczenie – istotną rolę od-

grywają plany o zdefiniowanym świadczeniu. Ich udział w całkowitych

aktywach emerytalnych w latach 2001–2009 nie zmienił się we Francji,

Finlandii, Islandii oraz Norwegii. Nieznaczny, bo 0,5% spadek wykorzy-

stania planów DB zaobserwowano w Kanadzie. Odwrotny proces na-

stąpił natomiast w Hiszpanii, gdzie wzrosło znaczenie planów o zdefinio-

wanym świadczeniu, a ich udział zwiększył się w latach 2001–2009

o ponad 73%.

Tabela 1. Zmiana udziału planów o zdefiniowanym świadczeniu w całkowitych aktywach pracowniczych programów emerytalnych

w wybranych krajach OECD w 2001 r. i 2009 r.

PaństwoUdział planów o zdefi niowanym świadczeniu

w całkowitych aktywach PPE ( w %)2001 2009

FrancjaFinlandiaIslandiaNorwegiaKanadaPortugaliaKoreaHiszpaniaStany ZjednoczoneNowa ZelandiaWłochy

100,0100,0100,0100,097.5

98.59100,05.34

67.2752.6730.29

100.0100.0100.0100.097.0

96.6889.4878.4062.3349.0110.93

Uwaga: Kraje wybrane na podstawie dostępnych danych dotyczących pracowniczych progra-mów emerytalnych. Dane dla Francji odnoszą się do 2003 i 2009 r., natomiast dla Korei do 2004 i 2009 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Pensions Indicators, OECD.StatExtracts, Organisa-tion for Economic Co-Operation and Development [dostęp 15.03.2011], na stronie http://stats.oecd.org/Index.aspx.

Wartość udziału planów w aktywach emerytalnych ogółem różni się

znacznie w poszczególnych państwach. Tabela 2 przedstawia strukturę

pracowniczych programów emerytalnych w wybranych krajach OECD,

w podziale na plany o zdefiniowanym świadczeniu i o zdefiniowanej

składce. Plany emerytalne we Francji, Finlandii, Islandii, Norwegii oraz

Turcji zostały w 100% zdominowane przez plany DB, natomiast progra-

my funkcjonujące w Grecji oraz w Polsce sklasyfikowane zostały jako

plany DC. W pozostałych państwach fundusze emerytalne złożone są

z różnych relacji planów DB do DC.

Tabela 2. Udział planów o zdefiniowanej składce i zdefiniowanym świadczeniu w całkowitych aktywach pracowniczych programów

emerytalnych w wybranych krajach OECD w 2009 roku [%]

Państwo Plan DC Plan DBFrancjaFinlandiaIslandiaNorwegiaTurcjaKanadaPortugaliaKoreaHiszpaniaStany ZjednoczoneNowa ZelandiaAustraliaWłochyDaniaPolskaGrecja

0,00,00,00,00,03,0

3,3210,5221,6037,6750,9970,3189,0793,69100,0100,0

100,0100,0100,0100,0100,097,0

96,6889,4878,4062,3349,0129,6910,936,310,00,0

Uwaga: Kraje wybrane na podstawie dostępnych danych dotyczących pracowniczych progra-mów emerytalnych. Dane dla Francji odnoszą się do 2008 r.

Źródło: jak w tab. 1.

Struktura funduszy emerytalnych uzależniona jest od wielkości

rynków krajowych. Do czynników wpływających na wybór planu zali-

czyć można dojrzałość rynku, obligatoryjność lub dobrowolność przy-

stępowania do planów przez obywateli oraz politykę inwestycyjną.

Czynniki te oddziałują na wielkość aktywów gromadzonych w ramach

poszczególnych planów.

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ZWIĘKSZENIE WYKORZYSTANIA PLANÓW O ZDEFINIOWANEJ SKŁADCE

Emerytury są jednym z najważniejszych elementów wydatków bu-

dżetowych w niemal wszystkich krajach rozwiniętych. Wydatki publicz-

ne na utrzymanie osób w wieku emerytalnym zwiększają się istotnie

wraz z wydłużaniem się życia ludności oraz wzrostem liczby osób

w wieku emerytalnym, zatem sprawą priorytetową dla rządów wielu

krajów jest stopniowe reformowanie i przekształcanie istniejących sys-

temów emerytalnych.

W większości krajów OECD w ciągu ostatnich 20 lat przeprowa-

dzono istotne reformy systemów emerytalnych. Jednym z głównych

powodów wprowadzanych zmian jest zapewnienie stabilności finan-

sów publicznych poprzez dostosowanie systemu emerytalnego po-

szczególnych państw do zmian na rynku pracy i zachodzących zmian

demograficznych, które ma być zapewnione dzięki zmodyfikowa-

niu sposobu wypłaty świadczeń emerytalnych i ograniczeniu wydat-

ków budżetowych z tytułu wypłat emerytur i rent (Börsch-Supan 2004,

s. 111–112).

Istnieje kilka powodów wprowadzanych ograniczeń i przesuwania

odpowiedzialności za przyszłość finansową jednostki z państwa, insty-

tucji finansowych i sponsorów programów emerytalnych na obywateli,

co w konsekwencji przyczynia się do wzrostu znaczenia planów o zde-

finiowanej składce. Należą do nich m.in.: koszty utrzymania planu, mo-

bilność jednostki, elastyczność planu oraz możliwość dostosowania

strategii inwestycyjnej do indywidualnych potrzeb jednostki.

Koszty utrzymania planu

Zwiększenie wykorzystania planów o zdefiniowanej składce spowo-

dowane jest w dużej mierze zwiększeniem kosztów związanych z finan-

sowaniem planów o zdefiniowanym świadczeniu. Czynnikiem oddzia-


łującym na problem finansowania świadczeń pochodzących z planów

o zdefiniowanym świadczeniu są zachodzące zmiany w strukturze de-

mograficznej ludności. Wydłużanie się życia człowieka wpływa na wy-

dłużanie się okresu pobierania świadczeń emerytalnych. Ponadto za-

uważa się, że tylko w nielicznych krajach w obliczu wydłużania się życia

człowieka podniesiono wiek przejścia na emeryturę obywateli i tym sa-

mym wydłużono okresy składkowe4 (Pensions… 2011, s. 26–29).

Konsekwencją wydłużania się okresu emerytalnego człowieka i małych

zmian w poziomie wieku emerytalnego jest zwiększenie okresu poboru

świadczeń emerytalnych.

W przypadku systemu o zdefiniowanym świadczeniu wysokość

świadczenia emerytalnego jest w przybliżeniu znana, a ryzyko związane

z dopłatami ponoszone jest przez sponsora planu. Plan oparty o system

zdefiniowanej składki nie jest wrażliwy na zachodzące zmiany demogra-

ficzne, jednak ryzykiem związanym z wysokością świadczenia emery-

talnego obciążony jest w całości beneficjent planu.

Mobilność jednostki

Mobilność zawodowa ludności odgrywa istotną rolę w ogranicza-

niu bezrobocia i zwiększaniu tempa wzrostu gospodarki. Głównym

powodem mobilności siły roboczej są relatywne różnice w wynagro-

dzeniach pomiędzy krajami, a prawdopodobieństwo migracji jest do-

datnio skorelowane z wielkością wynagrodzenia czy jakąkolwiek różni-

cą w dochodach. Istotny wpływ na migracje ma również wysoki po-

ziom bezrobocia w kraju pochodzenia jednostki, co może zachęcić do

poszukiwania pracy na rynkach zagranicznych (Heinz, Ward-Warme-

dinger 2006, s. 16–20).

Posiadanie planu o zdefiniowanej składce ogranicza ryzyko zwią-

zane z mobilnością pracowników. Plany te uważa się za stosunkowo

korzystne, ponieważ kapitał emerytalny zwiększa się równomiernie

w czasie aktywności zawodowej i jest całkowicie przenośny (Broadbent

i in. 2006, s. 20).

Elastyczność planu

Pracownicy posiadający plan o zdefiniowanej składce decydują

o wysokości składki wnoszonej do planu, która odprowadzana jest z ich

wynagrodzenia, a także mają wpływ na sposób lokowania gromadzone-

go kapitału. Natomiast w planie o zdefiniowanym świadczeniu jednostka

ma zagwarantowany określony poziom świadczeń emerytalnych, lecz

nie posiada kontroli nad planem inwestycji w czasie aktywności zawo-

dowej, ale może decydować o formie wypłaty kapitału emerytalnego

w czasie przejścia na emeryturę5. Możliwości te kontrastują ze schema-

tem przedstawianym w planie o zdefiniowanym świadczeniu, w którym

dochód emerytalny wypłacany jest w formie renty dożywotniej (Mitchell,

Schieber 1998, s. 4–5).

Dostosowanie strategii inwestycyjnej

Adekwatność emerytur rozumiana jako poziom dochodów umożli-

wiający utrzymanie odpowiedniego standardu życia i konsumpcji przez

osoby je pobierające jest determinowana poziomem składek, kosztami

związanymi z zarządzaniem gromadzonym kapitałem, długością pobie-

rania emerytury, a także wybraną strategią inwestycyjną6.

Plany o zdefiniowanym świadczeniu umożliwiają jednostce wybór

strategii inwestycyjnej dostosowanej do profilu oszczędzającego i pla-

nowanego poziomu dochodów emerytalnych. Spośród licznych dostęp-

nych strategii inwestycyjnych, jednostka może wybrać tę najbardziej

pasującą do jej sytuacji i profilu ryzyka. Dla osób, które są niezdolne lub

niechętne do podejmowania tak ważnych decyzji, zastosowanie znajdu-

ją tzw. strategie domyślne, często regulowane przez państwo, szczegól-

nie w krajach, w których plany o zdefiniowanej składce należą do obo-

wiązkowych (Anatolin i in. 2010, s. 7).

PODSUMOWANIE

Struktura PPE w wielu krajach OECD ulega zmianie. Posiadacz pla-

nu o zdefiniowanej składce bierze na siebie nowy rodzaj odpowiedzial-

ności, która polega na ciągłym podejmowaniu złożonych decyzji finan-

sowych dotyczących gromadzenia i inwestowania kapitału emerytalne-

go. Pomimo rosnącej ekspozycji na ryzyko osób indywidualnych, moż-

na wskazać liczne zalety płynące z wykorzystania planów o zdefiniowa-

nej składce, a należą do nich mobilność jednostki, przenośność kapitału

emerytalnego, zwiększenie kontroli nad gromadzonym kapitałem oraz

możliwość wyboru strategii inwestycyjnej dostosowanej do indywidual-

nego profilu ryzyka jednostki.

W obliczu zachodzących zmian demograficznych prowadzących do

pojawiania się zagrożeń związanych z zapewnieniem odpowiedniego

poziomu dochodu emerytalnego, istotnym wyzwaniem dla państwa i in-

stytucji finansowych jest odpowiednie zaprojektowaniu rynku planów

o zdefiniowanej składce poprzez stworzenie właściwych ram prawnych

i narzędzi finansowych wspierających proces oszczędzania przez oby-

wateli. Jednostka powinna mieć możliwość wyboru instrumentu w za-

leżności od jej upodobań, wiedzy i umiejętności zarządzania kapitałem

emerytalnym, przy jednoczesnym wsparciu ze strony państwa i instytu-

cji finansowych.

1 Przeszacowanie przez jednostkę długości trwania jej życia może być przy-czyną ograniczania konsumpcji i wydawania znacznie mniej, niż gdyby ko-rzystała z produktów pozwalających na zabezpieczenie ryzyka długowiecz-ności. Natomiast konsekwencją niedoszacowania własnej długowieczności jest zwiększenie konsumpcji i zwiększenie ryzyka zbyt wczesnego wyczerpa-nia aktywów przeznaczonych na wypłatę świadczeń emerytalnych (Orth 2006, s. 33–34).

2 Przenośność zgromadzonego kapitału oznacza prawo pracownika do transferu zgromadzonych środków emerytalnych wraz ze zmianą pracodawcy, co nie spowoduje zmniejszenia korzyści z powodu zmiany pracy.

3 Odchodzenie to polega na ograniczaniu dostępu nowych członków do istnieją-cych planów o zdefiniowanym świadczeniu.

4 Do krajów takich należą: Niemcy, Włochy, Japonia, Stany Zjednoczone, Turcja oraz Nowa Zelandia, w których podniesiono wiek emerytalny zarówno męż-czyzn jak i kobiet. W wielu krajach zmiany wieku emerytalnego są planowane na kolejne lata.

5 Jednostka posiada możliwość wyboru pomiędzy jednorazową wypłatą środ-ków w określonej wielkości, a wielkością rat annuitetowych.

6 Dobór strategii inwestycyjnej uzależniony od etapu cyklu życia jednostki, powi-nien opierać się o wybór bezpieczniejszego portfela inwestycyjnego w sytuacji, kiedy jednostka zbliża się do wieku emerytalnego, aby uniknąć możliwych gwałtownych spadków w wartości aktywów. Portfel składający się z produk-tów bardziej będzie miał zastosowanie w przypadku osób w wieku młodym, rozpoczynających okres akumulacji.

LITERATURA

Antolin P., Payet S., Yermo J. (2010), Assessing Default Investment Strategies in Defined Contribution Pension Plans, “OECD Working Papers on Finance, In-surance and Private Pensions” No. 2, OECD Publishing [dostęp: 22.03.2011], na stronie: http://www.oecd.org/dataoecd/22/63/45390367.pdf.

Blake D., Brockett P., MacMinn R. (2006), Longevity Risk and Capital Markets, “The Journal of Risk and Insurance”, Vol. 73, No. 4.

Börsch-Supan A. (2004), Mind the Gap: The Effectiveness of Incentives to Boost Retirement Saving in Europe, “OECD Economic Studies” No. 39 [dostęp: 24.03.2011], na stronie: http://www.oecd.org/dataoecd/18/60/35664007.pdf.

Broadbent J., Palumbo M., Woodman E. (2006), The Shift from Defined Benefit to Defined Contribution Pension Plans – Implications for Asset Allocation and Risk Management, Prepared for a Working Group on Institutional Investors, Global Savings and Asset Allocation established by the Committee on the Global Financial System [dostęp: 22.03.2011], na stronie: http://www.bis.org/publ/wgpapers/cgfs27broadbent3.pdf.

Chrzanowska E. (2010), Wykorzystanie instrumentów opartych o stopę śmiertel-ności i długowieczności do zabezpieczania się przed zagregowanym ryzy-kiem długowieczności, w: Banki na rynku finansowym – dziś i w przyszłości, Olszyn: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski.

Cohen E.H., Kelly J.W., Kelly V.E., Sanders T. (2006), Defined Benefit Pension Plans in Bankruptcy, American Bankruptcy Institute [dostęp: 10.03.2011], na stronie: www.abiworld.org.

Davis E.P. (2002), Pension Fund Management and International Investment – A Global Perspective, Discussion Paper PI-0206, London: The Pensions In-stitute [dostęp: 23.03.2011], na stronie: http://www.pensions-institute.org/workingpapers/wp0206.pdf.

Daykin Ch.D. (2002), Risk management and regulation of defined contribution schemes, Seminar for Social Security Actuaries and Statisticians: Actuarial Aspects of Pension Reform, Moscow: International Social Security Asso-ciation, [dostęp: 20.03.2011], na stronie: http://www.actuaries.org/PBSS/Documents/Moscow_Daykin_en.pdf.

Heinz F.F., Ward-Warmedinger M. (2006), Cross-Border Labour Mobility Within an Enlarged EU, “Occasional Paper Series” No. 52, European Central Bank [dostęp: 21.03.2011], na stronie: http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/scpops/ecbocp52.pdf.


Mitchell O.S., Schieber S.J. (1998), Defined Contribution Pensions: New Oppor-tunities, New Risks, w: Living with Defined Contribution Pensions. Remar-king Responsibility for Retirement, ed. Mitchell O.S., Schieber S.J, Pennsy-lvania: University of Pennsylvania Press.

Orth B.J. (2006), Managing Longevity Risk in U.S. Retirement Plans Through Mandatory Annuitization, “North American Actuarial Journal” Vol. 10, Iss. 3.

Pensions At a Glance 2011: Retirement-income Systems in OECD and G20 Co-untries (2011), OECD Publishing [dostęp: 24.03.20110, na stronie: http://dx.doi.org/10.1787/pension_glance-2011-en.

Whitehouse E.R., D’Addio A.C., Reilly A. (2009), Investment Risk and Pen-sions: Impact on Individual Retirement Incomes and Government Budgets, OECD Social, Employment and Migration Working Papers nr 87, [dostęp: 21.03.2011], na stronie: http://dx.doi.org/10.1787/224005547774.

SUMMARYSUMMARY

Within the confines of the privately managed occupational pension schemes, there is being noted a tendency to gradual loss of importance of the defined-benefit plans and systematic shift to the defined-contribution plans. This article aims to examine the consequences of the transition in the field of retirement income and risks for the future beneficiary and the sponsor of the plan.

WPROWADZENIE

Przedmiotem artykułu jest analiza uprawnień ubezpieczonych do

okresowej emerytury kapitałowej (dalej: emerytura okresowa), której

źródłem finansowania są środki zgromadzone przez członków na ra-

chunkach w otwartych funduszach emerytalnych1 (dalej: OFE lub

Fundusz) oraz środki zaewidencjonowane na subkoncie prowadzonym

przez ZUS2. Rozpoczęcie realizacji tych świadczeń pełni rolę swoiste-

go probierza spełnienia społecznych oczekiwań w stosunku do finan-

sowych efektów funkcjonowania zreformowanego systemu emerytal-

nego.

Emerytura okresowa stanowi istotne novum w polskiej rzeczywisto-

ści emerytalnej, ponieważ jest świadczeniem wypłacanym ze środków

będących wynikiem obowiązkowej (wyjątkowo dobrowolnej) przynależ-

ności ubezpieczonych do OFE w ramach II części systemu zabezpiecze-

nia ryzyka starości. Warunki realizacji emerytur okresowych określa

ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (dalej

ustawa)3. Wskazany akt prawny stanowi długo oczekiwane uzupełnienie

systemu emerytalnego, choć nie jego dokończenie, ponieważ nie przy-

jęto jeszcze ustawy, która miałaby przesądzić o ważnych dla interesów

ubezpieczonych kwestiach, m.in. o podmiotach realizujących docelowo

emerytury kapitałowe.

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE OKRESOWEJ EMERYTURY KAPITAŁOWEJ

Emerytura okresowa funkcjonuje w ramach ubezpieczenia emery-

talnego i przysługuje po przekroczeniu granicy 60 lat do osiągnięcia

przez członka OFE wieku 65 lat. W kontekście obowiązującej granicy

wieku emerytalnego zróżnicowanego ze względu na płeć i wynoszącego

65 lat dla mężczyzn i 60 lat dla kobiet oznacza to, że spełnienie warun-

ków nabycia prawa do tej emerytury obecnie jest możliwe jedynie przez

kobiety urodzone po dacie 31 grudnia 1948 r.

Przedmiotową emeryturę należy zakwalifikować jako okresowe

świadczenie pieniężne finansowane ze środków zgromadzonych na

wyodrębnionym rachunku w OFE oraz na subkoncie w Funduszu Ubez-

pieczeń Społecznych (FUS). Świadczenie to przysługuje osobie mającej

ustalone prawo do emerytury z funduszu emerytalnego w ramach FUS,

przewidziane zasadniczo w art. 24 ust. 1 lub art. 24a ustawy emerytal-

nej4. Oznacza to, że należy emeryturę okresową rozpatrywać łącznie

z emeryturą przysługującą z FUS. Z założenia świadczenie to ma naturę

przejściową, ponieważ ustaje wraz z osiągnięciem przez emeryta 65.

roku życia. Przy tym nie ma charakteru obligatoryjnego, gdyż skorzysta-

nie z niego jest zależne od wyboru ubezpieczonych – członków OFE,

którzy po 2008 r. osiągnęli 60 lat5.

Jeżeli suma zgromadzonych środków na kontach (rachunek w Fun-

duszu oraz subkonto) członka OFE nie spełnia kryterium ustawowego

w zakresie wymaganej wysokości, wówczas zgodnie z art. 81 ust. 10

UPRAWNIENIA DO OKRESOWEJ EMERYTURY KAPITAŁOWEJW KONTEKŚCIE ZRÓŻNICOWANEGO WIEKU EMERYTALNEGO

Aldona KlimkiewiczKatedra Ubezpieczeń, IFBiU, Uniwersytet Łódzki

ustawy o OFE – umowa z Funduszem ulega rozwiązaniu. W konsekwen-

cji ubezpieczony zostaje uprawniony wyłącznie do emerytury z FUS,

a całość środków zgromadzonych na rachunku w OFE oraz na subkon-

cie jest przesyłana do funduszu emerytalnego w FUS i ewidencjonowa-

na na indywidualnym koncie ubezpieczonego prowadzonym przez ZUS

w charakterze składki na ubezpieczenie emerytalne. W ten sposób zo-

staje wzbogacony stan konta ubezpieczonego, wpływając na finalną

wysokość emerytury z FUS.

WARUNKI NABYCIA OKRESOWEJ EMERYTURY KAPITAŁOWEJ I JEJ WYSOKOŚĆ

Wśród obligatoryjnych kryteriów ustalenia prawa do emerytury

okresowej należy wymienić: osiągnięcie wieku emerytalnego (60 lat)

oraz spełnienie wymagań finansowych w stosunku do sumy środków

zgromadzonych na wyodrębnionych kontach, tj. na rachunku w OFE

oraz na subkoncie.

Ustalenie wieku umożliwiającego nabycie tego świadczenia pomię-

dzy 60 i 65 rokiem życia spowodowało, że jego beneficjentkami są wy-

łącznie kobiety – uczestniczki II filaru ubezpieczenia emerytalnego.

W związku ze zróżnicowanym wiekiem emerytalnym mężczyźnie nie

przysługuje możliwość przejścia na emeryturę okresową, co z jednej

strony może być przejawem naruszenia zasady równego traktowania

(wyrażonej w art. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych6),

a z drugiej – rozwiązaniem pozwalającym na akumulację wyższych

środków na okres emerytalny. Odnosząc to do położenia kobiet, ich

przyszłość emerytalna wobec zróżnicowanego wieku emerytalnego ze

względu na płeć, zasadniczo niższych wynagrodzeń, obciążeń rodziciel-

skich i innych okoliczności może kształtować się daleko mniej korzyst-

nie w porównaniu z sytuacją mężczyzn.

Szczególnie interesujący jest warunek polegający na odpowiedniej

„zasobności” kont budujących emeryturę okresową. Powoduje on, że

nie każdy członek OFE, nawet spełniający pozostałe warunki, może

uzyskać prawo do wspomnianej emerytury. Suma środków zgromadzo-

nych na wyodrębnionym rachunku w Funduszu oraz środków zaewiden-

cjonowanych na subkoncie ustalona na ostatni dzień miesiąca poprze-

dzającego miesiąc, od którego zostanie przyznana emerytura, powinna

być równa lub wyższa od 20-krotności kwoty dodatku pielęgnacyjnego.

Od 1 marca 2011 r. kwota ta wynosi 3734,20 zł (186,71 zł x 20) i będzie

ulegać zmianie w związku z coroczną waloryzacją dodatku pielęgna-

cyjnego. Określenie minimalnej sumy uprawniającej do emerytury okre-

sowej ma na celu zapobieżenie wypłacie świadczeń w rażąco niskiej

wysokości i ograniczenie związanych z tym kosztów administracyjnych.

Z kolei ścisłe powiązanie sumy zgromadzonych na kontach środków

i wysokości obliczonego na jej podstawie świadczenia oznacza respek-

towanie zasady ekwiwalentności.Wysokość emerytury okresowej stanowi suma ilorazu podanej

przez fundusz emerytalny kwoty środków zgromadzonych na rachunku


w OFE i średniego dalszego trwania życia, o którym mowa w art. 26

ustawy emerytalnej, oraz ilorazu kwoty środków zaewidencjonowa-

nych na subkoncie i średniego dalszego trwania życia, o którym mowa

w art. 26 ustawy emerytalnej. W ten sposób zasoby zgromadzone na

kontach przez członka OFE zostają przekształcone w strumień perio-

dycznych wypłat o określonej liczbie transz i stałej wartości (Szczepań-

ska 2008, s. 3).

Zasadniczym źródłem zasilającym konta członka OFE jest część

składki emerytalnej. Wysokość składki emerytalnej wynosi 19,52%

podstawy wymiaru i jest finansowana w równej wysokości przez

ubezpieczonego i płatnika składek. Następnie część składki emery-

talnej pochodzącej z części opłacanej przez ubezpieczonego w wyso-

kości 7,3% podstawy wymiaru jest dzielona na dwie składowe7.

Pierwsza z nich trafia na rachunek w OFE, a druga na specjalnie w tym

celu utworzone subkonto prowadzone przez ZUS. Proporcje podziału

części składki pomiędzy wskazanymi kontami będą się zmieniać

w kolejnych latach tak, aby od 2017 r. na subkoncie pozostawało

3,8% podstawy wymiaru, a do Funduszu przekazywano 3,5% podsta-

wy wymiaru8.

W celu obliczenia wysokości emerytury okresowej ze środków

zgromadzonych na kontach ubezpieczonego, tj. na rachunku w OFE oraz

na subkoncie, przyjęto tablice dalszego średniego trwania życia wyrażo-

ne w miesiącach wspólne dla kobiet i mężczyzn w wieku równym wie-

kowi przejścia na emeryturę danego ubezpieczonego. Wskazany spo-

sób ukształtowania omawianego parametru wpływa na wysokość

świadczenia kobiet, powodując jego podwyższenie i stanowi realizację

postulatu nieróżnicowania sytuacji kobiet i mężczyzn w ubezpieczeniach

społecznych. W praktyce oznacza to, że dla kobiet stosuje się korzyst-

niejsze zasady (wyrażające się krótszą, od statystycznej, długością ży-

cia) poprzez użycie uśrednionego dalszego trwania życia przy obliczaniu

okresowej emerytury kapitałowej, co bezpośrednio przekłada się na

wysokość ich emerytur okresowych (Antonów 2009, s. 97–98). Przyję-

cie uśrednionego parametru podwyższa emerytury kobiet, co przyjmo-

wane jest z aprobatą, lecz jednocześnie powoduje szybsze wyczerpy-

wanie zasobów na kontach. Uszczuplenie środków na kontach, które po

ukończeniu 65. roku życia przez członka OFE mają służyć jako podsta-

wa do obliczenia dożywotniej emerytury kapitałowej, następuje również

w wyniku wypłaty emerytury okresowej.

W tym kontekście nabiera znaczenia moment rozpoczęcia pobiera-

nia emerytury okresowej. Analizując wartości zamieszczone w tablicy

średniego dalszego trwania życia kobiet i mężczyzn9 można stwierdzić,

że opóźnienie momentu złożenia wniosku o ustalenie prawa do emery-

tury kapitałowej powoduje skrócenie średniego dalszego trwania życia

i zwiększenie świadczenia z kapitałowej części systemu emerytalnego.

Według danych zawartych we wskazanej tablicy osoba w wieku 60 lat

ma szansę przeżyć jeszcze 251,5 miesięcy, natomiast osoba o rok

starsza – 242,7 miesięcy.

W sytuacji, gdy członek Funduszu nie zgromadzi odpowiedniej

sumy środków na kontach, są one przekazywane do funduszu emerytal-

nego w FUS. Środki te są następnie ewidencjonowane na indywidual-

nym koncie ubezpieczonego prowadzonym przez ZUS jako składka na

ubezpieczenie emerytalne i powiększają kwotę składek stanowiącą

podstawę obliczenia emerytury z FUS10. Nieustalenie prawa do emerytu-

ry okresowej i przekazanie środków do FUS powoduje ustanie człon-

kowstwa w OFE i pobieranie świadczenia tylko z repartycyjnej części

systemu.

WYGAŚNIĘCIE PRAWA DO OKRESOWEJ EMERYTURY KAPITAŁOWEJ

Art. 9 ustawy określa sytuacje, w których następuje wygaśnięcie

prawa do okresowej emerytury kapitałowej. Należą do nich: śmierć

członka OFE, osiągniecie 65 roku życia, wyczerpanie środków zgroma-

dzonych na rachunku w OFE oraz środków zaewidencjonowanych na

subkoncie.

Śmierć członka OFE to zdarzenie, z którym ustawa wiąże skutek

wygaśnięcia prawa do emerytury okresowej, jeżeli nastąpi w okresie

pobierania omawianego świadczenia. Środki pozostawione na rachunku

zmarłego emeryta w Funduszu oraz na subkoncie podlegają rozdyspo-

nowaniu na zasadach określonych w ustawie o OFE11. Jednakże na ZUS

ciąży obowiązek założenia subkonta małżonkowi zmarłego, który takie-

go subkonta nie posiadał, w celu przekazania przysługujących mu

środków.

Kolejną sytuacją powodującą wygaśnięcie uprawnień jest ukończe-

nie przez emeryta 65 lat życia. Zgodnie z art. 9 ust. 1 pkt 2 skutek wy-

gaśnięcia następuje z dniem poprzedzającym dzień, w którym członek

OFE osiągnął wskazany wiek, gdyż od tego momentu może nabyć pra-

wo do dożywotniej emerytury kapitałowej.

Ostatnim przypadkiem jest wyczerpanie środków zgromadzonych

na rachunku w OFE oraz na subkoncie. Jak wskazuje się w literaturze

(Jędrasik-Jankowska 2009, s. 273) może to nastąpić w wyniku istotne-

go wzrostu emerytury w trakcie jej pobierania na skutek przeprowadza-

nych waloryzacji. Warto również uwzględnić znaczny spadek wkładu

wynikający ze zmniejszenia wartości posiadanych jednostek rozrachun-

kowych na rachunku w OFE w razie niekorzystnej sytuacji na rynku

finansowym12. W przypadku wyczerpania środków tylko na jednym

z kont, na rachunku w OFE lub na subkoncie, kontynuuje się wypłatę

emerytury okresowej ze źródła, na którym te środki pozostały.

MOŻLIWOŚĆ ŁĄCZENIA WYKONYWANIA PRACY I POBIERANIA OKRESOWEJ EMERYTURY KAPITAŁOWEJ

Ustawodawca przewidział możliwość kontynuacji aktywności zawo-

dowej emeryta w trakcie pobierania emerytury okresowej, dopuszczając

łączenie pobierania emerytury z działalnością zarobkową stanowiąca tytuł

ubezpieczenia społecznego w rozumieniu art. 6 i 7 ustawy systemowej.

Jeżeli tytułem ubezpieczenia społecznego jest zatrudnienie w ramach

kontynuowanego stosunku pracy, to od dnia 1 stycznia 2011 r. pociąga to

za sobą określone konsekwencje. Nowelizacja ustawy emerytalnej13

wprowadziła obligatoryjne zawieszenie prawa do emerytury bez względu

na wysokość przychodu uzyskiwanego przez emeryta z tytułu zatrudnie-

nia kontynuowanego bez uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z pra-

codawcą, na rzecz którego wykonywał je bezpośrednio przed dniem na-

bycia prawa do emerytury, ustalonym w decyzji organu rentowego.

Prawo to ulega zawieszeniu niezależnie od wysokości osiąganego

przychodu oraz od wieku osoby uprawnionej do emerytury, co oznacza,

że dotyczy również kobiet, które ukończyły 60 lat i mężczyzn, którzy

ukończyli 65 lat. Oczywiście emerytka uprawniona do emerytury okre-

sowej może wrócić do swojego poprzedniego pracodawcy (pod wa-

runkiem aprobaty z jego strony) albo podjąć inną formę aktywności

zawodowej, jednakże wobec bardzo niskiego współczynnika aktywiza-

cji zawodowej osób należących do generacji 50+ należy negatywnie

ocenić realną możliwość powrotu na rynek pracy.

To bardzo krytycznie przyjęte rozwiązanie dotyczy zwłaszcza kobiet

uprawnionych do emerytury okresowej, które nie rozwiązały stosunku

pracy zawartego przed uzyskaniem emerytury, a więc zarówno te, które

już na nią przeszły, jak i te, które nabyły prawo do emerytury po dacie

1 stycznia 2011 r. Jednak – w zależności od tego, czy emerytura zosta-

ła uzyskana przed dniem 1 stycznia 2011 r., czy już w 2011 r. – różna

jest data, od której – wobec kontynuowania stosunku pracy zawartego

przed uzyskaniem emerytury – ZUS wstrzyma jej wypłatę. Osobom,

które nabyły prawo do emerytury z FUS i emerytury okresowej po

31 grudnia 2010 r. i kontynuują zatrudnienie w ramach tego samego

stosunku pracy – Zakład nie podejmuje wypłaty emerytury. Zawieszenie

prawa potrwa do czasu rozwiązania stosunku pracy i zgłoszenia wnio-

sku o wznowienie wypłaty świadczenia.

Z kolei osobom, które nabyły uprawnienia emerytalne przed 1 stycz-

nia 2011 r. i nadal wykonują zatrudnienie w ramach tego samego sto-

sunku pracy, w którym pozostawały przed jej uzyskaniem – ZUS wstrzy-

ma wypłatę emerytury od dnia 1 października 2011 r. Jednakże jeżeli

emeryt rozwiąże stosunek pracy po dniu 30 września 2011 r., Zakład

podejmie wypłatę emerytur.

TRYB I WYPŁATA OKRESOWYCH EMERYTUR KAPITAŁOWYCH

ZUS dokonuje ustalenia prawa do emerytury kapitałowej i jej wyso-

kości w formie decyzji na podstawie wniosku złożonego przez członka

OFE. Wskazany wniosek inicjuje równocześnie czynności zmierzające


do ustalenia prawa do emerytury, o której mowa w art. 24 ust. 1 ustawy

emerytalnej14. Zakład zawiadamia OFE o złożeniu przez członka Fundu-

szu wniosku o ustalenie prawa do okresowej emerytury kapitałowej.

Natomiast Fundusz informuje ZUS o kwocie środków zgromadzonych

na rachunku członka OFE. Są to czynności konieczne do obliczenia wy-

sokości wskazanej emerytury.

W styczniu 2009 r. zrealizowano wypłatę jednej emerytury okreso-

wej w kwocie 21,28 zł15. W następnych miesiącach ich liczba stopnio-

wo się zwiększała i w maju 2011 r. wszystkie OFE wypłaciły łącznie 971

świadczeń, przekazując na ich realizację do ZUS kwotę 84 372,59 zł

(tab. 1). W badanym okresie przyznano 22 pierwszorazowe świadczenia

i kontynuowano wypłatę 949 emerytur okresowych. Największą liczbę

tych emerytur (217) wypłacił ING OFE na łączną kwotę 26 315,68 zł.

Najmniejsza liczba świadczeń pochodziła z dwóch funduszy: OFE

POLSAT oraz OFE WARTA, gdyż każdy z nich wypłacił 18 świadczeń,

przekazując łącznie 1621,02 zł do dyspozycji Zakładu.

Tabela 1. Liczba i kwota wypłat okresowych emerytur kapitałowych dokonanych przez ZUS w maju 2011 r.

OFEOkresowa emerytura kapitałowa

Pierwszorazowa* Miesięczna** Razemliczba kwota w zł liczba kwota w zł liczba kwota w zł

AEGON OFE 1 192,39 66 4 106,01 67 4 298,40Allianz Polska OFE 0 0,00 29 3 521,93 29 3 521,93Amplico OFE 4 742,00 99 8 694,38 103 9 436,38Aviva OFE Aviva BZ WBK

1 338,16 122 12 259,58 123 12 597,74

AXA OFE 1 323,57 48 3 504,06 49 3 827,63Generali OFE 1 46,33 62 4 175,60 63 4 221,93ING OFE 5 803,66 212 25 512,02 217 26 315,68Nordea OFE 2 124,92 46 2 951,19 48 3 076,11Pekao OFE 0 0,00 21 987,64 21 987,64PKO BP Bankowy OFE 2 509,79 31 1 818,99 33 2 328,78OFE Pocztylion 0 0,00 52 2 719,47 52 2 719,47OFE POLSAT 0 0,00 18 708,94 18 708,94OFE PZU „Złota Jesień”

4 851,51 126 8 568,37 130 9 419,88

OFE WARTA 1 43,95 17 868,13 18 912,08Razem 22 3 976,28 949 80 396,31 971 84 372,59

* Wypłata, o której mowa w § 5 pkt 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 8 stycznia 2009 r. w sprawie terminu i sposobu dokonywania przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych i otwarte fundusze emerytalne czynności dotyczących okresowych emerytur kapitałowych.** Wypłata, o której mowa w § 7 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 8 stycznia 2009 r. w sprawie terminu i sposobu dokonywania przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych i otwarte fundusze emerytalne czynności dotyczących okresowych emerytur kapitałowych .

Źródło: KNF [dostęp 27.06.2011]

WNIOSKI

Wobec obowiązującego wieku emerytalnego zróżnicowanego ze

względu na płeć, obecnie prawo do emerytury okresowej posiadają ko-

biety urodzone po 31 grudnia 1948 r., które stały się uczestniczkami

II filara w konsekwencji wyboru OFE. Przyjęte kryteria wieku są przyczy-

ną negatywnych implikacji dla ich poziomu zabezpieczenia emerytalne-

go w postaci zmniejszenia zasobów emerytalnych w OFE i na subkon-

cie. Proces ten może ulec zahamowaniu lub odwróceniu, jeśli ubezpie-

czona pozostanie aktywną zawodowo, jednakże obowiązujące przepisy

niepozwalające na jednoczesną kontynuację dotychczasowego zatrud-

nienia bez rozwiązywania stosunku pracy i pobierania emerytury okre-

sowej przyczyniają się do procesu pauperyzacji kobiet.

Docelowo wysokość emerytur kapitałowych będzie ustalana na

podstawie środków akumulowanych na rachunkach w OFE oraz na

subkontach przez kilkadziesiąt lat. Krótki okres inwestycyjny nie po-

zwolił na zgromadzenie odpowiednio dużego kapitału emerytalnego,

a w konsekwencji na wypracowanie wysokich emerytur16. Warto za-

uważyć, że pomiędzy poszczególnymi uczestnikami systemu występu-

ją istotne różnice w zasobności kont wynikające z odmiennych biografii

zawodowych (tj. ciągłość i długość okresu zatrudnienia, wysokość

wynagrodzenia itd.), przekładające się na znaczne zróżnicowanie kwo-

towe emerytur okresowych. Niewielka liczba emerytur okresowych

wynika m.in. z wykorzystywania przez kobiety możliwości przeniesie-

nia środków do ZUS, braku odpowiedniej kwoty środków pozwalającej

na obliczenie i wypłatę emerytury okresowej, a także odraczania mo-

mentu przejścia na emeryturę.

W moim przekonaniu przemawia to za intensyfikacją działań na

rzecz dłuższej aktywności zawodowej kobiet oraz za podwyższeniem

ich wieku emerytalnego.

1 Podstawy prawne funkcjonowania OFE określa ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r.o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych – dalej ustawa o OFE (t.j. DzU z 2010 r., nr 34, poz. 189 ze zm.).

2 Subkonta dla członków OFE zostały wprowadzone od 1 maja 2011 r. na pod-stawie ustawy z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych – dalej ustawa zmienia-jąca (DzU nr 75, poz. 398)

3 DzU nr 228, poz. 1507. 4 Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-

pieczeń Społecznych – dalej ustawa emerytalna (t.j. DzU z 2009 r., nr 153, poz. 1227 z późn. zm.).

5 Wyjątkiem jest konstrukcja art. 24a ustawy emerytalnej, przewidująca ustale-nie prawa do emerytury z I filaru z urzędu zamiast renty z tytułu niezdolności do pracy w związku z osiągnięciem przez osobę uprawnioną wieku emerytalnego, jeśli podlegała ubezpieczeniu społecznemu – wówczas również z urzędu usta-la się prawo do okresowej emerytury kapitałowej.

6 Ustawa z dnia 13 października 1998 r. – dalej ustawa systemowa (t.j. DzU z 2007 r., nr 11, poz. 74, z późn. zm.).

7 OFE został dokonany ustawą zmieniającą. 8 Art. 22 ust. 3 ustawy systemowej. 9 Załącznik do komunikatu Prezesa GUS z dnia 24 marca 2011 r. w sprawie

tablicy średniego dalszego trwania życia kobiet i mężczyzn (MP nr 25, poz. 272).

10 Określa ją art. 24 ust. 1 lub art. 24a ustawy emerytalnej.11 Zgodnie z art. 82 ust. 1 ustawy o OFE, zawierając umowę z Funduszem, osoba

występująca z wnioskiem o przyjęcie do Funduszu lub członek OFE może wskazać imiennie jedną lub więcej osób fizycznych, na rzecz których ma na-stąpić, po jej śmierci, wypłata środków zgromadzonych na rachunku. Nato-miast w przypadku braku stosownej dyspozycji członka OFE, pozostające po nim środki podlegają prawu spadkowemu.

12 Środki gromadzone w OFE, które nie są kierowane na dokonywanie bieżącej wypłaty, są w sposób ciągły inwestowane na rynkach finansowych.

13 Ustawa z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o finansach publicznych oraz niektórych ustaw (DzU nr 257, poz. 1726).

14 Prawo do okresowej emerytury kapitałowej może być również ustalone z urzędu, jeżeli prawo do emerytury z FUS ustala się na podstawie art. 24a ustawy emerytalnej.

15 www.knf.gov.pl [dostęp 27.06.2011]16 Przeciętna wysokość emerytury okresowej wypłacanej w kwietniu 2011 r.

wynosiła 95,32 zł. Patrz: www.zus.pl [dostęp 25.06.2011 r.].

LITERATURA

Antonów K. (2009), Cel i zakres rozwiązań przejściowych prawa emerytalnego, w: Dziesięć lat reformy emerytalnej w Polsce, Kudowa Zdrój: PSUS.

Jędrasik-Jankowska I. (2009), Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia spo-łecznego, wyd. 2, Warszawa: LexisNexis.

Szczepańska M. (2008), Opinia dotycząca rządowego projektu ustawy o emery-turach kapitałowych (druk 743), [dostęp 26.06.2011], na stronie: www.orka.sejm.gov.pl

SUMMARYSUMMARY

The article analyses the insured persons’ right to draw temporary funded pensions financed from the resources they have ac-cumulated as members of the open pension funds. The temporary pension is a dependent benefit, linked to the pension paid by the Social Insurance Fund.

The present requirements one must meet to become entitled to a temporary funded pension cause that the pensions are drawn by women aged 60-65 years. This produces measurable consequences for their future as old-age pensioners. With females retiring earlier than males, generally earning lower wages, having to shoulder the parental burden and because of other circumstances, their pensions may turn out to be much smaller than those drawn by the males.


WSTĘP

Efektem wzrastającej z roku na rok liczby osób w wieku poproduk-

cyjnym – od niespełna 13% udziału w ogólnej populacji mieszkańców

Polski w 1990 r., przez 16,8% w 2010 r., do według prognoz 30%

w 2035 r. (GUS 2009, s. 204) – są m.in. problemy finansowania pu-

blicznego systemu zabezpieczenia emerytalnego. Jednocześnie sytu-

acja finansowa znacznej części emerytów, którzy otrzymują świadcze-

nie z publicznej części systemu zabezpieczenia emerytalnego, jest nie-

zadowalająca, zaś według prognoz – nawet z częścią świadczenia

otrzymywanego z otwartych funduszy emerytalnych – w przyszłości

może być dramatyczna.

Jak pokazują doświadczenia światowe, osiągnięcie finansowej nie-

zależności w wieku poprodukcyjnym nie jest możliwe, opierając się na

państwowych systemach emerytalnych, które zapewniają najczęściej

jedynie poziom tzw. bezpieczeństwa socjalnego. Poziom świadczeń

emerytalnych stanowi z reguły nie więcej niż 50% średniego wynagro-

dzenia otrzymywanego przed przejściem na emeryturę. Przykładowo,

w Polsce w I kw. 2011 r. przeciętna emerytura wynosiła 1748 zł brutto1,

zaś przeciętne wynagrodzenie 3466,33 zł brutto2.

W celu osiągnięcia bezpieczeństwa finansowego po przejściu na

emeryturę w okresie aktywności zawodowej niezbędne jest podejmo-

wanie przez pracującego samodzielnych działań związanych gromadze-

niem tzw. oszczędności emerytalnych3. Celem artykułu jest identyfikacja

opinii i zachowań konsumentów w zakresie ich indywidualnych i dobro-

wolnych przedsięwzięć podejmowanych po to, by przyszłe dochody

emerytalne były satysfakcjonujące. Przedmiotem rozważań jest określe-

nie postrzegania przez konsumentów tzw. odwróconej hipoteki, jako

jednej z możliwości finansowego zabezpieczenia przyszłości emerytal-

nej. Podstawową bazę źródłową w artykule stanowią wyniki badania

ankietowego przeprowadzonego w 2010 r. wśród mieszkańców Wielko-

polski.

METODOLOGIA BADANIA

W celu identyfikacji zachowań i opinii konsumentów w zakresie do-

browolnego zabezpieczenia finansowej przyszłości emerytalnej w arty-

kule wykorzystano wyniki przeprowadzonych badań ankietowych. Zo-

stały one zrealizowane przez Katedrę Badań Marketingowych Uniwersy-

tetu Ekonomicznego w Poznaniu metodą wywiadu bezpośredniego.

W badaniach tych uczestniczyły 453 osoby – przedstawiciele wiel-

kopolskich gospodarstw domowych. Doboru respondentów do próby

dokonano za pomocą nielosowego doboru kwotowego, uwzględniając

wiek, wykształcenie i wykonywany zawód głowy gospodarstwa domo-

wego. Narzędziem pomiaru był standaryzowany kwestionariusz wywia-

du obejmujący 12 pytań zasadniczych oraz metryczkę. Wyniki są repre-

zentatywne dla wieku i wykształcenia respondenta oraz miejsca zamiesz-

kania (ocenę przeprowadzono za pomocą testu chi kwadrat, przy pozio-

mie istotności a=0,05). Z racji ograniczonych ram publikacji w artykule

zaprezentowano jedynie fragment wyników przeprowadzonych badań.

FINANSOWA NIEZALEŻNOŚĆ EMERYTALNA A ODWRÓCONA HIPOTEKA

Finansowa niezależność na emeryturze to sytuacja, w której czło-

wiek po zakończeniu kariery zawodowej ma zagwarantowane dochody

(świadczenia emerytalne) zaspokajające jego potrzeby w sposób zado-

walający. Dochody gwarantujące niezależność finansową na emerytu-

rze to takie, które pozwalają na utrzymanie takie standardu życia, jak

w okresie aktywności zawodowej. Umożliwiają one zatem nie tylko za-

spokajanie podstawowych potrzeb (np. wyżywienia, opłat za mieszka-

nie, kupno lekarstw), ale również na kontynuację hobby, realizację ma-

rzeń czy nawet inwestowanie wolnych zasobów finansowych. Przeja-

wem niezależności finansowej jest również sytuacja, w której emeryt

ODWRÓCONA HIPOTEKA JAKO FINANSOWE ZABEZPIECZENIE PRZYSZŁOŚCI EMERYTALNEJ

Iwona OlejnikUniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

kontynuuje lub podejmuje pracę zawodową, ale głównym jej celem nie

jest wzrost dochodów, a przede wszystkim przyjemność czy samoreali-

zacja.

Generalnie już od początku pracy zawodowej należy planować swo-

ją przyszłość emerytalną. Istnieje wiele sposobów umożliwiających

osiągnięcie zadowalającego poziomu dochodu na emeryturze. Związane

są one zarówno z regularnym oszczędzaniem, np. za pomocą indywidu-

alnych kont emerytalnych, tworzeniem lokat bankowych, jak i jednora-

zowymi większymi inwestycjami, np. zakup mieszkania/mieszkań na

wynajem (tab. 1).

Tabela 1. Indywidualne dobrowolne przykłady metod osiągania finansowej niezależności emerytalnej

Metoda Zalety (+) i wady (–)Formy zinstytucjonalizowane (np. IKE, PPE)

(+) Zbędny lub minimalny kapitał początkowy(–) Konieczność systematycznego oszczędzania(–) Trudności w okresie dekoniunktury(–) Raczej niewielkie zyski

Wynajem mieszkań (+) Znaczna szansa na duże zyski(+) Niewielkie ryzyko poniesienia straty(–) Czasochłonność zarządzanie wieloma mieszkaniami(–) Niezbędny znaczny kapitał początkowy do zakupu mieszkania

Aktywne zarządzanie inwestycjami kapitałowymi (akcje, obligacje)

(+) Znaczna szansa na duże zyski(+) Zbędny duży kapitał początkowy(–) Dość duże ryzyko poniesienia straty

Dzieci (+) Szansa na wsparcie nie tylko fi nansowe(–) Obarczone ryzykiem co do rezultatu(–) Przez długi okres (ok. 25 lat) konieczne początkowe nakłady inwestycyjne na wychowanie i edukację(–) Zmniejszanie dochodów pracujących dzieci

Inne, np.: zakup dzieł sztuki, zakup dóbr luksusowych

(+) Znaczna szansa na duże zyski(–) Inwestycja o charakterze długoterminowym – zyski często osiągane dopiero w kolejnych pokoleniach (–) Dość duże ryzyko poniesienia straty (–) Niezbędny znaczny kapitał początkowy


Jednym ze sposób zwiększenia dochodów w wieku emerytalnym,

możliwym do zastosowaniu już po zakończeniu pracy zawodowej, jest

tzw. odwrócona hipoteka. Według Ministerstwa Finansów w umowie odwróconego kredytu hipotecznego instytucja kredytująca zobowiązuje się do postawienia do dyspozycji kredytobiorcy określonej kwoty środ-ków pieniężnych, a kredytobiorca zobowiązuje się do spełnienia okre-ślonych w ustawie obowiązków względem nieruchomości (Założenia…

2011, s. 18). To dodatkowe źródło finansowania potrzeb w wieku eme-

rytalnym bazuje zatem na zgromadzonym w trakcie pracy zawodowej

majątku, jakim jest nieruchomość.

Należy podkreślić jednak, że jest to usługa finansowa, która winna

gwarantować dożywotnie prawo zamieszkiwania w nieruchomości.

Emeryt do końca swojego życia może mieszkać w nieruchomości będą-

cej przedmiotem umowy, która może zostać rozwiązana w wyniku

spłaty przez niego zadłużenia. Co więcej, po śmierci emeryta jego spad-

kobiercy mają prawo do części nieruchomości.

Wadą tego źródła pozyskiwania dodatkowych środków finanso-

wych jest jednak to, że w kalkulacji wysokości otrzymywanego świad-

czenia uwzględniana jest tylko część wartości nieruchomości, stąd też

renta postrzegana jest jako niewielka. Generalnie wypłaty kalkulowane

są na około 35–50% wartości mieszkania4.

ODWRÓCONA HIPOTEKA – WYNIKI BADAŃ KONSUMENTÓW

Biorąc pod uwagę różne możliwości dodatkowego gromadzenia

oszczędności emerytalnych i zasobów majątkowych (wykres 1), Wiel-

kopolanie najczęściej gromadzą środki na ten cel w instytucjach banko-


wych – oszczędzając na ROR, rachunkach oszczędnościowych czy też

tworząc lokaty bankowe (co trzecia osoba)5. Uwzględniając cechy tej

metody oszczędzania – przede wszystkim poziom oprocentowania –

warto zauważyć, że jest to bardzo bezpieczny, ale i nie przynoszący

większych zysków sposób gromadzenia środków na ewentualną przy-

szłą emeryturę.

Mimo postępującego rozpadu rodziny wielopokoleniowej, 28%

mieszkańców Wielkopolski deklaruje, że dodatkowe dochody na emery-

turze będą mogli otrzymywać od swoich dzieci. Stąd też „inwestują”

w edukację i wychowanie dzieci, które będą im w przyszłości pomagały.

Jednak ten sposób rozumowania nie uwzględnia faktu, że licząc na po-

moc bliskich, z góry pozbawia się ich kolejnej (obok obowiązkowych,

o repartycyjnym charakterze składek płaconych do ZUS oraz składek

przekazywanych do OFE) części wypracowywanego dochodu.

Na kolejnym miejscu w tej hierarchii znalazły się IKE oraz nabywanie

nieruchomości – w obu przypadkach co piąte wskazanie. Warto dodać,

że inwestowanie w nieruchomości traktowane jest zarówno jako zakup

mieszkania/mieszkań na wynajem, odnajmowanie np. jednego pokoju,

zamiana mieszkania na mniejsze, jego sprzedaż, kupno gruntów rol-

nych, jak i ewentualne skorzystanie z odwróconej hipoteki.

Wykres 1. Metody dodatkowego gromadzenia oszczędności emerytalnych i zasobów przez Wielkopolan

Uwaga: wyniki nie sumują się do 100, gdyż respondent mógł wskazać wszystkie możliwe metody oszczędzania.

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

Aby określić postrzeganie odwróconej hipoteki, mieszkańcy Wiel-

kopolski ustosunkowali się do ośmiu twierdzeń związanych z tym

produktem finansowym (wykres 2). Jak pokazują wyniki, Wielkopola-

nie przede wszystkim uważają, że jest to dobre rozwiązanie szczegól-

nie dla osób samotnych, nieposiadających rodziny – aż 88% osób

zgadza się z tym twierdzeniem. Równocześnie aż 3/4 osób wskazuje,

że odwrócona hipoteka nie jest dobrym rozwiązaniem z racji silnych

więzi rodzinnych oraz ewentualnych konfliktów, które na jej tle mogą

się pojawiać. Wydaje się, że tak duża niechęć do odwróconej hipoteki

wynika z dominujących w naszym kraju modeli rodziny i mentalności,

które nakazują pozostawić po sobie majątek – najczęściej mieszkanie

– dzieciom czy wnukom. I mimo że niekiedy przeciętnego emeryta nie

stać na zaspokajanie podstawowych potrzeb, a rodzina mu w żaden

sposób nie pomaga, czuje się on w obowiązku, by mieszkanie zosta-

wić jej w spadku6.

Wykres 2. Odwrócona hipoteka w opiniach Wielkopolan


Trzeba dodać, że im dana osoba jest młodsza, tym częściej postrze-

ga odwróconą hipotekę jako sposób na pozyskanie dodatkowych pie-

niędzy, pozwalających na realizację marzeń w wieku emerytalnym (od

66% wskazań wśród osób do 44 lat, do 55% wskazań wśród osób po

60. roku życia). Większa aprobata tego produktu finansowego wśród

osób młodszych może sugerować, że w przyszłości częściej będą oni

w stanie zaakceptować skorzystanie z tego rozwiązania niż obecnie

osoby w wieku przedemerytalnym.

Aby określić nie tylko postrzeganie odwróconej hipoteki przez Wiel-

kopolan, ale także poziom zainteresowania tą usługą, poproszono ich

o wyobrażenie sobie sytuacji, w której mają 65 lat i są właścicielami

mieszkania wartego 200 tys. zł. Respondentom podano także, że w za-

mian za przepisanie tego mieszkania na rzecz banku, mają możliwość

dożywotniego w nim zamieszkania i otrzymywania co miesiąc, do koń-

ca życia 900 zł.

Mimo celowego zawyżenia możliwej do uzyskania renty, zaledwie

3% osób zdecydowanie podpisałoby umowę o odwróconą hipotekę7,

a kolejne 8% być może zdecydowałoby się na to rozwiązanie (wykres 3).

Głównymi powodami, dla których aż 78% osób nie zdecydowałoby się

na skorzystanie z tego produktu są: zbyt niska kwota otrzymywana od

banku, chęć uniknięcia kłótni rodzinnych, zamiar przepisania mieszkania

dzieciom lub komuś z rodziny, brak zaufania do banków, mała stabilność

przepisów prawa, oczekiwany wysoki poziom świadczenia emerytalne-

go i brak konieczności dodatkowych źródeł finansowania oraz lepsze,

inne możliwości inwestycji (np. zamiana mieszkania na mniejsze).

Warto zauważyć, że wśród osób bardziej niż przeciętnie zaintere-

sowanych skorzystaniem z odwróconej hipoteki dominują zatrudnieni

w administracji państwowej (w tym urzędnicy oraz pracownicy służb

mundurowych), przedstawiciele 3-osobowych gospodarstw domo-

wych oraz mieszkańcy wsi. Są to przede wszystkim osoby legitymują-

ce się wykształceniem co najwyżej zawodowym oraz w wieku poniżej

44 lat (wykres 4).

Wykres 3. „Respondent jako 65-latek posiadający mieszkanie warte 200 tys. zł a podpisanie umowy o odwróconą hipotekę”

– deklaracje Wielkopolan


Wykres 4. Profil osoby najbardziej zainteresowanej skorzystaniem z odwróconej hipoteki


PODSUMOWANIE

Konkludując, odwrócona hipoteka jest to z całą pewnością produkt

o charakterze perspektywicznym, o bardzo dużym potencjale rynko-

wym. Popularność i rozwój tego produktu zależeć będzie od wielu

czynników. Postępujące zmiany w modelu rodziny – rozpad rodziny

wielopokoleniowej, ewolucja w stylu życia i spędzania czasu wolnego

(np. podróże), mobilność zawodowa – to czynniki, które niewątpliwie

30,4

5,0

6,6

8,7

19,7

19,9

27,5

33,6

0 5 10 15 20 25 30 35 40

wcale nie oszcz dzam na

ten cel

inne

PPE

gie da

nieruchomo

IKE

edukacja i wychowanie

dzieci

bank

odsetek wskaza

1 1,5 2 2,5 3 3,5 4

skorzystaj z niej osoby egoistyczne i nierozs dne

cechowa si b dzie du ym ryzykiem oszustwa

jest doskona ym rozwi zaniem dla osób, które maj nisk emerytur

pozwoli na realizacj marze emerytom (np. dodatkowe pieni dze

mo na przeznaczy na wyjazd na wczasy)

to dobry sposób na zwi kszenie miesi cznych dochodów w wieku

emerytalnym

nie b dzie popularna w Polsce ze wzgl du na silne wi zi rodzinne

b dzie powodem wielu konfliktów rodzinnych

mo e by korzystnym rozwi zaniem przede wszystkim dla osób

samotnych, bez rodziny

zdecydowanie nie zdecydowanie tak

zdecydowanie nie49%

raczej nie29%

raczej tak8%

zdecydowanie tak3%

nie wiem11%

0% 5% 10% 15% 20% 25%

wiek do 44 lat

wykszta cenie podstawowe

i zawodowe

mieszka cy wsi

3-osobowe gospodarstwa

domowe

pracownicy administracji

pa stwowej


stymulować będą poziom zainteresowania tym produktem. Istotną de-

terminantą wzrostu popytu na odwróconą hipotekę będzie też stopień

rozwoju rynku finansowego i kapitałowego oraz regulacje prawne gwa-

rantujące bezpieczeństwo oraz rzetelne określenie wysokości możliwej

do otrzymania renty hipotecznej. Trzecim bodźcem jest poziom płynno-

ści i dostosowanie rynku nieruchomości do obsługi tego typu produktu

finansowego. W końcu niezwykle ważnym czynnikiem sprzyjającym

rozwojowi odwróconej hipoteki jest rosnąca niewydolność systemu

emerytalnego oraz pogłębiająca się niekorzystna relacja między struktu-

rą populacji osób w wieku przed- i produkcyjnym a poprodukcyjnym.

Coraz częściej odwrócona hipoteka postrzegana jest zatem w kontek-

ście elementu systemu zabezpieczenia emerytalnego.

Odwrócona hipoteka jako nowy produkt na polskim rynku znajduje

się w fazie wprowadzenia. Z racji tego, że jest to produkt nowy, nieznany,

jego poziom akceptacji jest jeszcze niewielki. Jednakże biorąc pod uwa-

gę wyniki przeprowadzonych badań można prognozować, że zaintere-

sowanie tym rozwiązaniem będzie wzrastało.

1 http://www.zus.pl/files/INFMIES2011.pdf.2 Komunikat Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego z dnia 11 maja 2011 r. w

sprawie przeciętnego wynagrodzenia w pierwszym kwartale 2011 r., na stro-nie: http://www.stat.gov.pl/gus/5840_11580_PLK_HTML.htm.

3 Oszczędności emerytalne rozumiane są jako oszczędności, które dokonywane są przez daną osobę w okresie aktywności zawodowej, a rozwiązywane dopie-ro po przejściu na emeryturę. Szerzej zob.: (Góra 2003, s. 51).

4 Szerzej na temat odwróconej hipoteki zob. m.in.: (Szelągowska 2010; Pawlęga 2009; Łyszczak 2009).

SUMMARYSUMMARY

The purpose of the article is to identify the opinions and behaviors of consumers related to their individual and voluntary acti-vities aimed at increasing future retirement income In particular the subject of discussion is determining how customers view a so-called reverse mortgage. The article’s source base consist of the results of a poll staged in 2010 among 453 Wielkopolska in-habitants. The poll shows that reverse mortgage is viewed as an advantageous solution primarily in case of single people. At the same time, if used by people with families, it can give rise to numerous conflicts. Therefore the level of interest in the solution may be low.

5 Dla porównania, również z badań CBOS wynika (N = 103), że Polacy najczę-ściej oszczędzają na emeryturę, gromadząc środki finansowe na koncie osobi-stym w banku (31%), zaś w nieruchomości, działki i grunty rolne inwestuje 17% osób. Zob. (Badora 2010, s. 9).

6 Warto dodać, że według analiz Funduszu Hipotecznego Dom S.A. co dziesiąty emeryt nie ma komu przepisać w testamencie swojego mieszkania, a kolejne tyle osób żyje w niezgodzie ze swoją rodziną. Wywiad z W. Szmyd, Marketing Managerem w Funduszu Hipotecznym Dom S.A., czerwiec 2011 r.

7 Jak wynika z przeprowadzonego wywiadu z W. Szmyd z Funduszu Hipoteczne-go Dom S.A., poziom zainteresowania odwróconą hipoteką jest coraz większy – w firmie tej po kampanii promocyjnej zaobserwowano zdecydowany wzrost zainteresowanych klientów tą usługą. Warto dodać, że proces obsługi seniora, zanim dojdzie do finalizacji umowy, trwa przeciętnie od pół roku do ośmiu miesięcy, a niekiedy nawet dłużej.

LITERATURA

Badora B. (2010), Polacy o dodatkowym oszczędzaniu na emeryturę, Warszawa: CBOS.

Góra M. (2003), System emerytalny, Warszawa: PWE.GUS (2009), Prognoza ludności na lata 2008–2035, Warszawa.Łyszczak P. (2009), Odwrócona hipoteka jako „IV filar emerytalny”, w: 10 lat re-

formy emerytalnej w Polsce. Efekty, szanse, perspektywy i zagrożenia, (red.) F. Chybalski, I. Staniec, Monografie Politechniki Łódzkiej, Łódź.

Pawlęga S. (2009), Formy kredytu senioralnego w wybranych krajach i w Polsce, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” nr 4.

Szelągowska A., red. (2010), Współczesna bankowość hipoteczna, Warszawa: Cedewu.

Założenia do projektu ustawy o odwróconym kredycie hipotecznym (2011), pro-jekt z dnia 26 kwietnia 2011 r., Ministerstwo Finansów, Warszawa [dostęp 18.06.2011], na stronie: www.mf.gov.pl.

WSTĘP

W świetle analiz dotychczasowych rozwiązań wspomagających

publiczny system emerytalny w Polsce coraz wyraźniej widać niesku-

teczność zachęcania przyszłych emerytów do finansowych form

oszczędzania uzupełniających publiczne świadczenia emerytalne. Z ba-

dań CBOS przeprowadzonych w maju 2011 r. wynika, że tylko około

800 tys. osób oszczędza w ramach Indywidualnych Kont Emerytalnych

(IKE), a proponowane w związku z redukcją składek na OFE rozwiązania,

bardzo zbliżone do IKE, czyli Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emery-

talnego, nie są w ogóle znane 79% Polaków. Tylko 2% respondentów

zadeklarowało gotowość oszczędzania w ramach IKZE, a 14%, że bierze

to pod uwagę (Raport… 2011). Zwiększa to zainteresowanie różnymi

formami odzyskiwania funduszy z majątku zgromadzonego w okresie

aktywności na rynku pracy.

Celem artykułu jest prezentacja wybranych problemów związa-

nych z funkcjonowaniem odwróconego kredytu hipotecznego jako

formy zwiększenia dochodów osób w wieku emerytalnym, nad której

uregulowaniem są obecnie prowadzone prace przez polski rząd. Po-

nieważ rządowe założenia w tej mierze są jeszcze bardzo ogólne,

przedstawiono wybrane rozwiązania stosowane przede wszystkim

w krajach strefy euro i Australii, które warto rozważyć, tworząc pol-

skie rozwiązania. Zwrócono również uwagę na dwie najistotniejsze

grupy czynników warunkujących właściwe funkcjonowanie odwróco-

WYBRANE PROBLEMY FUNKCJONOWANIA ODWRÓCONEGO KREDYTU HIPOTECZNEGO JAKO FORMY UZUPEŁNIAJĄCEJ PUBLICZNY SYSTEM EMERYTALNY W POLSCE

Agnieszka HuterskaRobert Huterski

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

nego kredytu hipotecznego, czyli sytuację mieszkaniową i perspekty-

wy ludnościowe w Polsce.

ISTOTA ODWRÓCONEGO KREDYTU HIPOTECZNEGO

Odwrócony kredyt hipoteczny zaliczany jest do grupy usług tzw.

equity release, tj. umożliwiających przekształcenie niepłynnego kapitału

zakumulowanego w nieruchomości w płynne środki finansowe (Założe-nia... 2011, s. 4). Pod pojęciem odwróconej hipoteki, zgodnie z klasyfi-

kacją wprowadzoną w wyniku międzynarodowego badania Study on Equity Release Schemes in the EU opublikowanego w styczniu 2009 r.

przez Komisję Europejską, kryje się zarówno umowa odwróconej po-

życzki hipotecznej (bazująca na umowie kredytu), jak i umowa odwró-

conej sprzedaży (bazująca na umowie kupna-sprzedaży) (Reverse...

2011, s. 4). Umowy te mają charakter długoterminowy, dają gwarancję

dożywotniego zamieszkiwania w nieruchomości, a w sytuacji, gdy war-

tość kredytu przewyższy wartość nieruchomości, wysokość spłaty jest

ograniczana z góry do wartości nieruchomości. Różnica między tymi

dwoma rodzajami odwróconej hipoteki dotyczy przede wszystkim mo-

mentu przekazania własności. W przypadku umowy typu pożyczkowe-

go własność przenoszona jest na pożyczkodawcę dopiero w chwili za-

padalności umowy (najczęściej jest to śmierć właściciela), natomiast w

przypadku umowy typu sprzedażowego własność przenoszona jest w

chwili podpisania umowy (tamże).


Odwrócona hipoteka jest umową zawieraną między osobą fizyczną

a instytucją świadczącą usługę finansową, na postawie której właściciel

nieruchomości otrzymuje świadczenie pieniężne (kredyt w przypadku

umowy typu pożyczkowego, element ceny za nieruchomość w przy-

padku umowy typu sprzedażowego) oraz prawo do dożywotniego w niej

zamieszkania, zaś instytucja otrzymuje prawo do dysponowania nieru-

chomością (tj. jej sprzedaży) dopiero po śmierci mieszkańca (Reverse...

2011, s. 7–8).

Istotą odwróconego kredytu hipotecznego jest brak obowiązku jego

zwrotu do dnia śmierci kredytobiorcy lub, w zależności od przyjętych

rozwiązań prawnych, do określonego momentu po śmierci kredytobior-

cy. Zaspokajanie roszczenia instytucji kredytującej następuje, co do

zasady, z kwoty uzyskanej ze sprzedaży nieruchomości (Założenia...

2011, s. 4). W rozwiązaniach stosowanych w krajach Unii Europejskiej

istnieje jednak możliwość wcześniejszej spłaty kredytu przez właściciela

nieruchomości lub przez jego spadkobierców w określonym terminie po

śmierci kredytobiorcy (w przypadku odwróconej hipoteki typu pożycz-

kowego). Także w Polsce rządowy projekt ustawy przewiduje możli-

wość spłaty odwróconego kredytu hipotecznego przez spadkobierców

w ciągu 12 miesięcy od dnia otwarcia spadku lub zobowiązanie się

przez nich w tym terminie do dokonania spłaty kwoty kredytu wraz

z odsetkami i innymi opłatami (Zalożenia... 2011, s. 28).

ZRÓŻNICOWANIE ROZWIĄZAŃ ODWRÓCONEGO KREDYTU HIPOTECZNEGO W KRAJACH UE

W krajach Unii Europejskiej należących do strefy euro zadłużenie

gospodarstw domowych z tytułu kredytów hipotecznych w stosunku do

całości zadłużenia oscyluje wokół 70%. Dla Polski wskaźnik ten na ko-

niec 2009 r. wynosił 52,5%, a według stanu na koniec kwietnia 2011 r.

już 56,6% (zadłużenie w kredytach konsumpcyjnych to odpowiednio

31,7% oraz 27,1% i spadek ten ma wymiar nie tylko procentowy, ale

i kwotowy).

Chociaż większość kredytów hipotecznych w strefie euro (70–80%)

finansuje nabycie przez kredytobiorcę domu lub mieszkania na wła-

sność, to nowe produkty bankowe, jak odwrócony kredyt hipoteczny

i pokrewne rozwiązania (np. mortgage equity withdrawals), mogą się

stać w niedalekiej przyszłości ważnym czynnikiem zwiększającym płyn-

ność majątku zakumulowanego przez gospodarstwa domowe w miesz-

kaniach. Będzie to mechanizm znacząco zwiększający majątkowy efekt

zmian stóp procentowych. Majątek ten może zatem stanowić w per-

spektywie coraz ważniejsze źródło funduszy w okresie ograniczenia lub

zaprzestania aktywności zawodowej w związku ze stanem zdrowia lub

z osiągniętym wiekiem, jednakże źródło to będzie obarczone rosnącą

niestabilnością opłacalności.

W porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi w krajach strefy euro

wycofywanie przez gospodarstwa domowe wartości hipotecznej, głów-

nie w drodze obciążenia hipoteki posiadanego mieszkania kredytami

konsumpcyjnymi, ale też odwróconym kredytem hipotecznym, ma

jeszcze bardzo ograniczoną skalę. Różnice między poszczególnymi

krajami strefy euro są jednak już bardzo widoczne. Przykładowo, udział

kredytów zabezpieczonych hipotecznie zaciąganych na inne cele niż fi-

nansowanie nabycia nowego mieszkania w kredytach hipotecznych

ogółem (dane na koniec 2007 r.) wynosił: w Grecji – 30%, Portugalii –

20%, Irlandii – 13%, Finlandii – 12% i Słowenii – 11%, gdy w Hiszpanii

– 5%, Niemczech – poniżej 2%, a w Belgii, Francji i Włoszech około 1%,

przy średniej dla strefy euro około 5% (Housing… 2009, s. 27, 74–76).

Problematyka odwróconego kredytu hipotecznego nie jest przed-

miotem regulacji na poziomie prawa wspólnotowego. Odwrócony kre-

dyt hipoteczny oferowany jest aktualnie w 10 państwach członkowskich

UE i jest produktem podlegającym regulacjom krajowym (Założenia...

2011, s. 4). Należy się jednak spodziewać, że wraz ze wzrostem popu-

larności obciążania mieszkań konsumpcyjnymi kredytami hipotecznymi

i odwróconym kredytem hipotecznym pojawią się próby uporządkowa-

nia rozwiązań w skali unijnej.

Pomiędzy poszczególnymi państwami występują istotne różnice

dotyczące zarówno dopuszczalnych prawem form odwróconego kredy-

tu hipotecznego, jak i prawnego zakwalifikowania oraz uregulowania

transakcji o takim charakterze.

W niektórych krajach, takich jak np. Wielka Brytania, Hiszpania,

Finlandia, występują dwa typy odwróconej hipoteki: oparte na umowie

kupna-sprzedaży oraz oparte na umowie pożyczki. W innych pań-

stwach, takich jak np. Włochy, dopuszczalna jest tylko forma pożyczko-

wa. Także w Polsce rządowy projekt przewiduje regulację umowy od-

wróconej hipoteki typu pożyczkowego.

Wprowadzanie odrębnych regulacji dotyczących odwróconych hi-

potek ma na celu m.in. ochronę interesów osób starszych korzystają-

cych z takiego sposobu zapewnienia sobie dodatkowych środków po

zakończeniu aktywności zawodowej lub przekroczeniu określonego

progu wiekowego. Wraz z rozwojem tego rynku oraz ze wzrostem liczby

osób starszych korzystających z tego typu produktów mogą bowiem

pojawić się różnego typu nadużycia lub produkty niekorzystna dla eme-

rytów. Jako przykład można podać Wielką Brytanię, gdzie pojawiły się

instytucje oferujące umowy zbliżone do renty hipotecznej, tj. sprze-

daż nieruchomości (za cenę znacznie odbiegającą od ceny rynkowej)

i równoczesne wynajęcie jej sprzedającemu (zatem obserwowany jest

strumień płatności od byłego właściciela). Taka konstrukcja umowy

sprawia, iż nie ma gwarancji dożywotniego zamieszkania oraz że mie-

sięczne płatności nie przewyższą wartości nieruchomości (cena najmu,

w przeciwieństwie do ceny sprzedaży, jest rynkowa) (Reverse... 2011,

s. 15). Także w Polsce pojawiły się umowy bazujące na kodeksie cywil-

nym. Oferują je Fundusz Hipoteczny DOM i Centralny Fundusz Hipotecz-

ny. Miesięczne wypłaty oferowane osobom zawierającym takie umowy

są jednak bardzo niskie (Hipoteka… 2010).

Także sam proces zawierania umów związanych z odwróconą hipo-

teką może budzić wiele obaw, zwłaszcza ze strony potencjalnych spad-

kobierców. Z tego też powodu w Wielkiej Brytanii zaleca się, aby

w procesie sprzedaży brała udział rodzina osoby starszej, chociaż nie

wymagają tego stosowne przepisy prawa (Reverse... 2011, s. 16). We

Francji w trakcie sprzedaży istnieje obowiązek konsultacji z notariuszem.

Notariusz odgrywa tutaj również rolę doradcy i weryfikatora informacji

przekazanych przez pracownika banku (czy pośrednika) (Reverse...

2011, s. 22).

W polskim projekcie ustawy o odwróconej hipotece Polska istnieje

zapis nakładający obowiązek na świadczący usługę podmiot przekazy-

wania klientowi informacji przed podpisaniem umowy. W stosownym

czasie przed zawarciem umowy odwróconego kredytu hipotecznego

instytucja kredytująca dostarcza kredytobiorcy, w formie papierowej, na

innym trwałym nośniku lub drogą elektroniczną na wskazany przez nie-

go adres e-mail, na jednolitym arkuszu informacyjnym informacje nie-

zbędne do podjęcia decyzji o zawarciu umowy odwróconego kredytu

hipotecznego (Założenia... 2011, s. 23).

ODWRÓCONY KREDYT HIPOTECZNY A ŚWIADCZENIA Z PUBLICZNEGO SYSTEMU EMERYTALNEGO W WYBRANYCH KRAJACH

Na stopień popularności odwróconej hipoteki wpływa istotnie spo-

sób traktowania środków uzyskanych z takiej transakcji i to, czy mają

one wpływ na wysokość i dostępność środków z publicznego systemu

emerytalnego. Jako przykład można podać Irlandię, gdzie przychody

z renty hipotecznej są zaliczane do dochodu warunkującego prawo do

emerytury. W przypadku osób do 70. roku życia przychody z renty

są również ujęte w określaniu prawa do świadczeń zdrowotnych (któ-

re podlegają testowaniu dochodów) (Reverse... 2011, s. 21). Także

w Austrii środki pozyskane z renty hipotecznej wpływają na możliwość

korzystania ze świadczeń opieki długoterminowej finansowanej ze środ-

ków budżetowych landów. Jeżeli środki własne są zbyt wysokie,

w pierwszej kolejności należy je wykorzystać, dopiero potem istnieje

możliwość korzystania ze świadczeń finansowanych ze środków pu-

blicznych (Reverse... 2011, s. 25).

Specyficzne podejście jest zastosowane w Australii. Jeżeli wartość

odwróconego kredytu przekracza 40 tys. dol. i nie zostanie ona szybko

wydana (wakacje, samochód, remont mieszkania, obligacje mieszka-

niowe), nadwyżka w stosunku do tej kwoty traktowana jest jako inwe-

stycja finansowa i brana pod uwagę przy określaniu wysokości świad-

czeń emerytalnych oraz weryfikacji uprawnień do świadczeń z systemu

pomocy społecznej (Reverse... 2011, s. 33). W krajach tych odwrócona

hipoteka nie cieszy się jednak dużą popularnością.

W polskim systemie emerytalnym świadczenia emerytalne oraz ich

wysokość nie są uzależnione od wysokości zgromadzonych indywi-

dualnie środków poza obowiązkowym systemem emerytalnym. Zgodnie


z zapisami zawartymi w projekcie, dla kredytobiorców zawarcie umowy

odwróconego kredytu hipotecznego będzie równoznaczne z zaciągnię-

ciem kredytu, mimo że nie będą mieli obowiązku dokonywania jego

spłaty. Zatem dla nich środki uzyskane z tytułu zawarcia umowy odwró-

conego kredytu hipotecznego nie będą stanowiły przychodu podlegają-

cego opodatkowaniu podatkiem dochodowym, zgodnie z ustawą z dnia

26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Założe-

nia... 2011, s. 38).

UWARUNKOWANIA MIESZKANIOWE I LUDNOŚCIOWE FUNKCJONOWANIA ODWRÓCONEGO KREDYTU HIPOTECZNEGO W POLSCE

Istotnym czynnikiem warunkującym popularność odwróconego

kredytu hipotecznego jest struktura zasobów mieszkaniowych. Duży

udział w tych zasobach mieszkań na wynajem (co jest równoznaczne

z koncentracją własności mieszkań w rękach wąskiej grupy podmiotów)

oznacza ograniczenie możliwości lub motywacji do zaciągania takiego

kredytu.

Udział mieszkań zajmowanych przez ich właścicieli w liczbie miesz-

kań ogółem wynosi: w Hiszpanii – 86,3%, Grecji – 79,6%, Irlandii –

74,7%, Belgii – 71,3%, Włoszech – 69,1%, Finlandii – 65,1%, a w Austrii

– 58%, Holandii – 56,6%, Francji – 57,2% i Niemczech – 43,0%, przy

średniej w strefie euro 62,3%. Udział mieszkań na wynajem w liczbie

mieszkań ogółem stanowi: w Niemczech – 58,4%, Holandii – 43%,

Francji – 42,8%, Austrii – 39,6%, a w Grecji – 20%, Włoszech – 18,8%,

Irlandii – 18% i Hiszpanii – 9,3%, przy średniej w strefie euro 34,1%

(Housing… 2009, s. 12, 84).

Brak jest aktualnych danych dla Polski w ujęciu w pełni korespon-

dującym z danymi ze strefy euro. Układ stosowany przez GUS pozwa-

la jedynie zakładać, że pozycja dotycząca indywidualnej własności

mieszkań z udziałem 55,6% w mieszkaniach ogółem (stan na koniec

2009 r. według badania cyklicznego przeprowadzanego co dwa lata)

może orientacyjnie odpowiadać kategorii mieszkań zajmowanych

przez właścicieli (owner-occupied) według Europejskiego Banku Cen-

tralnego.

Należy jednak zwrócić uwagę na znaczący udział wśród mieszkań

oddawanych do użytku mieszkań w posiadaniu podmiotów innych niż

osoby fizyczne, spółdzielnie czy gminy, nazwanych tu deweloperski-

mi. Udział ten na koniec 2010 r. na poziomie 39,4% jest niższy niż

w 2009 r. (45%), ale oznacza, że nadal znacząco przybywa mieszkań,

które w dużej części mogą być przeznaczone na wynajem, a w każ-

dym razie nie należą do ich lokatorów. Charakterystyczne jest też

zamieranie spółdzielczego budownictwa mieszkaniowego, którego

udział w mieszkaniach oddanych do użytkowania zmalał z 6,1%

w 2007 r. do 3,8% w 2010 r. Dodatkowo wykup mieszkań spółdziel-

czych na pełną własność będzie dalej redukował udział tej formy wła-

sności, dotychczas obejmującej 19,6% mieszkań (2009 r.). Tylko

w latach 2007–2009 ubyło 565 tys. mieszkań spółdzielczych i przy-

najmniej przejściowo zwiększa to zasoby mieszkaniowe, które stano-

wią dobrą podstawę do zaciągania odwróconego kredytu hipoteczne-

go (GUS 2010).

Polski rynek mieszkaniowy jest jeszcze nieustabilizowany i możliwa

jest jego dalsza ewolucja w kierunku charakterystyki rynku niemieckie-

go, o dużym udziale mieszkań wynajmowanych i koncentracji własności

mieszkań w rękach stosunkowo wąskiej grupy osób (w przypadku pol-

skim również podmiotów gospodarczych). Redukcja zakupu mieszkań

przez gospodarstwa domowe na rzecz wynajmu mieszkań oznacza za-

razem redukcję możliwości korzystania przez nie z odwróconego kredy-

tu hipotecznego. Zaostrzenie zasad oceny zdolności kredytowej przez

banki zgodnie z rekomendacją S Komisji Nadzoru Finansowego i rosną-

ce rynkowe oprocentowanie kredytów mieszkaniowych w połączeniu

z odejściem rządu od programu „Rodzina na swoim” przy braku jego

alternatywy oznacza, że mniej polskich rodzin będzie stać na własne

mieszkanie (Błaszczak 2011; Krupa-Dąbrowska 2011).

Ze swej istoty odwrócony kredyt hipoteczny ma stanowić źródło

funduszy na utrzymanie dla osób w wieku poprodukcyjnym, jako uzu-

pełnienie innych świadczeń o charakterze emerytalnym lub rentowym.

Czynniki demograficzne, przede wszystkim proces starzenia się społe-

czeństwa, odgrywają zatem wiodącą rolę w całokształcie uwarunkowań

rozwoju tego instrumentu finansowego.

W odniesieniu do Polski prognozowana zmiana stanu ludności w la-

tach 2010–2035 to spadek liczby ludności o 2 mln 99 tys. (GUS 2009).

Prognozowane trwanie życia w latach 2010–2035 wydłuży się dla ko-

biet z 79,8 do 82,9 lat (o 3,1 lat), a dla mężczyzn z 71,4 do 77,1 lat

(o 5,7 lat). W rezultacie udział ludności w wieku 65 lat i więcej w liczbie

ludności ogółem wzrośnie z 13,5% w 2007 r. do 18,4% w 2020 r.

i 23,2% w 2035 r. Od strony demograficznej oznacza to szybko rosnące

grono potencjalnych zainteresowanych odwróconym kredytem hipo-

tecznym.

W porównaniu z 2010 r. do 2020 r. przybędzie 252,2 tys. osób

w wieku 80 lat i więcej, a w latach 2020–2035 następne 1007,7 tys.,

co łącznie oznacza dodatkowe 1 mln 259,8 tys. osób w tym wieku

w 2035 r. ponad stan z 2010 r. Wiąże się to ze wzrostem udziału osób

w wieku 80 lat i więcej w liczbie ludności ogółem z 3,5% w 2010 r. do

4,1% w 2020 r. i 7,2% w 2035 r., czyli podwojeniem udziału tej populacji

w ciągu 25 lat.

Brak jest w polskiej literaturze aktualnych danych o kształtowaniu

się wzrostu okresu pełnej samodzielności psychofizycznej osób star-

szych w ślad za wzrostem trwania życia. Z danych GUS (2006) za

2004 r. nie można jednoznacznie stwierdzić, że okres kondycji zdrowot-

nej pozwalający na samodzielne zamieszkiwanie wydłuża się proporcjo-

nalnie do trwania życia. Oznaczać to może lawinowy przyrost liczby

starszych osób, które będą wymagały fachowej opieki geriatrycznej. To

znowu przekłada się na mniejszy odsetek osób korzystających z odwró-

conego kredytu hipotecznego i pozostających w swoim mieszkaniu do

chwili śmierci. Wzorem krajów nordyckich może to prowadzić do po-

wszechnej praktyki zbywania dotychczasowego mieszkania przez star-

sze osoby, żeby zapewnić sobie miejsce w domu opieki bądź zamiany

na mieszkanie dostosowane do potrzeb osób starszych z zagwaranto-

waną opieką geriatryczną. Byłby to potencjalnie czynnik demograficzny

silnie hamujący rozpowszechnienie odwróconego kredytu hipotecznego

jako substytutu emerytury czy renty.

Dodatkowo niezależnie czy zbycie mieszkania przez osoby starsze

służy uzyskaniu okresowo pobieranych świadczeń o charakterze emery-

talnym, czy uzyskaniu opieki na wypadek utraty samodzielności, ograni-

cza to zakres dziedziczenia mieszkań przez członków rodziny. Jest to

czynnik pogłębiający nuklearyzację rodziny kosztem klasycznego mode-

lu rodziny rozszerzonej, wielopokoleniowej (Okólski 2005, s. 142).

W rozważaniach nad przyszłością odwróconego kredytu hipotecz-

nego w Polsce należy również uwzględnić wzajemne relacje mię-

dzy czynnikami demograficznymi i mieszkaniowymi (Mączyńska 2010,

s. 22–23). Prawidłowość znana z rynku amerykańskiego, że rosnący

udział ludzi starszych w całej populacji istotnie utrudnia wychodzenie

z ewentualnego kryzysu na rynku nieruchomości mieszkaniowych i za-

razem generalnie zwiększa zagrożenie takim kryzysem, może ujawnić

się również w Polsce.

Osoby starsze znacznie liczniej są zbywcami nieruchomości niż

nabywcami i mają tendencję do pogłębiania luki między podażą nieru-

chomości a popytem na nie. Na rynku amerykańskim osoby w wieku

75–79 lat są przeciętnie ponad trzykrotnie częściej zbywcami niż na-

bywcami mieszkań, a w wieku 80 i więcej lat – dziewięciokrotnie czę-

ściej (American… 2008). Jest to o tyle istotne, że znacząca nadpodaż

mieszkań powoduje gwałtowny spadek ich cen, a to odbija się nega-

tywnie na wysokości wypłacanych świadczeń z tytułu nowo zawiera-

nych umów odwróconego kredytu hipotecznego bądź form pokrew-

nych, jak też może uruchamiać ewentualne klauzule przeszacowania

świadczeń w umowach już zawartych. Utrzymująca się długo spadko-

wa tendencja cen mieszkań skłania banki do nadzwyczaj ostrożnego,

niekorzystnego dla klientów szacowania wartości nieruchomości jako

podstawy do ustalenia wysokości wypłat z tytułu odwróconego kredytu

hipotecznego.

Obecne rządowe założenia do projektu ustawy o odwróconym kre-

dycie hipotecznym nie wskazują rozwiązań ograniczających takie zjawi-

sko, a nawet nie odnoszą się do ewentualnych problemów proporcjo-

nalności świadczeń związanych z potencjalnym wzrostem inflacji.

PODSUMOWANIE

Z przedstawionych powyżej rozważań rodzą się uwagi na temat

kierunku dalszych prac legislacyjnych rządu nad uregulowaniem odwró-

conego kredytu hipotecznego jako formy zwiększenia dochodów osób


w wieku emerytalnym. Przykłady rozwiązań zagranicznych wskazują

na świeżość i złożoność zagadnienia oraz na brak ustabilizowanego,

sprawdzonego wzorca regulacji takiego kredytu w krajach europejskich.

Zauważalna jest jednak obawa regulatorów o nadużywanie przez kredy-

todawców, głównie banki, swojej przewagi nad ich klientami z racji

wieku kredytobiorców.

Nabierające tempa starzenie się polskiego społeczeństwa z jednej

strony zwiększa zapotrzebowanie na tego typu rozwiązania uzupełniają-

ce publiczny system emerytalny. Z drugiej jednak gwałtowność tego

procesu może stanowić czynnik silnie destabilizujący rynek nierucho-

mości, a przez to i całą gospodarkę. Niebezpieczeństwo to będzie tym

większe, im bardziej popularny będzie odwrócony kredyt hipoteczny

i jego formy pokrewne. Zmiany zachodzące na rynku nieruchomości

mieszkaniowych prowadzą do zwiększenia zarówno popytu, jak i poda-

ży mieszkań na wynajem, co może oddziaływać hamująco na zakres

stosowania odwróconego kredytu hipotecznego.

Reasumując, przewaga, z jakiej korzystają kredytodawcy, kształtu-

jąc warunki transakcji, przemawia za uregulowaniem funkcjonowania

tego instrumentu przez polskie władze w trosce o dobro osób starszych

jako docelowej grupy kredytobiorców oraz dobro ich rodzin. Tego typu

instrumenty nie zastąpią jednak wydajnego i stabilnego powszechnego

systemu emerytalnego, a nawet mogą przyczyniać się do destabilizacji

gospodarki oraz pogłębienia nuklearyzacji rodziny.

LITERATURA

American house prices, Baby boom and bust (2008), „The Economist” print edi-tion 17.01.

Błaszczak G. (2011), Mniej osób będzie stać na mieszkania „Rzeczpospolita” z 20.06.

Hipoteka odwrócona: Brak chętnych na rentę za dom (2010), „Dziennik Gazeta Prawna” z 11.12.

Housing finance in the euro area. Structural issues report (2009), Frankfurt am Main: European Central Bank.

GUS (2006), Stan zdrowia ludności Polski w 2004 r. (2006), Warszawa.GUS (2009), Prognoza ludności na lata 2008–2035, Warszawa.GUS (2010), Mały rocznik statystyczny 2010, Warszawa.Krupa-Dąbrowska E. (2011), Czym zastąpić program „Rodzina na swoim”,

„Rzeczpospolita” z 20.06.Mączyńska E. (2010), Przełom cywilizacyjny a wzrost gospodarczy. Niedocenia-

ne aspekty demograficzne, Biuletyn 55, Warszawa: RRL.Okólski M., Demografia (2005), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.Założenia do projektu ustawy o odwróconym kredycie hipotecznym (2011), pro-

jekt z dnia 26 kwietnia 2011 r., Warszawa: MF. Raport z badań. Polacy o Indywidualnych Kontach Zabezpieczenia Emerytalnego

i innych dobrowolnych formach oszczędzania na emeryturę (2011), Warsza-wa: CBOS na zlecenie Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami.

Rekomendacja S dotycząca dobrych praktyk w zakresie zarządzania ekspozycja-mi kredytowymi finansującymi nieruchomości oraz zabezpieczonymi hipo-tecznie (2011), Warszawa: KNF.

Reverse mortgage – rozwiązania prawne i instytucjonalne na wybranych rynkach (2011), Warszawa: Polska Izba Ubezpieczeń.

SUMMARYSUMMARY

This paper presents selected aspects of reverse mortgage as a form of income enhancement for persons in pension age. Au-thors describe solutions applied in the euro zone and Australia worth of consideration in the process of constructing regulations for Poland and also summarize dwelling market situation and demographic prospects in Poland that may affect functioning of reverse mortgage. Informational advantage held by creditors argues for regulating of this instrument by Polish authorities out of concern for elderly people as a debtors and their families. However, such kind of instruments is not an alternative for effective and stable common pension system and it may contribute to destabilization of the national economy.

WSTĘP

Zmiany demograficzne i społeczne obserwowane są co najmniej

od połowy lat 50. XX w. Ludzie żyją coraz dłużej i coraz dłużej pobiera-

ją świadczenia. Mimo reform systemów emerytalnych, nadal nie są

one w pełni dostosowane i nie gwarantują świadczeń na poziomie za-

spokajającym potrzeby emerytów. Konieczne staje się poszukiwanie

alternatywnych sposobów na pozyskanie dodatkowych źródeł docho-

du. Najprostsze rozwiązania oferowane są przez dobrowolne fundu-

sze emerytalne oraz instytucje finansowe oferujące długookresowe

oszczędzanie, ale od kilkunastu lat pojawiają się również bardziej zło-

żone mechanizmy, które w zarządzanie ryzykiem długowieczności

próbują zaangażować instrumenty rynku kapitałowego. Do tej kategorii

zaliczyć można transakcję life settlement, czyli sprzedaż polis ubez-

pieczeniowych przed terminem bądź zdarzeniem warunkującym ich

wymagalność.

Celem artykułu jest charakterystyka cesji polis ubezpieczeniowych

ze szczególnym uwzględnieniem możliwości wykorzystywania opisy-

wanego mechanizmu jako źródła uzupełniających świadczeń emerytal-

nych.

ISTOTA I SCHEMAT TRANSAKCJI

Life settlement to transakcja sprzedaży polisy ubezpieczeniowej

przez osoby w wieku emerytalnym w zamian za kwotę stanowiącą

część sumy ubezpieczenia, wyższej niż suma wykupu oferowana przez

ubezpieczającego. Na sprzedaż polisy zwykle decydują się osoby, któ-

rych spadkobiercy są niezależni finansowo, a środki uzyskane od na-

bywcy wykorzystują jako źródło dodatkowego dochodu na emeryturze.

Dla inwestora transakcja oznacza nabycie uprawnień i obowiązków,

CESJA POLIS UBEZPIECZENIOWYCH JAKO ŹRÓDŁO DODATKOWYCH DOCHODÓW EMERYTALNYCH

Joanna AdamskaInstytut Handlu Zagranicznego, Uniwersytet Gdański

które dotychczas ciążyły na ubezpieczonym, co w praktyce oznacza

konieczność uiszczania składek określonych w umowie aż do śmierci

ubezpieczonego, w zamian za co staje się jedynym wierzycielem świad-

czeń wynikających z umowy.

Transakcje life settlement zawierane są od połowy lat 90. XX w.,

jednak pierwsze elementy, które ukształtowały jego obecny wymiar

pojawiły się już ponad 100 lat temu – dokładnie w 1911 r., kiedy to Sąd

Najwyższy Stanów Zjednoczonych w drodze precedensu ukonstytu-

ował możliwość cesji uprawnień wynikających z polisy ubezpieczenio-

wej (Sathe i in. 2007). Na szerszą skalę transakcje zbliżone do life settlement pojawiły się w latach 80. XX w., kiedy to spopularyzowana

została koncepcja viatical settlement. Jej głównym założeniem było

umożliwienie sprzedaży polis osobom śmiertelnie bądź przewlekle

chorym, którzy zdobyte w ten sposób środki mogli przeznaczyć na fi-

nansowanie leczenia. Mechanizm na szeroką skalę stosowany był do

roku połowy lat 90. XX w., kiedy ogłoszono wynalezienie leku wydłuża-

jącego życie osób chorych na AIDS (wcześniej to właśnie ta grupa

stanowiła głównych klientów instytucji skupujących polisy), a brak

odpowiednich procedur legislacyjnych powodował nadużycia i oszu-

stwa (Zissu 2005).

Na odrodzenie koncepcji viatical settlement trzeba było czekać aż

do początków XXI w. W 2000 r. władze ustawodawcze Stanów Zjedno-

czonych podjęły próbę utworzenia standardów prawnych minimalizują-

cych ryzyko nieuczciwych praktyk, a cztery lata później Stowarzyszenie

Viatical Settlement zmieniło nazwę na Life Insurance Settlement. Zmiana

miała wyodrębnić i odseparować zagadnienie sprzedaży polis przez

seniorów od kontrowersji, które pojawiły się wokół viatical settlement (Badreshia i in. 2002).

Oferta zakupu polisy jest kierowana najczęściej do osób powy-

żej 65 lat o przewidywanej dalszym trwaniu życia od 4 do 20 lat


(Should… 2011). Wiek, obok faktu posiadania polisy, jest kluczowym

czynnikiem umożliwiającym skorzystanie z opisanej transakcji. Jak

pokazują badania, na sprzedaż polisy w 35% decydują się osoby

w wieku 76–80, 24% to osoby w wieku 71–75 lat, a 21% 66–70 lat.

Zdarzają się także sporadyczne przypadki sprzedaży polisy przez oso-

by poniżej 65 roku życia, najczęściej w sytuacji gdy stan ich zdrowia

znacznie skraca przewidywaną długość życia (wykres 1). Poza wie-

kiem bardzo ważnym czynnikiem jest wysokość sumy ubezpiecze-

nia. Najczęściej w Stanach Zjednoczonych, gdzie mechanizm spotkał

się z zainteresowaniem szerokiego grona inwestorów, minimalna war-

tość polisy, która może zostać sprzedana wynosi 50 tys. USD. Ko-

niecznym jest również, aby polisa znajdowała się w posiadaniu ubez-

pieczonego co najmniej przez dwa lata przed decyzją o jej sprzedaży

(Should… 2011).

Wykres 1. Wiek klientów transakcji life settlement

Źródło: opracowanie własne na podstawie: (Life… 2005).

W transakcji sprzedaży polis ubezpieczenia na życie można wska-

zać na cztery grupy podmiotów zaangażowanych bezpośrednio w jej

przebieg: właściciela polisy, agenta, brokera i pośrednika – providera (Bhuyan 2009).

W praktyce mechanizm najczęściej rozpoczyna się od agenta, który

kontaktuje się z właścicielem polisy przedstawiając szczegóły cesji.

Jego zadaniem jest ułatwienie decyzji czy polisa powinna zostać sprze-

dana, jak również pomoc przy organizacji transakcji i przygotowaniu

niezbędnych dokumentów, w szczególności dotyczących stanu zdrowia

ubezpieczonego oraz zgody na udostępnienie informacji objętych tajem-

nicą lekarską.

Po zebraniu niezbędnych danych agent kontaktuje się z brokerem

wyceniającym wartość rozliczeniową polisy, a następnie przedkłada

propozycję przedstawicielom inwestorów – providerom, czekając na

konkretne oferty. Najkorzystniejsze są przedstawiane ubezpieczonemu,

który ma decydujący głos, czy i którą ofertę wybierze. Poza proponowa-

ną kwotą rozliczenia, często istotna jest również wiarygodność inwesto-

ra, gwarancja ochrony danych osobowych, czy indywidualne preferen-

cje sprzedającego, tym bardziej, że inwestor będzie miał prawo do

kontaktowania się oraz do wglądu do dokumentów raportujących stan

zdrowia pierwotnego właściciela polisy.

Po zaakceptowaniu oferty provider przygotowuje umowę, której

podpisanie oznacza dla ubezpieczonego cesję wszystkich uprawnień

wynikających z polisy, natomiast dla nabywającego obowiązek dalsze-

go uiszczania składek. W przeciwieństwie do klasycznej umowy

sprzedaży, przy transakcji life settlement strony pozostają w daleko

idącej relacji utrzymywanej dożywotnio i rządzącej się specyficznymi

prawami. Dla inwestora transakcja life settlement zbliżona jest do na-

bycia obligacji zerokuponowej z niepewnym terminem zapadalności.

Zwrot z inwestycji jest uzależniony od długości życia ubezpieczonego

– im ubezpieczony będzie żyć dłużej, tym mniejszy będzie zysk inwe-

stora (Isaacson 2008).

Tabela 1. Przykłady rzeczywistych transakcji life settlement

Wartość polisy w dol.

Wartość wykupu polisy w dol. Wiek Kwota rozliczeniowa

w dol. 500 000 0 70 116 340 750 000 142 000 76 225 0004 000 000 90 000 82 1 430 000

Źródło: (The Senior… 2011).

ZALETY I WADY SPRZEDAŻY UBEZPIECZENIA NA ŻYCIE

Z punktu widzenia właściciela polisy, który decyduje się na jej sprze-daż, transakcja life settlement ma dwie szczególnie istotne zalety. Po pierwsze, zwalnia z obowiązku płacenia składek bez utraty polisy, a po drugie, umożliwia pozyskanie kwoty rozliczeniowej wyższej niż wartość wykupu. Większość ubezpieczonych po przejściu na emeryturę rozwią-zuje umowę ubezpieczenia bądź rezygnuje z dalszego opłacania skła-dek. Powodem takiej decyzji bywa często konieczność ograniczenia wydatków oraz uniezależnienie finansowe spadkobierców. Life settle-ment zapewnia szybką wypłatę środków, które mogą być wykorzystane np. na zakup opieki zdrowotnej, uzupełnienie dochodów emerytalnych, spłatę długów, zakup domu, czy podróże.

Transakcje cesji polisy niosą jednak za sobą także szereg wad dla ubezpieczonych, wśród których można wskazać na: pojawiającą się później potrzebę ubezpieczenia na życie, konieczność ujawnienia da-nych medycznych i osobowych obcym osobom oraz trudności formal-ne (Should… 2011). Sprzedaż polisy oznacza nieodwracalną rezygna-cję z tego typu ochrony. Ze względu bowiem na wiek i stan zdrowia za-warcie w przyszłości ponownego ubezpieczenia na życie jest bardzo mało prawdopodobne. Transakcja life settlement jest nieodwracalna – cesja uprawnień wynikających z polisy nie może wrócić do pierwotnego właściciela. Kolejne niedogodności są powiązane ze specyfiką transak-cji – wspominana już wyżej konieczność ujawniania danych objętych tajemnicą lekarską oraz znaczny stopień sformalizowania transakcji dla sprzedającego polisę niewątpliwie są poważnymi przeszkodami.

Z perspektywy inwestorów nabywanie polis ubezpieczeniowych i zaangażowanie się w transakcje powiązane z indywidualnym ryzykiem długowieczności, są metodą na dywersyfikację portfela inwestycyjnego poprzez zwiększenie ekspozycji na ryzyko demograficzne, niepowiązane z trendami dotyczącymi tradycyjnych aktywów. Zazwyczaj ryzyko takiej transakcji jest relatywnie niskie, natomiast nie jest ono przewidywalne. Jak pokazują analizy prognoz dalszej długości trwania życia, większość dotychczas przeprowadzonych okazywała się niedoszacowana, błędy w obecnych prognozach dla inwestorów mogą oznaczać ograniczenie zysków, a nawet straty. Wadą może być również długi horyzont zawiera-nej transakcji, brak jednoznacznie wskazanego terminu zapadalności i przede wszystkim konieczność uiszczania regularnych składek ubez-pieczeniowych, niezależnie od wartości późniejszej sumy ubezpieczenia i terminu jej wypłaty (Life… 2005).

Opisując zagadnienie life settlement, nie sposób pominąć aspektów etycznych, silnie warunkujących powodzenie podobnych transakcji. Ryzyko śmiertelności jest zjawiskiem powszechnie wykorzystywanym w wielu instrumentach finansowych – począwszy od klasycznych świadczeń emerytalnych, których wysokość uzależniana jest od dalsze-go trwania życia, po mechanizmy transferujące indywidualne ryzyko – jak choćby opisywany mechanizm life settlement, jednak zawsze budzi wątpliwości moralne – czy można dążyć do osiągnięcia zysku zależnego od śmiertelności.

Trudno zaprzeczyć, że fundusz emerytalny, czy instytucja wypłaca-jąca dożywotnie świadczenia zyskuje na szybszej niż prognozowana śmiertelności, jednak tak długo, jak ryzyko to jest rozłożone na całą po-pulację, nie budzi kontrowersji. Odmiennie natomiast sytuacja kształtuje się w przypadku ryzyka indywidualnego, kiedy nabywane jest ryzyko śmiertelności konkretnej jednostki, tym bardziej w sytuacji, gdy zjawisko traktowane jest jako innowacja finansowa. Faktycznie transakcje tego typu nie różnią się niczym od mechanizmów transferu ryzyka zagrego-wanego, czy nawet uzależniania wypłaty świadczeń emerytalnych od tablic dalszego trwania życia. Podobnie jak w ryzyku zagregowanym, nabywając ryzyko indywidualne nabywamy instrument finansowy, które-go bazą są zmiany demograficzne (Bhuyan 2009). Kwestia zagadnienia wydłużenia życia będzie dotyczyła inwestorów w takim samym stopniu, jak cesjonariuszy i nadal z punktu biologiczno-socjologicznego będzie dla wszystkich jednostek zjawiskiem pozytywnym. Kluczem dla ograni-czenia wątpliwości etycznych jest z jednej strony powszechne zrozumie-nie zagadnienia, z drugiej standaryzacja odpowiednich mechanizmów.

RYNEK TRANSAKCJI LIFE SETTLEMENT I PERSPEKTYWY JEGO ROZWOJU

Transakcje life settlement po raz pierwszy pojawiły się w Stanach

Zjednoczonych; tam również przez wiele lat rozwijały się najbardziej

dynamicznie, wymuszając zmiany legislacyjne prowadzące do ograni-


czenia nadużyć ze strony nabywców polis. Pod koniec pierwszej dekady

XXI w. koncepcja sprzedaży ubezpieczeń trafiła także na rynek europej-

ski, wyrazem czego jest powołanie w maju 2009 r. Europejskiego Sto-

warzyszenia Life Settlement (European Life Settlement Association –

ELSA) (European… 2010).

Od kilku lat obserwowane jest rosnące zainteresowanie sprzedażą

polis ze strony ubezpieczonych. Z jednej strony na przestrzeni lat

1900–2010 obserwowano przesuwanie granicy średniej długości życia

– szacuje się, że liczba ludzi powyżej 65. roku życia do 2030 r. podwoi

się, co oznacza, że seniorzy 65+ będą stanowić niemal 20% populacji

USA. Z drugiej zaś czynnikiem równie istotnie wpływającym na zwięk-

szenie segmentu grupy docelowej instytucji oferujących nabywanie

polis jest osiągnięcie wieku emerytalnego przez pokolenie baby bo-omers. W Stanach Zjednoczonych aż 80% osób powyżej 65. roku życia

posiada polisę na życie, a 60% obawia się, że ich oszczędności i świad-

czenia emerytalne będą niewystarczające. 30% emerytów w USA oba-

wia się braku jakichkolwiek źródeł utrzymania, 55% wykorzystania

oszczędności i 60% konieczności płacenia za opiekę medyczną/le-

karstwa (Should… 2011). Dane te pokazują, jak duży potencjał niesie

możliwość sprzedaży polis ubezpieczeniowych.

Rosnące zainteresowanie transakcjami life settlement jest również

widoczne pośród inwestorów. Transakcje oparte na ryzyku demogra-

ficznym mogą stanowić metodę zdywersyfikowania portfela. Od 2009 r.

pojawiają się również informacje o zainteresowaniu dużych banków in-

westycyjnych transakcjami life settlement. Udział tych podmiotów nie

miałby, co prawda, polegać na zakupie polis od jednostek, ale na orga-

nizowaniu i nabywaniu papierów wartościowych emitowanych w dro-

dze sekurytyzacji, czyli sprzedaży obligacji zabezpieczonych ryzykiem

śmiertelności występującym w transakcjach life settlement. Zaangażo-

wanie się dużych podmiotów finansowych w sekurytyzację polis ubez-

pieczeniowych mogłoby doprowadzić do rozszerzenia tego typu inwe-

stycji na globalną skalę (Anderson 2009).

Transakcje life settlement mają wiele zalet i można upatrywać

w nich szansę rozwoju rynku finansowego. Nie można jednak nie za-

uważyć ryzyka, jakie niosą dla instytucji ubezpieczeniowych i inwesto-

rów. Dotychczas znaczna część właścicieli polis na życie, po uniezależ-

nieniu finansowym spadkobierców i zmianie sytuacji finansowej w wie-

ku emerytalnym, decydowała się na zaprzestanie dalszego płacenia

składek i wycofanie umowy ubezpieczenia. W ten sposób instytucje

ubezpieczeniowe zyskiwały na takiej transakcji. Sprzedaż na rynku wtór-

nym wiąże się natomiast ze zwiększeniem liczby polis, które pozostają

opłacane aż do momentu śmierci, co dla instytucji ubezpieczeniowych

oznacza zwielokrotnienie realizowanych polis i wartości wypłacanych

odszkodowań. Nagłe zwiększenie łącznej wartości odszkodowań może

oznaczać problemy finansowe dla ubezpieczycieli, może bowiem oka-

zać się, że zgromadzone składki nie wystarczają na pokrycie wszystkich

roszczeń nabywców polis.

Zastosowanie mechanizmów sekurytyzacji przeniesie ryzyko z na-

bywców polis na inwestorów kupujących sekurytyzowane obligacje

i może doprowadzić do analogicznej sytuacji, jaka stała u podstaw kry-

zysu finansowego z 2008 r. Jednym z rozwiązań tego problemu, naj-

prostszym dla ubezpieczycieli, będzie podniesienie wysokości składek,

co niewątpliwie spowoduje zmniejszenie zainteresowania ubezpiecze-

niami. Innym rozwiązaniem mogłoby być połączenie schematu life set-tlement z mechanizmem sekurytyzacji ryzyka śmiertelności wzmożonej.

Instytucje ubezpieczeniowe mogłyby inicjować emisję obligacji zabez-

pieczonych roszczeniem odszkodowawczym na wypadek śmierci, przy

czym podstawą uruchomienia procesu utraty środków byłyby nie ze-

wnętrzne zjawiska wywołujące śmiertelność ekstremalną, takie jak ka-

tastrofy naturalne, czy zamachy terrorystyczne, ale długowieczność

właścicieli polis na życie. W ten sposób instytucje ubezpieczeniowe

ograniczałyby ryzyko utraty płynności na skutek kumulacji wymagal-

nych zobowiązań, a właściciele polis nadal zyskaliby możliwość od-

sprzedania polisy bez podnoszenia wysokości składki.

PODSUMOWANIE

Transakcje obrotu niezapadłymi polisami ubezpieczeniowymi są

zjawiskiem innowacyjnym na rynkach finansowych Stanów Zjednoczo-

nych i Europy. Ze względu na rosnące, chociaż trudne do oszacowania,

ryzyko długowieczności oraz poszukiwanie wciąż nowych mechani-

zmów umożliwiających pozyskiwanie dodatkowych świadczeń uzupeł-

niających dochody emerytalne, wprowadzanie każdej koncepcji oferują-

cej alternatywę dla dochodów emerytalnych jest warte bliższej analizy.

Koncepcja life settlement, chociaż pozornie wydaje się być przejrzysta

i szeroko akceptowana przez rynek, w praktyce napotyka szereg trudno-

ści, rozpoczynając od przedstawionych niedogodności dla ubezpieczo-

nych, po jej etyczne uwarunkowania zniechęcające potencjalnych inwe-

storów. Nie mniej jednak dopracowany mechanizm oraz odpowiednie

regulacje prawne chroniące obie strony transakcji mogą przyczynić się

do wykorzystywania opisywanego mechanizmu jako alternatywy dla

świadczeń emerytalnych.

LITERATURA

Anderson J. (2009), Wall Street Pursues Profit in Bundles of Life Insurance, New York Times [online], September 5, [dostęp 04.06.2010], na strone: www.ny-times.com.

Badreshia S., Bansal V., Houts P.S., Ballentine N. (2002), Viatical settlements: effects on terminally ill patients, „Cancer Practice” No 10.

Bhuyan V.B. (2009), Life markets, Trading mortality and Longevity Risk with Life Settlement and Linked Securities, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc., s. 17–23.

European Life Settlement Market Comes of Age (2010), Press Release, [dostęp 15.10.2010], na stronie: www.elsa -sls.org.

Isaacson D.M. (2008), Understanding life settlements. Uncovering the Treasure in Unwanted Life Insurance Policies, Bloomington, Indiana: AuthorHouse.

Life Insurance Long View – Life Settlements Need Not Be Unsettling (2005), Bernstein Research Call, University of Pennsylvania.

Sathe A., Solow D., Taht M. (2007), Life Settlements, Introduction to the Secon-dary Market in Life Insurance, [dostęp 15.06.2010], na stronie: www.soa.org.

Should I Sell My Life Insurance Policy? A Consumers’ Guide to Life Settlements (2011), [dostęp 08.03.2011], na stronie: www.insurancestudies.org.

The Senior Journal (2011), [dostęp 04.05.2011], na stronie: www.seniorjour-nal.com.

Zissu A. (2005), Securitization of Senior Life Settlements: Capturing Value from Early Death, Temple Univeristy.

SUMMARYSUMMARY

Life settlement process involves selling insurance policy by seniors above 65 years old to the investors, who pay premium till the insured death and then gain value of the insurance. Very often investors decide to create pool of policies and securitize them. Life settlement mechanism may be used as a source of additional pension income, especially in current market condition, when pension systems are not fully adjusted to demographical and economical changings. Described transaction is already very popular in USA, in 2009 came to Europe with the establishment of European Life Settlement Association, and is predicted to come on Wall Street by the end of 2010.


NOTKI O AUTORACH

JOANNA ADAMSKA: mgr, pracownik Zakładu Międzynarodowych Stosunków Walutowych, Instytutu Handlu Zagranicznego na Wydziale Ekonomicznym

Uniwersytetu Gdańskiego. Naukowo zajmuje się problematyką rynków finansowych, szczególnie kapitałowego oraz świadczeń emerytalnych.

EWA CHRZANOWSKA: mgr, doktorantka w Katedrze Finansów na Wydziale Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu.

Naukowo zajmuje się problematyką rynkowych instrumentów finansowych związanych z długowiecznością.

FILIP CHYBALSKI: dr, adiunkt w Katedrze Zarządzania Politechniki Łódzkiej. Naukowo zajmuje się problematyką funkcjonowania systemów

emerytalnych, oceną skuteczności i efektywności oraz prognozowaniem gospodarczym.

MACIEJ CIEŚLUKOWSKI: dr, pracownik Katedry Finansów Publicznych na Wydziale Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu. Naukowo

zajmuje się problematyką finansów publicznych Unii Europejskiej

ADAM DEPTA: dr, adiunkt w Katedrze Zarządzania Politechniki Łódzkiej. Swoje zainteresowania naukowo-badawcze koncentruje wokół metod

ilościowych w ekonomii i w naukach medycznych.

ROMAN GARBIEC: dr, pracownik Katedry Marketingu Politechniki Częstochowskiej. Naukowo zajmuje się problematyką polityki społecznej,

zabezpieczenie społecznego, ubezpieczeń społecznych, zdrowotnych i gospodarczych. Autor i współautor ponad 80 publikacji z zakresu

ubezpieczeń, w tym 5 podręczników i 2 monografii.

ALICJA GOŁĘBIOWSKA: dr, pracownik Zakładu Ekonomiki i Finansów Samorządu Terytorialnego na Wydziale Ekonomii i Zarządzania Uniwersytetu

w Białymstoku. Naukowo zajmuje się problematyką ubezpieczeń społecznych.

AGNIESZKA HUTERSKA: dr, pracownik Katedry Zarządzania Finansami na Wydziale Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Mikołaja

Kopernika w Toruniu. Naukowo zajmuje się instrumentami rynku finansowego i bankowością.

ROBERT HUTERSKI: dr, pracownik Katedry Zarządzania Finansami na Wydziale Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

w Toruniu. Naukowo zajmuje się polityką pieniężną i finansami publicznymi. Pracę zawodową rozpoczął od kilkuletniego zatrudnienia

w NBP.

ŁUKASZ JUREK: dr, pracownik Katedry Socjologii i Polityki Społecznej w Uniwersytecie Ekonomicznym we Wrocławiu. Naukowo zajmuje się

społeczno-ekonomicznymi uwarunkowaniami i konsekwencjami procesu starzenia się ludności.

Aldona Klimkiewicz: dr, pracownik Instytutu Finansów, Bankowości i Ubezpieczeń Uniwersytetu Łódzkiego. Jej zainteresowania naukowe

koncentrują się głównie wokół problemów finansowania i funkcjonowania ubezpieczeń emerytalnych.

EDYTA MARCINKIEWICZ: mgr inż., pracownik Katedry Zarządzania Politechniki Łódzkiej. Naukowo zajmuje się rynkami finansowymi, w szczególności

zagadnieniami związanymi z funkcjonowaniem rynków kapitałowych.

MAGDALENA MOSIONEK-SCHWEDA: dr, adiunkt w Katedrze Finansów i Bankowości w Wyższej Szkole Bankowej w Toruniu. Naukowo zajmuje się

zagadnieniami z obszarów rynków kapitałowych oraz systemów emerytalnych. Jest również ekspertem ds. oceny merytorycznej wniosków

o dofinansowanie ze środków Unii Europejskiej.

ARLETA NERKA: dr, adiunkt w Katedrze Prawa Pracy w Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie. Zainteresowania badawcze koncentrują się wokół problematyki ubezpieczeń społecznych, w szczególności emerytalnego.

PIOTR OBIDZIŃSKI: dr, adiunkt w Katedrze Ubezpieczeń i Rynków Kapitałowych Uniwersytetu Szczecińskiego. Autor interesuje się naukowo

zastosowaniem metod ilościowych w badaniu wpływu zmian czynników demograficznych, ekonomicznych i społecznych na funkcjonowanie

systemu emerytalnego.

IWONA OLEJNIK: dr, pracownik Katedry Badań Marketingowych na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu. Naukowo

zajmuje się problematyką działalności otwartych funduszy emerytalnych.

MONIKA PAPIEŻ: dr, adiunkt w Zakładzie Teorii Prognoz, Katedry Statystyki Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Zainteresowania badawcze

dotyczą modelowania i prognozowania zjawisk gospodarczych. Naukowo zajmuje się również problematyką systemów emerytalnych.

AGNIESZKA PLEŚNIAK: mgr, pracownik Instytutu Statystyki i Demografii w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Naukowo zajmuje się

problematyką zabezpieczenia na starość.

MAJA PRUDZIENICA: dr, pracownik Katedry Nauk o Przedsiębiorstwie na Wydziale Gospodarki Regionalnej i Turystyki Uniwersytetu Ekonomicznego

we Wrocławiu. Naukowo zajmuje się problematyką związaną z polityką społeczną, a w szczególności aktywizacją zawodową i społeczną

osób niepełnosprawnych oraz zagadnieniami związanymi z systemem zabezpieczenia społecznego.

ADAM SAMBORSKI: dr hab., pracuje na stanowisku profesora nadzwyczajnego w Wyższej Szkole Bankowej w Poznaniu, w Katedrze Rachunkowości

i Finansów Przedsiębiorstw. Specjalizuje się w problematyce nadzoru korporacyjnego i finansów przedsiębiorstw. Podstawowym obszarem

jego zainteresowań oraz dociekań naukowych jest funkcjonowanie przedsiębiorstw w warunkach rozwoju nowoczesnego kapitalizmu

finansowego.

ANDRZEJ SOŁDEK: prezes Zarządu Powszechnego Towarzystwa Emerytalnego PZU S.A. Posiada licencję doradcy inwestycyjnego i tytuł Chartered

Financial Analyst (CFA).

SPIS TREŚCI

OD REDAKTORA NUMERU – Filip Chybalski .................................................................................................... 1

ADEKWATNOŚĆ I STABILNOŚĆ SYSTEMU EMERYTALNEGO

ADEKWATNOŚĆ SYSTEMÓW EMERYTALNYCH WEDŁUG CELÓW OMC A REŻIMY EMERYTALNE W EUROPIE – Filip Chybalski ......................................................................................................................... 2

HOJNOŚĆ SYSTEMÓW ZABEZPIECZENIA EMERYTALNEGO A OSZCZĘDZANIE NA STAROŚĆ – Agnieszka Pleśniak ........................................................................................................................................................... 5

OPODATKOWANIE EMERYTUR W UNII EUROPEJSKIEJ – Maciej Cieślukowski ............................................. 7JAKOŚĆ ŻYCIA EMERYTÓW – Adam Depta ....................................................................................................... 11ZAGROŻENIA FUNKCJONOWANIA SYSTEMU EMERYTALNEGO W POLSCE W KONTEKŚCIE

WPROWADZONYCH ZMIAN – Alicja Gołębiowska ........................................................................................ 13ZMIANA ZASAD DYSTRYBUCJI SKŁADKI EMERYTALNEJ A ZNACZENIE OFE NA RYNKU FINANSOWYM

– Edyta Marcinkiewicz .................................................................................................................................... 16SYTUACJA PRAWNA UBEZPIECZONEGO W ASPEKCIE ZMIAN FUNKCJONOWANIA SYSTEMU

EMERYTALNEGO W POLSCE – Arleta Nerka ................................................................................................ 19REKONSTRUKCJA WIEKU EMERYTALNEGO W DOBIE DEMOGRAFICZNEGO STARZENIA. PORÓWNANIE

ALTERNATYWNYCH MODELI I ROZWIĄZAŃ – Łukasz Jurek ....................................................................... 22CO DALEJ Z FUNDUSZEM REZERWY DEMOGRAFICZNEJ – WNIOSKI Z ANALIZ I PROGNOZ – Piotr

Obidziński ....................................................................................................................................................... 25ZALEŻNOŚCI MIĘDZY STAROŚCIĄ DEMOGRAFICZNĄ A EKONOMICZNĄ W WYBRANYCH KRAJACH UNII

EUROPEJSKIEJ W LATACH 1999–2010 – Monika Papież ............................................................................ 28

DETERMINANTY I KIERUNKI ZMIAN W SYSTEMACH EMERYTALNYCH

DETERMINANTY ZMIAN W SYSTEMACH EMERYTALNYCH – UJĘCIE GLOBALNE – Adam Samborski ......... 31SYSTEM EMERYTALNY W POLSCE I NA ŚWIECIE – STAN I PERSPEKTYWY – Maja Prudzienica .................. 35WPŁYW OPŁAT NA WIELKOŚĆ OSZCZĘDNOŚCI GROMADZONYCH W REGULOWANYCH

I DOBROWOLNYCH SYSTEMACH EMERYTALNYCH. ANALIZA ROZWIĄZAŃ POLSKICH I MIĘDZYNARODOWYCH – Andrzej Sołdek .................................................................................................. 38

KONSTRUKCJA SYSTEMU EMERYTALNEGO W POLSCE I W NIEMCZECH – Roman Garbiec ...................... 43SYSTEM EMERYTALNY W NORWEGII JAKO ELEMENT SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH

– Magdalena Mosionek-Schweda .................................................................................................................. 47WYKORZYSTANIE SYSTEMU ZDEFINIOWANEJ SKŁADKI W PRACOWNICZYCH PROGRAMACH

EMERYTALNYCH – Ewa Chrzanowska .......................................................................................................... 50UPRAWNIENIA DO OKRESOWEJ EMERYTURY KAPITAŁOWEJ W KONTEKŚCIE ZRÓŻNICOWANEGO

WIEKU EMERYTALNEGO – Aldona Klimkiewicz ............................................................................................ 53ODWRÓCONA HIPOTEKA JAKO FINANSOWE ZABEZPIECZENIE PRZYSZŁOŚCI EMERYTALNEJ – Iwona

Olejnik ............................................................................................................................................................. 56WYBRANE PROBLEMY FUNKCJONOWANIA ODWRÓCONEGO KREDYTU HIPOTECZNEGO JAKO FORMY

UZUPEŁNIAJĄCEJ PUBLICZNY SYSTEM EMERYTALNY W POLSCE – Agnieszka Huterska, Robert Huterski ........................................................................................................................................................ 58

CESJA POLIS UBEZPIECZENIOWYCH JAKO ŹRÓDŁO DODATKOWYCH DOCHODÓW EMERYTALNYCH – Joanna Adamska ......................................................................................................................................... 61

NOTKI O AUTORACH ......................................................................................................................................... 64

CONTENTS

NOTE FROM EDITOR – Filip Chybalski ............................................................................................................. 1

ADEQUACY AND STABILITY OF PENSION SYSTEM

ADEQUACY OF PENSION SYSTEMS ACCORDING TO OMC OBJECTIVES AND PENSION REGIMES IN EUROPE – Filip Chybalski ........................................................................................................................ 2

PENSION SYSTEMS GENEROSITY AND SAVING FOR OLD AGE – Agnieszka Pleśniak ................................. 5TAXATION OF PENSIONS IN EUROPEAN UNION – Maciej Cieślukowski ......................................................... 7QUALITY OF LIFE OF PENSIONERS – Adam Depta .......................................................................................... 11DANGERS OF FUNCTIONING OF PENSION SCHEME IN POLAND IN THE CONTEXT OF INTRODUCED

CHANGES – Alicja Gołębiowska .................................................................................................................... 13CHANGE OF THE RULES OF PENSION CONTRIBUTION DISTRIBUTION AND THE IMPORTANCE OF OPFS

IN THE FINANCIAL MARKET – Edyta Marcinkiewicz ..................................................................................... 16THE LEGAL POSITION OF AN INSURED PERSON AND THE CHANGES IN THE FUNCTIONING

OF THE POLISH PENSION SYSTEM – Arleta Nerka ..................................................................................... 19RECONSTRUCTION OF THE RETIREMENT AGE IN THE ERA OF POPULATION AGING. COMPARISON

OF ALTERNATIVE MODELS AND SOLUTIONS – Łukasz Jurek .................................................................... 22WHAT NEXT WITH THE DEMOGRAPHIC RESERVE FUND – THE CONCLUSIONS OF THE ANALYSIS AND

FORECASTS – Piotr Obidziński ...................................................................................................................... 25THE ANALYSIS OF THE RELATIONS BETWEEN DEMOGRAPHIC AND ECONOMIC OLD AGE IN SELECTED

EUROPEAN UNION COUNTRIES IN THE PERIOD 1999–2010 – Monika Papież ......................................... 28

DETERMINANTS AND DIRECTIONS OF CHANGES IN PENSION SYSTEMS

THE DETERMINANTS OF CHANGES IN RETIREMENT-INCOME SYSTEM – A GLOBAL APPROACH – Adam Samborski ....................................................................................................................................................... 31

THE PENSION SYSTEM IN POLAND AND IN THE WORLD – STATUS AND PERSPECTIVES – Maja Prudzienica ..................................................................................................................................................... 35

THE IMPACT OF TOTAL FEES ON PENSION ASSETS IN MANDATORY AND VOLUNTARY PENSION SYSTEMS. CASE OF POLISH AND FOREIGN SOLUTIONS – Andrzej Sołdek ............................................ 38

THE CONSTRUCTION OF THE PENSION SYSTEM IN POLAND AND GERMANY – Roman Garbiec .............. 43PENSION SYSTEM IN NORWAY AS THE ELEMENT OF THE SOCIAL INSURANCE SCHEME – Magdalena

Mosionek-Schweda ........................................................................................................................................ 47USE OF DEFINED CONTRIBUTION SYSTEM IN OCCUPATIONAL PENSION SCHEMES – Ewa

Chrzanowska ............................................................................................................................................. 50 BENEFICIARIES’ ENTITLEMENTS TO TEMPORARY FUNDED PENSIONS AND THE DIFFERENCE IN

RETIREMENT AGE – Aldona Klimkiewicz ...................................................................................................... 53REVERSE MORTGAGE AS A FINANCIAL BACKING OF RETIREMENT FUTURE – Iwona Olejnik .................... 56SELECTED ASPECTS OF REVERSE MORTGAGE AS A FORM COMPLEMENTING PUBLIC PENSION

SYSTEM IN POLAND – Agnieszka Huterska, Robert Huterski ...................................................................... 58SENIOR LIFE SETTLEMENT AS A SOURCE OF ADDITIONAL PENSION INCOMES – Joanna Adamska ....... 61

ABOUT AUTHORS .............................................................................................................................................. 64

MIESIĘCZNIKPOŚWIĘCONYPRACYI SPRAWOMSOCJALNYM.UKAZUJE SIĘOD 1974 ROKU

Nr indeksu 369209PL ISSN 0137–4729

WARSZAWA 2011

NUMER SPECJALNY

Problemy zabezpieczenia emerytalnego

w Polsce i na świecie

Część I

Redakcja naukowa: dr Filip Chybalski (Politechnika Łódzka)

Recenzenci: prof. dr hab. Gertruda Uścińska (Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Instytut Polityki Społecznej Uni-

wersytetu Warszawskiego), prof. dr hab. Tadeusz Szumlicz (Szkoła Główna Handlowa w Warszawie), mgr Marcin

Wojewódka (Wojewódka i Wspólnicy Sp. k.)

Proces starzenia się społeczeństw stanowił główną przesłankę do podjęcia reform systemów emerytalnych

w wielu krajach na całym świecie na przełomie XX i XXI wieku. Okazuje się jednak, że zreformowane czy też znaj-

dujące się obecnie w trakcie reform systemy emerytalne zostają poddane bardzo ważnemu testowi na odporność

wobec globalnego kryzysu gospodarczego. Dla krajów Europy Środkowo-Wschodniej, w tym dla Polski, kryzys

ten stanowi punkt zwrotny w reformowaniu systemów emerytalnych. W latach 2008–2011 doszło bowiem do

wprowadzenia zmian w regulacjach z zakresu obowiązkowego zabezpieczenia emerytalnego, które z pewnością

nie stanowią kroku wprzód w reformowaniu systemów, lecz raczej odwrót od podjętych na przełomie wieków re-

form. Zmiany te czynią systemy emerytalne ponownie bardziej publicznymi i niefinansowymi, a mniej prywatnymi

i finansowymi. Dyskusja na temat kierunków reformowania zabezpieczenia emerytalnego jest więc wciąż bardzo

aktualna. W dobie kryzysu gospodarczego nierzadko dotyczy ona kwestii zasadniczych z zakresu zabezpieczenia

emerytalnego, takich jak relacja państwo-rynek w systemie emerytalnym czy metody finansowania świadczeń

emerytalnych.

Prezentowany numer monotematyczny czasopisma „Polityka Społeczna”, składający się z dwóch części,

zawiera artykuły przygotowane przez specjalistów z zakresu zabezpieczenia emerytalnego reprezentujących

ośrodki akademickie z całej Polski, a także instytucje sektora emerytalnego. Przygotowane przez autorów teksty

dotyczą zarówno polskiego systemu emerytalnego, jak i systemów emerytalnych innych krajów. Tematyka w nich

podejmowana obejmuje wiele aspektów funkcjonowania zabezpieczenia emerytalnego, w tym szczególnie: jego

adekwatność dochodową i stabilność ekonomiczną, odpowiedzialność społeczną i zaufanie do instytucji sektora

emerytalnego, decyzje emerytalne, inwestycje i ryzyko w systemie emerytalnym oraz determinanty i kierunki

ich reformowania. W części artykułów autorzy odnieśli się w sposób bezpośredni do zmian wprowadzonych

w polskim systemie emerytalnym w 2011 r., dokonali ich oceny oraz wskazali ich potencjalne skutki dla przy-

szłych emerytów, rynków finansowych oraz gospodarki.

W każdej części numeru artykuły pogrupowano w dwa działy. Część pierwsza zawiera działy zatytułowane:

Adekwatność i stabilność systemu emerytalnego oraz Determinanty i kierunki zmian w systemach emerytal-nych. Część druga natomiast składa się z działów pt. Zachowania, zaufanie i odpowiedzialność w zabezpieczeniu emerytalnym oraz Ryzyko i inwestycje w zabezpieczeniu emerytalnym. Wielość podejść do problematyki zabez-

pieczenia emerytalnego prezentowanych w artykułach wskazuje na wielowymiarowy charakter analizy, jakiej

powinny być poddawane systemy emerytalne, szczególnie w kontekście podejmowania decyzji o kierunkach

ich reformowania. Jak się bowiem okazuje, łatwo jest przedstawić pojedyncze argumenty za bądź przeciw okre-

ślonym zmianom wprowadzanym w systemach emerytalnych, co pokazała dyskusja publiczna nad obniżeniem

składki przekazywanej do OFE w Polsce. O wiele trudniej natomiast jest dokonać wielowymiarowej oceny tych

zmian, tym bardziej, że ich skutki mają charakter długoterminowy i nie dotyczą wyłącznie systemu emerytalnego,

ale całej gospodarki.

INSTYTUT PRACY I SPRAW SOCJALNYCH

Adres: ul. J. Bellottiego 3B, 01-022 Warszawa, tel. 22 536-75-11; fax 22 536-75-14e-mail: [email protected], www.ipiss.com.pl

Właściciel tytułu: Ministerstwo Pracy i Spraw Socjalnych, ul. Nowogrodzka 1/3/5, 00-513 Warszawa

Wydawca: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, ul. J. Bellottiego 3B, 01-022 Warszawa

Adres Redakcji: ul. J. Bellottiego 3B, 01-022 Warszawa, tel. 22 536-75-34; fax 22 536-75-35

e-mail: [email protected], http://politykaspoleczna.ipiss.com.pl

Powielanie, przedrukowywanie oraz rozpowszechnianie bez wiedzy i zgody Redakcji jest zabronione.

Łamanie i druk: Zakład Wydawniczo-Poligraficzny MPiPS. Zam. 653/2011. Nakład 500 egz.