prof.dr. oğuz tekin roma tarihi AÖF yayınları

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2364

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1361

HELLEN VE ROMA TAR‹H‹

YazarProf.Dr. O¤uz TEK‹N (Ünite 1-8)

EditörProf.Dr. O¤uz TEK‹N

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe

Uzm. Orkun fien

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. Özlem Doruk

Kitap Koordinasyon BirimiYrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Hellen ve Roma Tarihi

ISBN 978-975-06-1038-7

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 6.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Eylül 2011

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ vii

Ege’de Tunç Ça¤›..................................................................... 2EGE DÜNYASI’NIN SINIRLARI..................................................................... 3EGE’DE TUNÇ ÇA⁄I KRONOLOJ‹S‹ .......................................................... 3K‹KLAD ADALARI VE KÜLTÜRÜ ............................................................... 4G‹R‹T ADASI VE M‹NOS UYGARLI⁄I ........................................................ 5YUNAN‹STAN VE M‹KEN UYGARLI⁄I........................................................ 10TROIA ........................................................................................................... 14Özet ............................................................................................................... 16Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 17Okuma Parças› ........................................................................................... .. 18Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 18S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 19Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 19

Ege Göçleri, Kent-Devletleri ve Kolonizasyon ..................... 20EGE VE DOR GÖÇLER‹................................................................................ 21EGE’DE KARANLIK ÇA⁄ .............................................................................. 23YUNAN ALFABES‹ ....................................................................................... 24KENT-DEVLET‹ ............................................................................................ 24Ortaya Ç›k›fl› ve Karakteristik Özellikleri..................................................... 24Yönetim Biçimleri ........................................................................................ 26Yönetim Kurumlar› ...................................................................................... 28Magistratlar..................................................................................................... 28Halk................................................................................................................ 29AT‹NA’NIN S‹YASAL VE TOPLUMSAL YAPISI ........................................... 29Drakon .......................................................................................................... 30Solon ............................................................................................................. 30Tiran Peisistratos ve O¤ullar›........................................................................ 31Kleisthenes ve Demokrasi ........................................................................... 32KOLON‹ZASYON ......................................................................................... 33Tan›m› ............................................................................................................ 33Nedenleri ....................................................................................................... 33Sonuçlar› ....................................................................................................... 33Özet ............................................................................................................... 34Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 35Okuma Parças› .............................................................................................. 36Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 36S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 37Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 37

M.Ö. 5. Yüzy›l Savafllar› .......................................................... 38PERSLER......................................................................................................... 39IONIA AYAKLANMASI.................................................................................. 40PERS-HELLEN SAVAfiLARI ............................................................................ 41Maraton Savafl›............................................................................................... 41Artemision ve Thermopylai Savafllar›........................................................... 42Salamis Deniz Savafl›..................................................................................... 42Plataia ve Mykale Savafllar›........................................................................... 42I. Delos Deniz Birli¤i .................................................................................... 43

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE

Hellenlerin Do¤u Akdeniz Seferi ve Kallias Bar›fl› ..................................... 44PELOPONNESOS SAVAfiI ............................................................................. 44Savafl›n Nedeni .............................................................................................. 44Savafl›n Bafllamas›.......................................................................................... 44Arkhidamos Savafl› ........................................................................................ 45Nikias Bar›fl›................................................................................................... 45Sicilya Seferi................................................................................................... 46Lysandros’un Notion Zaferi .......................................................................... 46Arginussai Savafl› ........................................................................................... 46Aigospotamoi Savafl› ..................................................................................... 46SATRAP KYROS’UN AYAKLANMASI ........................................................... 47KORINTHOS SAVAfiI .................................................................................... 48‹K‹NC‹ DELOS DEN‹Z B‹RL‹⁄‹ .................................................................... 49THEBAI’IN ÜSTÜNLÜK DÖNEM‹ ................................................................ 49Özet ............................................................................................................... 50Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 52Okuma Parças› ........................................................................................... .. 53Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 54S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 54Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 55

Büyük ‹skender ve Hellenistik Ça¤........................................ 56MAKEDONYA KRALLI⁄I VE II. PHILIPPOS ............................................... 57Kutsal Savafl ................................................................................................... 58Khaironeia Savafl› .......................................................................................... 58Korinthos Birli¤i ............................................................................................ 59BÜYÜK ‹SKENDER VE DO⁄U SEFER‹........................................................ 59Anadolu’ya Geçifl .......................................................................................... 60Lydia’da.......................................................................................................... 60Ionia’da .......................................................................................................... 61Karia’da .......................................................................................................... 61Lykia’da .......................................................................................................... 62Pamphylia’da ................................................................................................. 62Pisidia’da ........................................................................................................ 63Phrygia’da ...................................................................................................... 63Galatia’dan Kilikia’ya..................................................................................... 63Issos Savafl› .................................................................................................... 64Gaugamela Savafl› ......................................................................................... 65Büyük ‹skender ‹mparatorlu¤u’nun Yap›s› ve Niteli¤i ............................... 66BÜYÜK ‹SKENDER’DEN SONRA: ‹SKENDER’‹N HALEFLER‹ .................... 67Triparadeisos’taki Devlet Konseyi ................................................................ 68Gaza Savafl›.................................................................................................... 68‹skender’in Haleflerinin Egemenlik Mücadelesi .......................................... 68Ipsos Savafl› ................................................................................................... 69Korupedion Savafl› ........................................................................................ 70Özet................................................................................................................ 71Kendimizi S›nayal›m .................................................................................... 73Okuma Parças› .............................................................................................. 74Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 74S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 74Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 75

‹ ç indek i leriv

4. ÜN‹TE

Roma: Kuruluflu, Krall›k ve Cumhuriyet Dönemleri ........... 76‹TALYA’NIN CO⁄RAFYASI........................................................................... 77ROMA’NIN LAT‹NLERCE ‹SKANI ................................................................. 77ETRÜSKLER‹N EGEMENL‹⁄‹ ........................................................................ 78ROMA’NIN KURULUfi EFSANES‹.................................................................. 79KRALLIK DÖNEM‹NDE ROMA’NIN SOSYAL DÜZEN‹ VE DEVLET ‹DARES‹ ......................................................................................................... 80CUMHUR‹YET ‹DARES‹N‹N KURULMASI, YÖNET‹M fiEKL‹ VE KURUMLAR.................................................................................................... 81ON ‹K‹ LEVHA KANUNLARI ........................................................................ 82ROMA’NIN ‹TALYA’DA VE AKDEN‹Z’DE YAYILMASI ............................... 82Samnit Savafllar› ............................................................................................. 82Kartaca Savafllar›............................................................................................ 82Makedon Savafllar›......................................................................................... 83Seleukos Kral› III. Antiokhos ‹le Savafl........................................................ 84GRACCHUS KARDEfiLER‹N REFORMLARI .................................................. 84MÜTTEF‹KLER SAVAfiI ................................................................................. 85MITHRADATES SAVAfiLARI.......................................................................... 85ROMA ‹Ç SAVAfiI: ROMALILAR ROMALILARA KARfiI ............................... 86Dictator Sulla ve Reformlar›.......................................................................... 86Pompeius ....................................................................................................... 86Birinci Triumvir’lik ve Caesar ....................................................................... 87‹kinci Triumvir’lik.......................................................................................... 88Octavianus’un Zaferi ..................................................................................... 88Özet ............................................................................................................... 90Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 91Okuma Parças› .................................................................................... ......... 92Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 92S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 93Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 93

Roma ‹mparatorlu¤u’nun ‹lk Yüzy›l›: Iulius-Claudius Hanedan›’ndan Flavius Hanedan›’na...................................... 94

IULIUS-CLAUDIUS HANEDANI .................................................................... 95Augustus (M.Ö. 27-M.S. 14).......................................................................... 95Tiberius (M.S. 14-37)..................................................................................... 98Caligula (M.S. 37-41) ..................................................................................... 99Claudius (M.S. 41-54) .................................................................................... 100Nero (M.S. 54-68) .......................................................................................... 101DÖRT ‹MPARATORLAR YILI ........................................................................ 103Galba (M.S. Haziran 68-Ocak 69) ................................................................ 103Otho (M.S. Ocak-Nisan 69) .......................................................................... 103Vitellius (M.S. Nisan-Aral›k 69)..................................................................... 104FLAVIUS HANEDANI .................................................................................... 105Vespasianus (M.S. 69-79) .............................................................................. 105Titus (M.S. 79-81) .......................................................................................... 106Domitianus (M.S. 81-96) ............................................................................... 107Özet................................................................................................................ 109Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 111Okuma Parças› .............................................................................................. 112Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 112S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 112Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 113

‹ ç indek i ler v

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

Evlat Edinilen ‹mparatorlardan Severus Hanedan›na ......... 114EVLAT ED‹NEN YA DA ED‹N‹LEN ‹MPARATORLAR ................................ 115Nerva (M.S. 96-98) ........................................................................................ 115Traianus (M.S. 98-117) .................................................................................. 115Hadrianus (M.S. 117-138) ............................................................................. 117ANTONINUS HANEDANI ............................................................................. 119Antoninus Pius (M.S. 138-161) ..................................................................... 119Marcus Aurelius (M.S. 161-180) ve Lucius Verus (M.S. 161-169)............... 120Commodus (M.S. 180-193) ........................................................................... 122SEVERUS HANEDANI ................................................................................... 124Septimius Severus (M.S. 193-211) ................................................................ 124Caracalla (M.S. 211-217) ve Geta (M.S. 211) ............................................... 126Elagabalus (M.S. 218-222)............................................................................. 127Severus Alexander (M.S. 222-235)................................................................ 128Özet ............................................................................................................... 130Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 131Okuma Parças› ........................................................................................... .. 132Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 132S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 133Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 133

Askeri Anarfli Dönemi’nden Theodosius Hanedan›na......... 134ASKER‹ ANARfi‹ DÖNEM‹ VE YEN‹ DÜZEN ARAYIfiI ............................... 135Maximinus Thrax (M.S. 235-238) (M.S. 238: I. Gordianus, II. Gordianus,Pupienus, Balbinus) ..................................................................................... 135III. Gordianus’tan (M.S. 238-244) Aemilianus’a (M.S. 253)......................... 135Valerianus’tan (M.S. 253-260) Aurelianus’a (M.S. 270-275) ....................... 137Dominatus Dönemi ve Tetrarfli: Diocletianus (M.S. 284-305) ve Maximianus (M.S. 286-305 ve 307-308) ....................................................... 138Licinius (M.S. 308-324) ................................................................................ 141CONSTANTINUS HANEDANI....................................................................... 141I. Constantinus (M.S. 307-337) .................................................................... 141Iulianus (M.S. 361-363) ................................................................................ 144Iovianus (M.S. 363-364) ............................................................................... 145VALENTINIANUS HANEDANI ...................................................................... 145I. Valentinianus (M.S. 364-375) ................................................................... 145Valens (M.S. 364-378) .................................................................................. 146Gratianus (M.S. 367-383) ............................................................................. 146II. Valentinianus (M.S. 375-392) .................................................................. 147THEODOSIUS HANEDANI ........................................................................... 147I. Theodosius (M.S. 379-395) ...................................................................... 147Honorius (M.S. 393-423) ve Arcadius (M.S. 395-408) ................................. 147II. Theodosius (M.S. 402-450) ...................................................................... 149Özet ............................................................................................................... 150Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 151Okuma Parças› ........................................................................................... .. 152Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 152S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 153Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 153

Sözlük ................................................................................... 155

‹ ç indek i lervi

7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

Önsöz

Aç›k Ö¤retim Fakültesi, Tarih Bölümü ö¤rencilerine yönelik haz›rlanan bu kitapsekiz ünite olarak tasarland›. Kitapta, Ege ve Akdeniz dünyas›n›n yaklafl›k 3500y›ll›k bir dönemi ele al›nd›. Kuflkusuz kitab›n ana eksenini Hellen ve Roma tarihioluflturmaktad›r. Birinci ünitede, Hellen tarihinin oluflmas›na ön ayak olan ya daHellen tarihinin en erken izlerinin bulunabilece¤i Ege co¤rafyas›n›n Tunç Ça¤›anlat›lmaktad›r. Kiklad Adalar›, Girit’deki Minos uygarl›¤› ve Yunanistan’daki Mi-ken uygarl›¤› gerçekten de Hellen kültür ve uygarl›¤›n›n öncüsüdürler. ‹kinci ünitede, Ege göçleri, kent-devletleri ve kolonizasyon ele al›nd›. Bu dönem,art›k, Hellen tarih ve uygarl›¤›n›n oluflum ve geliflim aflamalar›n› en iyi flekildegözler önüne sermektedir; Hellen uygarl›¤›n›n, Yunanistan’la s›n›rl› kalmay›p, ko-lonizasyonla Ege ve Akdeniz dünyas›na yay›ld›¤› bir süreç söz konusudur. Üçün-cü ünite, Ege Dünyas›n› sarsan bir dönemi yans›tmaktad›r. Bu döneme Do¤u’nunen büyük gücü Perslerle, Bat›n›n en büyük gücü Atinal›lar’›n savafl› damgas›n›vurmufltur. Kuflkusuz Atinal›lar bu savaflta yaln›z de¤ildiler; müttefiklerin deste¤iy-le Perslere karfl› varl›klar›n› ve onurlar›n› koruma çabas› içindeydiler. Ancak M.Ö.5. yüzy›l bu savaflla kalmad›; ayn› zamanda Hellenlerin Hellenlere karfl› savafl›nada sahne oldu. Pers tehlikesini bir ölçüde atlatan Hellenler, bu kez kendi arala-r›nda savaflt›lar. Savafl›n bir kutbunda Atina, di¤er kutbunda Sparta vard›. Dördün-cü bölüm, Hellen dünyas›nda ç›¤›r açan bir dönemdir. Tarihin gelmifl geçmifl enbüyük komutan› olarak kabul edilen Büyük ‹skenderle birlikte Hellen kültürününs›n›rlar› Akdeniz’in ötesine taflt›. Bu devasa imparatorlu¤un s›n›rlar›n› korumak veondan pay almak, baflka bir mücadelenin bafllamas›na neden oldu; HellenistikÇa¤, kültüre oldu¤u kadar savafllara da damgas›n› vurdu. Beflinci üniteyle art›k Roma’n›n Cumhuriyet dönemine geçilmektedir. Alt›nc› veyedinci ünitelerde Roma ‹mparatorlu¤u’nun en parlak ikiyüzy›l› anlat›lmaktad›r.Kitab›n son ünitesinde ise bir yandan Roma ‹mparatorlu¤u’nun içine düfltü¤üanarfli ve kaos gözler önüne serilirken, öte yandan toparlanma ve yeniden yap›-lanma çabalar›n›n bofla ç›karak nihayetindeki çözülme ve ikiye ayr›lma süreci eleal›nmaktad›r. Gerçekten de bir Akdeniz imparatorlu¤una dönüflmüfl olan Roma,d›fl güçlerin bask›s›na fazla dayanamad›. D›fl güçleri k›l›çla teslim alan imparator-luk, yine k›l›çla d›fl güçlere teslim oldu. Roma’n›n bat›daki yar›s›n›n M.S. 476’dason bulmas›yla, imparatorlu¤un do¤u yar›s› varl›¤›n› ve Akdeniz co¤rafyas›ndakiegemenli¤ini sürdürmeye devam etti. Fakat biz, kitab›m›z› M.S. 476 y›l› ile s›n›r-lad›k; klasik Roma anlay›fl›ndan, inanc›ndan, mimarisinden ve de yaflam biçimin-den bir hayli farkl› bir yap›da oldu¤undan dolay› çok sonralar› modern tarihçilertaraf›ndan “Bizans” olarak adland›r›lan Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nu kitaba da-hil etmedik.Bu vesileyle kitab›n haz›rl›k sürecinde yard›mlar›n› esirgemeyen Prof.Dr. A.VedatÇelgin, Prof.Dr. Bedia Demirifl, Yrd.Doç.Dr. Hamdi fiahin, Arafl.Gör.Dr. GürkanErgin, Arafl.Gör. Aliye Erol-Özdizbay ve ‹nci Türko¤lu’na teflekkür ederim.

Editör ve Yazar

Prof.Dr. O¤uz TEK‹N

Önsöz vii

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Eski Hellen uygarl›¤›n›n kökenlerini oluflturan Kiklad Adalar›, Minos ve Mi-ken uygarl›klar›n›n karakteristik özelliklerini aç›klayabilecek;Girit Adas›’ndaki Minos uygarl›¤›n›n neden günümüz Avrupa uygarl›¤›n›nbefli¤i olarak kabul edildi¤ini tart›flabilecek;Minos ve Miken uygarl›klar› aras›ndaki iliflkileri ve etkileflimi aç›klayabilecek;Troia’n›n Tunç Ça¤› uygarl›¤›n› tan›mlayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Ege’de Tunç Ça¤›• Kiklad Adalar›• Mermer idoller• Girit• Minos• Knossos• Saraylar

• Linear A ve B• Miken / Akha• Mykenai• Kahramanlar Ça¤›• Agamemnon• Troia • Troia Savafl›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

NN

Hellen ve RomaTarihi

Ege’de Tunç Ça¤›

• EGE DÜNYASI’NIN SINIRLARI• EGE’DE TUNÇ ÇA⁄I KRONOLOJ‹S‹• K‹KLAD ADALARI VE KÜLTÜRÜ• G‹R‹T ADASI VE M‹NOS

UYGARLI⁄I• YUNAN‹STAN VE M‹KEN

UYGARLI⁄I • TROIA

1HELLEN VE ROMA TAR‹H‹

EGE DÜNYASI’NIN SINIRLARIHellen uygarl›¤›n›n kökenlerini oluflturan kültürlere geçmeden önce, bu uygarl›kla-r›n yer ald›¤› Ege co¤rafyas›na göz atmak yararl› olacakt›r. Ege co¤rafyas› ya da da-ha kapsaml› bir ifade ile Ege Dünyas› dendi¤inde, kabaca, Ege Denizi’ne k›y›s› olanülkeler anlafl›lmaktad›r. Yunanistan, Makedonya ve Trakya ile Bat› Anadolu, EgeDünyas›’n›n kapsam› içindedir. Ege Denizi, kuzeyde Makedonya ve Trakya, bat›daYunanistan, do¤uda Bat› Anadolu k›y›lar› ve güneyde Girit Adas› ile s›n›rl›d›r.

Ege Denizi’ndeki belli bafll› adalar ise, kuzeyde Thasos (Tafloz), Samothrake (Se-madirek), Imbros (Gökçeada), Tenedos (Bozcaada) ve Lemnos (Limni); Bat› Ana-dolu k›y›lar›na yak›n olarak, kuzeyden güneye, Lesbos (Midilli), Khios (Sak›z), Sa-mos (Sisam), Kos (‹stanköy) ve Rhodos (Rodos); Yunanistan’a yak›n adalar, kuzey-den güneye, Kuzey Sporat Adalar›, Euboia (E¤riboz), Kiklad Adalar› ve en güney-de Girit’tir. Asl›nda, yukar›da adlar› verilen adalardan Rhodos ve Kos, Anadolu’nungüney-bat› k›y›lar› aç›klar›ndaki On ‹ki Adalar (Dodekanesa) grubuna dahildir.Günümüzde, Ege Denizi’ndeki adalardan Imbros (Gökçeada) ve Tenedos (Bozcaa-da) Türkiye s›n›rlar› içinde kal›rken, geri kalanlar Yunanistan s›n›rlar› içindedir. Butablo bize, ilgilendi¤imiz co¤rafi alan›n esas olarak Ege Denizi veya Ege havzas› iles›n›rl› oldu¤u göstermektedir. Ancak, Eski Hellen Dünyas›’n›n s›n›rlar›, yukar›da ta-n›mlanan Ege Dünyas›’n›n s›n›rlar›n›n çok ötesine uzanmaktad›r. Ege göçleri, kolo-nizasyon ve Büyük ‹skender’in fetihleri Eski Hellen kültür ve uygarl›¤›n›n neredey-se tüm Akdeniz’e hatta Hindistan’a kadar yay›lmas›na neden olmufltur.

EGE’DE TUNÇ ÇA⁄I KRONOLOJ‹S‹ Ege Dünyas›, M.Ö. yaklafl›k 3100 y›l› civar›nda tarihöncesi ça¤lardan ç›km›fl ve“Tunç Ça¤›” olarak adland›r›lan bir sürece girmifltir. Bu süreç yaklafl›k M.Ö. 1100civar›nda tamamlan›r. Ancak bu tarihler daha ziyade Girit ve Yunanistan için ge-çerlidir; Kikladlarda süreç daha önce (M.Ö. 1400 civar›nda) son bulmufltur. Döne-min Tunç Ça¤› olarak adland›r›lmas›n›n nedeni, bak›r-kalay alafl›m› olan tunçtanyap›lm›fl eflyalar›n ya da silahlar›n Ege Dünyas›’nda görülmeye bafllamas›d›r. Fa-kat bu metal objeler nispeten nadir olup, daha çok toplumun üst tabakalar›ndakikiflilerin elindedir. Tunç Ça¤›’n›n yaklafl›k ilk bin y›l› ‹lk Tunç Ça¤›’n› kapsamak-tad›r. Tunç Ça¤›, Girit’te Minos, adalarda Kiklad, Yunanistan’da ise Hellas olarakadland›r›l›r. Örne¤in Yunanistan’›n ‹lk Tunç Ça¤›’ndan söz edecek olursak, “‹lkHellas” dememiz gerekecektir. Bat› Anadolu’da ise, Tunç Ça¤› için herhangi bir

Ege’de Tunç Ça¤›

Dodekanesa: EskiYunanca’da Dodeka, on iki;nesa ise ada anlam›nagelen nesos kelimesininço¤ul halidir.

özel adland›rma olmamakla birlikte, Troia belirleyici ve temsil edici bir rol oyna-maktad›r. Afla¤›da, sadece, Ege’deki Tunç Ça¤›’n›n ana dönemleri ve kapsad›kla-r› tarihler gösterilmifltir. Asl›nda her dönem kendi içinde üç alt evreye ve alt evre-ler de A veya B fleklinde alt bölümlere ayr›lmaktad›r; ancak bu alt evreler afla¤›-da gösterilmemifltir.

K‹KLAD ADALARI VE KÜLTÜRÜ Kiklad Adalar›, günümüz Yunanistan’›n›n siyasi s›n›rlar› içinde kalmakta olup buülkenin güney-do¤u k›y›s› aç›klar›nda yer al›r. Bir adalar toplulu¤u olan Kiklad-lar’da 200’den fazla ada oldu¤u tespit edilmifltir; ancak bunlar›n çok büyük bir k›s-m›, iskâna müsait olmayan bat›k adalar›n su yüzeyindeki zirveleri veya adac›klar-d›r. Eski Yunanlar›n Kyklades olarak adland›rd›klar› Kikladlara dâhil belli bafll›adalar aras›nda, kuzeyden güneye do¤ru, Kea, Andros, Tinos, Mykonos, Delos,Kythnos, Syros, Seriphos, Siphnos, Melos, Paros, Naksos, Amorgos, Sykinos, Ios,Santorini ve Anafi’nin adlar›n› sayabiliriz. Adalar, kutsal Delos Adas› etraf›nda kü-melenmifl olup bunlardan Melos ve Santorini (antik Thera) volkanik adalard›r. Kik-lad Adalar›, Yunanistan’›n güney-do¤usundan Anadolu’nun güney-bat›s›na birköprü gibi uzanarak Yunanistan’dan Anadolu’ya ulafl›m› kolaylaflt›r›rlar.

Kiklad Adalar›’ndaki kültüre iliflkin en önemli izler Neolitik’ten sonraki kültüraflamas› olan ‹lk Tunç Ça¤›’na aittir (M.Ö. yak. 3000-2000). Melos Adas›’ndakiPhylakopi’de, Kea Adas›’ndaki Ayia Irini’de ve Thera Adas›’ndaki Akrotiri’de ve IosAdas›’ndaki Skarkos’ta yap›lan arkeolojik kaz›lar, Kikladlar›n Tunç Ça¤› kültürünüdaha iyi anlamam›z› sa¤lad›. Kaz› ve araflt›rmalar, Geç Neolitik ve ‹lk Tunç Ça-¤›’nda adalarda yaflayanlar›n köy niteli¤indeki ufak yerleflmelerde iskân ettiklerini,kilden veya mermerden çanak-çömlek imâl edip kulland›klar›n›, bu¤day ekip biç-tiklerini, domuz, koyun ve keçi yetifltirdiklerini, bal›kç›l›kla u¤raflt›klar›n› ve ölüle-rini -baz›lar›n›n içi taflla kaplanm›fl- s›¤ çukurlara gömdüklerini göstermektedir.

Tunç Ça¤›, Kiklad Adalar›’nda “Kiklad” ad›yla tan›mlan›r. Bu nedenle, KikladAdalar›’ndaki ‹lk Tunç Ça¤› için “‹lk Kiklad” veya “Erken Kiklad” dememiz gerekir.Karakteristik özelliklerinden dolay› ‹lk Kiklad Kültürü, Grotta-Pelos ve Kampos(her ikisi de ‹lk Kiklad I), Keros-Syros (‹lk Kiklad II), Kastri ve Phylakopi I (her iki-si de ‹lk Kiklad III) olmak üzere befl kültür dönemine ayr›lm›flt›r. Kikladlar uygar-l›¤›na iliflkin herhangi bir yaz›l› belge bulunmad›¤›ndan, söz konusu uygarl›¤a aitbilgilerimiz esas olarak arkeolojik buluntu ve kal›nt›lara dayanmaktad›r. Adalarda-ki do¤al zenginlikler nedeniyle, buralarda yaflayanlar›n nispeten refah içinde ol-duklar› ve hatta de¤erli hammaddeleri ihraç ettikleri söylenebilir. Melos Adas›, vol-kanik cam olarak da adland›r›lan obsidyen; Siphnos Adas›, kurflun, gümüfl ve ba-k›r; Paros ve Naksos adalar› ise mermer ve z›mpara minerali aç›s›ndan zengindi.Z›mpara minerali mermer iflçili¤inde çok ihtiyaç duyulan bir hammaddeydi. Kikladkökenli hammaddelerin, adalar d›fl›ndaki komflu ülkelerde imal edilen eflya veeserlerde de kullan›lm›fl olmas›, bu hammaddelerin adalardan d›flar›ya ihraç edil-mifl oldu¤unu göstermektedir.

‹lk Tunç : M.Ö. 3100 - 2100

Orta Tunç : M.Ö. 2100- 1700

Son Tunç : M.Ö. 1700 - 1100

4 Hel len ve Roma Tar ih i

Tablo 1.1Ege’de Tunç Ça¤›kronolojisi (Altdönemlergösterilmemifltir).

Kyklades: Eski Yunanca’da“daire, çevresinde,çevreleyen” anlamlar›n›tafl›yan kyklos sözcü¤ündentüretilmifl olup kutsal DelosAdas›’n› çevreleyen adalar›ifade etmektedir.

Kiklad Adalar› kültürü esas olarak ‹lk Tunç Ça¤ kültürüdür.

‹lk Tunç evrelerine adlar›n› veren Grotta, Naksos Adas›’nda; Pelos, Melos Ada-s›’nda; Kampos, Paros Adas›’nda; Kastri, Syros Adas›’ndad›r.

Kiklad Adalar›’ndaki ‹lk Tunç Ça¤› Kültürü’nün en karakteristik buluntular›mermer idolleridir; bu idollerden Paros Adas› yak›n›ndaki Saliagos Adas›’nda çokmiktarda bulunmufltur. Birkaç santimetreden bir metreye kadar de¤iflik boylardayap›lm›fl olan Kiklad mermer idollerinin yüzlerinde sadece burun gösterilmekte,kafllar, gözler ve dudaklar, do¤al mi-nerallerden elde edilen boya ile be-lirtilmekteydi. Erke¤in tasvir edil-di¤i örnekler varsa da idollerin ço-¤u, kad›n› temsil etmekteydi. Say›-ca önemli bir k›sm›n›n mezarlardabulunmufl olmas›, onlar›n, daha zi-yade ölüyle birlikte mezara b›ra-k›lmak için imal edilmifl olduklar›-n› iflaret etmektedir. Gerek yukar›-da sözünü etti¤imiz Kiklad köken-li hammaddelerin gerekse mermeridollerin Ege Denizi’ndeki di¤eradalarda, Yunanistan’›n do¤usu vegüneyi ile Bat› Anadolu’da ele geç-mifl olmas›, bu kültürün etki alan›-n› ya da en az›ndan d›fl ülkelerleiliflkisini göstermesi aç›s›ndanönemlidir.

Kiklad Adalar› kültürünü temsil eden idollere ve di¤er eserlere internet yoluyla afla¤›dabelirtilen “Museum of Cycladic Art” web sitesinden ulaflabilirsiniz: http://www.cycla-dic.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=3

Girit’e yak›n olan güneydeki Kiklad Adalar›, M.Ö. yak. 1700’den itibaren (OrtaKiklad dönemi bafl›), Girit’in etkisine girmeye bafllad›. Thera Adas›’ndaki Akroti-ri’de yap›lan arkeolojik kaz›larda birkaç katl›, duvarlar› fresklerle süslü etkileyicibir yap› ortaya ç›kar›ld›. Kaz›larda bulunan Linear A tablet parçalar› ve freskler,adadaki Girit etkisini ve hatta egemenli¤ini göstermektedir. Orta Kiklad Döne-mi’nde, önceki dönemin mermer idollerinin aksine, bu kez geometrik bezemeliçanak çömlek dikati çekmektedir. Thera Adas›’ndaki volkanik patlama, bu yap›n›nda lav ve küller alt›nda kalarak “korunmas›na” neden olmufltu. Kaz›larda insan is-keletlerine rastlan›lmam›fl olmas›, burada yaflayanlar›n kaçmaya f›rsat bulabildikle-rini göstermektedir.

Kiklad Adalar› Kültürü’nün en tipik eserleri nelerdir ve ne amaçla yap›lm›fl olabilirler?

G‹R‹T ADASI VE M‹NOS UYGARLI⁄I Yunanistan’›n güneyindeki Mora Yar›madas›’n›n (Peloponnesos) yaklafl›k 120 kmgüney-do¤usunda yer alan Girit Adas›, ayn› zamanda Ege Denizi’nin güney s›n›r›-

51. Ünite - Ege’de Tunç Ça¤›S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Resim 1.1

Kiklad Kültürü’neait mermer kad›nidolü. M.Ö. yak.2600-2400.

Kaynak: Neils(2008), res.15.

‹dol: Çok tanr›l› dinlerde,tanr› veya tanr›çay› temsileden, karakteristik özellikleritam olarak belli edilmemifl,sade, tap›nma amaçl› insanyap›m› nesne.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


1

n› oluflturmaktad›r. Do¤u-bat› do¤rultusunda uzanan Girit, Ege adalar›n›n en bü-yü¤üdür. 250 km. uzunlu¤unda ve 50 km. geniflli¤indeki adan›n yüzölçümü 8.300km2’dir. Da¤l›k bir fiziki yap›s› olan Girit’teki en önemli da¤lar, bat›dan do¤uyado¤ru, Beyaz Da¤lar, ‹da Da¤› ve 2500 metrelik zirvesiyle Dikte Da¤›’d›r. Girit’inen büyük ovas› ise güneydeki Mesara Ovas›’d›r. Bir k›sm› saray olarak tan›mlananyerleflim merkezleri ise daha ziyade adan›n do¤u yar›s›ndad›r. Girit’te yaflayan hal-k›n geçim kayna¤›n›n bal›kç›l›k, tar›m ve hayvanc›l›¤a dayal› oldu¤u söylenebilir.En önemli tar›msal ürünler aras›nda bu¤day, zeytin, incir ve üzüm yer almaktayd›;hayvanc›l›k esas olarak koyun, keçi ve domuz besicili¤ine dayanmaktayd›. Girit’inen önemli merkezleri orta kesimin kuzeyinde, Knossos, güneyde Phaistos ve Ha-gia Triada, do¤uda Malia, Mokhlos, Gournia, Petras, Palaikastro ve Zakros’tu. Bat›yar›s›ndaki en önemli yerleflim ise Kydonia’da (Khania) bulunmaktayd›. Bu mer-kezlerden Knossos, Malia, Phaistos ve Petras’ta birer saray bulunmaktayd›.

Ada hakk›ndaki bu k›sa giriflten sonra, art›k, Eski Hellen uygarl›¤›n›n ve dola-y›s›yla günümüz Avrupa uygarl›¤›n›n befli¤i olarak kabul edilen Girit uygarl›¤›nageçebiliriz. Kuflkusuz Girit’e atfedilen “Avrupa uygarl›¤›n›n befli¤i” yak›flt›rmas›n›nard›nda, ›rksal bir köken iddias› de¤il, kültürel köken ya da kültürel miras aray›fl›oldu¤unu belirtmeliyiz. Giritliler, Hint-Avrupa dil grubuna yabanc› olan bir dil ko-nufluyorlard› ve bu nedenle kendilerinden çok daha sonraki bir uygarl›¤a damga-s›n› vuran Eski Hellenlerin atalar› de¤illerdi. Tunç Ça¤› Giritlilerinin etnik kökenihenüz aç›klanamam›fl olsa da, adaya ilk yerleflenlerin, olas›l›kla Paleolitik Dönemsonunda veya Neolitik Dönem bafllar›nda Anadolu’dan gelmifl olabilecekleri ilerisürülmektedir. Girit Adas›’nda, kimi bilim adamlar›na göre birdenbire ortaya ç›kanbu uygarl›k, kültürel kayna¤›n› nereden al›yordu? Olas›l›kla o dönemde en parlakdönemlerini yaflayan Mezopotamya ve M›s›r kültürleri, Yak›n Do¤u ve Kuzey Afri-ka arac›l›¤›yla Girit’e ulaflm›flt›. Böylece Orta Tunç Ça¤›’n›n ilk evrelerinde, yaniM.Ö. 2. biny›l bafllar›nda, Girit’te, ihtiflaml› saraylarla temsil edilen yüksek bir uy-garl›k ortaya ç›kt› ve bu uygarl›k Orta Tunç Dönemi boyunca önemini ve etkisinisürdürdü; Geç Tunç Ça¤›’yla birlikte ise çöküfl süreci bafllad›.

Homeros’un ‹lyada Destan›’nda (XIX.172-179) Knossos ve Kral Minos’un adla-r› geçmektedir. ‹lyada Destan›’nda Knossos’tan “Girit’in en büyük kenti” olaraksöz edilmekte; Minos adl› kral›n›n da “Zeus ile sohbet edecek kadar güçlü” oldu-¤u vurgulanmaktad›r. Yunan tarihçi Thukydides ise, Girit’in, “denizlere ilk hükme-den Kral Minos’un yurdu” oldu¤unu anlatmaktad›r (Thuk. I.4). Thukydides, Mi-nos’un bu gücünü, thalassokrasi ile ifade etmektedir. Ancak Thukydides’in, kendi-sinden nerdeyse 1000 y›l önce “yaflam›fl” bir krala iliflkin yarg›s›, gerçek ile mitolo-ji aras›nda bir yerlerdedir. Adada kaz› yapan Sir Arthur Evans, Girit’in Tunç Ça¤›uygarl›¤›n›, adan›n efsanevi kral› Minos’tan dolay›, ‘“Minos Uygarl›¤›” olarak adlan-d›rm›flt›. Çünkü, bu uygarl›k Yak›n Do¤u ve Avrupa’n›n eski uygarl›klar›na benze-miyordu; kendine özgü bir karakteri vard›. Böylece, Girit’in Tunç Ça¤› uygarl›¤›,Erken Minos, Orta Minos ve Geç Minos olarak tan›mland›; her biri kendi içinde altbölümlere de ayr›ld›: Orta Minos I, Orta Minos II, Orta Minos III gibi.

Thalassokrasi, Eski Yunanca bir sözcük olup “Denizlere egemen olmay›” ifade etmektedir.

Girit’te Orta Tunç (Orta Minos), iki dönem alt›nda incelenir: a) ‹lk Saraylar Dönemi (M.Ö. 1900-1700)b) Yeni Saraylar veya ‹kinci Saraylar Dönemi (M.Ö. 1700-1450)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


Kal›nt›lar› bugünkü Heraklion’a yak›n bir yerde bulunan Knossos’taki saray ilkolarak M.Ö. 1900 civar›nda infla edilmeye bafllanm›flt›. Fakat saray›n temelleri alt›n-da Neoliti¤e kadar giden daha eski yerleflme tabakalar› vard›r. Girit saraylar›na mo-del oluflturan prototiplere bir örnek, Girit’in güney-do¤u k›y›s›nda yer alanMyrtos’tur. Yap›lan arkeolojik kaz›larda avlusu, oturma odalar›, mutfaklar›, depo-lar›, atölyeleri ve bir ibadet mekân›n›n oldu¤u yaklafl›k 100 odal› büyük bir yap›kompleksi ortaya ç›kar›lm›flt›r. Ancak baz› bilim adamlar›, Myrtos’un Girit sarayla-r›n›n prototipi olmad›¤›n›, befl-alt› büyük ailenin bir arada yaflam›n› sürdürdü¤übüyükçe bir mekân olarak görmektedirler. Ancak flunu da belirtmeliyiz ki, “saray”sözcü¤ü baz› bilim adamlar› taraf›ndan ihtiyatla kullan›lmakta, “saray” yerine “av-lu merkezli yap› kompleksi” veya “merkezi avlulu yap›lar” gibi deyimlerin kullan›l-mas› tercih edilmektedir.

Sir Arthur Evans’›n Knossos’ta gerçeklefltirdi¤i kaz›lar, saray›n mimarisi ve sana-t› hakk›nda çok fley ö¤renmemizi sa¤lad›. Yunanistan’da oluflan Akha (Miken) sa-nat› da Girit sanat›ndan etkilenmiflti. Girit saraylar› genelde iki katl›yd›; çok say›daodalar ve avlulardan oluflan Knossos saray› âdeta bir labirenti and›r›yordu. Bu ne-denle, Theseus ve Minotauros canavar› efsanesine konu olmufltu (Bkz. OkumaParças›). Saraylar›n etraf›, Yak›n Do¤u saraylar›n›n aksine, surla çevrili de¤ildi; birada uygarl›¤› olmas› nedeniyle Giritliler savunma gereksinimi duymam›fl olmal›y-d›lar. Saraylar›n duvarlar› çeflitli konular›n ifllendi¤i fresklerle süslüydü.

71. Ünite - Ege’de Tunç Ça¤›

Resim 1.2

9

4

3

6

OrtaAvlu

Bat›Avlusu

1

7

8

Kuzey

0 10 20 30 40 50m

Knossos Saray›’n›nplan›.

Kaynak: Pomeroy vedi¤erleri (1999),res.1.1a.1. Bat› Reva¤›

(sundurma)2. Tören

Koridoru3. Saray Mabedi4. Merdivenli

Revak5. Taht Odas›6. Büyük

Merdiven7. Çifte Balta

Salonu8. Kraliçe’nin

Odas›9. Sütunlu Hol10. Depo Odalar›

Girit’in kuzey-do¤usundaki Malia Saray› ile Suriye’deki Mari Saray›’n›n benzer-li¤inin dikkat çekici olmas›, Girit saraylar›n›n Yak›n Do¤u’daki örneklerden ilhamal›narak infla edilmifl oldu¤unu iflaret etmektedir. M.Ö. yak. 1700 civar›nda yaniOrta Minos II Dönemi sonunda, ilk saraylar kesin olarak bilinmeyen bir nedenle(istila, deprem veya saraylar aras›ndaki fliddetli bir savafl) yak›l›p y›k›lm›fl ve he-men ikinci kez daha büyük ve daha görkemli olarak infla edilmiflti. Bu dönem Ye-ni Saraylar veya ‹kinci Saraylar Dönemi olarak adland›r›lmaktad›r. Arthur Evans’›nKnossos’ta kaz› yapt›¤› saray da bu dönemin saray›d›r. Saraylar›n etraf›nda sur bu-lunmad›¤›ndan, merkezden d›flar›ya do¤ru bir yap›lanma ve geliflim söz konusu-dur. Yeni saraylarda, dikdörtgen planl› merkezi avlu etraf›nda kümelenen çok sa-y›daki oda ile depolar›n tasar›m› ve günefl ›fl›¤›n›n binan›n içeri girmesini sa¤layan›fl›k kuyular›, yani ufak avlular, en dikkat çekici unsurlard›. “Bat› avlusu” da yenisaraylar döneminin bir özelli¤iydi ve Girit’in di¤er saraylar›nda da mevcuttu. Budönemde, içlerinde iri küplerin yer ald›¤› dar uzun depolar art›k saray›n içine al›n-m›flt›. Küplerde hububat, zeytin, zeytinya¤› ve flarap saklan›yordu.

M.Ö. 1450/1400 civar›nda ise deprem, volkanik patlama veya istilâ gibi nedenitam olarak bilinemeyen son bir felaketten sonra adadaki saraylarda yeniden fakatdaha büyük bir y›k›m söz konusu oldu. Bu tarihten sonra Girit uygarl›¤›nda bir çö-küfl bafllad›. Y›k›ma neden olarak Thera (Santorini) adas›ndaki yanarda¤›n patla-mas› ve birbirini izleyen yüksek fliddette depremler gösterilmektedir. Ancak, sonyap›lan araflt›rmalar›n ›fl›¤›nda, bilim adamlar› Thera Adas›’ndaki volkanik patlama-n›n M.Ö. 15. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda de¤il, M.Ö. 17. yüzy›l›n sonlar›nda gerçeklefl-ti¤ini öne sürmektedirler. Bu demektir ki, yeni saraylar›n y›k›m nedeni Thera’dakivolkanik patlama olamazd›; çünkü saraylar patlamadan neredeyse 200 y›l sonra y›-k›lm›fllard›. Bu dönem ayn› zamanda Yunanistan’daki Akhalar›n güçlü oldu¤u birdönemdi. Bir görüfle göre, Girit’in bu zor durumunu f›rsat bilen Akhalar da aday›istila etmifl olabilirlerdi. Bu son y›k›mdan adada yaln›zca Knossos ayakta kalabil-miflti. Bu nedenle Knossos için, bir Üçüncü Saray Dönemi’nden söz etmek yanl›flolmayacakt›r.

Giderek zay›flayan Knossos, M.Ö. 13. yüzy›l›n sonlar›nda tamamen terk edildi.Geç Minos Dönemi olarak tan›mlanan M.Ö. 2. biny›l›n ikinci yar›s›nda vazo süsle-melerinde, fresklerde ve yaz›da görülen baz› özellikler, o dönemde Yunanistan’da-ki Akha kültürü ile benzerlik gösterdi¤inden, adaya Yunanistan’dan bir Akha gö-çünün oldu¤u düflünülebilir. Bundan böyle Ege’de liderlik, Minos Girit’inden Mi-ken liderli¤indeki Yunanistan’a geçti.

Girit Adas›’nda ne tür bir yönetim oldu¤u kesin olarak bilinmiyor. Fakat ege-men görüfl, adan›n -en az›ndan Yeni Saraylar Dönemi’nde- esas olarak Knos-sos’tan yönetildi¤idir. Knossos’taki kral, dinsel gücü de elinde tutuyordu. Bu ne-denle, Minos olarak adland›r›lan Girit kral›n›n, bir tanr›-kral kimli¤ini tafl›d›¤› daileri sürülmektedir.

Girit’in Tunç Ça¤› kültürü - mimari, vazo sanat›, heykeltrafll›k ve resim sanat›-n›n gösterdi¤i gibi- Eski Hellen uygarl›¤›n›n çekirde¤ini oluflturmaktad›r. Fakat,yukar›da vurgulad›¤›m›z gibi, bu çekirdekte o dönemde yüksek bir uygarl›¤› ya-flayan Yak›n Do¤u uygarl›klar›n›n pay›n› da göz ard› etmemek gerekir. Nitekim,arkeolojik araflt›rmalar, Girit’in M.Ö. 2. biny›l›n bafl›ndan itibaren Suriye’deki Uga-rit ve M›s›r ile ticari iliflkilerinin oldu¤unu ortaya koymufltur Uluburun ve Gelidon-ya bat›klar›, o dönemdeki “uluslararas›” ticaretin kan›tlar›d›rlar. Ayr›ca dönemindiplomatik dili olan Akkadça yaz›lm›fl Amarna mektuplar›nda Girit’ten M›s›r fira-vununa veya firavun taraf›ndan Girit’e gönderilen arma¤anlar›n adlar› vard›r. Ar-


ma¤an de¤ifl-tokuflu, diplomatik iliflkilerin en erken uygulamas› olarak kabul edi-lebilir. M›s›r fresklerinde ve kabartmalar›nda, d›fl ülkelerden firavuna vergi olarakgönderilen arma¤anlar› tafl›yan elçiler resmedilmifltir; elçiler aras›nda Giritliler veAkhalar (Akhaioi) da bulunmaktad›r. Hatta, M›s›r firavunu III. Amenhotep’in va-sallar› olarak an›lan bu kiflilerin adlar› hiyeroglif yaz›s›yla yaz›l›d›r. Tunç Ça¤› ar-ma¤an repertuar› aras›nda çeyizler birinci s›ray› almaktad›r. Lüks mallar›n varl›¤›,Girit’in d›fl ülkelerle diplomatik ba¤›na ve ticari iliflkilerine kan›tt›r. Giritliler d›flaaç›l›mda öyle ileri gitmifllerdi ki Peloponnesos aç›klar›ndaki Kythera Adas›’nda birkoloni bile kurmufllard›. Güney Kiklad Adalar›’n› da egemenlik alt›na ald›klar›,buralarda ele geçen Girit kökenli veya Girit üslubunda yap›lm›fl buluntularla sa-bittir. Thera Adas›’ndaki Akrotiri’de yürütülen kaz›lar, adadaki Minos varl›¤›n›do¤rulamaktad›r. Ayr›ca, Akhalar›n (Mikenlerin) Anadolu’nun güçlü devleti Hitit-ler ile iliflkisi oldu¤u da muhakkakt›r. Hitit metinlerinde geçen “Ahhiyava”, olas›-l›kla Akhalar›n ülkesi (Akhaia); “Millavanda / Milawata” ise, o zamanlar Akha yer-leflmesinin bulundu¤u Miletos’tu.

M›s›rl›lar, Girit Adas›na Keftiu diyorlard›.

Girit’te iki tür yaz› kullan›l›yordu: M.Ö. 2 biny›l›n bafllar›nda hiyeroglif (piktog-rafik yaz› = resim yaz›s›), M.Ö. 1600’lerden sonra ise bir tür çizgi yaz›s› olan Line-ar A yaz›s›. Knossos’ta ele geçen ve M.Ö. 1450’lerden sonraya tarihlenen Linear Byaz›s›n›n ise Girit’e de¤il, fakat Yunanistan’daki Akhalara özgü bir yaz› oldu¤u an-lafl›lm›flt›r. Çünkü, Linear A yaz›s›, Girit’in baflka merkezlerinde de bulunmas›nakarfl›l›k, Linear B yaz›s› Knossos ve Kydonia (Khania) d›fl›nda ele geçmemifltir. Oy-sa Yunanistan’daki Akha merkezlerinde, örne¤in, Mykenai ve Pylos’ta çok say›daLinear B yaz›l› tablet ele geçmifltir. Ele geçen tabletlerden ç›kan bir sonuç da, Gi-rit’te önce hiyeroglif yaz›s›n›n, sonra da Linear A yaz›s›n›n kullan›lm›fl olmas›d›r.M.Ö. 1450 civar›nda Yunanistan’dan gelen Akhalar, Girit’i istila etmifllerdi ve adaKnossos’tan yönetilmeye bafllanm›flt›. Akhalar, Giritlilerin kulland›¤› Linear A yaz›-s›n› kendi dillerine uydurarak Linear B’yi oluflturmufl olabilirlerdi. Yeni yaz› siste-mi k›sa süre sonra Yunanistan’daki Akhalarca da benimsendi. Nitekim, saraylarda-ki fresklerde ve vazo resimlerinde görü-len üslup de¤ifliklikleri ile di¤er baz› ve-riler de Akhalar›n adaya geldiklerine ifla-ret etmektedir. Linear A yaz›s› henüz çö-zülememifltir; Linear B yaz›s› ise, ‹ngilizmimar Michael Ventris’in çabalar›yla çö-zülmüfltür. Girit’te kullan›lan Linear A ya-z›s›n› esas olarak tabletlerden tan›makta-y›z; papirüs ve parflömen gibi dayan›ks›zyaz› materyalleri günümüze ulaflmad›¤›n-dan, bu tür materyalin Girit’teki kullan›-m›na dair bilgimiz bulunmamaktad›r. Mü-hür ise Girit’te ‹lk Minos döneminden iti-baren kullan›lmakta olup Orta Minos Dö-nemi’nde daha yayg›nd›r.

Linear A veya B yaz›s› terimlerindeki linear sözcü¤ü çizgi veya çizgisel anlam›n› tafl›mak-tad›r; bu nedenle bu yaz› Çizgi Yaz›s› A veya B olarak da adland›r›lmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 1.3

Çift ar› formundaalt›n kolye Minosmücevhercili¤ininen güzelörneklerindendir.Malia,Khryssolakkos’tabulunmufltur. M.Ö.2. biny›l›n ortas›.

Kaynak: Stokstad,(1995), s.137.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N N‹ ‹

Kaz›larda ele geçen eserler, Girit’te geliflkin bir metal iflçili¤i, mücevhercilik, va-zo ve resim sanat›n›n varl›¤›n› ortaya koymufltur. Çiftçilik ve zanaat›n da ekonomi-deki yeri büyüktü; koyun ve keçi yününe dayal› olan tekstil, endüstriyel bir alan ol-mufltu. Devlet ekonomisi, di¤er Yak›n Do¤u devletlerinde oldu¤u gibi, tar›m ve hay-vanc›l›¤a dayal› ürünlerin sarayda (veya tap›nakta) toplan›p, daha sonra -toplumda-ki hiyerarflik yap›lanmaya göre- yeniden da¤›t›m› fleklindeydi. Bu ekonomik yap›,“yeniden da¤›t›mc› saray veya tap›nak ekonomisi” olarak da adland›r›lmaktad›r.

Din, Tunç Ça¤› Giritlileri için de vazgeçilmezdi; öteki Eskiça¤ toplumlar›nda ol-du¤u gibi, dinin yaflamdaki rolü çok önemliydi. Giritliler esas olarak do¤a tanr›la-r›na tap›yorlard›. Saray içindeki bir mekân, tap›nak olarak kullan›labildi¤i gibi,da¤larda da ibadet mekânlar› vard›. Da¤lardaki ibadet mekânlar› doruk tap›nakla-r› ve ma¤aralar idi. Da¤lar›n doruklar›na yak›n çok say›da “tap›nak” keflfedilmifl-tir. Ancak, her ne kadar “doruk tap›na¤›” dense de, ço¤u, da¤lar›n en yüksek nok-talar›nda de¤ildi. Önemli olan, belli bir yükseklikten afla¤›daki yerleflimin görüle-bilmesi ve ayn› flekilde afla¤›dan da tap›na¤›n görülebilmesiydi. Doruk tap›nakla-r›nda ele geçen alt›ndan yap›lm›fl minik çifte baltalar ve Linear B tabletleri, bu ta-p›naklar›n yaln›zca halk›n afla¤› tabakalar›n›n de¤il, saray mensuplar›n›n da ibadetmekân› oldu¤unu göstermektedir. Bu tap›naklara b›rak›lan kilden adak eflyalar›aras›nda çiftçilere yararl› ufak hayvanlar›n modelleri ile sa¤l›¤›na kavuflmas› iste-nen kol ve bacak gibi insan uzuvlar› da bulunmaktayd›. Doruk tap›naklar›n›n ya-n› s›ra ma¤aralar da ibadet yeri olarak kullan›lm›flt›.

Girit saraylar›n›n etraf›n›n surla çevrili olmamas›n›n nedenini aç›klay›n›z.

YUNAN‹STAN VE M‹KEN UYGARLI⁄IYunanistan, t›pk› ‹talya gibi, Avrupa’dan Akdeniz’e do¤ru uzanan bir yar›madad›r; ba-t›s›nda Ion Denizi, do¤usunda Ege Denizi, güneyinde ise Akdeniz ile s›n›rlanm›flt›r.Da¤l›k bir ülke olan Yunanistan’da verimli tar›msal alanlar oldukça azd›r. En yüksekda¤lar› aras›nda, ülkenin kuzeyine do¤ru, kuzey-güney do¤rultuda uzanarak Tesalyaile Epeiros bölgelerini ay›ran Pindos Da¤lar›n›; Yunanistan’›n kuzey-do¤usundakiOlympos’u ve orta kesimin do¤usuna do¤ru, Othrys Da¤›’n› sayabiliriz. 2900 m.yi afl-k›n zirvesiyle Olympos, Yunanistan’›n en yüksek da¤›d›r. Peloponnesos’taki TaygetosDa¤› ise Olympos ve Pindos’un ard›ndan Yunanistan’›n en yüksek üçüncü da¤›d›r.

Yunanistan’daki ›rmaklar, birkaç› d›fl›nda genellikle k›sad›r. Belli bafll› ›rmaklararas›nda Akheloos, Haliakmon, Aksios ve Alpheios say›labilir. Ayr›ca, ayn› ad› ta-fl›yan farkl› ›rmaklar da vard›r. Örne¤in, Penios ad›n› tafl›yan iki ›rmak bulunmak-ta olup biri Tesalya’da di¤eri de Peloponnesos’ta yer almaktad›r.

Yunanistan, da¤lar›n do¤al olarak böldü¤ü bölgelere ayr›lm›flt›. Bu bölgeler ku-zeyden güneye, bat› k›y›lar›na yak›n olarak Epeiros ve Akarnania; iç kesimde, Te-salya; güneyde, Korint Körfezi’nin kuzeyinde, Aitolia, Phokis ve Boiotia; körfezindo¤usunda, Attika; ülkenin güneyindeki Peloponnesos Yar›madas›’nda ise, kuzey-de Akhaia; bat›da, Elis; güneyde, Messenia ve Lakonia; iç kesimde, Arkadia; do¤u-da, Argolis’tir.

Yunanistan, da¤l›k bir ülke oldu¤undan, yaflam ve yerleflim koflullar› insanlar›daha çok oval›k ve k›y› kesimlere yerleflmeye zorlam›flt›r. Bunun sonucu olarakdenizcilik, Eski Hellen ulusunun en önemli faaliyet alanlar›ndan birini, belki debafll›cas›n› oluflturmufltur.

Tunç Ça¤›, Yunanistan’da, “Hellas” olarak adland›r›lmaktad›r. Bu nedenle TunçÇa¤›’n›n ilk evresi için ‹lk Tunç Dönemi yerine, ‹lk Hellas Dönemi ifadesi kullan›l-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

maktad›r. Yunanistan’›n Argolis bölgesinde yer alan Lerna esas olarak ‹lk Tunç Ça-¤›’yla (M.Ö. 2500-2200) temsil edilmektedir. Lerna’da ortaya ç›kar›lan yap›n›n çat›-s› kiremitlerle kapl› oldu¤undan, yap›ya, “Kiremitli Ev” ad› verilmifltir. ‹ki katl› vemegaron planl› yap›n›n olas›l›kla saray ya da idare merkezi gibi bir ifllevi vard›.

Yunanistan, M.Ö. 2. biny›l›n bafl›nda (ayn› zamanda Orta Tunç Ça¤›’n›n da bafl-lang›c›), bir görüfle göre Karadeniz’in kuzeyinden, bir görüfle göre ise do¤udan,yani Anadolu’dan gelen ve “Akhalar” veya “Akhaial›lar” (Akhaioi), olarak adland›-r›lan, Eski Yunanca konuflan Hint-Avrupal› bir halk›n istilas›na u¤rad›. Hint-Avru-pa dil grubunu oluflturan halklar›n Ari ›rktan oldu¤u ve kökenlerinin Karadeniz’inkuzeyinde, Orta Asya steplerinde bulundu¤u ileri sürülüyordu. 19. yüzy›l›n bu ›rk-ç› yaklafl›m›, üstün ›rk varsay›mlar›n›n geçerli¤ini yitirdi¤i günümüzde art›k kabulgörmemektedir. Akhalar›n konufltu¤u Yunanca, Aiol ve Ion lehçelerinden oluflu-yordu. O dönemde Yunanistan’da yaflayan Pelasglar, yeni gelenlere boyun e¤mekzorunda kald›lar. Akhalar›n istilas›, M.Ö. 2000-1700 y›llar› aras›ndaki bir dönemde,Yunanistan’›n içine yavafl yavafl nüfuz ederek oldu. Yunanistan, ülkenin o dönem-deki sakinlerinden dolay› Akhaia olarak an›lmaya baflland›.

Akhalar, M.Ö. 2. biny›l›n ortalar›ndan itibaren Yunanistan’da yüksek bir uygar-l›k meydana getirdiler. Bu dönem, Girit’in Üçüncü Saray Dönemi’ne (M.Ö. 1450-1200) ya da Ege Dünyas›’n›n Son Tunç Ça¤›’na (Geç Hellas) denk düflmektedir.Son y›llarda yap›lan karbon 14 ve dendrokronoloji ölçümleriyle Son Tunç Ça¤›’n›nbafl› M.Ö. yak. 1700’e çekilmifltir. M›s›r, Mezopotamya, K›br›s, Anadolu ve en faz-la Girit ile ticari ve kültürel iliflkileri oldu¤u anlafl›lan bu uygarl›k, en güçlü temsiledildi¤i yer olan Argolis Bölgesi’ndeki Mykenai kentinden dolay› “Mykenai” ya da“Miken” Uygarl›¤› olarak da adland›r›l›r. Akhalar; saraylar, kaleler ve an›tsal mezaryap›lar›yla o dönemdeki Yunanistan ve Ege’nin en güçlü uygarl›¤›na damgalar›n›vurdular. M.Ö. 16.-15. yüzy›llar (Geç Hellas I-II) Akha uygarl›¤›n›n Sarayöncesi ve-ya Erken Saraylar Dönemi’ni kapsar. Akhalar›n parlak dönemi olan M.Ö. 14. ve 13.yüzy›llar (Geç Hellas IIIA-B) büyük saraylar›n infla edilmifl oldu¤u bir dönemdir veayn› zamanda “Kahramanlar Ça¤›” olarak an›l›r.

Akha ve Miken sözcükleri ayn› toplumu ve uygarl›¤› ifade etmektedir; farkl› anlamlar›yoktur.

Akhalar, her biri kendi saray-kalelerinde hüküm süren feodal beylikler halindeyafl›yorlard›. Mykenai d›fl›ndaki önemli Akha merkezleri aras›nda Tiryns, Midea,Pylos, Thebai, Orkhomenos, Atina ve Gla’y› gösterebiliriz. Bunlardan ilk üçünde or-taya ç›kart›lan saraylar›n çekirde¤ini megaron ad› verilen dikdörtgen planl› bir yap›oluflturuyordu. Girit’in aksine Akha saraylar› sur duvar› ile çevriliydi. Akhalar’dansonra Yunanistan halk›n› oluflturan Arkaik ve Klasik Ça¤ Yunanlar›, bir insan›n ta-fl›yamayaca¤› büyüklükte iri tafllarla infla edilmifl olan bu duvarlar›n mitolojik dev-yarat›klar olan Kykloplar (Kyklopes) taraf›ndan infla edildi¤ine inan›yorlard›. Akhasaraylar›n›n ifllevi Minos saraylar›n›n ifllevine benziyordu. Yönetim merkezi olmas›-n›n yan› s›ra törenlerin yap›ld›¤› yer, üretim ve yeniden da¤›t›m merkezi ile tüketimfazlas›n›n depoland›¤› yerdi. Mykenai’daki saray, kuyu mezarlar ve kubbeli mezar-lar (tholos’lar) burada aristokrat kral hanedan›n›n hüküm sürdü¤üne iflaret etmek-tedir. Mykenai’daki saray›n ana kap›s›n›n lentosu üzerinde yer alan kabartmalardaantithetik (karfl›l›kl›) pozda betimlenmifl iki aslan, saray› koruyucu (apotropeik) birimaj veriyordu ve olas›l›kla Ana Tanr›ça’y› temsil ediyordu. Bu aslanl› kap›y›, Hititbaflkenti Hattufla’daki (Bo¤azköy) aslanl› kap› ile karfl›laflt›rmak mümkündür.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tarihleme yöntemleri:Karbon 14, karbon içerenarkeolojik buluntulardaki(a¤aç parças›, odun kömürü,bitki, tah›l, kumafl, deri,kemik vb.) radyoaktif karbon14 izotopunun yo¤unlu¤ununölçülmesine dayal› birtarihleme yöntemidir.Dendrokronoloji ise a¤açhalkalar›n›n say›lmas›ylayap›lan tarihlemeyöntemidir.

Minos saraylar› ile Miken saraylar› aras›nda savunma aç›s›ndan fark ya da benzerlik varm›d›r?

Erken dönemlerin yönetici s›n›f›-na ait mezarlar (M.Ö. 16. yüzy›l), birkuyu gibi toprak yüzeyinden derinekaz›lm›fl olmalar›ndan dolay› kuyumezarlar olarak bilinirler. Kuyu me-zarlar iki grup halindeydi ve her iki-si de duvarla çevrilmiflti. Bu nedenleliteratüre, A Mezar Halkas› ve B Me-zar Halkas› olarak geçmifllerdir. AMezar Halkas›, 1876’da H. Schlie-mann taraf›ndan, B Mezar Halkas› ise1952’de Yunan arkeologlar taraf›n-dan bulundu. A Mezar Halkas›’ndakimezarlar M.Ö. 1570-1500 aras›na ta-rihlenirken, B Halkas› M.Ö. 1650-1550 aras›na tarihlenmektedir; bu du-

rumda B Halkas›, A Halkas›’ndan daha eskidir. Sur duvar›n›n içinde yer alan AHalkas›’nda 6 mezar; surun d›fl›nda yer alan B Halkas›’nda ise irili ufakl› 24 me-zar ortaya ç›kar›lm›flt›r. Mezarlara tek gömü yap›lmam›fl, ayn› aile ve sülale men-suplar› da gömülmüfltür. ‹nsan iskeletleri ve buluntular›n incelenmesinden, sözkonusu mezarlar›n kuflaklar boyunca kullan›lm›fl olduklar› anlafl›lmaktad›r. Me-zarlarda ele geçen eserler aras›nda alt›n masklar, de¤erli metal ve tafllardan mü-cevherler, metal ve seramik çanak çömlekler vard›r. Bu eflyalar›n bir k›sm› Girit,K›br›s, M›s›r, Mezopotamya, Suriye, Anadolu ve Bat› Avrupa’dan ithal edilen de-¤erli metal ve tafllardan yap›lm›fllard›. Mezarlarda ele geçen eserlerin Girit etkisigöstermesi, o dönemde Yunanistan’›n Girit ile olan ba¤lar›n› aç›¤a vurmas› aç›s›n-dan kayda de¤erdir. Daha sonra, olas›l›kla M.Ö. 16. yüzy›l›n sonunda ortaya ç›ka-cak olan kubbeli (veya tonozlu) tholos mezarlar›n en önemlileri ise içinde bulu-nan de¤erli eserlerden dolay› yanl›fl olarak “Atreus Hazine Binas›” olarak adland›-r›lan mezar yap›s› ile “Klytemnestra” mezar yap›s›d›r. Bu mezarlara dromos denendar uzun bir koridor ile girilmekte ve bu koridorun sonunda dairesel planl› me-zar odas› yer almaktad›r; mezar odas›n›n çat›s› tonozla kapat›l›yordu. Tamamlan-m›fl ve içine gömü yap›lan mezar odas›n›n ve önündeki giriflin üzeri t›pk› bir tü-mülüs gibi toprakla örtülüyordu. Atreus mezar odas› yaklafl›k 15 metre çap›nda veyaklafl›k 13 metre yüksekli¤indedir. Krali veya soylu s›n›fa mensup kiflilere aitolan tholos mezarlar yüzy›llar önce soyulmufl olmalar›na ra¤men birkaç› soyulma-dan günümüze ulaflabilmifltir.

Atreus Hazine Binas›, gerçekte bir mezar yap›s›d›r.

Sosyal ve siyasal yap›s› hakk›nda Homeros destanlar›na çok fley borçlu oldu¤u-muz bu yüksek uygarl›k, M.Ö. 13. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda kuzeyden gelen istila-c›lar›n bask›s› sonucu zay›flam›fl ve “Ege Göçü” olarak an›lan bu istilan›n son dal-gas›n› oluflturan Dorlar taraf›ndan da M.Ö. 1200-1150 civar›nda tamamen ortadankald›r›lm›flt›r. Bu nedenle M.Ö. 12. ve 11. yüzy›llar (Geç Hellas IIIC) “Saraylar Son-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Resim 1.4

Akhalara ait alt›nmask. Mykenai’daki 5no.lu kuyu mezardabulundu. Mykenai’dakaz› yapan H.Schliemann mask›nAgamemnon’a aitoldu¤unudüflünmüfltü. Bu türmasklar ölününyüzüne konuyordu.M.Ö. 2. biny›l›n ortas›.

Kaynak: Harris (2000),s.15.

Tholos: Yuvarlak ve tonozluyap›lara verilen add›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


ras› Dönem” olarak da adland›r›lmaktad›r. Çünkü Akha saraylar› eski önemleriniyitirmifller, y›k›lm›fllar ve terkedilmifllerdir. Fakat Akhalar›n çöküflü sorunu bilimdünyas›n› meflgul etmeye devam edece¤e benziyor. Bu nedenle, her ne kadar buolay›n nedeni olarak Dorlar gösterilse de, yeni teoriler üretmek her zaman müm-kündür. Nitekim son y›llarda ileri sürülen bir görüfle göre, esas yurtlar› Tesalyaolan organize topluluklar (Deniz Kavimleri), denizden yapt›klar› ak›nlar sonucuAkha merkezlerini çökertmifllerdi.

Akha merkezlerinde soylular ve iktidar sahipleri saray ve kalelerde hüküm sü-rerken; damos olarak tan›mlanan halk, bunlar›n çevresindeki evlerde ya da k›rsal-daki çiftliklerde yafl›yordu. Halk›n en alt s›n›f›n› kuflkusuz köleler oluflturuyordu.Kral, vanaks, yan›nda çal›flan ve orduya komuta eden kifli ise lavagetas ad›n› tafl›-yordu. ‹fllevini bilmedi¤imiz ancak dini bir zümreyi temsil etti¤i düflünülen telestaidenen bir grup da vard›. Ad›n› bildi¤imiz en ünlü Akha kral›, Troia seferini de yö-neten Agamemnon’dur. Akha krall›klar›n›n, önceden düflünüldü¤ü gibi feodal biryap›ya de¤il, merkeze ba¤l› bir karaktere sahip oldu¤u görüflü a¤›rl›k kazanm›flt›r.

Odak noktas›n› saray›n oluflturdu¤u ekonomik yap›, Girit’teki Minos dönemiekonomisiyle benzerlik göstermektedir. Tar›m ve hayvanc›l›¤a dayal› ekonomide,yeniden da¤›t›mc› saray ekonomisi uygulan›yordu. Kuflkusuz ekonomi sadece ta-r›m ve hayvanc›l›ktan ibaret de¤ildi; zanaatkârlar›n da önemli rolü vard›. Miken sa-ray ekonomisinin önde giden iki endüstri kolundan biri koyun ve keçi besicili¤ineba¤l› olarak geliflen tekstil, di¤eri ise metal iflçili¤iydi. Zeytinya¤›, flarap, parfüm veçanak çömlek imalat› ile dericilik de endüstriyel alanlard›. Linear B tabletlerindeerkeklerin mesleklerine iliflkin bilgiler de yer almaktad›r: marangozlar, tafl ustalar›,tunç, demir ve alt›n iflçili¤inde çal›flan ustalar, yay ve silah imalatç›lar›, deri ustala-r›, parfüm imalatç›lar›, doktorlar. Akhalar, arkeolojik kaz›larda ortaya ç›kart›lan bu-luntular›n gösterdi¤ine göre özellikle metal iflçili¤i ve mücevher yap›m›nda ustay-d›lar; bak›r› K›br›s Adas›’ndan, gümüfl ve kalay› Attika bölgesinden, alt›n› Trakyave Do¤u’dan sa¤l›yorlard›.

Akhalar, Do¤u ve Bat› Akdeniz k›y›lar›nda ve Bat› Anadolu’da da ticaret kolo-nileri kurarak yay›lmac› bir politika izlemifllerdir. Yunanistan d›fl›nda ele geçen Mi-ken eserleri bunu kan›tlamaktad›r. Nitekim, tahta at hilesiyle ünlü Troia Savafl› da(M.Ö. yak. 1300 y›llar›), Akhalar’›n kuzeybat› Anadolu’da bir üsse sahip olmak veböylece Karadeniz’e aç›lma arzular›n› gerçeklefltirebilmek için verdikleri mücade-lenin bir sonucudur.

Troia Savafl› kimler aras›nda olmufltur?

Tunç Ça¤›’nda Ege ve Akdeniz ticaretinin önemine “Girit Adas› ve Minos Uy-garl›¤›” bafll›¤› alt›nda de¤inmifltik. Tunç Ça¤›’n›n sonlar›na gelindi¤inde ticaretinboyutu hakk›ndaki bilgilerimiz artmaktad›r. Sikkenin henüz icat edilmedi¤i bu dö-nemlerde ticaretin en önemli araçlar› alt›n ve gümüfl gibi de¤erli metallerdi. Ayr›-ca mal de¤iflimi de önemli bir yer tutuyordu. Fakat Tunç Ça¤› devletlerinin hüküm-darlar› ya da aristokratlar› aras›nda en s›k rastlanan de¤iflim türü, arma¤an de¤ifl-tokufludur. ‹ktidar de¤ifliklikleri, evlilikler, resmi törenler ile tap›nak ve saray infla-s› gibi önemli olaylar› kutlamak için devlet hükümdarlar› ya da ileri gelenleri bir-birlerine arma¤anlar gönderiyorlard›. Anadolu’nun güneyinde, Kafl ile Kemer ara-s›ndaki k›y› fleridi üzerindeki Uluburun ve Gelidonya Burnu aç›klar›nda ortaya ç›-kart›lan Tunç Ça¤› bat›k gemilerinde ele geçen eflyalar, Do¤u Akdeniz ve Ege’de-ki deniz ticaret trafi¤inin yo¤unlu¤unu gözler önüne sermifltir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


4

Akhalar’›n, yukar›da da de¤indi¤imiz gibi, günümüz bilim adamlar› taraf›ndanLinear B olarak adland›r›lan ve soldan sa¤a do¤ru yaz›lan bir yaz›lar› vard›. Bu ya-z›, 1952’de Michael Ventris ve John Chadwick taraf›ndan çözülmüfl ve Eski Yunan-ca’n›n arkaik formu oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Linear B yaz›l› tabletlerin içerdi¤i metin-ler tarihi veya edebi nitelikte belgeler de¤ildir; birtak›m listeler fleklinde düzenlen-mifl envanter kay›tlar›ndan ibarettir. Carl Blegen’in Pylos’ta buldu¤u Linear B tab-let arflivi M.Ö. 1200 civar›na tarihlendirilmektedir. Bu arfliv sayesinde Miken sarayyönetimi, ekonomisi, toplumsal yap›s› hakk›nda çok fley ö¤reniyoruz.

Linear B tabletlerinde Miken tanr› ve tanr›çalar›n›n adlar› da geçmektedir. Ör-ne¤in, Zeus, Hera, Poseidon, Hermes, Athena, Artemis, Apollon, Ares ve Dionysosgibi belli bafll› tanr›lar›n adlar›n› bu metinler sayesinde ö¤reniyoruz. Bu tanr›larHomeros destanlar›ndaki Hellen tanr›lar›yla benzerlik göstermektedir.

TROIA ‹lk Tunç Ça¤›’nda Anadolu’daki önemli merkezler aras›nda Troia ilk s›ray› almak-tad›r. Troia’n›n I. - IV. tabakalar› ‹lk Tunç Ça¤›’na iliflkindir (M.Ö. 3. biny›l). Bir ka-le görünümündeki ‹lk Tunç Ça¤› Troia’s›nda megaron planl› yap›lar bulunmaktaolup, bu yap›lar›n etraf› sur ile çevrilmiflti. Bu dönem Troia’s›nda insan yüzlü kap-lar ile depas amphikypellon denen kaplar dikkati çekmektedir. Ayr›ca, metal iflçili-¤inin ulaflt›¤› aflamay› gösteren buluntular ele geçmifltir. H. Schliemann, 1870 y›l›n-da Osmanl› Devleti’nden izin almaks›z›n Hisarl›k’ta bir sondaj yapm›fl, ilk kaz›yaise 11 Ekim 1871’te bafllam›flt›. Schliemann, 1873’te, tepenin yüzeyinden 8.5 metrederinlikte, Priamos’un Hazinesi olarak adland›rd›¤› alt›n, elektron, gümüfl ve tunç-tan yap›lma 8.830 eser buldu. II. Troia’n›n tahribine iflaret eden bu tabaka flimdiM.Ö. 2600-2200 y›llar›na tarihlendirilmektedir. Schliemann, defineyi Osmanl› yet-kililerinden saklayarak Atina’ya kaç›rd›. Troia kaz›lar›nda bulunan ve genel olarakTroia Hazineleri olarak bilinen alt›n ve gümüfl eserler, bugün Avrupa ve ABD’ninçeflitli müzelerine da¤›lm›fl olup ço¤u Rusya’daki Puflkin Müzesi’ndedir. ‹stanbulArkeoloji Müzeleri ile Çanakkale Müzesi’nde de Troia Hazinelerine ait bir grupeser vard›r.


Resim 1.5

Troai VI’n›nrekonstrüksiyonu.

Kaynak: Troia Düflve Gerçek (2001),res.23.

Troia: Hitit metinlerindekiWilufla, Homeros’ta Iliosolarak geçmektedir.

Anadolu’nun kuzeybat› köflesinde yer alan Troia, M.Ö. 3. biny›lda oldu¤u gibi,M.Ö. 2. biny›lda da yerleflime sahne olmufltu. Troia’n›n V. tabakas› Orta Tunç Ça-¤›’na geçifl dönemidir; VI. tabakas› Orta ve Son Tunç Ça¤lar›’n›n temsil edildi¤iM.Ö. 2. biny›l› kapsamaktad›r. VII. tabaka ise Tunç Ça¤›’n›n sonlar› ya da M.Ö. 2.biny›l›n sonlar›d›r. Troia Savafl›’n›n VII. ya da VI. tabakalar ile temsil edilen kent-lerden birinde geçti¤i düflünülmektedir (M.Ö. yak. 13. yüzy›l›n ikinci yar›s›).

Troia I (M.Ö. yak. 3000-2550)

Troia II (M.Ö. yak. 2550-2300)

Troia III (M.Ö. yak. 2300-2200)

Troia IV (M.Ö. yak. 2200-2000)

Troia V (M.Ö. yak. 2000-1750)

Troia VI (M.Ö. yak. 1750-1300)

Troia VIIA (M.Ö. yak. 1300-1180)

Troia VIIB (M.Ö. yak. 1180-950)

Troia VIII ve X (M.Ö. yak. 950’den itibaren)


Tablo 1.2Troia’n›n Tunç Ça¤›tabakalar›. Sontabaka, DemirÇa¤›’n›kapsamaktad›r.


Eski Hellen uygarl›¤›n›n kökenlerini oluflturanKiklad Adalar›, Minos ve Miken uygarl›klar›n›nkarakteristik özelliklerini aç›klamaKiklad Kültürü’nün en karakteristik özellikleri,mimaride veya çanak çömleklerde de¤il, mermeridollerde karfl›m›za ç›kar. Bu idoller daha ziyademezarlarda bulundu¤u için, ölüyle birlikte meza-ra b›rak›lmak için yap›ld›klar› düflünülmektedir.Kiklad Adalar›, özellikle güneydekiler, Orta TunçÇa¤›’ndan itibaren Girit’teki Minos uygarl›¤›n›netkisi alt›na girmifl olup bu etkinin görüldü¤ü ye-re en iyi örnek Thera Adas›’d›r.Minos kültürünün en karakteristik özellikleri sa-raylarda izlenebilmektedir. Saraylar›n etraf› surlaçevrili de¤ildir; merkezi bir avlu etraf›nda kümele-nen çok say›da odalar, ayd›nl›k kuyular› denen bi-nalar aras›ndaki ufak avlular, depo mekânlar› vebat› avlusu bulunmaktad›r. Minos uygarl›¤›n›n eniyi temsil edildi¤i yer Knossos’tur. Girit’te MinosDönemi’nde kullan›lan yaz› Linear A olarak adlan-d›r›lmakta olup bu yaz› henüz çözülememifltir.Miken uygarl›¤›n› meydana getiren Akhalar da,Girit’teki Minos uygarl›¤›nda oldu¤u gibi saray-larda yafl›yorlard›. Ancak, saraylar›n etraf›, Gi-rit’tekinin aksine, surla çevriliydi. Mezar Halkas›A ve B olarak tan›mlanan krali mezarlarda orta-ya ç›kar›lan eserlerde Girit (Minos) etkisi görül-mektedir. Girit saraylar›n›n duvarlar› da, Girit’teoldu¤u gibi, fresklerle süslüydü; Mikenler, metaliflçili¤inde ve mücevher yap›m›nda ustayd›lar.Miken uygarl›¤›n› yaratan Akhalar›n kulland›¤›Linear B yaz›s› çözülmüfltür.

Girit Adas›’ndaki Minos uygarl›¤›n›n günümüz Av-rupa uygarl›¤›n›n befli¤i kabul edilmesini tart›flmaBunun genel olarak iki nedeni vard›r: birinci ne-den co¤rafidir. Di¤er bir deyiflle, günümüz Avru-pas›’n›n “do¤udaki” s›n›r›n› Ege Denizi ve bu de-nizin de Akdenizle olan s›n›r›n› Girit Adas›’n›noluflturmas›d›r. ‹kinci neden, Girit Adas›’ndakiMinos uygarl›¤›n›n gerek mimari, gerek duvar-lardaki fresklerde ifllenen konular ve tasvirler ilemezar buluntular› aç›s›ndan Yunanistan’daki Mi-ken uygarl›¤›yla benzeflen yanlar›n›n bulunmas›ve bu uygarl›¤› etkilemesi; Miken uygarl›¤›n›n da(özellikle mimari, yaz› ve din aç›s›ndan) sonrakiHellen uygarl›¤›n› etkilemifl olmas›d›r. Hellen uy-garl›¤›n›n, günümüz Avrupa uygarl›¤›n›n beslen-di¤i ana kayna¤› oluflturdu¤u gözönüne al›n›rsa,

bu etkileflimde Girit’teki Minos uygarl›¤›n›n rolüdaha iyi anlafl›lacakt›r.

Minos ve Miken uygarl›klar› aras›ndaki iliflkilerive etkileflimi aç›klamaGeç Minos Dönemi olarak tan›mlanan M.Ö. 2.biny›l›n ikinci yar›s›nda vazo süslemelerinde,fresklerde ve yaz›da görülen baz› özellikler, odönemde Yunanistan’daki Akha kültürü ile ben-zerlik gösterdi¤inden, adaya Yunanistan’dan birAkha göçünün oldu¤u düflünülmektedir. Bun-dan böyle Ege’de liderlik, Minos Girit’inden Mi-ken liderli¤indeki Yunanistan’a geçti.Knossos’ta ele geçen ve M.Ö. 1450’lerden sonra-ya tarihlenen Linear B yaz›s›n›n ise Girit’e de¤il,fakat Yunanistan’daki Akhalara özgü bir yaz› ol-du¤u anlafl›lm›flt›r. Çünkü, Linear A yaz›s›, Gi-rit’in baflka merkezlerinde de bulunmas›na karfl›-l›k, Linear B yaz›s› Knossos ve Kydonia (Khania)d›fl›nda ele geçmemifltir. Oysa Yunanistan’dakiAkha merkezlerinde, örne¤in, Mykenai vePylos’ta çok say›da Linear B yaz›l› tablet ele geç-mifltir. M.Ö. 1450 civar›nda Yunanistan’dan ge-len Akhalar, Girit’i istila etmifllerdi ve ada Knos-sos’tan yönetilmeye bafllanm›flt›. Akhalar, Giritli-lerin kulland›¤› Linear A yaz›s›n› kendi dillerineuydurarak Linear B’yi oluflturmufl olabilirlerdi.Yeni yaz› sistemi k›sa süre sonra Yunanistan’da-ki Akhalarca da benimsendi. Nitekim, saraylar-daki fresklerde ve vazo resimlerinde görülen üs-lup de¤ifliklikleri ile di¤er baz› veriler de Akhala-r›n adaya geldiklerine iflaret etmektedir. Myke-nai’daki Mezar Halkas› A ve B olarak tan›mlanankrali mezarlarda ortaya ç›kar›lan eserlerde Girit(Minos) etkisi görülmektedir. Bu da, o dönemdeYunanistan’›n Girit ile olan ba¤lar›n› aç›¤a vur-mas› aç›s›ndan kayda de¤erdir.

Troia’n›n Tunç Ça¤› uygarl›¤›n› tan›mlamaBat› Anadolu’da Tunç Ça¤›’n›n en önemli tem-silcisi olarak Troia kabul edilmektedir. Troia’n›nI. - VII. tabakalar› Tunç Ça¤›’na iliflkindir (M.Ö.3.-2. biny›l). Troia’da kaz› yapan H. Schliemann,burada, “Priamos’un Hazinesi” olarak adland›r-d›¤› alt›n, elektron, gümüfl ve tunçtan yap›lmaçok say›da eser buldu. Troia Savafl›’n›n VII. yada VI. tabakalar ile temsil edilen kentlerden bi-rinde geçti¤i düflünülmektedir (M.Ö. yak. 13.yüzy›l›n ikinci yar›s›).

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Kiklad Adalar›’ndaki kültürde esas olarak afla¤›dakidönemlerden hangisi temsil edilmektedir?

a. Paleolitikb. Erken Neolitikc. ‹lk Tunç d. Son Tunçe. Demir Ça¤›

2. Afla¤›daki Kiklad Adalar›’ndan hangileri mermer ya-taklar›yla ünlüdür?

a. Andros ve Syrosb. Mykonos ve Therac. Delos ve Kead. Seriphos ve Siphnose. Paros ve Naksos

3. Girit’in Tunç Ça¤› uygarl›¤›n›n ad› ve bu ad› veren ki-fli afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarak verilmiflitir?

a. Melos / H. Schliemannb. Minos / John Chadwickc. Minos / H. Schliemann d. Minos / A. Evans e. Minos / M. Ventris

4. Afla¤›dakilerden hangisi Minos Dönemi Girit Adas›saraylar›ndan / yerleflimlerinden biri de¤ildir?

a. Knossosb. Maliac. Phaistosd. Zakrose. Gla

5. Minos ve Miken uygarl›klar›nda, diplomatik iliflki-lerin kurulmas›nda öne ç›kan ve ünitede verilen örnekafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Sarayda çal›flan tafl ustalar›n›n de¤iflimib. Cenaze törenlerine davetc. Saray avlusuna, karfl›l›kl› olarak, onur yaz›t›n›n

dikilmesid. Elçilerin karfl›l›kl› olarak davetie. Arma¤an de¤ifl-tokuflu

6. Afla¤›dakilerden hangisi Minos saraylar›n›n/ merkez-lerinin özelliklerinden biri de¤ildir?

a. Bat› avlusub. Ifl›k kuyusuc. Surla çevrili olmas›d. Yeniden da¤›t›mc› saray ekonomisie. Linear A yaz›s›

7. Megaron’un tan›m› afla¤›dakilerden hangisidir?a. Minos uygarl›¤›nda, merkezi avluya aç›lan krali-

çenin taht odas›d›r.b. Mezar yap›s›d›r.c. Miken tümülüslerindeki tonozlu yap›ya verilen

add›r.d. Eski Hellen tap›naklar›n›n da prototipini olufltu-

ran dikdörtgen planl› basit yap›d›r.e. Büyük Saray deposudur.

8. Miken uygarl›¤›na ait olan Atreus Hazine Binas› neamaçla kullan›lm›flt›r?

a. Saray›n hazinesinin muhafaza edildi¤i yerb. Atreus’un kiflisel servetinin muhafaza edildi¤i

yerc. Mezar yap›s›d. Saray deposue. D›fl ülkelerden gelen arma¤anlar›n sakland›¤›

yer

9. Arkaik ve Klasik Ça¤ Hellenleri, bir insan›n tafl›ya-mayaca¤› büyüklükte iri tafllarla infla edilmifl olan Mykensaraylar›n›n duvarlar›n› kimin / kimlerin infla etti¤inidüflünüyordu?

a. Herakles (Herkül)b. Minos halk›c. Amazonlard. Argonautlare. Kykloplar

10. “Priamos’un Hazinesi” olarak adland›r›lan de¤erlieflyalar ve mücevherler afla¤›dakilerden hangisindebulunmufltur?

a. Maliab. Troiac. Mykenaid. Knossose. Lerna

Kendimizi S›nayal›m


Labyrinthos

Labyrinthos, sonsuz ve girift dehlizlerden meydana ge-len bir yap›ya verilen add›r. Yunan mythosunda bu ke-lime Girit Kral› Minos’un ünlü mimar Daidalos’a yapt›r-d›¤› ve içinde insan bedenli, bo¤a bafll› canavar Mino-tauros’u saklad›¤› yap› için kullan›l›r. Labyrinthos, söz-cük yap›s›ndan da anlafl›ld›¤› gibi Yunanca bir kelimede¤il, Anadolu dillerinden türemedir. Girit’e oradan gel-mifl olsa gerek. Girit Labyrinthos’u yeralt›nda de¤il, ye-rüstünde yap›lm›fl bin bir oda ve uzun koridorlardanoluflan çaprafl›k bir yap›d›r. Efsaneye göre Atina Kral›Aigaios her y›l Atinal› genç k›z ve erkekleri Girit Kral›Minos’a adak olarak gönderirmifl; o da gençleri, kurbanolarak insan bedenli, bo¤a bafll› Minotauros canavar›nayedirirmifl. ‹flte, bu duruma son vermek isteyen AtinaKral›, o¤lu Kahraman Theseus’u gençlerle birlikte Gi-rit’e gönderir. Girit Kral› Minos’un k›z› Ariadne de The-useus’a yard›m eder. Ona bir yumak iplik vererek Lab-yrinthos’a girdikten sonra yolunu flafl›rmadan ç›kmas›n›da sa¤lar. Böylece Theseus, Minotauros’u öldürerekLabyrinthos’tan ç›kar ve Atina’ya döner. Ancak, babas›-na, canavar› öldürdü¤ünde gemisine beyaz yelken çe-kerek dönece¤ini söylemifltir. Fakat canavar› öldürdük-ten sonra, babas›na verdi¤i sözü unutarak, kara yelken-le döner. Babas› Aigaios, kara yelkenleri görünce o¤lu-nun öldü¤ünü düflünür ve denize atlayarak intihar eder.Bundan böyle bo¤uldu¤u denize onun ad› verilerek Ai-

gaios Pontos / Aigaion Pelagos yani Ege Denizi denir.

Kaynak: A. Erhat, Mitoloji Sözlü¤ü, Remzi Kitabevi, ‹s-tanbul, 2008 (Minotauros, Theseus ve Ariadne madde-lerinden derlenmifltir).

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiklad Adalar› ve Kültürü”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiklad Adalar› ve Kültürü”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girit Adas› ve MinosUygarl›¤›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girit Adas› ve MinosUygarl›¤›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girit Adas› ve MinosUygarl›¤›” ile “Yunanistan ve Miken Uygarl›¤›”konular›n› yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girit Adas› ve MinosUygarl›¤›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yunanistan ve MikenUygarl›¤›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yunanistan ve MikenUygarl›¤›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yunanistan ve MikenUygarl›¤›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Troia” konusunu yenidengözden geçiriniz.

Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 1

Kiklad Adalar› Kültürü’nde kuflkusuz boyal› çanak çöm-lekler, piflmifl toprak “tavalar” vs. eserler üretilmifltir vebunlar›n hepsi o kültürün parças›d›rlar. Ancak, KikladKültürü’nün en tipik ve ilgi çekici eserleri, tanr›sal gücütemsil eden mermer idolleridir. ‹dollerin ço¤u kad›nformundayd›. Daha ziyade mezarlarda bulunmufl olma-lar›, onlar›n ölüyle birlikte mezara b›rak›lmak üzere ya-p›lm›fl olduklar›n› iflaret etmektedir.

S›ra Sizde 2

Girit, bir ada olmas› nedeniyle d›flar›dan gelecek sald›-r›lara karfl› do¤al olarak korunakl›yd›. Tunç Ça¤›’ndadeniz ulafl›m›n›n ve savafl gemilerinin daha ilerideki dö-nemlere göre geliflkin olmad›klar› düflünülürse, adayad›flar›dan yap›lacak bir sald›r›n›n kolay olmayaca¤› aç›k-t›r. Bu nedenle Tunç Ça¤› Girit’inde yaflayanlar bir sa-vunma sistemine ihtiyaç duymam›fl olabilirlerdi.

S›ra Sizde 3

Minos Dönemi saraylar› Girit Adas›’nda yer ald›¤›ndan,Giritliler denizden gelebilecek bir sald›r›ya pek ihtimalvermiyorlard›. Bu nedenle saraylar›n etraf›n› surla çe-virmemifllerdi; di¤er bir deyiflle saraylar tahkim edilme-mifllerdi. Miken saraylar› ise Yunanistan’da olduklar›n-dan, karadan gelebilecek sald›r›lara aç›kt›. Bu nedenleetraflar› surla çevriliydi. Minos ve Miken saraylar› ara-s›ndaki en önemli fark, Miken saraylar›nda tahkimat›nolmas›, Minos saraylar›nda olmamas›d›r.

S›ra Sizde 4

Troia Savafl› Yunanistan’daki Miken uygarl›¤›n› yaratanAkhalar ile Anadolu’nun kuzey-bat› köflesindeki Troia-l›lar aras›nda oldu. Akhalar gemilerle Troia’ya gelipkenti kuflatm›fllar, ya¤malam›fllar ve ülkelerine geridönmüfllerdir.

Alexiou, S. (1991), Minos Uygarl›¤›, çev. E.T.Tulunay,Arkeoloji ve Sanat Yay›nlar›, ‹stanbul.

Chadwick, J. (1999), The Mycenaean World, CambridgeUniversity Press.

Cline, E.H. (2010), Oxford Handbook of the Bronze Age

Aegean, Oxford University Press, New York.Dickinson, O. (2002), The Aegean Bronze Age,

Cambridge University Press, Cambridge.Troia. Düfl ve Gerçek (2001), çev. S. Bulgurlu-Gün,

Homer Kitabevi, ‹stanbul.Fitton J.L. (1999), Cycladic Art, British Museum Press,

Londra.Fitton, J.L. (2002), Minoans, British Museum Press,

Londra.Harris, N. (2001), History of Ancient Greece, Londra.Higgins, R. (1997), Minoan and Mycenaean Art, Thames

& Hudson, Londra.Manning, S.W. (1995), The Absolute Chronology of the

Aegean Early Bronze Age: Archaeology,

Radiocarbon, and History, Sheffield.Mansel, A. M. (1971), Ege ve Yunan Tarihi, TTK, Ankara.Neils, J. (2008), The British Museum Concise

Introduction. Ancient Greece, Londra.Pomeroy, S.B - Burstein, S.M. - Donlan, W. - Roberts,

J.T. (1999), Ancient Greece. A Political, Social, and

Cultural History, Oxford University Press, NewYork-Oxford.

Preziosi, D. ve Hitchcock, L.A. (2000), Aegean Art and

Architecture, Oxford University Press, USA.Schofield, L. (2007), The Mycenaeans, J. Paul Getty

Museum.Shelmerdine, C.W.(2008), The Cambridge Companion

to the Aegean Bronze Age, Cambridge UniversityPress, Cambridge.

Stokstad, M. (1995), Art History, New York.Warren, P. ve Hankey, V. (1989), Aegean Bronze Age

Chronology, Bristol.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Ege ve Dor Göçleri ile Kolonizasyon kavramlar›n› aç›klayabilecek; Ege Göçleri sonunda Yunanistan ve Anadolu’da oluflan yeni toplumsal ya-p›y› aç›klayabilecek,Kent-devleti’ni tan›mlayabilecek;Kolonizasyonun nedenlerini ve sonuçlar›n› aç›klayabilecek; Demokrasi kavram›n› ve Atina’daki geliflimini tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Ege Göçleri• Dor Göçü• Kent-devleti• Polis• Kolonizasyon• Yunan alfabesi• Tiran

• Solon• Kleisthenes• Demokrasi• Boule• Ekklesia• Halk Meclisi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


• EGE VE DOR GÖÇLER‹• EGE’DE KARANLIK ÇA⁄• YUNAN ALFABES‹• KENT-DEVLET‹• AT‹NA’NIN S‹YASAL VE

TOPLUMSAL YAPISI• KOLON‹ZASYON

Ege Göçleri, Kent-Devletleri veKolonizasyon


EGE VE DOR GÖÇLER‹Bir önceki ünitede de vurguland›¤› gibi, Akha (Myken) merkezlerinin y›k›l›fl› M.Ö.13. yüzy›l›n sonunda veya 12. yüzy›l›n bafl›nda gerçekleflmiflti. Bu dönem ayn› za-manda Ege Göçlerine sahne oldu¤undan, Akha merkezlerinin y›k›l›fl› da bu göçle-re ba¤lanmaktad›r. Neredeyse ayn› tarihlerde hem Troia hem de Hitit Devleti tarihsahnesinden silindi. Ege Göçleri’nde iki nüfus hareketi öne ç›kmaktad›r: Deniz Ka-vimleri ve Dorlar. M.Ö. 1200 civar›nda büyük güçlerin birer birer y›k›l›p gitmeleribilim adamlar›n› Deniz Kavimleri teorisine yöneltti. Muhtemelen kuzeyden, BalkanDa¤lar› yöresinden gelen bu insanlar Yunanistan ve Anadolu’dan geçip M›s›r’a ka-dar ulaflm›fllard›. M›s›r, önce 13. yüzy›l sonlar›nda, sonra da 12. yüzy›l bafllar›ndaiki kez bu kavimlerin sald›r›lar›na maruz kalm›flt›; Deniz Kavimleri M›s›r’a vard›k-lar›nda büyük bir karfl› koyma ile karfl›laflm›fllar ve geri püskürtülmüfllerdi. Uzunsüre kabul gören ve zorlama bir senaryo izlenimi veren bu 19. yüzy›l teorisi, yeter-li kan›tlar›n olmamas› nedeniyle, son zamanlarda de¤erini yitirmifltir.

Deniz kavimleri en son nereye kadar ilerlemifller ve kimler taraf›ndan püskürtülmüfllerdir?

Ege Göçleri çerçevesinde üzerinde durulan bir di¤er göç hareketinin ise Dorlartaraf›ndan gerçeklefltirildi¤i öne sürülmektedir. Yunanistan’›n kuzeyinden güneyi-ne do¤ru inen Dorlar, daha ziyade Peloponnesos Yar›madas›na yerleflmifller; hattadaha sonra bir k›sm› Anadolu’nun güney-bat›s›na göç etmiflti. Yukar›da de¤indi¤i-miz gibi, Akha merkezlerinin y›k›lmas›nda Dorlar›n da rolü olabilece¤i öne sürül-mektedir. Ancak, Yunan gelene¤i, Dor göçünü, daha önce Yunanistan’dan kovu-lan ve tekrar yurtlar›na dönen Herakleso¤ullar›’na ba¤lamaktad›r. Ege Göçleri Yu-nanistan’da yaflayan di¤er topluluklar›n da Yunanistan içindeki hareketlili¤ine sah-ne oldu¤u gibi, bu topluluklar›n Yunanistan d›fl›na ç›karak Ege co¤rafyas›nda vehatta ötesindeki hareketlili¤ine de sahne olmufltu.

Akha merkezlerinin y›k›l›fl›n›n yan› s›ra Ege ve Dor Göçlerinin damgas›n› vur-du¤u M.Ö. 12. yüzy›lla birlikte Ege co¤rafyas›nda Tunç Ça¤› sona ermifl, Demir Ça-¤›’na geçilmifltir. Yeni dönemin bu flekilde adland›r›lmas›n›n nedeni çeflitli eflyalarile araç gereç ve silah yap›m›nda tuncun yan› s›ra yeni bir metal olarak demirin dekullan›lmaya bafllanmas›d›r.

Ege Göçleri, Kent-Devletleri ve

Kolonizasyon

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Bat› Anadolu’ya ilk gelenler Aioller idi. Yunanistan’daki Thessalia ve Boiotiabölgelerinden gelen Aioller, Lesbos Adas› ile Bat› Anadolu’nun kuzeydo¤u kesimi-ne (Edremit Körfezi ve civar›) yerlefltiler. Bu nedenle bu bölge Aiolis ad›n› ald›.Herodotos (I.149), on iki Aiol kentinden söz etmektedir. Bu kentler, Kyme (Alia-¤a-Nemrut Koyu), Larissa (Buruncuk Köyü), Neontheikhos (Yan›kköy), Temnos(Görece-Kayac›k Tepesi), Killa (Zeytinli Köyü yak›n›nda?), Notion (Ahmetbeyli),Aigiroessa (Kavakl›dere Köyü), Pitane (Çandarl›), Aigai (Köseler Köyü-Nemrutka-le), Myrina (Alia¤a-Kalabaktepe), Gryneion (Yeniflakran) ve Smyrna’d›r (‹zmir).Ancak bu son kent yani Smyrna sonradan Ionia’ya dahil olmufltur. Ayr›ca Kyme,Aiolis’teki baflka ufak kentlerin de kurucusuydu.

Daha sonra, Atina’n›n da yer ald›¤› Attika bölgesi ve Euboia Adas›’ndan yola ç›-kan Ionlar, Bat› Anadolu’nun orta kesimine yerlefltiler ve bölge onlar›n ad›ndandolay› Ionia ismini ald›. Kuflkusuz, Ion kolonizasyonu, Aiol kolonizasyonundansonra ama yine M.Ö. 10. yüzy›l sonlar›nda gerçekleflmiflti. Ionlar, Peloponnesos’unkuzeyindeki yurtlar›ndan sürülüp geçici bir süre Atina’da yerleflmifller ve gelene¤egöre Atina kral› Kodros’un o¤ullar›n›n liderli¤inde Bat› Anadolu’da bugünkü ‹zmirve civar›na göç etmifllerdi.

Ionia’n›n güney s›n›r› Büyük Menderes Irma¤›’na de¤in uzan›yordu. Herodo-tos’un (I.142) sözünü etti¤i on iki Ion kenti, Miletos (Balat), Myus (Avflar Köyü),Priene (Güllübahçe), Ephesos (Selçuk), Kolophon (De¤irmendere), Lebedos (Gü-müldür), Teos (S›¤ac›k), Klazomenai (Urla), Phokaia (Eski Foça), Khios (Sak›zAdas›), Erythrai (Ild›r›) ve Samos’tur (Sisam Adas›). Bu kentlere daha sonra onüçüncü kent olarak Smyrna dahil olmufltur. On iki Ion kenti, Panionion (Ionlar Bir-li¤i) çat›s› alt›nda bir birlik oluflturmufllard›. Dinsel ve siyasal nitelikli bu birli¤intoplant› yeri Priene topraklar›nda olup bugünkü Güzelçaml› mevkiindeydi. Birli-


Resim 2.1

Ege göçleri,Yunan dili velehçeleri.

Kaynak: P.Cartledge (ed.),(1998), s. 39.

¤in, üye kentlerin ba¤›ms›zl›¤›n› k›s›tlay›c› bir politikas› yoktu. Birli¤in kurulma ne-deni olarak baz› önde gelen Ion kentlerinin, Ephesos’un güneyindeki Melia/Meliehalk›na savafl ilân etmesi gösterilmektedir. Melia’daki Poseidon Helikonios Tap›na-¤› yeni federal merkezin ibadet merkezi olmufltu.

Son olarak da Dorlar, Bat› Anadolu’nun güneybat› köflesi ile karfl›s›ndaki ada-lara, özellikle Rhodos ve Kos’a (‹stanköy) yerlefltiler. Bu bölge, burada daha önceyaflayan Karlar’dan dolay› Karia ad›n› tafl›maktayd›. Karia’daki önemli Dor kentle-ri aras›nda Halikarnassos (Bodrum), Lindos (Rhodos Adas›’nda), Ialysos (RhodosAdas›’nda), Kameiros (Rhodos Adas›’nda), Kos (‹stanköy Adas›) ve Knidos’u (Dat-ça-Refladiye) sayabiliriz. Eskiça¤ yazarlar› Halikarnassos’u Yunanistan’›n Argolisbölgesindeki Troizen’den gelen göçmenlerin, Knidos’u ise Spartal›lar›n kurdu¤unubelirtir. Ionlar›n on iki kent-devleti gibi, Dorlar›n da alt› kentten (Heksapolis) olu-flan bir birlikleri vard› ve dinsel merkezleri Knidos topraklar› içinde bulunan Tri-opion Tap›na¤› idi. Herodotos’un anlatt›¤›na göre (I. 144) Halikarnassoslu Agasik-les, Apollon onuruna düzenlenen yar›flmalardan birinde kazand›¤› üçayakl› kaza-n›, âdet oldu¤u üzere tap›na¤a adamak yerine evine götürmüfl ve bu yüzden di¤erbefl Dor kenti, Halikarnassos’a tap›na¤›n kap›lar›n› kapatm›fllard›. Halikarnassos’unBirlik d›fl› kalmas›yla, Heksapolis, Pentapolis’e (Beflkent) dönüflmüfltü.

Aioller, Ionlar ve Dorlar Anadolu’nun hangi bölgelerine yerleflmifllerdi?

EGE’DE KARANLIK ÇA⁄Akha merkezlerinin Ege Göçleri sonras›nda ortadan kalkmas›ndan sonra, Ege dün-yas›nda ‘Karanl›k Ça¤’ veya “Yunan Orta Ça¤›” ad› verilen bir suskunluk dönemiyaflanm›flt›r. Kuflkusuz bu dönem, isminde yer ald›¤› gibi hiçbir zaman “karanl›k”bir dönem olmad›; yap›lan çal›flmalar bu dönemin siyasal ve kültürel yaflam›n› göz-ler önüne sermektedir. Kabaca M.Ö. 1100 ile 750/700 y›llar›n› aras›n› kapsayan budöneme iliflkin bilgilerimiz, ne yaz›k ki, çok azd›r. Bildiklerimiz daha çok Home-ros’un destanlar›na dayanmaktad›r. Karanl›k Ça¤, erken (M.Ö. 1100-900) ve geç(M.Ö. 900-750/700) olmak üzere iki evre alt›nda ele al›nmaktad›r. Karanl›k Ça¤’›nerken dönemi ayn› zamanda “Protogeometrik” Dönem, geç evresi ise “Geometrik”Dönem olarak adland›r›l›r. Bu adland›rmalar o dönemde imal edilen vazolardakisüsleme tarz›na göre yap›lm›flt›r.

Karanl›k Ça¤’›n nispeten “karanl›k” yani belirsiz olan dönemi, erken evresidir;geç evrede siyasal ve kültürel tablo biraz daha ayd›nlanm›flt›r. Erken evrede, önce-ki Akha merkezlerinde iskân›n devam etmedi¤i, Yunanistan’da nüfusun önemli öl-çüde azald›¤›, yaz›n›n (Linear A) kullan›lmad›¤›, ölülerin gömülmesi (inhumasyon)yerine yak›ld›¤› (kremasyon) anlafl›lmaktad›r. Ancak, geç evrede yerleflim yerleri-nin say›s›nda ve nüfusta art›fl oldu¤u anlafl›lmaktad›r; polis denen kent-devletleriile klasik dönem tap›naklar›n›n öncüleri de Karanl›k Ça¤’›n geç evresinde ortayaç›km›flt›r. Fenikelilerden al›nan sessiz harflere sesli harfler eklenerek Yunan alfa-besinin oluflturulmas› da geç evrede olmufltur. Bu nedenle Klasik Ça¤’daki siyasal,sosyal ve kültürel geliflimin tohumlar›n›n Karanl›k Ça¤’›n geç evresinde (özellikleM.Ö. 8. yüzy›l) at›ld›¤›n› söyleyebiliriz.

En erken tap›naklardan biri M.Ö. 8. yüzy›lda infla edilmifl olan Samos’taki Hera Tap›na-¤›’d›r.

232. Ünite - Ege Göçler i , Kent-Devlet ler i ve Kolonizasyon

Heksapolis: Anadolu’nungüney-bat› köflesinde Kos,Knidos, Halikarnasos ileRhodos Adas›’ndaki Lindos,Ialysos ve Kamirostaraf›ndan oluflturulan“Alt›kent” Birli¤i.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



YUNAN ALFABES‹ Tarihçi Herodotos (V.58), yaz›y› Yunanistan’a getirenin Fenikeli Kadmos oldu¤u-nu söylemektedir. Kuzey Suriye’de yaflayan Fenikelilerin 22 sessiz harften oluflanalfabe yaz›s›n› meydana getirmeleri M.Ö. 2. biny›l›n sonlar›nda (M.Ö. yak. 1100)gerçekleflmifltir. Yunanlar da, atalar› olan Akhalar›n kulland›¤› Linear B yaz›s›n›,Fenikeliler ile ticaret iliflkileri sonucunda daha da gelifltirmifller ve onlardan ald›k-lar› sessiz harfler ile Eski Yunan alfabesini oluflturmufllard›. Bu alfabe M.Ö. 8. yüz-y›l›n bafllar›ndan itibaren Yunanlarca kullan›lmaya bafllanm›flt›r (bu tarih 10. yüzy›-la kadar da ç›kart›lmaktad›r). Zamanla sessiz harflerin aras›na sesli harfleri yerlefl-tirip, yeni harfler de ekleyerek Eski Yunanca yaz›y› son flekline getirmifllerdir. Ön-celeri sa¤dan sola yaz›lan Eski Yunanca, daha sonra soldan sa¤a yaz›lmaya bafllan-m›flt›r. Yunan alfabesinin ilkel formuna ait yaz› örnekleri Dor lehçesinin konuflul-du¤u adalarda (Melos, Thera, Girit) günümüze kadar gelmifltir. 1989 y›l›nda ‹tal-ya’n›n Latium ovas›nda, Roma’ya birkaç kilometre uzakl›ktaki Gabii nekropolünde(mezarl›k) Eski Yunanca bir yaz›t bulunmufltur. Yaz›t, M.Ö. 8. yüzy›l›n ilk yar›s›natarihlenmekte olup bilinen en Eski Yunanca yaz›t olmas›n›n yan› s›ra, Yunanca’n›nM.Ö. 8. yüzy›l gibi erken bir tarihte ‹talya’ya kadar ulaflt›¤›n› göstermesi aç›s›ndanönemlidir. ‹talya’da Napoli Körfezi’nde yer alan Pithekoussai’daki bir mezarda bu-lunan ve M.Ö. 8. yüzy›l›n ikinci yar›s›na tarihlenen piflmifl topraktan kap üzerindeise “Ben Nestor’un kab›y›m...” yaz›s› bulunmaktad›r.

KENT-DEVLET‹

Ortaya Ç›k›fl› ve Karakteristik ÖzellikleriHer biri siyasal ve toplumsal olarak örgütlenmifl olan kent-devletleri uzun zaman-d›r Yak›n Do¤u’da mevcuttu. Ancak Yunan örnekleri gibi yayg›n de¤illerdi veuzun süre varl›klar›n› sürdürememifllerdi. Yak›n Do¤u’daki kent-devletleri ile EskiYunan kent-devletleri gerek kavramsal gerekse içerik olarak birbirinden farkl›d›r.Ege co¤rafyas›nda Yunan karakterli kent-devletlerinin ortaya ç›k›fl›, Akhalar›n sa-ray merkezli yerleflimlerinin çökmesinden sonra olmufltur. Ancak ilk zamanlardakent-devletleri s›n›rl› topra¤a sahip ve s›n›rl› say›da nüfusu bar›nd›ran küçük öl-çekli yerleflimlerken, zamanla büyümüfller ve Yunanlar için yeni bir yaflam alan›haline gelmifllerdir. Yukar›da vurgulad›¤›m›z gibi, geliflkin bir Yunan kent-devleti-


Resim 2.2

Eski Yunan alfabesi.

Boustrophedon: Öncesa¤dan bafllayarak solado¤ru yaz›lan ve dönüflümlüolarak (sa¤-sol) bu flekildedevam eden yaz› türü.

Ksi

PsiRho

Omikron

ne ancak Karanl›k Ça¤’›n son evresinde, M.Ö. 8. yüzy›lda, rastlanmaktad›r. M.Ö. 4.yüzy›l filozofu Aristoteles’e göre, insanlar›n birlikte iyi bir yaflam sürmeleri polis ad›verilen kent-devletinde mümkün olmufltu.

Eski Yunan siyasal ve toplumsal yaflam›n›n en karakteristik örgütlenifl biçimiolan kent-devleti, polis (ço¤ulu poleis) terimiyle ifade edilmektedir. “Politika” söz-cü¤ü de polis’ten türetilmifltir. ‹stihkâm edilmifl ba¤›ms›z bir devlet olan polis, hemkent merkezini (asty) hem de kendisine ba¤l› köylerin bulundu¤u k›rsal alan›(khora) kaps›yordu. Burada kent-devletinin merkezi ile k›rsal kesimi aras›nda or-taklafla bir yaflam (symbiosis) söz konusudur. ‹lk kent-devletleri belirli bir topra¤asahip, kendi kendine yeterli, tar›msal karakterli bir toplumsal yap› gösteriyordu.Kent-devletini genelde tek bir kent oluflturmakla birlikte, bazen birkaç kent ya dadaha ufak yerleflim biriminin bir araya gelerek bir kent-devletini meydana getirdi-¤ini görüyoruz (synoikismos). Esas olarak kamusal, dinsel ve özel olmak üzere üçyaflam alan›n›n bulundu¤u bir kent-devleti, Eskiça¤’da, devletin ad›ndan ziyadeiçinde yaflayan yurttafllar›n ad›yla an›l›rd› (örne¤in, Atina yerine Atinal›lar, Korint-hos yerine Korinthoslular gibi); bu da bize kent-devletinde yurttafllara verilen öne-mi göstermektedir.

Kent-devletlerinin fiziksel büyüklü¤ü ve demografik yap›s› de¤iflkenlik göster-se de kent-devletlerinde yaflayanlar kendilerini tek bir ulus olarak görüyordu. Ta-rihçi Herodotos’a (8.144) göre, Yunanlar›n paylaflt›klar› dört ortak unsur, atalar›,dilleri, dinleri ve adetleriydi. Yunan kökenli bu kent devletleri hiçbir zaman biraraya gelip tek bir Hellen (Yunan) devlet çat›s› alt›nda toplanmam›flt›r. Söz konu-su kent devletlerini bir arada tutan dil, din ve kültür birli¤iydi. Bu kent devletleriEski Yunanca’y› konufluyorlar; Homeros’un da anlatt›¤› tanr›lara (Zeus, Athena,Apollon, Artemis, Poseidon) inan›yorlard›. Sanat, mimarl›k, giyim kuflam, gelenek,görenek aç›s›ndan Eski Hellen dünyas› ile benzeflen bir kültürü paylafl›yorlard›. Bunedenle bir kent-devletinin yurttafl›, Akdeniz’in herhangi bir yerindeki kent-devle-tini ziyaret etti¤inde kendini evinde hissederdi.

Sosyo-ekonomik ve siyasal yap›s› itibariyle her kent-devletinin, yurttafllar›n›nsa¤l›kl› koflullarda ve eflit haklara sahip olarak yaflamalar›n› sa¤lamak için bir ana-yasas› vard›. Toplum, bu anayasaya göre düzenlenirdi. Yasama, yarg› ve yürütme-nin devlet organlar›ndaki da¤›l›m› ve ifllevleri de bu anayasa ile belirlenirdi. Birkent-devletinin sahip oldu¤u ya da olmak istedi¤i en önemli üç özellik ise a) bafl-ka devletlerin veya d›fl güçlerin egemenli¤inde olmamay› ifade eden ba¤›ms›zl›k(eleutheria), b) iç ifllerinde özgür olmay›, d›fl güçlerin müdahalesine maruz kalma-may› ve kanunlar›n› diledi¤i flekilde oluflturmay› ifade eden özgürlük (autonomia) vec) kendine yeterlilik / ekonomik ba¤›ms›zl›k (autarkeia) idi. Kuflkusuz kent-dev-letinin karakteristik özellikleri aras›na baflkalar› da konabilir. Örne¤in, M.S. 2. yüz-y›lda yaflayan Pausanias (X.IV.1), “agoras›z ve tiyatrosuz bir kent-devleti düflünü-lemeyece¤ini” yazmaktad›r. Keza, ba¤›ms›zl›k ilkesi göz önüne al›nd›¤›nda, sikkedarb›n›n da bir kent-devleti için önemli bir kriter olaca¤› aç›kt›r. Yukar›da, birkent-devletinin karakteristik özellikleri aras›nda s›ralanan tüm unsurlar› en k›saolarak “tam ba¤›ms›zl›k ilkesi”yle ifade edebiliriz.

Genel olarak bir kent-devleti etraf› surla çevrili ve akropolis ad› verilen yüksek-çe bir tepede kuruluyordu. D›flar›dan gelen sald›r›larda, surun d›fl›nda ikâmetedenler surun içine, hatta akropolise s›¤›n›yorlard›. Kent-devletindeki belli bafll›yap›lar aras›nda, ticari ifllevinin yan› s›ra sosyal bir ifllevi de olan agora, dini ibade-tin yap›ld›¤› bir veya birden fazla tap›nak, meclis binas› (bouleuterion), üst düzeydevlet yöneticilerin toplant› mekan› (prytaneion), gösteri oyunlar›, konser ve mü-


zik dinletileri için tiyatro ve odeion, e¤itime ayr›lm›fl olan gymnasion, güreflin ya-p›ld›¤› palaistra, atletizm yar›flmalar› ile araba yar›fllar›n›n yap›ld›¤› stadion ile ar-fliv binas› (metroon), darphane, sa¤l›k oca¤› ve hapishane gibi di¤er kamu yap›la-r› bulunuyordu. Mezarl›k (nekropolis) surlar›n d›fl›nda yer al›yordu. Ancak yukar›-da s›ralanan yap›lar›n tamam›, erken dönem (M.Ö. 8.-7. yüzy›l) kent-devletlerindeyoktu; baz›lar› zaman içinde eklenmifltir. Örne¤in, darphanenin varl›¤› sikkeninicad›yla iliflkili oldu¤undan, ancak M.Ö. 6. yüzy›l bafl›ndan itibaren söz konusudur.Kütüphane binalar› ise Hellenistik dönem kent-devletlerinin gözde mekânlar›d›r.

Kent-devletinin karakteristik özellikleri nelerdir?

Yönetim Biçimleri Geliflkin bir kent-devletinin M.Ö. 8. yüzy›ldan itibaren görüldü¤ünü vurgulam›flt›k.Yunan topluluklar›n›n henüz geliflkin kent-devleti modelinde örgütlenmedikleriama daha basit bir çat› alt›nda toplanm›fl olduklar› dönemde (M.Ö. 11.-9. yüzy›l-lar), söz konusu kent-devletleri basileus (ço¤ulu basileis) ad›n› tafl›yan krallar tara-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3Resim 2.3

Atina Akropolisi,çizim. Akropolis,bir kent-devletindekamu binalar› iletap›naklar›n yerald›¤› yüksekkesimdi.

Kaynak: Blois-Spek(1997), s. 112.

f›ndan yönetiliyorlard›. Di¤er bir deyiflle kent-devletlerindeki ilk yönetim flekli mo-narfliydi. M.Ö. 4. yüzy›l filozofu Aristoteles bu dönemden övgüyle söz eder. Onagöre ilk dönemlerde erdemli, ak›ll› ve üstün insanlar›n kendilerini yasalar›n üstün-de görerek kral olarak atanmalar› adil ve hakl›d›r.

Önceleri basileus denen krallar›n yönetiminde olan Hellen kent-devletlerindegiderek zengin bir s›n›f›n (aristokratlar›n) olufltu¤unu görüyoruz. Homeros’unOdysseia destan›nda Phaiaklar Kral› Alkinoos’un yan›nda on iki aristokrat vard›r.Yani, önceleri krallar tek bafllar›na hüküm sürerken, zamanla yanlar›na aristokrat-lar› da alm›fllard›r. Kent devletlerinin geliflmeye bafllamas›yla krallar yönetim me-kanizmas›n›n d›fl›nda kalmaya bafllam›fllar ve yerlerini aristokratlara terketmifller-dir. Ege dünyas›nda pek çok yerde krallar M.Ö. 8. yüzy›ldan itibaren ortadan kalk-maya bafllam›flt›r. Krall›¤›n sürdü¤ü tek yer Sparta idi. Burada önceleri bir kral hü-küm sürerken, daha sonra iki kral yönetime ortak olmufllard›r. Özetle, M.Ö. 7. yüz-y›lda, siyasal örgütlenmelerdeki de¤ifliklikle kent-devletlerindeki monarflik yap›-n›n, yerini, aristokratlar›n söz sahibi oldu¤u aristokratik nitelikli oligarflik yönetimbiçimine b›akt›¤›n› söyleyebiliriz. Baz› kent-devletlerinde önde gelen aristokratlariçin farkl› bir isim kullan›lm›flsa da, genelde arkhon ad› veriliyordu.

Bu arada birçok kent-devletinde tiranlar›n egemenli¤ini görüyoruz. Tiran söz-cü¤ünün kökeni, Lydia dilinde “bey” ya da “efendi” anlam›na gelen tyrannos’a(zorba-despot) dayanmaktad›r. Esas olarak M.Ö. 7. ve 6. yüzy›llarda görülen tiran-lar, genellikle toplumun soylu ve zengin s›n›f›ndan ç›k›yor ve afla¤› tabakan›n des-te¤ini alarak yönetimi ele geçiriyordu. Baz› kent-devletlerinde tiranlar, krall›kla de-mokratik yönetim aras›ndaki geçifl sürecinde ortaya ç›km›fllard›r. Tiranlar ilk za-manlarda egemen olduklar› kent-devletlerinde iyi ifller yap›yorlard›. Kentlerininimar› için çal›fl›yorlar, halk›n sevgisini kazan›yorlard›. Fakat, giderek, yönetimi zor-la ele geçirmelerinin verdi¤i hoflnutsuzluk ve diktatör gibi davranmalar› nedeniylehalk›n sevgisini yitirmifller ve demokrasiyi yerlefltirmeye çal›flan kent-devleti yap›-s› içinde “istenmeyen kifliler” olarak kabul edilmifllerdir. Nitekim daha sonra, Ati-na’daki demokrasi rüzgârlar›n›n da etkisiyle, tiranlar kovulmufl ve demokratik yö-netimler kurulmufltur.

M.Ö. 6. yüzy›l sonlar›nda Atina’da demokratik yönetimin kurulmas›yla, di¤erkent-devletleri de demokratik yönetim fleklini benimsemifllerdir. Demokratik yö-netimde devletin bafl›nda art›k kral, aristokratlar ve tiran yer almamakta, yönetimdo¤rudan halk›n elinde bulunmaktad›r. Demokrasi, demos (halk) ve kratos / kra-tia (güç) sözcüklerinden türetilmifl olup “halk egemenli¤i” demektir. Demokrasi-nin temeli, Eski Hellen kent-devletlerinde at›lm›flt›r; çünkü Eskiça¤›n daha öncekidevirlerinde Do¤u devletlerinin bafl›nda bulunan ve kendini tanr›n›n temsilcisi,hatta tanr› olarak kabul eden hükümdar ile ona kay›ts›z flarts›z ba¤l› uyruklardanmeydana gelen devlet yap›s› karfl›s›nda, Bat›’daki kent-devleti yap›s› demokratikbir anlay›fl›n ürünü idi. Bir yönetim biçimi olarak demokrasi (demokratia) ilk kezHerodotos’un (M.Ö. 5. yüzy›l) eserinde geçmektedir.

Antik Ça¤’da demokrasi, her zaman yüceltilen ve g›pta ile bak›lan bir yönetimflekli olarak görülmüyordu. Demokrasinin; Herodotos, Perikles ve Sokrates gibi ta-raftarlar› varsa da, Aristophanes, Ksenophon, Platon ve Aristoteles gibi güçlü mu-halifleri de vard›. Demokrasiye karfl› olanlara göre ancak soylular, zenginler ve e¤i-timliler devleti iyi bir flekilde yönetebilirdi; devlet yönetimi cahil halk tabakas›naya da “ayaktak›m›na” b›rak›lamayacak kadar ciddi bir iflti. Bu nedenle demokrasikarfl›t› ayd›nlarda, demokratik yönetimin zamanla okhlokratia denen “avam yöne-timine” dönüflerek dejenere olaca¤› endiflesi vard›.


Yönetim Kurumlar› fiehir Dan›flma ve ‹dare Meclisi (Boule) ile Halk Meclisi’nin (Ekklesia) ilk zaman-lardan itibaren kent-devletlerindeki varl›¤› bilinmektedir. Ancak her iki meclisin deifllevi demokratik yönetimlerde daha fazla hissedilir olmufltur. Eski Hellen siyasalyaflam›n›n en önemli kurumu olan Halk Meclisi, tüm “erkek” yurttafllar›n kat›ld›¤›ve Boule’nin ald›¤› kararlar›n onayland›¤› bir meclisti. Halk Meclisi’ne tüm özgürerkek yurttafllar kat›ld›¤›ndan çok büyük bir alana ihtiyaç vard›. Bu nedenle birkent-devletinde Halk Meclisi binas›, yani Ekklesiasterion bulunmazd›. Yurttafllar(politai) daha ziyade agora veya tiyatro’da ya da kentin hemen d›fl›ndaki uygun biraç›k alanda toplan›rd›. Ancak, Roma ‹mparatorlu¤u Dönemi’nde Lykia bölgesinde-ki Trebenna’da ve Pamphylia bölgesindeki Perge’de Halk Meclisi binas›n› iflareteden yaz›t parçalar› bulunmufltur. Kuflkusuz, Roma ‹mparatorlu¤u Dönemi’ndeHalk Meclisi -Klasik ve Hellenistik Ça¤lara göre- daha sembolik bir karakter tafl›-makta olup bu meclise az say›da yurttafl›n kat›l›m› söz konusuydu. Teorik olarakayda iki veya üç defa toplanan Halk Meclisi’ne 18 (veya 20) yafl›n› doldurmufl veba¤l› olduklar› kabile teflkilat›na (ör. demos, phyle, hakatostys) kay›tl› olan erkekyurttafllar›n tümü kat›labiliyordu. Halk Meclisi, yasama ve yarg› gücünü elinde tu-tan bir siyasal organ olup iç ve d›fl politika meselelerini görüflürdü; savafl ve bar›-fla karar verme, kanun yapma, magistratlar›n seçimi, yarg›lama ve sürgüne gönder-me kararlar› Halk Meclisi’nin yetki ve sorumlulu¤undayd›.

Bir di¤er önemli meclis olan Boule, kent-devletini oluflturan yurttafllar›n ba¤l›oldu¤u kabile teflkilatlar›ndaki temsilcilerin oluflturdu¤u bir meclisti. Bu meclisHalk Meclisi’nin yönetim kurulu gibi iflliyor ve yürütme gücünü elinde tutuyordu(modern anlamda hükümet gibi). Halk Meclisi’nde görüflülecek maddeleri haz›rla-yan Boule, yurttafllar›n oluflturdu¤u kabilelerden belli say›da kiflinin kat›ld›¤› birmeclistir. Üyelerinin kura ile belirlendi¤i Boule’ye devam eden yurttafllar olgunyaflta (30 yafl›n üstü) olmak zorundayd›. Genelde bir y›l, nadiren iki y›l görev ya-parlard›. Kent-devletlerinde al›nan kararlarda iki meclisin ad› birarada an›l›rd›.Boule’nin, Ekklesia’n›n gündemini haz›rlamas›n›n yan› s›ra, Ekklesia’da al›nan ka-rarlar›n yürütülmesini de sa¤lad›¤› anlafl›lmaktad›r. Devlet ifllerinin aksamadan sür-dürülmesi gerekti¤inden Boule, normalde, hergün toplan›rd›. Perikles zaman›ndaal›nan bir kararla Boule üyelerine ücret ödenmeye bafllad›.

Genelde Boule’ye bitiflik yer alan Prytaneis ise Boule’nin alt komisyonu olarakgörev yapard›. Devletin tüm acil iflleri önce Prytaneis taraf›ndan ele al›n›rd›. Pryta-neis’in toplant› yeri Prytaneion ad› verilen yuvarlak planl› (tholos) bir mekand›;Prytaneis’in üyeleri 24 saat görev yapar ve tüm masraflar› devlet taraf›ndan karfl›-lan›rd›. Boule’yi ve gerekirse Halk Meclisi’ni toplanmaya davet etmek Prytaneis’ingöreviydi. Devlet misafirleri ve olimpiyat flampiyonlar› burada a¤›rlan›r, kutsal ate-flin sürekli yanar kalmas› sa¤lan›rd›.

MagistratlarMeclislerden sonra bir kent-devletinde en büyük güç yüksek devlet memurlar›olan magistratlardayd›. Kamu ad›na görev yapan bu kifliler devletin önemli mev-kilerinde görev al›rd› ve devletin iflleyiflinden sorumluydular. Magistratlar kura ileseçilirdi; ancak askeri komutanlar ve maliyeciler Halk Meclisi taraf›ndan oylanarakseçilirdi. Bafl magistrat, hükümetin bafl›yd› ve baz› durumlarda y›la ad›n› vermek-teydi (eponim). Bafl magistrat genelde “arkhon” olarak an›lmaktad›r (ör. Atina’da).Ancak, arkhonluk d›fl›nda bafl-magistratl›k unvanlar› da vard›. Örne¤in, Ionia,


Lydia, Karia ve Phrygia bölgelerindeki kent-devletlerinde devletin bafl› Stephanep-horos iken; Pamphylia, Pisidia ve Oval›k Kilikia’da Demiurgos; Lydia ve yine baz›Ionia kentlerinde Prytanis idi. Magistratlar›n yayg›n görev süresi bir y›l olmas›nara¤men daha k›sa süreli olanlar da vard›. Görevi sona eren magistrat, görevde bu-lundu¤u süredeki icraat›n›n ve kamu kaynaklar›n› nas›l kulland›¤›n›n hesab›n› ver-mek zorundayd›. Günümüz devletlerindeki bürokratlar gibi, uzun y›llar ayn› göre-vi yapmak gibi bir durum söz konusu de¤ildi. Her yurttafl, yaflam›n›n belli bir y›-l›nda bir devlet görevini üstlenece¤ini bilirdi.

Eponim magistrat, y›la ad›n› veren magistrat› ifade eder.

HalkKent-devletinde yaflayan halk›n tamam›n›n Eski Yunanca’daki karfl›l›¤› demos’tur.Ancak, sadece yurttafllar da demos olarak adland›r›labildi¤i gibi yurttafllar›n olufltur-du¤u Halk Meclisi de demos olarak adland›r›lmaktayd›. Kent-devletinde, nüfusungörece az k›sm›n› özgür erkek yurttafllar olufltururken, di¤er büyük k›sm›n› onlar›neflleri ve çocuklar›, kentte yaflayan yabanc›lar (metoikoi) ve köleler oluflturuyordu.Örne¤in M.Ö. 5. yüzy›lda Atina’n›n nüfusu, 170.000’i yurttafllar ve aileleri, 30.000’ikente sonradan gelip yerleflen yabanc›lar ve 100.000’i de köle olmak üzere toplam300.000 kifli olarak tahmin edilmektedir. Kad›nlar yurttafl say›lmad›klar›ndan ve po-litik haklardan mahrum bulunduklar›ndan, kent-devleti ironik olarak “erkekler ku-lübü” olarak da nitelendirilmektedir. Yurttafll›k kriterleri bir kent-devletinden di¤e-rine de¤iflkenlik gösterebilmektedir. Bu kriterler aras›nda, ebeveyinden birinin ve-ya her ikisinin o kent-devletinin yerlisi olmas› ve soyluluk say›labilir.

Peloponnesos (Mora) Yar›madas›’ndaki Sparta’n›n halk› esas olarak Sparta’daikamet eden yurttafllar (Spartal›lar), kentin civar›nda oturan yar›-yurttafllar (perioi-koi ) ve topra¤a ba¤l› bir tür yar›-köle (devlet kölesi) s›n›f›n› oluflturan heilotes ’tenolufluyordu. Sparta nüfusunun önemli bir k›sm›n› oluflturan heilotlar, tar›mla u¤-raflmakta ve ald›klar ürünü Spartal›lara vermekteydiler. Say›ca heilotlardan az olanSpartal› erkek yurttafllar da onlar› egemenlik alt›nda tutabilmek için kat› bir yöne-tim uyguluyorlard›. Periokoi olarak adland›r›lan, çevre köy ve kasabalarda oturan-lar ise kölelefltirilmemifllerdi; yurttafll›k haklar›na sahiptiler.

AT‹NA’NIN S‹YASAL VE TOPLUMSAL YAPISI Kent-devletlerinin geliflmeye bafllamas› sonucu, buralarda oturan zengin ve soylus›n›f ile halk tabakas› aras›nda sürtüflmeler bafllam›flt›r. Halk›n orta ve afla¤› s›n›f›,yasalar›n ya da toplum yaflam›n› düzenleyen kurallar›n, âdetlere, gelenek ve göre-ne¤e göre yorumlan›p uygulanmas›ndan hoflnut de¤ildi; çünkü bu flekilde soylus›n›f›n dedi¤i oluyor ve görece hukuk kurallar› daha çok soylu s›n›f›n ifline yar›yor-du. Yasalar›n yaz›l› hale getirilmesini isteyen toplumun afla¤› kesiminin, aristokratkesim ile yapt›¤› mücadele olumlu sonuç vermifltir. Böylece kanunlar›n yaz› ilesaptanmas› sonucu herkes, hangi tür suça ne ceza verilece¤ini ya da nelerin suçsay›l›p say›lmayaca¤›n› ö¤renmifltir. Âdeta tanr› buyru¤u olarak kabul edilen vearistokratlar›n ifline yarayan sözlü yasalardan (thesmoi), toplumun her kesimininsosyal ve siyasal yaflam›n› adil bir flekilde düzenleyen yaz›l› yasalara (nomoi) ge-çifl, demokrasi için de önemli bir ad›md›. Adalet kavram›nda çifte standart endifle-si bundan böyle kalk›yordu. fiunu da vurgulamak gerekir ki, yasalar›n yaz›l› hâlegetirilmesi önceki Eski Do¤u toplumlar›ndan biliniyordu.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Drakon En eski yasa koyucular (nomothetai ) aras›nda Atinal› Drakon’u (M.Ö. yak. 624 /621) gösterebiliriz. M.Ö. 7. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda bafl gösteren yönetim ve ikti-dar sorununa, ekonomik koflullardaki s›k›nt› da eklenince, Atina, toplumsal-siyasalbir krize düflmüfltü. Sorunlar›n üstesinden gelmek için radikal ad›mlar at›lmas› ge-rekiyordu. ‹flte bu noktada, topluma yeni bir düzen vermek üzere Drakon’un orta-ya ç›kt›¤›n› görüyoruz. Atina kanunlar›n› ilk kez bir sisteme ba¤layan ve de yaz›l›hale getiren Drakon idi. Ancak bu yasa koyucunun ad›ndan baflka bir bilgiye sa-hip de¤iliz. Drakon, esas olarak adam öldürme ve tecavüz suçlar›na verilecek ce-zalar› belirlemifltir; verilecek cezalar ise oldukça a¤›r idi. Bu nedenle Drakon için,“yasalar›n› kanla yazd›” yak›flt›rmas› bile yap›lm›flt›. Drakon, ayn› zamanda, kastenadam öldüren ile istemeden öldürene verilecek ceza aras›nda bir fark olmas› ge-rekti¤ini ortaya koyan ilk kifliydi. Kasten öldürmede ölüm cezas› verilirken, önce-den tasarlanmadan gerçeklefltirilen bir öldürme olay›nda verilecek ceza yaln›zcasürgündü. Drakon yasalar›, aristokrasinin halk›n üzerindeki gücünün ifadesiydi.

Solon Di¤er bir yasa koyucu olarak Atinal› soylu devlet adam› ve ozan Solon’un M.Ö. 6.yüzy›l bafllar›nda yapt›¤› reformlar çok önemlidir. Halk›n afla¤› tabakalar›ndakihoflnutsuzlu¤un ciddi boyutlara ulaflt›¤› bir s›rada Atinal›lar, M.Ö. 494 y›l›nda So-lon’u arkhon (devlet baflkan›) seçtiler. Kendisinden devletin içine düfltü¤ü ekono-mik ve politik sorunlar› çözmesi istendi. Solon, Areopagos Meclisi’nin de deste¤i-ni alarak, bu tarihten itibaren reformlar› tasarlamaya ve uygulamaya bafllad›. So-lon’un reformlar› iki alanda gerçeklefltirildi: ekonomi ve toplum (anayasa).

Ekonomi alan›nda: M.Ö. 6.-5. yüzy›l Attika’s›nda toprak sahibi aristokrat aile-lerin (eupatridai) fakir halk›n s›rt›ndan zenginleflti¤i ve güçlerini art›rd›¤› bir ger-çekti. Fakirler ya da orta s›n›f aleyhine bozulan dengeyi kurmak için Solon, önceköylünün borçlar›ndan dolay› toprak ve özgürlü¤ünü kaybetmesini önlemifl, borç-lar›n ödenmesinde köylünün lehine bir düzenleme yapm›fl ve hatta bir k›s›m borç-lar› tamamen silmifltir. Borçlar›n tamamen silinmesi, seisakhtheia (yükten, külfet-ten kurtulmak) olarak adland›r›lm›flt›. Borcundan dolay› köle olanlara da özgürlük-leri yeniden verilmiflti. Yapt›¤› toprak reformu ile de halk›n sevgisini kazanm›flt›r.Solon, bir anlamda, aristokratlar›n gücünü k›s›tlamaya çal›fl›yordu.

Solon, ayr›ca, Atina’n›n ekonomik sorunlarla karfl› karfl›ya kalmamas› için, o za-mana de¤in sikke darb›nda kullan›lan Attika a¤›rl›k ve ölçü sisteminin yerine, da-ha elveriflli olan Euboia a¤›rl›k sistemini getirmifl; ülkenin gereksinimi do¤rultusun-da, zeyinya¤› d›fl›nda di¤er tar›m ürünlerinin ihrac›n› yasaklam›flt›r. Çünkü Atina’dazeytinya¤› üretimi çok fazlayd› ve bu fazlal›¤›n iç piyasada tutulmas› gereksizdi;ayr›ca di¤er ihraç mallar›n›n Attika d›fl›nda, Attika’da oldu¤undan daha yüksek fi-yatla sat›lmas›n›n önüne geçilmesi amaçlanm›flt›.

Atina d›fl›nda yaflayan yetenekli ustalar ve zanaatkârlar›n Atina’da yerleflme-leri için özendirici önlemler al›nd›; böylece ticaret ve rekabetin canland›r›lmas›hedefleniyordu.

Toplum Düzeni (Anayasa): Solon, ayn› zamanda anayasada da yeni bir dü-zenleme yaparak yurttafllar› soyluluk de¤il, fakat servetlerine göre dört s›n›fa ay›r-d›. Servet ölçüsü olarak y›lda kaç kile /ölçek (medimnos) bu¤daya ya da ayn› de-¤erde baflka ürüne veya paraya sahip olduklar› esas al›nd›. 1 medimnos, 38 kilog-ram veya 50 litre demekti. Bu dört s›n›f ve servetleri flöyledir:


1. Pentakosiomedimnoi: 500 medimnoi ve üstü2. Hippeis (Atl›lar): 300-500 medimnoi3. Zeugitai (küçük çiftçiler): 200-300 medimnoi4. Thetes (fakir köylüler, topra¤a ba¤l› köleler ve iflçiler): 200 medimnoi alt›

1. ve 2. s›n›ftaki yurttafllar yüksek devlet memurluklar›na (arkhon’luk) ve Are-opagos’a (aristokratlar meclisi); 3. s›n›f yurttafllar ufak memurluklara ve DörtyüzlerMeclisi’ne (Boule); 4. s›n›f yurttafllar ise Halk Meclisi’ne (Ekklesia) ve Heliaia’ya(bir tür halk mahkemesi) seçilebiliyorlard›. Askerlik hakk› yaln›zca ilk üç s›n›fa ve-rilmiflti; thetes askerlikten ve her türlü vergiden muaf tutulmufltu.

Bu yeni düzende dokuz arkhon görevlendirildi. Arkhonlu¤a seçilme pentako-siomedimnoi s›n›f›ndan herkese aç›kt› (belki hippeis s›n›f›na da). Eski arkhonlarhâlâ Areopagos Meclisi’ne do¤rudan girebiliyordu. Fakat Meclis yavafl yavafl aris-tokratik kompozisyonunu kaybediyordu; Solon da bunu istiyordu.

Solon, yarg› yönetiminde de tamam›yla radikal bir reform yapt›. Yeni bir mah-keme (heliaia) sistemi kurdu; mahkemede jüri olmak dört s›n›fa da aç›kt›. Heryurttafl, arkhonlardan birinin karar›n› bu mahkemeye götürebilirdi. Olas›l›kla mec-lisin bir parças› gibi çal›fl›yordu; hatta tüm meclis bir mahkeme olarak da toplana-biliyordu.

Solon’un reformlar› toplumu ve dolay›s›yla kent-devletini ileriye götürecek ni-telikte olmas›na karfl›n, çok geçmeden demokratikleflme sürecinde yeni sorunlarortaya ç›km›fl ve düzenlemelerin uygulanmas›nda aksakl›klar bafl göstermifltir.Borçlar, Solon’un kanunuyla kald›r›lsa da birçok çiftçi yeterli sermayeye sahip ol-mad›¤› ve borç almak zorunda kald›¤› için çok geçmeden kendisini tekrar borç ba-ta¤›nda buldu. Köle olmasalar da borçland›klar› zenginlere ba¤›ml›yd›lar. Solon’unreformlar›yla Atina toplumundaki yaraya bir anlamda neflter vurulmufl ama ameli-yat henüz baflar›ya ulaflmam›flt›.

Tiran Peisistratos ve O¤ullar›Atinal› Tiranlar›n en ünlüsü hiç kuflkusuz Peisistratos’tu. Üç kez tiranl›¤› ele geçi-ren Peisitratos’un son tiranl›k dönemi M.Ö. 546-527 y›llar› aras›na rastlar. Peisistra-tos zaman›nda Atina en parlak dönemlerinden birini yaflad›. Solon’un anayasas›n›yürürlükte b›rakan Peisistratos, köylünün ve fakirin haklar›n› gözetmifl, Atina’daönemli bay›nd›rl›k faaliyetlernde bulunmufltur. Athena onuruna dört y›lda bir ya-p›lan Panathenaia fienlikleri onun zaman›nda bafllam›fl; Homeros destanlar› onunzaman›nda yaz›l› hale getirilmifltir. Peisistratos’un ölümünden sonra o¤lu Hippiastiran oldu. Bu arada Alkmaeonidlerin bafl›na Megakles’in o¤lu Kleisthenes geçmifl-ti. Alkmaeonid ailesi Peisistratos’un ölümü üzerine Atina’ya dönmüfl olmal›yd›.Kleisthenes M.Ö. 525’te arkhon oldu. M.Ö. 514 yaz›nda Tiran Hippias’›n kardefliHipparkhos, Harmodios ve Aristogeiton adl› iki genç aristokrat taraf›ndan Panat-henaia Festivali s›ras›nda öldürüldü. Fakat suikasti düzenleyenlerden Harmodiosda Hipparkhos’un muhaf›zlar› taraf›ndan öldürüldü; Aristogeiton ise tutukland› vesonra da öldürüldü. Kardefli öldürülen Hippias bir süre sonra Atina’y› terk etmekzorunda kald› ve sonunda Pers Kral› Dareios’a s›¤›nd›. Bu kriz Kleisthenes’e yara-d›; Atina’n›n yeni lideri oldu.


Kleisthenes ve Demokrasi Kleisthenes’in M.Ö. 508 y›l›nda haz›rlam›fl oldu¤u reformlar›n›n özünde aristokrat-lar›n ya da soylular›n devlet yönetimindeki tekelini k›rmak yat›yordu. Kleisthenes,yurttafllar› co¤rafi nitelikli on kabileye (phyle/genos) ay›rm›flt›. Bu on kabile, Ati-na’n›n içinde yer ald›¤› Attika bölgesinin kent, k›y› ve iç bölge olmak üzere üç yö-netim bölgesine ayr›lmas› ile ortaya ç›k›yordu. Her bölge de “üçte bir” (trittys) an-lam›na gelen on bölüme ayr›ld›. Böylece her 30 trittys, biri kentten, biri k›y›dan,biri de iç bölgeden olmak üzere (üçer üçer) kur’a çekilmek suretiyle birlefltirildi.Yani kentte 10 trittys, k›y›da 10 trittys ve iç bölgede 10 trittys oluflturulmufl ve so-nunda 10 kabile (phyle) elde edilmifl oldu. Demos’lar tar›msal topraklara sahip yer-leflim birimleriydi. Her demos kendi aras›nda toplan›yordu. Bundan böyle yurttafl-lar soyad› olarak, önceden oldu¤u gibi ait olduklar› phyle / genos, klan ya da süla-lenin ad›n› de¤il, bulunduklar› demos’un ad›n› alacakt›. Demos’a kayd›n› yapt›ran›nbir anlamda yurttafll›¤› onaylanm›fl oluyordu. Toplumun bu flekilde bölünmesin-den amaçlanan, u¤rafl alanlar› farkl› olan gruplar›n (kente zanaatkârlar ve tüccar-lar; iç bölgede tar›m ve hayvanc›l›kla u¤raflan çiftçiler; k›y›da denizciler ve bal›kç›-lar) bir araya getirilmesi ve Timokratik düzene son verilmesidir.

Solon zaman›nda kurulan 400 kiflilik Boule’nin üyeleri Kleisthenes zaman›nda500 kifliye ç›kar›lm›flt›r. Boule 30 yafl›n üstü 500 yurttafltan olufluyordu ve 10 kabi-lenin her birinden 50 üyesi vard› (10 x 50 = 500). Boule üyeli¤i bir y›ll›k idi ve ay-n› kifli üst üste iki y›l Boule’ye üye olamazd›; fakat yaflam› boyunca iki kez Bouleüyesi olabilirdi. Solon zaman›nda oldu¤u gibi Kleisthenes zaman›nda da thet’lerBoule’ye giremezdi. Boule üyeleri görev süresince askerlikten muaft›lar. Devlet ifl-lerinde kesinti olmamas› için her kabileden oluflan 50 Boule üyesi 36 günlük dö-nemler halinde s›rayla daimi komite gibi çal›fl›rd›. Bu daime komite Prytaneis ad›-n› tafl›makta olup komitenin 50 üyesi Bouleuterion’a bitiflik yer alan tholos planl›Prytaneion binas›nda toplan›rd›. Prytaneis, hergün kur’a ile bir baflkan seçerdi veo baflkan 24 saat orada bulunurdu. O günün baflkan›, o gün toplanan Boule’ye debaflkanl›k ederdi; e¤er Halk Meclisi’nin toplant›s›na denk gelirse ona da baflkanl›kederdi. Atina’daki Halk Meclisi üyeleri, kalabal›k olduklar›ndan, Pnyks Tepesi’ndetoplan›rd›.

Atina’da demokratik rejimin kurucusu olarak kabul edilen Kleisthenes, ayr›ca,demokratik sürecin tiranlarca bir kez daha kesintiye u¤rat›lmamas› için Halk Mec-lisi’ne yetki vererek, onun y›lda bir kez “Çanak Çömlek Mahkemesi” (ostrakopho-ria) olarak çal›flmas›na olanak sa¤lam›flt›r. Böylece yurttafllar, aralar›nda tiranl›¤aheveslenen kiflilerin adlar›n› çanak çömlek parçalar› (ostrakon’lar) üzerine kaz›ya-rak o kiflinin deflifre olmas›n› sa¤l›yorlard›. Ostrakismos denen bu uygulamada,kuflkulu kiflinin ad› yeter ço¤unluk olan 6000 yurttafl›n büyük ço¤unlu¤u taraf›n-dan yaz›lm›fl ise, o kifli herhangi bir varl›k ve onur kayb›na u¤ramaks›z›n 10 y›l içinkent d›fl›na sürülüyor; baflkaca bir ceza verilmiyordu. Atinal› devlet adam› ve ko-mutanlardan Themistokles, Kimon ve Alkibiades de bu mahkeme karar› ile Atinad›fl›na sürgüne gönderilmiflti. Atina agoras› ve Kerameikos kaz›lar›nda çok say›daostrakon (ço¤ulu ostraka) bulunmufltur.

Çanak Çömlek Mahkemesi’nin amac› neydi?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

KOLON‹ZASYON

Tan›m›Bir toplumun ya da bir kent-devleti halk›n›n tar›msal veya ticari faaliyetlerde bu-lunmak için kendi s›n›rlar› d›fl›nda elveriflli topraklar› yurt edinmesine ve bu süre-ce “kolonizasyon” denir. Eski Hellen kolonileri, genellikle ana kentlerden uzak,denizafl›r› yerlerde kurulmufllard›r. Daha önce gördü¤ümüz gibi, “Dor istilas›” ne-deniyle Ege Denizi’ni aflarak güneye inen ve Yunanca konuflan kimi topluluklarburalarda elveriflli bulduklar› topraklara yerleflmifllerdi. Her ne kadar ilk denizafl›r›iskan faaliyetleri bir kolonizasyon hareketi olarak kabul edilebilirse de gerçek ko-lonizasyon, Eskiça¤ tarihi literatürüne “Büyük Kolonizasyon Dönemi” olarak ge-çen; Ege, Marmara, Akdeniz ve Karadeniz k›y›lar›nda çok say›da koloninin kurul-du¤u, M.Ö. 750-550 y›llar› aras›na iliflkin 200 y›ll›k uzun bir süreçtir.

NedenleriKolonizasyonun birkaç nedeni vard›r. Bunlardan biri, tar›m yap›labilecek toprak-lara olan gereksinimdi. Bu tür nedenlerle kurulmufl koloniler “tar›msal” nitelikliidiler. Bir baflka neden, kendi ülkelerindeki olanaks›zl›klar idi. Yani kendi kendi-ne yeterli olabilmek için öz kaynaklara sahip olmamak, yaflam koflullar›n› zorlaflt›-r›yordu. Bu nedenle, ticari faaliyetlerde bulunarak geliflmek istiyorlard›. Bu tür ne-denlerle kurulmufl koloniler “ticari” nitelikli idiler. Antik kaynaklarda kolonizasyonnedenlerine ait baz› bilgiler bulmak mümkündür. Bunlar aras›nda, k›tl›k, düflmantaraf›ndan bozguna u¤rat›lma, komflular›yla geçimsizlik, yo¤un nüfus art›fl›, madenyataklar›na sahip olma arzusu bulunmaktad›r. Dolay›s›yla, kolonizasyonu tek birnedene ba¤lamak do¤ru de¤ildir.

Sonuçlar› Kolonizasyonun sonuçlar› ise, Yunanlar›n yabanc› ülke halklar› ile kaynaflmas›,kendilerinden farkl› dil konuflan insanlar› (barbaroi ) ve onlar›n kültürlerini tan›-malar›, Yunan kültürünün yay›lmas› ve yabanc› kültürlerden etkilenmesi, Ege veAkdeniz dünyas›ndaki ticaretin yo¤unlaflmas›d›r. M.Ö. 7. yüzy›l›n sonunda LydiaKrall›¤›’nda icad edilen sikkenin Ege ve Akdeniz dünyas›ndaki h›zl› yay›l›m› da ko-lonizasyonun bir sonucudur. Havuzun kenar›ndaki kurba¤alara benzetilen kent-devletleri ve kolonilerle Klasik ve Hellenistik Dönem Akdeniz dünyas› adeta üni-ter bir kültür co¤rafyas›n› and›r›yordu.



Ege ve Dor Göçleri ile kolonizasyon kavramlar›-n› aç›klamaEge Göçleri MÖ 13. yüzy›l sonu-12 yüzy›l baflla-r›ndan itibaren meydana gelmifl olup göçlerdeiki nüfus hareketi öne ç›kmaktad›r: Deniz Ka-vimleri ve Dorlar. Ancak, zamanla Yunanis-tan’dan Bat› Anadolu k›y›lar›na da göçler olmufl,Aioller, kuzeybat› Anadolu’ya (Edremit Körfezive civar›na); Ionlar, Bat› Anadolu’nun orta kesi-mine (kabaca ‹zmir ili ve civar›na), Dorlar iseAnadolu’nun güneybat› köflesine (kabaca Mu¤laili) yerleflmifllerdi. Böylece Bat› Anadolu k›y›la-r›nda ve hemen hinterland›nda çok say›da Yu-nan kent-devleti kurulmufl oldu. Bu kent-devlet-lerinin bulundu¤u bölgelerde, onlar›n konufltu-¤u lehçeler (Aiol, Ion ve Dor) egemen oldu. Ko-lonizasyonda ise (her ne kadar bir göç olay› ger-çekleflse de) göç olgusunun ötesinde bir anlamvard›r. Bir toplumun ya da bir kent-devleti halk›-n›n tar›msal veya ticari faaliyetlerde bulunmakiçin kendi s›n›rlar› d›fl›nda elveriflli topraklar› yurtedinmesine ve bu sürece “kolonizasyon” denir.Eskiça¤ tarihi literatürüne “Büyük KolonizasyonDönemi” olarak geçen; Ege, Marmara, Akdenizve Karadeniz k›y›lar›nda çok say›da kolonininkuruldu¤u, MÖ 750-550 y›llar› aras›na iliflkin 200y›ll›k uzun bir süreçtir.

Ege Göçleri sonunda Yunanistan ve Anadolu’daoluflan yeni toplumsal yap›y› aç›klamaEge göçleri öncesinde Yunanistan’da ve Anado-lu’da esas olarak monarflik yap›n›n hâkim oldu-¤u devletler vard›. Bu devletlere ba¤l› olarak ya-flam›n› sürdüren halk, kral / krallar veya feodalbeylerin egemenli¤i alt›ndayd›. Yerleflim yerleriveya merkezler kale veya saray görünümündey-di (Minos Girit’inde, Mykenai’da ve Troia’da ol-du¤u gibi). Ege göçleri sonunda, saray-kaleleryerlerini, yurttafllara odakl› sosyal ve kültürel un-surlar›n daha fazla hissedildi¤i kent-devletlerineb›rakt›. Baflta krallar›n oldu¤u monarflik yap› birsüre daha devam etse de, devlet yönetiminin pay-lafl›ld›¤› bir yap›ya do¤ru geliflim oldu; ve niha-yette ço¤u kent-devletinde demokratik yönetimbenimsendi.

Kent-devletini tan›mlamaEski Yunan siyasal ve toplumsal yaflam›n›n enkarakteristik örgütlenifl biçimi olan kent-devleti,polis (ço¤ulu poleis) terimiyle ifade edilmektedir.“Politika” sözcü¤ü de polis’ten türetilmifltir. ‹stih-

kâm edilmifl ba¤›ms›z bir devlet olan polis, hemkent merkezini (asty) hem de kendisine ba¤l›köylerin bulundu¤u k›rsal alan› (khora) kaps›-yordu. Ba¤›ms›zl›k, bir kent-devletinin en önem-li özelliklerinin bafl›nda gelirdi.

Kolonizasyonun neden ve sonuçlar›n› aç›klamaKolonizasyonun birkaç nedeni vard›r. Bunlardanbiri, tar›m yap›labilecek topraklara olan gereksi-nimdi (“tar›msal” nitelikli). Bir baflka neden, ken-di ülkelerindeki olanaks›zl›klar idi. Bu nedenle,ticari faaliyetlerde bulunarak geliflmek istiyorlar-d›. Bu tür nedenlerle kurulmufl koloniler “ticari”nitelikli idiler. Antik kaynaklarda kolonizasyonnedenlerine ait baz› bilgiler bulmak mümkün-dür. Bunlar aras›nda, k›tl›k, düflman taraf›ndanbozguna u¤rat›lma, komflular›yla geçimsizlik, yo-¤un nüfus art›fl›, maden yataklar›na sahip olmaarzusu bulunmaktad›r. Kolonizasyonun sonuçlar› ise, Hellenlerin yaban-c› ülke halklar› ile kaynaflmas›, kendilerindenfarkl› dil konuflan insanlar› (barbaroi) ve onlar›nkültürlerini tan›malar›, Hellen kültürünün yay›l-mas› ve yabanc› kültürlerden etkilenmesi, Ege veAkdeniz dünyas›ndaki ticaretin yo¤unlaflmas› vebunun da sonucunda sikkenin h›zl› bir flekildeyay›lmas›d›r.

Demokrasi kavram›n› ve Atina’daki gelifliminitart›flmaDemokrasi, kabaca halk›n iktidar› veya halk›nyönetime kat›lmas› demektir. Devletin bafl›ndaher fleye karar veren tek kiflinin bulunmas› yeri-ne (monarflik idare), halk›n da yönetime kat›l›-m›n›n sa¤lanmas›, toplumdaki sosyal bar›fl vehuzur için gerekliydi. Bu da ancak demokratikbir idareyle mümkündü. Halk tabakalar› aras›n-daki eflitsizli¤in neden oldu¤u haks›z uygulama-lar›n ve gelir da¤›l›m›ndaki eflitsizli¤in gideril-mesi, her yurttafl›n hayat›n›n bir döneminde be-lirli bir kamu görevini yerine getirecek memuri-yete gelmesi, seçme ve seçilme hakk›, adil yar-g›lama gibi birçok konu her Hellen yurttafl› içinönem arz ediyordu. Bütün bunlardaki aksakl›kkanunlar›n ve anayasan›n yaz›l› olmamas›ndankaynaklan›yordu. Atina’da demokratik yönetimiçin ilk ad›m Solon taraf›ndan at›ld›. Daha sonrada Kleisthenes, demokratik yönetimi toplumdayerlefltirdi. Bu nedenle Kleisthenes, Atina’da de-mokratik yönetimin kurucusu olarak bilinir(M.Ö. 6. yüzy›l›n sonu).

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Tunç Ça¤’›ndan sonra geçilen Ça¤ afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Paleolitik Ça¤b. Demir Ça¤›c. Kalkolitik Ça¤ d. Hellenistik Ça¤e. Klasik Ça¤

2. Ege Göçleri s›ras›nda Yunanistan’dan yola ç›kanDorlar, Bat› Anadolu’nun hangi bölgesine yerlefltiler?

a. ‹zmir ‹li ve civar›nab. Edremit Körfezi ve civar›nac. Marmara Bölgesined. Mu¤la ‹li ve civar›nae. Teke Yar›madas›na

3. Afla¤›dakilerden hangileri Ionia bölgesi kentleridir?a. Skepsis ve Kebrenb. Kyme ve Larissa, c. Byzantion ve Kalkhedond. Halikarnasos ve Lindose. Miletos ve Ephesos

4. Ege Karanl›k Ça¤› yaklafl›k olarak hangi dönemikapsar?

a. M.Ö. 2000-1500b. M.Ö. 1800-1500 c. M.Ö. 1500-1300d. M.Ö. 1100 ile 700e. M.Ö. 700-500

5. Eski Yunan alfabesinin oluflturuldu¤u yüzy›l ve alfa-bedeki sessiz harflerin al›nd›¤› alfabe afla¤›dakilerdenhangisinde do¤ru olarak verilmifltir?

a. M.Ö. 8. yüzy›l / M›s›rb. M.Ö. 10. yüzy›l / M›s›rc. M.Ö. 7. yüzy›l / Kartacad. M.Ö. 6. yüzy›l / Fenikee. M.Ö. 8. yüzy›l / Fenike

6. Kent-devleti’nin Eski Yunanca karfl›l›¤› afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Khorab. Apoikiac. Polisd. Komee. Emporion

7. Bir kent-devletinde yönetim flekli (istisnai örneklerd›fl›nda) s›ras›yla afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru ola-rak verilmifltir?

a. Monarfli, Aristokrasi, Tiranl›k, Demokrasib. Demokrasi, Tiranl›k, Aristokrasi, Monarflic. Monarfli, Demokrasi, Tiranl›k, Aristokrasid. Aristokrasi, Demokrasi, Monarfli, Tiranl›ke. Tiranl›k, Aristokrasi, Monarfli, Demokrasi

8. Bir kent-devletinde yasama ve yarg›y› üstlenen ku-rum afla¤›dakilerden hangisidir?

a. fiehir Dan›flma ve ‹dare Meclisi (Boule)b. Halk Mahkemesic. Areopagosd. Yafll›lar Meclisie. Halk Meclisi (Ekklesia)

9. Atina halk›n› servet esas›na göre düzenleyen afla¤›-dakilerden hangisidir?

a. Peisistratosb. Hippiasc. Kleisthenesd. Drakone. Solon

10. Tarihe “Büyük Kolonizasyon” olarak geçen dönem,hangi zaman dilimine rastlamaktad›r?

a. M.Ö. 1750-1550b. M.Ö. 1250-1150c. M.Ö. 950-750d. M.Ö. 750-550e. M.Ö. 550-350



Sanat ve Mimarl›k

M.Ö. 7. ve 6. yüzy›llar sanat› 5. yüzy›l klasik Yunan sa-nat›n›n temeli oldu¤undan büyük bir önem tafl›r. Buyüzy›lda tanr›lar›n bafll› bafl›na bir varl›k olmalar›yla ah-flap ve kerpiç tap›naklar tafl yap›lar fleklini almakta, buyap›lar›n, plan bak›m›ndan, düzensiz flekilleri b›rakarakdikdörtgen fleklini ald›¤› göze çarpmaktad›r. Ayn› za-manda belirli formlar ve oranlar sistemlerinin ortayaç›kt›¤›n› ve bunlar›n en çok yap›lar›n d›fl görünüfllerinietkiledi¤ini görüyoruz ki bu oranlar sisteminin tümüne“düzen” ad› verilmektedir. Yunan mimarl›¤›nda iki anadüzen vard›r: Dor ve ‹on düzeni.Bir Yunan tap›na¤› sa¤lam temellere dayanan üç veyadaha çok basamakl› bir kaide (krepis) üzerinde yer al-makta, kapal› bir mekan (naos ya da cella) ve bu meka-n›n etraf›n› çeviren sütunlardan meydana gelmektedir.Sütunlar›n cella’n›n etraf›nda tertiplenifline göre tap›nakplanlar›n›n ald›¤› flekillere çeflitli adlar verilmektedir.Megaron tarz›nda olup giriflin yan duvarlar›n› s›n›rland›-ran yar› payeler (parastas ya da ante) aras›nda iki sütunkapsayan tap›naklara “naos en parastaseis” (templum in

antis), cellan›n önünde bir sütun s›ras›na sahip olanlara“prostilos”, hem önde, hem de arkada birer sütun dizisiolanlara “amfiprostilos”, cellan›n etraf›nda çepeçevrebir sütun dizisi kapsayanlara “peripteros”, iki sütun di-zisi olanlara “dipteros”, ikinci bir sütun s›ras› alabilecekkadar genifl galerili tap›naklara ise “pseudodipteros”(sözde dipteros) ad› verilmektedir.

Kaynak: A.M. Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, TTK, An-kara, 1971, s.227.

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ege ve Dor Göçleri” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ege ve Dor Göçleri” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ege ve Dor Göçleri” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ege’de Karanl›k Ça¤” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yunan Alfabesi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kent-devleti: Ortaya Ç›k›fl›ve Karakteristik Özellikleri” konusunu yenidengözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kent-devleti: Yönetim Bi-çimleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kent-devleti: Yönetim Ku-rumlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Atina’n›n Siyasal ve Top-lumsal Yap›s›: Solon” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kolonizasyon: Tan›m›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

Deniz Kavimleri, Yunanistan’›n kuzeyinden, belki Bal-kanlar’dan yola ç›karak Anadolu’ya girmifller ve bura-daki topluluklar› da önlerine katarak güneye do¤ru iler-lemifller; K›br›s, Suriye ve Filistin’deki yerleflimleri yerlebir ettikten sonra M›s›r’a vard›klar›nda büyük bir karfl›koyma ile karfl›laflm›fllar ve geri püskürtülmüfllerdi.

S›ra Sizde 2

Aioller, kuzeybat› Anadolu’ya (Edremit Körfezi ve civa-r›na); Ionlar, Bat› Anadolu k›y›lar›n›n orta kesimine (‹z-mir ‹li ve civar›); Dorlar ise güneybat› Anadolu’ya (Mu¤-la ‹li ve civar›) yerleflmifllerdi.

S›ra Sizde 3

Bir kent-devletinin karakteristik özelliklerinin bafl›ndasiyasal ve ekonomik ba¤›ms›zl›¤› ile egemenlik haklar›-na sahip olmas› gelmektedir. Ayr›ca, fiziksel aç›dan da,etraf› surla çevrili bir akropolis üzerinde yer almas›,meclis binas›, agora, tiyatro ve tap›nak gibi belli bafll›kamu yap›lar›n›n da bulunmas› bir kent-devleti içinönemlidir.

S›ra Sizde 4

Tiranl›¤a heveslenen veya böyle bir giriflimde buluna-ca¤›ndan kuflkulanan kiflilerin kamuoyu yoklamas›ylaönceden tespit edilerek, o kiflilerin kent d›fl›na sürgünegönderilmesidir. Böylece, söz konusu mahkeme, de-mokratik rejime tehdit oluflturan tiranl›¤›n önünde birengel oluflturuyordu.

Akurgal, E. (1993), Eskiça¤’da Ege ve ‹zmir, Yaflar E¤itimve Kültür Vakf›, ‹zmir.

Blois, L. de-Spek, J. van der (1997), An Introduction to

the Ancient History, Routledge.Boardman, J. (2000), The Greeks Overseas, Thames and

Hudson, Londra.Cartledge, P. (1998), Ancient Greece. Cambridge

Illustrated History, Cambridge.Cook, J.M. (1962), The Greeks in Ionia and the East,

Thames and Hudson, Londra.‹plikçio¤lu, B. (1997), Eski Bat› Tarihi I: Girifl,

Kaynaklar, Bibliyografya, Türk Tarih KurumuYay›nlar›, Ankara.

Levi, P., (1997), Eski Yunan (çev. N. Erdilek), ‹letiflimAtlasl› Büyük Uygarl›klar Ansiklopedisi, ‹stanbul.

Lloyd, S. (1997), Türkiye’nin Tarihi, çev. E. Varinlio¤lu,Tübitak, Ankara.

Mansel, A.M. (1971), Ege ve Yunan Tarihi, Türk TarihKurumu Yay›nlar›, Ankara.

Rich, J. - A. Wallace-Hadrill (2000), Antik Dünyada

K›rsal ve Kent (çev. L. Özgenel), Homer Kitabevi,‹stanbul.

Sevin, V. (2001), Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas›, TürkTarih Kurumu Yay›nlar›, Ankara.

Tekin, O. (2007), Eski Anadolu ve Trakya. Ege Göçlerin-

den Roma ‹mparatorlu¤u’nun ‹kiye Ayr›lmas›na Ka-

dar, ‹letiflim Anadolu Uygarl›klar› Dizisi, ‹stanbul.Tekin, O., (2008), Antik Numismatik ve Anadolu,

Arkeoloji ve Sanat Yay›nlar›, ‹stanbul.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Pers ‹mparatorlu¤unu tan›mlayabilecek;Pers-Hellen Savafllar›n› aç›klayabilecek;Atina ‹mparatorlu¤u’nu aç›klayabilecek;Peloponnesos Savafl›n› aç›klayabilecek;Thebai’›n Üstünlük Dönemi’ni aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Persler• Ionia Ayaklanmas›• Atina• Kimon• Delos Deniz Birli¤i

• Perikles• Sparta• Ksenophon• Anabasis• Thebai

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


M.Ö. 5. Yüzy›lSavafllar›

• PERSLER• IONIA AYAKLANMASI• PERS-HELLEN SAVAfiLARI• PELOPONNESOS SAVAfiI• SATRAP KYROS’UN AYAKLANMASI• KORINTHOS SAVAfiI• ‹K‹NC‹ DELOS B‹RL‹⁄‹• THEBAI’IN ÜSTÜNLÜK DÖNEM‹


PERSLERAsl›nda ayn› kökene dayanan Medler ve Persler kabaca bugünkü ‹ran Devleti’ninbulundu¤u topraklarda yafl›yorlard›. M.Ö. 9. yüzy›ldan itibaren tarih sahnesindegörülmeye bafllayan Perslerin ilk krallar› hakk›nda, adlar› d›fl›nda, pek fazla bilgi-miz yoktur. Ancak, “Büyük” lâkapl› Pers kral› Kyros (M.Ö. 559-529), hakk›nda faz-la bilgiye sahip olmad›¤›m›z Med Devleti’ne son vererek, Pers Krall›¤›’n›n M.Ö. 6.yüzy›lda Önasya’n›n en büyük gücü olmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu nedenle Kyros ya daPers dilinde Kurafl, Pers Devleti’nin kurucusu say›lmaktad›r. Perslerin ortaya ç›k›-fl›na kadar bölgedeki en büyük gücü, Asur ‹mparatorlu¤u oluflturuyordu. Perslerin,Akdeniz ve Ege’deki ticareti kontrol alt›nda tutma arzular›na bat›daki tek engel iseLydia Krall›¤› idi. Pers Kral› Büyük Kyros, M.Ö. 546 y›l›nda Lydia Kral› Kroisos’uyenilgiye u¤ratarak, krall›¤›n baflkenti Sardeis’i ele geçirmifltir. Böylece, Anadolu200 y›l kadar sürecek olan Pers egemenli¤ine girmifltir. Büyük Kyros, çekirdek böl-geleri olan ‹ran’› çevre tehditlerden korumak ve imparatorlu¤un s›n›rlar›n› genifl-letmek amac›yla güneybat›ya ilerleyerek, Babil Krall›¤›’n› da y›km›flt›r (M.Ö.539/38). Böylece, tarihe “Babil Sürgünü / Esareti” olarak geçen trajedi de son bul-mufltur. Çünkü, yaklafl›k yar›m yüzy›l önce, M.Ö. 587/86’da, Babil Kral› Nabukad-nezar taraf›ndan Iudaia’dan (Filistin ve civar›) sürgün edilerek Babil’e getirilen veburada esaret hayat› yaflayan Yahudiler, tekrar kendi yurtlar›na dönmüfltür.

Kyros, yönetimde kolayl›k olsun diye Anadolu’yu ve Indus Vadisi’ne kadar Ya-k›n Do¤u’yu ve biraz ötesini satrapl›klara (bir tür yerel yönetim sistemi) ay›rm›flt›.Burada, dikkat edilmesi gereken nokta, satrapl›klar›n co¤rafi bölgelere veya ülkele-re göre de¤il, halk (etnik) esas›na dayal› oldu¤udur. Kyros’un, Orta Asya’da ‹skitle-re karfl› yapt›¤› bir sefer s›ras›ndaki ölümünden sonra, Pers taht›na o¤lu Kambyses(M.Ö. 529-522) geçmifltir. Bu kral zaman›nda M›s›r egemenlik alt›na al›nm›flt›r. On-dan sonra tahta geçen “Büyük” lâkapl› I. Dareios (M.Ö. 522-486) satrapl›klar› yeni-den organize etmifl ve yeni bir vergi sistemi (nomos) meydana getirmifltir. Olufltu-rulan satrapl›klardan elde edilen vergiler devlet hazinesinin önemli bir gelir kay-na¤›n› oluflturuyordu. Her satrap, hüküm sürdü¤ü topraklar›n âdeta kral›yd›.

Persler, geliflkin bir yol flebekesi de kurmufllard›. Ephesos ve Sardeis ile Susaaras›ndaki ünlü “Kral Yolu”nun Do¤u-Bat› ticaretinde önemli bir rolü vard›. Buyol, Ankyra, Kappadokia, Yukar› F›rat ve Babylonia’dan geçerek Susa’ya ulafl›yor-du. Yaklafl›k 2.500 km’lik yol boyunca çeflitli konaklama tesisleri vard›. Yolculuk

M.Ö. 5. Yüzy›l Savafllar›

Kral yolu; Bat› Anadolu’dakiEphesos ve Sardeiskentlerinden bafllay›p‹ran’daki Susa’ya kadaruzan›yordu.

ancak üç ayda tamamlanabiliyordu. Perslerin iki baflkenti Susa ile Persepolis, bat›mallar›n›n yo¤un olarak girdi¤i ve pazar trafi¤inin en yo¤un oldu¤u kentlerdi.

Perslerin Anadolu’daki en önemli iki satrapl›k merkezi Sardeis (Manisa-Sart) ve Daskylei-on (Ergili) idi.

Asl›nda Persler ve Hellenler birbirlerine o kadar uzak de¤ildiler. Birbirlerininkültürlerini ve siyasal-toplumsal yap›lar›n› az çok biliyorlard›. Çok say›da Hellen,Pers Büyük Kral›’n›n ya da satraplar›n›n hizmetinde çal›flm›flt›. Kendi ülkesi ile si-yasi sorunlar› olan baz› Hellen politikac›lar›n zaman zaman Perslere s›¤›nd›klar›n›da biliyoruz. Gerek Kyros’un Pasargadai’daki an›tsal mezar›nda, gerekse Persepo-lis’teki büyük saray kompleksinde Yunan mimarlar ve taflç› ustalar› çal›flm›fllard›.

Perslerin Anadolu’yu ele geçirmesi hangi olayla olmufltur?

IONIA AYAKLANMASIPers Kral› I. Dareios’un (Büyük Dareios), M.Ö. 6. yüzy›l sonlar›nda (M.Ö. 513 /512) yapt›¤› ‹skit seferinden sonra Trakya ve Karadeniz’in bat› k›y›lar› Pers ege-menli¤ine girmiflti. Böylece, Yunanistan ve Bat› Anadolu’daki kent-devletlerinin,özellikle, Karadeniz’de adeta bir deniz imparatorlu¤u kurmufl olan Miletos’un bu-radaki ticareti engellenmifl; Karadeniz’den Ege’ye akan bu¤day trafi¤ine sekte vu-rulmufl oldu. Ayr›ca, Perslerin Bat› Anadolu’da kurduklar› satrapl›k, bu bölgedekikentler için pek de hofl olmayan bir durumdu. Ionia bölgesindeki bu rahats›zl›k birflekilde d›fla vurmaya bafllayacakt›.

O s›ralar Perslerin deste¤i ile Miletos’un bafl›nda tiran olarak bulunan Histiaios,kent d›fl›na ç›kt›¤› bir s›rada, yerine vekâleten damad› Aristagoras’› b›rakm›flt›. De-mokrasi yanl›lar›n›n Naksos Adas›’nda aristokratlara karfl› bafllatt›¤› ayaklanman›nbast›r›lmas› için Miletos Tiran› Aristagoras, Sardeis Satrab› Artaphernes’i ikna etti.Ada ele geçirildi¤inde Perslerin Kiklad Adalar›’nda önemli bir üsse sahip olacakla-r› düflüncesiyle M.Ö. 499 y›l›nda Naksos Adas›’na bir donanma gönderildi. Fakatdüzenlenen sefer baflar›s›z olunca, Aristagoras, faturan›n kendisine ç›kar›laca¤›n-dan korkarak Miletos’ta ba¤›ms›zl›¤›n› ilân etti ve halk› Perslere karfl› ayakland›rd›.Bundan böyle tiran kisvesinden s›yr›larak, Bat› Anadolu’daki demokratik rejiminsavunuculu¤una soyundu. Ionia’daki Pers destekli di¤er tiranlara da savafl açarak,bölge kentlerinin hatta Karial› ve Lykial› gibi yerli halklar›n da sempati ve deste¤i-ni kazand›. Böylece Ionia bölgesindeki baz› kentler Perslere karfl› ayakland›lar(M.Ö. 499). Ayn› y›l içinde Pers satrab›n›n oturdu¤u Sardeis yak›l›p y›k›ld›. Atinave Eretria’dan da yard›m sa¤layan Aristagoras önceleri baflar›l› olmuflsa da, yenile-ce¤ini anlay›nca Trakya’ya kaçt›. Dareios, ayaklanmaya destek veren Atina’ya daöylesine öfkelenmiflti ki, masaya her oturuflunda hizmetçisine üç kez, “Efendimiz,Atinal›lar› unutmay›n›z” diye seslenmesini emretti¤i söylenir (Herodotos, V.105).Sonunda Miletos Perslerce kuflat›ld›. M.Ö. 494’te Lade aç›klar›nda mevzilenmiflolan bir Ionia donanmas› Persler taraf›ndan bozguna u¤rat›ld›. Bir süre sonra daMiletos ele geçirildi ve ayaklanma bast›r›ld›. Miletos halk›n›n bir k›sm› sürüldü, birk›sm› öldürüldü. Di¤er Bat› Anadolu kent-devletleri vergilerini düzenli olarak öde-meleri kofluluyla cezaland›r›lmad›. Persler, baz› kentlerin demokratik yönetim iste-¤ine olumlu yaklaflt›. Bu arada Miletos Satrab› Aristagoras ise Trakya’ya kaçmay›baflarm›flt›; fakat bir süre sonra oradaki bir çarp›flmada öldürüldü.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Yukar›da her ne kadar Ionia Ayaklanmas›’n›n nedeni olarak Perslere karfl› du-yulan hoflnutsuzluk ve Miletos’un ticari ç›karlar› ön plana ç›kart›ld› ise de; bir gö-rüfle göre, Pers yönetimi alt›ndaki Miletos, daha önce olmad›¤› kadar refaha ulafl-m›flt›; dolay›s›yla, ticari ç›karlar söz konusu olamazd›. Ayr›ca Pers satraplar› aras›n-da husumet ve ç›kar iliflkileri de vard›. Bütün bunlar, Ionia Ayaklanmas›’n›n, Pers-lere karfl› olufltu¤u düflünülen “milliyetçi” duygular›n bir tepkisi olmad›¤›n›n gös-tergesidir. Bireysel ç›karlar daha ön plandayd›. Dolay›s›yla, olaylar› yorumlarkengenifl bir bak›fl aç›s› ile yaklaflmak her zaman için daha ak›lc›d›r.

Ionia Ayaklanmas›’nda kimler kime karfl› ayaklanm›flt›r ve ayaklanma ne zaman bast›r›lm›flt›r?

PERS-HELLEN SAVAfiLARI

Maraton Savafl›Ionia Ayaklanmas›’n›n bast›r›lmas›ndan iki y›l sonra, M.Ö. 492 y›l›nda, Mardonioskomutas›ndaki Pers ordusu Trakya’ya bir sefer yaparak, bölgedeki Pers egemenli-¤ini güçlendirdi. Fakat Persler için potansiyel tehlike olan ve Ionia Ayaklanmas›’n›destekleyen Yunanistan hâlâ Pers egemenlik alan›n›n d›fl›nda kal›yordu. Bu ne-denle, M.Ö. 490 y›l›nda Datis ve Artaphernes komutas›ndaki Pers donanmas› EgeDenizi’ni aflarak Yunanistan’a ayakbast›. Persler, Hellenlerden toprak ve su istedi-ler; bu, “teslim olun” anlam›na geliyordu. Hellenlerin ço¤u teslim olmay› kabul et-ti; Eretrial›lar ise karfl› koydu. Fakat k›sa sürede kentleri yak›l›p y›k›ld›, halk› köle-lefltirildi. Perslere, sürgündeki Atinal› Tiran Hippias rehberlik ediyordu. Pers ordu-su Yunanistan’›n Attika bölgesinin do¤u k›y›s›nda ve Atina’n›n 30 km kuzeydo¤u-sundaki Marathon Körfezi’ne ulaflt›; körfezin gerisinde Marathon Ovas› bulunuyor-du. Persler hem Atinal›lara hadlerini bildirmek hem de Ionia Ayaklanmas› s›ras›n-da tahrip edilen Sardeis’in öcünü almak istiyorlard›. Fakat Miltiades komutas›nda-ki Atinal›lar, Persleri büyük bir yenilgiye u¤ratt›lar. Herodotos (VI.113) Atinal›lar›nzaferini flöyle anlat›r:

“...Bu Marathon ovas›nda çarp›flma uzun sürdü; saflar›n merkezinde üstünlükbarbarlardayd›; oray› Perslerin kendileri ve Saka’lar tutuyorlard›; bu noktada zaferbarbarlardayd›, düflman› geri atm›fllard› ve içeriye do¤ru kovalamaya bafllam›fllar-d›. Ama iki kanatta zafer Atinal›larla Plataial›lar’dayd›. Düflman› yenmifllerdi ve onubozgun halinde kaçmaya b›rakm›fllar, iki kanat birleflerek, merkezi çökertmifl olandüflmana karfl› savafla girmifllerdi; ve zafer Atinal›lar’da kald›.”

Atinal›lar atlet Pheidippides’i Sparta’ya göndererek Spartal›lardan yard›m iste-mifllerdi. Spartal›lar da, o s›ra kutlamakta olduklar› dinsel bir festivalin sona erme-sini takiben Atina’ya yard›m göndermeye söz vermifllerdi; fakat yard›m› çok geçgönderdiler. Esas yard›m 1.000 hoplit (hoplites) gönderen Plataia kentinden gel-miflti. Marathon Körfezi’nin hemen gerisindeki ovada yap›lan savaflta Atinal›lar yal-n›zca 200 civar›nda kay›p verirken, Persler’in kayb› 6.000’den fazlayd›. Marathonzaferi, Hellenlerin barbarlara karfl› kazand›¤› bir özgürlük simgesi niteli¤ini tafl›yor-du. Ancak Atinal›lar da biliyorlard› ki, Marathon zaferi onlara sadece rahat bir ne-fes ald›rm›flt›; tehlike henüz geçmifl de¤ildi.

413. Ünite - M.Ö. 5 . Yüzy › l Savafllar ›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Artemision ve Thermopylai Savafllar›Marathon zaferinden sonra politik nedenlerle iktidardan indirilen Miltiades’in yeri-ne devletin bafl›na geçen Themistokles’in (M.Ö. 515-450) çabas›yla, Atinal›lar güç-lü bir donanma meydana getirdiler. Sparta da, Perslere karfl› Atina’n›n yan›nda yerald›. Fakat Persler Yunanistan’›n tamam›n› ele geçirmeden rahat edemeyeceklerinianlad›klar›ndan, bu kez, Marathon Savafl›’ndan on y›l sonra (M.Ö. 480 tarihinde)Kserkses komutas›nda Çanakkale Bo¤az›’ndan geçerek Trakya’ya ulaflt›lar ve Ma-kedonya üzerinden güneye inerek Tesalya s›n›r›na dayand›lar. Bunun üzerine, Ati-nal›lar güneye çekilerek Thermopylai ve Artemision’da mevzilendiler. Perslerinyaklafl›k 150.000 kiflilik asker gücüne karfl›l›k, Hellenler 10.000 civar›nda bir ordu-ya sahipti. Perslerin amac› Hellenleri hem karadan hem denizden kuflatmakt›.Sparta kara ordusu ile Persleri durdurmaya çal›fl›rken, Atinal›lar donanmalar›ylaonlara destek vereceklerdi. Fakat Atinal›lar önceleri baflar› kazand›larsa da fazla di-renemediler ve Artemision’dan Korinthos k›sta¤›na do¤ru geri çekildiler. Ther-mopylai geçidini tutan Spartal› komutan Leonidas da yenilgiye u¤ray›nca, PerslerOrta Yunanistan’› ele geçirip Atina’y› yak›p y›kt›lar.

Salamis Deniz Savafl›Thermopylai bozgunundan sonra Atinal›lar Korinthos Körfezi ve Salamis Adas›’naçekildiler. Kserkses komutas›ndaki Pers donanmas› Hellen donanmas›n› izleyerekSalamis’e geldi. Bu s›rada Pers ordusu da Atina’ya girerek akropolis’i yak›p y›kt›.Yap›lan savaflta Hellenler Perslere karfl› kesin bir zafer kazand›lar. Kserkses Bat›Anadolu’ya kaçt›. Pers komutan› Mardonios ise büyük bir ordu ile Tesalya’da(Thessalia) kald› ve k›fl› orada geçirdi. Dolay›s›yla, bir y›l içinde (M.Ö. 480) Arte-mision, Thermopylai ve Salamis gibi üç büyük mücadele meydana geldi ve sonmücadeleden zaferle ç›kan taraf Hellenler oldu.

Plataia ve Mykale Savafllar›Perslerle Atinal›lar aras›ndaki çarp›flmalardan sonra Pers Kral› Kserkses Persia’ya(eski ‹ran) dönmüfl, Hellenlerle mücadele için Mardonios’u bölgede b›rakm›flt›.Mardonios M.Ö. 479’da güneye inerek Boiotia ve Attika’da Hellenlere zor anlaryaflatt›. Fakat Spartal› komutan Pausanias’›n sevk ve yönetimindeki ordu, Platai-a’da Persleri yenilgiye u¤ratt›; Mardonios öldürüldü. Ayn› gün Sparta kral› Leoty-khides emrindeki Hellen donanmas› Ephesos’un hemen güneyindeki Mykale(Samsun) burnu üzerinde karaya ç›karak orada mevzilenmifl olan Persleri püskür-tüp gemilerini atefle verdi. Böylece, Plataia ve Mykale savafllar› sonunda Bat› Ana-dolu Perslerden temizlendi (M.Ö. 479). Buradaki kentler, Ionia Ayaklanmas›’ndaoldu¤u gibi, tekrar ayaklanarak Pers boyunduru¤undan kurtuldular. Bundan böy-le Hellenler, savunan de¤il sald›ran taraf olacaklar, savafl Yunanistan’dan Anado-lu ve ‹ran’a tafl›nacakt›.

Pers-Hellen Savafllar›ndaki muharebelerin adlar› nelerdir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

I. Delos Deniz Birli¤iHer ne kadar M.Ö. 490-479 aras›ndaki savafllardansonra Persler geriye püskürtülmüfllerse de, adalarve Anadolu’daki kentler için Pers tehlikesi halenmevcut idi. Bu nedenle Hellenlerin bir birlik kur-malar› kaç›n›lmazd›. Birli¤in önderli¤i için en güç-lü iki aday Sparta ve Atina idi. Gerçi Sparta birHellen Birli¤i (Peloponnesos Birli¤i) oluflturmufldurumda bulunuyorsa da, siyasal ve sosyal yap›s›(iç yap›s›) dolay›s›yla, denizafl›r› büyük seferlerinyükünü kald›rmaya elveriflli de¤ildi. Üstelik do-nanma deneyimi de Atina’n›n yan›nda zay›f kal›-yordu. Bu nedenle, Hellenlerin tek vücut olmala-r›n› sa¤layan birlik (symmakhia), Atina’n›n bir de-niz imparatorlu¤u kurma düflüncesinin de temeli-ni oluflturdu. M.Ö. 478 / 477 tarihinde, Pers tehli-kesini ortadan kald›rmak ve onlar›n Yunanistan’dayapt›klar› tahribat›n öcünü almak için Atina tara-f›ndan kurulan Birli¤in merkezi Delos Adas› idi. Say›lar› giderek artan ve bir süresonra 300’ü bulan üye müttefik kentler, birli¤in hazinesinde toplanmak üzere, eko-nomik güçlerine göre belirli bir y›ll›k katk›da (esas olarak para, fakat gemi ya daasker gibi baflka katk›lar da olabiliyordu) bulunuyorlard›. Hazine, Atinal› 10 görev-linin (hellenotamiai) denetimindeydi. Birlik hazinesi daha sonra (M.Ö. 454’te) De-los’tan Atina’ya getirilmiflti. Atinal›lar bundan böyle hazinenin daha iyi korunaca¤›-n› düflünüyorlard›. Bu nedenle Delos Birli¤i veya “Delos Konfederasyonu” ayn› za-manda “Attika-Delos Deniz Birli¤i” olarak da bilinir. Fakat her üç isim de modernbir yak›flt›rmad›r. Vergi (phoros; Lat. tributus) ödeyen kentleri ve ödedikleri miktar›gösteren listeler Atina akropolis’inde mermer steller üzerinde sergileniyordu. Bu lis-telerden parçalar günümüze ulaflm›flt›r.

Birli¤in ilk ifli Karadeniz ile olan ticaret yolunun aç›k tutulmas› için Trakya vebo¤azlar› Perslerden temizlemek oldu; hatta Byzantion ele geçirildi. Atinal› KimonAnadolu’nun Akdeniz k›y›lar›na inerek Eurymedon Irma¤›’n›n a¤z›na mevzilenmiflolan Pers donanmas›n› bozguna u¤ratt› (M.Ö. 468).

Müttefik kentler aras›nda en fazla prestij ve güç sahibi Atina oldu¤undan, bukent di¤erleri üstünde bir hegemonya kurmak isteyecek ve bu durum zamanlahoflnutsuzluk yaratmaya bafllayacakt›. Nitekim öyle de oldu; Delos Birli¤i, giderekAtina ‹mparatorlu¤u’na dönüfltü. Öyle ki, birli¤in kurulmas›ndan yaklafl›k yirmibefl y›l sonra, M.Ö. 5. yüzy›l›n ortalar›nda, Atina, birlik içinde kendi para ve a¤›r-l›k sisteminin kullan›lmas› için bir kararname yay›mlayarak müttefiklerine gümüflsikke bas›m›n› yasaklad›. Böylece, Atina sikke üretimini tekelinde tutarak yaln›zcakendi bast›¤› tetradrahmilerin dolafl›m›n› zorunlu k›l›yordu. Sparta ile Atina’n›naralar›n›n aç›lmas›nda bafll›ca rolü oynayan Atina’n›n hegemonya sevdas› M.Ö. 431y›l›nda birli¤in sona ermesine neden oldu. Perslere karfl› omuz omuza mücadeleveren Atina ve Sparta, bundan böyle karfl› kutuplarda yer alacak birbirlerine karfl›savaflacaklard› (Peloponnesos Savafl›).

I. Delos Deniz Birli¤i’nin kurulufl amac› neydi?


Resim 3.1

Perikles mermerbüst.

Kaynak: Neils(2008), Res. 56.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Hellenlerin Do¤u Akdeniz Seferi ve Kallias Bar›fl›Bu¤day aç›s›ndan zengin bir ülke olan M›s›r, öteden beri Atina’n›n ilgisini çekiyor-du. Bu nedenle, M.Ö. 459’da Atina donanmas› o s›ralar M›s›r’da patlak veren Perskarfl›t› ayaklanmay› desteklemek üzere yola ç›kt›. Önceleri baz› küçük baflar›lar el-de eden Hellenler, Memphis yak›n›nda büyük bir yenilgiye u¤rad›lar (M.Ö. 454).

Hellenler, M›s›r yenilgisinin öcünü almak üzere M.Ö. 450’de Do¤u Akdeniz’eiki ordu gönderdiler. Kimon komutas›ndaki donanma K›br›s’a giderken, bir orduda M›s›r’daki isyan› canland›rmak için M›s›r’a gitti. Fakat Kimon’un hastalanarak öl-mesi Hellenlerin savafl plan›n› bozdu. Zor durumda kalan Atinal› devlet adam› Pe-rikles, Perslerle bar›fl yapmak zorunda kald›. M.Ö. 449 y›l›nda K›br›s ya da Susa’dayap›lan görüflmelere Hellen taraf›n› temsilen, Atina’n›n ileri gelen diplomatlar›ndanve ayn› zamanda Olympia (Olimpiyat) Oyunlar›’nda üç kez araba yar›fl› kazanm›flolan Kallias kat›ld›. Bu nedenle söz konusu bar›fl “Kallias Bar›fl›” olarak an›l›r. Bun-dan böyle, Bat› Anadolu’daki kentler Perslere karfl› ba¤›ms›zl›klar›n› elde ettiler veEge Denizi Pers donanmas›na kapand›. M.Ö. 490’da Marathon’da bafllayan Pers-Hellen Savafllar›, yaklafl›k yar›m yüzy›l sonra Kallias Bar›fl› ile son bulmufl oldu. Ati-nal› devlet adam› Perikles, savafl ekonomisi nedeniyle zor durumdaki Atina’n›nbundan böyle rahat nefes alabilece¤ini ve Perslerle yeniden bafllayacak ticaret ilifl-kileri sayesinde de ekonominin canlanabilece¤ini düflünmüfl olmal›yd›.

PELOPONNESOS SAVAfiI

Savafl›n NedeniAtina ile Sparta aras›nda M.Ö. 431-404 y›llar› aras›nda, yirmi yedi y›l süren savafl,“Peloponnesos Savafl›” olarak bilinir. Asl›nda Atina-Sparta çat›flmas› bu savafl›nçok öncesinde bafllam›flt›. Atina’n›n Delos Birli¤i’nin en güçlü üyesi olarak tümavantajlar› kendi lehine kullanmas›, Aigina, Korinthos ve Megara gibi önemli tica-ret kentlerinin ç›kar›na dokunuyordu. Sparta da Hellen dünyas›n›n önderli¤ininAtina’n›n elinde bulunmas›ndan rahats›zl›k duymaktayd›. Gerçekte Atina’n›n güç-lenip bir imparatorluk haline gelmesi, Delos Birli¤i’nin bir sonucu idi. Atina’n›ndi¤er Hellen kentleri aleyhine güçlenmesi, bu kentlerin ba¤›ms›zl›¤› aç›s›ndanciddî bir tehlike oluflturuyordu. Atina, ç›karlar› do¤rultusunda bir arada hareketeden Aigina ve Korinthos’u yenilgiye u¤ratm›fl (M.Ö. 456), Sparta ile de önce 5y›ll›k (M.Ö. 451), sonra da otuz y›ll›k bir antlaflma (M.Ö. 445) imzalam›flt›. Böyle-ce Sparta, Atina ‹mparatorlu¤u’nu (Delos Birli¤i) kabullenmifl oluyordu. Fakat bukabullenifl pek fazla uzun sürmedi ve sonunda beklenen savafl patlak verdi. Na-s›l ki Perslerle Hellenlerin savafl›n› esas itibariyle Herodotos’tan ö¤reniyorsak; Pe-loponnesos Savafl› hakk›nda da en ayr›nt›l› bilgiyi, tarihçi Thukydides’in, özgünad› günümüze gelmemifl olan “Peloponnesoslularla Atinal›lar›n Savafl›” adl› ese-rinden ö¤reniyoruz.

Savafl›n Bafllamas›Savafl›n gerçek nedeni, yukar›da da de¤indi¤imiz gibi, Atina’n›n güçlenip DelosBirli¤i’ni bir imparatorlu¤a dönüfltürmesiydi. Ekonomik ç›karlar da söz konusuolunca Atina ile Sparta aras›ndaki savafl için bir k›v›lc›m yeterliydi. Bu k›v›lc›m, Pe-loponnesos Birli¤i üyesi Korinthos ile kolonisi Korkyra (bugün Korfu) aras›ndakiçat›flmaya Atina’n›n kar›flmas› oldu. Atina, Korkyra’n›n yard›m talebine olumlu ya-n›t verdi ve onun yan›nda yer ald›. Daha sonra Atina, yine bir Korinthos kolonisi


ve ayn› zamanda Delos Deniz Birli¤i üyesi olan Potidaia’dan sur duvarlar›n› y›kma-s›n› ve Korinthoslu magistratlar› kentten uzaklaflt›rmas›n› istedi. Bunun üzerineKorinthos, kolonisine yard›m gönderdi. Atina da Potidaia’y› kuflatt›. Korinthos,Potidaia’n›n Delos Birli¤i’nden ç›kmas›na yard›mc› oldu. Buna misilleme olarakAtina da, Sparta’n›n bafl›n› çekti¤i Peloponnesos Birli¤i’nin üyelerinden Megara’yaticari ambargo koydu. Sparta ise her harekette Atina’n›n karfl›s›nda yer al›yordu;çünkü, Atina’n›n sald›rgan tutumuna mâruz kalan kentler, Sparta’n›n önderlik et-ti¤i Peloponnesos Birli¤i’nin üyeleriydi. Sonunda Sparta fiilen devreye girerek Ati-na ile görüflmelere bafllad›. Bir sonuç al›namay›nca, M.Ö. 431’de PeloponnesosSavafl› bafllad›.

Arkhidamos Savafl›Peloponnesos Savafl›’n›n ilk on y›l› (M.Ö. 431-421) “Arkhidamos Savafl›” olarak an›-l›r. Sparta Kral› II. Arkhidamos, Peloponnesos Birli¤i üyelerinden oluflan bir orduile M.Ö. 431’de Attika’ya girerek, bir ay boyunca bölgeyi ya¤malad› ve ülkesine ge-ri döndü. Fakat Atinal›lar bundan pek zarar görmediler; çünkü Perikles’in savaflstratejisine uygun olarak önceden Attika’y› boflaltm›fllar, Atina surlar›n›n gerisindeve Peiraieus (Pire) liman›nda toplanm›fllard›. Atina ile 9 km. uzakl›ktaki liman›uzun bir sur duvar› ile birbirine ba¤l›yd›. Bu sur Peloponnesoslular için önemli birengeldi. M.Ö. 430’da Atina’da bafl gösteren veba salg›n› halk›n üçte birinin ölümü-ne neden oldu. Yine de Atinal›lar M.Ö. 429’da Potidaia’y› ele geçirdiler ve Naupak-tos aç›klar›nda iki deniz çarp›flmas›ndan zaferle ç›kt›lar. Fakat ayn› y›l Atina’da bafl-gösteren veba nedeniyle binlerce Atinal› öldü; vebaya yakalanan Perikles’in ölümüde kentte büyük üzüntü yaratt› (M.Ö. 429). M.Ö. 426’da Atinal› Demosthenes,Amphilokhia’da Peloponnesoslular› yendi ve bir y›l sonra da (M.Ö. 425) Pylos’uele geçirdi. Sparta bar›fl istemek zorunda kald›; fakat Atinal›lar Perikles’in yerinegeçen Kleon’un anlams›z karfl› ç›k›fl› ile Spartal›lar›n önerisini geri çevirdiler.

Arkhidamos’un ölümünden sonra, Spartal› komutan Brasidas, M.Ö. 424 y›l›n-da Megara’y› ele geçirerek, Tesalya bölgesine girdi. Makedonya Kral› II. Perdik-kas’›n deste¤ini sa¤layarak Amphipolis’i ele geçirdi (M.Ö. 424). Bu arada Boioti-a’y› egemenlik alt›nda tutmak isteyen Atinal›lar›n bölgeye gönderdi¤i ordu Deli-on’da bozguna u¤rad›. M.Ö. 423’te bir y›ll›k ateflkes ilân edildi. M.Ö. 422’de Kle-on’un komutas›nda Tesalya’ya giren ordu Amphipolis’te Brasidas taraf›ndan yenil-giye u¤rat›ld›. Fakat bu çarp›flmada hem Kleon, hem de Brasidas öldü. Amphipo-lis’teki çarp›flmadan iki taraf da zararl› ç›km›fl oldu. Bundan böyle tek ç›kar yol,bar›fla uzanan yoldu.

Nikias Bar›fl›Bu nedenle, M.Ö. 421 y›l›nda Atinal› politikac› ve komutan Nikias’›n çabas›yla Ati-na ile Sparta aras›nda bar›fl imzaland›. “Nikias Bar›fl›” olarak adland›r›lan ve 50 y›l-l›k bir süreyi kapsayacak flekilde yap›lan bu antlaflma ile Arkhidamos Savafl› sonbuldu. Bu bar›fl Atina için bir zaferdi; çünkü Sparta, Atina’n›n Delos Birli¤i’ndekiönderli¤ini tan›yordu. Fakat Nikias Bar›fl›, Peloponnesos Savafl›’na de¤il, yaln›zcabu savafl›n bir dönemine son vermiflti. Savafl çok geçmeden yeniden bafllayacak-t›. Nitekim, Atina M.Ö. 417’de tarafs›z Melos Adas›’n› kuflatt›; halk›n›n teslim ol-mas›ndan sonra ise adada büyük bir katliam yapt›. Sparta herhangi bir müdahale-de bulunmad›.


Sicilya SeferiAtinal› Alkibiades, Sicilya’n›n ele geçirilmesiyle Atinal›lar›n tekrar eski zafer günle-rine dönebilecekleri konusunda Atinal›lar› ikna etti. Nikias bu düflünceye karfl› ç›k-sa da bask›lar karfl›s›nda dayanamad› ve kabul etmek zorunda kald›. Alkibiades,beraberinde Nikias ve Lamakhos oldu¤u halde büyük bir ordu ile Sicilya’ya hare-ket etti. Amac› Peloponnesos’un bat› yolunu kapatmakt›. Fakat Sicilya’ya vard›¤›n-da onu kötü bir sürpriz bekliyordu. Kendisine karfl›t gruplar, Atina’daki Hermeheykellerinin tahrip edilmesi ve Eleusis “misterlerine” (gizem dini tanr›lar›na) kü-für etti¤i gerekçesiyle yarg›lanmas› için mahkemeye baflvurmufllard›. Mahkemeyehesap vermeye ça¤r›lan Alkibiades kaç›p Sparta’ya s›¤›nd› ve Sicilya seferinin pla-n›n› aç›klad›. Perslerin Sardeis Satrab› Tissaphernes’e de dan›flmanl›k yapt›. Bununüzerine Gylippos komutas›ndaki Sparta ordusu hemen Sicilya’ya gitti. Bu arada La-makhos da sefer s›ras›nda öldürüldü. Atinal›lar, Lamakhos’un ölümünden sonraçaresiz kalan Nikias’›n yan›na, Demosthenes komutas›nda bir destek gücü gönder-diler. Fakat M.Ö. 413 Ekim ay›nda Atinal›lar büyük bir yenilgiye u¤rad›. Böylece,Sicilya seferi baflar›s›zl›kla sonuçland›. Sicilya bozgunundan birkaç ay önce iseSparta, Attika’daki Dekeleia’y› ele geçirmiflti.

Lysandros’un Notion ZaferiArt›k Persler de, yaklafl›k 35 y›l önce (M.Ö. 449) imzalad›klar› Kallias Antlaflmas›’n›bozarak Atina’ya karfl› Spartal›lar›n yan›nda yer al›yorlard›. Peloponnesoslular,Perslerden maddi destek sa¤layarak büyük bir donanma meydana getirdiler. Buarada Alkibiades, Atina’da uygun bir politik zemin bularak Sparta’dan ayr›l›p tek-rar Atina’n›n yan›nda yer almaya bafllad›. Ionia’ya gönderilen bir ordunun bafl›nageçti ve baz› baflar›lar elde etti. M.Ö. 410’da Peloponnesos donanmas›n› Kyzikos’ta(Erdek) yenilgiye u¤ratt›. M.Ö. 407’de Atina’ya döndü. Fakat Spartal›lar›n Perslerleyapt›klar› dayan›flma Atina’y› zor durumda b›rak›yordu. Spartal›lar›n bafl›nda Lysan-dros, Perslerin bafl›nda ise Kral II. Dareios bulunuyordu. Alkibiades’in donanmas›-n›n bafl›nda bulunmad›¤› bir s›rada, Ionia’daki Notion’da demirlemifl olan Atinadonanmas› Lysandros taraf›ndan bozguna u¤rat›ld› (M.Ö. 406). Yenilginin sorum-lusu olarak görülen Alkibiades, Phrygia’da bulunan Pers Satrab› Pharnabazos’unyan›na kaçt›; fakat Lysandros’un iste¤i üzerine orada öldürüldü (M.Ö. 404).

Arginussai Savafl›Lysandros’un yerine göreve gelen Kallikratidas ise, Konon komutas›ndaki Atina fi-losunu Lesbos Adas› (Midilli) aç›klar›nda abluka alt›na alm›flt›. Bunun üzerine Ati-nal›lar, 150 gemilik bir donanmayla bölgeye hareket ettiler. Kallikratidas, 50 kadargemiyi abluka için b›rakarak, 120 gemi ile Atina donanmas›n› karfl›lamaya gitti. Fa-kat Arginussai Adalar› (Çandarl› yar›madas›n›n güneybat›s›nda) civar›nda Konon’ayenildi (M.Ö. 406). Yine de Atinal›lar zaferin bedelini a¤›r ödediler; savafl sonras›kopan bir f›rt›nada Atinal›lar çok kay›p verdi.

Aigospotamoi Savafl›Bir y›l sonra tekrar göreve gelen Spartal› Lysandros, Perslerin maddi yard›m› saye-sinde oluflturdu¤u bir donanma ile Lampsakos’u (Lapseki) iflgal etti. Bunun üzeri-ne Hellespontos’a (Çanakkale Bo¤az›) gönderilen Atina donanmas› Aigospotamo-i’da (Gelibolu Yar›madas›’n›n do¤u k›y›s›nda) yenilgiye u¤rad› (M.Ö. 405). Byzan-tion ve Kalkhedon, Sparta’n›n eline geçti. Müttefikleri de Atina’n›n karfl›s›nda yer


almaya bafllad›lar. Atina hem karadan hem denizden kuflatma alt›ndayd›; üstelikk›tl›k had safhadayd›. Sonunda Atina yenilgiyi kabul etti. Atina’ya kabul ettirilenantlaflman›n koflullar› çok a¤›rd› (M.Ö. 404): Ele geçirdi¤i yerleri geri verecek, Pe-iraieus (Pire) liman›n› kente ba¤layan uzun sur duvar› y›k›lacak, donanmas›n›Sparta’ya teslim edecek ve Sparta’n›n egemenli¤ini tan›yacakt›. Fakat yine de Ati-na, içeride ba¤›ms›z bir kent-devleti olarak kalacakt›. Yirmi yedi y›ll›k savafl›n so-nunda “Atina ‹mparatorlu¤u” çökmüfltü. Böylece, Hellen dünyas›n›n önderli¤iSparta’ya geçti. Fakat Sparta’n›n bu sevinci, Perslerin tekrar Hellen dünyas›n›n ifl-lerine kar›flmas›yla uzun ömürlü olamad›.

Her ne kadar, Peloponnesos Savafl› s›ras›nda Perslerle Spartal›lar bir dayan›flmaiçine girdilerse de, bir süre sonra Pers Satrab› Kyros’un Pers Büyük Kral› olan a¤a-beyi II. Artakserkses’e karfl› yapt›¤› sefer baflar›s›zl›kla sonuçlan›nca, Kyros’un ta-raf›n› tutan kentler Persler taraf›ndan cezaland›r›lacaklar›n› düflünerek, Spartal›lar-dan yard›m isteyecek ve böylece Sparta da Anadolu kentlerinin koruyuculu¤unuüstlenerek Perslere savafl açacakt›r.

Peloponnesos Savafl› kimler aras›nda, hangi tarihlerde oldu?

SATRAP KYROS’UN AYAKLANMASIBuraya kadar, Hellenlerle Perslerin ve ikisi de Hellen ulusunun bir parças› olanAtinal›larla Spartal›lar›n savafllar›n› gördük. Fakat bu kez Perslerin kendi aralar›n-daki bir taht kavgas› ile karfl› karfl›yay›z. Gerçekte, burada ele ald›¤›m›z olay Pers-lerin kendi aralar›ndaki çat›flmalar›nda ne ilk ne de sondur; ancak, Hellen tarihçiKsenophon’un kaleme alm›fl oldu¤u Anabasis gibi bir esere konu olmas› dolay›-s›yla Hellen tarihi içinde önemli bir yere sahiptir.

Peloponnesos Savafl› sona erdi¤inde, Pers Kral› II. Dareios da ölmüfl, yerine bü-yük o¤lu II. Artakserkses geçmiflti. Fakat Dareios’un kar›s› Parysatis gerçekte kü-çük o¤lu Kyros’un kral olmas›n› istiyor; iki kardefl, Artakserkses ve Kyros, birbirle-rinden hofllanm›yordu. Kyros’un bir gün a¤abeyi taraf›ndan öldürülece¤inden en-difle duyan Parysatis, Artakserkses’i kardeflini Bat› Anadolu’ya satrap olarak gön-dermesi için ikna etti. Böylece Kyros uzakta, ama güven içinde olacakt›. Bu durumArtakserkses’in de ifline geliyordu; çünkü, Kyros saray çevresinden ne kadar uzak-ta olursa, kendisi için o kadar az tehlikeli olacakt›. Fakat Bat› Anadolu’da gücünüartt›ran Kyros, a¤abeyi II. Artakserkses’i tahttan indirmenin zaman› geldi¤ini düflü-nerek, Sardeis’te paral› askerlerden oluflan 10.000’i aflk›n büyük bir ordu toplama-ya bafllad›. Asker toplamada, dostluk kurdu¤u Hellen subaylar›n da deste¤ini ald›.A¤abeyini kuflkuland›rmamak ve kendi ordusunu tedirgin etmemek için, isyaneden Pisidial› kabileleri egemenlik alt›na almak amac›yla sefere ç›kaca¤›n› duyur-du ve M.Ö. 401’de yola ç›kt›. Fakat durumun fark›na varan Artakserkses’in yak›nadamlar›ndan Satrap Tissaphernes hemen Susa’ya giderek Artakserkses’i uyard›.Kyros, Kilikia üzerinden Babylon’un (Babil) kuzeyindeki Kunaksa’ya vard›. Art›kordusuna gerçek plan›n› söylemifltir. Askerler flaflk›nd›r; ama geri dönüfl için deçok geçtir. ‹ki ordu Kunaksa’da karfl›laflt› (M.Ö. 399). Kyros, a¤abeyini yaralad›ama kendisi de öldü. Kyros’un öldü¤ünü duyan askerler, art›k bir amaçlar› olama-yaca¤›n› düflünerek geri çekildiler. Geriye çekilen 10.000 Hellen askerin bafl›nda,di¤er birkaç komutanla birlikte, bütün bu olaylar›n anlat›ld›¤› Anabasis adl› eserinyazar› olan ünlü tarihçi Ksenophon da vard›r. Ordu, Tigris (Dicle) k›y›s›n› izleye-rek kuzeye do¤ru ilerleyip Karadeniz k›y›s›na var›r. Kimi zaman karadan, kimi za-man denizden yol alarak Trakya’ya gelirler ve burada Spartal› komutanlar›n emri-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

ne girerler. Kyros’un bu baflar›s›z seferi, sefere kat›lan Ksenophon’un Anabasis ad-l› eserine konu olmufltur. Söz konusu uzun dönüfl yolculu¤u günümüzde “Onbin-lerin Dönüflü” olarak da adland›r›lmaktad›r.

Kunaksa, günümüzde Irak s›n›rlar› içinde, Babil’in 70 km kuzeyinde yer al›r.

KORINTHOS SAVAfiIPerslerin taht mücadelesi devam ederken Yunanistan’da da olaylar kendi seyrin-de devam ediyordu. Peloponnesos Savafl›’n›n yenilgisinin ve getirdi¤i a¤›r yükünalt›ndan kalkmaya çal›flan Atina, Boiotia’n›n da deste¤ini sa¤lam›flt›. Fakat bundanrahats›z olan Sparta, onlar›n üzerine bir ordu gönderdi. M.Ö. 395’te yap›lan Hali-artos Savafl›’nda Spartal›lar yenilgiye u¤rad›; komutanlar› Lysandros öldü. Atina veBoiotia’n›n bu baflar›s›, Korinthos ve Argos’un da onlar›n taraf›nda yer almalar›n›sa¤lad›. Böylece, Atina, Korinthos, Thebai ve Argos, Sparta’daki tiranl›k iktidar›nakarfl› dörtlü bir koalisyon oluflturdular. Boiotia’n›n en güçlü kenti ise Thebai idi.Agesilaos komutas›ndaki Sparta ordusu, M.Ö. 394’te Koroneia’da yap›lan savafltakoalisyon ordusunu yenilgiye u¤ratt›. Bundan bir süre önce de, Pers donanmas›-na komuta eden Atinal› Konon, Sparta donanmas›n› Knidos (Datça-Refladiye)aç›klar›nda yenilgiye u¤ratm›flt›. Spartal›lar, Koroneia zaferinin tad›n› ç›karama-dan, Knidos yenilgisinin haberini alm›fllard›. Knidos zaferinden sonra Konon Ati-na’ya dönmüfl ve Atina ile Peiraieus (Pire) liman› aras›ndaki uzun sur duvar›n›n in-flas›n› tamamlatm›flt›.

Atinal›lar›n Perslerle aras›n›n iyi olmad›¤› bir zamanda, bu kez Spartal› Komu-tan Antialkidas (Antalkidas) yeniden Perslere yak›nlaflmaya bafllad›. Amac›, birSparta-Pers dayan›flmas› ile Atina’y› bar›fla zorlamakt›. Nitekim, Hellespontos’u ka-patarak Atina ve müttefiklerini bar›fla zorlad› (M.Ö. 386). Kendi ad›ndan dolay›“Antialkidas Bar›fl›” ya da Pers kral›ndan dolay› “Kral Bar›fl›” olarak an›lan bu bar›flantlaflmas›na göre, Anadolu’daki Yunanca konuflan ve Hellen kültürünün etkisi al-t›nda bulunan kentler Pers egemenli¤ine b›rak›l›yordu. Ksenophon (HellenikaV.I.31) kral›n buyru¤u niteli¤indeki antlaflman›n koflullar›n› flöyle vermektedir: “Vebiraraya geldiklerinde, Tribazos onlara kral›n buyru¤unu gösterdi ve okumaya

bafllad›: Kral Artakserkses, Asya’daki kentlerin, Kla-zomenai ile K›br›s gibi adalar dahil, kendisine aitolduklar›n› düflünmektedir. Ve küçük büyük di¤erHellen kentleri de ba¤›ms›z kalmal›d›rlar; Lemnos,Imbros ve Skyros hariç. Bunlar eskiden oldu¤u gi-bi Atinal›lara ait olacaklard›r. ‹ki taraftan hangisibu bar›fl koflullar›n› kabul etmez ise, ben, bu ant-laflmay› tan›yanlar ile birlikte, hem karadan hemde denizden o tarafa savafl açaca¤›m.”

Böylece Sparta ile Atina aras›nda M.Ö. 395 y›-l›nda bafllayan Korinthos Savafl›; Haliartos, Knidosve Koroneia gibi üç önemli çarp›flmadan sonra,Perslerin Sparta’ya destek vermesi ile M.Ö. 386 y›-l›nda son bulmufl oldu. Korinthos Savafl›, Spartal›-lara yaln›zca prestij kazand›rd›; savafl›n as›l galibiise kuflkusuz, Perslerdi.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 3.2

Panathenaik ÖdülAmphoras›. M.Ö.yak. 390. Binicilerhedefe m›zrakat›yorlar.

Kaynak: Neils(2008), Res. 131.

‹K‹NC‹ DELOS DEN‹Z B‹RL‹⁄‹Atina, M.Ö. 378’de ikinci kez bir Deniz Birli¤i oluflturdu. Atina’n›n yüz y›l öncekurdu¤u ilk Deniz Birli¤i, Perslere karfl› kurulmufltu. ‹kinci Deniz Birli¤i ise Spar-tal›lara karfl› kuruldu. Atina, ilk Deniz Birli¤i’ndeki deneyimlerini göz önünde tuta-rak önceleri müttefik kentler üzerinde hegemonya kurmay› düflünmüyordu. Fakatkendini toparlay›p güçlenmeye bafllamas› müttefik kentleri tedirgin etmeye baflla-d›. Bu nedenle, bir süre sonra Rhodos, Kos ve Khios’un bafl›n› çekti¤i isyan hare-ketine kat›lan baz› kentler Birlik’ten ayr›lmak istediler. Byzantion’dan ve Karia Sat-rab› Maussollos’tan da destek gören kentler ile onlar› Birlik içinde tutmaya çal›flanAtina aras›ndaki çat›flmalar, birlik içinde oldu¤u için “‹ç Savafl” ya da “MüttefiklerSavafl›” (M.Ö. 357-355) olarak an›l›r. Bu çarp›flmalar s›ras›nda Embata’da yenilgiyeu¤rayan Atina, Birli¤in da¤›lmas›n› önleyemedi. Fakat Atina denizde hâlâ güçlü idive Hellespontos’u kontrol alt›nda tutuyordu.

THEBAI’IN ÜSTÜNLÜK DÖNEM‹M.Ö. 386 y›l›nda imzalanan Antialkidas Bar›fl›’ndan sonra Spartal›lar, Boiotia’n›ndi¤er kentlerini Thebai’dan ay›rd›lar ve birkaç y›l sonra da kentin kalesinde bir gar-nizon kurdular. M.Ö. 378’de Thebail›lar kaleyi tekrar ele geçirdiler ve M.Ö. 371’deünlü Leuktra Savafl›’nda topraklar›n› istila eden Spartal›lara karfl› büyük bir zaferkazand›lar ve onlar› Orta Yunanistan’dan att›lar. Thebai ordusunun bafl›nda Pelo-pidas ve Epameinondas adl› komutanlar vard›. Epameinondas gerçekten deneyim-li ve ak›ll› bir kifliydi. O zamana kadar uygulanan savafl taktiklerinde karfl›l›kl› di-zilmifl ordular birbirine sald›r›yordu. Epameinondas’›n takti¤inde ordu, iki kanatfleklinde savafl düzenini al›yordu. Böylece, düflman arada b›rakt›r›larak kanatlar-dan abluka içine al›n›yordu. Leuktra yenilgisinden sonra Peloponnesos Birli¤i üye-lerinin Sparta’ya güveni kalmad›. Bu zaferden sonra büyük bir prestij kazanan The-bail›lar ise komutanlar› Epameinondas’›n önderli¤inde Peloponnesos’a ak›nlar ya-p›p Sparta’y› kendi topraklar›nda zay›flatt›lar. Fakat M.Ö. 362’deki Mantineia Sava-fl›’nda Thebai ordusu galip gelmesine karfl›n, Epameinondas ald›¤› yaralar sonucuhayat›n› kaybetti. Böylece, önemli bir gücünü yitiren Thebai, yaklafl›k yirmi befl y›lsüren parlak dönemini bir daha yakalayamad›; s›radan bir kent-devleti olarak var-l›¤›n› sürdürdü.

M.Ö. 371’deki Leuktra Savafl›’da Thebail›lar, Spartal›lar› yenilgiye u¤ratt›lar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Perslerin siyasal ve kültürel yap›s›n› tan›mlama

Persler kabaca bugünkü ‹ran Devleti’nin bulun-du¤u topraklarda yafl›yorlard›. Pers Kral› KyrosM.Ö. 546 y›l›nda Lydia Kral› Kroisos’u yenilgiyeu¤ratarak, krall›¤›n baflkenti Sardeis’i ele geçirdi.Böylece, Anadolu 200 y›l kadar sürecek olan Persegemenli¤ine girdi. I. Dareios (M.Ö. 522-486) ön-ceki satrapl›klar› yeniden organize etti ve yenibir vergi sistemi (nomos) meydana getirdi. Pers-lerin Anadolu’daki en önemli iki satrapl›k mer-kezi Sardeis (Manisa-Sart) ve Daskyleion (Ergili)idi. Persler, Ephesos ve Sardeis ile Susa aras›nda“Kral Yolu”nu infla etmifllerdi.

Pers-Hellen Savafllar›n› aç›klama

Pers-Hellen Savafllar› M.Ö. 490 y›l›nda MarothonSavafl› ile bafllad›; Persler Yunanistan’a kadar gel-diler ama Marathon’da yap›lan savafl› kaybettiler.Yaklafl›k 10 y›l sonra, M.Ö. 480’de savafl yine Yu-nanistan’da cereyan etti; bu kez Persler Atinal›la-r› ve müttefikleri Spartal›lar› Thermopylai’da ye-nilgiye u¤ratt›lar ve Atina’y› yak›p y›kt›lar. An-cak, bu hezimetten sonra, ayn› y›l içinde Sala-mis’te yap›lan deniz savafl›n› Persler kaybetti. Er-tesi y›l Plataia ve Mykale’de yap›lan savafllar› daAtinal›lar ve müttefikleri kazand› (M.Ö. 479).Böylece Persler Yunanistan’› terk ettiler. Atinal›-lar, M.Ö. 478’te Perslere karfl› I. Delos Deniz Bir-li¤i’ni kurdular. Ancak, Atina’n›n Birlik Hazine-si’ndeki paralar› kendi menfaatleri do¤rultusun-da kullanmak istemesi nedeniyle Birlik bir süresonra da¤›ld› (M.Ö. 431). Fakat, Birli¤in da¤›lma-s›ndan önce, M.Ö. 449’daki Kallias Bar›fl› ile Pers-Hellen Savafllar› son bulmufltu.

Atina ‹mparatorlu¤unu aç›klama

Hellenlerin tek vücut olmalar›n› sa¤layan Birlik(symmakhia), Atina’n›n bir deniz imparatorlu¤ukurma düflüncesinin de temelini oluflturdu. M.Ö.478 / 477 tarihinde, Pers tehlikesini ortadan kal-d›rmak ve onlar›n Yunanistan’da yapt›klar› tahri-bat›n öcünü almak için Atina taraf›ndan kurulanBirli¤in merkezi Delos Adas› idi. Say›lar› giderekartan ve bir süre sonra 300’ü bulan üye müttefikkentler, birli¤in hazinesinde toplanmak üzere,ekonomik güçlerine göre belirli bir y›ll›k katk›da(esas olarak para, fakat gemi ya da asker gibibaflka katk›lar da olabiliyordu) bulunuyorlard›.Hazine, Atinal› 10 görevlinin (hellenotamiai) de-netimindeydi. Birlik hazinesi daha sonra (M.Ö.454’te) Delos’tan Atina’ya getirilmiflti. Atinal›larbundan böyle hazinenin daha iyi korunaca¤›n›düflünüyorlard›. Bu nedenle Delos Deniz Birli¤iveya “Delos Konfederasyonu” ayn› zamanda “At-tika-Delos Deniz Birli¤i” olarak da bilinir. Mütte-fik kentler aras›nda en fazla prestij ve güç sahibiAtina oldu¤undan, bu kent di¤erleri üstünde birhegemonya kurmak isteyecek ve bu durum za-manla hoflnutsuzluk yaratmaya bafllayacakt›. Ni-tekim öyle de oldu. Delos Deniz Birli¤i, giderekAtina ‹mparatorlu¤u’na dönüfltü. Öyle ki, Birli¤inkurulmas›ndan yaklafl›k yirmi befl y›l sonra, M.Ö.5. yüzy›l›n ortalar›nda, Atina, Birlik içinde kendipara ve a¤›rl›k sisteminin kullan›lmas› için bir ka-rarname yay›mlayarak müttefiklerine gümüfl sik-ke bas›m›n› yasaklam›flt›r. Böylece, Atina, sikkeüretimini tekelinde tutarak yaln›zca kendi bast›¤›tetradrahmilerin dolafl›m›n› zorunlu k›l›yordu.Sparta ile Atina’n›n aralar›n›n aç›lmas›nda bafll›carolü oynayan Atina’n›n hegemonya sevdas› M.Ö.431 y›l›nda Birli¤in sona ermesine neden olmufl-tur.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Peloponnesos Savafl›n› aç›klama

Atina ile Sparta aras›nda M.Ö. 431-404 y›llar› ara-s›nda, yirmi yedi y›l süren savafl, “PeloponnesosSavafl›” olarak bilinir. Peloponnesos Savafl›’n›nilk on y›l› (M.Ö. 431-421) “Arkhidamos Savafl›”olarak an›l›r. Spartal›lar M.Ö. 431’de Attika’ya gi-rerek, bölgeyi ya¤malad›lar ve ülkelerine döndü-ler. Spartal› komutan Brasidas ile Atinal› Kleon’unAmphipolis’te çarp›flmas›nda (M.Ö. 422) hemKleon, hem de Brasidas öldü. Neticede, M.Ö. 421y›l›nda Atina ile Sparta aras›nda bar›fl imzaland›.“Nikias Bar›fl›” olarak adland›r›lan ve 50 y›ll›k birsüreyi kapsayacak flekilde yap›lan bu antlaflmaile Arkhidamos Savafl› son buldu. Sonraki çat›fl-malarda Atinal›lar ve Spartal›lar karfl›l›kl› zaferlerelde ettiler. Ancak, Spartal›lar›n Atina donanma-s›n› Aigospotamoi’da yenilgiye u¤ratmas›yla veard›ndan yap›lan antlaflmayla (M.Ö. 405-404)Hellen dünyas›n›n önderli¤i Sparta’ya geçti.

Thebai’›n üstünlük dönemini aç›klama

Thebail›lar M.Ö. 371’de ünlü Leuktra Savafl›’ndatopraklar›n› istila eden Spartal›lara karfl› büyükbir zafer kazand›lar ve onlar› Orta Yunanistan’danatt›lar. Thebail›lar Peloponnesos’a da ak›nlar ya-p›p, Sparta’y› kendi topraklar›nda vurdular. M.Ö.362’deki Mantineia Savafl›’nda Thebai ordusu ga-lip gelmesine karfl›n, komutanlar› Epameinondasald›¤› yaralar sonucu hayat›n› kaybetti. Böylece,önemli bir gücünü yitiren Thebai, yaklafl›k yirmibefl y›l süren parlak dönemini geride b›rakt›.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Persler, Lydia Krall›¤›’na ne zaman son verdi?a. M.Ö. 747/746b. M.Ö. 647/646c. M.Ö. 547/546 d. M.Ö. 447/446e. M.Ö. 630/629

2. Ionia Ayaklanmas›’n›n bafllamas›na neden olan Aris-tagoras afla¤›daki kentlerden hangisinin Tiran› idi?

a. Ephesosb. Sardesc. Atina d. Klazomenaie. Miletos

3. Pers-Hellen Savafllar›’nda muharebelerin s›ras›afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarak verilmifltir?

a. Platai ve Mykale, Marathon, Artemision ve Ther-mopylai, Salamis

b. Marathon, Artemision ve Thermopylai, Salamis,Platai ve Mykale

c. Marathon, Platai ve Mykale, Artemision ve Ther-mopylai, Salamis

d. Marathon, Salamis, Platai ve Mykale, Artemisionve Thermopylai

e. Salamis, Marathon, Platai ve Mykale, Artemisionve Thermopylai

4. I. Delos Deniz Birli¤inin kuruldu¤u ve son buldu¤udönem afla¤›dakilerden hangisidir?

a. M.Ö. 778 - M.Ö. 431b. M.Ö. 678/677 - M.Ö. 429c. M.Ö. 478/477 - M.Ö. 400 d. M.Ö. 478/477 - M.Ö. 431e. M.Ö. 431 - M.Ö. 378/377

5. Pers-Hellen Savafllar› hangi antlaflmayla son buldu?a. Kallias Antlaflmas›b. Perikles Antlaflmas›c. Arhidamos Antlaflmas›d. Hippias Antlaflmas›e. Korinthos Antlaflmas›

6. Arhidamos Savafl› afla¤›daki antlaflmalardan hangi-siyle son bulmufltur?

a. Kallias Antlaflmas›b. Perikles Antlaflmas›c. Arhidamos Antlaflmas›d. Hippias Antlaflmas›e. Nikias Antlaflmas›

7. Ksenophon’un Anabasis adl› eserinde Kyros ile II.Artakserkses aras›ndaki savafl afla¤›dakilerden hangisin-de gerçekleflmifltir?

a. Susa b. Persopolis c. Kunaksa d. Babile. Issos

8. II. Delos Deniz Birli¤i ne zaman kuruldu?a. M.Ö. 600 b. M.Ö. 378 c. M.Ö. 499 d. M.Ö. 450e. M.Ö. 474

9. M.Ö. 5. yüzy›l›n ortalar›nda Atina taraf›ndan yü-rürlü¤e konan kararnamenin konusu afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Atina’n›n para ve a¤›rl›k sisteminin kullan›lmas› b. Toplumsal bar›fl›n sa¤lanmas› c. Müttefik kentlere hububat yard›m›n›n›n yap›l-

mas› d. Atina gemilerinin Ege Denizi’nde serbest dolafl›m›e. Atina’n›n üye kentlere zeytin ve zeytinya¤› ihra-

c›n› yasaklamas›

10. Peloponnesos Savafl› içide yer alan Sicilya seferi s›-ras›nda mahkemeye ça¤r›lan Alkibiades afla¤›dakilerdenhangisi ile suçlanm›flt›r?

a. Eleusis misterlerine küfür etmesib. Atina Hazinesi’nden gereksiz harcamalar yapmas›c. Thebai ile gizli iflbirli¤i içinde olmas› d. Perslerle gizli iflbirli¤i içinde olmas›e. Athena Tap›na¤›’ndaki alt›n heykelin eritilmesi



Sokrates

Eski Hellen felsefesinin en önemli isimlerinden olanSokrates (M.Ö. 469-399), Sophroniskos ile Phainare-te’nin o¤lu idi. Potidaia, Amphipolis ve Delion’da sava-fla kat›lm›flt›. Sokrates’in yaz›l› eseri yoktur; düflüncele-rini Ksenophon ve Platon’dan ö¤reniyoruz. Bilginin an-cak araflt›r›larak elde edilebilece¤ini söylemifltir. “Hiçbirfley bilmedi¤imi biliyorum” sözü, onun düflüncesini çokiyi anlat›r. Sokrates, diyalog içine girdi¤i kifliye önce çe-flitli sorular sorarak onun gerçekte hiçbir fley bilmedi¤i-ni ortaya koymaya çal›fl›r (eironeia = Sokratik alay, iro-ni); sonra, sordu¤u sorularla, karfl›s›ndakinin bilgisiniortaya ç›kar›r (maieutike = do¤urtma).

Resim 3.3 Sokrates.

Kaynak: Neils (2008), res. 58.

Sokrates M.Ö. 399’da gençleri kötü yola sevketti¤i, ye-ni tanr›lar› empoze ederek dine karfl› suç iflledi¤i gerek-çesiyle ölüm cezas›na çarpt›r›lm›flt›r. Sokrates, HalkMeclisi’nin, yarg›lanmas› gerekti¤ine iliflkin karar› uya-r›nca mahkemeye verilmifl ve Halk Mahkemesi’nde (He-

liaia) jüri üyelerinin ald›¤› karar gere¤i bu cezaya çarp-t›r›lm›flt›. Bu da bize Halk Mahkemeleri’nin ne kadardemokratik (!) olduklar›n›, oylamada al›nan kararlar›nher zaman sa¤l›kl› ve bilinçli olmad›¤›n›, birlikte hare-ket etme gibi toplum psikolojisinin ne denli önemli ol-du¤unu göstermektedir. Eski Atina’da adi suçlara veri-lecek çeflitli cezalar bulunmaktayd›. Örne¤in k›rbaç,da¤lama veya boyun, kol ve ayak bileklerinin demirleba¤lanmas› daha ziyade kölelere verilen cezalardand›;yabanc›lara hapis cezas› veriliyordu. Ama adam öldür-me veya devlete / topluma karfl› ifllenen a¤›r suçlar›n

cezalar› ölümdü. Zehirleyerek, tafllayarak, bafl keserek,uçurumdan atarak öldürme, bilinen örneklerdendir.Zincirlere ba¤layarak açl›ktan ölüme mahkûm etme debilinmektedir. Sokrates’e, idam flekline iliflkin kendisi-nin bir talebi olup olmad›¤› soruldu¤unda, sürgüne gön-derilmeyi isteyece¤i san›lm›flt›. Ama öyle olmad›; ölüm-le cezaland›r›lmas›n› istedi. Düflüncelerini özgürce ifa-de etmesi karfl›l›¤›nda ölüm cezas›na çarpt›r›lmas›n›nkendisi için küçültücü de¤il aksine yüceltici bir uygula-ma oldu¤unu düflünüyordu. Önce, Atina’da agora yak›-n›nda bir hapiste tutuldu; sonra kendisine bald›ran otun-dan yap›lan bir zehir verilerek infaz› gerçeklefltirildi.Sokrates zehiri içip hücrede birkaç ad›m att›; ancak ba-caklar› titremeye ve vücudunu tafl›mamaya bafllay›nca,yata¤a uzand›; titreme bütün vücudunu sarm›flt›. Bir sü-re sonra gardiyanlar›n gözleri önünde hayata gözlerinikapad›.

Okuma Parças›


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Persler” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ionia Ayaklanmas›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pers-Hellen Savafllar›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pers-Hellen Savafllar›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pers-Hellen Savafllar›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Peloponnesos Savafl›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Satrap Kyros’un Ayaklan-mas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Delos Deniz Birli¤i” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pers-Hellen Savafllar›: I. De-los Deniz Birli¤i” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Peloponnesos Savafl›:Sicil-ya Seferi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Persler, M.Ö. 547/46’da Lydia Krall›¤›n›n baflkenti Sar-deis’i ele geçirerek Lydia Krall›¤›’na son verdiler. Buolaydan sonra Anadolu, Pers emenli¤ine girdi.

S›ra Sizde 2

Ionia Ayaklanmas›’nda Bat› Anadolu’daki kent-devlet-leri, egemenli¤i alt›nda bulundu¤u Perslere karfl› ayak-lanm›flt›. Ayaklanma, M.Ö. 494’te bast›r›ld›.

S›ra Sizde 3

Marathon, Artemision ve Thermopylai, Salamis, Plataive Mykale

S›ra Sizde 4

I. Delos Deniz Birli¤i’nin kurulufl amac›, Pers-HellenSavafllar› s›ras›nda Perslerin Yunanistan’da yapt›klar›tahribat›n öcünü almak ve Pers tehlikesini ortadan kal-d›rmakt›.

S›ra Sizde 5

Atinal›larla Spartal›lar aras›nda, M.Ö. 431-404 y›llar› ara-s›nda oldu.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Bayer, E. (1988), Griechische Geschichte in Grundzü-

gen, Darmstadt.Boardman, J. (2000), Persia and the West, Londra.Cartledge, P., ed. (1998), Ancient Greece, Cambridge Il-

lustrated History, Cambridge University Press, Cam-bridge.

Cook, J.M. (1962), The Greeks in Ionia and the East,

Thames and Hudson, Londra.Hornblower, S. (1991), The Greek World 479-323 BC,

Routledge, Londra.Levi, P., (1997), Eski Yunan (çev. N. Erdilek), ‹letiflim

Atlasl› Büyük Uygarl›klar Ansiklopedisi, ‹stanbul.Mansel, A.M. (1971), Ege ve Yunan Tarihi, Türk Tarih

Kurumu Yay›nlar›, Ankara.

Meiggs, R. (1992), The Athenian Empire, Oxford Uni-versity Press, Oxford.

Neils, J. (2008), Ancient Greece. The British Museum

Concise Introduction, LondraSmith, J.S. (1990), Greece and Persia, Bristol Classical

Press, Bristol.Tekin, O. (2007), Eski Anadolu ve Trakya. Ege Göçlerin-

den Roma ‹mparatorlu¤u’nun ‹kiye Ayr›lmas›na Ka-

dar, ‹letiflim Anadolu Uygarl›klar› Dizisi, ‹stanbul.Tekin, O. (2008), Eski Yunan ve Roma Tarihi’ne Girifl,

‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul.Thorley, J.(2004), Athenian Democracy, Routledge,

Oxon.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Makedon Krall›¤›’n› aç›klayabilecek;II. Philippos’un Hellen kent-devletleri üzerindeki egemenli¤ini aç›klayabilecek;Büyük ‹skender ve icraatlar›n› aç›klayabilecek;Hellenistik Ça¤› aç›klayabilecek;‹skender’in ölümünden sonraki iktidar mücadelerini tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• II. Philippos• Büyük ‹skender• Makedonya• Diadokhoslar

• Seleukos• Ptolemaios• Hellenistik

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


Büyük ‹skender veHellenistik Ça¤

• MAKEDONYA KRALLI⁄I VEII. PHILIPPOS

• BÜYÜK ‹SKENDER VE DO⁄USEFER‹

• BÜYÜK ‹SKENDER’DEN SONRA:‹SKENDER’‹N HALEFLER‹


MAKEDONYA KRALLI⁄I VE II. PHILIPPOSMakedonya, Balkanlar ile Yunanistan yar›madas› aras›nda yer al›r. M.Ö. 12. yüzy›liçinde kuzey kökenli istila dalgas› Dorlar› da yerinden oynatm›fl ve Dorlar aras›n-da “Makednon Ethnos” olarak bilinen topluluk güneybat› Makedonya’dan (Maked-non bölgesinden) gelmiflti (Herodotos, I.56). Bir görüfle göre bu topluluktan artakalanlar, Klasik Dönem Makedonlar›n›n çekirde¤ini oluflturmufltur. ‹lk Makedonkral›, I. Perdikkas’t›r. II. Philippos’a de¤in Makedonya, Yukar› Makedonya’daki ya-r›-ba¤›ms›z kabilelerle, Illyrial›larla, Trakya’daki Odryslerle, Khalkidike’deki Hellenkentleriyle, Perslerle, Atinal›larla ve Sparta ile mücadele etmek zorunda kald›. Ma-kedonyal›lar Eski Yunanca’n›n bir lehçesini konufluyorlar ve kendilerini “Hellen”olarak kabul ediyorlard›.

Her ne kadar Hellenler aras›nda savafl eksik olmuyorsa da, onlar için en büyüktehlike ya da ortak düflman, Persler idi. Bu ortak düflmana karfl› koyabilmek, hat-ta onu yok edebilmek için Hellenlerin ilk önce kendi aralar›nda birleflmeleri gere-kiyordu. Bu uzlaflman›n da bir politikas› olmal›yd›. Böylece “panhellenizm” yani“Hellenlerin Birli¤i” düflüncesi do¤du. Bu, her Hellen’in sempati ile bakt›¤›, amasöz konusu birli¤i sa¤layacak önderin kim olaca¤› sorusunu da beraberinde tafl›d›-¤› bir düflünce idi. Atinal› hatip (rhetor) Isokrates, M.Ö. 346’da Makedon Kral› II.Philippos’a yazd›¤› aç›k mektupta, Hellen ulusunun bafll›ca befl büyük kentinin(Atina, Argos, Sparta, Korinthos ve Thebai) güç birli¤i yaparak, onun komutas›ndaPerslere karfl› sefer düzenlemesini istiyordu.

II. Philippos (M.Ö. 359-336), Makedon taht›na geçer geçmez önce ülkeyi siya-si, ekonomik ve askeri aç›dan güçlü bir duruma getirdi. Profesyonel bir ordu kur-du; manc›n›klar, kuflatma araçlar› gibi savafl makineleri gelifltirdi; kanatlara önemveren bir savafl plan› stratejisi oluflturdu. Trak kavmi Bisaltlar’›n topraklar›ndaki gü-müfl madenlerini ele geçirdi. Sonra Amphipolis’e yöneldi; kent, Atina’dan yard›mistedi. Fakat Atina o s›rada Euboia ve Khersonesos ile meflgul oldu¤undan Amphi-polis’e yard›m edemedi. Philippos, Amphipolis’i ele geçirmekle birlikte özgürlü¤ü-nü tan›d›; ancak, Pydna’y› da kuflatma alt›na al›nca Atina daha fazla dayanamad›ve Philippos’a savafl ilân etti. Sonunda, Pydna Philippos’un eline geçti. Bu aradaAtina ve müttefikleri aras›nda bafllayan “‹ç Savafl” (M.Ö. 357-355), Atina’n›n gücü-nü k›rm›flt›. M.Ö. 356’da Khalkidike ile ittifak anlaflmas› yapan Philippos, bu kezPotidaia’y› ele geçirdi. Kent, Khalkidike’ye verildi, halk› da köle olarak sat›ld›. Phi-

Büyük ‹skender veHellenistik Ça¤

lippos, ekonomik olarak da güçlüydü. Yunanistan’›n kuzeyinde Krenides yöresin-de yer alan Pangaion Da¤›’ndaki madenlerden elde etti¤i alt›n ile y›lda 1.000 ta-lanton gelir elde etti.

Philippos birkaç evlilik yapm›flt›. Fakat en önemli evlili¤i, hiç kuflkusuz, Molos-sia hanedan›ndan Olympias ile oland›. Philippos, böylece hem siyasi nüfuzunuartt›rm›fl, hem de Molossia yönetimini etkisi alt›na alm›flt›. Philippos, bir “autokrat”olarak egemenlik sürüyordu. Makedonya’daki siyasal kurumlar geliflmifl olmad›¤›gibi, resmi kimlikleri de mevcut de¤ildi. Bu nedenle, Philippos tek lider olarak ne-redeyse s›n›rs›z bir davran›fl özgürlü¤üne sahipti. Meclis’in, öneride bulunma d›fl›n-da, kral›n üstünde bir gücü yoktu.

II. Philippos’un ekonomik gücünün kayna¤› neydi?

Kutsal SavaflPhilippos’u Orta Yunanistan’a çeken geliflme Phokis ile Thebai ve müttefikleri (The-bai Birli¤i) aras›nda ç›kan “Kutsal Savafl”t› (M.Ö. 355-346). Delphoi Amphiktionu’nun(dinsel birlik) Thebai’›n kontrolü ve korumas› alt›nda oldu¤u s›rada Philomelos ko-mutas›ndaki Phokisliler, Delphoi’u iflgal ettiler. Böylece, M.Ö. 355 y›l›nda Phokis ileThebai aras›ndaki “Kutsal Savafl” patlak verdi. Atina ve Sparta, Phokis’in yan›nda; Te-salya ve Lokris ise Thebai’›n yan›nda yer ald›. Phokisliler, Tesalyal›lar› yenilgiye u¤-ratt›lar; fakat M.Ö. 354’deki çarp›flmada komutanlar› Philomelos’u kaybettiler. Philo-melos’un yerine geçen Onomarkhos, bölgeye gelen II. Philippos’u da iki kez bozgu-na u¤ratt› (M.Ö. 353). Fakat bir y›l sonra Philippos, Onomarkhos’u Tesalya’da yendive öldürdü. Bu zaferden sonra Tesalya Birli¤i’nin arkhon’u seçildi. Daha sonra Pho-kislilerin bafl›na geçen Phayllos ve Phalaikos da pek bir baflar› elde edemediler.

Bir ara dikkatini Khalkidike’ye çeviren Philippos, oradaki Hellen kentleri ile sa-vaflt›ktan sonra Thebai ve Tesalya’n›n arabuluculuk ça¤r›s› üzerine tekrar KutsalSavafl’a döndü. M.Ö. 346’da Phokislileri yenilgiye u¤ratarak, silahlar›na el koydu;topraklar›na bir garnizon yerlefltirdi ve haraca ba¤lad›. Amphiktion’daki oy hakk›-n› da kendi üzerine ald›. Ayn› y›l yap›lan “Philokrates Antlaflmas›” ile Atina, Amp-hipolis üzerinde hak iddias›ndan vazgeçti. Philippos M.Ö. 343’de tekrar Trakya’yayöneldi; karfl› koyanlar› egemenlik alt›na ald›. Daha da do¤uya giderek, Perint-hos’a (Marmara Ere¤lisi) sald›rd› (M.Ö. 340). Fakat, Perslerin kente verdikleri des-tek nedeniyle buray› ele geçiremedi. Oradan Byzantion’a do¤ru harekete geçti.Atina, Bo¤az’› kontrol alt›nda tutan Byzantion’un (‹stanbul) kaybedilmesinin Kara-deniz’den yapt›¤› bu¤day ithalini olumsuz yönde etkileyece¤ini düflünerek savaflhaz›rl›klar›na bafllad›. Byzantion, Philippos’un kuflatmas›na baflar›l› bir flekilde kar-fl› koydu; Philippos geri çekildi.

Khaironeia Savafl›M.Ö. 339 y›l›nda Lokrisliler, Delphoi’a sald›r›nca, Delphoi Amphiktionu, II. Philip-pos’tan yard›m istedi. Philippos da Orta Yunanistan’a girdi; Elateia ve Amphissa’y›ele geçirdi. Atinal› afl›r› milliyetçi Demosthenes, Philippos’a karfl› Thebai ile ittifakyapt›. M.Ö. 338 sonbahar›nda iki ordu Khaironeia Ovas›’nda karfl›laflt›. Philip-pos’un phalanks’lardan oluflan profesyonel ordusu, Atinal› ve Thebail›lar›n olufl-turdu¤u geleneksel, hoplit a¤›rl›kl› orduyu yendi. Atinal›lar 1.000 kadar kay›p ve-rirken, bunun iki kat› kadar da esir vermifllerdi. Bu savafltan sonra Hellenler, II.Philippos’un gücünü kabul ettiler. Thebai, bundan böyle Boiotia’daki hegemonya-s›n› yitirmiflti. Atina, Makedonya ile uzlaflma içine girmek zorunda kald›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Korinthos Birli¤iII. Philippos, giderek, Hellenlerin sempatisini kazanmaya ve Hellenlerin birli¤inisa¤layacak tek kifli olarak görülmeye baflland›. Philippos da bunu sezmifl olacakki, Hellen kentlerini ulusal bir kongreye kat›lmaya ça¤›rd›. M.Ö. 337 y›l›nda Philip-pos’un baflkanl›k etti¤i kongre Korinthos’ta topland›. Burada al›nan karar gere¤in-ce Hellenler bir “Hellen Birli¤i” oluflturdular. Siyasi ve askeri nitelikli bu birlik, top-lant› yerinden dolay›, “Korinthos Birli¤i” olarak an›lmaktad›r. Philippos, üye kent-lerin delegelerinden oluflan ve synhedrion ad›n› tafl›yan bir meclis taraf›ndan yö-netilecek Birli¤in hegemon’u seçildi. Sparta söz konusu birli¤in d›fl›nda kald›. II.Philippos ve o¤lu III. Aleksandros (Büyük ‹skender) Perslere karfl› büyük bir seferyap›laca¤›n› ilân ettiler. Philippos, kendisine karfl› gelecek her gücü alt edece¤inibiliyordu; daha do¤rusu, kendi ordusunun gücünü tan›yordu. Amaç, Bat› Anado-lu’daki kentleri Pers boyunduru¤undan kurtarmak ve Perslere Hellen dünyas›n›ngerçek gücünü göstermekti. Philippos’un önderli¤inde Makedonlardan ve Hellen-lerden oluflan büyük bir ordu ile sefer haz›rl›klar›na bafllanm›fl; hatta Bat› Anado-lu’ya bir öncü kuvvet bile gönderilmiflti. Fakat Philippos M.Ö. 336’da, k›z› Kleopat-ra’n›n evlilik kutlamalar› s›ras›nda 46 yafl›ndayken Aigai’da (Vergina) bir suikastsonucu öldürüldü. Makedonya’daki Vergina’da (antik Aigai) keflfedilen bir tümü-lüsün içindeki mezar odas› olas›l›kla Philippos’a aittir. ‹çerideki lahdin kapa¤› kal-d›r›ld›¤›nda, iskeletin üzerindeki ifllemeli kumafl parçalar› hâlâ duruyordu. Mezarodas›nda çok say›da kap kacak ve metal eflyalar›n yan› s›ra, Philippos’un mi¤fer,z›rh ve silahlar› bulundu.

BÜYÜK ‹SKENDER VE DO⁄U SEFER‹Büyük ‹skender (III. Aleksandros), II. Philipposile Olympias’›n o¤lu idi. Plutarkhos, ‹skender’indo¤um tarihini 6 Hekatombaion (yaklafl›k 20Temmuz) olarak vermektedir. Babas›n›n ölümün-den sonra, M.Ö. 336’da 20 yafl›nda bir delikanl›iken Makedonya taht›na geçti. ‹lk ifli babas›n›nkatillerini cezaland›rmak oldu. Daha sonra Ko-rinthos Birli¤i taraf›ndan birli¤in hegemon’u vePers seferinin de komutan› seçildi. ‹skender, biryandan Trakyal›lar› ve Illyrial›lar› kontrol alt›ndatutmaya çal›fl›rken, öte yandan Pers ‹mparatorlu-¤u’na karfl› yapaca¤› seferin haz›rl›klar›yla mefl-gul oluyordu. Makedon hegemonyas›n› hazme-demeyen Atina ve Thebai’y› ele geçirdikten son-ra, bütün düflüncesini Do¤u seferi üzerinde yo-¤unlaflt›rd›. ‹skender’in Do¤u seferine bafllad›¤›M.Ö. 334 y›l› (veya Pers ‹mparatorlu¤una sonverdi¤i M.Ö. 331 y›l›) ile son Hellenistik krall›kolan Ptolemaioslar’›n Actium Savafl› sonras› tarihsahnesinden silindikleri M.Ö. 30 y›l› aras›ndakiyaklafl›k 300 y›ll›k dönem, “Hellenistik Ça¤” ola-rak adland›r›l›r. Ayn› dönemde Roma, Cumhuri-yet dönemini yafl›yordu.

594. Ünite - Büyük ‹skender ve Hel lenist ik Ça¤

Hegemon: Eski Yunancalider, önder anlam›ndad›r.

Resim 4.1

Kaynak: A. Pasinli(2003), ‹stanbulArkeoloji Müzeleri,s. 160 (foto: A.Konyal›).

‹skender önce Trakya ve Tuna boylar›nda savaflt›; buralardaki yerli kabileleriegemenlik alt›na ald›. Fakat bir süre sonra Yunanistan’da Makedon egemenli¤inekarfl› bir isyan bafllad›. Bu arada ‹skender’in Illyria’da öldü¤ü söylentisi de ç›km›fl-t›. Thebai, bu söylentiden cesaret alarak isyan›n öncülü¤ünü yapt›. ‹skender, The-bai’ye girerek kenti yerle bir etti; halk›n bir k›sm› öldürüldü, bir k›sm› da köle ya-p›ld›. Art›k s›ra Perslere gelmiflti. Makedonya ve Yunanistan’daki meseleleri baba-s›n›n subaylar›ndan Antipatros’a b›rakarak, içlerinde okçular›n da bulundu¤u30.000 piyade ve 5.000’den fazla süvari ile Hellespontos’a yöneldi. Hellespon-tos’tan Anadolu’ya geçifl noktas›n›n (Sestos-Abydos mevkii) güvenli¤i için Parme-nion ve Attalos’u görevlendirdi.

Anadolu’ya Geçifl‹skender, M.Ö. 334 bahar›nda Hellespontos’tan Anadolu’ya geçti. ‹lk ifl olarak Ili-on’a (eski Troia) gidip, Athena’ya kurban sundu; Troia Savafl›’ndan arta kalan adaksilahlar›ndan baz›lar›n› alarak, onlar›n yerine kendi silahlar›n› b›rakt›; Troia Kral›Priamos’un mezar›n› ziyaret ederek kurban kesti. Böylece, Homeros’un Ilias des-tan›n›n da ana konusunu oluflturan Troia Savafl› kahramanlar›na karfl› sayg›s›n› di-le getirdi. ‹skender, Troia Savafl›’n›, Hellenler ile Hellen olmayanlar (barbarlar) ara-s›ndaki husumetin ilk sonuçlar›ndan biri olarak yorumluyordu. Ona göre, Troial›-lar barbar de¤il, Asya topraklar›ndaki Hellenlerdi. Art›k o da, Ege Denizi’nin iki ya-kas›ndaki Hellenleri tek vücut olarak görmek istiyordu. Bu düflüncenin etkisi alt›n-da, ilk amac›, babas›n›n da planlam›fl oldu¤u gibi, Bat› Anadolu’daki Yunan-ca/Hellence konuflan ya da Hellen kültürünün nüfuzu alt›nda bulunan kentleriPers sultas›ndan kurtarmakt›. Sonra da Pers ‹mparatorlu¤u’nu ele geçirecek ve hat-ta bir Hellenlefltirme siyaseti güdecekti.

Perslerle ilk karfl›laflma Granikos (Biga Çay›) yak›n›nda oldu. ‹skender’in su-baylar›ndan Parmenion 5.100 Tesalyal› süvariye komuta ediyordu. ‹skender de13.000 Makedonun bafl›ndayd›. Persler ise piyade ve süvari olarak toplam 40.000askerden olufluyordu. ‹skender, ortaya phalanks’›, kanatlara da süvarileri ve piya-deleri yerlefltirdi. Savafl düzenindeki her iki ordunun Granikos Çay› boyunca kar-fl›l›kl› s›ralan›fl› yaklafl›k 3 km’yi buluyordu. ‹skender’in uygulad›¤› taktik sonucuPersler kesin bir yenilgiye u¤rad›lar (M.Ö. 334). Granikos Savafl› ile Anadolu’nunkap›s› ‹skender’e aç›lm›fl oldu. ‹skender, ›rma¤› geçerek karaya ç›kmaya çal›flan,fakat Persler taraf›ndan öldürülen ilk 25 askerin bronz heykellerinin yap›lmas› içindönemin ünlü heykeltrafl› Lysippos’u görevlendirdi.

Granikos zaferinden sonra ‹skender, Parmenion’u da Daskyleion’u teslim al-mas› için gönderdi. Parmenion, Hellespontos Phrygias›’n›n baflkenti Daskylei-on’u herhangi bir karfl› koyma ile karfl›laflmadan ele geçirdi. ‹skender, Pers Sat-rab› Arsites’in yerine Kalas’› atad›. Halktan, Perslere verdikleri verginin ayn›s›n›vermelerini istedi.

Büyük ‹skender Anadolu’ya hangi mevkiden geçti ve Perslerle ilk karfl›laflmas› nerede oldu?

Lydia’da‹skender güneye inerek Sardeis’e do¤ru yürüyüfle geçti. Kente yaklaflt›¤›nda LydiaSatrab› Mithrines ve beraberinde bulunan, kentin ileri gelenleri ‹skender’i karfl›lad›-lar ve kentin teslim olaca¤›n› bildirdiler. ‹skender, Sardeisliler ve di¤er Lydial›lar›neski Lydia geleneklerine göre yaflamalar›na izin verdi ve onlar› serbest b›rakt›. Mit-hrines de bundan böyle ‹skender’in taraf›nda yer ald›. Sardeis’te bir Zeus tap›na¤›


Hellespontos: GünümüzdeÇanakkale Bo¤az›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

inflas› için emir verdi. Kalenin yönetimini subay› Pausanias’a verdikten sonra Niki-as’› vergi kontrolörü, Asandros’u da Lydia satrab› olarak atad›. ‹skender, Pers döne-mindeki yerel yönetim mekanizmas›n› bozmad›; sadece idarecilerini de¤ifltirdi.Özellikle mali ve askerî yetkiler Hellenlerin ve Makedonlar›n kontrolüne verildi.

Ionia’da‹skender daha sonra Ephesos’a geldi. Sürgünleri geri ça¤›rd›; oligarflik idareye sonvererek tekrar demokrasiyi kurdu. Perslere ödedikleri vergileri bundan böyle Arte-mis Tap›na¤› için vermelerini istedi. Ephesos halk› oligarkhlar›n korkusunu üzerin-den atm›fl olarak, çabucak Memnon’u ça¤›ranlar›, Artemis Tap›na¤›’n› soyanlar›, ta-p›naktaki Philippos heykelini k›ranlar› ve agoradaki kentin kurtar›c› kahraman›Heropythes’in mezar›n› talan edenleri ölüme mahkûm etti. Bu s›rada Magnesia(Ortaklar) ve Tralleis’ten (Ayd›n) elçiler gelerek kentlerini ‹skender’e teslim ettiler.‹skender, Alkimakhos’u Aiolis kentlerine ve halen Pers boyunduru¤unda bulunanIonia’n›n di¤er kentlerine gönderdi. Oligarkhlardan ayr›lmalar›n› ve demokrasiyikurmalar›n› istedi. ‹skender Ephesos’ta biraz daha kalarak Artemis’e kurban adad›ve askerî bir tören alay› düzenledi.

‹skender ertesi gün Miletos’a do¤ru yola ç›kt›. Kentin yak›n›nda bir Pers donan-mas› vard›. Miletos’taki Pers garnizonu komutan› Hegesistratos bu filoya güveni-yordu. Fakat 160 gemilik bir filoya komuta eden Nikanor’un Miletos’a Perslerdenbirkaç gün önce varmas› ve kentin karfl›s›ndaki Lade Adas› aç›¤›nda demirlemesiMiletos’a do¤ru yola ç›kan 400 gemilik Pers donanmas›n›n plan›n› bozdu. Pers do-nanmas› Mykale (Samsun) Da¤› aç›klar›nda demirlemek zorunda kald›. ‹skender’inkuvvetleri yard›m›n ulaflamad›¤› Miletos’taki direnifli k›rarak kenti ele geçirdi.

‹skender, hem masrafl› olmas› hem de Pers donanmas›yla karfl› karfl›ya gelecekbir donanmaya sahip bulunmamas› sebebiyle kendi donanmas›n› da¤›tmaya kararverdi. Anadolu topraklar›nda Asya içlerine ilerleyece¤i için donanmaya ihtiyac› dayoktu. Üstelik Perslerin k›y› üslerini ele geçirerek onlar›n donanma gücünü etkisizhale getirebilirdi. Bu arada vurgulanmas› gereken bir nokta da, ‹skender’in Persboyunduru¤undan kurtard›¤› veya ele geçirdi¤i kentlerde demokratik yönetimikurma giriflimidir. Zira, Persler, kontrolleri alt›ndaki Hellen kent-devletlerindekiyönetimi yerel tiranlar›n idaresine b›rak›yorlard›. Asl›nda Bat› Anadolu Hellenkentleri bir taraftan Pers egemenli¤inden kurtulurken, öte taraftan Büyük ‹sken-der’in egemenli¤ini tan›mak zorunda kal›yorlard›.

Karia’da‹skender, kalabal›k bir Pers ordusunun Halikarnassos’ta bulundu¤unu haber ala-rak, Karia’ya do¤ru yola ç›kt›. Yolu üzerindeki Miletos ile Halikarnassos aras›nda-ki kentleri ele geçirdi. Halikarnassos’a yaklaflt›¤›nda kentin d›fl›nda kamp kurarakkuflatma haz›rl›klar›na bafllad›. Kentin önündeki hende¤i doldurarak savafl kulele-rini ve di¤er araç-gereci surlara yaklaflt›rd›. Fakat Halikarnassoslular geceleyin anibir karfl› sald›r› ile kuleleri ve di¤er savafl makinelerini yakma girifliminde bulun-dularsa da kolayca geri püskürtüldüler. Kuflatma ilerledikçe Halikarnassoslular›ndayanma gücü azal›yordu. Kentte bulunan Pers subay› Memnon kaçmak zorundakald›. Halikarnassos uzunca bir direniflten sonra ‹skender’e teslim oldu. Karia Sat-rapl›¤›’n›n yönetimini eski satrap Hekatomnos’un k›z› Ada’ya verdi. Ada, ‹skenderKaria’ya girdi¤inde onu karfl›lamaya gitmifl ve ikamet etti¤i Alinda kentini ona tes-lim etmiflti. ‹skender ise Alinda’y› tekrar Ada’ya verdi ve Ada’n›n kendisini manevio¤lu olarak görmesine itiraz etmedi.


Lykia’da‹skender’in komutas›ndaki Makedonyal›lardan bir k›sm›, sefere ç›kmadan k›sa birsüre önce evlenmifllerdi. ‹skender, k›fl› eflleriyle birlikte geçirmeleri için onlar› Ka-ria’dan Makedonya’ya gönderdi. Bafllar›na da Ptolemaios’u verdi. ‹skender, Parme-nion’u bir ordu ile Sardeis’e gönderdi ve oradan da Phrygia’ya ilerlemesi talimat›-n› verdi. Kendisi ise güneye, Lykia’ya yöneldi. Lykia’ya girdi¤inde önce Telmessosteslim oldu; sonra Pinara, Ksanthos ve Patara ile 30 kadar ufak yerleflmeyi ele ge-çirdi. ‹skender k›fl bast›rd›¤›nda, o zamanlar Lykia’n›n bir parças› olarak kabul edi-len Milyas’a girdi¤inde Phaselislilerden elçiler gelip iyi dileklerini sundular ve ken-disine alt›n bir taç arma¤an ettiler. Bunu duyan di¤er kentler de elçilerini gönder-diler. ‹skender onlara, gönderece¤i komutanlara kentlerini teslim etmelerini bu-yurdu. Sonra Phaselis’e gelerek, onlar›n da arzusu ve yard›m› ile yak›nlardaki güç-lü bir kaleyi ele geçirdi. Çünkü Pisidial›lar taraf›ndan infla edilmifl olan bu kale,Phaselisliler için bir tehlike arzediyordu. Orada yuvalanan yerliler, Phaselislilerinekip biçtikleri topraklar› ya¤mal›yorlard›. Diodoros’un “Marmara” diye söz etti¤i,Arrianos’un ad›n› anmaks›z›n de¤indi¤i kalenin gerçek ad› Mnara’d›r (Kemer’in ku-zeybat›s›ndaki Kavak Da¤›).

Pamphylia’daPhaselis’ten ayr›lan ‹skender, ordusunun bir k›sm›n› da¤ geçitleri (Klimaks, bugün-kü Kesme Bo¤az›) aras›ndan Perge’ye gönderdi. Kendisi de k›y›y› izleyerek Per-ge’ye (Aksu) geldi. Perge’den ayr›ld›ktan sonra yolda kendisini karfl›layan Aspen-dos (Belk›s) elçileri kentlerini teslim edeceklerini fakat kentte bir garnizon yerlefl-tirilmemesi ricas›nda bulundular. ‹skender bu teklife raz› oldu ama karfl›l›¤›nda as-kerlerine ödenmek üzere 50 talanton para ile Pers Kral›’na vermek için yetifltirdik-leri atlar› istedi. Elçiler flartlar› kabul edip ‹skender’in huzurundan ayr›ld›lar.

‹skender Side’ye gelerek orada bir muhaf›z birli¤i b›rakt› ve do¤ruca Sillyon’a(Yanköy Hisar›) hareket etti. Sillyon istihkâm edilmifl bir flehirdi. ‹skender, buradavakit kaybetmek istemedi¤inden olacak, yoluna devam etmek istedi. Fakat bu s›-rada Aspendoslular›n daha önce öne sürdü¤ü flartlar› yerine getirmeyecekleri ha-berini ald›. Üstelik Aspendoslular, surlar›n›n d›fl›nda bulunan tarlalar›ndaki ürünle-ri de toplayarak kente tafl›m›fllar, kap›lar› ‹skender’in elçilerine kapatm›fllar ve sur-lar›ndaki zay›f noktalar› onarmaya bafllam›fllard›. ‹skender hemen Aspendos’a ha-reket etti. ‹skender’in geldi¤i haberini alan Aspendoslular surlar›n gerisine çekil-mifller hatta öndeki evleri de boflaltarak daha güvenli oldu¤unu düflündükleri te-peye s›¤›nm›fllard›. ‹skender savunmas›z surlar› geçerek terkedilmifl evlerde karar-gâh kurdu. Çaresiz kalan Aspendoslular tekrar elçiler gönderip ba¤›fllanmalar›n›dileyerek eski flartlar› kabul ettiklerini bildirdiler. ‹skender uzun bir kuflatman›ngereksizli¤ini düflünerek onlarla anlaflmay› tercih etti. Fakat bu kez daha a¤›r flart-lar ileri sürdü: önceden söz verdikleri atlar ile birlikte 50 talanton yerine 100 ta-lanton verecekler; ayr›ca kentin ileri gelenlerini de rehin olarak teslim edecekler-di. Atayaca¤› bir satrab›n yönetimi alt›nda yaflayacaklar ve Makedonya’ya y›ll›k birvergi ödeyeceklerdi. Hatta zorla ele geçirdikleri komflu topraklar›n› da sahiplerineiade edeceklerdi. Bütün flartlar Aspendoslularca kabul edildikten sonra ‹skendertekrar Perge’ye yöneldi ve oradan Phrygia’ya do¤ru yola ç›kt›.


Pisidia’daYolu üzerindeki önemli bir Milyas kenti olan Termessos’un (Güllük Da¤›) diren-ciyle karfl›laflan ‹skender, oldukça dar olan bugünkü Yenice Bo¤az›’n›n bugün“Kap›kaya” olarak adland›r›lan geçidini bir hileyle aflarak kentin yak›n›nda kampkurdu. Bu s›rada Termessos ile iliflkileri bozuk olan Selge (Zerk) kentinden gelenelçiler ‹skender’e dostluk mesajlar›n› ilettiler. ‹skender de onlar› güvenilir bir müt-tefik olarak gördü¤ünü beyan etti. Da¤l›k bir arazi üzerinde kurulu bulunan Ter-messos’un ele geçirilmesi çok zaman alaca¤›ndan ‹skender buray› fethetme düflün-cesinden vazgeçti ve Sagalassos’a (A¤lasun) do¤ru yola ç›kt›. Kent olanca gücüylekarfl› koymaya çal›flt›ysa da sonunda ‹skender’e teslim oldu. ‹skender Sagalassos’tabir subay›n› ve 20 kadar da askerini kaybetti.

Phrygia’daAskania Gölü’nün (Burdur Gölü) k›y›s›n› izleyerek Phrygia’ya giren ‹skender bir-kaç günlük yürüyüflten sonra Kelainai’a (Dinar) vard›. Buras› bir Pers satrab›n›ngarnizonu ile istihkâm edilmifl bir kentti. Elçiler gelerek teslim flartlar›n› konufltu-lar. ‹skender de, kenti savaflmadan teslim alman›n daha iyi olaca¤›n› göz önündebulundurarak kabul etti. Kente bir iflgal ordusu b›rakarak on gün kadar buradadinlendi ve bu süre zarf›nda Phrygia Satrapl›¤›’na Antigonos’u atad›.

Kelainai’dan ayr›lan ‹skender, Phrygia’n›n önemli kentlerinden ve eski PhrygiaKrall›¤›’n›n baflkenti olan Gordion’a (Yass›höyük) geldi. Daha önce Sardeis’e gön-derdi¤i ve oradan Phrygia’ya geçmesini emretti¤i Parmenion da ordusu ile birlikteGordion’a geldi. Ptolemaios ile iki subay›n idaresinde Makedonya’ya efllerini gör-meye giden yeni evli Makedonyal›lar›n da Gordion’a varmas›yla ‹skender’in aske-rî gücü doru¤una ulaflt›. Bu s›rada, Pers Büyük Kral› III. Dareios taraf›ndan donan-ma komutanl›¤›na atanm›fl olan Memnon’un, savafl› Makedonya ve Yunanistan’akayd›rma girifliminde bulunmas› ve bunun için de önce Khios Adas›’n› daha sonrada, Mytilene d›fl›ndaki Lesbos Adas›’n›n di¤er kentlerini ele geçirdi¤i haberi ‹sken-der’i telaflland›rm›flt› (M.Ö. 333). Fakat Mytilene kuflatmas› s›ras›nda Memnon’una¤›r bir hastal›k nedeniyle ölmesi ‹skender’i rahatlatt›. Arrianos’tan ö¤rendi¤imizegöre kral, Gordion’da Midas’›n saray›na giderek, Gordios’un efsanevi arabas›n› veboyunduru¤undaki kay›fllar› görmek istemiflti. Biliyordu ki, efsaneye göre, araba-n›n boyunduru¤undaki kay›fl› çözen kimse “Asya’n›n hâkimi” olacakt›. Bundansonras›n› Arrianos’un a¤z›ndan dinleyelim:

“...Bu kay›fl k›z›lc›k a¤ac›n›n iç kabu¤undan yap›lm›flt›, ne bafl› ne de sonu gö-züküyordu. ‹skender kay›fl› çözmek imkân›n› göremeyince -halk kalabal›¤›n›n,aleyhinde bir fikre sapmamas› için çözmeden b›rakmay› istemedi¤inden- baz›lar›-n›n dedi¤ine göre, kay›fl› k›l›çlam›fl, böylece onun art›k çözülmüfl oldu¤unu ilân et-mifl.” (‹skender’in Anabasisi, II. 3, çev. H. Örs).

Galatia’dan Kilikia’yaErtesi gün ‹skender Galatia’n›n en önemli kenti Ankyra’ya (Ankara) geldi. Oradaonu Paphlagonial›lardan oluflan bir heyet karfl›lad›. Heyet, ‹skender’in egemenli¤i-ni tan›yacaklar›n› fakat ordusuyla topraklar›na girmemelerini istedi. ‹skender, on-lara Phrygia Satrab› Kalas’a itaat etmelerini söyleyerek Kappadokia’ya do¤ru yolaç›kt›. Böylece Halys Irma¤›’na (K›z›l›rmak) kadar Küçük Asya’n›n önemli bir bölü-mü ‹skender’in egemenli¤ine girmifl oldu. Sabiktas’› Kappadokia satrab› olarak ata-yarak, Kilikia geçitlerine dayand›. Daha önce Ksenophon ile birlikte Pers Büyük


Kral› II. Artakserkses’e karfl› sefere kat›lm›fl olan Kyros’un kamp›na vard›¤›nda, Ki-likia Kap›lar› (Gülek Bo¤az›) olarak bilinen geçitin Perslerce tutulmufl oldu¤unugördü. Kamp›n bulundu¤u yerde Parmenion’u b›rakarak kendisi gece boyunca bo-¤aza do¤ru ilerledi. ‹skender’in ilerledi¤ini gören Pers nöbetçiler bulunduklar› yer-leri terkederek kaçt›lar; ‹skender ertesi gün flafakta emrindeki orduyla kolayca bo-¤azdan geçerek Kilikia’ya girdi. Bu s›rada ona ulaflan bir habere göre, ‹skender’inbo¤azdan geçti¤ini ö¤renen Satrap Arsames, önce Tarsos’u savunmaya niyetlen-diyse de sonradan fikir de¤ifltirerek kentten kaçmaya haz›rlan›yordu. Tarsoslular,Arsames’in kaçmadan önce kentlerini ya¤malayaca¤›ndan endifle ediyorlard›. Bu-nu ö¤renen ‹skender, süvari birlikleri ve hafif silahl› piyadelerle çabucak Tarsos’ayürüdü. Arsames de kenti ya¤malamaya f›rsat bulamadan Pers Büyük Kral› III. Da-reios’un yan›na kaçmak zorunda kald›. Antik kaynaklarda Tarsos’a giren ‹sken-der’in yorgunluktan bitap düfltü¤ü; Kydnos Irma¤›’nda (Tarsus Çay›) yüzdüktensonra atefllendi¤i ve uyuyamad›¤› anlat›lmaktad›r. Doktorlar› ona Akarnanial› he-kim Philippos’u önerdiler. ‹skender, Philippos’u tan›yor ve ona güveniyordu. Phi-lippos, ‹skender’e güçlü bir ilaç önerdi. ‹skender de ilac› hemen haz›rlamas›n› is-tedi. Philippos ilac› haz›rlay›p ‹skender’e verdi¤i s›rada, Parmenion’dan ‹skender’ebir mesaj geldi: “Philippos’a dikkat et! Ö¤rendi¤ime göre Pers kral› Dareios seni öl-dürmesi için ona bir ödül verdi.” ‹skender mesaj› okudu ve Philippos’a verdi. He-kim mesaj› okurken ‹skender ilac› içti. Philippos derhal her fleyin iyi gidece¤inisöyleyerek ‹skender’den mesaja inanmamas›n› istedi. Güven, iyileflmesi demekti.Gerçekten de ilaç etkisini gösterdi ve ‹skender iyileflti.

Daha sonra ‹skender, Kilikia ve Assur topraklar›n› ay›ran di¤er bir bo¤az› elegeçirmesi için Parmenion’u gönderdi. Emrine Yunan ücretli askerlerini ve Sital-kes’in yönetiminde Trakyal›lar› verdi. Kendisi de Tarsos’tan ayr›larak, efsaneye gö-re Assur Kral› Sardanapalos taraf›ndan kurulmufl olan Ankhiale (Mersin civar›nda)kentine geldi. Sardanapalos’un mezar› da kentin surlar›n›n yak›n›ndayd›. Mezar›nüstünde Sardanapalos’un tasviri ile Assurca bir mezar kitabesi yer al›yordu. Kitabe-de flu yaz›yordu: “Anakyndarakses’in o¤lu Sardanapalos, Ankhiale ve Tarsos’u birgünde infla etti; sen yabanc›, ye, iç ve nefleli ol; çünkü insana özgü di¤er fleyler hiçde bundan daha de¤erli de¤ildir.”

Ankhiale’den ayr›lan ‹skender, Soloi’a (Mezitli, Viranflehir) geldi; orada bir mu-haf›z birli¤i b›rakarak, kenti iki yüz gümüfl talanton para cezas› ödemeye mahkûmetti. Çünkü kent hâlâ Perslere sempati duyuyordu. Oradan da¤larda pusu kurmuflolan Kilikial›lar›n üzerine yöneldi. Bir haftada onlar› püskürtmeyi baflard›, bir k›s-m›n› esir ald› ve Soloi’a döndü. Burada Sa¤l›k Tanr›s› Asklepios’a kurban adad›k-tan sonra askerlerini teftiflten geçirmek üzere meflale yar›fl›, spor ve edebiyat yar›fl-malar› düzenledi. Soloi’dan ayr›lan ‹skender Tarsos’a do¤ru yola ç›kt›. Bu aradaMagarsos’a (Karatafl yak›nlar›nda Dörtdirek) u¤rayarak, Athena Magarsia’ya adak-ta bulundu. Mallos’a (K›z›ltahta yak›nlar›nda) vard›¤›nda Kahraman Amphilok-hos’a adakta bulundu. Malloslular›n bir iç savafl›n efli¤inde olduklar›n›n fark›na va-ran ‹skender, bu kargaflaya son vermelerini istedi. Pers Kral› Dareios’a ödediklerivergiden muaf tuttu, çünkü Mallos bir Argos kolonisiydi ve ‹skender’in kendisi deArgoslu Herakleso¤ullar› soyundan geliyordu.

Issos Savafl›‹skender Mallos’tayken Dareios’un Assur topraklar›ndaki Sokhoi’da karargâh kur-du¤u haberini ald› ve komutanlar›n› toplayarak onlara bilgi verdi. Ertesi gün de yo-la ç›kt›. Önce Myriandros yak›n›nda kamp kurdu. Gece ç›kan fliddetli bir f›rt›na ve


ya¤mur nedeniyle bir süre kampta mahsur kald›. Bu s›rada Dareios askerî ve stra-tejik aç›dan elveriflli düzlükte askerleriyle vakit geçiriyordu. ‹skender ise rahats›z-l›¤›ndan dolay› Tarsos’ta ve teftiflten dolay› da bir süre Soloi’da kald›ktan sonra te-pelerdeki Kilikial›lara tekrar ak›n yapt›. Dareios ise Issos’a (Yeflil Höyük, eski ad›y-la Kinet Höyük) do¤ru yola ç›kt› ve fark›nda olmadan daha önce ‹skender’in geç-ti¤i yoldan geçerek onun arkas›na sarkt› ve Pinaros Irma¤›’na yöneldi. BöylecePers ordusu kuzeyde, Makedonya ordusu ise güneyde kalm›flt›. Durumun fark›navaran ‹skender hemen geriye dönerek Pinaros Irma¤› k›y›s›na vard›. Dareios’un or-dusu Pinaros Irma¤›’n›n (Deliçay veya Payas Çay›?) kuzeyinde, ‹skender’in ordusuise güneyinde mevzilendi. ‹skender, birtak›m manevralardan sonra ordusunu sa-vafl düzenine soktu. Sa¤ ve sol kanatlara komutanlar›n› görevlendirdi. ‹sken-der’in sald›r›ya geçti¤ini ö¤renen Dareios ordusunun bir bölümüne karfl› taarruzemri verdi. fiiddetli bir savafl oldu. ‹skender, say›ca daha fazla askere sahip olanDareios’un ordusu karfl›s›nda üstünlü¤ü ele geçirdi. Dareios, kalkan›n›, pelerini-ni ve hatta yay›n› bile savafl arabas›nda b›rakarak at›na atlay›p kaçt›. Hava kara-r›ncaya kadar Makedonyal›lar Pers askerlerini izlediler ve onlara çok say›da ka-y›p verdirdiler. Havan›n kararmas› Dareios’u ‹skender’in eline esir düflmektenkurtard›. ‹skender, Pers kral›n›n b›rakt›¤› eflyalar› alarak karargâh›na döndü. Da-reios’un çad›r›nda bulunan annesi, kar›s› ve üç çocu¤unu esir ald› (M.Ö. 333). Is-sos zaferinden sonra ‹skender, kendi ad›n› tafl›yan Aleksandreia (bugünkü Esen-tepe / ‹skenderun) kentini kurdu. Çok geçmeden Dareios, ‹skender’e haber gön-dererek bar›fl yap›lmas›n› teklif etti. Dareios’un bar›fl önerisini geri çeviren ‹sken-der, Suriye’ye (Syria) girerek Perslerin en önemli donanma üslerinden Fenike’ye(Phoinikia) girdi. Sidon, karfl› koymadan al›nd›, Tyros (Sur) ise kuflatma sonun-da ele geçirildi (M.Ö. 332); Filistin de ‹skender’in kontrolüne girdi. ‹skenderM.Ö. 332 sonbahar›nda M›s›r’a yöneldi. Baflkent Memphis’teki Pers Satrab› Maza-kes karfl› koymadan teslim oldu. M›s›r ele geçirildi ve burada, Nil Deltas›’nda,kendi ad›n› tafl›yan bir kent kurdu: Aleksandreia (‹skenderiye). ‹skender, M›-s›r’da çok iyi karfl›land›; M›s›r Tanr›s› Ammon ile özdefllefltirildi. M›s›r’da yöneti-mi, âdet oldu¤u üzere, yerli bir yöneticiye b›rakt›; fakat yine mali ve askerî kon-trol Hellen ya da Makedon kiflilerin elindeydi.

Gaugamela Savafl›‹skender, M.Ö. 331’de M›s›r’dan ayr›larak, Pers Kral› Dareios’un as›l ordusunun bu-lundu¤u Babylonia’ya girdi. ‹ki ordu Mezopotamya’da Arbela (Erbil) yöresindekiGaugamela Ovas›’nda karfl›laflt›. Savafl takti¤i ve ‹skender’in zekâs›, Pers ordusu-nun bozguna u¤ramas›na neden oldu; Dareios kaçt›. Gaugamela Savafl›’ndan son-ra ‹skender, “Asya Kral›” ilân edildi; Persler ise bir daha toparlanamad›lar.

‹skender, ‹ran (Persia) içlerine ilerleyerek Pers ‹mparatorlu¤u’nun baflkentle-ri olan Babylon, Susa, Persepolis ve Ekbatana’y› (bugün Hemedan) ele geçirdi;imparatorlu¤un hazinelerine el koydu. Antik kaynaklarda ‹skender’in eline ge-çen Pers servetinin 40-50 bin talanton (yaklafl›k 1.000 ton alt›n) civar›nda oldu-¤u öne sürülmektedir. Bir süre sonra Dareios, kendi adamlar›ndan biri olan Bak-tria Satrab› Bessos taraf›ndan öldürüldü. ‹skender, M.Ö. 330-329 y›llar›nda her-hangi bir karfl› koyma ile karfl›laflmadan Hindikufl da¤lar›na kadar ilerledi. Bak-tria ve Sogdiana’ya (Türkistan) savaflarak boyun e¤dirdi. Bu arada Sogdianal›prenses Roksane ile evlendi.

M.Ö. 327-325 y›llar› ‹skender’in Hindistan seferine ç›kt›¤› y›llard›r. Böylece im-paratorlu¤un do¤u s›n›rlar›n› Hyphasis ve Afla¤› Indos (Sind) havzas›na de¤in ge-


niflletti. Kuzeybat› Hindistan’da Paurava Kral› Poros’un karfl› koymas›yla karfl›laflan‹skender, Hydaspes Irma¤› yak›n›nda Poros’u yenilgiye u¤ratt›. Hydaspes Savafl›zaferinden sonra Pencap’a girdi. Fakat yorgun düflen askerlerinin daha fazla ilerle-mek istememeleri nedeniyle geri dönmek zorunda kald›. Ordusunun bir k›sm› In-dos Irma¤›’ndan gemilerle, bir k›sm› da kara yoluyla Indos deltas›na vard›. Dahasonra ordunun yine bir k›sm› deniz yoluyla, bir k›sm› da kara yoluyla Persia’yadöndü (M.Ö. 325 / 324). Ne var ki, ‹skender çok geçmeden ateflli bir hastal›¤a ya-kaland›. Arrianos (‹skenderin Anabasisi, VII.25.6, çev. H. Örs) kral›n kroniklerineat›fta bulunarak onun son günlerini flöyle anlat›r:

“...Art›k hali çok fena idi. Kendisini parktan kral saray›na tafl›tt›rd›. Kumandan-lar› yan›na girince onlar› tan›mas›na tan›d› ama a¤z›ndan hiçbir ses ç›kmad›. Art›kkonuflacak halde de¤ildi. Geceleyin atefli çok fena idi. Ertesi gün de, onun geceside, ertesi gün de böyle oldu.”

‹skender, M.Ö. 323’te, henüz 33 yafl›ndayken Babylon’da (Babil) öldü.

Büyük ‹skender ‹mparatorlu¤u’nun Yap›s› ve Niteli¤i14 yafl›ndayken baflkent Pella yak›n›ndaki Mieza’da Aristoteles’ten felsefe ve siya-set bilimi dersleri almaya bafllayan ‹skender, genç yaflta olmas›na karfl›n, büyük birkomutan, zeki ve ileri görüfllü bir kifliydi. Hellen edebiyat›n› iyi biliyordu; Home-ros’un destanlar›n› yast›¤›n›n alt›ndan hiç eksik etmedi¤i, Euripides’in dramalar›n›ezbere bildi¤i söylenir. Kurdu¤u imparatorlu¤unun yönetiminde Pers sistemindende yararlanm›fl, Perslerin satrapl›k idaresini benimsemiflti; çünkü, bu denli geniflbir co¤rafyada egemenli¤in tek merkezden yönetiminde güçlüklerin olaca¤› kesin-di. Oysa bir tür yerel yönetim örgütü olan satrapl›klar ile bu ifli çözümlemek dahakolayd›. Satrapl›klar›n bafl›na önceleri Pers yöneticiler geçirmiflse de, zamanla Ma-kedon yöneticileri atam›flt›r. ‹skender, imparatorlu¤unun baflkenti olarak Baby-lon’u (Babil) seçmiflti. Askeri ve sivil yönetimi birbirinden ay›ran ‹skender, bir demaliye örgütü kurmufltu. Devletin resmi dilinin Eski Yunanca (Attika lehçesi) ol-mas› kararlaflt›r›lm›flt›. Pers seferi s›ras›nda ‹skender’in yapt›¤› en büyük ifllerdenbiri de yeni kentler kurmas›d›r. Bu kentlerin ço¤u Tigris’in (Dicle) do¤usunda bu-lunuyordu. En önemlilerinin bafl›nda, hiç kuflkusuz, M›s›r’daki Aleksandreia (‹s-kenderiye) gelmektedir. ‹skender, ticaret ve ulafl›ma da önem vermifl, Perslerin yolflebekesini daha da gelifltirmifltir.


Resim 4.2

Issos Mozai¤i.

Kaynak: Camp-Fisher,(2010), s. 195.

‹skender, bir kültür birli¤i oluflumunu sa¤lamak için Makedonlar ile Perslerinevlilik yapmalar›n› istiyordu. Nitekim, Arrianos’tan ö¤rendi¤imize göre 10.000 Ma-kedonyal› asker, Anadolu ve ‹ran’daki yerli halktan kiflilerle evlenmiflti. ‹skender’inkendisi de, Susa’da yap›lan bir törenle iki Pers prensesini efl olarak ald›. ‹sken-der’in zaferlerindeki en önemli unsurlardan biri, daha önce babas› II. Philippos ta-raf›ndan kullan›lm›fl olan ve sarissa ad›n› tafl›yan uzun m›zrakl› (5 m. den fazla)“hoplit” denen askerlerden oluflan phalanks’t›r. H›zl› ve hareket yetene¤i yüksekbu askeri birlik, hantal Pers güçleri karfl›s›nda kolayl›kla zafere ulaflabiliyordu. Os›ralar henüz 16 yafl›nda olan ‹skender, babas› II. Philippos’un Yukar› Strymon’da-ki Maid’lara ve M.Ö. 339’da kuzeydeki kabilelere karfl› yapt›¤› savafllarda bulun-mufltu. Babas›n›n, Atina ve müttefiklerine karfl› kesin zaferini elde etti¤i Khaironei-a Savafl›’nda sol kanatta mevzilenen Makedonlar’a komuta etmiflti. K›sacas›, Do¤useferi öncesi kazand›¤› bir deneyimi vard›.

‹skender, bir “dünya imparatorlu¤u” niteli¤ini tafl›yan devletinde tek bir parasistemi kabul etmifl olup Makedonya’dan ‹ran ve Fenike topraklar›na kadar yay›-lan darphanelerde bast›rm›fl oldu¤u sikkelerde ön yüzde Herakles bafl›, arka yüz-de ise tahtta oturan Zeus tasvirini kullanm›flt›. Büyük ‹skender’in Anadolu’daki ilkdarphanesi olas›l›kla Tarsos idi. Birim ise esas olarak drahmi ve tetradrahmi’dir. Gi-derek, sikkelerinde “basileus” (kral) unvan›n› da kullan›r. Bu unvan, ölümündensonra da pek çok kral taraf›ndan kullan›lm›flt›r.

‹skender, beraberinde götürdü¤ü bilim adamlar›na, fethetti¤i ülkelerdeki hay-vanlar ve bitkiler üzerinde gözlemlerde bulunma ve co¤rafi araflt›rmalar yapmaolana¤› sa¤layarak bilimsel çal›flmalar› da desteklemifltir.

Büyük ‹skender ve Do¤u Seferi hakk›nda en ayr›nt›l› bilgiyi Arrianos’un ‹skender’in Ana-basisi adl› eserden almakta›z.

BÜYÜK ‹SKENDER’DEN SONRA: ‹SKENDER’‹N HALEFLER‹Büyük ‹skender’in M.Ö. 13 Haziran 323’te Babylon’da (Babil) ölümünden sonra,meydana getirilmifl olan imparatorlu¤un bafl›na kimin geçece¤i sorun oldu; çünkü‹skender, tahta vâris b›rakmam›flt›. Bu belirsizlik nedeniyle k›sa bir süre sonra tahtkavgas› bafllad›. ‹skender’e en yak›n olan komutanlar, imparatorlu¤un bafl›na geç-mek ya da belirli bölgelerde yönetimi ele almak için birbirleriyle mücadeleye bafl-lad›lar. Çok geçmeden, “Diadokhlar” (Diadokhoi; tekili diadokhos) ad› verilen ‹s-kender’in halefleri, yani ona yak›n olan komutanlar, Babylon’da bir Devlet Konse-yi oluflturarak, imparatorlu¤un yönetim biçiminin nas›l olaca¤› konusunu tart›flt›lar.‹mparatorlu¤un bafl›na vekâleten atanacak adaylar aras›nda ad› en çok geçenlerPerdikkas, Ptolemaios, Seleukos, Lysimakhos, Antipatros, Krateros ve Antigonosidi. Bunlardan Antipatros, Krateros ve Antigonos ise Konsey’e kat›lmam›fllard›.

Bu arada, ‹skender’in kar›s› Roksane’nin do¤acak çocu¤unun erkek olmas› ha-linde, Konsey onu kral seçecekti. Bu bekleyifl s›ras›nda imparatorlu¤un bafl›boflkalmamas› için devletin bafl›na geçici olarak Perdikkas atand›. Taht için beklenenRoksane’nin bebe¤inin yan› s›ra, bir de ‹skender’in üvey kardefli III. Philippos Arr-hidaios vard›. Fakat Arrhidaios taht için henüz çocuk yafltayd›. Çok geçmedenRoksane bir o¤lan bebek dünyaya getirdi; babas›ndan dolay› ad›n› Aleksandros(IV.) koydular. Bundan böyle taht›n meflru mirasç›s› olan Aleksandros ve Arrhidai-os büyüyünceye de¤in, Devlet Konseyi, imparatorluk topraklar›n›n yönetimini ko-mutanlar aras›nda bölüfltürdü. ‹mparatorluk ordusunun ve Asya’n›n yönetimi Per-dikkas’a verildi. Dolay›s›yla, en büyük güç Perdikkas’›n elinde toplanm›fl oluyor-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



du. Krateros ve Antipatros, Makedonya ve Yunanistan’›; Antigonos Monophthal-mos, Büyük Phrygia, Lykia ve Pamphylia’y›; Leonnatos, Hellespontos Phrygias›’n›(Küçük Phrygia); Menandros, Lydia’y›; Lysimakhos, Trakya’y›; Philotas, Kilikia’y›;Laomedon, Suriye’yi; Eumenes, Kappadokia ve Paphlagonia’y›; Ptolemaios da M›-s›r’› ald›. Seleukos ise flimdilik bu paylafl›m›n d›fl›nda kald›. Kendisine, Perdikkas’›nsa¤ kolu olarak, Süvari Birli¤i’nin komutas› verildi.

Triparadeisos’taki Devlet KonseyiPerdikkas’›n güçlenmesi di¤er komutanlar› rahats›z ediyordu. Perdikkas, ‹sken-der’in cesedini Babylon’dan Makedonya’ya götürmek isteyince, Ptolemaios, ‹s-kender’in M›s›r’da (Siva’da) gömülmesini vasiyet etti¤ini öne sürerek, cesediMemphis’te al›koydu ve Aleksandreia’da (‹skenderiye) bir an›tmezar infla ettirme-ye bafllad›. Böylece Diadokhlar aras›ndaki ilk sürtüflme bafllad›. Bu arada, bir içsavafl yaflayan Kyrene, Ptolemaios’tan yard›m isteyince, Ptolemaios bunu f›rsat bi-lerek (Perdikkas’›n iznini almaks›z›n) Kyrene’ye geldi ve kenti ele geçirdi. Ptole-maios’un, kendisine karfl› bir tav›r tak›nd›¤›n› sezen Perdikkas da M.Ö. 321 baha-r›nda M›s›r’a girdi. Böylece ‹skender’in cesedini de almay› düflünüyordu. Fakat NilNehri’ni geçmek üzere Memphis yak›n›nda kurdu¤u kampta, içlerinde Seleu-kos’un da oldu¤u subaylar› taraf›ndan öldürüldü. Perdikkas’›n askerleri Ptolemai-os’un taraf›na geçtiler. Bundan böyle devlete yeni bir düzen vermek ve yönetimfleklini belirlemek üzere ayn› y›l (M.Ö. 321) Suriye’deki Triparadeisos’ta, Antipat-ros ve Antigonos’un da kat›lmas›yla ikinci bir Devlet Konseyi topland›. Bu toplan-t›da al›nan karar uyar›nca Antipatros imparator vekili; Antigonos ise Asya’daki bü-yük ordunun komutan› seçildi. Seleukos, Babylonia Satrapl›¤›’n›; Ptolemaios daM›s›r ve Kyrenaika’y› ald›.

Gaza Savafl›Fakat birkaç y›l sonra, M.Ö. 319’da Antipatros öldü. Antigonos en güçlü kifli du-rumuna geldi. M›s›r’da Ptolemaios, Trakya’da Lysimakhos, Makedonya’da iseKassandros, Antigonos’a karfl› bir koalisyon oluflturdular. O s›ralar Ptolemaios’unyan›nda bulunan Seleukos da koalisyonda yer ald›. ‹skender’in fethetti¤i yerler-den daha fazla pay isteyen, hüküm sürdükleri topraklar›n sahipli¤ini isteyenmüttefikler, M.Ö. 315’te Antigonos’a bu isteklerini ileten bir heyet gönderdiler.Antigonos bu iste¤i reddedince, savafl bafllam›fl oldu. Antigonos, Makedonya’da-ki Kassandros’a karfl› savafl haz›rl›klar› yaparken, o¤lu Demetrios’u da Suriye’yegönderdi. Amac› güneydeki kanad› da Ptolemaios’a karfl› güçlendirmekti. M.Ö.312’de Ptolemaios, Demetrios’un üzerine yürüdü. Filistin’de Gaza’da (Gazze) ya-p›lan savaflta Demetrios yenildi ve kaçt›. Gaza Savafl›’ndan sonra Diadokhlar ara-s›ndaki savafl devam etti.

‹skender’in Haleflerinin Egemenlik MücadelesiBu arada Seleukos, Media’ya (‹ran) gitti. Tekrar toparlanan Demetrios da büyükbir ordu ile Babylon’a döndü. M.Ö. 311’de bir bar›fl antlaflmas› yap›ld›. Seleukos’und›fl›nda gerçekleflen bu antlaflmaya göre, Antigonos Asya’n›n en büyük komutan›oluyordu; Kassandros da, o s›ralar 13 yafl›nda bulunan ‹skender’in o¤lu IV. Alek-sandros tahta geçinceye de¤in krall›¤a vekâlet edecek ve Avrupa’n›n hükümdar›olacakt›. Lysimakhos Trakya’da, Ptolemaios M›s›r’da hüküm sürecekti. Seleukos buantlaflman›n d›fl›nda kalmakla birlikte, o da Suriye, Fenike ve Karia’y› alm›flt›. ‹m-paratorlu¤un bafl›na vekil olarak geçen Kassandros ayn› y›l, yani M.Ö. 311’de, ‹s-


Monophthalmos:Antigonos’un lâkab› olan‘Monophthalmos’, “tekgözlü” anlam›n›tafl›maktad›r.

kender’in o¤lu ile annesi Roksane’yi öldürttü. Böylece taht›n yasal vârisi ortadankalk›nca, kendisi vekil olarak imparatorlu¤un bafl›na geçecekti. Fakat bu hesaptutmad›. Bundan böyle Büyük ‹skender’in devletini tek bir kral›n yönetiminde bü-tünüyle koruma politikas› kalmad›. Diadokhlar aras›ndaki mücadele daha da k›z›fl-t›; yeni savafllar kaç›n›lmazd›.

Ptolemaios, Bat› Anadolu kentlerini Antigonos’un egemenli¤inden kurtarmakiçin bölgeye bir ordu gönderdi. Antigonos’un o¤lu Demetrios, bu ordu ile savaflt›.Fakat sonunda Ptolemaios ile Demetrios bir anlaflma yap›p aralar›ndaki savafla sonverdiler. Bundan sonra Ptolemaios, Avrupa’n›n hükümdar› durumundaki Kassan-dros ile karfl› karfl›ya gelmek üzereydi ki, Yunanistan’da destek bulamay›nca geridönmek zorunda kald›. Bu kez Ptolemaios’un yapamad›¤›n› Antigonos yapmak is-tedi ve Kassandros’a savafl açt›. Antigonos’un o¤lu Demetrios’un baflar›l› mücade-lesi sonunda, Kassandros Atina, Megara ve Khalkis’i boflaltmak zorunda kald›. De-metrios kendini Hellenlerin kurtar›c›s› olarak ilân etti. Antigonos ve Demetrios kralkabul edildiler ve “Kurtar›c› Tanr›” olarak sayg› gördüler.

Demetrios, M.Ö. 306’da K›br›s’a gitti. Adan›n yönetimi Ptolemaios’un kardefliMenelaos’un elindeydi. Demetrios adaya ç›kt› ve Menelaos’u yendi. Ptolemaiosda kardefline yard›m için yola ç›kt›. Salamis aç›klar›nda yap›lan deniz savafl›ndaDemetrios, Ptolemaios’u yenilgiye u¤ratt›. Böylece stratejik aç›dan çok önemliolan K›br›s’› ele geçirdi. Bu zaferden sonra Antigonos ve Demetrios resmen“kral” (basileus) unvan›n› ald›lar. Bir y›l sonra da Ptolemaios, Seleukos, Lysimak-hos ve Kassandros da ayn› unvan› kazand›lar. M.Ö. 305’te Demetrios, Ptolemai-os’un müttefiki olan Rhodos Adas›’na sefer yapt›. O zamana de¤in bilinen en ge-liflmifl savafl makinelerinin kullan›ld›¤› kuflatma bir y›l sürdü; fakat Rhodos al›na-mad›. Demetrios bu uzun kuflatma harekât›ndan dolay› “Poliorketes” (kuflat›c›)lâkab›yla an›lmaya bafllad›.

Ipsos Savafl›Ayn› y›l Yunanistan’› Kassandros’un elinden kurtarma plan›n› tamamlamak içinTesalya’ya giren Demetrios, çok geçmeden Yunanistan’› ele geçirdi. Böylece An-tigonos ve o¤lu Demetrios bat›da büyük bir güç oluflturdular. K›sa bir sure son-ra Lysimakhos, Seleukos ve Ptolemaios’un Antigonos’a karfl› yeni bir koalisyonoluflturdu¤unu görüyoruz.

Bu arada Seleukos, Baktria’dan Hindistan içlerine kadar ilerlemiflti. Pencap’taKral Çandragupta (Eski Yun. Sandrakottos) 3.000 savafl filiyle onu bekliyordu. Fa-kat savafl olmad›; Seleukos kral ile bir dostluk antlaflmas› yaparak bölgenin hü-kümranl›¤›n› ona b›rakt› ve karfl›l›¤›nda 500 savafl fili ald›.

Lysimakhos, Antigonos’un ortadan kald›r›lmas› için bir plan haz›rlam›flt›. Ken-disi, Anadolu’yu istila edecek ve Kassandros üstündeki bask›y› hafifletecekti. Ya-ni Antigonos ve o¤lu Demetrios, yaln›zca Kassandros ile de¤il, fakat ayn› zaman-da Lysimakhos’un ordusuyla da u¤raflmak zorunda kalacakt›. Ertesi y›l da Seleu-kos’un ordusu gelip Lysimakhos’un ordusu ile birleflecek; böylece Seleukos veLysimakhos’un gücü, Antigonos ve Demetrios’un gücü ile hemen hemen denge-lenmifl olacakt›. Bu arada Ptolemaios, Antigonos’un Filistin ve Suriye’deki güneykanad›na sald›racakt›.

Gerçekten de Lysimakhos’un plan› iflledi. Lysimakhos’un Hellespontos’tan (Ça-nakkale Bo¤az›) Anadolu’ya geçti¤i haberini alan Demetrios, Anadolu’ya girdi. Se-leukos da filleriyle Kappadokia’ya geldi; k›fl› orada geçirdi. O s›ralar Suriye’dekiyeni baflkenti Antigoneia’n›n kurulufl kutlamalar›nda bulunan Antigonos ise De-


metrios ile birleflmek üzere Kilikia üzerinden Phrygia’ya girdi. Lysimakhos, Antigo-nos ve o¤lunu oyalarken; Seleukos da Lysimakhos’un kuvvetleriyle birleflti. Phrygi-a’n›n bat›s›nda Ipsos’ta (Sipsin / Çay›rba¤ Köyü) yap›lan savaflta (M.Ö. 301) Lysi-makhos ve Seleukos’un birleflik ordusu, Antigonos ve Demetrios’un ordusunubozguna u¤ratt›; Antigonos öldü, Demetrios ise kaçt›. Bu savaflta Seleukos’un fille-ri âdeta tank vazifesi görerek savafl›n kazan›lmas›nda çok etkili oldular. Diadokh-lar, Antigonos’un topraklar›n› paylaflt›lar. Toros (Tauros) Da¤lar›’na dek Anado-lu’nun büyük bir k›sm›n› Lysimakhos ald›; Seleukos’un pay›na da, Toroslardan In-dos’a kadar do¤u ülkeleri ve Yukar› Suriye düfltü. Ptolemaios ise Afla¤› Suriye veFilistin’i ald›; fakat Seleukos, savaflta aktif rol almayan Ptolemaios’un bu pay›nakarfl› ç›kt›. Bu toprak sorunu Ptolemaioslar ile Seleukoslar aras›nda uzun sürenmücadelelere neden olacakt›. Böylece, Ipsos Savafl›’ndan sonra Büyük ‹skender‹mparatorlu¤u’ndan do¤an Lysimakhos, Seleukos ve Ptolemaios devletlerine, Kas-sandros’un Makedonya Devleti’ni de eklemeliyiz. Ipsos Savafl›’ndan bir süre sonra(M.Ö. 283) Demetrios öldü.

Korupedion Savafl›M.Ö. 281 y›l›nda Anadolu’nun baz› kentleri Seleukos’u Lysimakhos’a karfl› yard›maça¤›rd›lar. Seleukos, büyük bir ordu ile Toroslar› aflarak Anadolu topraklar›ndailerlemeye bafllad›. Son y›llarda Lysimakhos’un kötü yönetimine maruz kalan k›y›kentleri Seleukos’a kucak açt›lar. Bergama’da (Pergamon) Philetairos kenti teslimetti ve 9.000 talanton verdi. Sardeis teslim oldu; Bithynia’da Zipoites ordusu ile Se-leukos’a kat›ld›. Smyrna’n›n kuzeyinde Hermos (Gediz) vadisindeki Korupedi-on’da yap›lan savaflta, Seleukos, 80 yafl›ndaki Lysimakhos’u yenilgiye u¤ratt› ve öl-dürdü (M.Ö. 281). Böylece, “Diadokhlar Savafl›” sona erdi. Korupedion zaferindensonra Seleukos, Anadolu’nun ve Indos’a de¤in Do¤u’nun egemeni oldu. Bu, he-men hemen M›s›r ve Hindistan d›fl›nda, ‹skender’in fethetti¤i topraklara eflitti.

Korupedion Savafl› galibi Seleukos, ertesi y›l (M.Ö. 280) Ptolemaios Kerau-nos taraf›ndan öldürüldü. Art›k ‹skender’in üniter devlet politikas› tamamen or-tadan kalkm›fl oldu. Onun yerine, devletin paylafl›lan topraklar›nda flu krall›klaroluflturuldu:

• M›s›r’da, Ptolemaioslar (I. Ptolemaios Soter’in yönetiminde) • Önasya’da, Seleukoslar (I. Antiokhos Soter’in yönetiminde) • Makedonya’da, Antigonoslar (I. Antigonos Gonatas’›n yönetiminde) Bu arada kuzeyden Kelt ak›nlar› bafllad›. Makedonya’ya giren Keltlere (= Kel-

toi) karfl› koymaya çal›flan Ptolemaios Keraunos öldü (M.Ö. 279). Antigonos Go-natas ise Keltleri Lysimakheia’da (Bolay›r) yenilgiye u¤ratt› (M.Ö. 277). Böylece,Yunanistan ve Makedonya Keltlerden kurtuldu. M.Ö. 274 / 273’de bu kez I. An-tiokhos, Keltleri bozguna u¤ratt›; fakat Keltler (Galatlar) yine de Orta Anadolu’da(Galatia) yerlefltiler. Anadolu’da Seleukos egemenli¤inin bafllamas›yla birliktedaha küçük baz› krall›klar da kuruldu: Bergama (Pergamon), Bithynia, Pontos veKappadokia krall›klar›. Gerçekte bu krall›klar›n kurulufl y›llar› daha önceye git-mektedir; ancak tarih sahnesinde belirgin bir flekilde yer almalar› M.Ö. 3. yüzy›l-da olmufltur. Yukar›da adlar›n› and›¤›m›z bu küçük Hellenistik krall›klara, Ana-dolu d›fl›nda kurulmufl bir devlet olarak, Pyrrhos yönetimindeki Epeiros (Epir)Krall›¤›’n› da eklememiz gerekir.

Korupedion Savafl›’n›n sonucu ne olmufltur?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3


Makedon Krall›¤›’n› aç›klayabilmek

Makedonya, Balkanlar ile Yunanistan yar›madas›aras›nda yer al›r. M.Ö. 12. yüzy›l içinde kuzeykökenli istila dalgas› Dorlar› da yerinden oynat-m›fl ve Dorlar aras›nda “Makednon Ethnos” ola-rak bilinen topluluk güneybat› Makedonya’dan(Makednon bölgesinden) gelmiflti (Herodotos,I.56). Bir görüfle göre bu topluluktan arda kalan-lar, Klasik Dönem Makedonlar›n›n çekirde¤inioluflturmufltur. ‹lk Makedon kral›, I. Perdikkas’t›r.II. Philippos’a de¤in Makedonya, Yukar› Make-donya’daki yar›-ba¤›ms›z kabilelerle, Illyrial›lar-la, Trakya’daki Odryslerle, Khalkidike’dekiHellen kentleriyle, Perslerle, Atinal›larla ve Spar-ta ile mücadele etmek zorunda kald›. Makedon-yal›lar Eski Yunanca’n›n (Hellence) bir lehçesinikonufluyorlar ve kendilerini “Hellen” olarak ka-bul ediyorlard›. Yunanistan’daki demokatik ya-p›daki kent-devletlerinin aksine, kuzeyde, Bal-kanlar ile Yunanistan yar›madas› aras›nda mo-narflik yap›daki Makedonya Krall›¤› bulunuyor-du. Bu krall›¤›n en önemli krallar›ndan biri deayn› zamanda Büyük ‹skender’in de babas› olanII. Philippos (M.Ö. 359-336) idi. Kendisinden son-ra tahta o¤lu ‹skender geçti.

II. Philippos’un Hellen kent-devletleri üzerindeki

egemenli¤ini aç›klayabilmek

Delphoi’daki dinsel birli¤in Thebai’›n kontrolüve korumas› alt›nda oldu¤u s›rada Philomeloskomutas›ndaki Phokisliler, Delphoi’u iflgal etti-ler. Böylece, M.Ö. 355 y›l›nda Phokis ile Thebaiaras›ndaki “Kutsal Savafl” patlak verdi. Philip-pos, savafla kat›larak büyük bir zafer ve prestijkazand›. Bu zaferden sonra Tesalya Birli¤i’ninarkhon’u seçildi. M.Ö. 346’da Phokislileri yenil-giye u¤ratarak, silahlar›na el koydu; topraklar›-na bir garnizon yerlefltirdi ve haraca ba¤lad›.Amphiktion’daki oy hakk›n› da kendi üzerineald›. Daha sonra Perinthos ve Byzantion üzeri-ne yürüdü ama Byzantion’u alamad› (M.Ö.340/339).

M.Ö. 338 sonbahar›nda Atinal›lar ve Thebail›la-r›n oluflturdu¤u orduyu Khaironeia’da yendi.M.Ö. 337 y›l›nda Philippos’un baflkanl›k etti¤ikongre Korinthos’ta topland›. Burada al›nan ka-rar gere¤ince Hellenler bir “Hellen Birli¤i” olufl-turdular. Siyasi ve askeri nitelikli bu birlik, top-lant› yerinden dolay›, “Korinthos Birli¤i” olarakan›lmaktad›r. Philippos, üye kentlerin delegele-rinden oluflan ve synhedrion ad›n› tafl›yan birmeclis taraf›ndan yönetilecek Birli¤in hegemon’u(lideri) seçildi. II. Philippos ve o¤lu III. Aleksan-dros (Büyük ‹skender) Perslere karfl› büyük birsefer yap›laca¤›n› ilân ettiler.

Büyük ‹skender ve icraatlar›n› aç›klayabilmek

Büyük ‹skender, M.Ö. 334’te Çanakkale Bo¤a-z›’ndan Anadolu’ya geçerek Do¤u Seferi’ne bafl-lam›fl oldu. Lydia, Ionia, Karia, Lykia, Pamphylia,Pisidia, Phrygia, Galatia ve Kilikia güzergâh›n›izleyerek ‹ran’a varan ‹skender Perslerle üç kezçarp›flt›. ‹lk savafl Granikos’ta (M.Ö. 334), ikinci-si Issos’ta (M.Ö. 333),üçüncü ve son çarp›flmaGaugamela’da (M.Ö. 331) oldu. Hepsinde Pers-leri yenilgiye u¤ratarak Pers Devleti’ne son ver-di. ‹skender, M.Ö. 330-329 y›llar›nda, Hindikuflda¤lar›na kadar ilerledi. M.Ö. 327-325 y›llar› ‹s-kender’in Hindistan seferine ç›kt›¤› y›llard›r. Ku-zeybat› Hindistan’da Paurava Kral› Poros’uHydaspes Irma¤› yak›n›nda yenilgiye u¤ratt›. Da-ha sonra ordunun bir k›sm› deniz yoluyla, birk›sm› da kara yoluyla Persia’ya döndü (M.Ö. 325/ 324). ‹skender, M.Ö. 323’te, henüz 33 yafl›n-dayken Babylon’da (Babil) öldü.

Hellenistik Ça¤› aç›klayabilmek

Hellenistik Ça¤ ‹skenderle bafllam›flt›r. ‹sken-der’in Do¤u seferine bafllad›¤› M.Ö. 334 y›l› ileson Hellenistik krall›k olan Ptolemaioslar›n Ro-ma taraf›ndan ortadan kald›r›ld›¤› M.Ö. 30 y›l›aras›ndaki dönem Hellenistik Ça¤ olarak adlan-d›r›lmaktad›r. ‹skender iyi e¤itimli bir liderdi. Es-ki Yunanca onun zaman›nda yayg›n olarak kul-lan›lan bir dil oldu. Hellen kültür ve uygarl›¤›n›n,Do¤u’daki kültür ve uygarl›klarla kaynaflmas› veetkileflim Hellenistik Ça¤’›n karakterini belirle-mifltir. Pers seferi s›ras›nda ‹skender’in yapt›¤› enbüyük ifllerden biri de yeni kentler kurmas›d›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


En önemlilerinin bafl›nda, hiç kuflkusuz, M›s›r’da-ki Aleksandreia (‹skenderiye) gelmektedir. ‹s-kender, ticaret ve ulafl›ma da önem vermifl, Pers-lerin yol flebekesini daha da gelifltirmifltir. PersDevleti’ne son verdikten sonra da onlar›n idaresistemini sürdürmüfltür. Hellen ve Makedonlar-la Persleri kaynaflt›rmaya çaba göstermifltir. Pha-

lanks denen hareket yetene¤i yüksek askeri bir-likler meydana getirmifltir. Para birli¤ini sa¤la-m›fl, çok say›da darphanede benzer tiplerle ‹s-kender sikkeleri bas›lm›flt›r. ‹skender, berabe-rinde götürdü¤ü bilim adamlar›na, fethetti¤i ül-kelerdeki hayvanlar ve bitkiler üzerinde göz-lemlerde bulunma ve co¤rafi araflt›rmalar yap-ma olana¤› sa¤layarak bilimsel çal›flmalar› dadesteklemifltir.

‹skender’in ölümünden sonraki iktidar mücade-

lerini tart›flabilmek

Büyük ‹skender’in M.Ö. 323’teki ölümünden son-ra ‹skender’in halefleri imparatorlu¤un bafl›na geç-mek ya da belirli bölgelerde yönetimi ele almakiçin birbirleriyle mücadeleye bafllad›lar. ‹lk kon-sey Babylon’da topland›; imparatorluk topraklar›-n›n yönetimi meselesi ele al›nd›. Ayn› y›l (M.Ö.321) Suriye’deki Triparadeisos’ta ikinci konseytopland›. Ancak sonraki olaylar meselenin halle-

dilmemifl oldu¤unu gösteriyordu. M.Ö. 312’de Pto-lemaios ile Demetrios aras›nda. Filistin’deki Ga-za’da (Gazze) yap›lan savafl› Ptolemaios kazand›.‹skender’in halefleri aras›nda mücadele sürüyor-du. K›sa bir sure sonra Lysimakhos, Seleukos vePtolemaios’un Antigonos’a karfl› yeni bir koalis-yon oluflturdu¤unu görüyoruz. Phrygia’n›n bat›-s›nda Ipsos’ta (Sipsin/Çay›rba¤ Köyü) yap›lan sa-vaflta (M.Ö. 301) Lysimakhos ve Seleukos’un bir-leflik ordusu, Antigonos ve Demetrios’un ordusu-nu bozguna u¤ratt›; Antigonos öldü, Demetriosise kaçt›. Daha sonra, Smyrna’n›n kuzeyinde Her-mos (Gediz) Vadisi’ndeki Korupedion’da yap›lansavaflta, Seleukos, 80 yafl›ndaki Lysimakhos’u ye-nilgiye u¤ratt› ve öldürdü (M.Ö. 281). Böylece,“Diadokhlar Savafl›” sona erdi. Ancak, Korupedi-on Savafl› galibi Seleukos, ertesi y›l (M.Ö. 280)Ptolemaios Keraunos taraf›ndan öldürüldü. Bun-dan böyle, M›s›r’da, Ptolemaioslar (I. PtolemaiosSoter’in yönetiminde); Önasya’da, Seleukoslar (I.Antiokhos Soter’in yönetiminde) ve Makedon-ya’da, Antigonoslar (I. Antigonos Gonatas’›n yö-netiminde) idareyi ele ald›lar.

5NA M A Ç


1. Perslere karfl› yap›lacak savaflta Hellen ulusu birli¤ininbafl›na geçmesi için Makedon Kral› II. Philippos’a mektupyazan Hellen hatip afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Demosthenesb. Isokratesc. Kseonophanes d. Phanese. Apollodoros

2. M.Ö. 355 y›l›ndaki “Kutsal Savafl”›n patlamas›na yolaçan olay afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Atina’n›n Sparta’daki tap›naklar› ya¤malamas›b. Spartal›lar›n Atina Akropolisi’ndeki Athena Ta-

p›na¤›’na sald›rmas›c. Korinthoslular›n komflular›n›n tap›naklar›na sal-

d›rmas›d. Phokislilerin Delphoi’u iflgal etmesie. Atinal›lar›n Delphoi’u iflgal etmesi

3. M.Ö. 338’deki Khaironeia Savafl› kimler aras›nda oldu?a. Thebai + II. Philippos ile Atinal›lar aras›ndab. Thebai ile Atinal›lar aras›ndac. Sparta + Korinthos ile Atinal›lar aras›nda d. Sparta + Korinthos ile II. Philippos aras›ndae. Atina + Thebai ile II. Philippos aras›nda

4. M.Ö. 337’de toplanan Korinthos Birli¤i’nde al›nanen önemli karar afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Atinal›lar›n, müttefiklerini Delos Deniz Birli¤i’neüye yapmas›

b. Büyük ‹skender’in Hellen Birli¤i’ne lider seçil-mesi

c. II. Philippos’un Hellen Birli¤i’ne lider seçilmesid. Pelponnesos Birli¤i üyelerinin Delos Birli¤i’ne

al›nmas›e. II. Philippos’un Hellen kentlerine savafl ilan et-

mesi

5. Büyük ‹skender’in Perslere karfl› seferinde yap›lanüç önemli savafl afla¤›dakilerden hangisinde s›ras›ylaverilmifltir?

a. Granikos, Gaugamela, Issosb. Gaugamela, Granikos, Issosc. Issos, Gaugamela, Granikosd. Granikos, Issos, Gaugamelae. Issos, Granikos, Gaugamela

6. Büyük ‹skender’in Perslere karfl› seferinde izledi¤igüzergâhta geçti¤i bölgeler afla¤›dakilerden hangisindes›ras›yla verilmifltir?

a. Troas, Lydia, Ionia, Karia, Lykiab. Troas, Lydia, Ionia, Lykia, Kariac. Troas, Lydia, Lykia, Ionia, Kariad. Ionia, Troas, Lydia, Lykia, Kariae. Karia, Ionia, Troas, Lydia, Lykia

7. ‹skender’in ölümünden sonra M›s›r’da hüküm sürenkrall›¤›n ad› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Antigonoslarb. Lysimakhos Krall›¤›c. Ptolemaioslard. Seleukoslare. Demetrios Krall›¤›

8. Büyük ‹skender’in zaferlerinde büyük pay sahibiolan, hareket kabiliyeti yüksek, uzun m›zrakl› askerler-den oluflan birlik afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Centuriob. Phalanksc. Lejyond. Toksotaie. Hippeis

9. M.Ö. 281 tarihinde, Seleukos’un, 80 yafl›ndaki Lysi-makhos’u yenilgiye u¤ratt›¤› ve öldürdü¤ü savafl afla¤›-daki yerlerden hangisinde gerçekleflmifltir?

a. Gaugamelab. Issosc. Ipsosd. Gazae. Korupedion

10. M.Ö. 305’te, o zamana de¤in bilinen en geliflmifl sa-vafl makinelerinin kullanarak Rhodos Adas›’n› kuflatanve “Poliorketes” (kuflat›c›) lâkab›yla an›lan komutan(kral) afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Ptolemaiosb. Seleukosc. Antigonosd. Demetriose. Lysimakhos


Okuma Parças›


‹skender Lahdi

19. yüzy›l›n sonlar›nda, o zamanki ‹stanbul ArkeolojiMüzeleri’nin Müdürü Osman Hamdi Bey taraf›ndan Si-don (flimdi Saida, Lübnan) Krallar Nekropolü’nde ya-p›lan kaz›larda ortaya ç›kar›lan ve üzerinde Büyük ‹s-kender’in tasviri oldu¤u için “‹skender Lahdi” olarakadland›r›lan lahit, gerçekte ‹skender’e ait de¤ildir. Üze-rinde herhangi bir yaz›t olmad›¤› için kime ait olabile-ce¤i konusunda ancak tahminler yürütülmüfltür. Bu-gün için en güçlü olas›l›k, lahdin, Sidon’un son kral›Abdalonymos’a ait olabilece¤idir. Abdalonymos, tahtageçmesini ‹skender’e borçluydu. Pentelikon merme-rinden yap›lm›fl olan lahit, M.Ö. 4. yüzy›l›n son çeyre-¤ine tarihlendirilmektedir. Yüksek kabartmal› ve boya-l› olan lahdin uzun kenarlar›ndan birindeki kabartma-larda Hellenlerin Perslerle olan savafl› (Gaugamela Sa-vafl› ?) tasvir edilmifltir. Sahnenin en solunda, bafl›ndaaslan postuyla ve flahlanm›fl olan at›n›n üzerinde ‹sken-der yer almakta olup m›zra¤›n› öndeki Pers süvarisinef›rlatmak üzeredir. Benzer sahne, yani iki atl› figürünmücadelesi bu kez sa¤ uçta tekrarlanmaktad›r. Buradabir Makedonyal› süvari flahlanm›fl at›yla yine bir Persiöldürmektedir. Dolay›s›yla sol uçtaki ‹skender ile sa¤uçtaki Makedonyal› bir simetri oluflturarak, sahneyi âde-ta bir çerçeve içine almaktad›rlar. Sahnenin geri kalanorta k›sm›nda ise Hellenlerle Persler aras›ndaki fliddetlimücadele betimlenmektedir. Lahdin öteki uzun yüzün-de av sahnesi yer almaktad›r. Sahnenin sol taraf›nda as-lan av›, sa¤ taraf›nda geyik av› resmedilmifltir. Aslanav›ndaki atl› figürlerden birinin (soldaki) ‹skender, onunönündeki aslana sald›ran Pers k›yafetli atl› figürün iseAbdalonymos’u temsil etti¤i düflünülür. Lahdin dar yüz-leriden birinde bir savafl sahnesi, di¤erinde bir pars av›tasvir edilmifltir. Lahit kapa¤›n›n dar yüzlerindeki al›n-l›klarda savafl sahnesi yer almaktad›r.

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Makedon Krall›¤› ve II. Phi-lippos” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kutsal Savafl” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Khaironeia Savafl›” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Korinthos Birli¤i” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük ‹skender ve Do¤uSeferi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük ‹skender ve Do¤uSeferi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Korupedion Savafl›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük ‹skender ‹mparator-lu¤u’nun Yap›s› ve Niteli¤i “ konusunu yenidengözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Korupedion Savafl›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skender’in HaleflerininEgemenlik Mücadelesi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Yunanistan’›n kuzeyindeki Krenides yöresinde yer alanPangaion Da¤›’ndaki alt›n ve gümüfl madenleri II. Phi-lippos’un ekonomik gücünün kayna¤›n› oluflturuyordu.

S›ra Sizde 2

Büyük ‹skender Anadolu’ya Çanakkale Bo¤az›’ndan(Hellespontos) geçti ve ilk önce Troia antik kentinin ol-du¤u yere (Ilion) gelerek Troia kahramanlar›n›n an›s›nakurban kesti, sayg› gösterdi. Daha sonra yoluna devamederek Granikos’a (Biga Çay›) vard›; Perslerle ilk karfl›-laflma burada oldu. ‹skender’in ordusu Pers kuvvetleri-ni yenilgiye u¤ratt›.

S›ra Sizde 3

Smyrna’n›n kuzeyinde Hermos (Gediz) vadisindeki Ko-rupedion’da yap›lan savaflta, Seleukos, 80 yafl›ndakiLysimakhos’u yenilgiye u¤ratt› ve öldürdü (M.Ö. 281).Böylece, “Diadokhlar Savafl›” sona erdi. Korupedionzaferinden sonra Seleukos, Anadolu’nun ve Indos’a de-¤in Do¤u’nun egemeni oldu.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


Alexiou, S. (1991), Minos Uygarl›¤›, çev. E.T.Tulunay,Arkeoloji ve Sanat Yay›nlar›, ‹stanbul.

Bosworth, A.B. (1993), Conquest and Empire. The Re-

ign of Alexander the Great, Cambridge UniversityPress, Cambridge.

Bresson, A. ve R. Descat (2001), Les cités d’Asie Mineu-

re occidantale au IIeme siecle a.c., Ausonius, Paris.Camp, J. –– Fisher, E. (2010), Exploring the World of the

Ancient Greeks, Thames and Hudson, Londra.Davesne, A.- Miroux, G. (2004), L’Anatolie, la Syrie,

l’Egypt de la mort d’Alexandre au reglement par Ro-

me des affairs d’Orient (323-55 av. J.C., Breal.

Hammond, N.G.L. (1992), The Macedonian State, Cla-rendon Press, Oxford.

Leveque, P. (1969), Le monde hellenistique, Paris, 1969.Ma, J. (2002), Antiochos III and the Cities of Western

Asia Minor, Oxford University Press, Oxford.Mansel, A. M. (1971), Ege ve Yunan Tarihi, TTK, Ankara.Sartre, M. (2004), L’Anatolie hellenistique de l’Égée au

Caucase, Armand Colin, Paris.Shipley, G. (2005), The Greek World after Alexander

323-30 BC, Routledge, Oxon.Tekin, O. (2008), Eski Yunan ve Roma Tarihine Girifl,

‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Roma’n›n yer ald›¤› ‹talya co¤rafyas›n› betimleyebilecek;Roma’n›n ne zaman ve nas›l kuruldu¤unu; hangi olaylar›n ve halklar›n Ro-ma’n›n kuruluflunda rölü oldu¤unu aç›klayabilecek;Roma’n›n Cumhuriyet Dönemi yönetimi, yönetim merkezleri ve yöneticile-rini aç›klayabilecek;Roma’n›n küçük bir kent-devletinden imparatorlu¤a dönüflüm sürecinitart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• ‹talya• Latinler• Etrüskler• Roma• Patrici• Pleb

• Kartaca• Caesar• Pompeius• Octavianus• Sulla• Brutus

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


• ‹TALYA’NIN CO⁄RAFYASI• ROMA’NIN LAT‹NLERCE ‹SKANI• ETRÜSKLER‹N EGEMENL‹⁄‹• ROMA’NIN KURULUfi EFSANES‹ • KRALLIK DÖNEM‹NDE ROMA’NIN

SOSYAL DÜZEN‹ VE DEVLET‹DARES‹

• CUMHUR‹YET ‹DARES‹N‹NKURULMASI, YÖNET‹M fiEKL‹ VEKURUMLAR

• ON ‹K‹ LEVHA KANUNLARI• ROMA’NIN ‹TALYA’DA VE

AKDEN‹Z’DE YAYILMASI• GRACCHUS KARDEfiLER‹N

REFORMLARI• MÜTTEF‹KLER SAVAfiI• MITHRADATES SAVAfiLARI• ROMA ‹Ç SAVAfiI: ROMALILAR

ROMALILARA KARfiI


Roma: Kuruluflu,Krall›k ve CumhuriyetDönemleri

‹TALYA’NIN CO⁄RAFYASIÖnce ‹talya ad›n›n nereden geldi¤i konusunda bir fleyler söylemek yerinde olacak-t›r. ‹talya (Lat. Italia) ad›n›n kökeni, olas›l›kla ‹talik bir sözcük olan Vitulus’tan gel-mekte olup Vitalia’ya (Danalar Ülkesi) dayanmakt›r. Önceleri yar›madan›n güneyi(Bruttium bölgesi) bu ad› tafl›rken zamanla kuzeye do¤ru yay›larak tüm yar›mada-y› kapsam›flt›r.

‹talya, âdeta bir çizmeyi and›ran biçimde Akdeniz’e uzanan bir yar›madad›r.Esas olarak Akdeniz’de yer alsa da, yar›madan›n bat›s›ndaki deniz Tiren Denizi,do¤usundaki deniz ise Adriya Denizi (Adriyatik) olarak adland›r›l›r. ‹talya’ya en ya-k›n büyük adalar, bat›da Korsika ile Sardinya; hemen güney ucunda ise Sicilya’d›r.‹talya Yar›madas› ile Sicilya Adas›’n› Mesina Bo¤az› ay›rmaktad›r. ‹talya’n›n uzun-lu¤u yaklafl›k 1000 km’yi; geniflli¤i de (en genifl noktadan ölçüldü¤ünde) yaklafl›k240 km’yi bulmaktad›r. Yar›madan›n kuzeyini Alp Da¤lar› s›n›rlamaktad›r; Apenin-ler ise yar›madada kuzey-güney do¤rultusunda uzanan da¤ silsilesidir. Dolay›s›y-la, Apeninler yar›maday› do¤u ve bat› olarak ikiye ay›rmaktad›r. K›y› boyunca ova-l›k alanlar yer almakta olup yar›madan›n en büyük ovas›, kuzeyde Alp Da¤lar›’n›nhemen güneyindeki Po Ovas›’d›r; yak. 650 km uzunlu¤undaki Po Nehri (Lat. Pa-dus) ve kollar› taraf›ndan sulanan ova, ‹talya’n›n en verimli ovas›d›r. Yar›madan›ndo¤u k›y›lar› nispeten düz olup gemilerin yanaflmas›na elveriflli olan körfezler da-ha ziyade bat› ve güney k›y›lar›ndad›r.

ROMA’NIN LAT‹NLERCE ‹SKANIDemir Ça¤›’n›n bafllad›¤› M.Ö. 1. biny›l›n bafllar›nda (bir görüfle göre de 2. biny›-l›n sonlar›nda) yeni göçlerin görüldü¤ü yeni bir evre bafllad›. Tiber Nehri’nden gü-neyde Campania’ya kadar uzanan Latium bölgesine yerleflen bu insanlar Latin-ce’nin ilkel bir flivesini konufluyorlard›; tunç iflçili¤inde ileri düzeydeydiler. Ölüle-rini yakan bu toplulu¤un hemen güneyinde yaflayan bir baflka topluluk ise ölüle-rini gömüyordu. Demir Ça¤›’n›n bu Latin topluluklar›nda göçebeli¤in yerini gide-rek tar›ma dayal› yerleflik yaflam biçimi al›yordu. Yerleflik yaflama müsait olan böl-ge, baflka göçmenleri de çekti. Tiber Nehri’nin Roma’ya yak›n olan kesiminde yeralan tepeler iskân edilmeye baflland›. Roma, Latium ile Etruria’n›n birleflti¤i strate-jik bir mevkide yer al›yordu. Yaklafl›k olarak M.Ö. 10. yüzy›lda, bu gruplar savun-maya uygun Palatinus Tepesi ile Forum Vadisi’ne yerlefltiler; daha sonra Quirina-lis, Esquilinus ve Capitolium tepeleri de iskâna sahne oldu. M.Ö. 10.-8. yüzy›llar

Roma: Kuruluflu, Krall›k veCumhuriyet Dönemleri

aras›nda Roma’n›n bulundu¤u mevkideki bu iskân› gerçeklefltirenlerin bir k›sm›n›nölülerini yakt›¤› (kremasyon), bir k›sm›n›n da gömdü¤ü (inhumasyon) saptanm›fl-t›r. Ancak gerek gömme gerekse yakma uygulamas›nda her zaman kronolojik birs›ra takip edildi¤ini söylemek zordur.

ETRÜSKLER‹N EGEMENL‹⁄‹Latinler bölgeye en son gelenler olmad›lar. Bir süre sonra, olas›l›kla M.Ö. 8. yüzy›lbafllar›nda, yeni göçmenler de Latium bölgesinin hemen kuzeyine (Etruria) gelipyerlefltiler. Yerlileri kâh bask› uygulayarak kâh bar›flç›l yollarla ikna ederek bura-daki tepelerde kent-devletleri kurdular. O s›ralar Etrüskçenin ilkel bir flivesini ko-nuflan bu insanlar, Etrüskler’di. Etrüskler, kendilerinin ya da en az›ndan yönetici s›-n›f›n Do¤u kökenli oldu¤una inan›yordu. Nitekim, dinsel inan›fllar› ve kehanettebulunma tarzlar› da (disciplina Etrusca) onlar›n Do¤uyla veya Küçük Asya ile olaniliflkisini gösterir. Kufllar›n uçufluna ya da kurban edilen hayvanlar›n ba¤›rsaklar›nabakarak kehanette bulunmalar›, Anadolu’da ve Mezopotamya’da bilinen uygula-malard›r. Etrüskler M.Ö. 7. yüzy›l bafllar›ndan itibaren 26 harften oluflan bir alfabe


A L P D A ⁄ L A R IVENETIA

LIGURIAPo Nehri

UMBRIA

AP

EN

IN

LE

R

E T R UR I A SABINI

RomaLATIUM

SAMNIUMC A M P A N I A

LUCANIA

APULIACALABRIA

BRU

TTIU

M

Ostia

KORS‹KA

T Y R R H E N D E N ‹ Z ‹

TUNUS

AD

RI

YA

D

EN

‹Z

‹

PO OVASI

P I CE N

UM

Tiber Nehri

SICILYA

SARDINYA

Resim 5.1

‹talya

kullan›yorlard›. Etrüskler, kendi egemenlik bölgeleri olan Etruria’da kent-devletikurmay› planlad›klar›nda, bir ya da birkaç de¤il, 12 adet kent-devleti kuruyorlard›.Ancak, gelenek böyle dese de, yap›lan arkeolojik kaz› ve yüzey araflt›rmalar› ileantik co¤rafya çal›flmalar› bu 12 kent-devleti sisteminin her zaman böyle gerçek-leflmedi¤ini göstermifltir.

M.Ö. 7. yüzy›l sonlar›na do¤ru, Roma’n›n da aralar›nda oldu¤u birçok Latin yer-leflimi, Etrüsk kent-devletlerine tâbi oldu. Bir Etrüsk kral sülalesi olan Tarquinius-lar Roma’da denetimi ele geçirdi ve Roma’n›n köyden kente dönüflümü h›zland›.Etrüsk kökenli ilk kral Tarquinius Priscus (M.Ö. yak. 616-579) idi. Daha sonra s›-ras›yla Servius Tullius (M.Ö. yak. 578-535) ve Tarquinius Superbus (M.Ö. yak. 535-510) Roma taht›na geçti.

Etrüskler bir yüzy›ldan biraz fazla bir süre Roma’da egemen oldular. Romal› ta-rihçi Livius (M.Ö. yak. 59-M.S. yak. 17), Tarquinius Superbus’un o¤lu Sextus’unLucretia’y› kaç›rmas› sonras›nda, Lucius Iunius Brutus önderli¤inde bir grup Romaaristokrat›n›n isyan etti¤ini anlat›r. Neticede Tarquinius ailesi Roma’dan kovuldu(M.Ö. 510) ve yeni bir anayasa oluflturuldu. Senatus, yap›lacak ifller için, bir y›ll›-¤›na seçilen iki consul’e (konsül) yetki verdi ve böylece Roma’da Cumhuriyet ida-resi bafllam›fl oldu (M.Ö. 509 / 508).

Roma’n›n son kral›n›n etnik kökeni ve ad› nedir?

ROMA’NIN KURULUfi EFSANES‹Geleneksel inanca göre, Roma M.Ö. 753’te kurulmufltu. Ancak bu tarih tamam›ylamitolojik bir tarihtir. M.Ö. 1. yüzy›lda yaflam›fl Romal› yazarlardan Varro, y›ll›k se-çilen consul (konsül) listelerini temel alarak Roma’n›n kurulufl tarihini M.Ö. 753olarak önerdi ve o zamandan itibaren bu tarih Roma’n›n geleneksel kurulufl tarihiolarak kabul edildi. Fakat, gerçekte bu tarih tart›flmaya aç›k olup gerçe¤i yans›tma-maktad›r.

‹ç içe geçmifl efsanelere göre, Troia’n›n yak›l›p y›k›lmas› s›ras›nda Troial› prensAineias (Lat. Aeneas), o¤lu Askanios ve babas› Ankhises’i yan›na alarak Troia’dankaçm›fl ve Orta ‹talya’daki Latium’a gidip yerleflmifltir. Bu arada Aineias’›n o¤lu As-kanios, burada, yani Latium’da, Alba Longa kentini kurmufltur. Efsaneye göre uzun

795. Ünite - Roma: Kuruluflu, Kral l ›k ve Cumhuriyet Dönemler i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Resim 5.2

Difli kurt ve ikizler

Kaynak: Ramage-Ramage (2008),res. 1.

y›llar Askanios’un soyundan gelenler Alba Longa’da hüküm sürmüfllerdi. Günler-den bir gün, burada hüküm süren krallardan Numitor, kardefli Amulius taraf›ndantahttan indirildi. Amulius tahta geçer geçmez, ileride sorun yaratmamas› için, Nu-mitor’un çocuklar›n› öldürttü, k›z› Rhea Silvia’y› da Vesta Tap›na¤›’na rahibe yap-t›. Böylece Rhea, evlenemeyecek ve çocuk sahibi olamayacakt›; bir anlamda müs-takbel vârislerin önü kesilmifl oluyordu. Bir Vesta rahibesinin hamile kalmas›n›ncezas› ölümdü. Ancak, nas›l olduysa oldu, Rhea Silvia’n›n, Savafl Tanr›s› Mars’tanikiz o¤ullar› oldu; adlar›n› Romulus ve Remus koydular. Amulius hemen hareketegeçerek Rhea Silvia’y› Tiber Nehri’ne att› ve ikizleri de bir sepet içine koyarak Ti-ber Nehri’nin sular›na b›rakt›. Ancak bir süre sonra sepet bir incir a¤ac›n›n dallar›-na tak›l›p k›y›ya sürüklendi. ‹kizler, onlar› bulan difli bir kurt taraf›ndan emzirildi-ler, daha sonra da bir çoban taraf›ndan büyütüldüler. Her ikisi delikanl›l›k ça¤›nagelince Amulius’u öldürüp, dedeleri Numitor’u tekrar Alba Longa taht›na ç›kartt›-lar. Bu arada sepet içinde k›y›ya sürüklendikleri yerde yeni bir kent kurmaya ka-rar verdiler. Kehanet uyar›nca kenti Palatinus Tepesi’nde kuracaklard›. Romulusbir çift beyaz s›¤›r›n (biri öküz, di¤eri bo¤a) kofluldu¤u sabanla kentin s›n›r›n› çiz-meye koyulmufltu ki kardefli Remus saban›n izinin üzerinden atlay›nca bir anl›k öf-keye kap›lan Romulus, onu öldürdü. Romulus yeni kurulan kenti nüfusland›rmakiçin haydutlar, kaçaklar ve suçlu erkekleri toplayarak kente getirdi; daha sonra da,komflu Sabinleri bir ziyafete kat›lmaya ikna etti ve bu ziyafet s›ras›nda Romal›larSabinlerin kad›nlar›n› zorla kaç›rarak kendilerine efl yapt›lar; böylece yeni kurulankentte bir toplum yarat›ld›. Gelene¤e göre Roma, bir ara hem Roma hem de Sabinkrallar› taraf›ndan yönetilmiflti. Roma’n›n kurulufl efsanesi, Romal› ozan Vergili-us’un -Roma’n›n ulusal destan› say›lan- Aeneis destan›nda anlat›l›r.

Roma’n›n kurulufl efsanesindeki ikizlerin adlar› nedir?

KRALLIK DÖNEM‹NDE ROMA’NIN SOSYAL DÜZEN‹VE DEVLET ‹DARES‹Roma Devleti’nin bafl›nda Rex olarak adland›r›lan bir kral vard›. Senatus’un (Sena-to) teklifi ile Curia Meclisi taraf›ndan seçilirdi. Emretme yetkisine (imperium) sa-hip olan kral, hem baflkomutan, hem bafl “rahip”, hem de bafl hâkim olarak aske-ri, dini ve hukuki gücü elinde tutard›. Kral›n dan›flma organ› olarak görev yapanSenatus ise 300 üyeden olufluyordu. Üyeler, kral taraf›ndan pater familias’lar ara-s›ndan seçilirdi. Senatus gerçek gücüne ve anlam›na Cumhuriyet Dönemi’nde ka-vuflacakt›r. Senatus’un (Senato) d›fl›nda curia’lar›n oluflturdu¤u Comitia Curiatadenen bir meclis vard›. Kral›n seçimi, kanunlar›n yap›lmas› ve savafl karar› almakbu meclisin görevleri aras›ndayd›. Bu curia meclisi (Comitia Curiata) daha ziyadepatricii (tek. patricius) denen hukuktan tam olarak yararlanan yurttafllar›n olufltur-du¤u bir meclisti. Curia sistemi ayn› zamanda Roma ordusunu oluflturmaktayd›.Her bir tribus 1000 piyade ve 100 süvari sa¤lamakla yükümlüydü; curia baz›ndadüflünüldü¤ünde ise, her bir curia 100 piyade ve 10 süvari sa¤l›yordu. Krall›k dö-neminin sonuna do¤ru Comitia Curiata’n›n yerini yine benzer bir organizasyonolan Comitia Centuriata (Yüzler Meclisi) ald›. Bu kez bu meclise sadece “tam hu-kuklu” patricii (veya patricius’lar) yurttafllar de¤il, onlara göre daha az haklara sa-hip “s›n›rl› hukuklu” yurttafllar da (plebler) girebiliyordu; böylece tüm Roma yurt-tafllar›, ister zengin ister fakir olsun tek meclis çat›s› alt›nda toplanm›fl oluyordu.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

CUMHUR‹YET ‹DARES‹N‹N KURULMASI, YÖNET‹MfiEKL‹ VE KURUMLARSon kral Tarquinius Superbus’un Roma’dan kovulmas›ndan sonra, y›ll›k seçilen vepraetor unvan› tafl›yan iki yüksek devlet memurunun (magistratus veya magistrat)yönetti¤i Cumhuriyet (Res publica) idaresi kuruldu (M.Ö. 509 / 8); güç ve yetki tekbir kifliden (kraldan), iki kifliye (praetor denen iki magistrata) geçti. Yaklafl›k 150y›l sonra, bu magistratlar praetor de¤il consul olarak adland›r›lmaya baflland›.Praetor’lar ise adli ve hukuki ifllerden sorumlu yüksek devlet memurlar› olarak gö-revlerini sürdürdüler. Cumhuriyet idaresinin bafl›ndaki iki consul de eflit flekildeemretme ve hükmetme yetkisine (imperium) sahipti. Fakat her ikisince paylafl›lanbu güç, s›n›rs›z ve karfl› konulmaz de¤ildi. Her bir consul, di¤erinin ald›¤› kararaitiraz (veto) edebilirdi. Ayr›ca, idari ve siyasal kararlarda consul’ler Senatus’a dan›-fl›rlar ve oradan ç›kan karara (Senatus consultum) göre hareket ederlerdi. Görevsüresince dokunulmazl›klar› olan consul’ler Roma Halk Meclisi’nce (Comitia Cen-turiata) y›ll›k olarak seçiliyorlard›; yapt›klar› kötü icraatlar›n hesab›n› ancak görevsüreleri bitince verecek olmalar›, onlar› kötü yönetimden uzak tutan bir unsurdu.

Krall›k dönemindeki iki meclis Cumhuriyet Dönemi’nde de sürdürülüyordu.Bunlar Comitia Curiata ve Comitia Centuriata idi. Curiata Meclisi daha ziyadepatricii denen tam hukuklu yurttafllar›n oluflturdu¤u bir meclisti. Comitia Centu-riata’ya ise sadece tam hukuklu (patricii) yurttafllar de¤il fakat s›n›rl› hukuklu(plebler) yurttafllar da girebiliyordu; böylece tüm Roma yurttafllar›, tek bir meclisçat›s› alt›nda toplanm›fl oluyordu. Kanunlar›n yap›lmas› ve savafl karar› almak Co-mitia Centuriata’n›n görevleri aras›ndayd›. Bu iki meclisin yan› s›ra Comitia Tribu-ta ve Concilium Plebis de Cumhuriyet döneminin önemli meclislerindendi. Sonuç-ta, meclislerden ç›kan tüm kararlar›n Senatus’da onaylanmas› gerekmekteydi; çün-kü Senatus, Cumhuriyet idaresinin merkezi durumundayd›. Senatus’un üye say›s›bafllang›çta 300 iken daha sonra 600’e ç›kart›lm›flt›r. Consul’ler ve daha öncedenconsul’lük yapanlar do¤rudan Senatus üyesi olurdu. Senatus’a da baflkanl›k edenconsul’ler, Roma Devletinin askeri, hukuki ve mali âmirleriydi. Consul’lerin, devlethazinesinden (aerarium) sorumlu olan ve quaestor ad›n› tafl›yan iki (say›lar› za-manla artm›flt›r) yard›mc›s› vard›. Dinsel ifller ve yetki, Pontifex Maximus denenbafl rahibin sorumlulu¤undayd›. Ayr›ca, Rex Sacrorum (kutsal ifllere bakan kral)ad›n› tafl›yan bir görevli daha vard› ki onun da vazifesi dinsel törenlerin organizas-yonunda bafl rahibe yard›mc› olmak ve kurban ifllerini düzenlemekti. Bazen, savaflya da iç savafl gibi ola¤anüstü durumlarda, consul’ler, Senatus’un karar›yla, yetki-lerini bir dictator’a devrederlerdi; dictator, mutlak otoriteyle ve yaln›zca alt› ay sü-reyle devletin idaresini ele al›rd›. Roma Cumhuriyet Dönemi’nde dictator’luk ya-pan en ünlü iki kifli Sulla ve Caesar idi.

Roma Cumhuriyeti’nde fiövalye S›n›f› olarak da tan›mlayabilece¤imiz Atl› S›n›f›da (Equites) önemliydi. Özellikle M.Ö. 2. yüzy›lda daha önemli bir duruma gelenAtl› S›n›f›’na belirli bir servete sahip 18 yafl›n› doldurmufl her özgür yurttafl›n girmehakk› vard›.

‹lk Grev: M.Ö. 494’te, plebler, yurttafll›k haklar›nda iyilefltirme elde edebilmek için Ro-ma’y› terk edip kentin d›fl›ndaki Kutsal Da¤a (Mons Sacer) ç›kt›lar. Patricii s›n›f›ndanolanlar ise duruma müdahale edip bir tür grev niteli¤indeki bu hareketi anlaflmayla son-land›rd›lar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Roma’da Krall›k Döneminde baflta kral vard›r. Cumhuriyet döneminde devletin bafl›ndakim vard›r?

ON ‹K‹ LEVHA KANUNLARIDevam eden patricii-pleb mücadelesinde önemli bir ad›m M.Ö. 5. yüzy›l ortas›ndaat›ld›. Kanunlar›n yaz›l› hale getirilmesine iliflkin, Pleblerin talebi üzerine, consul’le-rin atanmas› geçici olarak ask›ya al›nd› ve öncelikle kanunlar›n yaz›lmas› için M.Ö.451’de decemvir’ler görevlendirildi. Baflkanl›¤›n› Appius Claudius’un yapt›¤› ve onpatricii’den oluflan bu komisyon kanunlar› ›slah edecek, standart bir hale getire-cek ve yaz›l› olarak kay›t alt›na alacakt›. Böylece, kimilerine göre tunç, kimilerinegöre ise fildifli veya ahflap levhalar üzerine kaz›narak yaz›lan kanunlar Forum’daas›larak herkesin haberdar olmas› sa¤land›. Bu levhalar günümüze kalmam›flt›r an-cak baz› kanun maddeleri veya cezai hükümler antik yazarlar arac›l›¤›yla günümü-ze ulaflabilmifltir. Roma yurttafllar›n›n görev ve sorumluluklar›, yurttafllar aras›nda-ki hukuki iliflkiler gibi temel unsurlar› içeren levhalarda pek çok konuya aç›kl›kgetirilmiflti. Ancak, On ‹ki Levha Kanunlar› patricii-pleb mücadelesini sonland›r-mam›fl, plebler decemvir’lerden rahats›zl›klar›n› her f›rsatta dile getirmifller hattaM.Ö. 449’da decemvir’leri protesto için Plebler ikinci kez Kutsal Da¤’a ç›km›fllard›r.Neticede decemvir’lerin görevine son verilmifltir.

ROMA’NIN ‹TALYA’DA VE AKDEN‹Z’DE YAYILMASI

Samnit Savafllar›Roma M.Ö. 343’te Orta ‹talya’n›n güneyindeki Samnitlerle üç kez karfl› karfl›ya gel-di. Birinci Samnit Savafl› M.Ö. 343-341 aras›nda oldu; ancak iki taraf da kesin gali-biyet alamad› ve bar›fl antlaflmas› yap›ld›. M.Ö. 327-304 aras›ndaki ‹kinci SamnitSavafl› Romal›lar›n lehine bir bar›fl antlaflmas›yla sonuçland›. Üçüncü Samnit Sava-fl›’nda (M.Ö. 298-290) Roma, Samnitler ve müttefiklerine karfl› zafer kazanarak La-tium’un yan› s›ra Orta ‹talya’n›n güneyinde de güçlü bir konuma geldi.

Daha sonra Roma, Güney ‹talya’daki Taras (Tarentum) kentiyle karfl› karfl›yageldi. Savafl›n bafllama nedeni Lucanlar›n tehdidine maruz kalan Hellen kolonikenti Thurii / Sybaris’in Roma’dan yard›m istemesi ve Roma’n›n da bu kente birgarnizon yerlefltirmesiydi. Tarentum, Roma’n›n kendi nüfuz sahas›na müdahale et-mesinden dolay› Roma’ya savafl ilân etti ancak Roma ile savaflacak kadar güçlü ol-mad›¤›ndan Yunanistan’›n kuzey bat›s›ndan Epeiros Kral› Pyrrhos’u yard›ma ça¤›r-d›. Ancak M.Ö. 275’te Beneventum mevkiinde yap›lan savaflta Roma Pyrrhos’u ye-nilgiye u¤ratt› ve Pyrrhos, ülkesine döndü. Tarentum, M.Ö. 272’de Romal›lar›n eli-ne geçti. Böylece Roma, Güney ‹talya’ya da egemen oldu.

Kartaca Savafllar›Bugün Tunus s›n›rlar› içinde kalan Kartaca, eski bir Fenike kolonisi olup M.Ö. 6.yüzy›l sonlar›ndan beri Roma ile iyi iliflkiler içinde olan oligarflik yap›da bir kent-devletiydi. Romal›lar, Kartacal›lar› Punlar olarak adland›r›yorlard› (Türkçe literatür-de bazen Pön olarak da geçmektedir). Kartacal›lar›n zamanla büyüyüp güçlenerek,özellikle ticaret alan›nda Akdeniz’de etkisini hissettirmeye bafllamas› Roma’n›n dadikkatinden kaçm›yordu. Romal›lar›n Güney ‹talya’da ve Sicilya’da egemenlik kur-ma giriflimleri, buralarda kolonileri bulunan Kartacal›lar› rahats›z etmifl, her iki dev-letin siyasal ve ekonomik ç›karlar› da zedelendi¤i için karfl› karfl›ya gelmeleri kaç›-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

n›lmaz olmufltu. Böylece 23 y›l sürecek olan Birinci Kartaca Savafl› (M.Ö. 264-241)bafllad›. Baz› çarp›flmalardan sonra, Romal›lar, Kartacal›lar› yenilgiye u¤ratarak on-lar› anlaflmaya zorlad›lar (M.Ö. 241). Sicilya, Roma’n›n ‹talya d›fl›nda elde etti¤i ilktoprak parças›yd› ve buras› bir praetor (vali) idaresinde eyalet (Provincia Sicilia)yap›ld› (M.Ö. 241).

Birinci Kartaca Savafl›’n›n son bulmas›ndan yaklafl›k 20 y›l sonra ‹kinci KartacaSavafl› (M.Ö. 218-201) bafllad›. Kartaca’l› ünlü komutan Hannibal, büyük bir orduve savafl filleriyle ‹spanya’dan yola ç›kt› ve Alpleri aflarak Kuzey ‹talya’ya girdi(M.Ö. 218). Hannibal, Trasimenus ve Cannae’da (M.Ö. 216) yap›lan çarp›flmalardaRomal›lar› hezimete u¤ratt›. Ancak Romal›larla Kartacal›lar aras›nda Kartaca yak›-n›ndaki Zama mevkiinde yap›lan savafl› Romal›lar kazand› (M.Ö.202); Hannibalkaçt›. ‹spanya’da iki ayr› praetor idaresinde iki ayr› eyalet oluflturuldu (M.Ö. 197).

Romal›lar, Zama savafl›ndan yaklafl›k yar›m yüzy›l sonra, üçüncü kez Kartaca-l›larla karfl› karfl›ya geldiler. Kartaca, komflusu Numidia ile Roma’n›n izni olmadansavafla girince Roma, Kartaca’ya savafl ilân etti. Böylece Üçüncü Kartaca Savafl›bafllad› (M.Ö. 149-146). Roma, Kartaca’y› iki y›l kuflatma alt›nda tuttu ve sonundakenti ele geçirdi; tamamen tahrip etti, burada Afrika Eyaleti’ni (Provincia Afri-ca) kurdu.

Makedon Savafllar›Roma, egemenlik alan›n› Makedonya’n›n kuzeyindeki Illyria bölgesine kadar ge-niflletmifl, hatta Apollonia ve Dyrrhakhion kentlerini iflgal etmiflti. Roma’n›n kendinüfuz alanlar›na müdahalesi Makedonlar›n can›n› s›km›flt›. Böylece Makedonlar ileRomal›lar aras›nda, ufak çarp›flmalar ve manevralarla geçen Birinci Makedon Sa-vafl› (M.Ö. 215-205) bafllam›fl oldu. Makedonlarla Romal›lar aras›ndaki Birinci Ma-kedonya Savafl›’n›n sonlar›na do¤ru Makedon Kral› V. Philippos Romal›lar›n müt-tefiki olan Aitolia Birli¤i’ne karfl› bir zafer kazand› (M.Ö. 206). Bir süre sonra Ro-mal›larla anlaflma sa¤land›.

Ancak daha sonra, Hellenistik krall›klardan Ptolemaioslar›n M›s›r d›fl›ndaki top-raklar›na göz diken Makedon Kral› V. Philippos, Ptolemaioslar›n Trakya k›y›lar›n-daki topraklar›n› ele geçirmifl (M.Ö. 202), Ege Adalar› ve Anadolu’daki Ptolemaiostopraklar›n› da almak isteyince de Pergamon Krall›¤› ve Rhodos ile aras› aç›lm›flt›.Bunun üzerine Pergamon ve Rhodos, Roma’dan yard›m isteyince Roma da Make-don Krall›¤›’na savafl ilân etti (M.Ö. 200). Böylece ‹kinci Makedon Savafl› bafllam›floldu (M.Ö. 200-197). Çok geçmeden P. Sulpicius Galba, sonra da T. Quinctius Fla-minius komutas›ndaki Roma ordusu Illyria’dan bafllayarak güneye, Yunanistan’›niçlerine do¤ru ilerlemifl ve Tesalya’daki Kynoskephalai mevkiinde yap›lan savafltaRomal›lar Makedonlar› yenilgiye u¤ratm›fllard›r (M.Ö. 197). Yap›lan anlaflma gere-¤i, Makedonlar s›n›rl› say›da asker d›fl›nda ordu bulundurmayacakt›; Yunanistan(Hellas) ve Küçük Asya’daki Eski Yunan kentlerinin özgürlüklerini tan›yacakt›; Ma-kedonya d›fl›nda iflgal etti¤i yerleri geri verecekti; Yunanistan üzerinde egemenlikiddias›ndan vazgeçecek, Roma’ya savafl tazminat› ödeyecekti.

Pergamon Krall›¤›’n›n, müttefiki Roma’ya karfl› düflmanca bir tav›r sergileyenMakedon Kral› Perseus’u Roma’ya flikayet etmesi üzerine, Roma Makedon Krall›-¤›’na savafl ilân etti. Böylece Üçüncü Makedon Savafl› bafllad› (M.Ö. 171-168). Bafl-lang›çta, Makedonlar Romal›lar karfl›s›nda baz› baflar›lar elde etmifl olsalar da Te-salya’daki Pydna mevkiinde yap›lan savaflta Romal›lar Makedonlar› büyük bir ye-nilgiye u¤ratt›lar (M.Ö. 168). Romal›lar yaklafl›k 20 y›l sonra, M.Ö. 146’da, Make-donya’y› Roma eyaleti statüsüne (Provincia Macedonia) dönüfltürdüler.


Afrika Eyaleti: Roma DönemiAfrika Eyaleti, tüm Afrika’y›de¤il, sadece günümüzTunus topraklar›n›kaps›yordu.

Seleukos Kral› III. Antiokhos ‹le SavaflRomal›lar, merkezi bölgeleri Suriye olan Seleukos Krall›¤›’n›n giderek büyümesin-den ve Anadolu’da güçlenmesinden endifle duyuyordu. Roma’n›n kendisini uyar-mas›na ald›r›fl etmeyen Antiokhos’u Aitoller Yunanistan’a davet edince Antiokhos,Tesalya’daki Demetrias mevkiinde Yunanistan’a ayakbast› (M.Ö. 192). Bunun üze-rine Roma, Antiokhos’a savafl ilân etti. Consul M. Acilius Glabrio komutas›ndakiRoma ordusu Yunanistan’a girerek Tesalya’da Thermopylai mevkiinde Antiok-hos’un ordusunu yenilgiye u¤ratt› (M.Ö. 191). Antiokhos, Anadolu’ya geçerek Ep-hesos’a (Efes) geldi. Çok geçmeden Romal›lar da Hellespontos’tan (Çanakkale Bo-¤az›) Anadolu’ya geçti. Roma ordusu ile Seleukos Kral› III. Antiokhos’un ordusuSipylos Da¤› yak›n›ndaki Magnesia’da (Manisa) karfl›laflt›. Antiokhos, Roma karfl›-s›nda büyük bir yenilgi ald› (M.Ö. 190). Phrygia’daki Apameia (Dinar) kentinde birantlaflma imzaland› (M.Ö. 188). Buna göre, Antiokhos, Anadolu’nun güneyindekiToroslar›n gerisine çekilecekti; fillerinin tamam›n› ve savafl gemilerinin büyük birk›sm›n› Roma’ya b›rakacakt›; donanmas› Kilikia’daki Sarpedon Burnu’nun bat›s›nageçemeyecekti; bir süre önce kendisine s›¤›nm›fl olan Kartacal› komutan Hanni-bal’i Roma’ya teslim edecek ve savafl tazminat› ödeyecekti. Seleukoslar›n terketti¤itopraklar Pergamon ve Rhodos aras›nda paylaflt›r›ld›. Ancak Hannibal, BithyniaKral› I. Prusias’›n yan›na kaçt› ve ard›ndan intihar etti.

GRACCHUS KARDEfiLER‹N REFORMLARICumhuriyet Dönemi’nde ifllerin iyi gitmedi¤inin sinyali, daha M.Ö. 2. yüzy›l sonla-r›nda ortaya ç›km›flt›. Köylüler giderek yoksullaflm›fl ve borçlanm›flt›. Roma toplu-munun adeta bel kemi¤ini oluflturan köylü s›n›f›n kötüleflmesi, toplumun di¤er ke-simlerini de etkiliyor ve bu duruma bir çare aran›yordu. Çare, her zaman oldu¤ugibi, yine aristokratlardan geldi. Köylünün durumunu düzeltmek iddias›yla ortayaç›kan ve soylu bir Roma ailesi mensubu olan Tiberius Sempronius Gracchus M.Ö.133’te Halk Tribunus’u (pleb tribunus’u) seçildi. Tiberius, Roma’n›n ‹talya’da fet-hetmifl oldu¤u topraklar›n kullan›m›na iliflkin bir kanun tasar›s› haz›rlad›. Geniflarazilerden oluflan bu topraklar (latifundia) ihtiyac› olan köylülere veya çiftçilikleu¤raflanlara da¤›t›lmal›yd›. Teklif, daha muhafazakâr bir yap›ya sahip Senatus’unmüdahalesiyle di¤er Halk Tribunus’u M. Octavius taraf›ndan veto edildi. Bununüzerine Tiberius, di¤er Halk Tribunus’u Octavius’un halk›n menfaatini gözetmedi-¤i için görevden al›nmas›n› öngören yeni bir teklif getirdi. Böylece Octavius görev-den al›nd›, yeni Halk Tribunus’u tasar›ya olumlu bak›nca oylamaya geçildi ve ta-sar› meclisten geçti. Tasar›n›n yasallaflmas› köylü s›n›f›nda geçici bir rahatlama sa¤-lad›. Ancak bir süre sonra Tiberius, muhaliflerce öldürüldü.

Kardeflinin öldürülmesinden dokuz y›l sonra Gaius Sempronius Gracchus M.Ö.123 y›l›nda Halk Tribunus’u seçildi. Halk tribunus’lar›n›n görev süresi bir y›l olma-s›na ra¤men bir kanun de¤iflikli¤iyle ertesi y›l da (M.Ö. 122) tribunus seçildi. Gai-us’un bir amac› kardeflinin ortaya koydu¤u reformlar›n sürdürülmesi ve yeni re-formlar yapmas› ise, di¤er amac› da Senatus’a karfl› mücadele ederek kardeflininintikam›n› almakt›. Gaius baz› reformlar› ç›karmada baflar›l› olduysa da Senatus veAtl› (Equites, fiövalye) s›n›f›n›n yan› s›ra muhaliflerinin karfl› koymas›yla M.Ö. 121y›l› tribunus’lu¤una seçilmemifltir. Senatus’un M.Ö. 121 y›l› consul’ü L. Opinius’averdi¤i yetki karfl›s›nda, Aventinus Tepesine s›¤›nm›fl olan Gaius ve taraftarlar› öl-dürülmüfltür.


MÜTTEF‹KLER SAVAfiIItalya’da (Italia) ve Roma’n›n müttefiki olan kentlerde yaflayanlara Roma yurttafl-l›k hakk› verilmemesi uzun zamand›r Roma içinde bir s›k›nt› yarat›yordu. Bu so-runa çözüm için giriflimde bulunan ve yeni bir reform paketi haz›rlam›fl olan M.Livius Drusus’un öldürülmesi (M.Ö. 91) müttefikler aras›nda bir ayaklanman›nbafllamas› için barda¤› tafl›ran son damla oldu. ‹talya’n›n güneyindeki Roma’n›nmüttefiki kentler bir konfederasyon oluflturdular ve Roma’dan istedikleri yurttafl-l›k hakk›n› alma konusunda silaha sar›ld›lar. M.Ö. 91-88 y›llar› aras›nda cereyaneden ve tarihe “Müttefikler Savafl›” veya “Sosyal Savafl” olarak geçen bu savaflta(Bellum Italicum) müttefikler Roma’ya yenildiler ancak yine de istediklerini ald›-lar. Roma, savafl›n sona ermesinden sonraki birkaç y›l içerisinde birço¤una yurt-tafll›k hakk› verdi.

Müttefikler Savafl›’nda müttefik kentlerin Roma’dan talebi neydi?

MITHRADATES SAVAfiLARIM.Ö. 1. yüzy›lda Roma ile Pontos Kral› VI. Mithradates Eupator (M.Ö. 120-63) ara-s›nda üç büyük savafl oldu. Bu savafllar hakk›nda en iyi bilgiyi M.S. 2. yüzy›lda ya-flam›fl olan tarihçi Appianos’un Romaika (Roma Tarihi) adl› eserinde buluyoruz.Mithradates, Hannibal’den sonra Roma’n›n en büyük düflman› idi. Pontos Kral› VI.Mithradates Eupator çoktan beri Anadolu’da büyük bir devlet kurma plan› yap›yorfakat Roma bir türlü bu krala müdahale etmiyordu. Ta ki Birinci Mithradates Sa-vafl›’n›n da (M.Ö. 88-85) bafllamas›na neden olan (casus belli) Mithradates’in M.Ö.88’de Roma’n›n Bat› Anadolu’daki Asia Eyaleti’ni istila edip 80.000 Romal› ve ‹tal-ya kökenli insan› öldürmesine de¤in. Bu katliamda Romal› komutan M. Aquilliusa¤z›na eritilmifl alt›n dökülerek katledildi. O y›l, Roma’da L. Cornelius Sulla consulidi. Senatus, Mithradates’e karfl› yürütülecek savafl›n komutanl›¤›n› Sulla’ya verdi.Ancak daha sonra Senato, komutanl›¤›n Sulla’dan al›narak Marius’a verilmesineonay verdi. Bunu haber alan Sulla derhal Roma üzerine yürüdü ve karar› kendi le-hine çevirdi. Sulla, M.Ö. 86’da, Yunanistan’da önce Khaironeia’da, ard›ndan Ork-homenos’ta Pontos ordusunu yendi. Sonraki birkaç y›l içinde durumun aleyhinegitti¤ini gören VI. Mithradates, Çanakkale civar›ndaki Dardanos’ta Roma ile bir an-laflma yapt› (M.Ö. 85). Buna göre, Mithradates Pontos d›fl›nda iflgal etti¤i yerlerdençekilecek; donanmas›n›n bir k›sm›n› Roma’ya teslim edecek ve savafl tazminat›ödeyecekti.

Ancak, Mithradates Anadolu’ya egemen olma arzusundan hiçbir zaman vazgeç-memifl, bu yüzden de Roma ile yapt›¤› anlaflmaya uymayarak Kappadokia’daki as-kerlerini çekmemiflti. M.Ö. 83-81 y›llar› aras›nda süren ve ‹kinci Mithradates Sava-fl› olarak an›lan savaflta Romal›lar›n bafl›nda L. Licinius Murena vard›. Sulla, KüçükAsya’da kontrolu sa¤lamak için Murena’y› orada b›rakm›flt›. Murena, Mithradates’insilahland›¤›n› duyunca hemen harekete geçti. Önce Kappadokia’ya gelip Mithra-dates’in kontrolünde bulunan Komana kentine sald›rd›. Mithradates, Sulla’ya birelçi göndererek Murena’y› flikayet etti. Bu arada Murena, Halys (K›z›l›rmak) Neh-ri’ni geçti ve Mithradates’in egemenli¤indeki köyleri de ele geçirdi. Mithradates iseonun bu ilerleyifline ses ç›karmad›; elçilerinin Sulla’dan dönmelerini bekledi. Mu-rena, ele geçirdi¤i ganimetle tekrar Küçük Asya’n›n bat›s›na çekildi. Burada, Sul-la’n›n gönderdi¤i bir elçi ona Mithradates’in antlaflmaya sad›k kald›¤›n› bu neden-le de onu taciz etmemesi gerekti¤ini iletti. Fakat Murena bu sözlere kulak asmad›


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

ve tekrar Pontos üzerine yürüdü. Ancak, Romal›lar Mithradates’in ordusu karfl›s›n-da tutunamad›lar ve da¤›ld›lar; Murena Phrygia’ya kaçt› (M.Ö. 81). Roma’n›n Mit-hradates ile savafl› böylece bir süre durmufl oldu.

Yaklafl›k alt› y›l sonra Üçüncü Mithradates Savafl› (M.Ö. 74-62) bafllad›. BithyniaKral› IV. Nikomedes M.Ö. 74’te öldü¤ünde, vasiyeti gere¤i, ülkesi Roma toprakla-r›na ilhak edildi; Bithynia, Roma eyaleti oldu. Mithradates de hemen harekete ge-çerek Bithynia’y› iflgal etti. Roma biri denizde, di¤eri karada olmak üzere iki orduhaz›rlad›; donanman›n komutanl›¤›n› M. Aurelius Cotta, ordunun komutanl›¤›n› daL. Licinius Lucullus üstlendi. Mithradates, Roma donanmas›n› Kalkhedon’da (bu-günkü Kad›köy) yenilgiye u¤ratt›ktan sonra Kyzikos’u (bugünkü Erdek) ele geçir-di. Bunun üzerine ordunun komutas›n› yürüten Lucullus da Kyzikos’u kuflatt› veMithradates kenti terk etti. Ancak, Lucullus’un donanmas› Mithradates’in donanma-s›n› Lemnos Adas› (Limni) aç›klar›nda yenilgiye u¤rat›nca Mithradates Pontos’akaçt› (M.Ö. 72). Lucullus, kral› takip etti; baz› Pontos kentlerini ele geçirerek Pon-tos’u Roma kontrolüne almay› baflard›. Mithradates ise Armenia’ya kaçt›. Lucul-lus’un Mezopotamya’ya gitmesini f›rsat bilen Mithradates ise tekrar Pontos’a dön-dü. Ancak, Roma komutan› Cn. Pompeius (Magnus), Mithradates’i yenilgiye u¤ra-tarak (M.Ö. 66) onun Pontos’u terk etmesini sa¤lad›. Mithradates ise K›r›m’a kaçt›.Pompeius, Pontos devletinin bat›s›n› bir eyalet haline getirerek Bithynia Eyaleti ilebirlefltirdi ve yeni eyaletin ad› Pontos-Bithynia Eyaleti oldu (M.Ö. 64). O s›rada K›-r›m’da bulunan Mithradates ise intihar etti (M.Ö. 63).

Mithradates Savafllar›n›n bafllamas›na hangi olay neden oldu?

ROMA ‹Ç SAVAfiI: ROMALILAR ROMALILARA KARfiI

Dictator Sulla ve Reformlar›Lucius Cornelius Sulla aristokrat bir aileden geliyordu. M.Ö. 88’de consul oldu¤us›rada Pontos kral› VI. Mithradates’e karfl› baflar›l› bir mücadele yürütmüfltü. M.Ö.82/81’de dictator seçilen Sulla, kendisine kendisine karfl› olanlara ac›mas›zca flid-det uygulad›. Sulla daha sonra anayasay› aristokratlar›n lehine yeniden düzenledi.Senatus’a eski gücünü kazand›rd› ve devletin en yetkili organ› yapt›; herhangi birmecliste al›nan karar› veto etme yetkisini geri verdi. Halk tribunus’lar›n›n gücünük›rd›; daha önce halk tribunus’u olarak görev yapanlar bundan böyle yüksek dev-let memurluklar›na seçilemeyeceklerdi. Böylece halk tribunus’lu¤u cazip bir görevolmaktan ç›kar›ld›. Atl› s›n›f›n›n mahkemelerdeki jüri üyeliklerini kald›rsa da o s›-n›ftan sempatizan› olan 300 yeni üye daha alarak Senatus’un üye say›s›n› 300’den600’e ç›kard›. Ayn› zamanda, quaestor olanlar›n Senatus üyeli¤ine seçilmelerineayr›cal›k getirdi; quaestor’lar›n say›s›n› 10’a ç›kard›. Ayn› devlet memuriyetine an-cak on y›l geçtikten sonra seçilebilinecekti. Sulla, censor’lu¤u da kald›rd›. Bir y›laaflk›n dictatorluk’tan sonra planlad›¤› ifllerin yoluna girdi¤ini gören Sulla, kendi is-te¤iyle dictator’lu¤u b›rakarak Puteoli’deki evine çekildi (M.Ö. 80 veya 79) ve çokgeçmeden de orada öldü (M.Ö. 78).

PompeiusPompeius, askerleri taraf›ndan Magnus (“Büyük”) unvan›yla onurland›r›lan nadirkomutanlardan biriydi. Atl› s›n›f›ndan gelen Pompeius, kariyerindeki ilk baflar›lar›Sulla’ya borçluydu. Pompeius, ‹spanya’da da muhaliflerine karfl› baflar›l› oldu; ora-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

da da bar›fl› ve düzeni sa¤lad›. Crassus ile birlikte M.Ö. 70 y›l› consul’lü¤üne seçil-di. Pompeius, Crassus ile birlikte Sulla anayasas›n› de¤ifltirmek için de çal›flt›.

Korsanlar Ege ve Akdeniz’de terör estiriyorlar ve onlara karfl› herhangi bir güçkullan›lam›yordu. Roma, korsanlar sorununu mutlaka çözümlemek istiyordu. Bunedenle, M.Ö. 67’de ç›kar›lan lex Gabinia ad›n› tafl›yan bir kanun ile Pompeius’aüç y›l için denizlerde ve denizden 80 km. kadar içerilere kadar Ege ve Akdeniz k›-y›lar›nda kay›ts›z flarts›z hükmetme yetkisi (imperium proconsulare maius) verildi.Ayr›ca büyük bir ordu ve donanma ile yüklü miktarda ödenek ayr›ld›. M.Ö. 67 y›-l› Mart ve May›s aylar› aras›nda yürütülen seferlerle Akdeniz korsanlardan temiz-lendi. Daha sonra Pompeius gözlerini Pontos Kral› VI. Mithradates ile olan savaflaçevirdi ve Mithradates’i yenilgiye u¤ratarak, Roma’n›n Mithradates ile uzun y›llar-d›r sürdürdü¤ü savafla son noktay› da koydu (M.Ö. 66). Pompeius, Syria ve Filis-tin topraklar›n› da Roma topraklar›na katt› ve Syria, Roma eyaleti yap›ld› (M.Ö. 63).

Birinci Triumvir’lik ve CaesarSenatus karfl›s›nda güçlü olabilmek için C. Iulius Caesar, Pompeius ve Crassus bir-likte hareket etmeyi ve bu sayede daha etkili olabileceklerini umuyorlard›. Buamaçla üç devlet adam› Triumvir’lik ad› verilen üçlü komisyonu oluflturdular (M.Ö.60). Triumvir’lerin birbirlerine destek vermesiyle önemli kararlar al›nd› ve baz› ka-nunlar ç›kar›ld›. Gallia’n›n fethi de (M.Ö. 58-50) bu döneme rastlar. Ancak Cras-sus’un Do¤u Anadolu’da bulundu¤u s›rada Parthlar taraf›ndan Kharrhai’da (Har-ran) öldürülmesi (M.Ö. 53) ile triumvir’lik son buldu. M.Ö. 48 y›l›nda Caesar, Pom-peius ile karfl› karfl›ya geldi. Tesalya’da Pharsalos mevkiinde yap›lan savafl› Caesarkazand›; Pompeius M›s›r’a kaçt›. Ancak, karaya ç›kar ç›kmaz M›s›r’da egemenliksüren XIII. Ptolemaios taraf›ndan öldürüldü. Caesar, Pompeius’un cesedini almaküzere M›s›r’a geldi¤inde, Ptolemaios’un sald›r›s›na maruz kald›; ancak Pergamonprensi Mithradates’in yard›ma gelmesiyle kurtuldu. M›s›r’dayken Kleopatra’n›n tah-ta geçmesini sa¤lad›. Bu arada, Caesar ile Kleopatra aras›ndaki iliflki neticesinde birde çocuklar› oldu.


Resim 5.3

Caesar’›n mermerbüstü

Kaynak: Harris(2003) , s.27.

K›r›m’daki Bosporos Kral› Pharnakes ise Bithynia-Pontos Eyaleti’ni ele geçirmeçabas› içindeydi. Bunu haber alan Caesar, Do¤u Akdeniz k›y›lar›n› izleyerek M›-s›r’dan Kilikia’ya ve oradan da kuzeye yönelerek Zela mevkiine (Zile, Tokat) gel-dii ve Pharnakes’i yenilgiye u¤ratt› (M.Ö. 47). Caesar, çok h›zl› hareket ederekPharnakes’i yenmesini veni, vidi, vici (geldim, gördüm, yendim) sözleriyle ifade et-mifltir. Caesar’›n, Pompeius taraftarlar›n› önce Kuzey Afrika’da Thapsus mevkiinde(M.Ö. 46), sonra da ‹spanya’da Munda mevkiinde yenilgiye u¤ratt›¤›n› görüyoruz(M.Ö. 45). M.Ö. 46’da on y›l için dictator seçilen Caesar iki y›l sonra (M.Ö. 44) bukez yaflam boyu dictator seçildi. Caesar, devlet yönetimindeki görevlerde baz› de-¤ifliklikler yapt›. Onun zaman›nda Senatus’un üye say›s› 900’e ç›kart›lm›fl; Roma’dabüyük bir imâr faaliyeti bafllam›fl ve 365 gün esas›na dayanan M›s›r takvimi kabuledilmifltir. Anadolu’daki ilk Roma kolonilerinin kuruluflu da Iulius Caesar dönemi-ne rastlamaktad›r. Bu arada, Caesar’›n muhalifleri onu yok etmenin f›rsat›n› bekli-yorlard›. Nitekim, Brutus ve Cassius’un da aralar›nda bulundu¤u bir grup taraf›n-dan suikast sonucu, 57 yafl›ndayken, öldürüldü (M.Ö. 15 Mart 44). Caesar’›n öldü-rülmesiyle Roma 13 y›l sürecek yeni bir iç savaflla karfl› karfl›ya kald›.

Roma’da Dictatorluk, ola¤anüstü hallerde üstlenilen ve alt› ay süreli bir memuriyetti. Dic-tatorluk yapan en ünlü iki kifli, Sulla ve Caesar idi.

‹kinci Triumvir’likCaesar’›n öldürülmesinin ard›ndan 18 yafl›ndaki ye¤eni C. Octavius (daha sonraOctavianus olarak bilinecektir) Roma’ya geldi. Caesar, o¤lu olmad›¤› için ye¤eniAtia’n›n o¤lu Octavianus’u evlat edinmifl ve kendine vâris b›rakm›flt›. Bir süre son-ra Octavianus, Antonius ve Lepidus befl y›l için ‹kinci Triumvir’li¤i oluflturdular(M.Ö. 43-38 y›llar› aras›). Birinci Triumvir’lik gizli bir anlaflmaya dayal› olmas›nara¤men ‹kinci Triumvir’lik anlaflmas›n›n devletin bekas› için yap›lm›fl oldu¤u ilânedildi. Bu üç devlet adam› Caesar’› öldürenlere ve onun karfl›s›nda olanlara karfl›bir savafl bafllatma karar› ald›lar. Do¤u Makedonia’daki Philippi mevkiinde yap›lansavaflta, Antonius ve Octavianus, Caesar katilleri olarak bilinen Cassius ile Brutus’uyenilgiye u¤ratt›lar (M.Ö. 42); önce Cassius sonra da Brutus intihar etti. Ancak, Phi-lippi savafl›ndan sonra Octavianus ile Antonius’un aras› aç›ld›. O s›rada Perusiakentinde bulunan Antonius, Octavianus’un kuvvetleri taraf›ndan kuflat›ld› ve Anto-nius teslim oldu (M.Ö. 40). Octavianus her fleye ra¤men Antonius’u affetmifl veonu ‹talya’ya legatus (legat) olarak göndermifltir. Fakat o, M›s›r’da bulunan kraliçeVII. Kleopatra’n›n yan›na gitti. Daha sonra Octavianus ile Antonius tekrar karfl› kar-fl›ya gelmifller ancak Güney ‹talya’daki Brindisi kentinde yap›lan anlaflmayla Octa-vianus’un Bat›’n›n; Antonius’un da Do¤u’nun hâkimi oldu¤u kararlaflt›r›lm›flt›r(M.Ö. 40). Böylece Roma devletinin idaresi ikiye bölünmüfl oldu. Bir süre sonra es-ki triumvir’ler, Octavianus, Antonius ve Lepidus anlaflmayla triumvir’liklerini yeni-lediler (M.Ö. 37-33).

Octavianus’un ZaferiAncak, çok geçmeden triumvir’lerin aras› yeniden aç›ld›. Octavianus politik ma-nevralarla Senatus’u ve Roma halk›n› o s›rada M›s›r’da Ptolemaioslar›n KraliçesiKleopatra’n›n yan›nda bulunan Antonius’a karfl› k›flk›rtt› ve Roma’da hava tama-men Octavianus lehine döndü; Octavianus M.Ö. 31 y›l› consul’ü de seçildi. Bun-dan böyle, Antonius, Roma’n›n düflman›yd› ve yok edilmeliydi. Senatus, Kleopat-ra ve Antonius’a savafl ilân etti. Her iki taraf da savafl haz›rl›klar›na bafllad›. Anto-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



nius, M›s›r donanmas›n›n deste¤ine de güveniyordu. Yunanistan’›n bat›s›nda, Ad-riyatik k›y›s›ndaki Actium (Yun. Aktion) mevkiinde her iki taraf›n donanmas›n›ntaktik ve manevralarla meflgul oldu¤u bir s›rada, Kleopatra ile M›s›r donanmas›n›nsavafl alan›n› terk etti¤ini gören Antonius, savafla girerse kaybedece¤ini düflündüve Aleksandreia’ya (‹skenderiye) kaçt› (M.Ö. 31). Octavianus, Antonius ve Kle-opatra’y› izleyerek M›s›r’a geldi ve Aleksandreia’y› (‹skenderiye) kuflatt›. Kleopat-ra’n›n Octavianus ile anlaflma çabalar› sonuç vermedi. Yap›lan çat›flmada Antoniusöldürüldü (bir görüfle göre intihar etti), Kleopatra ise intihar etti (M.Ö. 30). Kle-opatra’n›n Caesar’dan olan o¤lu ile Antonius’un o¤lu (Kaisarion) da öldürüldüler.M›s›r, Roma eyaleti yap›ld› (M.Ö. 30). Octavianus büyük bir törenle M.Ö. 29’da Ro-ma’ya döndü; art›k Akdeniz dünyas›n›n gerçek ve tek lideriydi.



Roma’n›n yer ald›¤› ‹talya co¤rafyas›n› betim-

lemek

‹talya (Lat. Italia) ad›n›n kökeni, olas›l›kla ‹talikbir sözcük olan Vitulus’tan gelmekte olupVitalia’ya (Danalar Ülkesi) dayanmakt›r. ‹talya,âdeta bir çizmeyi and›ran biçimde Akdeniz’e uza-nan bir yar›madad›r; uzunlu¤u yaklafl›k 1000km’yi; geniflli¤i de yaklafl›k 240 km’yi bulmakta-d›r. Yar›madan›n kuzeyini Alp Da¤lar› s›n›rlamak-tad›r; Apeninler ise yar›madada kuzey-güneydo¤rultusunda uzanan da¤ silsilesidir. Yar›mada-n›n en büyük ovas›, kuzeyde Alp Da¤lar›’n›n he-men güneyindeki Po Ovas›’d›r; yak. 650 km uzun-lu¤undaki Po Nehri (Lat. Padus) ve kollar› tara-f›ndan sulanan ova, ‹talya’n›n en verimli ovas›d›r.‹talya’ya en yak›n büyük adalar, bat›da Korsikaile Sardinya; hemen güney ucunda ise Sicilya’d›r.

Roma’n›n ne zaman ve nas›l kuruldu¤unu; han-

gi olaylar›n ve halklar›n Roma’n›n kuruluflunda

rölü oldu¤unu aç›klayabilmek

Latinler, Demir Ça¤›’n›n bafllad›¤› M.Ö. 1. biny›l›nbafllar›nda (bir görüfle göre de M.Ö. 2. biny›l›nsonlar›nda) Tiber Nehri’nden güneydeki Campa-nia’ya kadar uzanan Latium bölgesine yerleflti.Tiber Nehri’nin Roma’ya yak›n olan kesimindeyer alan tepeler iskân edilmeye baflland›. Bir sü-re sonra, olas›l›kla M.Ö. 8. yüzy›l bafllar›nda, Et-rüskler de Latium bölgesinin hemen kuzeyine(Etruria) gelip yerlefltiler. M.Ö. 7. yüzy›l sonlar›-na do¤ru, Roma’n›n da aralar›nda oldu¤u birçokLatin yerleflimi, Etrüsk kent-devletlerine tâbi ol-du. Bir Etrüsk kral sülalesi olan Tarquiniuslar Ro-ma’da denetimi ele geçirdi ve Roma’n›n köydenkente dönüflümü h›zland›. Geleneksel inanca göre, Remus ve Romulus adl›ikiz bebekler bir sepet içine konularak Tiber Neh-ri’nin sular›na b›rak›lm›fl ve k›y›ya sürüklendikle-ri yerde difli kurt taraf›ndan emzirilerek büyütül-müfllerdi. ‹kizler delikanl› yafla gelince k›y›ya sü-rüklendikleri yerde yeni bir kent kurmaya kararvermifllerdi. Ancak ç›kan bir tart›flma sonucu Ro-mulus, Remus’u öldürmüfl ve yeni kurulan kentinüfusland›rmak için haydutlar, kaçaklar ve suçluerkekleri toplayarak kente getirmiflti. Roma’n›nkurulufl efsanesi, Romal› ozan Vergilius’un –Ro-

ma’n›n ulusal destan› say›lan– Aeneis destan›ndaanlat›l›r. Romal›lar, kökenlerini Troia’ya ba¤l›-yorlard›.

Roma’n›n Cumhuriyet Dönemi yönetimi, yöne-

tim merkezleri ve yöneticilerini aç›klayabilmek

Son kral Tarquinius Superbus’un Roma’dan ko-vulmas›ndan sonra, y›ll›k seçilen ve praetor un-van› tafl›yan iki yüksek devlet memurunun (ma-

gistratus veya magistrat) yönetti¤i Cumhuriyet(Res publica) idaresi kuruldu (M.Ö. 509 / 8); güçve yetki tek bir kifliden (kraldan), praetor (dahasonra consul) denen iki magistrata geçti. Comitia

Curiata ve Comitia Centuriata Cumhuriyet reji-minde de sürdürüldü. Meclislerden ç›kan tümkararlar›n Senatus’ta onaylanmas› gerekmektey-di; çünkü Senatus, Cumhuriyet idaresinin mer-kezi durumundayd›. Ayr›ca, devlet hazinesinden(aerarium) sorumlu olan quaestorlar ile diniifllerden sorumlu Pontifex Maximus da devletinönemli memurlar› aras›ndayd›.

Roma’n›n küçük bir kent-devletinden impara-

torlu¤a dönüflüm sürecini tart›flabilmekRoma, ‹talya’da ve Akdeniz’de yay›lmas›n› veegemenli¤ini, M.Ö. 4. yüzy›l›n›n ortalar›ndan 2.yüzy›l›n ortalar›na kadar süren dönemde, Sam-nitlerle, Taras kenti ve Epeiros Kral› Pyrrhosla,Kartacal›larla, Makedonlarla ve Seleukos Kral›III. Antiokhos’la (M.Ö. 190) yapt›¤› savafllar so-nucunda elde etti. Kartaca Savafllar› ile Sicilya(M.Ö. 241), ‹spanya (M.Ö.197) ve Afrika (M.Ö.146); Makedon Savafllar› ile de Makedonya (M.Ö.146) Roma eyaleti yap›ld›. M.Ö. 74’te Bithynia,M.Ö. 64’te Pontus-Bithynia, M.Ö. 63’te Syria,M.Ö. 30’da M›s›r, Roma eyaleti yap›ld›. BöyleceRoma, daha Cumhuriyet döneminde Akdeniz’de-ki imparatorlu¤unu ilân etmifl oluyordu.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


Kendimizi S›nayal›m1. Roma’da Cumhuriyet idaresi ne zaman kuruldu?

a. M.Ö. 909/908b. M.Ö. 809/808c. M.Ö. 709/708 d. M.Ö. 609/608e. M.Ö. 509/508

2. Roma’n›n ulusal destan› Aeneis kimin eseridir? a. Ksenophonb. Ciceroc. Horatius d. Vergiliuse. Tacitus

3. Roma’n›n en ünlü dictator’lar› kimlerdir? a. Pompeius ve Tarquiniusb. Cicero ve Octavianusc. Sulla ve Caesar d. Antonius ve Crassuse. Octavianus ve Pompeius

4. Roma tarihindeki “Veni, vidi, vici” (geldim, gördüm,yendim) sözlerinin söylendi¤i olay›n nedeniafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Caesar’›n Pharnakes’i Zela’da yenmesib. Pompeius’un Mithradates’i yenmesic. Hannibal’in Romal›lar taraf›ndan yenilmesid. Octavianus’un Antonius ve Kleopatra’y› yenmesie. Octavianus’un Caesar katillerini öldürmesi

5. Roma siyasetinde kullan›lan “imperium” terimininanlam› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Savunmab. Emretmec. Cezaland›rmad. Yetkinin al›nmas›e. Sorumluluk

6. Roma’n›n Orta ‹talya hâkimiyetini ele geçirdi¤isavafllar afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Kartaca Savafllar›b. Makedonia Savafllar›c. Sicilya Savafl›d. Samnit Savafllar›e. Zela Savafl›

7. Sonras›nda Afrika’n›n Roma eyaleti yap›ld›¤› savaflafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Kartaca Savafllar›b. Makedonia Savafllar›c. Sicilya Savafl›d. Samnit Savafllar›e. Zela Savafl›

8. M.Ö. 88’de Roma’n›n Bat› Anadolu’daki Asia Eyale-ti’ni istila edip 80.000 Romal› ve ‹talya kökenli insan› öl-düren afla¤›dakilerden hangisidir?

a. III. Antiokhosb. Antigonasc. VI. Mithradatesd. V. Philippose. I. Ptolemaios

9. Pompeius’un M.Ö. 67’de gerçeklefltirdi¤i en baflar›-

l› ifl afla¤›dakilerden hangisidir?a. Ordu reformub. Akdeniz’i korsanlardan temizlemesic. Sicilya’y› Roma eyaleti yapmas›d. Kartaca komutan› Hannibal’i yenmesie. III. Antiokhos’u Magnesia’da yenmesi

10. Roma’n›n Antonius ve Kleopatra’ya karfl› üstünlüksa¤lay›p, sonras›nda M›s›r’› Roma eyaleti yapt›¤› savaflafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Pharsalosb. Aleksandreiac. Philippid. Zelae. Actium


Roma Yollar› ve Su Kemerleri

Romal›lar, mühendislik alan›nda oldukça ilerlemifllerdi.Yollar, su kemerleri, tiyatrolar, hamamlar Roma mü-hendisli¤inin en baflar›l› örneklerini oluflturur. Özellikletonoz ve kemeri s›k kullanarak arazi flartlar›n›n elverifl-li olmad›¤› veya inflaat›n gerçeklefltirilmesinin zorunluoldu¤u yerlerde bile inflaat sorunlar›n› pratik bir flekil-de çözdüler. Romal›lar imparatorlu¤un çeflitli kentleri-ne, bölgelerine ve eyaletlerine ulafl›m› sa¤lamak içindaha önceden olmad›¤› kadar genifl bir yol a¤› meyda-na getirmifllerdi. M.Ö. 4. yüzy›l sonlar›nda infla edilenyollardan biri de Roma’y› Brundisium (Brindisi) Lima-n›’na ba¤layan 575 km. uzunlu¤undaki Via Appia idi.Bir di¤er önemli Roma yolu için M.Ö. 2. yüzy›lda inflaedilmifl olan Via Egnatia’y› gösterebiliriz. MakedonyaEyaleti proconsul’ü (valisi) G. Egnatius’un idaresindeinflas›na baflland›¤› için onun ad›yla an›lan bu yol, Ad-riyatik k›y›s›ndaki Dyrrhakhion’dan (bugün Durres) bafl-lay›p, bat›-do¤u do¤rultusunda, Byzantion’a (bugün ‹s-tanbul) kadar ulafl›yordu. Yer yer farkl›l›klar olsa da or-talama 6 m. geniflli¤indeki yolun uzunlu¤u 1000 km.’ninüstündedir. Romal›lar infla ettikleri yollar üzerine belirliaral›klarla sütun gibi yuvarlak formda mesafe tafllar› da(mil tafl›) yerlefltirmiflti. Bunlar›n üzerinde gidilecek ye-re olan uzakl›k veya ne kadar mesafe kald›¤›na iliflkink›sa bir bilgi bulunurdu; imparator veya vali ad›n›n dayaz›l› bulundu¤u mesafe tafllar› vard›r. Mesafe veya miltafllar› flekil de¤ifltirerek (fakat ayn› amaçla), üzerindegidilecek alana uzakl›¤› belirten yer ad› ve km. cinsin-den rakamlar›n yer ald›¤› metal levhalar fleklinde günü-müz karayollar›nda da halen kullan›lmaktad›r. Roma‹mparatorlu¤u döneminde ulaklar, yaklafl›k 1000 kmuzunlu¤unda bir yolu (diyelim ki ‹stanbul-Adana aras›)atla yaklafl›k bir haftada katedebiliyorlard›. Romal›lar su kemerleri inflas›nda da önemli ilerleme ka-tetmifllerdi. M.Ö. 4. yüzy›l sonlar›na kadar suyu kuyu-dan, kaynaktan veya sarn›çlarda biriktirilen ya¤mur su-yundan sa¤layan Romal›lar, M.Ö. 312’de ilk su kemeriAqua Appia’y› infla ettiler. ‹nflaat, Censor Appius Cla-udius Caecus’un idaresinde gerçeklefltirildi¤i için, sukemeri (ve yukar›da bahsetti¤imiz ayn› tarihte infla edi-len Roma yolu Via Appia da) onun ad›yla an›ld›. M.Ö.312’den, ‹mparator Traianus (M.S. 98117) zaman›na ka-dar Roma’da on su kemeri infla edilmiflti; Traianus za-man›nda infla edilen su kemeri de imparatorun ad›ylaan›lmaktad›r (Aqua Traiana). ‹mparatorlu¤un hemenbütün eyaletlerinde kentler su ihtiyaçlar›n› su kemerle-

riyle kaynaklardan getirilen suyla sa¤l›yorlard›. Ro-ma’n›n egemen oldu¤u Akdeniz dünyas›n›n çeflitli böl-gelerinde su kemerlerini görmek mümkündür.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cumhuriyet ‹daresi’in Ku-

rulmas›, Yönetim fiekli ve Kurumlar” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Roma’n›n Kurulufl Efsanesi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dictator Sulla ve reformla-r›” ile “Birinci Triumvir’lik ve Caesar” konular›-n› yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Birinci Triumvir’lik ve Cae-sar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cumhuriyet ‹daresi’nin Ku-rulmas›, Yönetim fiekli ve Kurumlar” konular›n›yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Samnit Savafllar›” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kartaca Savafllar›” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mithradates Savafllar›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pompeius” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Octavianus’un Zaferi” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz

Okuma Parças›


S›ra Sizde 1

Roma’n›n son kral› Etrüsk kökenli olup ad› TarquiniusSuperbus idi.

S›ra Sizde 2

‹kizlerin adlar› Remus ve Romulus olup; ç›kan tart›flma-da Romulus Remus’u öldürmüfl ve tek bafl›na Roma’n›nilk kral› olmufltur.

S›ra Sizde 3

Cumhuriyet döneminde Roma Devletinin bafl›nda eflityetkiye sahip iki consul vard›r.

S›ra Sizde 4

Müttefik kentlerde yaflayanlar, kendilerinin de Romavatandafl› olarak kabul edilmesini istiyorlard›.

S›ra Sizde 5

Bat› Anadolu’daki Asia Eyaleti’nde 80.000 Romal› ve‹talya kökenli insan›n öldürülmesi (M.Ö. 88).

Astin, A.E. vd., ed. (1990). Rome and the Mediterrane-

an to 133 BC. The Cambridge Ancient History, vol.8, Cambridge University Press, Cambridge.

Atlan, S. (1970). Roma Tarihi’nin Anahatlar›. I. K›s›m:

Cumhuriyet, ‹stanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakül-tesi Bas›mevi, ‹stanbul.

Conell, T.J. (1997). The Beginnings of Rome. Italy and

Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c.

1000-264 BC), Routledge, Londra-New York.Crook, J.A., A. Lintott, E. Rawson, ed. (1994). The Last

Age of the Roman Republic, 146-43 BC, The

Cambridge Ancient History, vol. 9, CambridgeUniversity Press, Cambridge.

Demircio¤lu, H. (1953). Roma Tarihi I. cilt: Cumhuri-

yet. I. K›s›m: Menflelerden Akdeniz Havzas›nda Ha-

kimiyet Kurulmas›na Kadar, Türk Tarih Kurumu,Ankara.

Dillon, M.- Garland, L. (2005). Ancient Rome from the

Early Republic to the Assasination of Julius Caesar,

Routledge, Oxon.Flower, H.I. (2004). The Cambridge Companion to the

Roman Republic, Cambridge University Press,Cambridge.

Harris (2003), History of Ancient Greece, Londra.‹plikçio¤lu, B. (2007), Hellen ve Roma Tarihinin Ana-

hatlar›, ‹stanbul.Ramage, N.H. -Ramage, A., The British Museum Concise

Introduction. Ancient Rome, Londra.Tekin, O. (2008). Eski Yunan ve Roma Tarihine Girifl,



Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Roma’da imparatorluk dönemine geçifl ve yeni yönetim fleklinin karakteristiközelliklerini aç›klayabilecek;‹lk Roma ‹mparatoru Augustus’un imparatorlu¤u nas›l yeniden organize etti-¤ini ve faaliyetlerini aç›klayabilecek;Iulius-Claudius ve Flavius hanedanlar›n› aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Principatus• ‹mparatorluk• Augustus• Pax Romana

• Senato• Roma kolonileri• Iulius-Claudius Hanedan›• Flavius Hanedan›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N


• IULIUS-CLAUDIUS HANEDANI• DÖRT ‹MPARATORLAR YILI• FLAVIUS HANEDANI


Roma ‹mparatorlu¤u’nun ‹lk Yüzy›l›: Iul›us-Claud›usHanedan›’ndan Flav›usHanedan›’na

IULIUS-CLAUDIUS HANEDANI

Augustus (M.Ö. 27-M.S. 14)23 Eylül 63’te Roma’da dünyaya gelen Augustus’un imparator olmadan öncekiad› Gaius Octavius idi. Iulius Caesar’›n ye¤eni (daha do¤rusu ye¤eni Atia’n›n o¤-lu) ve yasal mirasç›s› olan Octavius’un, day›s›n›n M.Ö. 44’te öldürülmesinin ar-d›ndan onun intikam›n› almak ve devlet yönetimini ele geçirmek için yapt›¤› mü-cadeleye bir önceki ünitede de¤inilmiflti. Octavius (Octavianus), son olarak, Mar-cus Antonius ile M›s›r’daki Ptolemaios Krall›¤›’n›n kraliçesi VII. Kleopatra’y› Yu-nanistan’›n bat›s›ndaki Actium mevkiindeki deniz savafl›nda kaçmaya zorlam›fl(M.Ö. 31) ve nihayette M›s›r’a kaçan M. Antonius ve Kleopatra’y› izleyerek onla-r› kesin yenilgiye u¤ratm›flt› (M.Ö. 30).

Roma, hangi savaflla son Hellenistik Krall›k olan Ptolemaioslar›n egemenli¤ine son verdi?

Actium zaferi, Octavianus’u Roma dünyas›n›n ve Akdeniz’in tart›flmas›z lideriyapt›. Senatus, M›s›r’dan Roma’ya dönen Octavianus’a M.Ö. 27’de tüm askeri gü-cün lideri anlam›na gelen baflkomutan (imperator) unvan›yla birlikte “augustus”(kutsal) unvan› da verdi. Bu unvan kendisiyle öylesine bütünleflti ki âdeta onunad› oldu. Augustus ad› sonraki Roma imparatorlar› taraf›ndan da unvan olarak kul-lan›ld›. Augustus, askeri birliklerin (lejyon) bulundu¤u eyaletlerin (‹spanya, Galli-a, Syria, Cilicia, K›br›s) idaresini kendi üzerine ald›; di¤erleri Senatus’un idaresin-de kald›. ‹mparatora ba¤l› eyaletlerin bafl›nda kendisinin atad›¤› legatus’lar (legatiaugusti veya legatus augusti propraetore) bulunurken, Senatus’a ba¤l› eyaletlerinbafl›nda proconsul’ler (valiler) vard›. Bu arada Roma takviminin alt›nc› ay› olanSextilis’in ad› da Augustus (A¤ustos) olarak de¤ifltirildi. Augustus’un Roma’n›n enbüyük ve tek lideri olarak kabul edilip onurland›r›lmas›yla, evinin kap›s› iki defnedal› ile mefle yapraklar›ndan yap›lm›fl bir çelenkle (corona civica) süslendi; üzerin-de imparatorun dört önemli erdeminin yani virtus (cesaret), clementia (merha-met), iustitia (adalet) ve pietas (dindarl›k) sözcüklerinin kaz›narak yaz›lm›fl oldu-¤u alt›n bir kalkan da (clipeus virtutis) Curia’ya (Senatus) ithaf edildi. Senatus’unOctavianus’u büyük yetki ve onursal payelerle donatm›fl olmas›na ra¤men, Octa-vianus kendisini “birinci yurttafl” (princeps) olarak kabul ediyordu. Di¤er bir deyifl-le “eflitler aras›nda birinciydi” (primus inter pares). Augustus’a, M.Ö. 23’te tribuni-

Roma ‹mparatorlu¤u’nun ‹lkYüzy›l›: Iulius-ClaudiusHanedan›’ndan Flavius

Hanedan›’na

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

cia potestas (tribunus’luk yetkisi ve ayr›ca veto hakk› da) ve imperium maius pro-consulare (Senatus eyaletlerinin idaresine müdahale edebilme) yetkisi, M.Ö. 12’dePontifex Maximus (Devlet Dininin Lideri), M.Ö. 2’de de Pater Patriae (Vatan›n Ba-bas›) unvanlar› verildi. Böylece Augustus ile birlikte, Principatus (princeps’ten) dö-nemi bafllam›fl oluyordu. Bu dönem, Dominatus olarak adland›r›lan baflka bir ida-re fleklinin bafllayaca¤› Diocletianus’a kadar bu flekilde devam etti.

Augustus’la birlikte Roma’da Cumhuriyet idaresi kapand›, principatus/imparatorluk idare-si bafllad›.

Augustus M.Ö. 27 y›l› yaz›nda Roma’dan ayr›larak yaklafl›k olarak bugünküFransa ve Belçika topraklar›na denk düflen Gallia’ya (Galya) ve ard›ndan da His-pania’ya (‹spanya) gitti. Buralarda bulundu¤u s›rada baz› düzenlemeler yapt›, is-yan eden kabileleri boyunduruk alt›na ald›; M.Ö. 24 y›l› bafl›nda Roma’ya dön-dü. Augustus zaman›ndaki di¤er baz› önemli olaylar aras›nda; Arabia’n›n Ro-ma’ya ba¤lanmas› (M.Ö. 24), Galatia kral› Amyntas’›n öldürülmesi üzerine Gala-tia’n›n Roma eyaleti yap›lmas› (M.Ö. 25), Bosporos Krall›¤›’n›n Roma’ya ba¤l› va-sal krall›k yap›lmas› (M.Ö. 14), Varus komutas›ndaki Roma birli¤inin TeutoburgOrman›’nda Germanlarca pusuya düflürülüp yok edilmesi (M.Ö. 9), Trakya’davasal bir krall›k kurulmas›, Syria (Suriye) ve Iudaea’n›n (Eski Filistin’in güneyi)Roma eyaleti olmas›n› sayabiliriz.

Augustus zaman›nda Senatus’un itibar› artt›; ancak üye say›s› giderek azalt›ld›.Senatör olabilmek için 1 milyon sestertius’luk bir servete sahip olmak gerekiyordu.Atl› s›n›f› üyelerinden yararlanma kapsam› geniflletildi; Atl›lar›n prestiji artt›. Ancakmeclis, varl›¤›n› korumas›na ra¤men, eski gücünü kaybetmiflti; güç art›k imparato-ra geçmiflti. Augustus dönemi bir bar›fl dönemi oldu¤undan ve iç savafllar art›k ge-ride kalm›fl bulundu¤undan, orduya eskisi kadar gerek duyulmuyordu. Bu yüzdenaskerlerin say›s›nda indirime gidildi; bir bölümü emekliye sevkedilerek kendileri-ne toprak verildi, maafl ba¤land›. Augustus, ayr›ca, kendisine ba¤l› “Praetorlardanoluflan bir Muhaf›z Alay›” (Praetoriani) kurdu. Muhaf›z Alay›’n›n görev yeri Romaidi; görevi, imparatoru ve saray› korumakt›. Muhaf›z Alay›’n›n bafl›ndaki kiflinin un-


Resim 6.1

Augustus’un sikkeportresi. Sikkeninüzerinde yazanCAESAR,Augustus’un day›s›lulius Caesar’dandolay› tafl›d›¤› biradd›r ve bundanböyle unvan olarakda kullan›lacakt›r.

Kaynak: Kent-Overbeck-Stylow(1973), res. 140.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



van› ise praefectus’tu. Praetor praefectus’u dendi¤inde, Praetor’lardan oluflan Mu-haf›z Alay›’n›n komutan› anlafl›lmal›d›r. Roma içindeki praetor muhaf›zlar› z›rhl›görev yaparken, saraydakiler -silah tafl›malar›na ra¤men- sivil k›yafetliydiler. Au-gustus bir de itfaiye alay› (Cohortes vigilium) kurdu.

Augustus’un çocu¤u olmad›¤›ndan kendisinden sonra Roma taht›na geçecekkiflinin kim olaca¤› bir sorun olmufltu. Önceleri taht›n vârisinin kendisinin demensup oldu¤u Iulius soyundan olmas›n› istiyordu. Üçüncü evlili¤inde, kar›s› Li-via’n›n önceki kocas›ndan olan iki erkek çocu¤u (Tiberius ve Drusus) kendisinevâris göstermek istemiyordu. Onlar›n yerine k›z kardefli Octavia’n›n o¤lu Marcel-lus’u vâris olarak seçti ve onu k›z› Iulia ile evlendirdi. M.Ö. 23’te Augustus ciddiolarak hastalan›p ölece¤ini düflündü¤ünde iktidar yüzü¤ünü Marcellus’a de¤il fa-kat en yak›n dostu Agrippa’ya verdi. Bu da Augustus’un Marcellus’u istemedi¤i-ni gösteriyordu. Marcellus’un bir süre sonra ölmesi üzerine, Augustus Agrippa’y›kar›s›ndan ay›rarak k›z› Iulia ile evlendirdi. Agrippa ve Iulia’n›n üç erkek, iki dek›z çocuklar› oldu. Augustus en büyük iki erkek çocu¤u, Gaius ve Lucius’u evlatedindi. M.Ö. 12’de Agrippa öldü. Augustus, kar›s› Livia’n›n o¤lu Tiberius’u kar›-s›ndan ay›rarak, dul kalan k›z› Iulia ile evlendirdi. Böylece Tiberius, bir anlamdaGaius ve Lucius’un hamisi oluyordu. Taht entrikalar›ndan rahats›z olan Tiberius,siyasi yaflamdan ayr›larak Rhodos’a çekildi. Ancak bir süre sonra Lucius ve Gai-us’un iki y›l arayla ölmeleri üzerine Augustus, Tiberius’u evlat edinerek ona 10y›ll›¤›na tribunica potestas yetkisi verdirdi (M.S. 4).

Böylece kar›s› Livia’n›n önceki evlili¤inden olan üvey o¤lu Tiberius, Romataht›n›n en güçlü vârisi oldu. Bu s›rada 70 yafl›na yaklaflan Augustus art›k devletifllerinde fazla yer almamaya bafllad›. ‹ktidar› zaman›nda yapt›¤› baflar›l› icraatla-r› (Res Gestae) kaleme ald›; tunç direklere yaz›l› olan bu icraat yaz›t› kendisi içinyapt›rd›¤› mezar an›t›n›n (mausoleum) girifline konuldu. Bir kopyas› da Anka-ra’da Hac› Bayram Cami’nin bulundu¤u yerdeki Roma-Augustus Tap›na¤› duva-r›na kaz›nm›fl olarak yer almaktad›r.

Augustus, imparatorluk topraklar›n› kontrol alt›nda tutabilmek ve emekli olanaskerlere (veterani) toprak verebilmek için, Cumhuriyet Dönemi’nde oldu¤u gibi,imparatorlu¤un çeflitli bölgelerinde koloniler kurdu. Augustus döneminde (ve birk›sm› Augustus öncesinde) Anadolu’da kurulan baz› kolonileri flöyle s›ralayabiliriz:

• Pisidia’da: Colonia Caesarea (Antiochia), Colonia Iulia Augusta Olbesena(Olbasa); Colonia Iulia Augusta Comama (Comamenorum); Colonia IuliaAugusta Felix Cremna (Cremnensium); Colonia Iulia Augusta Parlais.

• Lykaonia’da: Colonia Iulia Felix Gemina (Lystra) • Galatia’da: Colonia Iulia Augusta Felix Germenorum (Germe) • Kilikia’da: Colonia Iulia Augusta Felix Ninica • Troas’ta: Colonia Augusta Troadensim (Alexandria Troas)• Mysia’da: Colonia Gemella Iulia Pariana (Parium) • Bithynia’da: Colonia Iulia Concordia Apamea (Apamea - Myrlea) Augustus, M.S. 14 yaz›nda Tiberius ile birlikte Roma’dan ayr›larak Beneven-

tum’a do¤ru yola ç›kt›; ancak Capri Adas›’na yaklaflt›klar›nda hastaland› ve 19A¤ustos 14’te, 76 yafl›nda, Campania’daki Nola’da hayata veda etti. Cesedi Roma’yagetirildi ve Campus Martius’ta görkemli bir cenaze töreni düzenlendi. Yak›lan ce-sedin külleri yak›ndaki büyük mausoleum’a (mozoleye) konuldu.

976. Ünite - Roma ‹mparator lu¤u’nun ‹ lk Yüzy › l › : Iu l ius-Claudius Hanedan› ’ndan F lavius Hanedan› ’na

Tiberius (M.S. 14-37)Tiberius Claudius Nero ile Livia Drusilla’n›n o¤lu olan Tiberius, M.Ö. 16 Kas›m42’de Roma’da dünyaya geldi. Augustus’un üçüncü efli Livia’n›n önceki eflindenolan çocu¤u idi; yani Augustus’un üvey o¤luydu. Tiberius, Augustus taraf›ndan gö-nülsüzce Roma taht›n›n vârisi yap›lm›flt›. Böylece, Caesar ve Augustus’la devameden Iulius (Julius) soyu, iktidar› Claudius soyuna b›rakm›fl oluyordu. Bu nedenle-dir ki, Iulius ailesi ile Claudius ailesi Iulius-Claudius sülalesi ad› alt›nda tek bir sü-lale olarak an›lmaktad›r. Augustus’un erkek çocu¤unun olmamas›, kendisindensonra tahta kimin geçece¤i sorununu da beraberinde getirmiflti. Taht için düflünü-len Gaius ve Lucius’un zamans›z ölümleri Tiberius’a Roma’n›n ‹mparatoru olma f›r-sat›n› verdi. Nitekim Augustus’un ölümüyle de Roma taht›na geçti.

‹ktidar› boyunca Augustus’un politikas›n› sürdürmeye çal›flan Tiberius ger-çekte askeri deneyimi olan biriydi. Augustus zaman›nda pek çok askeri seferekat›lm›fl, baflar›lar elde etmiflti. Cantabria, Pannonia, Germania ve Illyricum’da sa-vaflm›fl, do¤uda Parthlarla yap›lan savafl ve yürütülen diplomasi sonucu, 33 y›lönce Karrhai’da (Harran) Crassus’un Parthlar taraf›ndan yenilgiye u¤rat›lmas› so-nucu kaybedilen sancaklar›n geri al›nmas› zaferinde bizzat bulunmufltu. Augus-tus’un ölümünden sonra tahta geçen Tiberius’un ilk ifli Senatus’tan Augustus’untanr›laflt›r›lmas› (divus) karar›n› ç›kartmak oldu.

Augustus’un ölüm haberini alan Pannonia ve Ren bölgesindeki lejyonlar k›p›r-danmaya bafllad›lar; bunlar ayr›ca ücretlerinde bir art›fl beklentisi içindeydiler. Ti-berius, Pannonia’ya o¤lu Drusus’u, Ren bölgesine (Afla¤› Germania) evlatl›k edin-di¤i ye¤eni Germanicus’u gönderdi. Drusus, Pannonia’daki kar›fl›kl›¤›n üstesin-den geldi; Germanicus ise Ren bölgesindeki ayaklanmay› güçlükle bast›rd› ve da-ha sonra bölgede kalarak Germanlara karfl› seferler gerçeklefltirdi (M.S. 14-16).Ancak, Tiberius, Germanicus’tan pahal›ya mal olan bu seferleri kesmesini istedive onu geri ça¤›rd›. 26 May›s 17’de büyük bir zafer alay› eflli¤inde Roma’ya girenGermanicus, ertesi y›l Tiberius ile consul’lü¤ü paylaflt›. Bu, ileride Roma taht›nageçmesine yönelik önemli bir iflaretti. Bu arada Do¤u’da da kar›fl›kl›klar vard› vebu kar›fl›kl›klar›n üstesinden gelinmesi gerekiyordu. Germanicus büyük yetkilerlebu sefer Do¤u’ya gönderildi. Kappadokia ve Kommagene eyalet yap›ld› (M.S. 17);Kilikia ise Syria Eyaleti ile birlefltirildi. Her fleyin düzgün gitti¤i bir anda, k›sa sü-re önce atanm›fl olan Syria valisi Gnaeus Piso ile aralar›nda (Germanicus’un M›-s›r’a gitmesi yüzünden) ciddi bir anlaflmazl›k ç›kt›; çünkü, imparatorun izni olma-dan M›s›r’a gitmek mümkün de¤ildi. Ancak, Germanicus M.S. 10 Ekim 19’da, An-tiokheia’da (Antakya) öldü; rivayete göre Piso taraf›ndan zehirletilmiflti. Piso, ken-disini savunmas› için mahkemeye ça¤r›ld› ve bask›lara dayanamayarak intihar et-ti. Germanicus’un ölümü Roma taht› için gözlerin Drusus’a çevrilmesine neden ol-du. Ancak Germanicus’un ölümünden birkaç y›l sonra o da Roma’da öldü (M.S.14 Eylül 23). Drusus’un, kendi kar›s› Livilla ve sevgilisi Seianus taraf›ndan zehir-lenerek öldürüldü¤ü sekiz y›l sonra ortaya ç›kt›. Nitekim Seianus, Roma taht›nageçmek için türlü entrikalarla Tiberius’un ailesini ve yak›nlar›n› onun çevresindenuzaklaflt›rd›. ‹mparatora, en büyük tehlikenin Germanicus’un dul kar›s› Agrippina(Büyük) ve çocuklar› Nero Caesar ile Drusus Caesar oldu¤u fikrini afl›l›yordu. Ti-berius, Agrippina ve Nero Caesar’› tutuklatarak adalara sürgüne gönderdi. DrususCaesar ise Roma’da hapishaneye kondu. Tiberius’un Roma’daki siyasal entrikalar-dan huzursuz oldu¤u için Capri Adas›’na çekilmesiyle Praetor Praefectus’u Seia-nus’un Roma’daki gücü daha da artm›flt›. Hatta, Seianus, M.S. 31 y›l› consul’lu¤ü-nü Tiberius ile paylaflt›. Ancak, Seianus’un entrikalar› Germanicus’un annesi An-


tonia’n›n Tiberius’a gönderdi¤i uyar› mektubuyla bozuldu. Tiberius, önce Seia-nus’u praetor praefectus’lu¤undan alarak bu görevi yak›n dostu Macro’ya verdi.Böylece, Seianus’un gücü k›r›lm›fl oldu. Tiberius, daha sonra Seianus’a olan gü-vensizli¤ini ve kuflkusunu dile getiren mektubu Senatus’ta okuttu. Seianus hementutukland› ve daha Tiberius’un emri gelmeden öldürüldü (M.S. 31); cesedi cadde-lerde sürüklenerek halk taraf›ndan parçaland› ve Tiber Nehri’ne at›ld›. Seianus’unailesi, yak›nlar› ve yandafllar› da ayn› ak›bete u¤rad›. Bu arada hapiste olan Agrip-pina, Nero Caesar ve Drusus Caesar da birkaç y›l içinde öldü; geride sadece Ger-manicus ve Agrippina’n›n en küçük o¤ullar› Gaius (Caligula) kald›.

Tiberius son y›llar›n› Capri Adas›’nda geçirmifl devlet iflleriyle yo¤un olarak il-gilenememiflti; bafllang›çtaki ›l›ml› yönetimi sonradan kat›laflm›flt›. Kendisindensonra tahta kimin geçece¤i hâlâ meçhuldu. ‹ki aday vard›: Germanicus’un hayatta-ki tek o¤lu Gaius (Caligula) ve torunu Tiberius Gemellus. Nitekim, o s›ralar 73 ya-fl›nda olan Tiberius her ikisini de meflru mirasç›s› olarak ilân etti. Ancak, taht›n vâ-risi olarak o s›rada 23 yafllar›nda bulunan Gaius (Caligula) görülüyordu; TiberiusGemellus ise o s›rada 16 yafllar›nda bir çocuktu. Tiberius M.S. 16 Mart 37’de Mise-num’daki villas›nda 78 yafl›nda öldü.

Caligula (M.S. 37-41)Germanicus ile Büyük Agrippina’n›n üçüncü çocuklar› olan Caligula’n›n as›l ad›Gaius Iulius Caesar Germanicus idi. Caligula’n›n bebekli¤i ve çocuklu¤u babas›y-la birlikte Ren bölgesindeki askeri kamplarda veya ordugâhlarda geçmiflti. Bukamplarda, askerlerin giydi¤i caligae denen çizmeleri, henüz 34 yafl›nda bir ço-cukken aya¤›na giydi¤inden kendisine caligula (küçük çizme veya çizmecik) lâ-kab› tak›lm›flt›. Ancak, imparator olduktan sonra her zaman resmi ad›n›, yani Gai-us Caesar’› kullanm›flt›r. Günümüz tarihçileri de onu halen lâkab›yla anmakta vebu yüzden daha çok lâkab›yla, yani Caligula olarak tan›nmaktad›r.

Önceki imparator Tiberius, Capri Adas›’na çekildi¤inde Caligula ile TiberiusGemellus’u ortak vâris tayin etmiflti. Ancak, Tiberius öldü¤ünde Gemellus’un 18,Caligula’n›n 25 yafl›nda olmas›, tahta en yak›n aday›n Caligula oldu¤unun iflaretiy-di. Nitekim, praetor praefectus’u Macro’nun da deste¤iyle Caligula, Senatus tara-f›ndan princeps yani imparator ilân edildi. Caligula, annesi ve kardeflinin cesedi-nin küllerini Roma’ya getirip Augustus Mausoleum’una koydurdu. Baz› aile dost-lar›na ve büyükannesi Antonia’ya onursal unvanlar verdirdi. Kendisine destekolan praetor’lar› ödüllendirdi. Ancak imparator olduktan 6-7 ay kadar sonra (Ekimay›nda) Caligula a¤›r bir hastal›k geçirdi. Onu tan›yanlar›n yazd›klar›na göre iyi-lefltikten sonra farkl› bir karaktere bürünmüfltü. Hastal›¤›n zihinsel ve sinirsel biraraz b›rakt›¤› düflünülüyordu. Kendisini sürekli tehlike alt›nda hissediyor; öldürü-lece¤inden korkuyordu. Bu duygu ve düflüncelerle, çevresinde tehlike olarak gör-dü¤ü kiflileri birer birer öldürttü. Kardefli Gemellus ve Praetor Praefectus’u Macroda öldürüldüler. Arenalarda kanl› gladyatör ve vahfli hayvan gösterileri s›kça dü-zenlenmeye baflland›. Caligula, Senatus’u ve senatörleri de küçümsüyor, kendisi-ni her fleyin üstünde görüyordu; art›k hissedilir bir megalomani tüm benli¤inikaplam›flt›. Yapt›¤› icraatlar›n hiçbir mâkul taraf› bulunmuyordu. Birçok muhalifioldu. Kendisine suikast tertipleyen Lepidus ve taraftarlar› da feci flekilde öldürül-dü. Caligula’ya ait en ilginç öykülerden biri de “Incitatus” (h›zl›) adl› yar›fl at›nailiflkin oland›. Caligula bu ata o kadar önem veriyordu ki koflum tak›mlar›nda ende¤erli mücevherler ve ipek kumafl kullan›l›yordu. ‹mparator, verece¤i ziyafetiçin misafirleri onun ad›na davet ediyor ve atla beraber yemek yeniyordu. Yemi


alt›n kapta sunuluyor ve hiçbir lüksten kaç›n›lm›yordu. Caligula’n›n bu çok sevdi-¤i at›n› consul yapaca¤› bile söyleniyordu! Olmaz denilen fleyleri yapmak istiyor-du. Napoli körfezinde Baiae’den Puteoli’ye uzanan ve gemilerin yan yana dizil-mesiyle oluflturulan bir köprü bile infla ettirdi ve bir at arabas› üzerinde olanca h›-z›yla bir uçtan öteki uca geçti. ‹sraf›n sonu gelmiyordu; öyle ki, Tiberius’un hazi-nede b›rakt›¤› büyük miktarda paradan eser kalmam›flt›.

Baz› yazarlara göre Caligula M.S. 39’da Germania ve Gallia’ya sefer yapt›; hattaBritannia’y› istila etmek istedi. Ancak, bu seferine ve özellikle Britannia’y› istilas›-na iliflkin, “askerlerine Manfl k›y›s›nda istiridye kabuklar› toplamalar›n› emretmesi”d›fl›nda net ve kesin bilgiler mevcut de¤ildir. Caligula M.S. 40 y›l› yaz›nda Roma’yadöndü. ‹mparatora karfl› olanlar onu yok etmek için zaman kolluyordu. Nitekim,M.S. 24 Ocak 41’de, Praetor Praefectus’u Cassius Chaerea’n›n bafl›n› çekti¤i birgrup, imparatora suikast düzenledi. Bir tören dönüflü, Palatinus Tepesi’ndeki sara-y›n alt›nda yer alan bir koridordan geçerken, kar›s› ve k›z›yla birlikte sald›r›ya u¤-rayarak feci flekilde öldürüldü. Caligula, baz›lar›na göre, Roma halk›na yapt›¤› kö-tülüklerin bedelini ödemiflti.

Claudius (M.S. 41-54)Caligula’n›n öldürülmesi, Roma taht›na kimin geçece¤i sorusunu bir an için ya-n›ts›z b›rakm›flt›. Bir yandan principatus’tan cumhuriyet idaresine dönülmesi tar-t›fl›l›rken öte yandan praetor’lar Iulius-Claudius sülalesine men-sup bir kifliyi tah-ta geçirmenin yollar›n› ar›yorlard›. Ancak bu kaos çok geçmeden afl›ld›. Saraydabir yerlere gizlenmifl olan Caligula’n›n amcas› Claudius (tam ad› Tiberius Claudi-us Nero Germanicus) praetor muhaf›zlar› taraf›ndan görüldü ve do¤ruca prae-tor’lar›n kamp›na götürülerek ayn› gün imparator ilân edildi. 50 yafl›nda Romataht›na ç›kan Claudius, imparatorlu¤unu borçlu oldu¤u praetor’lar›n herbirine15.000 sestertius ba¤›fllad› (donativum).

Nero Drusus ile Genç Antonia’n›n çocu¤u olan Claudius M.Ö. 10’da Lugdu-num’da (Lyon) do¤mufltu. Sa¤l›kl› bir fiziksel görünümü olmad›¤› gibi toplum için-de rahat hareket edemeyen, içe kapan›k bir ruh yap›s› vard›; konuflma s›ras›ndakipeltekli¤i anlafl›lmas›n› zorlaflt›r›yordu. Bütün bunlar onun halk›n içine yeterinceç›kmas›na engel oldu. Yine de ye¤eni Caligula M.S. 37’de onu senatör ve consulyapm›flt›. Dört evlilik yapan Claudius’un iyi yanlar› da vard› kuflkusuz. Günümüzekalmam›fl olsa da Roma, Etrüsk ve Kartaca tarihi hakk›nda kitaplar yazm›flt›; hattaRoma / Latin alfabesine kazand›rd›¤› birkaç yeni harf de vard›.

Claudius’un yapt›¤› ilk ifllerden biri, ye¤eni Caligula’n›n katillerini cezaland›r-mak oldu. Suikastin lideri Praetor Praefectus’u Cassius Chaerea ve onunla beraberhareket eden baz› kifliler öldürüldü. Claudius, ayn› ak›bete u¤ramamak için önlem-ler almay› da ihmal etmedi. Hatta, Caligula’n›n zehir deposunu bile yok etti. Yinede baz› suikast giriflimleri oldu; ancak s›k› önlemler al›nd›¤› için bu suikast giriflim-leri etkisiz hale getirildi.

Claudius, oldukça iyi bir iç ve d›fl politika izledi. Onun zaman›nda Mauretania(M.S. 42), Britannia (M.S. 43), Lykia (M.S. 43), Iudaea (M.S. 44) ve Trakya (M.S. 46)eyalet haline getirilerek Roma topraklar›na kat›ld›. Claudius, yo¤un bay›nd›rl›k fa-aliyetlerine imza att›: Fucinus Gölü’nün kurutulmas›, su kemerleri, yollar ve OstiaLiman›’n›n inflas› gibi.

Dört evlilik yapan Claudius’un üçüncü kar›s› Messalina, entrikalar› sayesindekötü bir üne sahip oldu. Claudius’un Messalina’dan bir o¤lu oldu. Messalina harisyarad›l›flta ve k›skanç biriydi. ‹ktidardaki pozisyonunu sa¤lam tutabilmek ad›na ya-


k›n çevresindekileri öldürtmekte hiç sak›nca görmedi. Evli olmas›na ra¤men sevgi-lileri de eksik olmuyordu. Claudius’un bütün bu olanlardan ya haberi yoktu ya dagörmezden geliyordu. Ancak, M.S. 48 y›l› Ekimi’nde, kocas› Ostia’da bulundu¤ubir s›rada, Messalina’n›n, sevgilisi Gaius Silius ile gizlice evlenmesi barda¤› tafl›ranson damla oldu. Bedelinin ne olaca¤›n› bile bile, böyle bir davran›flta bulunmas›anlafl›l›r bir durum de¤ildi. Bunun, Messalina’n›n da içinde bulundu¤u bir darbegiriflimi olabilece¤ini düflünenler de vard›r. Ancak, Claudius’un yak›n dostu Narcis-sus sayesinde Messalina ve sevgilisi Silius öldürüldüler. Birkaç ay sonra Claudiusye¤eni Agrippina ile evlendi (M.S. 49). Agrippina’n›n önceki evlili¤inden L. Domi-tius Ahenobarbus adl› bir o¤lu vard›; bu çocuk sonradan Nero Claudius CaesarGermanicus ad›n› alm›fl ve k›saca Nero olarak tan›nm›flt›r. Agrippina, kocas› Cla-udius’u kendi o¤lunu manevi o¤lu olarak kabul etmesi için ikna etti. Ve, M.S. 51y›l›nda Nero’ya Princeps Iuventutis (Gençlerin Lideri / Gençler Aras›nda Birinci)unvan› verilerek Roma taht›n›n meflru vârisi oldu¤u ilân edildi. ‹ki y›l sonra da Cla-udius’un k›z› Octavia ile evlendi¤inde veliahtl›¤› daha da güçlenmifl oldu (M.S. 53).Bir süre sonra, art›k kendi o¤lunun Roma taht›na geçmeye haz›r oldu¤unu görenAgrippina, mantar yeme¤ine koydu¤u zehirle kocas› Claudius’u öldürdü (M.S. 54Ekim). Claudius öldü¤ünde 64 yafl›ndayd›.

Nero (M.S. 54-68)Claudius’tan sonra Roma taht›na ç›kan Nero, M.S. 15 Aral›k 37 y›l›nda Latium böl-gesinde küçük bir sahil kasabas› olan Antium’da (bugünkü Anzio) do¤mufltu. Lu-cius Domitius Ahenobarbus ile genç Agrippina’n›n o¤lu olan Nero, imparator ilânedildi¤inde henüz on yedi yafl›nda bir delikanl› oldu¤undan devletin idaresi ger-çekte annesi Agrippina’n›n elindeydi. Stoac› filozof Seneca’n›n da Nero’nun e¤iti-minde pay› büyüktü; bu nedenle Nero onun deste¤ini de al›yordu. Hatta, Ne-ro’nun imparator olur olmaz Senatus’ta yapt›¤› konuflman›n metnini de Seneca ha-z›rlam›flt›. Nero, Augustus’un politikas›na sad›k kalaca¤›na ve Senatus’u daha etkink›laca¤›na söz vermiflti. Yapt›¤› ilk ifllerden biri, imparator seçilmesinin an›s›na,praetor muhaf›zlar›na yüklü miktarda para vermek oldu (donativum); bu uygula-ma neredeyse bir gelenek haline gelmiflti. Bu gelene¤in, Osmanl› ‹mparatorlu-¤u’ndaki cülus bahflisi ile olan benzerli¤i dikkat çekicidir.

Donativum ne demektir?

Gerçekte Roma taht›n›n as›l vârisi Claudius’un üvey o¤lu Nero de¤il, öz o¤luBritannicus olmas› gerekiyordu. Ancak, Claudius’un efli Agrippina’n›n türlü entri-kalarla yaflça küçük olan Claudius’un öz o¤lu Britannicus’u ikinci plana iterek,kendi o¤lu Nero’yu imparatorlu¤a haz›rlamas› onun baflar›s›d›r. Yine de Britanni-cus yafl›yordu ve taht için bir tehdit idi. Nitekim bir süre sonra Britannicus bir ak-flam yeme¤i s›ras›nda zehirlenerek öldürüldü (11 fiubat 55); bunu Nero’nun yapt›r-d›¤› söylentisi ç›kt› ancak ispatlanamad›. Nero, annesinden de çekiniyordu; onundevlet yönetimine kar›flmas›n› istemiyordu. Bu nedenle annesi Agrippina’y› çevre-sinden uzaklaflt›rd›; Seneca ile Praetor Praefectus’u Burrus devlet idaresinde önplana ç›kt›lar. Nero, kendini daha pasif ifllere ve biraz da e¤lenceye verdi. Arka-dafllar›yla tavernalara gidiyor, kad›nlara sark›nt›l›k ediyor, eflcinsel davran›fllar için-de oluyordu. Bazen yaln›z kald›¤›nda bazen de toplant›larda lir çal›p müzikal icra-atlarda bulunuyordu. Ancak, Roma’da siyaset, her yerde ve her zaman oldu¤u gi-bi, muhalefet ve menfi propagandadan ayr› düflünülmemelidir. Nero’ya atfedilen


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

bütün bu olumsuz tutum ve davran›fllar›n söylentiden ibaret olmas› da mümkün-dür. Yine de Seneca ve Burrus sayesinde devlet ve toplum düzeni aç›s›ndan baz›önemli ad›mlar at›ld›. Bunlar aras›nda kamu düzeninin sa¤lanmas›, kalpazanl›klamücadele, hazinenin ›slah›, gladyatör gösterileri için valilerin halktan para topla-malar›n›n yasaklanmas›, dolayl› vergilerin tüm imparatorlukta kald›r›lmas› ve do¤-rudan vergilerin art›r›lmas› bulunmaktad›r.

Nero, annesi Agrippina’n›n kendisi içinbir tehdit oldu¤unun fark›ndayd›; nitekimNero’nun yak›n›ndaki kad›nlar da (özel-likle sevgilisi Poppaea Sabina) imparato-ru annesine karfl› k›flk›rt›yorlard›. Nero,annesinin öldürülmesinin zaman› geldi¤i-ni düflünüyordu. M.S. 59 Mart ay›ndakiMinerva festivali s›ras›nda Nero, annesiAgrippina’y› Baiae’da bir akflam yeme¤i-ne davet etti. Yap›lan plana göre, yemeksonras› evine dönece¤i gemi yar›yolda ba-tacak flekilde infla edilmiflti. Nitekim öylede oldu; ancak Agrippina yüzerek sa¤ sa-lim villas›na ulaflmay› baflard›. Suikast is-tenildi¤i flekilde gerçekleflmeyince, Ne-ro’nun adamlar› villas›na giderek onu öl-dürdü. Ancak bu davran›fl halk aras›ndahiç de hofl karfl›lanmad›; Nero anne katiliolarak kötü bir üne sahip oldu.

Agrippina’n›n öldürülmesine en çok se-vinenlerden biri de Marcus Otho’nun efliPoppaea Sabina idi; çünkü imparator ilearalar›nda bir yak›nlaflma vard› ve beraber-liklerini sürdürmelerinde Agrippina bir teh-like idi. Ancak beraberlikleri için di¤er bir

engel de Nero’nun kar›s› Octavia idi. Bu kezNero’yu ona karfl› k›flk›rtt› ve boflanmalar›n› sa¤lad›. Bu arada Nero da Poppaea’n›nkocas›n› Lusitania valili¤ine atayarak onu kar›s›ndan uzaklaflt›rm›flt›. Böylece iki sev-gili daha rahat hareket etme imkân› buldular ve bir süre sonra da evlendiler (M.S. 62).‹ki y›l sonra, M.S. 64’te, Roma’da büyük bir yang›n oldu. Kentin merkezinin büyük birk›sm› ile saray›n bulundu¤u Palatinus Tepesi yang›ndan büyük zarar gördü. Yang›nç›kt›¤›nda Nero, Antium’da bulunuyordu. Hemen Roma’ya döndü ve yang›n›n söndü-rülmesi için büyük çaba sarfetti. Ancak, halk aras›nda ç›kan bir söylentiye göre, ken-disi için infla ettirece¤i meflhur Alt›n Ev’e (Domus Aurea) yer açmak için yang›n› biz-zat imparator ç›kartm›flt›. Hatta, yang›n›n en fliddetli oldu¤u bir s›rada, yüksekçe biryere ç›k›p kendisine ait olan “Troia’n›n Ya¤mas›” flark›s›n› lir çalarak söyledi¤i bile ku-laktan kula¤a dolafl›yordu. Bir haftay› aflk›n bir süre devam eden yang›ndan sonra Ro-ma adeta yeniden infla edildi. Domus Aurea’n›n da aç›l›fl› yap›ld›. Nero, yang›ndan H›-ristiyanlar› sorumlu tuttu ve H›ristiyanlar çok büyük iflkencelere mâruz kalarak öldü-rüldüler. ‹mparatorun kendini e¤lenceye vermesi ve iyi bir yönetim gösterememesi-ne Roma’da ç›kan yang›n da eklenince art›k Nero’dan kurtulma zaman›n›n geldi¤ineinan›ld›. Ancak Nero kendisine yönelik suikast giriflimlerinden (en önemlilerinden bi-ri Piso’nunki idi) kurtuldu ve suikasti tertipleyenler öldürüldü.


fiekil 6.2

Nero’nun mermerbüstü.

Kaynak: Harris(2003), s. 43.

Nero zaman›nda baz› askeri baflar›lar da elde edildi. Romal› komutan Corbula,Parthlar ve Armenial›lara karfl› baflar›l› bir sefer yapt› (M.S. 55-63); Britannia’da Bou-dicca’n›n liderli¤indeki Britonlar›n isyan› bast›r›ld› (M.S. 61). Nero, hayranl›k duydu-¤u Yunanistan’a bir gezi düzenlemifl ve oradayken baz› festivallere kat›lm›flt› (M.S.66-67). Bu s›rada Iudaia’da (Eski Filistin’in güneyi, Yahudiye) Yahudiler isyan etti;isyan›n bast›r›lmas› pek kolay de¤ildi ve Nero’nun ölümüyle de gecikti. Yunanis-tan’dan dönüflünde Gallia Lugdunensis valisi Iulius Vindex’in ayaklanmas›yla karfl›karfl›ya kald› (M.S. 68 Mart). Hispania Tarraconensis valisi Servius Sulpicius Galbada Vindex’e destek verdi. Etraf›ndakilerin de kendisini terk etmesiyle yaln›z kalanNero’ya son darbe Senatus’tan geldi. Senatus, kendisini istemedi¤ini aç›kça ortayakoydu ve Nero’yu vatan haini ilân etti. Tüm umutlar›n› yitirmifl olan Nero, bo¤az›n›kesmek suretiyle henüz 30 yafl›ndayken hayat›na son verdi (M.S. 9 Haziran 68). Ne-ro ile birlikte Iulius-Claudius Hanedan›’n›n tahttaki iktidar› da bitti.

Iulius-Claudius Hanedan› hangi imparatorla bafllad› hangi imparatorla son buldu?

DÖRT ‹MPARATORLAR YILI

Galba (M.S. Haziran 68-Ocak 69)Gaius Sulpicius Galba ile Mummia Achaica’n›n o¤lu olan Galba, M.Ö. 3’te Terraci-na’da do¤mufltu. ‹yi bir e¤itim alan Galba, Claudius zaman›nda Africa’da procon-sul’lük yapm›flt›. Nero öldü¤ünde Hispania Terraconensis valisiydi. Nero’nun ölü-münün ard›ndan Roma’da bir kaos yaflanm›fl ve kimin imparator olaca¤› konusun-da bir fikir birli¤i henüz oluflmam›flt›. Nitekim, Nero’ya karfl› Vindex’in önderli¤in-de isyan hareketi bafllam›fl ve bir iç savafl halini alm›flt›. Galba, 2 Nisan 68’de Cart-hago Nova’da (Yeni Kartaca, ‹spanya) kendisini Roma Senatus’unun ve halk›n›ntemsilcisi ilân etti. Bir süre sonra Gallia Lugdunensis valisi Vindex’in, Yukar› Ger-mania valisi Verginius Rufus’a Vesontio’da (bugün Fransa’n›n do¤usundaki Besan-çon) yenilmesinin (M.S. 68 May›s sonu) ve bir-iki hafta sonra da Nero’nun ölümü-nün (M.S. 9 Haziran 68) ard›ndan Senatus 73 yafl›ndaki Galba’y› imparator ilân et-ti. Yeni imparator ayn› y›l Ekim ay›nda Roma’ya geldi. Ancak kar›fl›kl›klar ve hofl-nutsuzluk sona ermemiflti. Yukar› ve Afla¤› Germania ordular› ayakland›lar hattadaha da ileri giderek Afla¤› Germania komutan› Vitellius’u imparator ilân ettiler.Taht› kaybetmekte oldu¤unu anlayan Galba hemen Calpurnius Piso’yu evlat edi-nerek vârisi ilân etti¤ini Senatus’a bildirdi. Ancak kendisinin vâris olaca¤›n› umuteden Otho, bu duruma çok içerledi ve praetor muhaf›zlar›n› elde ederek onlar›nkendisini imparator olarak selamlamalar›n› sa¤lad›; Galba ve Piso öldürüldü.

Otho (M.S. Ocak-Nisan 69)M.S. 32 y›l›nda do¤an Otho, Nero’nun kar›s› Poppaea’n›n ilk kocas›yd›. Nero, Ot-ho’yu Lusitania valili¤ine atayarak onu kar›s›ndan uzaklaflt›rm›fl ve sonra kendiside boflanarak onunla evlenmiflti. Galba’n›n ölümünden sonra imparator ilân edilenOtho’nun en büyük rakibi Afla¤› Germania ordular› taraf›ndan imparator ilân edi-len Vitellius idi. Nitekim çok geçmeden ikisi aras›nda bir mücadele bafllad›. Vitel-lius’un subaylar› Caecina ve Valens komutas›ndaki ordu 14 Nisan 69’da Cremo-na’da yap›lan savaflta Otho taraftar› orduyu yenilgiye u¤ratt›. Ordusunun yenilgihaberi kendisine ulaflt›¤›nda art›k yapacak bir fley kalmad›¤›n› gören imparator in-tihar etti. Otho, yaklafl›k üç ay Roma taht›nda kald›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Vitellius (M.S. Nisan-Aral›k 69)M.S. 15’te do¤an Vitellius iyi yetiflmifl bir devlet adam›yd›. Capri’de büyümüfl, Afri-ca’da consul’lük ve proconsul’lük yapm›fl daha sonra da Galba taraf›ndan M.S.68’de Afla¤› Germania ordular›n›n komutanl›¤›na atanm›flt›. Orada bulundu¤u s›ra-da askerleri taraf›ndan imparator olarak selamlanm›flt›. Galba’n›n ölümünden son-ra imparator olan Otho ile mücadeleye bafllam›fl ve 69 y›l› Nisan ay›nda Cremo-na’da yap›lan savaflta Otho’nun yenilmesiyle de Senatus taraf›ndan imparator ilânedilmiflti. Ancak, birkaç ay sonra, 1 Temmuz 69’da Aleksandreia’daki lejyonlarVespasianus’u imparator ilân ettiler. Böylece, M›s›r, Iudaia, Syria ve Tuna bölgesilejyonlar›n›n deste¤ini alan Vespasianus, kendisini art›k Roma taht›n›n tek sahibiolarak görüyordu. Vespasianus’un kendisi Aleksandreia’dan ayr›lmad› fakat onaba¤l› ordu, Vitellius taraftar› orduyu Cremona’da 24 Ekim günü büyük bir yenilgi-ye u¤ratt›. Bu zafer sonras› Hispania, Gallia ve Britannia da Vespasianus’un tara-f›nda yer ald›lar. Daha sonra Vespasianus’un komutanlar›ndan Antonius PrimusRoma’y› abluka alt›na ald›; flehre giren askerler Vitellius ve taraftarlar›n› öldürdüler(20 Aral›k 69). Vitellius’un cesedi caddelerde sürüklendi ve Tiber Nehri’ne at›ld›.Senatus, Vespasianus’u imparator ilân etti. Ancak kendisi hemen Roma’ya gelme-di; sükûn sa¤lanana kadar Aleksandreia’da kald›.

Tarihe “Dört ‹mparatorlar Y›l›” olarak geçen dönemin dördüncü imparatoruVespasianus’tur; ancak kendisi Flavius Hanedan›’n›n kurucusu oldu¤undan, bura-da sadece ad› an›lm›fl ama kendisi hakk›ndaki bilgiler afla¤›da, Flavius Hanedan›içinde verilmifltir.


fiekil 6.3

Gladyatör Oyunlar›özellikle‹mparatorlukdöneminde çokyayg›nd›.Amfitiyatrolardagerçeklefltirilenoyunlar›n ço¤uölümlesonuçlan›yordu.


FLAVIUS HANEDANI

Vespasianus (M.S. 69-79)Vespasianus ile birlikte Roma taht›nda Flavius Hanedan›’n›n egemenli¤i bafllar.M.S. 9 y›l› 17 Kas›m›’nda Roma’n›n do¤usunda Reate yak›n›ndaki Falacrinae’de do-¤an Vespasianus, babaannesi taraf›ndan büyütülmüfl ve sonra da Roma memuriye-tinin çeflitli kademelerinde bulunmufltu. Tiberius zaman›nda Thracia’da (Trakya)askeri tribunus, Girit ve Kyrene’de de quaestor olarak görev yapm›flt›. Caligula za-man›nda praetor olmufltu. Claudius zaman›nda, M.S. 43-44 y›llar›nda, Britannia’n›nfethinde bulunmufltu. M.S. 51’de consul, M.S. 63’te de Africa’da proconsul (vali)olarak görev yapm›flt›. Nero’nun Yunanistan seyahatine kat›lm›fl, M.S. 67’de Nerotaraf›ndan Iudaia valili¤ine atanm›flt›. Burada bulundu¤u s›rada Birinci Yahudi ‹s-yan›’n›n bast›r›lmas›yla meflgul olmufltu. M.S. 39’da Flavia Domitilla ile evlenenVespasianus’un Domitilla, Titus ve Domitianus adlar›nda üç çocu¤u oldu. Kar›s› vek›z› Domitilla, Vespasianus imparator olmadan öldü; di¤er iki o¤lu ise Flavius Ha-nedan› üyeleri olarak s›ras›yla imparator oldular.

Vespasianus imparator ilân edildi¤inde Iudaia’da Yahudi isyan›n› bast›rmaklameflguldü. Bir süre sonra bu ifli o¤lu Titus’a devrederek kendisi Aleksandreia’ya(‹skenderiye, M›s›r) geçti. Vespasianus Aleksandreia’da imparator olarak selam-land›. Vespasianus’un Aleksandreia’ya gitmesinin amac›, Roma’ya bu¤day sevki-yat›n› kontrol alt›nda tutarak o s›rada Roma taht›nda bulunan Vitellius’u güçsüzb›rakmakt›. Bu arada Pannonia’daki lejyonlardan birinin komutan› olan MarcusAntonius Primus, kuzeyden ‹talya’ya do¤ru harekete geçti; Bedriacum’da Vitelli-us taraftar› orduyu yenilgiye u¤ratt› ve nihayette Roma’ya girdi. fiehre giren as-kerler Vitellius ve taraftarlar›n› öldürdüler (M.S. 20 Aral›k 69); art›k Vespasia-nus’un imparatorlu¤u Senatus taraf›ndan da onayland›. Vespasianus imparatoroldu¤unda 60 yafl›ndayd›. Bu s›rada, Syria Valisi Mucianus da ordusunu Vitelliusüzerine yönlendirmiflti. Fakat Vitellius öldürüldü¤ünden ve Vespasianus impara-tor ilân edildi¤inden, sorunsuz bir flekilde Roma’ya girdi. Primus ise Roma’danayr›l›p Gallia’ya döndü. Vespasianus’un o¤lu Domitianus Mucianus Vespasia-nus’un yoklu¤unda onun ad›na birtak›m düzenlemeler yapt›. Vespasianus daM.S. 70 y›l› Ekim ay›nda Roma’ya döndü.

M.S. 69 y›l›nda, Vespasianus henüz Aleksandreia’dayken German kabilelerin-den Batavial›lar›n lideri Iulius Civilis Gallia’da isyan etti. Gallia halk› Civilis’e tamdestek verdi. Civilis, Roma karargâh› Castra Vetera’y› da ele geçirdi; Romal› as-kerler öldürüldü. Bu a¤›r kay›plar Romal›lar› Civilis’e karfl› harekete geçirdi. Ve-tera yak›n›ndaki savaflta, Civilis kaçarak kurtuldu. Ren s›n›r› boyunca Roma ege-menli¤i tekrar kurularak sükûn sa¤land›. Romal›lar›n Civilis’in isyan›n›n bast›r›l-mas›nda Romal› komutan Cerealis’in rolü büyüktü. Daha sonra Cerealis, Fronti-nus ve Agricola, Britannia’n›n kuzeyine do¤ru ilerleyerek bugünkü Galler ve ‹s-koçya’y› kapsayan topraklar› kontrol alt›na ald›lar. Bu arada imparatorun o¤luTitus da Iudaia’n›n fethini tamamlad›; Jerusalem’i (Kudüs) ele geçirdi (M.S. Ekim70); çok say›da Yahudi öldürüldü. ‹ki y›l sonra da -krallar›n›n ölmesi üzerine-Kommagene (güneydo¤u Anadolu’da) de Roma’ya ilhak edildi (M.S. 72) ve Syriaeyaletine dâhil edildi.


Kommagene Krall›¤›,bugünkü Ad›yaman,Kahramanmarafl veGaziantep illerinin kaplad›¤›topraklar üzerindekurulmufltu (M.Ö. 162). I.Antiokhos döneminde enparlak dönemini yaflam›flt›.

Vespasianus M.S. 70 y›l› Ekim ay›nda Roma’ya geldi¤inde büyük bir zafer alay›düzenlendi. ‹mparator, çocuklar› Titus ve Domitianus’a ceasar ve princeps iuven-tutis unvanlar› vererek onlar›n Roma taht›n›n vârisi olduklar›n› gösterdi. Senatus’a,kendisinden sonra Titus’un tahta ç›kaca¤›n› bildirdi. Titus, kardefli Domitianus’tanyaklafl›k 10 yafl büyüktü. Roma’da büyük bir imâr faaliyetine giriflti. Ünlü Colosse-um amfitiyatrosunun inflas›na bafllanmas› da Vespasianus dönemine rastlar; ancakinflaat› Titus zaman›nda bitirilmifltir.

Yahudi isyan›n› hangi imparator bast›rd›?

Vespasinus’a baz› suikast planlar› da yap›ld›. Bu suikastçiler aras›nda ad› ençok duyulanlar, Helvidius Priscus ve Caecina Alienus idi. Ancak suikastlerin hiçbi-ri amac›na ulaflmad› ve suikastçiler öldürüldüler. ‹mparatorun yafl› itibariyle sa¤l›ksorunlar› vard›. Campania’da bulundu¤u s›rada hastalanan Vespasianus, tedavi içinRoma’ya döndü ancak bir türlü iyileflemedi. 70 yafl›na birkaç ay kala, 24 Haziran79’da, hayata gözlerini kapad›.

Titus (M.S. 79-81)Babas› Vespasianus’un ölümü üzerine Roma taht›na geçen Titus, 30 Kas›m 39’daRoma’da do¤mufltu. M.S. 61-63 y›llar› aras›nda Germania ve Britannia’da askeri tri-bunus olarak görev yapm›fl ve M.S. 65’te quaestor olmufltu. M.S. 69’da Vespasia-nus taraf›ndan Yahudi ‹syan›n›n bast›r›lmas› için Iudaia’ya gönderilmiflti. Titus, biry›l sonra, M.S. 70 Eylülü’nde Hierousalem’i (Kudüs) almay› baflard›. Birkaç ay son-ra da (M.S. 71 y›l› Haziran) Roma’ya döndü ve babas›yla birlikte büyük bir zaferalay› düzenledi. Bu, büyük yank› uyand›ran bir zafer oldu. Bütün bu askeri tecrü-beleri ve baflar›lar› neticesinde babas› Vespasianus M.S. 71’de onu imparatorlu¤unyönetimine ortak etti. Titus, bu tarihten itibaren babas›ndan sonra tahta ç›kacakolan kifli olarak ilân edilmifl oluyordu.

Titus, Latince ve Eski Yunanca fliirler yaz›yor, müzikle u¤rafl›yor, lir çalabiliyor-du. Claudius’un o¤lu Britannicus’un yak›n arkadafl›yd›; ta ki Britannicus’un Nerotaraf›ndan zehirletilip öldürülmesine kadar. Iudaia’da bulundu¤u s›rada kendisin-den yaflça bir hayli büyük olan Iudaia prensesi Berenice’ye âfl›k olmufltu ama ge-rek babas› gerekse Roma halk› -yeni bir Kleopatra m› sorusuyla- bu iliflkiye s›cakbakmad›¤›ndan, iliflki uzun süreli olamad›. Halk, ilk zamanlarda Titus’un son de-rece iyiliksever ve insanca davran›fllar›na tan›k olmufltu. Hatta, tarihçi ve biyografiyazar› Suetonius bir akflam yeme¤inde, imparatorun, o gün halk› için bir iyilik ya-pamad›¤›n› ve bu yüzden de o gününün bofla geçti¤ini söyledi¤ini aktar›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

M.S. 24 A¤ustos 79’da Vesuvius (Vezüv) yanarda¤›n›n patlamas› sonucu Pompeii,Herculaneum ve Stabiae kentlerinin de aralar›nda oldu¤u Cumae körfezindeki yer-leflimler lavlar›n alt›nda kald›; büyük bir felaket yafland›. Titus, Vezüv felaketinin ya-ralar›n›n sar›lmas› için elinden gelen her türlü gayreti gösterdi. Ancak, bir y›l sonraikinci bir felaket daha yafland›. Bu kez Roma’da büyük bir yang›n ç›kt›; ard›ndan ve-ba salg›n› halk›n bir bölümünün yok olmas›na neden oldu. Titus yine halk›n yan›n-dayd›; yang›ndan harap olan yerlerde yeniden imâr faaliyeti bafllat›ld›, yang›ndan za-rar gören Jupiter Optimus Maximus Tap›na¤›’n›n yeniden inflas›na baflland›. Bu ara-da, inflas›na babas› zaman›nda bafllan›lan Amphitheatrum Flavium olarak da bilinenünlü Colosseum’un aç›l›fl› da yap›ld›. Günlerce süren gösterilerde Colosseum glad-yatör oyunlar› ve vahfli hayvan gösterilerine sahne oldu; hatta arenan›n suyla doldu-rularak bir deniz savafl›n›n (naumachia) temsil edildi¤i gösteri bile yap›ld›.

Titus’un ölümü hiç kimsenin beklemedi¤i bir anda ve ani oldu. M.S. 81 y›l› ya-z›nda Sabinler ülkesine yapt›¤› bir seyahat s›ras›nda atefllenerek hastaland› ve 13Eylül’de 42 yafl›ndayken öldü. Ölüm nedeni kimine göre s›tmayd›; ancak ölümün-de kardefli Domitianus’un da parma¤› olabilece¤i (zehirleterek) konufluluyordu.

Domitianus (M.S. 81-96)Vespasianus ile Flavia Domitilla’n›n ikinci erkek çocu¤u olan Domitianus, M.S. 24Ekim 51’de Roma’da do¤mufltu. Neredeyse do¤umundan itibaren hep a¤abeyi Ti-tus’un gölgesinde kald›. Gerçekte Vespasianus, her iki o¤luna da önemli unvanlarvermiflti; consul, princeps iuventutis gibi. Ancak, Titus’a önemli görevler verilmesi-ne karfl›n, Domitianus sadece unvanlarla yetinmek zorunda b›rak›ld›. Bu nedenleDomitianus, a¤abeyi Titus’a k›skançl›k duyuyor ve bir gün durumun tersine döne-ce¤ini umuyordu. Nitekim, Titus’un ani ve beklenmedik ölümü ona bu f›rsat› ver-di. A¤abeyinin ölüm haberini alan Domitianus hemen Roma’ya geldi; praetor mu-


fiekil 6.4

Roma’daki TitusTak›.

Kaynak: Ramage &Ramage (2008), s.41.

haf›zlar›n›n da deste¤ini alan Domitianus’un imparatorlu¤u ertesi gün Senatus ta-raf›ndan onayland› (M.S. 14 Eylül 81). Domitianus bir süre sonra (M.S. 82’de) Do-mitia ile evlendi; ondan bir o¤lu oldu fakat daha çocuk yafltayken onu kaybettiler.

Domitianus kamu ahlak›n› yüksek tutmak için çok çaba gösterdi. Ahlaks›z tutumve davran›fllar sergileyen baz› senatörleri cezaland›rd›. Domitianus zaman›nda Sena-tus’un güç ve prestiji geriledi; imparatorun kendisi ve saray, Senatus’un önüne geç-ti. Bazen öyle ileri gitti ki, Ekim (October) ay›n›n ad›n› Domitianus’a çevirdi.

Domitianus’un ilk askeri baflar›s› Germania’da ayaklanan Chatti kabilesine kar-fl› oldu; imparatorun bizzat komuta etti¤i ordu, isyanc›lar› yenilgiye u¤ratt›. Bu za-ferden sonra imparator, Germanicus (German fatihi) unvan› ald› (M.S. 83). AncakTuna s›n›r›ndaki Daclar (bugünkü Romanya topraklar›nda yaflayan halk), impara-toru zor durumda b›rakt›lar. M.S. 85’te Daclar Tuna Nehri’ni geçerek Roma valisiSabinus’u öldürdüler. Domitianus, Daclar› geri çekilmeye zorlasa da Daclar Roma-l›lar için bir tehdit olmaya devam etti. ‹mparator, Dac kral› Decebalus ile Daclar le-hine anlaflma yapmak zorunda kald› ve Daclara y›ll›k haraç vermeyi de kabul etti.

Zaman geçtikçe imparatorun muhalifleri de artmaya bafllad›. Domitianus kendi-sine karfl› gelenleri birer birer yok etti. Ancak Yukar› Germania valisi Antonius Satur-ninus, en ciddi muhalefeti gösterdi ve Domitianus’a resmen cephe ald›. Ordusuylaimparatorun üzerine yürümek üzereydi ki, Afla¤› Germania valisi Luppius Maximus,Saturninus’u yenilgiye u¤ratarak büyük bir tehlikeyi bertaraf etti (M.S. Ocak 89). Do-mitianus art›k hep öldürülme korkusuyla yafl›yordu ve bu nedenle her kimden enufak flüphe duyuyorsa onu hemen öldürtüyordu. ‹mparatorun kendisinde oldu¤ukadar çevresinde de bir paranoya bafllam›flt›. Herkes birbirinden flüphe ediyor, ihbaredilme ve öldürülme korkusu yafl›yordu. Sonunda, imparatorun kar›s›n›n ve praetormuhaf›zlar›n›n da içinde oldu¤u bir suikast plan› haz›rland›. Plana göre, saray kah-yâs› Parthenius imparatorun yast›¤›n›n alt›ndaki b›ça¤›n› önceden alarak imparatorusavunmas›z b›rakacak, sonra da Stephanus adl› bir azatl› kolundaki yara sarg›s›n›niçine saklad›¤› b›çakla imparatora sald›racakt›. Nitekim öyle oldu; ilk darbeyi alanDomitianus yast›¤›n›n alt›ndaki b›ça¤›n› almak istedi¤inde bofl bir k›n buldu sadece.Stephanus’un peflinden gelen di¤erleri de imparatoru b›çaklayarak öldürdüler.


fiekil 6.5

Domitianus’unsikke portresi.

Kaynak: Kent-Overbeck-Stylow(1973), res. 244.


Roma’da imparatorluk dönemine geçifl ve yeni

yönetim fleklinin karakteristik özelliklerini aç›k-

lama

Böylece Augustus ile birlikte, Cumhuriyet dö-nemi kapanm›fl, Principatus (princeps’ten) dö-nemi bafllam›fl oluyordu. Bu dönem, Domina-

tus olarak adland›r›lan yeni idare fleklinin baflla-yaca¤› Diocletianus’a kadar bu flekilde devametti. Principatus dönemi asl›nda devletin bafl›n-da tek kiflinin oldu¤u bir dönemdir ve bu ne-denle genel olarak imparatorluk dönemi olarakbilinir. Cumhuriyet döneminde devletin bafl›n-da iki consul varken, imparatorluk dönemiylebirlikte tüm yetkiler imparatorun flahs›nda top-lanm›fl oldu. Yeni yönetim flekli ‹mparator Au-gustus’la bafllad›¤›ndan, onun dönemindeki yö-netim anlay›fl› ve karakteristik özelliklerine biralttaki paragrafta de¤inilecektir.

Augustus’un imparatorlu¤u yeniden organize

etmesi ve faaliyetlerini aç›klama

Augustus’la birlikte Roma’da Cumhuriyet yöneti-mi son buldu; ‹mparatorluk yönetimi bafllad›. Au-gustus’tan Diocletianus’a kadar devletin bafl›ndatek kifli bulundu¤undan bu dönem ayn› zaman-da “Principatus Dönemi” olarak da bilinir. Au-gustus’un yapt›¤› en önemli icraatlar aras›nda,eyaletleri, lejyon kuvvetleri olanlar ve olmayan-lar flekilde düzenlemesi ve lejyon kuvveti bulun-duran eyaletleri kendi üzerine almas›d›r. Augus-tus zaman›nda Senatus’un itibar› da artt›. Augus-tus dönemi bir bar›fl dönemidir. Augustus zama-n›ndaki di¤er baz› önemli olaylar aras›nda; Ara-bia’n›n Roma’ya ba¤lanmas› (M.Ö. 24), Galati-a’n›n Roma eyaleti yap›lmas› (M.Ö. 25), Bospo-ros Krall›¤›’n›n Roma’ya ba¤l› vasal krall›k yap›l-mas› (M.Ö. 14), Varus komutas›ndaki Roma bir-li¤inin Teutoburg Orman›’nda Germanlarca pu-suya düflürülüp yok edilmesi (M.Ö. 9), Trakya’davasal bir krall›k kurulmas›, Syria (Suriye) ve Iu-daea’n›n (Eski Filistin’in güneyi) Roma eyaleti ol-mas›n› sayabiliriz. Augustus, ayr›ca, kendisineba¤l› “Praetorlardan oluflan bir Muhaf›z Alay›”(Praetoriani) ile ‹tfaiye Alay› (Cohortes vigilium)kurdu. Anadolu’daki Roma kolonilerinin önemlibir k›sm› Augustus döneminde kuruldu.

Iulius-Claudius ve Flavius hanedanlar›n› aç›k-

lama

Iulius-Flavius hanedan› Augustusla bafllar, Tibe-rius, Caligula, Claudius ile devam eder ve Neroile son bulur. Bu hanedan üyeleri genelde Au-gustus’un politikas›n› devam ettirmifllerdir. Tibe-rius zaman›nda Kappadokia ve Kilikia eyalet ya-p›ld›. Kilikia ve Syria tek eyalet alt›nda birlefltiril-di.Claudius zaman›nda Mauretania (M.S. 42), Bri-tannia (M.S. 43), Lykia (M.S. 43), Iudaea (M.S.44) ve Trakya (M.S. 46) eyalet haline getirilerekRoma topraklar›na kat›ld›. Claudius, yo¤un ba-y›nd›rl›k faaliyetlerine imza att›: Fucinus Gö-lü’nün kurutulmas›, su kemerleri, yollar ve OstiaLiman›’n›n inflas› gibi. Günümüze kalmam›fl olsada Roma, Etrüsk ve Kartaca tarihi hakk›nda ki-taplar yazm›flt›. Hanedan›n son üyesi Nero, e¤-lenceye düflkün ve tutars›z davran›fllar› olan birimparator olarak ün yapm›flt›. Hatta, annesi Ag-rippina’n›n kendisi için bir tehdit oldu¤unu dü-flündü¤ünden, onu da öldürtmüfltü. Ancak, dev-let idaresindeki yetenekli kifliler sayesinde kamudüzeninin sa¤lanmas›, kalpazanl›kla mücadele,hazinenin ›slah›, gladyatör gösterileri için valile-rin halktan para toplamalar›n›n yasaklanmas›,dolayl› vergilerin tüm imparatorlukta kald›r›lma-s› ve do¤rudan vergilerin art›r›lmas› gibi faaliyet-lere de imzas›n› atm›flt›. M.S. 64’te, Roma’da bü-yük bir yang›n› Nero’nun ç›kartt›¤›na inan›l›yor-du. Nero zaman›nda Parthlar ve Armenial›larakarfl› baflar›l› bir sefer düzenlenmifl (M.S. 55-63);Britannia’da Britonlar›n isyan› bast›r›lm›fl (M.S.61); Yunanistan’a bir gezi düzenlemifl (M.S. 66-67); ‹mparatorun son y›llar›nda ise Iudaia’daki(Eski Filistin’in güneyi, Yahudiye) Yahudiler is-yan etmiflti.Vespasianus ile birlikte Roma taht›nda FlaviusHanedan›’n›n egemenli¤i bafllar. ‹ktidar›n›n ba-fl›nda Civilis’in Gallia’daki isyan› baflar›l› bir fle-kilde bast›r›ld›. Vespasianus, Yahudi isyan›n› dao¤lu Titus ile bast›rd›; Iudaia ilhak edildi (MS70). Güneydo¤u Anadolu’daki Kommagene deVespasianus zaman›nda ilhak edilerek (M.S. 72)Syria eyaletine dâhil edildi. Titus, M.S. 69’daVespasianus taraf›ndan Yahudi ‹syan›n›n bast›-r›lmas› için Iudaia’ya gönderildi ve bir y›l sonra

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Kudüs’ü ald›. Titus zaman›nda Vesuvius (Ve-züv) yanarda¤› patlad›; Roma’da büyük bir yan-g›n ç›kt›; veba salg›n› halk›n bir bölümünün yokolmas›na neden oldu. ‹nflas›na babas› Vespasia-nus zaman›nda bafllan›lan ünlü Colosseum daTitus zaman›nda aç›ld›. Hanedan›n son üyesiDomitianus zaman›nda Senatus’un güç ve pres-tiji geriledi. Domitianus’un ilk askeri baflar›s›

Germania’da ayaklanan Chatti kabilesine karfl›oldu; imparator, Germanicus (German fatihi)unvan› ald› (M.S. 83). Romal›lar için bir tehditolmaya devam eden Daclarla Romal›lar›n aley-hine anlaflma yapmak zorunda kald› ve Daclaray›ll›k haraç vermeyi kabul etti. Roma’daki mu-haliflerinin tehdidini her zaman hissetti; nitekimsuikast sonucu öldürüldü.


1. Augustus’la birlikte bafllayan dönem afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Cumhuriyetb. Principatusc. Monarfli d. Tetrarflie. Krall›k

2. Galatia’n›n Roma eyaleti yap›ld›¤› tarih afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. M.Ö. 65b. M.Ö. 55c. M.Ö. 45 d. M.Ö. 35e. M.Ö. 25

3. Augustus’un iktidar› zaman›nda yapt›¤› baflar›l› icra-atlar› (Res Gestae) kaleme ald›¤› ve tunç direklere yaz›-l› olan icraat yaz›t›n›n bir kopyas›n›n duvar›nda yerald›¤›, Anadolu’daki tap›nak afla¤›dakilerden hangisi-dir?

a. Side’de Apollon Tap›na¤›b. Ephesos’ta Hadrian-Roma Tap›na¤›c. Miletos’ta Augustus-Roma Tap›na¤› d. Nikomedeia’da Augustus Tap›na¤›e. Ankara’da Roma-Augustus Tap›na¤›

4. Augustus’tan sonra Roma taht›na geçen afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. Domitianusb. Claudiusc. Caligula d. Tiberiuse. Vespasianus

5. At›yla beraber yemek yiyen, at›n› consul yapmay›bile düflünen, gereksiz harcamalarla Roma devlet hazi-nesini tüketen imparator afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Domitianusb. Claudiusc. Caligula d. Tiberiuse. Vespasianus

6. Mauretania, Britannia, Lykia, Iudaea ve Trakya’n›neyalet haline getirilmesi; Fucinus Gölü’nün kurutulma-s›; Ostia Liman›’n›n inflas› afla¤›daki imparatorlardanhangisi zaman›nda oldu?

a. Augustusb. Claudiusc. Domitianus d. Tiberiuse. Vespasianus

7. “Dört ‹mparatorlar Y›l›” afla¤›daki imparatorlardanhangilerini kapsar?

a. Augustus, Vespasianus, Otho, Claudiusb. Claudius, Augustus, Vitellius, Othoc. Galba, Otho, Vitellius, Vespasianusd. Galba, Otho, Vitellius, Domitianuse. Tiberius, Galba, Vitellius, Vespasianus

8. Afla¤›daki olaylardan hangileri ‹mparator Titus za-man›nda gerçekleflmifltir?

a. Galatia’n›n Roma Eyaleti yap›lmas›b. Actium Savafl›c. M.S. 64’teki Roma yang›n› d. Dört ‹mparatorlar Y›l›’n›n imparatorlar›ndan biri

olmas›e. Colosseum’un aç›l›fl› ve Vezüv yanarda¤›n›n pat-

lamas›

9. Kommagene afla¤›daki imparatorlardan hangisi za-man›nda ilhak edilerek Syria eyaletine dâhil edildi?

a. Vespasianusb. Augustusc. Tiberius d. Neroe. Galba

10. Augustus iktidara geldi¤inde eyaletlerde esas ola-rak düzenlemelerden hangisini yapm›flt›r?

a. Tüm eyaletler imparatora ba¤land›.b. Tüm eyaletler Senato’ya ba¤land›.c. Eyaletlerde Senato bulundurulmas›n› yasaklad›.d. Lejyon kuvveti sadece Senato’ya ba¤l› eyaletler-

de olacakt›. e. Lejyon kuvveti sadece imparatora ba¤l› eyalet-

lerde olacakt›.



Anadolu’da Roma ‹mparator Kültü

Anadolu’daki kent-devletleri, Roma ‹mparatorlu-¤u’nun egemenli¤i alt›na girince, Augustus’tan baflla-yarak Roma imparatorlar›n› birer tanr› gibi kabul ediponlara tap›naklar infla ettiler veya varolan tanr› / tanr›-ça tap›naklar›n› onlara ithaf ettiler. Bir kent-devletinde‹mparator kültünün varl›¤›na, imparatora adanm›fl ta-p›naklar›n ortaya ç›kart›lmas›n›n yan› s›ra yaz›tlar, ede-bi kaynaklar ve sikkeler tan›kl›k eder. Sikkelerde gö-rülen neokoros yaz›s›, sikkenin bas›ld›¤› kent-devletin-de imparator tap›na¤›n›n (kültünün) bulundu¤unu ifla-ret eder. Neokoros, sözcük anlam› olarak tap›nak ba-k›c›s› / muhaf›z› demektir. Yani, imparatora adanm›flbir tap›nak ve bu tap›na¤a tayin edilmifl din adamlar›(bir tür rahip) söz konusudur. Kuflkusuz, Roma imparator kültünün geçmifli Hellenis-tik döneme kadar gitmektedir. Büyük ‹skender ve on-dan sonra gelen Hellenistik krallar (özellikle Ptolemai-os ve Seleukos krallar›) ilahi güçleri ile de an›ld›lar; hü-kümdar kültünün tesis edildi¤i kent-devletlerinin say›-s› hiç de az de¤ildir. Örne¤in Priene’de Büyük ‹sken-der’e adanm›fl bir kutsal alan (Aleksandreion) vard›.Keza, Augustus’tan önce Caesar için de bir kült olufltu-ruldu¤unu (Heros Iulius) biliyoruz. Roma’n›n Bat› Ana-dolu’da Asia Eyaleti’ni kurmas›yla, tanr›ça Roma kültü-nün de önem kazand›¤› görülüyor. ‹mparator kültü,Roma’n›n ilk imparatoru Augustus ile beraber tesis edil-meye bafllanm›fl ve M.S. 3. yüzy›l›n ortalar›na kadarsürmüfltür. ‹mparator kültüne en fazla mazhar olan im-paratorlar Augustus ve Tiberius’tur. Onlardan sonragelenler en fazla iki veya üç kez bu onura sahip ol-mufllard›r. Anadolu’da tespit edilen ‹mparator kültü ta-p›naklar›n›n say›s› 100’e yak›nd›r; neokoros unvan›nasahip olanlar›n say›s› ise 100’ün üzerindedir. ‹mparatorkültü, çok tanr›l› bir inanca sahip olan Roma ‹mpara-torlu¤u’nda, Romal›lar›n ortak bir inanç etraf›nda top-lanmalar›na olanak sa¤lam›fl ve “Romal›l›k” bilinciyleimparatorlu¤un siyasal yap›s›n›n korunmas›nda önem-li bir rol oynam›flt›r.

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Augutus” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Augustus” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.


4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tiberius” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Caligula” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Claudius” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dört ‹mparatorlar Y›l›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Titus” konusunu yenidengözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vespasianus” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.


S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Roma, Actium Savafl› ile son Hellenistik Krall›k olanPtolemaioslar›n egemenli¤ine son verdi. Octavianus,Ptolemaioslar›n Kraliçesi VII. Kleopatra ile Romal›Antonius’u Actium Savafl›’nda yenerek M›s›r’a kaçmayazorlad›. Antonius öldürüldü, Kleopatra intihar etti; M›s›r,Roma Eyaleti yap›ld›.

S›ra Sizde 2

Metinde geçen örneklerde, tahta geçen imparatorun mu-haf›z alay›na ve komutanlara bahflifl da¤›tmas›d›r. Os-manl› Devleti’ndeki cülus bahflifliyle karfl›laflt›r›labilir.

S›ra Sizde 3

Iulius-Claudius Hanedan›, Augustus ile bafllar Nero ileson bulur.

S›ra Sizde 4

Nero zaman›nda patlak veren Yahudi isyan›, Vespasia-nus zaman›nda bast›r›ld›. ‹syan›, imparatorun o¤lu Ti-tus bast›rd›; Titus o tarihte imparator de¤il, veliaht idi.Bu nedenle do¤ru ifade, isyan›n imparator Vespasianuszaman›nda bast›r›ld›¤›d›r.



Akflit, O. (1985), Roma ‹mparatorluk Tarihi, ‹stanbulÜniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›, ‹stanbul.

Bowman, A.K., E. Chaplin, A. Lintott (ed.), (1996), Cam-

bridge Ancient History Vol. 10. Augustan Empire 43

BC - AD 69, Cambridge.Cornell, T. Ve Matthews, J. (1988), Roma Dünyas› (çev.

fi. Karadeniz), ‹letiflim Atlasl› Büyük Uygarl›klar An-siklopedisi, ‹stanbul.

Goodman, M. (2005), The Roman World 44 BC-AD 180,

Routledge, Oxon, 2005.Harris, N., History of Ancient Rome, Chancellor Press,

Londra, 2003.‹plikçio¤lu, B. (2007), Hellen ve Roma Tarihinin Ana-

hatlar›, ‹stanbul.

Kent, J.P.C. -Overbeck, B- Stylow, A.U. (1973), Dierömische

Münze, München.Price, S.R.F. (2004), Ritüel ve ‹ktidar. Küçük Asya’da

Roma ‹mparatorluk Kültü (çev. T. Esin), ‹mge Ki-tabevi, Ankara.

Ramage, N.H. - Ramage, A., The British Museum Concise

Introduction. Ancient Roma, Londra.Shotter, D. (2003), Rome and Its Empire, Norfolk.Tekin, O. (2008), Eski Yunan ve Roma Tarihine Girifl,



Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Roma ‹mparatorlu¤u’nun büyüme ve güçlenme dönemini tart›flabilecek, ‹mparator Hadrianus’un imparatorlu¤a hâkim olabilmek için uygulad›¤› po-litikay› aç›klayabilecek,Antoninus ve Severus hanedanlar›n›n Roma ‹mparatorlu¤u’ndaki icraatlar›n›aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Daclar• Parthlar• Nerva• Traianus• Hadrianus

• Antoninus Pius• Severus• Caracalla• Geta

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N


• EVLAT ED‹NEN YA DA ED‹N‹LEN‹MPARATORLAR

• ANTONINUS HANEDANI• SEVERUS HANEDANI


Evlat Edinilen‹mparatorlardanSeverus Hanedan›na

EVLAT ED‹NEN YA DA ED‹N‹LEN ‹MPARATORLAR

Nerva (M.S. 96-98)Nerva’dan itibaren Roma taht›na geçen befl imparatorun iktidar dönemlerinde istik-rar ve refah hâkim oldu¤undan, Antik Ça¤’da bu imparatorlar (Nerva, Traianus,Hadrianus, Antoninus Pius ve Marcus Aurelius) “iyi imparatorlar” olarak da an›l›rd›.

Marcus Cocceius Nerva, zengin bir hukukçunun o¤lu olarak M.S. 8 Kas›m 30(veya 35’te) Roma’n›n kuzeyindeki Narnia’da do¤mufltu. Domitianus’un öldürül-mesi ve Roma taht›na Nerva’n›n ç›kar›lmas›yla Flaviuslar sülalesinin iktidar› da sonbulmufl oluyordu. 18 Eylül 96’da, 66 (veya 61) yafl›ndayken Senatus taraf›ndan im-parator ilân edilen Nerva’n›n askeri tecrübesi olmasa da siyaseten belirli bir geçmi-fle sahipti. Örne¤in Vespasianus ve Domitianus dönemlerinde consul’lük yapm›fl-t›. ‹mparator oldu¤unda hiçbir senatörü öldürtmeyece¤ine yemin etmiflti, nitekimöyle de yapt›. Ancak, Domitianus’un katillerinin (Petronius ve Parthenius) öldürül-melerine engel olamad›. Nerva, yoksullar›n (ve özellikle çocuklar›n) korunmas›nayönelik önlemler ald›; Yahudilerden al›nan vergiyi kald›rd›; halka bu¤day da¤›t›m›-na kolayl›k getirdi; köprüleri ve su kemerlerini tamir ettirdi; ‹talya dahilinde göre-ve giden memurlar›n yol masraflar›n› karfl›lamak zorunda olan yerel idareler buzorunluluktan muaf tutuldular, bu ifli devlet üzerine ald›. Askerlerle y›ld›z› bar›fl›kolmayan Nerva, yaflam›n›n tehlikede oldu¤unu hissetti¤inden hem askerlerin hemde halk›n kabul edebilece¤i bir kifliyi evlat edinerek imparatorlu¤un yönetiminipaylaflmay› ve böylece kendisinden sonra tahta ç›kacak olan vârisini belirlemeyiarzuluyordu. Nitekim, M.S. 97 y›l› Ekim sonunda o s›ralar popülaritesi bir hayliyüksek olan Yukar› Germania valisi Marcus Ulpius Traianus’u evlat edinerek tümyetkileri onunla paylaflt› (M.S. Eylül 97). Yaklafl›k dört ay sonra, yafll› ve hasta olanNerva 28 Ocak 98’de hayata veda etti.

Traianus (M.S. 98-117)M.S. 18 Eylül 53’te Italica’da (‹spanya) do¤an Traianus, iyi bir asker ve idareci birbaban›n o¤luydu. Babas› senatörlük, consul’lük, Syria Eyaleti valili¤i yapm›flt›.Traianus, önceki Roma imparatorlar›n›n aksine ‹talya d›fl›nda bir eyalette dünyayageldi¤inden bu konuda da bir ilke imza atm›fl oluyordu. Nerva’n›n Traianus’u ev-lat edinerek kendisinden sonra taht›n vârisi yapmas› Principatus Dönemi siyasaltarihinde adeta bir dönüm noktas›yd›. Çocu¤u olmayan Nerva, “en iyi ve baflar›l›

Evlat Edinilen‹mparatorlardan

Severus Hanedan›na

bir kifliyi” evlat edinip taht›n vârisi yapm›flt›. Bu sistem sonraki birkaç imparatorunseçiminde de uyguland›. Soya ba¤l› veraset sistemi terk edilmese de çocuksuz im-paratorlar›n vâris meselesi sorunsuz ve ideal bir flekilde çözümlenebilecekti.

Kendinden sonra tahta geçecek kifliyi evlat edinerek belirleyen ilk Roma imparatoru kimdi?

Nerva öldü¤ünde Traianus hemen Roma’ya gelmedi; önce vali olarak görevyapt›¤› Yukar› Germania’daki ifllerini düzene koydu. M.S. 99 yaz›nda Roma’ya gel-di ve flehre at üzerinde de¤il alçakgönüllü bir davran›fl sergileyerek yürüyerek gir-di. ‹mparator, daha bafltan itibaren kudretli bir kiflilik sergilemeye bafllad›; Senatusile iliflkilerinde dikkatli davrand›. Kendisi de biri Domitianus zaman›nda olmaküzere alt› kez consul olmufltu. Genç Plinius’un da M.S. 100’de consul seçilmesinisa¤lad› ve o da Senatus’ta imparatora teflekkür konuflmas› yapt›. Plinius daha son-ra Bithynia-Pontus valili¤ine de getirildi. Traianus zaman›nda eyaletlerden de kay-da de¤er say›da üye Senatus’a girmeye bafllad›.

Traianus, imparator olmadan k›sa süre ön-ce kendisinden yaklafl›k 17 yafl küçük Ploti-na ile evlenmiflti; bu evlilikten çocuklar› olupolmad›¤›n› bilmiyoruz. M.S. 105’te Augustaunvan› verilen Plotina, Traianus’un ölümün-den yaklafl›k 6 y›l sonra, 53 yafl›nda, hayataveda etti (M.S. 123).

Traianus’un ilk askeri harekât› bugünküRomanya s›n›rlar› içinde kalan Dacia’ya ol-du. ‹mparator Domitianus, Daclara karfl› ba-flar›l› olamam›fl hatta onlara y›ll›k haraç ver-meyi bile kabul etmiflti. Dac kral› Deceba-lus’un itaat alt›na al›nmas› ve bu küçük dü-flürücü durumdan kurtularak Roma prestiji-nin yeniden kurulmas› gerekiyordu. Traia-nus, Daclara karfl› biri M.S. 101-102’de di¤e-ri M.S. 105-106’da olmak üzere iki kez sefer

yapt›. ‹lkinde Traianus M.S. 101 y›l› bafllar›n-da Roma’dan ayr›larak Dacia’ya sefere ç›kt›. Daclar› önce Tapae’da yenilgiye u¤rat-t›; ertesi y›l da Decebalus’un bir sald›r›s›n› püskürttü. Daha sonra Daclar›n baflken-ti Sarmizegethusa’ya yönelen Traianus, Daclar› anlaflmaya zorlad›; Daclar› itaat al-t›na ald›; Sarmizegethusa’ya bir Roma garnizonu yerleflti. Böylece Daclar Roma’yaba¤l› vasal bir krall›k statüsüne getirildiler. Traianus büyük bir zafer alay› eflli¤in-de Roma’ya girdi; Senatus kendisine Dacicus (Dac Fatihi) unvan› verdi. Ancak,Decebalus Roma için hâlâ bir tehdit oluflturuyordu ve üstelik baflkent Sarmizeget-husa’daki Roma garnizonunu da ç›kartm›fllard›. Bu nedenle kesin sonuç için Tra-ianus M.S. 105 y›l› yaz›nda Dacia’ya ikinci bir sefer daha düzenledi. Bu sefer sonu-cunda baflkent Sarmizegethusa ele geçirildi (M.S. 106); Daclardan elde edilen ga-nimet Roma’ya getirildi; Decebalus intihara zorland›. Decebalus’un kesik bafl› Ro-ma’da teflhir edildi. Bundan böyle Dacia’da Roma eyaleti oluflturuldu. Dac baflken-ti Sarmizegethusa bundan böyle Roma kolonisi yap›larak Ulpia Traiana ad› verildi.Dac savafllar›n›n ve zaferinin an›s›na Roma’daki Forum’da bir an›t-sütun dikildi; sü-tunun üzeri Romal›lar›n Daclar› yenilgiye u¤ratmalar›n› betimleyen kabartmalarlasüslüydü.


Resim 7.1

‹mparatorTraianus’unmermer büstü.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Dac savafllar›ndan sonra Traianus yaklafl›k yedi y›lRoma’da kald›. M.S. 114’te yeniden savafl arenas›na ç›k-mak zorunda kald›. Bu kez hedef imparatorlu¤un do-¤u s›n›rlar›n›n güvenli¤inin sa¤lanmas›yd›. Do¤u’daParthlarla olan mücadele daha Roma’n›n CumhuriyetDönemi y›llar›na dayanmaktad›r. Principatus dönemi-nin bafl›ndan itibaren de Parthlar Roma’n›n do¤u s›n›r›için bir tehdit olmaya devam ettiler; hatta baz› Romaimparatorlar› Parthlar karfl›s›nda yenilgiye u¤rad›lar.Traianus, art›k eski güçlerinin kalmad›¤›n› düflündü¤üParthlar› yenilgiye u¤ratarak Roma ‹mparatorlu¤u top-raklar›na ilhak etmek istiyordu. Üstelik bahane de ha-z›rd›: Parthlar, Roma’n›n vasal bir krall›¤› statüsündekiArmenia’n›n iç ifllerine müdahale ediyordu. ‹mparator,önce, güç kullanarak Armenia Krall›¤› topraklar›n› Ro-ma topraklar›na ilhak etti; sonra da Parth ülkesi de dâ-hil olmak üzere tüm eski Mezopotamya’y› ele geçirmekiçin Do¤u’ya bir sefer düzenledi (M.S. 115). Birtak›mbaflar›lar elde ettiyse de bunlar istenilen ölçüde olma-d›; ancak Armenia ve Mezopotamya’n›n eyalet statü-sünde organize edilmeleri dâhi Romal›lar için önemliicraatlard›. Nitekim Seleukeia, Ktesiphon (Ba¤dat’›n gü-neyinde) ve Babylon gibi önemli kentlerin ele geçirile-rek ezeli düflman Parthlar›n dize getirilmesi, imparato-ra Parthicus (Part fatihi) unvan›n› kazand›rd›. Bölgede-ki kontrolun devam› için imparator ordusunun bir k›s-m›n› Syria’da b›rakarak Roma’ya dönmek istedi; çünküimparatorlu¤un kuzeyinde de birtak›m k›p›rdanmalarbafllam›flt›. Bu arada, Traianus’un Do¤u’da oldu¤u s›ra-da, Kuzey Afrika’daki Kyrenaika’da (Libya) Yahudiler deisyan etti; isyan K›br›s ve M›s›r’a da yay›ld›. Yahudiler, Vespasianus ve Titus zama-n›nda u¤rad›klar› kötü muameleyi, katledilen “yurttafllar›n›” (dindafllar›n›) ve Ku-düs’teki “Tap›nak”›n y›k›l›p yak›lmas›n› haf›zalar›ndan silemediklerinden intikamdüflüncesi tafl›yorlard›. Güçlükle bast›r›lan isyan s›ras›nda isyanc›lar da binlerce Ya-hudi olmayan insan› katlettiler.

‹mparator, Do¤u seferi s›ras›nda Antiokheia’y› (Antakya) üs olarak kullan›yor-du; nitekim Roma’ya dönme karar› ald›¤›nda Antiokheia’da bulunuyordu. Buradanyola ç›karak önce Selinus’a (Gazipafla) geldi ancak hiç beklenmedik bir anda in-me inmesi sonucu k›smi felç geçirdi; herhangi bir krize neden olmamak için has-ta yata¤›nda yak›n dostu ve Syria Eyaleti’nin valisi Hadrianus’u evlat edinerekonun kendisinden sonra taht›n vârisi oldu¤unu Roma Senatus’una bildirdi. Traia-nus, M.S. 9 A¤ustos 117’de öldü; 64 yafl›ndaki imparatorun cesedi yak›ld› ve külle-ri Roma’ya getirildi.

Hadrianus (M.S. 117-138)Publius Aelius Hadrianus M.S. 24 Ocak 76’da Roma’da veya ‹spanya’n›n güneyin-deki Italica’da dünyaya geldi. M.S. 100’de Sabina ile evlenen Hadrianus, imparatorolana de¤in devletin çeflitli kademelerinde çal›flt›; Afla¤› Pannonia, Afla¤› Moesia veYukar› Germania’da lejyon subay› olarak görev ald›; Dac savafllar›na kat›ld› ve M.S.

1177. Ünite - Evlat Edini len ‹mparator lardan Severus Hanedan›na

Resim 7.2

Traianus an›t-sütunu, Roma.Yüksekli¤i 38metreyi bulan an›t-sütun, Traianus’unDaclara karfl›kazand›¤›zaferlerin an›s›nadikilmifl olupafla¤›dan yukar›yado¤ru diagonalolarak devam edenfrizde DacSavafllar›’ndansahneler yeralmaktad›r.

Kaynak: Stokstad(1995), res.6.51.

106’da, 2. Dac savafl›ndaki baflar›s›ndan dolay› praetor yap›ld›. M.S. 107’de Afla¤›Pannonia valisi, M.S. 108’de de consul oldu. Traianus’un Do¤u seferine kat›ld› veM.S. 117’de Syria (Suriye) valisi oldu. Ayn› y›l›n A¤ustos ay›nda Traianus’un kendi-sini evlat edindi¤ini ve taht›n vârisi ilân etti¤ini ö¤rendi. Syria valisi Hadrianus he-men imparatorun cesedinin getirildi¤i ve yak›ld›¤› Seleukeia (Silifke) kentine geldi.Traianus’un külleri Roma’ya getirildi. Birkaç gün sonra imparatorun ölüm haberiRoma’ya ulafl›nca da Senatus taraf›ndan imparatorlu¤u onayland›. Gerçekte, Had-rianus imparator Traianus’un yak›n dostuydu ve Hadrianus’un son anda verilen birkararla vâris olarak seçilmesinde Traianus’un kar›s› Plotina’n›n rolü büyüktü.

Hadrianus’un politikas›, Roma’n›n s›n›rlar›n› Augustus’un belirledi¤i flekilde -ku-zeyde Ren ve Tuna nehirlerinden do¤uda F›rat (Euphrates) Nehri’ne- muhafaza et-mekti. Traianus yay›lmac› bir politika izleyerek F›rat’›n ötesine geçmifl, Armenia,Parthia ve Mezopotamya’y› fethetmiflti; imparatorlu¤un s›n›rlar›n›n bu kadar genifl-lemesi denetimi zorlaflt›r›yordu. Bu nedenle Do¤u’daki askerleri F›rat’a kadar çektive F›rat s›n›r›n› güçlendirdi. Traianus’un fethetti¤i yerleri de bölgenin yerli krallar›-na b›rakarak Roma’n›n vasal krallar› olarak kalmalar›n› sa¤lad›. Hadrianus, kuzey s›-n›rlar›nda baz› kar›fl›kl›klar›n oldu¤unu haber al›nca M.S. 117 k›fl›nda Antiokheia’dan(Antakya) önce Bithynia’ya (Kocaeli yar›madas›) sonra da Tuna bölgesine geldi. Bubölgedeki k›p›rdanmalar yat›flt›r›ld›ktan sonra imparator M.S. 118 Temmuz ay›ndaRoma’ya gelerek burada iki y›l kald›. Hadrianus Roma’da bulundu¤u süre içindeTraianus’un yoksul çocuklara yard›m projesini (alimenta) sürdürdü.

Modern yazarlar Hadrianus’un eflcinsel e¤ilimine dikkati çekerler. Antik yazar-lar ise bunu aç›k bir flekilde dile getirmezler ama imparatorun Antinoos adl› gençbir delikanl›ya olan yak›nl›¤›ndan söz ederler. M›s›r’da bulundu¤u s›rada (M.S.130) Antinoos’un da onun yan›nda oldu¤u ve oradayken öldü¤ü anlat›l›r. Antino-os’un ölümündeki s›r perdesi ise ayd›nlanmam›flt›r; Nil’deki bir gezinti s›ras›ndakay›ktan düflüp bo¤uldu¤u veya kendini Hadrianus’a kurban etti¤i söylenir. Anti-noos’un ölümüne çok üzülen imparator onun ad›na kent bile kurmufltu (Antino-opolis). Hadrianus önceki Roma imparatorlar›n›n hiç yapmad›¤› bir fleyi yapt›; ikibüyük seyahat program›yla M.S. 121-133 y›llar› aras›nda imparatorlu¤u bafltan ba-fla dolaflt›. Amaç imparatorlu¤u daha yak›ndan tan›mak ve sorunlarla yak›ndan il-gilenmekti. ‹mparatorun ziyaret etti¤i kentler Roma sikkelerinde adventus (var›fl)veya restitutor (onaran) yaz›lar›yla vurgulanm›flt›r. ‹lk seyahat M.S. 121-125 y›llar›-n› kapsamakta olup befl y›l sürdü. Hadrianus’un ilk dura¤› Gallia’ya idi. BugünküAvrupa’n›n kapsad›¤› pek çok ülkeyi (örne¤in Fransa, Almanya, ‹sviçre, Hollanda,‹ngiltere, ‹spanya) dolaflt›ktan sonra Kuzey Afrika’ya oradan da Syria Eyaletininbaflkenti Antiokheia (Antakya) geldi; buradan Malatya üzerinden Karadeniz’e ç›k-t›. Trapezus’tan (Trabzon) bat›ya do¤ru k›y› boyunca ilerleyerek iç kesimdeki Ank-yra’ya (Ankara) u¤rad›. Sonra Bithynia ve Mysia bölgelerine geldi. Buralarda ken-di ad›n› tafl›yan (Hadrianopolis) kentler kurdu. Çanakkale yöresine gelerek Troiakahramanlar›n›n mezar›n› ziyaret etti. Oradan güneye yönelerek Ephesos’a (Efes)geldi. Rhodos adas›na geçerek oradan Ege Denizi’ni katedip Trakya’da karaya ç›k-t›. Hebros (Meriç) k›y›s›nda kendi ad›n› tafl›yan “Hadrianopolis” (Edirne) kentinikurdu. Trakya’dan Yunanistan’a geçen imparator burada bulundu¤u s›rada Ati-na’n›n imâr› için büyük ifller yapt›. Hadrianus Hellen kültürüne ve diline hayrand›;bu nedenle Yunanistan onun için ayr› bir önem tafl›yordu. Art›k dönüfl yolculu¤ubafllam›flt›; Hadrianus M.S. 125 y›l› sonlar›nda Roma’ya döndü. ‹ki y›l Roma’da ka-lan imparator M.S. 127 y›l›nda ‹talya yar›madas›nda da k›sa bir seyahat yapt›.


Bugünkü Edirne kentininyerinde daha önceUskudama adl› bir Trakkenti vard›. Roma‹mparatoru Hadrianus, bukente kendi ad›n› vererekyeniden kurdu.Hadrianopolis,“Hadrianus’un kenti”anlam›n› tafl›maktad›r.

‹kinci büyük seyahati ise M.S. 128-133 / 4 y›llar›n› kapsamakta olup alt› y›l sür-müfltür. Bu seyahatin ilk dura¤› ise Atina idi. Oradan Ephesos’a geldi ve güneye ine-rek Anadolu’nun güneyi boyunca (Karia, Lykia, Pamphylia, Kilikia) ilerledi; fakatPhrygia ve Kappadokia gibi biraz daha içeride olan bölgelere de u¤rad›. Anado-lu’da bulundu¤u s›rada buradaki kentlerin imâr ve bay›nd›rl›k faaliyetleriyle de ya-k›ndan ilgilenmiflti; pek çok tap›nak, su kemeri, köprü ve an›tsal flehir kap›s›n›n ya-p›m›nda veya onar›m›nda onun imzas› vard›r. Hadrianus daha sonra Suriye ve Filis-tin üzerinden Kuzey Afrika’ya geldi. Burada M›s›r ve Kyrenaika’y› (Libya) ziyaret et-ti. Kuzey Afrika’dan ayr›lan imparator Suriye üzerinden Do¤u Anadolu’yu katede-rek Karadeniz’e ulaflt›. Pontos kentlerini ziyaret ettikten sonra Atina’ya gitti. Ancaktam bu s›rada Yahudilerin isyan etti¤i haberi imparatora ulaflt›. ‹mparator derhal Ati-na’dan Antiokheia’ya geldi ve isyan› bast›rmas› için bir subay›n› gönderdi. ‹syankanl› bir flekilde bast›r›ld›; Iudaia’n›n ad› Syria Palaestina olarak de¤ifltirildi.

Hadrianus M.S. 133 / 34’te Roma’ya döndü fakat 60 yafl›ndaki imparator iki y›lsonra hastaland› (M.S. 136). Çocu¤u olmayan imparator, ölümünden sonra bir tahtkrizi ç›kmamas› için kendisine bir vâris seçmenin zaman› geldi¤ini düflündü. Üze-rinde düflünülen adaylar›n ölmesi ve k›sa bir karars›zl›k dönemi sonras› Hadrianus,Antoninus adl› bir senatörü evlat edinerek vârisi ilân etti. Hadrianus’un hastal›¤› gi-derek kötüleflti; ac›s› o kadar fazlayd› ki bir an önce ölmek istiyordu. Taht›n vâri-sini de belirledikten sonra son nefesini huzur içinde vermek üzere Roma’dan ayr›-larak Baiae’ya gitti ve çok geçmeden orada yaflam›n› yitirdi (M.S. 10 Temmuz 138).An›t mezar› henüz tamamlanmam›fl bulundu¤undan defin ifllemi geçici olarak ya-p›ld›; bir y›l sonra da cesedi, birkaç y›l önce ölen kar›s› Sabina ile birlikte Roma’da-ki an›tsal mezara (Mausoleum) nakledildi.

ANTONINUS HANEDANI

Antoninus Pius (M.S. 138-161)Antoninus Pius, Nemausus’lu (Nimes) seçkin bir ailenin çocu¤u olarak M.S. 19 Eylül86’da Latium’daki Lanuvium’da (Roma’n›n güneyinde) do¤du. Antoninus’un çocuklu-¤u Roma’n›n bat›s›ndaki Lorium’da geçti. Antoninus delikanl›yken babas›n› kaybetti;fakat büyükbabalar› ona sahip ç›kt›lar ve hatta onlar›n da ölümünden sonra kalan mi-ras Antoninus’u Roma’n›n en zenginlerinden biri yapt›. 20’li yafllardayken Faustina(Büyük) ile evlendi. Quaestor ve praetor’luktan sonra M.S. 130’da (veya 120’de) con-sul oldu; dedesi ve babas› da consul’lük yapm›fllard›. Daha sonra, M.S. 133-136 ara-s›nda bir tarihte, Bat› Anadolu’daki Asia Eyaleti’nin valisi (proconsul) oldu.

‹mparator Hadrianus M.S. 25 fiubat 138’deAntoninus’u evlat edinerek onun Roma taht› içinvârisi oldu¤unu resmen ilân etmiflti. Hadria-nus’un ölümü üzerine de imparator oldu ve çokgeçmeden -Hadrianus’un ölümünden sonra gös-terdi¤i dindar, sayg›de¤er ve kadirflinas tutumve davran›fl› nedeniyle- Senatus taraf›ndan Piuslâkab› verildi; bu lâkap onun ad›yla bütünlefltive bundan böyle Antoninus Pius olarak an›lma-ya baflland›. Antoninus, Hadrianus taraf›ndanevlat edinilince kendisinden de Marcus Aureliusve Lucius Ceionius Verus’u evlat edinmesi isten-di. Nitekim bu kifliler de Antoninus’tan sonraimparator oldular.


Resim 7.3

‹mparatorAntoninus Pius’unmermer büstü.

Kaynak: Ramage &Ramage (2008),res. 19.

Antoninus Pius’n ad›ndaki Pius, ne anlama gelmektedir?

Antoninus Pius, 23 y›ll›k iktidar› s›ras›nda imparatorlu¤u Roma’dan yönetmeyitercih etmifl, Hadrianus gibi seyahatlere ç›kmam›flt›. Zaman›nda büyük savafllar ol-masa da ufak çapl› çarp›flmalar ve isyanlar da eksik olmam›flt›. Örne¤in Britannia,Mauretania (bugünkü Fas topraklar›), Germania, Dacia (bugünkü Romanya), M›s›r,Iudaia (eski Filistin’in güneyi) ve Yunanistan’daki ayaklanmalar› sayabiliriz. Buarada Britannia’da Brigantlara karfl› yürütülen savafl sonras›, Hadrianus surununyerine, daha kuzeyde, Antoninus suru infla edilmesini de belirtmeliyiz. Fakat yinede Antoninus döneminin bir bar›fl dönemi oldu¤u söylenebilir. ‹mparator Roma’dabay›nd›rl›k faaliyetlerinde bulunmufl, ünlü Colosseum’u da onartm›flt›r. Ayr›ca M.S.148 (veya 147) y›l›na rastlayan Roma’n›n 900. kurulufl y›ldönümü görkemli bir fle-kilde kutlanm›flt›r.

Her ne kadar yafll› da olsa, imparatorun ölümü oldukça ani olmufltur. Bir ak-flam yeme¤inde fazla miktarda Alp peyniri yiyen imparator rahats›zlanm›fl ve son-raki birkaç günü ateflli ve hasta olarak yatakta geçirmiflti. Sa¤l›¤› gittikçe kötüye gi-den imparator, devlet yönetimini evlatl›¤› Marcus Aurelius’a b›rakt›¤›n› aç›klad›k-tan bir süre sonra, M.S. 7 Mart 161’de, Roma yak›n›ndaki Lorium’da hayata gözle-rini kapad›.

Marcus Aurelius (M.S. 161-180) veLucius Verus (M.S. 161-169)Marcus Aurelius M.S. 26 Nisan 121’de Roma’da do¤du. Babas›n› çocuk yaflta kay-beden M. Aurelius’u büyükbabas› Marcus Annius Verus evlat edindi ve yetifltirdi.‹mparator Hadrianus da onunla ilgilendi ve daha alt› (veya sekiz) yafl›ndayken at-l› s›n›f›na ald›. Daha sonra Hadrianus’un manevi o¤lu Lucius Ceionius Commo-dus’un k›z› Ceionia Fabia ile niflanland› (M.S. 136). Bu niflan Hadrianus’un iste¤iüzerine yap›lm›flt›. Birkaç ay sonra da ‹mparator Hadrianus, Commodus’u evlatedinerek vârisi yapm›fl; ancak k›sa süre sonra Commodus’un beklenmedik ölümüüzerine Hadrianus, Antoninus Pius’u evlat edinmiflti. Fakat Antoninus’a, kendisi-nin de Marcus Aurelius ile Lucius Ceionius Commodus’un o¤lu Commodus’u ev-lat edinmesi flart koflulmufltu (M.S. 25 fiubat 138). Hadrianus’un ölümü üzerine deRoma taht›na Antoninus Pius ç›km›flt›. Pius, bundan böyle Marcus Aurelius’u hepgözetmifl onu önemli mevkilere getirmiflti. M.S. 139 y›l›nda caesar unvan› verildi;M.S. 140’ta da consul oldu. Bu önemli mevkilere getirildi¤inde Aurelius henüz onsekiz yafl›nda bir delikanl›yd›. Antoninus Pius, Marcus Aurelius’un Ceionia Fabiaile yapt›¤› niflan› bozdurarak, onu kendi k›z› Annia Galeria Faustina (Genç) ile ev-lendirdi (M.S. 145 yaz›); Aurelius ailesinin bu evlilikten tam 14 çocu¤u oldu. Buarada Marcus Aurelius’un felsefeye (özellikle stoac› felsefeye) ilgi duydu¤unu vebu konuda çal›flt›¤›n› da belirtelim. Bu yüzdendir ki, “filozof imparator” olarak daan›lmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

‹mparator Antoninus Pius’un M.S. 7 Mart 161’de ölmesi üzerine Marcus Aureli-us manevi kardefli Lucius Ceionius Commodus’a caesar ve augustus unvanlar›n›vererek ortak imparator ilân etti ve ona Verus ad›n› da verdi; kendisi de Antoninusad›n› ald›. Marcus Aurelius ad›yla bilinmesine ra¤men, sikkelerde Antoninus ad›n›da kullanm›flt›r. Böylece Marcus Aurelius ile daha çok bilinen ad›yla Lucius Verusimparatorlu¤u birlikte yöneteceklerdi. Augustus’tan bu yana ilk kez devlet yöneti-mi bu denli ortak bir yönetime sahne oluyordu.

Ortak imparatorlar›n karfl› karfl›ya geldikleri ilk büyük savafl Parth Savafl› oldu.Savafl›n nedeni Armenia’n›n kontroluydu. Bafllar›nda III. Vologeses’in bulundu¤uParthlar, Armenia’daki Roma garnizonunu kovarak Armenia taht›na Roma aday›yerine kendi adaylar›n› ç›kartm›fllard›. Marcus Aurelius ve Lucius Verus durumamüdahale etmeye karar verdiler; Do¤u’ya Lucius Verus gidecekti. Nitekim Verus,M.S. 162 y›l›nda Yunanistan üzerinden Antiokheia’ya (Antakya) gitti ve savafl ha-z›rl›klar› tamamland›ktan sonra Romal›lar harekete geçtiler. Önce Armenia’n›n bafl-kenti Artaksata’y› ele geçirdiler (M.S. 163). Ard›ndan Parthlar›n önemli merkezleriSeleukeia (Dicle k›y›s›ndaki) ve Ktesiphon (Ba¤dat’›n güneyinde) ele geçirildi.Parth savafl›n›n idaresi Lucius Verus’da olmas›na karfl›n savafl esas olarak Verus’unkomutanlar› taraf›ndan kazan›ld›; Verus savafl alan›nda de¤il hep geri planda kal-d›. Kuflkusuz Parth savafl› Roma için bir zaferdi ancak daha öncesinde Roma’da baflgösteren k›tl›k ve hemen sonras›nda Syria’da bafl gösteren ve oradan dönen asker-lerle Anadolu’ya, Yunanistan’a ve Roma’ya kadar yay›lan veba nedeniyle Romal›-lar Parth zaferinin sevincini yaflayamad›lar.

Parth Savafl›’ndan sonra Romal›lar Germanlarla savaflt›lar. Tuna s›n›r›ndaki Ger-man kabileleri Roma topraklar›na sald›rd›klar›ndan (M.S. 166-167), Marcus Aureli-us ve Lucius Verus Germanlara karfl› birlikte sefere ç›kt›lar (M.S. 168 bahar›). An-cak Aquileia’ya vard›klar›nda Germanlar›n korkarak geri çekildiklerini ö¤rendiler.‹ki imparator k›fl› Aquileia’da geçirmeye karar verdi. Bahar geldi¤inde Roma’ya ha-reket ettiler ancak yolda Verus felç geçirdi ve birkaç gün içinde de öldü. Verus’uncesedi Roma’ya götürüldü ve öz babas› Lucius Ceionius Commodus ile manevi ba-bas› Antoninus Pius’un da yatt›klar› Roma’daki Hadrianus Mausoleumu’na gömül-dü (M.S. 169 Ocak/fiubat).


Resim 7.4

Roma‹mparatorlar›Marcus Aurelius veLucius Verus’unmermer büstleri.

Kaynak: Ramage &Ramage 2008), res.20 ve 21.

Marcus Aurelius, Lucius Verus’un ölümünden sonra, M.S. 169 y›l› sonunda,Germanlarla savaflmak üzere tekrar kuzeye yönelerek buradaki kabileleri yenilgi-ye u¤ratm›flt›r. Marcus Aurelius, kuzeydeki kabilelerle meflgulken Syria valisi Avi-dius Cassius’un isyan ederek kendisini imparator ilân etti¤ini ö¤rendi. Cassius iseimparatorun öldü¤ü söylentisi üzerine kendini imparator ilân etmiflti. Bunun üze-rine Marcus Aurelius Syria’ya do¤ru hareket etti. Ancak M. Aurelius’un ölmemifl ol-du¤unu ö¤renen Aurelius taraftar› askerler Avidius Cassius’u öldürdüler. Buna ra¤-men Marcus Aurelius Suriye’ye gitti ve ayaklanan kentleri ziyaret etti. M.S. 176 son-bahar›nda Roma’ya döndü. Marcus Aurelius M.S. 169 y›l›nda Germanlara karfl› sa-vaflmak üzere Roma’dan ayr›lm›fl ve sonra da Suriye’ye gelmiflti. Yani yaklafl›k se-kiz y›l Roma’dan uzak kalm›flt›. Bu arada M. Aurelius, o s›rada 16 yafl›nda olan o¤-lu Commodus’u ortak imparator ilân etti (M.S. 177).

Ancak Tuna boylar›ndaki k›p›rdanmalar bir türlü son bulmam›flt›. Bu bölgede-ki kontrolu sa¤lamak üzere Aurelius o¤lu Commodus ile beraber Roma’dan ayr›la-rak kuzeye yöneldi (M.S. 178 A¤ustos). Savafl baflar›l› bir flekilde Romal›lar lehinedevam ederken Marcus Aurelius hastaland›; taht krizi ç›kmamas› için o¤lu Commo-dus’u halefi ilân etti. Aurelius, M.S. 17 Mart 180’de Sirmium yak›n›nda öldü ve Ro-ma’da Hadrianus Mausoleumu’na gömüldü.

Commodus (M.S. 180-193)Lucius Aurelius Commodus M.S. 31 A¤ustos 161’de Roma’n›n güneydo¤usundakiLanuvium’da do¤du. Babas›ndan sonra Roma taht›na geçmesi beklendi¤indenCommodus sarayda büyümüfl ve yetiflmiflti. 5 yafl›ndayken caesar unvan›yla onur-land›r›lm›fl (M.S. 166), 16 yafl›ndayken de augustus unvan› verilerek babas›na or-tak imparator ilân edilmiflti (M.S. 177). Commodus ayn› y›l consul seçildi. Bir y›lsonra da Crispina ile evlendi. Commodus 3 A¤ustos 178’de babas› Marcus Aureli-us ile birlikte Tuna s›n›r›na gitti ve burada Germanlarla (Marcomanlar) savaflt›. Ba-flar› kazansalar da son darbeyi vuramadan M. Aurelius öldü (M.S. 17 Mart 180). ‹m-parator ölmeden önce, halefinin, o¤lu Commodus oldu¤unu belirtmiflti. Bu yüz-den herhangi bir kriz yaflanmadan Senatus Commodus’un imparatorlu¤unu onay-lad›. fiuras›n› unutmamak gerekir ki, uzun y›llard›r Roma imparatorlar› devlet için-de en iyiler veya güvenilir olanlar aras›ndan -evlat edinme yöntemiyle (adoptatio)-seçiliyordu; Commodus ile beraber tekrar babadan o¤ula geçen bir imparatorluksöz konusudur.

Babas›n›n ölümünden sonra tek bafl›na kalan Commodus, savafl›n uzamas›n›ngetirece¤i zararlar› ve tam bir zafer elde edilse bile bunun neye mal olaca¤›n› dü-flünerek German kabilelerden Marcomanlarla Roma lehine bir anlaflma yaparak sa-vafla son verdi ve Roma’ya döndü. Kimi Romal›ya göre anlaflma Roma’n›n prestiji-ni azaltm›flt›; anlaflma yap›lmamal› ve Germanlar kesin yenilgiye u¤rat›lmal›yd›. Yi-ne de flartlar Roma’n›n lehine oldu¤undan 22 Ekim 180’de Roma’da büyük bir za-fer alay› (triumphus) düzenlendi.

Commodus iktidar› boyunca birkaç kez suikast giriflimine maruz kald›. Bunlar›nilki k›z kardefli Lucilla taraf›ndan planlanm›flt› (M.S. 182). Plana göre Lucilla’n›n ye-¤eni Claudius Pompeianus Quintianus, giysisinin alt›na gizledi¤i b›çakla Colosse-um’un kap›s›nda bekleyecek ve Commodus’a sald›racakt›. Ancak, Commodus’unyaklaflt›¤›n› gören Quintianus, b›ça¤› he-men saplamak yerine, “Bak! Bu b›ça¤› sa-na Senatus gönderdi!” diyerek sald›rmas›, ona zaman kaybettirdi ve sald›r›n›n fark›-na varan imparatorun muhaf›zlar› onu yakalad›lar. Daha sonra Quintianus ve impa-ratorun k›z kardefli Lucilla öldürüldü. Bir süre sonra praetor praefectus’lar›ndan Tar-


rutenius Paternus da, imparatorun yak›n dostu Saoterus’un öldürülmesine kar›flma-s› nedeniyle, imparatorun emriyle di¤er Praetor Praefectus’u Tigidius Perennis tara-f›ndan öldürüldü. Bütün bu olaylar imparatorun kendisini güvende hissetmemesi-ne ve paranoyaya kap›lmas›na neden oldu. Praetor Praefectus’u Perennis’e çok gü-venen imparator onu devlet yönetiminde de söz sahibi yapt›. O güne kadar hiçbirPraetor Praefectus devlet yönetiminde bu denli güç sahibi olmam›flt›. Devlet iflleri-nin yükünü Perennis’in üzerinde olmas›, imparatorun kendisini zevk ve sefaya ver-mesine neden oldu. Hatta sarayda kendisine bir harem bile kurdu¤u söyleniyordu.

Bu arada Britannia’dan yola ç›kan 1500 kiflilik bir Roma elçi heyeti Roma’ya ge-lerek, Perennis’in kendi çocuklar›ndan birini tahta geçirmeyi planlad›¤› ve Peren-nis’in kendisi için de bir tehlike oluflturmaya bafllad›¤› haberini imparatora ulaflt›r-d›lar. Bu habere inanan Commodus, Perennis ve çocuklar›n›n öldürülmesini em-retti. ‹mparator, Praetor Praefectus’u Cleandrus’u getirerek devlet ifllerinin idaresi-ni de ona verdi (M.S. 186). Ancak Cleandrus da, t›pk› Perennis gibi “kraldan çokkralc›” bir tutum içine girerek devlet idaresinde bafl›na buyruk davranmaya baflla-d›. Devlet memuriyetlikleri ve hatta askeri komutanl›klar para karfl›l›¤›nda verilme-ye baflland›; devlet içinde rüflvet çark› dönüyordu. Bu arada Commodus’a bir sui-kast plan› daha yap›ld›. Gallia’dan Maternus adl› biri Roma’daki bir festival s›ras›n-da Commodus’u öldürecekti. Fakat suikast plan› fark edildi ve festival öncesi Ma-ternus öldürüldü (M.S. Mart 187).

Roma halk›nda Cleandrus’a karfl› da bir hoflnutsuzluk bafl göstermeye bafllam›fl-t›. M.S. 190’da Roma’da, bafllang›c› epey önceye giden bir k›tl›k söz konusuydu.Özellikle bu¤day k›tl›¤› had safhadayd›. Cleandrus’un mevcut bu¤day› sat›n alarak


Resim 7.5

‹mparatorseçiminde etkin roloynayan PraetorMuhaf›zlar›n›gösteren birkabartma.Restorasyonla eksikk›s›mlartamamlanm›flt›r.Louvre Müzesi’nde.

Kaynak: Penrose(2005), s. 181.

suni bir k›tl›k yaratt›¤› söylentisi vard›. Ve halk Circus Maximus’ta toplanarak bü-yük bir protesto gösterisine kat›ld›. Öfkeli kalabal›k o s›rada Roma’n›n birkaç kilo-metre uza¤›nda bulunan Commodus’a giderek Cleandrus’un öldürülmesini istedi.Krizin büyüyece¤ini ve kendi hayat›n›n da tehlikede oldu¤unu hisseden impara-tor, Cleandrus’u öldürttü. Halk, Cleandrus’un bafl›n› keserek caddelerde dolaflt›rd›.

Commodus son y›llar›nda psikolojik bir de¤iflim içindeydi. Kendisini Herkül(Lat. Hercules, Yun. Herakles) ile özdefllefltiriyor, hatta bazen bafl›nda aslan bafl›postu bafll›k ve elinde sopas›yla t›pk› Herkül gibi dolafl›yordu. Bast›rd›¤› sikkeler-de de bu gözlenmektedir. Öyle ileri gidiyordu ki, y›l›n aylar›n›n adlar›n› bile ken-di unvanlar›n› vererek de¤ifltirmiflti. Örne¤in, A¤ustos, Commodus; Eylül, Herculesgibi. Ç›kan bir yang›n sonras› imâr faaliyetlerine giriflilen Roma’n›n ad›n›n resmenColonia Commodiana olarak de¤ifltirilmesi (M.S. 190) ise Commodus’un megalo-manisinin ne denli had safhada oldu¤unun göstergesidir. Nitekim imparator M.S.192 y›l› sonlar›nda Kas›m festivalinde yine Herkül k›yafetiyle gladyatör oyunlar›nakat›ld›, yüksekçe bir yerden vahfli hayvanlar› hedefleyen at›fllar yapt›; bazen arena-ya inerek kaplan, fil, su ayg›r› gibi vahfli ya da baz› evcil hayvanlar› öldürdü; tah-ta kalkan ve k›l›çla bir gladyatör gibi dövüfltü. Öldürdü¤ü bir devekuflunu göstere-rek senatörleri de bu flekilde öldürebilece¤ini ima etti.

‹mparatorun bu durumu çevresindeki herkesi endiflelendiriyordu; hiç kimsehayat›n› güvende hissetmiyordu. ‹flte böyle bir ortamda, imparatora yak›n üç isim(Praetor Praefectus’u Quintus Aemilius Laetus, saraydaki bafl mabeyinci Electus veimparatorun gözdelerinden Marcia) ona karfl› bir suikast plan› haz›rlad›lar. ‹mpa-rator 1 Ocak günü gladyatör olarak bir gösteri yapmay› planlad›¤›ndan geceyigladyatör okulu olarak hizmet veren Colosseum yak›n›ndaki Vectilianus Villas›’ndageçirmek istedi. M.S. 31 Aral›k 192 gecesi Marcia, gizlice Commodus’un yeme¤inezehir koyarak onu zehirledi. Yemek sonras› kendini iyi hissetmeyen imparatorodas›na giderek yata¤›na uzand›; ancak kusarak kendini toparlamaya çal›flt›. Zehi-rin etkisinin öldürücü olmayaca¤› endiflesine kap›lan suikastçiler, genç atlet Nar-cissus’u göndererek Commodus’u bo¤durdular (M.S. 31 Aral›k 192). Senatus vehalk Commodus’un an›s›n› lanetledi; heykelleri k›r›ld›, ad› yaz›tlardan silindi. Sony›llar›nda zalim ve megaloman bir ruh hali sergileyen imparatorun cesedi sonra-dan Hadrianus Mausoleumu’na gömüldü. Ölümüyle Antoninuslar sülalesinin ikti-dar› da sona ermifl oldu. Commodus’un öldürülmesiyle ‹mparatorluk yeni bir kriz-le karfl› karfl›ya kalm›flt›. M.S. 193 y›l›ndan bafllayarak birkaç y›l içinde hanedanüyesi olmayan Pertinax, Iulianus, Pescennius Niger ve Clodius Albinus askerlerindeste¤iyle ‹mparator ilan edildiler. Ancak sonunda Septimius Severus taht›n tekhâkimi oldu.

SEVERUS HANEDANI

Septimius Severus (M.S. 193-211)Septimius Severus M.S. 11 Nisan 145’te Kuzey Afrika’daki Lepcis Magna’da (bu-günkü Libya sahilinde Lebda) dünyaya gelmiflti. ‹lk kez yirmili yafllar›n›n bafl›ndaconsul olan Severus, daha sonraki y›llarda da birkaç kez consul’lük yapt›; çeflitli as-keri görevlerde bulundu. Gallia Lugdunensis valisi oldu¤u dönemde (M.S. 185-187) Syria’daki Emesa’da bir yüksek din görevlisinin k›z› olan Iulia Domna ile ev-lendi. Çiftin Antoninus (Caracalla) ve Geta adlar›nda iki o¤lu oldu. Iulia Domna se-yahatlerinde efline refakat ediyor, Severus da onu çeflitli unvanlarla onurland›r›yor-du. Domna’n›n tafl›d›¤› unvanlardan biri de Mater Castrorum (Ordugâhlar›n Ana-


s›) idi. ‹ki kardefl aras›ndaki husumet, Caracalla’n›n kardefli Geta’y› annesi Dom-na’n›n kollar›nda öldürmesiyle sonuçlanacakt›r.

Severus, Pertinax zaman›nda Yukar› Pannonia valisi olarak görev yap›yordu.Nitekim Pertinax’›n öldürüldü¤ü haberi kendisine ulaflt›¤›nda Pannonia’daki asker-ler kendisini imparator olarak selamlad›lar. Fakat ayn› s›rada do¤udaki lejyonlar daPescennius Niger’i imparator ilân etmifllerdi. Severus, lejyonlar› arkas›na alarakkendi pozisyonunu sa¤lamlaflt›rd›. Bu arada Pertinax’›n öldürülmesinin ard›ndanortaya ç›kan ve imparator ilân edilen Didius Iulianus k›sa sürede halk›n ve asker-lerin deste¤ini kaybetti ve Senatus taraf›ndan ölüme mahkûm edildi¤i aç›kland›.M.S. 1 Haziran 193’te de öldürüldü. Iulianus yaklafl›k iki ay Roma taht›nda kalm›floldu. Septimius Severus herhangi bir karfl› koymayla karfl›laflmadan M.S. 193 y›l›Nisan ay›nda Roma’ya geldi ve kendisine Senatus taraf›ndan imparatorluk yetkile-ri verildi. Severus’un ilk ifli Pertinax’› öldürenlerden intikam almaya söz vermek ol-du, hatta Pertinax ad›n› da bir unvan gibi tafl›maya bafllad›. Art›k Septimius Seve-rus’un alt etmesi gereken iki rakibi vard›: Britannia valisi Clodius Albinus ve Syria’daaskerler taraf›ndan imparator ilân edilmifl olan Syria valisi Pescennius Niger.

Severus, Albinus’a caesar unvan› vererek onu yan›na çekmifl, en az›ndan birsüre için Albinus tehdit olmaktan ç›km›flt›. Bu yüzden öncelikle Pescennius Nigertehdidinin ortadan kald›r›lmas› gerekiyordu. Niger, do¤uda kendisini emniyete al-d›ktan sonra, Bo¤az’da stratejik bir noktada yer alan Byzantion’u ele geçirmek içinyola koyuldu. Kendisi henüz Byzantion’a ulaflmadan, Niger taraftar› bir ordu Byzan-tion’u iflgal etti. Bu kötü haber imparatora ulaflt›¤›nda Severus Roma’dan ayr›larakbölgeye geldi ve biri Kyzikos (Erdek) yak›n›nda di¤eri Nikaia’da (‹znik) olmaküzere iki yerde Niger’in ordusunu yenilgiye u¤ratt› (M.S. 193 sonu); Niger, tekrarDo¤u’ya çekilmek zorunda kald›. Severus ordusuyla onu takip etti. M.S. 194 baha-r›nda Issos yak›n›nda yap›lan savaflta, Severus, Niger’in ordusu karfl›s›nda kesin birzafer kazand›; kaçan Niger bir süre sonra yakalanarak öldürüldü. Niger’in taraf›n›tutan Do¤u’daki kentler ve Parthlar cezaland›r›ld›. Bu arada Byzantion’da hâlâ Ni-ger taraftar› bir ordu vard›; ancak çok geçmeden Severus, Byzantion’un kendineba¤l› ordu taraf›ndan ele geçirildi¤ini ö¤rendi. Byzantion cezaland›r›ld›, kent tah-rip edildi, köy statüsüne getirilerek Perinthos’a ba¤land›. Ancak daha sonra impa-rator olacak olan Severus’un o¤lu Caracalla Byzantion’un yeniden imâr› için çal›-flacak ve kenti eski statüsüne getirecekti.

Septimius Severus’un, Byzantion kentini yak›p y›karak cezaland›rmas›n›n sebebi neydi?

Niger’in ortadan kalkmas›yla Severus’un yegâne ciddi rakibi olarak Britanniavalisi Clodius Albinus kald›. Yukar›da de¤indi¤imiz gibi, Severus, Albinus’a caesarunvan› vererek onun muhalefetini etkisiz hale getirmiflti. Böylelikle Niger’e karfl›daha rahat mücadele etme imkân› bulmufltu; aksi halde gücü iki cepheye bölün-müfl olacakt›. Severus, Clodius Albinus’un gücünü ve kudretini bilmesine ra¤menRoma imparatorlu¤una adayl›¤› konusunda ona flans vermek istemiyordu; üsteliktaht›n vârisi olabilecek Caracalla ve Geta adlar›nda iki de o¤lu vard›. Dolay›s›ylataht için yat›r›m›n› çocuklar›na yapmas› kadar do¤al bir düflünce olamazd›. Bun-dan böyle askerleri taraf›ndan imparator ilân edilen Clodius Albinus M.S. 196 y›l›n-da büyük bir orduyla Britannia’dan Gallia’ya (Galya) geldi ve Lugdunum (bugün-kü Lyon) kentinde karargâh›n› kurdu. Amac›, Roma’ya girerek Senatus’a impara-torlu¤unu onaylatmakt›. Severus ise o s›rada Roma’da di¤er devlet iflleriyle meflguloluyordu. Ancak M.S. 197 bafl›nda Roma’dan ayr›larak Albinus’un üzerine yürüdü.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

‹ki ordu Lugdunum civar›nda karfl›laflt› ve Severus kesin bir zafer kazand› (M.S. 19fiubat 197); Albinus ise intihar etmek zorunda kald›.

S›ra, Severus’u u¤raflt›ran Niger ve Albinus’u destekleyenlerin cezaland›r›lmas›-na gelmiflti. Severus’un düflmanlar›n› destekleyen yirmi dokuz senatör ve çok say›-da devlet adam› öldürüldü. Do¤u’da da Niger’i destekleyenler vard›, onlar›n da ce-zaland›r›lmas› gerekiyordu. Ayr›ca, Parthlar, Romal›lar›n birbirlerine düfltükleri buiç savafl› f›rsat bilerek Do¤u’daki Roma egemenli¤ini zay›flat›yorlar ve Roma karar-gâhlar›n› tehdit ediyorlard›; Mezopotamya’y› da kontrollar› alt›na alm›fllard›. Ro-ma’n›n Do¤u’daki iktidar ve prestijinin kaybolmaya bafllamas›, Severus’un Do¤u’yakarfl› bir sefer yapmas›n› zorunlu k›l›yordu. Severus M.S. 197 y›l› yaz›nda Do¤u’yahareket etti; M.S. 198 y›l› bafl›nda Parth baflkenti Ktesiphon ele geçirildi; binlercekifli öldürüldü ve esir edildi. Ertesi y›l Parthlarla bir antlaflma gerçeklefltirildi. ParthSavafl› sonras› Mezopotamya Roma eyaleti yap›ld›. Severus Do¤u seferi s›ras›ndabüyük o¤lu Caracalla’ya augustus, küçük o¤lu Geta’ya da caesar unvan› verdi(M.S. 198). Severus daha sonra Filistin ve M›s›r’a u¤rayarak Roma’ya döndü (M.S.202 yaz›).

Septimius Severus M.S. 208 y›l› bafllar›nda Britannia’da düzenlemeler yapmakve kuzey kabilelerin Britannia’ya yapt›klar› sald›r›lara son vermek üzere kar›s› veiki o¤luyla birlikte yola ç›kt›. Birtak›m baflar›lar elde ettiyse de art›k fiziksel yorgun-lu¤un yan› s›ra yafll›l›¤›n getirdi¤i zaaflar da söz konusuydu. O¤ullar› Caracalla ileGeta aras›ndaki husumet ve k›skançl›k da imparatoru endiflelendiriyor ve huzur-suz ediyordu. Nitekim, Severus, M.S. 4 fiubat 211’de 65 yafl›nda Britannia’da Ebu-racum’da (bugünkü York) öldü. ‹mparatorun cesedi yak›ld› ve külleri bir kap için-de Roma’ya getirilerek Hadrianus Mausoleumu’na konuldu.

Caracalla (M.S. 211-217) ve Geta (M.S. 211)Caracalla, Septimius Severus ile Iulia Domna’n›n iki o¤lundan büyük olan›yd› veM.S. 188’de Lugdunum’da (Lyon) dünyaya gelmiflti. Do¤du¤unda kendisine Iulia-nus Bassianus ad› verilmiflti; ancak daha sonra babas› taraf›ndan caesar unvan› ve-rilerek -Marcus Aurelius ailesiyle iliflkilendirilmesi ba¤lam›nda- ad› Marcus Aureli-us Antoninus’a çevrilmiflti (M.S. 195). Daha çok tan›nd›¤› Caracalla ad›n› ise Ro-ma’da s›k s›k giydi¤i caracallus denen bir Gal pelerininden alm›flt›. Hat›rlanaca¤›üzere neredeyse iki yüz y›l önce Roma taht›nda bulunan Caligula da o flekilde ta-n›nmas›n› çocukken giydi¤i çizmelere (caligae) borçluydu. Ancak fluras› da unu-tulmamal›d›r ki, Caracalla’n›n resmi ad› Marcus Aurelius Antoninus idi; bu neden-le yaz›flmalarda, yaz›tlarda ve sikkelerde bu flekilde an›l›r.

Septimius Severus iki o¤lunu da halefi ola-rak haz›rlam›flt›. Parth savafl›ndan sonra Ca-racalla’ya augustus unvan› vererek (M.S.198), imparatorlu¤un yönetimine ortak et-miflti. Severus daha sonra Geta’ya da augus-tus unvan› vermiflti. Babalar›n›n ölümündensonra Caracalla ve Geta Roma ‹mparatorlu-¤u’nun bafl›na geçti. ‹ki imparatorun birlikteyönetimi daha önce Marcus Aurelius ve Luci-us Verus zaman›nda da olmufltu. Fakat Cara-calla tek bafl›na imparator kalmak istiyordu;bu yüzden Geta’n›n ortadan kald›r›lmas› ge-rekiyordu. Britannia seferindeyken babalar›-


Resim 7.6

‹mparatorCaracalla’n›nmermer büstü.

Kaynak: Ramage &Ramage (2008),res. 22.

n›n ölmesi üzerine Caracalla ve Geta orada daha fazla kalmak istemediler ve Ro-ma’ya döndüler. Her iki kardefl Palatinus Tepesi’ndeki saraya yerlefltiler; birbirleri-ne olan güvensizlikten yaflad›klar› mekânlar›n giriflleri ayr› tutuldu ve birbirlerinegeçifller mümkün olmayacak flekilde düzenlendi. Hatta daha da ileri gidilerek im-paratorlu¤un ikiye bölünmesi bile düflünüldü. Caracalla, Avrupa ve Kuzeybat› Af-rika’n›n idaresini, Geta’da Asya ve M›s›r’›n idaresini alacakt›. Ancak annelerinin iti-raz› üzerine bu plan sadece düflüncede kald›. Iulia Domna, çocuklar›na “impara-torlu¤u bölebilirsiniz ama annenizi bölemezsiniz”, diyerek onlar› bu düflüncelerin-den vazgeçirmiflti. Bunun üzerine Caracalla, subaylar›na kardefli Geta’y› öldürttü.Sald›r› an›nda Geta, annesinden kendisini korumas›n› istediyse de subaylar›n k›l›ç-lar›ndan kaçamad› ve annesi Iulia Domna’n›n kollar›nda öldürüldü (M.S. 212). Ca-racalla, hem praetor’lara hem de senatörlere, asl›nda Geta’n›n kendisini öldürmekistedi¤ini ve kendisini savunmak için onu öldürtmek zorunda kald›¤›n› anlatt›.Yüksek miktarda para karfl›l›¤›nda (donativum) praetor’lar›n r›zas› ve Senatus’unonay›yla olay kapat›ld›. ‹ki kardeflin ortak imparatorlu¤u sadece 10 ay sürmüfltü.Geta’y› destekleyenler de ayn› ak›bete u¤rad›; Geta’n›n an›s› lanetlendi (damnatiomemoriae), ad› yaz›tlardan ve sikkelerden kaz›narak silindi.

“An›n›n lanetlenmesi” ne demektir, Latince karfl›l›¤› nedir ve niçin böyle bir uygulamayagidilir?

Caracalla’n›n en önemli icraatlar›ndan biri M.S. 212 y›l›nda ç›kartt›¤› ve “Yurttafll›kYasas›” (Constitutio Antoniniana) olarak bilinen yasad›r. Bu yasa ile imparatorluk s›-n›trlar› içindeki tüm özgür erkek ve kad›nlara Roma yurttafl› olma imkân› verildi.

Caracalla, M.S. 213 y›l›n›n ilk aylar›nda German s›n›r›na gitti. Burada Roma’n›ndüflmanlar› olarak ilk kez zikredilen Allamanlara (Alamanni) karfl› savaflt› ve onla-r› Main Irma¤› civar›nda yenilgiye u¤ratt›; Senatus kendisine Germanicus Maximusunvan› verdi. Caracallus denen Gal pelerini giymesinden dolay› Caracalla ad›n› al-mas› da, bu savafllar s›ras›ndad›r.

M.S. 214 y›l› bahar›nda Caracalla Do¤u’ya hareket etti; Dacia (bugünkü Roman-ya) ve Trakya üzerinden Anadolu’ya geldi. Troia ve Pergamon’u (Bergama) ziya-ret etti; k›fl› Nikomedeia’da geçirdi. M.S. 215 y›l› bahar›nda Parthlar›n ülkesine do¤-ru yola ç›kt›; amac› Parthlar› kesin yenilgiye u¤ratmakt›. Önce Antiokheia’ya geldi(M.S. 215 May›s), oradan Aleksandreia’ya geçti. Burada binlerce kifli -provakosyo-nun nedeni aç›k olmasa da- imparatorun öfkesine kurban gitti; Alekasandreia kat-liam› uzun süre belleklerden silinmedi. M.S. 216 y›l›nda Parth seferi bafllad›; Parthkentleri ele geçirilerek yak›l›p y›k›ld›. K›fl›n yaklaflmas› üzerine Caracalla, Edes-sa’ya (Urfa) çekildi ve burada bir taraftan kendini e¤lenceye verirken öte taraftanda ertesi y›l ç›kaca¤› Parth seferinin planlar›n› yapt›. M.S. 217 y›l› bahar›nda Karr-hai’daki (Harran) Ay Tanr›s› Men’in Tap›na¤›’n› ziyaret için yola ç›kan imparator,yolda, Praetor Praefectus’u Marcus Opellius Macrinus’un k›flk›rtmas›yla Martialisadl› bir praetor muhaf›z› taraf›ndan öldürüldü (M.S. 8 Nisan 217).

Caracalla’n›n öldürülmesinden sonra Roma taht›na Severus Hanedan› üyesi ol-mayan Macrinus geçmifl ve o¤lu Diadumenianus’a da imparatorluk yönetimine or-tak etmiflti. Ancak her ikisi de muhalifleri taraf›ndan öldürüldüler.

Elagabalus (M.S. 218-222)Gerçek ad› Varius Avitus Bassianus olan Elagabalus, M.S. 204 y›l›nda Syria’dakiEmesa’da do¤mufltu. Iulia Domna’n›n k›zkardefli Iulia Maesa’n›n k›z› Iulia Soaemi-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

as’›n o¤luydu. Yani Iulia Maesa’n›n torunu oluyordu. ‹mparator Macrinus’un taht-tan indirilmesi sürecinde, henüz 14 yafl›ndayken, Emesa yak›n›ndakiRaphanaia’daki III. Gallica lejyonu karargâh›nda askerler taraf›ndan Marcus Aure-lius Antoninus ad›yla imparator ilân edildi (16 May›s 218). Bu yeni ismi Caracal-la’dan al›yordu; Caracalla’n›n da resmi ad› bu flekildeydi. Caracalla’n›n o¤lu oldu-¤u söylentisi yay›lm›fl (daha do¤rusu kasten yayd›r›lm›fl) oldu¤undan kendisini birflekilde ona ba¤lamak istiyordu. Ününü ve Elagabalus ad›n› ise Emesa’daki GüneflTanr›s› El-Gabal’›n rahibi olmas›na borçluydu.

Böylece, Macrinus ve Diadumenianus’un öldürülmelerinden sonra imparator ilânedilen Elagabalus, hemen Roma’ya gitmedi, birkaç ay Do¤u’da kald›. Daha sonra an-nesi Iulia Soaemias ve anneannesi Iulia Maesa ile birlikte Roma’ya do¤ru yola ç›kt›.K›fl› Nikomedeia’da (‹zmit) geçirdiler; M.S. 219 sonbahar›nda da Roma’ya vard›lar.Elagabalus, Macrinus taraftarlar›na karfl› ac›mas›zca davrand›; kimilerini öldürdü; ki-milerini görevlerinden uzaklaflt›rd›. ‹mparatordan dolay› Günefl Tanr›s› kültü Ro-ma’da da kabul gördü. Emesa’daki kutsal siyah tafl› (lapis niger) da Roma’ya getirdi.

Ancak imparatorun kad›ns› ve eflcinsel davran›fllar› halk taraf›ndan hofl karfl›-lanm›yordu. Hakk›nda bir sürü ahlaks›z öyküler anlat›lmaya bafllanm›flt›. IuliaMaesa, bu hoflnutsuzlu¤u k›rmak, rejimin ve hanedan iktidar›n›n sürdürülmesi içinElagabalus’a o s›ralar 13 yafl›nda olan kuzeni Bassianus Alexianus’u (sonradan Se-verus Alexander ad›yla tan›nacakt›) halefi olarak ilân ettirmekte baflar›l› oldu. An-cak, Elagabalus ve Severus Alexander birbirini hiç sevmedi; aralar›ndaki husumeteksik olmad›. Ancak askerler ve halk Alexander’i daha çok seviyordu. Bunu farkeden Elagabalus, kuzeni Severus Alexander’i öldürtmek için f›rsat kolluyordu. Fa-kat Alexander’in annesi Iulia Mamaea ve anneannesi Iulia Maesa, çocuk yafltakiAlexander’i korumak için Elagabalus’tan önce davrand›lar ve Elagabalus Roma’da-ki praetor’lar›n karargâh›nda askerler taraf›ndan öldürüldü (M.S. 11 Mart 222). An-nesi de ayn› ak›bete u¤rad›. Her ikisinin de bafllar› kesilerek, Roma caddelerindesürüklenerek teflhir edildiler; imparatorun cesedi Tiber Nehri’ne at›ld›.

Severus Alexander (M.S. 222-235)Severus Alexander M.S. 1 Ekim 208’de Phoenicia’da (Fenike) do¤du, o zaman ken-disine Bassianus Alexianus ad› verilmiflti. Çocuklu¤u Syria’da geçen Alexianus,Emasa’da Günefl Tanr›s› rahibiydi. Iulia Maesa’n›n arzusu üzerine Elagabalus, o s›-ralar 13 yafl›nda olan kuzeni Alexianus’u vârisi ilân etmiflti. Bir süre sonra Alexia-nus, Marcus Aurelius Alexander ad›n› ald› (M.S. 221). Ancak Elagabalus ile Alexan-der aras›nda bir husumet vard›; Elagabalus kuzenini öldürmeyi planl›yordu. Ancakplan tersine döndü ve Elagabalus, Alexander taraf›n› tutan praetor’lar taraf›ndan öl-dürüldü (M.S. 11 Mart 222). Severus Alexander hiçbir karfl› koymayla karfl›laflma-dan Senatus taraf›ndan imparator olarak ilân edildi. Kuflkusuz S. Alexander henüz14 yafl›nda oldu¤undan devlet idaresi esas olarak annesi Iulia Mamaea ile 16 kifli-lik bir Dan›flma Meclisi’nin elindeydi. Mamaea’n›n sa¤ kolu Domitius Ulpianus idi.Praetor muhaf›zlar›n›n komutan› olan bu kifli as›l iki praetor praefectus’unun daüstünde bir pozisyondayd›. Bir süre sonra praetor praefectus’lar›n›n beklenmedikölümünden sorumlu tutularak praetor muhaf›zlar› taraf›ndan öldürüldü. S. Alexan-der zaman›nda Roma’da imâr ve bay›nd›rl›k faaliyetlerine h›z verildi; ayr›ca Elaga-balus’un Emesa’dan Roma’ya getirdi¤i kutsal siyah tafl› (lapis niger) tekrar Ema-sa’ya götürdü.

Do¤u’da Ardaflir, Parth sülalesi kral› V. Artabanus’u yenerek ayn› topraklardaSasani Hanedan›’n›n egemenli¤ini bafllatm›flt› (M.S. 226 / 227). Ardaflir, Roma’n›n


Do¤u’daki topraklar›na da sald›rarak Roma için bir tehdit oluflturuyordu. Bununüzerine Severus Alexander, annesi ile birlikte bu duruma müdahale için Do¤u’yahareket etti (M.S. 231 bahar›); k›fl› Antiokheia’da (Antakya) geçirdiler. Romal›lar,Sasaniler karfl›s›nda üstün geldiler ve Ardaflir’in ald›¤› topraklar› geri ald›lar (M.S.232). S. Alexander ve annesi, ertesi y›l Roma’ya döndü. Alexander Roma’ya dönerdönmez bu kez Germanlar›n Roma topraklar›na sald›rd›klar› haberini ald›. SeverusAlexander, yine annesiyle birlikte Germanlara karfl› sefere ç›kt› (M.S. 234). Ancak,Alexander ve annesi Mamaea’n›n Germanlara karfl› çekingen bir tav›r izlemesi, pa-ra karfl›l›¤›nda bar›fl yapmak istemesi ve Romal› askerler nezdinde güven kaybet-meleri nedeniyle, askerler yeni bir imparator aray›fl›na girdiler ve Trakyal› bir as-ker olan Maximinus’u imparator ilân ettiler. Daha sonra Vicus Britannicus’ta (Ma-inz) bulunan S. Alexander ile annesini öldürdüler (M.S. 25 Mart 235). Severus Ale-xander’in öldürülmesiyle Severuslar sülalesi de son buldu.



Roma ‹mparatorlu¤u’nun büyüme ve güçlenmedönemini tart›flmaM.S. 1. yüzy›l›n sonundan Severus Hanedan› so-nuna kadar olan yaklafl›k 100 y›ll›k dönem, Ro-ma ‹mparatorlu¤u’nda önemli geliflmelere sahneoldu. Flavius Hanedan›’ndan sonraki birkaç im-parator, evlat edinme yöntemiyle belirlendi. Ör-ne¤in Nerva Traianus’u, Traianus Hadrianus’u,Hadrianus da Antoninus Pius’u evlat edinerekonlar›n imparator olmalar›n› sa¤lad›.Nerva, hanedana mensup olmayan bir impara-tordu. Yoksullar›n ve çocuklar›n korunmas›nayönelik önlemler ald›; Yahudilerden al›nan ver-giyi kald›rd›; halka bu¤day da¤›t›m›na kolayl›kgetirdi; köprüleri ve su kemerlerini tamir ettirdi;‹talya dahilinde görev seyahati yapan memurla-r›n yol masraflar›n› devlet üzerine ald›. Nerva’n›n Traianus’u evlat edinerek kendisindensonra taht›n vârisi yapmas› Principatus Dönemisiyasal tarihinde adeta bir dönüm noktas›yd›.Traianus iktidar› s›ras›nda askeri baflar›lara da im-za att›. Kabaca bugünkü Romanya s›n›rlar›n› kap-sayan Dacia’ya iki kez sefer yapt›. Daclar önceRoma’ya ba¤l› vasal bir krall›k statüsüne getirildi-ler; daha sonra da Dacia Roma eyaleti yap›ld›. Ar-menia ve Mezopotamya’n›n eyalet statüsünde or-ganize edilmeleri de Traianus zaman›na rastla-maktad›r. Parthlara karfl› baflar›l› bir mücadele ve-rildi. Ç›kan Yahudi isyan› bast›r›ld›.

‹mparator Hadrianus’un imparatorlu¤a hâkimolabilmek için uygulad›¤› politikay› aç›klamaTraianus’un ölümünden sonra evlat edindi¤i Had-rianus Roma taht›na ç›kt›. Hadrianus önceki Ro-ma imparatorlar›n›n hiç yapmad›¤› bir fleyi yapt›;iki büyük seyahat program›yla M.S. 121-133 y›lla-r› aras›nda imparatorlu¤u bafltan bafla dolaflt›.Amaç imparatorlu¤u daha yak›ndan tan›mak vesorunlarla yak›ndan ilgilenmekti. ‹ktidar› s›ras›n-da ç›kan Yahudi isyan› kanl› bir flekilde bast›r›ld›.

Antoninus ve Severus hanedanlar›n›n Roma ‹m-paratorlu¤u’ndaki icraatlar›n› aç›klama‹mparator Hadrianus’un Antoninus’u evlat edin-mesiyle, ondan sonra tahta kimin ç›kaca¤› belli ol-mufltu. Böylece, Antoninus Pius ile birlikte Antoni-nus Hanedan›’n›n iktidar› bafllam›fl oldu. Antoni-nus Pius, iktidar› s›ras›nda imparatorlu¤u Roma’danyönetmeyi tercih etti; Hadrianus gibi seyahatlereç›kmad›. Zaman›nda ufak çapl› çarp›flmalar ve is-yanlar eksik olmad›. Fakat yine de Antoninus dö-

neminin bir bar›fl dönemi oldu¤u söylenebilir. Augustus’tan bu yana ilk kez Roma ‹mparatorlu-¤u’nun yönetimi iki kifli aras›nda paylaflt›r›ld› veMarcus Aurelius ile manevi kardefli Lucius Verusimparatorlu¤u birlikte yönettiler. Ortak impara-torlar›n karfl› karfl›ya geldikleri ilk büyük savaflParth Savafl› oldu. Parthlara karfl› zafer kazan›lsada ard›ndan ç›kan veba salg›n› nedeniyle çok sa-y›da Romal› öldü. Marcus Aurelius, Lucius Ve-rus’un ölümünden sonra, Germanlarla savaflt›. Commodus, German kabilelerden MarcomanlarlaRoma lehine bir anlaflma yaparak savafla son ver-di. Kendisine karfl› yap›lan suikastleri zaman›ndaönledi ve suikastçileri öldürttü. Commodus sony›llar›ndaki ruhsal dengesizlik nedeniyle kendiniefsanevi kahraman Herkül ile özdefllefltiriyordu.M.S. 193 y›l› y›l›nda Roma taht›na ç›kan Septimi-us Severus, Afrika’da do¤mufltu. Onunla birlikteSeverus Hanedan› bafllad›. ‹ktidar› s›ras›nda Ro-ma taht›na göz diken iki ciddi rakibi vard›: Clo-dius Albinus ve Pescennius Niger. Severus, önceNigeri yenilgiye u¤ratt› ve öldürdü. Niger’in tara-f›n› tutan kentleri (örne¤in Byzantion’u) yak›py›karak cezaland›rd›. Daha sonra Clodius Albi-nus üzerine yürüyen Severus, onu da yenilgiyeu¤ratarak taht›n tek hâkimi oldu. Hanedan›n di¤er üyeleri olan Caracalla ve Geta,Septimius Severus ile Iulia Domna’n›n çocukla-r›yd›. Babalar›n›n ölümünden sonra Caracalla veGeta Roma ‹mparatorlu¤u’nun bafl›na geçti. An-cak tek bafl›na imparator olmak istiyen Caracalla,bir süre sonra kardefli Geta’y› öldürttü. Caracal-la’n›n en önemli askeri faaliyeti, Parthlara karfl›yapt›¤› seferi (M.S. 216); en önemli siyasi icraat›ise “Yurttafll›k Yasas›”d›r.Severus Hanedan› üyesi olan Elagabalus, ününüve ad›n› Emesa’daki Günefl Tanr›s› El-Gabal’›nrahibi olmas›na borçluydu. ‹mparatorun ilgisin-den dolay› Günefl Tanr›s› kültü Roma’da da ka-bul gördü. Hatta, Emesa’daki kutsal siyah tafl›(lapis niger) da Roma’ya getirdi. Ancak, tutars›zve ahlaks›z davran›fllar› nedeniyle halk›n tepkisi-ni çekti; sonunda askerler taraf›ndan öldürüldü.Severus Alexander, Elagabalus’un Emesa’dan Ro-ma’ya getirdi¤i kutsal siyah tafl› (lapis niger) tek-rar Emasa’ya götürdü. Alexander, Sasaniler’e kar-fl› baflar›l› bir sefer yapt›. ‹ki y›l sonra da German-lara karfl› sefere ç›kt›; ancak Germanlara karfl› iz-ledi¤i baflar›s›z politika nedeniyle askerler Maxi-minus’u imparator ilân ettiler ve Alexander’i öl-dürdüler; böylece Severus Hanedan› son buldu.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Daclara karfl› mücadelede baflar›l› olan ve bu bafla-r›s› an›s›na Roma’daki Forum’da üzeri Romal›lar›n Dac-lar› yenilgiye u¤ratmalar›n› betimleyen kabartmalarlasüslü bir an›t-sütun dikilen Roma imparatoru afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. Hadrianusb. Severus Alexanderc. Elagabalus d. Getae. Traianus

2. Elagabalus’un Emesa’dan Roma’ya getirdi¤i kutsalsiyah tafl› (lapis niger) tekrar Emasa’ya götüren Romaimparatoru afla¤›dakilerden hangisidir?


3. ‹mparator olmadan önce Günefl Tanr›s› rahibi ola-rak görev yapan Roma imparatorunun ad› nedir?


4. Ç›kartt›¤› “Yurttafll›k Yasas›” ile imparatorluk s›n›rla-r› içindeki tüm özgür erkek ve kad›nlara Roma yurttafl›olma imkân› veren imparator afla¤›dakilerden hangisi-dir?

a. Caracallab. Severus Alexanderc. Hadrianus d. Getae. Traianus

5. Rakibi Pesennius Niger’i yenilgiye u¤ratt›ktan sonraonun taraf›n› tutan Byzantion’u yak›p y›karak cezalan-d›ran Roma imparatoru afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Caracallab. Severus Alexanderc. Hadrianus d. Septimius Severuse. Commodus

6. Ayn› iktidar döneminde Roma taht›n› paylaflan ikiRoma imparatoru afla¤›dakilerden hangileridir?

a. Nerva-Traianusb. Traianus-Hadrianusc. Marcus Aurelius-Lucius Verusd. Septimius Severus-Commoduse. Hadrianus-Antoninus Pius

7. ‹mparatorlu¤u yak›ndan tan›mak ve sorunlarla ya-k›ndan ilgilenmek amac›yla imparatorluk dahilinde se-yahat eden Roma imparatoru afla¤›dakilerden hangisi-dir?

a. Nervab. Traianusc. Marcus Aureliusd. Septimius Severuse. Hadrianus

8. Roma ‹mparatoru Commodus’un, içinde bulundu¤uruhsal dengesizlik nedeniyle kendisini özdefllefltirdi¤iefsanevi kahraman afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Apollob. Iuppiterc. Hektord. Marse. Herkül

9. Antik Ça¤’da; Nerva, Traianus, Hadrianus, Antoni-nus Pius ve Marcus Aurelius nas›l an›l›rd›?

a. “Evlatl›k ‹mparatorlar”b. “Filozof ‹mparatorlar”c. “Adil ‹mparatorlar”d. “Zalim ‹mparatorlar”e. “‹yi ‹mparatorlar”

10. Afla¤›dakilerden hangisi Nerva’n›n icraatlar›ndan bi-ri de¤ildir?

a. Yurttafll›k Yasas›n› (Constitutio Antoniniana) ç›-kartmas›

b. Yoksullar›n (ve özellikle çocuklar›n) korunmas›-na yönelik önlemler almas›

c. ‹talya dahilinde göreve giden memurlar›n yolmasraflar›n› karfl›lamak zorunda olan yerel ida-relerin bu zorunluluktan muaf tutulmas›

d. Yahudilerden al›nan vergiyi kald›rmas›e. Halka bu¤day da¤›t›m›na kolayl›k getirmesi



“Kad›nlar Hanedan›”

Roma siyasi tarihinde kad›nlar çok kez etkin rol oyna-m›fllard›r. Ancak, hiçbiri, kökenleri Syria’ya dayanan veSeverus Hanedan›’ndan olan dört kad›n kadar h›rsl› ol-mad›. Bu dört kad›n, Iulia Domna, k›zkardefli Iulia Mae-sa ve onun iki k›z› Iulia Mamaea ile Iulia Soaemias idi.Syria do¤umlu olan Iulia Domna Roma’ya gelip o s›ra-lar Gallia Lugdunensis valisi olan Septimius Severus ileevlenmiflti. Bu evlilikten Antoninus (Caracalla) ve Getaadlar›nda iki çocuklar› dünyaya geldi. Kocas› SeptimiusSeverus’un M.S. 211’deki ölümünden sonra tahta geçenCaracalla üzerinde de çok etkili oldu; pek çok karar›n-da onu yönlendirdi. Yine de kardefli Geta’y› kendi kol-lar›nda öldürtmesine mani olamad›. Tüm yaz›flmalarelinden geçti¤i için, imparatorluk dahilinde olup biten-den haberdard›. Caracalla’n›n Do¤u seferi s›ras›nda,M.S. 217’de, öldürülmesi üzerine üzüntüsünden kendi-ni aç b›rakarak ölüme terk etti. Caracalla’n›n yerine Ro-ma taht›na geçen Macrinus, Iulia Domna’n›n k›z karde-fli Iulia Maesa’y› ortadan kald›rmamakla hata etti. Mae-sa, ablas›n›n ölümünden sonra Syria’ya çekilmifl ve ora-da Macrinus’u tahttan indirip torununu yani büyük k›z›Iulia Soaemias’un o¤lu Elagabalus’u tahta geçirme pla-n› yapmaya bafllam›flt›. Nitekim bunda da baflar›l› oldu.Ancak, yeni ‹mparator Elagabalus’un afl›r› zevk düflkü-nü olmas›, zalimli¤i ve kötü imaj›, onu, di¤er torununayani küçük k›z› Iulia Mamaea’n›n o¤lu Severus Alexan-der’a yaklaflt›rd›. M.S. 222’de Elagabalus ve annesi So-aemias öldürüldü. Severus Alexander tahta geçtikten

birkaç y›l sonra Maesa da öldü. Severus Alexander’›nannesi Iulia Mamaea ise o¤lunun imparatorlu¤u yöneti-minde önemli rol üstlendi. Bu rol öylesine afl›r›ya kaç-maya bafllam›flt› ki, muhalifleri taraf›ndan o¤luyla bir-likte M.S. 235 y›l› Mart ay›nda öldürüldü. Severuslar im-paratorlar›n›n arka plan›ndaki “kad›nlar hanedan›” böy-lece noktaland›.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Traianus” konusunu yeni-

den gözden geçiriniz.2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Severus Alexander” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz.3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elagabalus” konusunu ye-

niden gözden geçiriniz.4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Caracalla” konusunu yeni-

den gözden geçiriniz.5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Septimius Severus” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz.6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marcus Aurelius ve Lucius

Verus” konusunu yeniden gözden geçiriniz.7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hadrianus” konusunu yeni-

den gözden geçiriniz.8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Commodus” konusunu ye-

niden gözden geçiriniz.9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nerva” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nerva” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.

Okuma Parças›

Resim 7.7 Septimius Severus’un efli, Caracalla ve Geta’n›nannesi Iulia Domna’n›n mermer büstü.

Kaynak: Harris (2003), s. 96.


S›ra Sizde 1

Roma siyasi yap›s› içinde; hanedan üyesi olanlar›n Ro-ma taht›na geçece¤i önceden biliniyordu. Ancak Nervaile bu uygulama de¤iflmifltir. Çocu¤u olmayan Nerva,Traianus’u evlat edinerek kendisinden sonra Roma tah-t›na kimin geçece¤ini belirleyen ilk imparator olmufltur.

S›ra Sizde 2

Senatus (Senato) taraf›ndan Antoninus’a verilen “Pius”lâkab› “dindar”, “sayg›l›”, “kadirflinas” anlamla›n› tafl›-maktad›r.

S›ra Sizde 3

Byzantion’un Septimius Severus taraf›ndan yak›l›p y›k›-larak cezaland›r›lmas›n›n nedeni; Severus’un, Syria’daaskerler taraf›ndan imparator ilân edilmifl olan Syria va-lisi Pescennius Niger ile olan savafl›nda Byzantionlula-r›n Niger’in taraf›n› tutmalar›d›r.

S›ra Sizde 4

“An›n›n lanetlenmesi” ifadesinin Latince karfl›l›¤› dam-

natio memoriae’dir. Genellikle Roma taht›na yeni ge-çen imparatorun önceki imparatorla veya devletin ilerigelen bir memuruyla aras›nda bir husumet varsa veyasöz konusu kiflilerin tutum ve davran›fllar›n›n devlet içinolumsuz bir imaj yaratt›¤› düflünülüyorsa, Senato kara-r›yla, söz konusu imparator veya devletin ileri gelenmemurunun an›s› lanetlenirdi. Bu karar, söz konusu ki-flinin ad›n›n veya resminin kaz›narak silinmesi veya büs-tünün k›r›larak yok edilmesiyle uygulan›rd›.


Cornell, T. Ve Matthews, J. (1988), Roma Dünyas› (çev.fi. Karadeniz), ‹letiflim Atlasl› Büyük Uygarl›klar An-siklopedisi, ‹stanbul.

Garnsey, P., Rathbone, D., Bowman, A.K. (ed.), (2000),Cambridge Ancient History Vol. XI. The High Empi-

re AD 70-192, Cambridge.Glay, M.Le, Voisin J.-L., Bohec, Y. Le (1995), Histoire

romaine, PUF, Paris.Goodman, M. (2005), The Roman World 44 BC-AD 180,

Routledge, Oxon, 2005.Grant, M. (1998), The Roman Emperors. A Biographical

Guide to the Rulers of Imperial Rome 31 BC - AD

476, Londra.Harris, N., History of Ancient Rome, Chancellor Press,


hatlar›, ‹stanbul.Jones, P., Sidwell, K. (ed.) (1997), The World of Rome.

An Introduction to Roman Culture, Cambridge Uni-versity Press, Cambridge.

Penrose, J. (ed.) (2008), Rome and Her Enemies, Os-prey Publishing, Oxford.

Price, S.R.F., Ritüel ve ‹ktidar. Küçük Asya’da Roma ‹m-

paratorluk Kültü (çev. T. Esin), ‹mge Kitabevi, An-kara.

Ramage, N.H.- Ramage, A.(2008), The British Museum

Concise Introduction. Ancient Rome, The BritishMuseum Press, Londra.

Roth, J. (2009), Roman Warfare, Cambridge UniversityPress, Cambridge.

Scarre, C. (1995), Chronicle of the Roman Emperors,

Thames and Hudson, Londra.Shotter, D. (2003), Rome and Its Empire, Norfolk.Stokstad, M. (1995), Art History, vol.1, New York.Tekin, O. (2008), Eski Yunan ve Roma Tarihine Girifl,



Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Roma ‹mparatorlu¤u’nun gerileyifl ve zay›flama sürecini tart›flabilecek;Dönemin siyasal koflullar› nedeniyle imparatorlar›n seçiminde askerlerin oy-nad›¤› rolün önemini aç›klayabilecek;Principatus ve Dominatus yönetimlerini karfl›laflt›rabilecek;Roma ‹mparatorlu¤u’nun ikiye ayr›lma sürecini, nedenlerini ve sonuçlar›n›tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Asker imparatorlar• Tetrarfli / Tetrarkhia• H›ristiyanl›k• Germanlar• Gothlar

• Constantinopolis• Bat› Roma• Do¤u Roma• Bizans

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NN


• ASKER‹ ANARfi‹ DÖNEM‹ VE YEN‹DÜZEN ARAYIfiI

• CONSTANTINUS HANEDANI• VALENTINIANUS HANEDANI• THEODOSIUS HANEDANI


Askeri AnarfliDönemi’ndenTheodosiusHanedan›na

ASKER‹ ANARfi‹ DÖNEM‹ VE YEN‹ DÜZEN ARAYIfiI

Maximinus Thrax (M.S. 235-238) (M.S. 238: I. Gordianus, II. Gordianus, Pupienus, Balbinus) Trakya do¤umlu olan Maximinus’un önceki imparatorlar gibi seçkin bir aile geç-mifli yoktu; ancak, askeri alanda tecrübesi vard› ve askerler aras›nda belli bir po-pülaritesi bulunmaktayd›. Severus Alexander’in öldürülmesinin ard›ndan ordu ta-raf›ndan imparator ilân edilmifl ve Senatus da imparatorlu¤unu onaylam›flt› (M.S.235 Mart / Nisan). Maximinus, Trakya bölgesinin bir yerlisi oldu¤undan Trakyal›anlam›nda “Thrax” soyad›n› alm›flt›.

Maximinus M.S. 235 yaz›nda Ren üzerindeki köprüden geçerek Germania’yagirdi; ülkedeki yerleflimler yak›l›p y›k›ld›. ‹mparator “Germanicus Maximus” unva-n›, o¤lu Maximus da “caesar” unvan› ald›. Maximinus sonraki iki y›l içinde deDaclara ve Sarmatlara karfl› savaflt›; “Dacicus” ve “Sarmaticus” unvanlar› ald›. Buarada savafllar›n Roma’ya pahal›ya mal olmas›, devlet idaresindeki kötü yönetimsonucu Maximinus’a karfl› her tarafta hoflnutsuzluklar bafllam›flt›; hatta Senatus daart›k Maximinus’un karfl›s›nda yer al›yordu. ‹flte bu s›rada Africa Eyaleti valisi 80yafl›ndaki I. Gordianus (Africanus) ile 46 yafl›ndaki o¤lu II. Gordianus’un isyanhaberi imparatora ulaflt›; ancak bir süre sonra II. Gordianus öldürüldü; I. Gordia-nus ise intihar etti. Bu geliflme üzerine Senatus derhal toplanarak Maximinus’akarfl› mücadele etmek ve Roma’y› savunmak üzere iki yeni imparator seçti: Balbi-nus ve Pupienus. I. Gordianus’un torunu 13 yafl›ndaki III. Gordianus caesar ilânedildi. Bu s›rada askerler Maximinus’un çad›r›na giderek onu ve 23 yafl›ndaki o¤-lu Maximus’u öldürdüler. Daha sonra Pupienus ve Balbinus da öldürüldü; prae-tor’lar III. Gordianus’u imparator ilân ettiler.

Askeri anarfli deyimi neyi ifade etmektedir?

III. Gordianus’tan (M.S. 238-244) Aemilianus’a (M.S. 253)III. Gordianus imparator ilân edildi¤inde henüz 13 yafl›nda bir çocuk oldu¤undandevlet idaresi Timesitheus’un elindeydi; bu kiflinin praetor praefectus’u olarakatanmas›ndan sonra (M.S. 241) etkisi daha da artt›. Gordianus, onun k›z› Tranqu-illina ile de evlendi. III. Gordianus, Gothlara ve Sasanilere karfl› baflar›l› seferler

Askeri Anarfli DönemindenTheodosius Hanedan›na

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

yapt›; Do¤u’da Roma egemenli¤i tekrar tesis edildi (M.S. 243). Ancak III. Gordia-nus, F›rat Nehri yak›n›nda askerler taraf›ndan öldürüldü (M.S. 25 fiubat 244).

III. Gordianus’un askerler taraf›ndan öldürülmesinden sonra, ordu I. Philip-pus’u imparator ilân etti (M.S. 244 fiubat / Mart). Philippus önce Sasani kral› fiapurile bar›fl antlaflmas› yapt›. Ancak koflullar Roma’y› memnun edecek nitelikte de¤il-di. Philippus, Dac kabilelerinden Carplar›n (Carpi) Tuna’y› geçerek Roma toprak-lar›na sald›rmalar› üzerine onlar› yenilgiye u¤ratt›; komutan› Decius da Gothlarakarfl› baflar› kazand›. Ancak, daha sonra Philippus ve Decius birbirlerine düfltü. Ku-zey ‹talya’daki Verona’da yap›lan savafl› (M.S. 249 sonbahar›) Decius kazand›, Phi-lippus öldürüldü.

Decius, Verona’da I. Philippus’u yenilgiye u¤ratt›ktan sonra Roma’ya geldi(M.S. 249 Ekim) ve Senatus taraf›ndan imparatorlu¤u onayland›. ‹mparator, H›ris-tiyanlara karfl› da mücadele etti; onlar› fliddetli bir flekilde cezaland›rd›. ÖnceleriGothlara karfl› baflar› kazand›ysa da Abritus mevkinde (Dobruca yak›n›nda) tuza-¤a düflürülerek öldürüldü (M.S. 251 Haziran / Temmuz). Decius, düflmanla sava-fl›rken savafl alan›nda ölen ilk imparatordu. O¤lu Herennius Etruscus da ayn› ak›-bete u¤rad›.

Traianus Decius ve Herennius Etruscus’un Gothlarla savafl›rken ölmesi üzerine,askerler Trebonianus Gallus’u imparator ilân etti. Gallus, Gothlara haraç vererekbar›fl yapt› ve Roma’ya döndü. Gallus’un iktidar› döneminde bir yandan Gothlar,öte yandan Roma’daki veba salg›n› Romal›lar› bezdirmiflken, bu kez Sasani kral› I.fiapur M.S. 252’de Do¤u’daki Roma eyaletlerine sald›rd›; Syria’ya girdi ve baflkentAntiokheia’y› ele geçirdi. Bu s›rada Gothlar Romal›larla yapt›klar› anlaflmay› boz-mufl ve tekrar Roma topraklar›na sald›rmaya bafllam›fllard›. Afla¤› Moesia valisi Ae-milianus, Gothlara karfl› baflar›l› bir mücadele gösterdi ve onlar› yendi. Bu zafer


fiekil 8.1

‹mparator III.Gordianus’unsikke portresi.

Kaynak: Breglia(1968), s. 76.

üzerine askerler taraf›ndan imparator ilân edildi. Aemilianus Roma’ya do¤ru hare-kete geçti. Aemilianus ve Gallus’un ordusu Roma d›fl›nda Interamna’da (bugünküTerni) karfl›laflt›. Aemilianus’un ordusu, büyük bir zafer kazand› (M.S. 253 A¤us-tos); Gallus ve o¤lu öldürüldü. Ancak Aemilianus da sadece 88 gün tahtta kalabil-di çünkü askerleri taraf›ndan öldürüldü. K›sa süre önce askerleri taraf›ndan impa-rator ilan edilen Valerianus taht›n tek hâkimi oldu.

Valerianus’tan (M.S. 253-260) Aurelianus’a (M.S. 270-275) Aemilianus’un kendi askerleri taraf›ndan öldürülmesinden sonra tek bafl›na impa-rator kalan Valerianus, hemen Roma’ya do¤ru yola ç›kt›. Roma’ya gelince Sena-tus’tan imparatorluk yetki ve unvanlar›n› ald›; o¤lu Gallienus ile imparatorluk yet-kilerini paylaflaca¤›n› ilân etti (M.S. 253 sonbahar›).

Valerianus zaman›nda da imparatorluk her tarafta s›k›nt›l› bir dönem yafl›yordu.Valerianus, Sasanilere karfl› savaflmak için Do¤u’ya hareket etti. Do¤u’dayken baflgösteren veba salg›n› nedeniyle ordusu zay›flayan Valerianus, Edessa’da (Urfa) Sa-saniler taraf›ndan kuflat›ld› ve esir al›nd› (M.S. 260 sonbahar›). Valerianus’un ak›-beti bilinmiyor; ancak yaflam›n›n geri kalan›n› esir olarak sürdürüp öldü¤ü tahminedilmektedir. Ebedi ve ezeli düflman Sasaniler (daha önce Parthlar) karfl›s›nda ya-flanan bu utanç verici durum uzun y›llar Romal›lar›n haf›zalar›ndan hiç silinmedi.

Valerianus’un Sasanilerin eline düflmesinden sonra yerine Gallienus geçti. Za-ten babas› taraf›ndan da augustus unvan› verilerek daha onun zaman›nda ortakimparator ilân edilmiflti. Gallienus, H›ristiyanlara karfl›, kendinden önceki impara-torlar›n aksine, hoflgörülü davranan biri olarak an›lmaktad›r. Yine de imparatorlu-¤un en s›k›nt›l› günleri onun zaman›na rastlamaktad›r. D›fltan sald›r›lar ve içteki sa-y›s›z ayaklanmalara, açl›k ve veba da eklenince, imparatorluk oldukça sars›nt›l›günler geçirdi.

1378. Ünite - Asker i Anarfl i Döneminden Theodosius Hanedan›na

fiekil 8.2

‹mparatorTraianusDecius’un sikkeportresi.

Kaynak: Kent-Overbeck-Stylow(1973), 154.

Babas› Valerianus, Sasanilerle savaflmak üzere Do¤u’ya hareket etti¤inde,Gallienus’u Bat›’daki meselelerle, Gothlar ve di¤er German kabilelerle mücade-le etmekle görevlendirmiflti. Nitekim Gallienus M.S. 254 y›l›nda Ren ve TunaNehirleri s›n›r›na giderek Germanlarla savaflt›. Baflar›lar›ndan dolay› “Germani-cus Maximus” ve “Dacicus Maximus” unvanlar›n› ald›. M.S. 259’da Iuthung ka-bilesi Tuna’y› aflarak kuzey ‹talya’ya girdi ve Roma’ya do¤ru ilerlemeye bafllad›.Fakat Gallienus’un ordusu taraf›ndan Mediolanum (Milano) civar›nda, ertesi y›l-da Augsburg yak›n›nda yenilgiye u¤rat›ld›lar. Gallienus Bat›’da Roma’n›n düfl-manlar›na karfl› baflar›l› bir mücadele yaparken, Do¤u’dan kötü bir haber geldi:Gallienus’un babas› Valerianus, Sasanilerin eline esir düflmüfltü (M.S. 260 son-bahar›).

‹mparator Gallienus’un Mediolanum d›fl›nda bir suikast sonucu öldürülmesininard›ndan askerler II. Claudius’u imparator ilân ettiler. II. Claudius önce Roma top-raklar›n› istila eden Alamannlara, sonra da Gothlara karfl› büyük zaferler kazand›.Bu yüzden imparator, “Gothicus” lâkab›yla an›lmaktad›r. Ancak imparator bir süresonra vebaya yakalanarak yaflam›n› yitirdi (M.S. 270 Ocak).

Claudius’un vebadan ölmesi üzerine Aurelianus askerleri taraf›ndan imparatorilân edildi. Ayn› s›rada imparator ilân edilmifl olan Claudius’un kardefli Quintil-lus’un intihar›yla da Roma taht›n›n yegâne sahibi oldu (M.S. 270). Aurelianus, birseri zaferle German kavimlerini bozguna u¤ratt›.

Romal›lar için önemli bir tehlike de Palmyra Kraliçesi Zenobia idi. Do¤u eya-letleri Zenobia ve o¤lu Vabalathus taraf›ndan yönetiliyordu. Aurelianus M.S. 271bahar›nda (ya da 272 bahar›nda) Zenobia’ya karfl› sefere ç›kt› ve Palmyral›lar›yendi. Roma eyaletleri tekrar Roma’n›n denetimine girdi. Ancak, Aurelianus, Do-¤u’ya yapt›¤› son seferi s›ras›nda, kendi subaylar› taraf›ndan öldürüldü (M.S. 275Eylül / Ekim). Aurelianus’un öldürülmesinin ard›ndan on y›ll›k dönemde Tacitus(M.S. 275-276), Florianus (M.S. 276), Probus (M.S. 276-282), Carus (M.S. 282-283), Carinus (M.S. 283-285) ve Numerianus (M.S. 283-284) askerleri taraf›ndanimparator seçildiler. Ancak burada, bu imparatorlar›n sadece adlar›n› anmaklayetinilecektir.

Sasaniler taraf›ndan esir al›nan Roma ‹mparatoru kimdir?

Dominatus Dönemi ve Tetrarfli: Diocletianus (M.S. 284-305) ve Maximianus (M.S. 286-305ve 307-308)Bu karmafla döneminde, Numerianus’un öldürülmesinin ard›ndan, M.S. 284 Kas›may›nda Diocletianus askerleri taraf›ndan imparator ilân edildi. M.S. 285 y›l› yaz›ndaDiocletianus’un Carinus’u Margum mevkiinde yap›lan savaflta yenilgiye u¤ratmas›ve Carinus’un kendi askerleri taraf›ndan öldürülmesi sonucu Diocletianus art›k Ro-ma dünyas›n›n tart›flmas›z yegâne imparatoru olarak kald›. Roma’ya gelerek impa-ratorluk yetki ve unvanlar›n› Senatus’tan ald›. Ancak, önceki y›llarda imparatorluktopraklar›na kuzeyden ve do¤udan yap›lan d›fl sald›r›lar (German kavimleri veParthlar / Sasaniler gibi), içteki ayaklanmalar ve ayn› anda birden fazla imparato-run ya da gas›p›n egemen olmas› büyük s›k›nt›lara neden olmufl ve imparatorlu-¤un genifl s›n›rlar›n›n tek bir hükümdar taraf›ndan kontrol alt›nda tutulamayaca¤›/ yönetilemeyece¤i gerçe¤ini de göstermiflti. Bu yüzden Diocletianus “principatus”denen ve imparatorun tüm yetkileri üstlenerek “birinci yurttafl” statüsüyle sahip ol-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

du¤u önceki yönetim biçimini terk ederek, “dominatus” denen ve imparatorunmutlak hükümdarl›¤›n› tart›flmas›z kabul eden yeni bir yönetim biçimini benimse-di. Bu yeni yönetim biçimi monarflik yap›ya daha yak›n bir rejimi ifade etmektey-di. Ancak, Diocletianus imparatorlu¤un mutlak hâkimi olmas›na ra¤men, bu kadargenifl bir co¤rafyay› tek bafl›na yönetemeyece¤inin de fark›ndayd›. Bu düflünceyleaskeri ve idari alanda güvendi¤i bir dostuna, Maximianus’a augustus unvan› vere-rek imparatorlu¤un yönetimine ortak yapt› (M.S. 286 Nisan). Bundan böyle Dioc-letianus Nikomedeia’da, Maximianus ise Mediolanum’da ikamet etmeye bafllad›lar.Diocletianus ve Maximianus M.S. 286-290 y›llar› aras›ndaki dönemi Bat›’da ve Do-¤u’da Roma s›n›rlar›n›n güvenli¤i için savaflarak geçirdiler. ‹syanlardan en önemli-si Maximianus’un komutanlar›ndan Carausius’unkiydi. Carausius, korsanlara karfl›savafl›rken, bu kez kendisi korsanl›k yapmaya bafllad› ve daha sonra da kendisiniimparator ilân etti (M.S. 287); Britannia’y› ele geçirdikten sonra Gallia’n›n da birk›sm›n› istila etti.


fiekil 8.3

Tetrarfli’yi temsileden ‹ki Augustusve ‹ki CaesarHeykeli. ‹mparatorDiocletianus ile‹mparatorMaximianus,Caesarlar› Galeriusve I. Constantius’ukucakl›yor (M.S.yak. 300, Venedik).


M.S. 293 y›l›nda iki bafll› yönetim biçimi, yerini, Tetrarfli (Tetrarkhia) denilendörtlü bir yönetime b›rakt›. Bu yeni rejimde iki augustus ile her birinin yan›nda bi-rer caesar yer alacakt›. Di¤er bir deyiflle, Diocletianus ve Maximianus kendilerinebirer caesar seçeceklerdi. Diocletianus’un caesar’› Galerius olurken, Maximia-nus’un caesar’› I. Constantius oldu. Diocletianus, caesar’› Galerius ile birlikte im-paratorlu¤un Do¤u yar›s›nda hüküm sürerken, Maximianus caesar’› I. Constantiusile Bat› yar›s›nda hüküm sürecekti. Böylece Roma ‹mparatorlu¤u’nun yönetimico¤rafi olarak resmen ikiye bölünmüfl oldu. Bundan amaç augustus’lar›n ölümühalinde imparatorlu¤un bafls›z kalmamas›yd›. Caesar’lar augustus olacaklar, onlarda yeni caesar’lar seçeceklerdi. Böylece M.S. 293’te tetrarfli yönetiminin oluflturul-mas›ndan sonra öncelikle düzene yönelik isyanlar bast›r›lmaya baflland›.

Diocletianus uzun ve yorucu iktidar y›llar›n›n ard›ndan imparatorlu¤un yöneti-mini caesar’lar›na b›rakarak, tahttan feragat etme zaman› geldi¤ini düflündü ve budüflüncesini Maximianus ile paylaflt›. Böylece M.S. 1 May›s 305’te Diocletianus veMaximianus tahttan feragat ettiklerini bildirerek, iki caesar’›, Constantius ile Gale-rius’u augustus’lu¤a yükselttiler. Bundan böyle imparatorluk yönetimi onlar›n elin-deydi. Onlar›n yerini de Severus ve Maximinus ald›. Böylece Bat›’da Constantiusve caesar’› Severus; Do¤u’da Galerius ve caesar’› Maximinus Daia hüküm sürecek-ti. Kendilerini emekliye ay›ran Maximianus M.S. 310 Temmuz’da Marsilya’da öldü-rüldü veya intihar etti; Diocletianus ise olas›l›kla M.S. 313 y›l›nda hayata gözlerinikapad›. Diocletianus’un büyük bir çabayla kurdu¤u tetrarfli sisteminin bozulmas›,iç savafl›n bir türlü sona ermemesi ve akrabalar›na yap›lan zulüm nedeniyle üzün-tüden ölmüfl olabilece¤i de ileri sürülür.

Diocletianus, büyük eyaletlerin idaresinin güç oldu¤unu ve idarecilerinin impa-ratorun aleyhine (isyana kalk›flmak gibi) büyük bir güç oluflturdu¤unun fark›navard›¤›ndan eyaletleri küçülterek say›lar›n› neredeyse ikiye katlam›flt›r. En önemliicraatlar›ndan biri de eyaletleri dioecesis’ler halinde gruplamak olmufltur. Say›lar›12’yi bulan dioecesis’lerin her birinin idaresi de vicarius denen atl› s›n›f›ndan birgörevliye verilmifltir. Ayr›ca sivil idare ile askeri idareyi birbirinden kesin çizgilerleay›rm›flt›r. Diocletianus ordudaki asker say›s›n› da art›rm›fl, s›n›r güvenli¤ine özelönem vererek s›n›rlardaki karakollar›n ›slah›na gitmifltir. Bütün bu reform hareket-lerinin finansman› için yeni bir vergi sistemi oluflturmufltur. Fiyatlar›n anormal ar-t›fl›n›n önüne geçmek için bir Narh Kararnamesi (edictum de pretiis) yay›mlam›fl-t›r. M.S. 301’de yay›mlad›¤› Narh Kararnamesi, enflasyonun durdurulmas›na iliflkingüzel bir örnektir. Kararnamenin kopyalar› baz› Anadolu kentlerinde (Aphrodisias,Stratonikeia, Nysa, Aizanoi gibi) parçalar halinde ele geçmifltir. Bu kararnamedenM.S. 4. yüzy›l bafllar›nda Akdeniz dünyas›nda yüksek enflasyon oldu¤unu anl›yo-ruz. Kararnamede, imparatorluk hizmetindeki askerlerin, gittikleri yerlerde ihtiyaçduyduklar› mallar› ya da hizmetleri almak istediklerinde, telafuz edilemeyecekoranlarda fahifl para talep edildi¤i ve bu yolla haks›z kazanç elde edildi¤indendem vurulmaktad›r. Sonunda bu gidiflata dur demek için mallar ve hizmetler içinen fazla ne kadar fiyat talep edilece¤ine iliflkin bir kararname yay›mlanmaya kararverilmiflti. Fakat Diocletianus’un bu kararnamesi baflar›l› olmam›fl, fiyat art›fllar›durdurulamam›flt›r.

Diocletianus, imparatorlu¤un birli¤inin sa¤lanmas›nda Roma’n›n geleneksel di-nine önem veriyor ve tüm Romal›lardan pagan tanr›lar›na (özellikle Iupiter ve Her-cules) tapmalar›n› istiyordu. Yay›mlad›¤› emirnamelerle H›ristiyanlar›n toplu olarakibadet ettikleri yerler yak›l›yor, H›ristiyanlar öldürülüyor ya da aslanlara yem ola-rak at›larak cezaland›r›l›yorlard›.


Roma ‹mparatorlu¤unda Dominatus Dönemi hangi imparatorla bafllar?

Licinius (M.S. 308-324) Licinius M.S. 3. yüzy›l ortalar›nda bir tarihte Dacia’da (Romanya) dünyaya geldi.Galerius’un yak›n arkadafl›yd›; onunla birlikte Sasani seferine kat›ld› (M.S. 297).Galerius, Maxentius ile savafl›rken onunla görüflmesi için Licinius’u Roma’ya gön-dermiflti (M.S. 307). Ertesi y›l, Carnuntum toplant›s›nda Galerius, Maxentius taraf›n-dan öldürülen Severus’un yerine Licinius’a augustus payesi verdi (M.S. 308). Lici-nius’a Bat›’n›n idaresi verildi. M.S. 311’de Galerius’un ölümü üzerine, Licinius Do-¤u’nun idaresini Maximinus ile paylaflt›. Ama daha sonra Maximinus’u da yendi(M.S. 313); Tarsos’a kaçan Maximinus birkaç ay sonra öldü. Ancak Licinius’unConstantinus ile girdi¤i mücadele onun sonunu getirdi. Licinius, Martianus’u ortakimparator ilân etti. M.S. 324’te Constantinus, Khrysopolis (Üsküdar) mevkiinde Li-cinius’u yenilgiye u¤ratt› (M.S. 18 Eylül 324); Licinius önce Nikomedeia’ya kaçt› fa-kat yakalanarak Thessalonike’ye (Selanik) getirildi, ertesi y›l da öldürüldü. Ortakimparator ilân etti¤i Martianus da ayn› ak›bete u¤rad›.

CONSTANTINUS HANEDANI

I. Constantinus (M.S. 307-337) Tarihte “Büyük” (Magnus) lakab›yla an›lan Flavius Valerius Constantinus, I. Cons-tantius Chlorus ve Helena’n›n o¤lu olarak M.S. 27 fiubat 272 veya 273’te (veya285’te) Naissus’ta (Yukar› Moesia) do¤-mufltu. M.S. 293’te tetrarfli sistemi kurul-du¤unda Maximianus’un caesar’› olan I.Constantius Chlorus, o¤lu Constanti-nus’u da Do¤u’daki Diocletianus’un sa-ray›na göndermifl ve Constantinus oradayetiflmiflti. M.S. 305’te Diocletianus veMaximianus tahttan feragat edince deonlar›n yerini caesar’lar›, yani Galeriusve I. Constantius alm›fllard›. Dolay›s›yla,Constantinus art›k augustus olarak Do-¤u’da hüküm süren Galerius’un gözeti-mi alt›nda bulunuyordu. Bat›’n›n idare-sini üstlenen augustus I. Constantius,Britannia’da Pictlere karfl› sefere ç›kt›-¤›nda Galerius’tan o¤lu Constantinus’ukendisine yard›m için göndermesini ta-lep etmifl ve baba-o¤ul Britannia’da Pict-lere karfl› birlikte savaflm›fllard›. Cons-tantius Britannia’da Eburacum’da (bu-gün York) öldü¤ünde, askerler o¤luConstantinus’u augustus ilân etmifllerdi.Ancak, Do¤u’nun caesar’› Galerius,Constantinus’a verilen bu unvan› kabuletmedi ve ona caesar unvan› verdi; Ba-t›’n›n augustus’u olarak Severus’u atad›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

fiekil 8.4

BüyükConstantinus’unmermer büstü.


Ancak daha sonra Constantinus, önceki augustus Maximianus’un k›z› Fausta ileevlendi¤inde, Maximianus, onun augustus unvan›n› kabul etti.

M.S. 308 yaz›ndaki Carnuntum Kongresi’nde Constantinus tekrar caesar rütbe-sine indirildi. Constantinus, sonradan kendisine karfl› bir tutum içine giren Maxi-mianus’u Massilia’da (Marsilya) yendi ve öldürdü (veya intihara zorlad›). Do-¤u’nun augustus’u Galerius’un M.S. 311’deki ölümünden sonra, Constantinus bukez Maximianus’un o¤lu Maxentius ile savaflmaya bafllad›. M.S. 312 de Constanti-nus, Alpler’den geçerek Roma’daki Maxentius’un üzerine yürüdü. Maxentius Ro-ma’dan ayr›l›p Constantinus’un ordusunu flehrin d›fl›nda karfl›lad›. Milvius Köprü-sü yak›n›ndaki savaflta Constantinus, Maxentius’un ordusunu yendi (M.S. 28 Ekim312); Maxentius öldü ve an›s› lanetlendi.

Savafl öncesinde Constantinus, rüyas›nda askerlerin kalkanlar› üzerine ‹sa’n›nmonogram›n› (khi ve rho) çizmeleri halinde savafl› kazanacaklar›n› görmüfl ve buyüzden askerlerine bu monogram› kalkanlar›na çizmelerini emretmiflti. Savafl› ka-zand›¤›nda bu rüyan›n etkisi oldu¤unu düflündü. Bu zaferden sonra Roma Sena-tus’u Constantinus’un augustus unvan›n› onaylayarak tüm imparatorluk yetki vegüçlerini ona verdi. Constantinus, Galerius’un yerine augustus olan MaximinusDaia’ya M.S. 313’te kendisiyle birlikte consul’lük verdi. Ancak, Milvius Savafl›’ndanyaklafl›k 6 ay sonra Licinius’un da Tzouroulon’da (Çorlu) yap›lan savaflta Maximi-nus Daia’y› saf d›fl› b›rakmas› sonras›nda imparatorluk sadece Constantinus ile Li-cinius’a kalm›flt›. M.S. 313’te Licinius, Constantinus’un üvey k›z kardefli Constantiaile Mediolanum’da evlendi ve Constantinus ile Licinius aras›ndaki yak›nl›k perçin-lendi. ‹ki augustus, Constantinus ve Licinius Mediolanum’da H›ristiyanlara tam birtolerans emirnamesini (Milano Emirnamesi) yay›mlad›lar (M.S. 313 bafl›). Constan-tinus ve Licinius M.S. 315 y›l› consul’lü¤ünü de paylaflt›lar. ‹ki augustus aras›ndaki


fiekil 8.5

‹mparatorMaxentiussikkesinin arkayüzünde;‹mparatorun,Tanr›çaRoma’dan dünyaegemenli¤inisimgeleyen küreyi(globus) almas›tasvir edilmifltir.

Kaynak: Sotheby’s(June 19, 1990),154.

denge politikas› fazla uzun sürmedi ve iki augustus aras›nda savafl patlak verdi.Constantinus’un, kay›nbiraderi Bassianus’u caesar atamas› da iki augustus aras›n-daki anlaflmazl›¤› körükledi. Bu yüzden M.S. 316’da Constantinus Balkanlar› istilaetti ve Licinius’u saf d›fl› b›rakmak istedi. Constantinus, Licinius’un ordusunu öncePannonia’daki Cibalae’da (M.S. 8 Ekim 316), sonra da Trakya’daki Campus Ardien-sis’te yendi. Ancak, yine de ikinci çarp›flma Constantinus için kesin bir zafer de¤il-di; Constantinus üstün olmas›na ra¤men Licinius’un ordusu geri çekilerek tam biryenilgi almaktan kurtulmufltu. M.S. 1 Mart 317 de Serdica’da (Sofya) bir anlaflmayap›ld›. Licinius, Balkan eyaletlerinin ço¤unu Constantinus’a devretmek zorundakald›. Constantinus’un çocuklar› Crispus ve Constantinus ile küçük Licinius caesarilân edildiler. Bir süre iki taraf da sessiz kald›; herhangi bir mücadeleye girmektenkaç›nd›lar. Licinius, belki Constantinus’a hofl görünmek için önceleri H›ristiyanlarahoflgörü ile yaklaflmaya bafllad›; ancak sonradan onlara karfl› düflmanca tavr›n›aç›kça belli etti. H›ristiyanlar› devlet görevlerinden ve ordudan uzaklaflt›rmak iste-di. Bu durum, Constantinus’u endiflelendiriyordu. Bu arada Gothlar› püskürtmeyeçal›flan Constantinus’un, Licinius’un kontrolu alt›ndaki topraklara geçmesi, Licini-us’u k›zd›rd›. Art›k ikisi aras›ndaki savafl kaç›n›lmazd›. Constantinus M.S. 324’te bü-yük bir ordu toplad› ve Licinius’un üzerine yürüdü. Constantinus, Hadrianopolis(M.S. 3 Temmuz 324) ve Khrysopolis’te (M.S. 18 Eylül 324) yap›lan savafllarla Lici-nius’a karfl› zafer kazand›. Licinius Nikomedeia’ya kaçt›. Kent kuflat›ld›, Licinius ha-yat›n›n ba¤›fllanaca¤› sözü üzerine teslim oldu ve Thessalonike’de (Selanik) gözal-t›nda yaflamaya bafllad›. Fakat Constantinus sözünde durmad› ve bir süre sonraonu öldürdü (M.S. 325 bahar›). Khrysopolis zaferinden sonra Constantinus tek ba-fl›na imparatorlu¤un hâkimi oldu.

Constantinus’un, daha sonra Gothlar, Alamannlar ve Sarmatlarla savaflt›¤›n› gö-rüyoruz. Son plan› ise Sasanileri tam bir yenilgiye u¤ratarak bölgede Roma ege-menli¤ini kurmakt›. Hatta Sasanileri de H›ristiyanlaflt›rmak istiyordu. Fakat Do¤useferine ç›kamadan hastaland› ve M.S. 22 May›s 337’de Nikomedeia (‹zmit) yak›-n›ndaki Ankyrona’da öldü. Ölmeden önce Nikomedeia piskoposu Eusebius tara-f›ndan vaftiz edildi¤i söylenmektedir. Büyük Constantinus, yapt›¤› icraatlarla Romaimparatorluk tarihine damgas›n› vuran birkaç imparatordan biridir. Constantinusdevlet idaresinde ve memuriyetlerde baz› de¤ifliklikler ve yenilikler yapm›flt›r. Es-kiden gelen baz› memuriyetler önemlerini kaybettiler. Constantinus ile birlikte Di-ocletianus’un çoklu yönetimi ifade eden tetrarfli sistemi sona erdi, tek kiflinin yö-netimi esas al›nd›. Orduda iki yeni görev oluflturuldu: Süvari komutanl›¤› (Magis-ter equitum) ve Piyade komutanl›¤› (Magister peditum). Yenilikçi imparator ordu-yu ripenses denen s›n›r birliklerine ve comitatenses denen merkezi saha ordusunaböldü; Comitatenses esas olarak s›n›r›n arkas›nda konufllan›yordu.

Constantinus ekonomik alanda da baz› de¤ifliklikler yapt›. ‹mparatorlu¤un alt›nsikkesi olan aureus’un yerine, ondan biraz daha hafif olan solidus ad› verilen yenibir alt›n sikkeyi tedavüle soktu. Aureus zamanla tedavülden kalkarak yerini tama-men solidus’a b›rakt›. Constantinus imparatorlu¤un giderek a¤›rlaflan yükünün kar-fl›lanmas› için vergileri de art›rd›.

Constantinus’un en önemli icraatlar›ndan biri de hiç kuflkusuz, imparatorlu¤unbaflkentini Roma’dan Byzantion’a tafl›mas› ve kentin ad›n› -kendi ad›na izafeten-Constantinopolis’e çevirmesidir (M.S. 11 May›s 330).

Her ne kadar H›ristiyanl›k, neredeyse birkaç kuflak sonra, Büyük Theodosiuszaman›nda Roma’n›n resmi devlet dini olacak ise de, H›ristiyanl›¤›n imparatorlukdahilinde kabul edilip desteklenmesi Constantinus zaman›nda olmufltur. Constan-


tinus, devlet dinini paganizmden H›ristiyanl›¤a dönüfltürme sürecini bafllatan im-paratordur. Milvius Köprüsü Savafl› (M.S. 312), imparatorun H›ristiyanl›¤› kabullen-mesinde bir dönüm noktas› olmufltur. Bir y›l sonraki Milano Emirnamesi de (M.S.313) H›ristiyanlar›n art›k inançlar›n› serbestçe yaflayabilecekleri bir ortam› haz›rla-m›flt›.

Babalar›n›n ölümünden birkaç ay sonra Büyük Constantinus’un üç o¤lu II.Constantinus, II. Constantius ve Constans augustus unvan› ald›lar (M.S. 337) ve er-tesi y›l bir toplant› yaparak imparatorluk topraklar›n›n yönetimini aralar›nda pay-laflt›lar (M.S. 338). M.S. 340’da II. Constantinus egemenlik alan›n› geniflletmek ama-c›yla Constans’›n egemenlik alan›nda bulunan ‹talya’ya girdi; fakat Constans’›n or-dusu II. Constantinus’un ordusunu Aquileia’da bozguna u¤ratt› ve II. Constantinusöldürüldü. Böylece Constans, Constantinus’un pay›na düflen topraklar›n da ege-meni oldu. Ancak aralar›nda rekabet ve taht kavgas› nedeniyle iktidarlar› uzunömürlü olmad›; üçü de öldürüldü.

Roma ‹mparatorlu¤u’nda H›ristiyanlara hoflgörü, Milano Emirnamesi’yle resmen bafllad›.

Iulianus (M.S. 361-363) Iulianus M.S. 331’de Constantinopolis’te do¤mufltu. Do¤umundan hemen sonraannesini kaybetti; aile ve akrabalar›n›n bir k›sm›n› Büyük Constantinus’un M.S.337’deki ölümünden sonraki katliamda kaybetmiflti. Çocuklu¤u ve gençli¤i H›ris-tiyan dinini ö¤renmekle geçen Iulianus giderek H›ristiyanl›ktan uzaklaflmayabafllad›. Pergamon ve Ephesos’ta ald›¤› pagan yanl›s› derslerin de etkisiyle H›ris-

tiyanl›¤›n egemen olmaya bafllad›-¤› imparatorlukta eski pagan tan-r›lar›na tap›nmaya bafllad› ve bu-nu herkesten saklad›. M.S. 355’teII. Constantius taraf›ndan caesarunvan› verildi ve German sald›r›-lar›na karfl› mücadele etmesi içinGallia’ya gönderildi. Orada bafla-r›l› oldu; bu baflar›lar askerlerinona daha çok güvenmelerine ve-sile oldu ve II Constantius’unkorktu¤u bafl›na geldi: Iulianus,M.360’da Lutetia’da (Paris) augus-tus ilân edildi. Bir y›l sonra, M.S.361’de II. Constantius’un Tarsosyak›n›ndaki Mopsoukrenai’da öl-mesi üzerine onun yerine Romataht›na geçti. Bundan böyle art›kinanc›n› gizleme gere¤i de duy-mad›. H›ristiyanlara karfl› cephealarak paganizmi yeniden canlan-d›rmaya çal›flt›; bu yüzden “Apos-tata” (= Dönme) lakâb› ile tan›-n›r. Constantius, Sasanilere karfl›mücadelede kesin zafere ulaflma-dan ölmüfltü. Iulianus, M.S. 362


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 8.6

‹mparator“Dönme”Iulianus’unmermer büstü.

Kaynak: Penrose(2005), s. 255.

Temmuz’da Antiokheia’da Sasani seferine haz›rl›k yapmaya bafllad› ve M.S. 363Mart’›nda yola ç›kt›. Sasani baflkenti Ktesiphon’a kadar baflar›l› bir flekilde ilerle-di ama kente girmeye muvaffak olamad›. Tigris (Dicle) k›y›s›nda Maranga mev-kiindeki bir çarp›flmada nereden geldi¤i belli olmayan bir m›zrak, Iulianus’un ha-yat›na mal oldu (M.S. 363 Haziran). M›zrak yaras› iyileflmedi ve Iulianus k›sa sü-re içinde öldü. M›zra¤›n düflman taraf›ndan de¤il de ordusundaki H›ristiyan as-kerlerinden biri taraf›ndan f›rlat›lm›fl olabilece¤i söylentisi bile yay›ld›. ‹mparato-run cesedi Constantinopolis’e getirildi. Iulianus’un ölümüyle Büyük Constanti-nus ile bafllayan Constantinus sülalesi de son bulmufl oldu.

Iovianus (M.S. 363-364) Önceki Constantinus sülalesi ile hiçbir ba¤› bulunmayan Iovianus, M.S. 331’de Sin-gidunum’da do¤mufltu. Iovianus, Iulianus zaman›nda imparator muhaf›z komutan-l›¤›na kadar yükselmiflti. Iulianus’un Sasani seferi s›ras›nda ölmesinin ard›ndan or-du taraf›ndan imparator ilân edildi (M.S. 363 Haziran). Sasani Kral› II. fiapur ile Ro-ma’n›n aleyhine a¤›r flartlarla 30 y›l süreli bir bar›fl anlaflmas› yaparak orduyu geriçekti. Romal›lar, Tigris (Dicle) Nehri’nin do¤usundaki topraklar› Sasanilere terk et-tiler. Iulianus’un paganizmi canland›rmaya çal›flmas›n›n ard›ndan H›ristiyan kilise-sini tekrar güçlendirdi. M.S. 364 y›l› fiubat ay›nda çad›r›nda yanan sobadan dumanzehirlenmesi nedeniyle beklenmedik bir zamanda Ankyra’da (Ankara) öldü. Yak-lafl›k sekiz ay hüküm sürmüfltü; iktidar›na s›¤an tek olay, Roma ordusunu Persiabatakl›¤›ndan kurtar›p geri çekilmek oldu.

Hangi Roma imparatoru paganizmi yeniden canland›rmaya çal›flt›?

Paganizm, genel olarak çoktanr›l› inanca verilen add›r.

VALENTINIANUS HANEDANI

I. Valentinianus (M.S. 364-375) Valentinianus M.S. 321’de Pannonia’da do¤mufltu. Kendisini asker olarak yetifl-tirmifl, II. Constantius zaman›nda Mesopotamia’da askeri tribunus olarak görevyapm›flt›. Iovianus öldü¤ünde muhaf›z alay› komutan›yd›; onun ölümünün ar-d›ndan yaflanan k›sa bir karars›zl›k döneminden sonra ordu taraf›ndan Nikaia’daimparator ilân edildi. Valentinianus Bat›’n›n yönetimini üzerine al›rken kardefliValens’i ortak imparator olarak Do¤u’da görevlendirdi (M.S. 364). Kendisi Me-diolanum’da ikamet ederken Valens, Constantinopolis’i tercih etti. M.S. 365 y›-l›nda ayaklanarak kendisini imparator ilân eden Procopius, Trakya ve Bithyni-a’y› iflgal etti. Fakat bir süre sonra askerleri taraf›ndan terk edilen Procopiusyine onlar taraf›ndan öldürüldü. Valentinianus zaman›n›n büyük bölümünü Ala-mannlara ve di¤er German sald›r›lar›na karfl› mücadele etmekle geçirdi, s›n›rla-r› emniyete almaya çal›flt›.

M.S. 367’de hastalan›nca çocuk yafltaki o¤lu Gratianus’u Bat›’n›n augustus’uolarak atad›. M.S. 375’te dikkatini Pannonia’ya çevirdi; fakat Quadlarla yapt›¤› birgörüflmede felç geçirerek Brigetio’da öldü (M.S. 17 Kas›m 375). Kendisi H›ristiyanolmas›na ra¤men paganlara da hoflgörülü davrand›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Valens (M.S. 364-378) Valens M.S. yak. 328’de Pannonia’da do¤mufltu. I. Valentinianus’un kardefli olanValens, a¤abeyi taraf›ndan ortak imparator ilân edilerek Do¤u’da görevlendirildi(M.S. 364). M.S. 365’te Procopius isyan edip kendisini Constantinopolis’te impara-tor ilân etti. Costantinopolis, Valens’in saray›n›n bulundu¤u yer oldu¤undan ikisiaras›ndaki çarp›flma kaç›n›lmazd›. Ancak, Procopius’un kendi askerlerince öldürül-

mesiyle çarp›flmaya gerek kalmadan Procopius saf d›fl› b›rak›lm›fl oldu. Valens ön-ce Trakya’da Gothlara karfl›, daha sonra da Do¤u’da Sasanilere karfl› savaflt›. Anti-okheia’dayken paganistlere zalimce davrand›; Gothlar›n yeni ve büyük çapl› sald›-r›lar› üzerine Bat›’ya geri ça¤r›ld› (M.S. 376). Hadrianopolis’te (Edirne) Vizigotlarlasavafl›rken yenildi ve öldürüldü (M.S. 378). Valens, Traianus Decius’tan sonra sa-vafl alan›nda düflman taraf›ndan öldürülen ikinci Roma imparatorudur.

Gratianus (M.S. 367-383) I. Valentinianus’un o¤lu olan Gratianus M.S. 359’da Sirmium’da (Mitrovica) do¤-mufltu. Çocuk yafltayken babas› taraf›ndan augustus’lu¤a yükseltildi. Babas›n›nM.S. 375’teki ölümünden sonra Bat›’da idareyi eline ald›. Valens’in Hadrianopolis(Edirne) yak›n›nda Vizigotlarla savafl›nda ona yard›ma gelece¤ine söz vermesinera¤men, nedendir bilinmez, yard›ma gidemedi ve Valens, Vizigotlar taraf›ndan öl-dürüldü (M.S. 378). Ertesi y›l Valens’in yerine Theodosius’u Do¤u’nun augustus’uolarak atad› (M.S. 379); kendisi Bat›’n›n yönetimini üzerine alm›flt›. M.S. 383’te Bri-tannia’da Magnus Maximus’un isyan›n› bast›rmak için harekete geçti¤inde askerle-ri savaflmak istemediler ve onu terk ettiler; Gratianus Lugdunum’a (Lyon) kaçt› fa-kat yakalanarak öldürüldü (M.S. 383 A¤ustos). Magnus Maximus, Gallia, Britanniave ‹spanya’da egemen oldu.


fiekil 8.7

‹mparatorValens’in sikkeportresi.

Kaynak: Kent -Overbeck-Stylow(1973), 711.

II. Valentinianus (M.S. 375-392) I. Valentinianus’un o¤lu olan II. Valentinianus M.S. 371’de Treveri’de dünyaya gel-di. Babas› öldü¤ünde Gratianus Bat›’n›n imparatoru olarak ilân edilmiflti (M.S.375); II. Valentinianus da askerleri taraf›ndan Aquincum’da ortak imparator ilânedildi. Magnus Maximus ‹talya’y› istila etmeye bafllad›¤›nda (M.S. 387) ‹talya’dankaçt› fakat Theodosius’un yard›m› ve onun Magnus Maximus’un ordusunu yenipMaximus’u öldürmesiyle tekrar kontrolü eline ald›. Fakat kendisi de M.S. 392 Ma-y›s’ta subaylar›ndan Arbogast taraf›ndan öldürüldü. Ölümüyle Valentinianus süla-lesinin iktidar› da sona ermifl oldu.

THEODOSIUS HANEDANI

I. Theodosius (M.S. 379-395) H›ristiyanl›¤› yüceltmeye çal›flmas› ve koyu bir H›ristiyan olmas› nedeniyle “Bü-yük” lâkab›yla an›lan I. Theodosius, M.S. 346’da ‹spanya’n›n kuzeybat›s›nda Cau-ca’da do¤mufltu. M.S. 373-374’te Yukar› Moesia’da valilik (dux) yapt›. Valens’in Vi-zigotlar taraf›ndan öldürülmesinin ard›ndan, Gratianus onun yerine Theodosius’uDo¤u’nun augustus’u olarak atad› (M.S. 19 Ocak 379). Önceleri I. Theodosius Vi-zigotlarla savaflt› fakat ne yaz›k ki baflar›l› olamad›. M.S. 382’de onlarla bir anlaflmayaparak imparatorluk s›n›rlar› içinde federatif bir statüde bulunmalar›n› kabul etti,hatta onlara Trakya’da toprak bile verdi. M.S. 387’de ‹talya’y› istila etmeye baflla-yan ve II. Valentinianus’un ‹talya’y› terk etmesine neden olan Magnus Maximus’uAquileia’da yenerek öldürdü.

Theodosius birkaç y›l ‹talya’da kald›ktan sonra Constantinopolis’e döndü (M.S.391); Bat›’n›n idaresini German komutan› Arbogast’a b›rakt›. Hat›rlanaca¤› üzereArbogast, II. Valentinianus’un ölümünden de sorumlu tutulan bir kifliydi. Arbo-gast ba¤›ms›z bir flekilde hareket ederek, II. Valentinianus’un ölümünün ard›n-dan, onun yerine, daha önceden retorik ve Latince ö¤retmenli¤i yapan ve yüksekdevlet memurlu¤una kadar yükselen Eugenius’u augustus ilân etti ve Bat›’n›n ida-resini ona b›rakt›. M.S. 394 Eylül ay›nda Theodosius, Frigidus Nehri k›y›s›nda Ar-bogast ve Eugenius’un ordusunu yendi ve Eugenius’u öldürttü. Arbogast ise savafls›ras›nda kaçt› ve ard›ndan da intihar etti. Theodosius tekrar tüm imparatorlu¤untek imparatoru olarak kald›; fakat çok geçmeden, M.S. 17 Ocak 395’te Mediola-num’da öldü. Her ne kadar imparatorluk genifl bir co¤rafyaya yay›lmas› nedeniy-le uzun zamand›r Bat› ve Do¤u olarak yönetiliyorsa da, ölümünden hemen önceimparatorlu¤un idaresini fiilen iki çocu¤u aras›nda Bat› ve Do¤u olmak üzerepaylaflt›rarak, Bat›’n›n idaresini 10 yafl›ndaki küçük o¤lu Honorius’a, Do¤u’nunidaresini 17 yafl›ndaki büyük o¤lu Arcadius’a verdi. Bundan böyle imparatorlu¤unBat› ve Do¤u’su bir daha birlefltirilmedi. Dolay›s›yla imparatorlu¤un resmen ikiyebölünmesi M.S. 395 y›l› olarak tarihlenir ve I. Theodosius’a atfedilir. ‹stanbul, Sul-tanahmet Meydan›’ndaki (park›n içinde yer alan) an›t-sütunlar I. Theodosius za-man›nda getirilmifltir.

Honorius (M.S. 393-423) ve Arcadius (M.S. 395-408)Bat›’n›n ilk imparatoru Honorius (M.S. 393-423) ise M.S. 384’te do¤mufltu ve I.Theodosius’un küçük o¤luydu. M.S. 393’te augustus unvan› verilen Honorius, ba-bas›n›n ölümünden sonra Bat›’n›n imparatoru oldu. ‹ktidar›nda idare esas olaraküst düzey komutanlar ve devlet adamlar›n›n elindeydi. Zaman›nda Gothlar Ro-


ma’ya sald›rd› ve ilk kez Roma yabanc› bir düflman›n istilas›na sahne oldu (M.S.410). Honorius M.S. 423’te hastaland› ve öldü. Do¤u’nun idaresini alan I. Theodo-sius’un büyük o¤lu Arcadius zaman›nda pek fazla savafl olmad›. ‹mparator M.S.408’de hayata gözlerini kapad›.

Theodosius Hanedan› üyelerinden Bat› Roma ‹mparatoru III. Valentinianus(M.S. 425-455) döneminde imparatorluk toprak kaybetti. Hun imparatoru Attila,Roma için en büyük tehlikelerden biriydi. Valentinianus M.S. 455’te öldürüldü. Va-lentinianus’tan sonra Bat› Roma taht›na s›ras›yla Maximus (M.S. 455), Avitus (M.S.455-456), Maiorianus (M.S. 457-461), Severus (M.S. 461-465), Anthemius (M.S. 467-472), Olybrius (M.S. 472), Glycerius (M.S. 473-474), Iulius Nepos (M.S. 474-475) veRomulus Augustulus (M.S. 475-476) geçti. Hepsi de bir veya birkaç y›l tahtta kala-bildi. Germanlar Bat› Roma için sürekli tehdit ve tehlike unsuruydu. Roma ‹mpa-ratorlu¤u’nun bafl›nda bulunan Iulius Nepos, Orestes taraf›ndan tahttan uzaklaflt›-r›lm›fl ve kendi o¤lu Romulus Augustulus tahta geçirilmiflti; ancak kendisi henüzçocuk yaflta oldu¤u için devlet idaresi gerçekte babas› Orestes’in elindeydi. Bu kezde German komutan› Odoaker, bir darbeyle Romulus’u taht› terk etmeye zorlam›flve Honorius’tan bu yana devam eden Bat› Roma, Germanlar›n eline geçmiflti (M.S.476). Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u ise 1453’te Osmanl› Sultan› II. Mehmet (Fatih) ta-raf›ndan y›k›l›ncaya kadar yaflamaya devam etmifltir. Bugün tarihçiler taraf›ndanRoma ‹mparatorlu¤u’ndan dil, din ve kültür bak›m›ndan farkl› olmas› nedeniyleBizans olarak adland›r›lan imparatorluk gerçekte Roma ‹mparatorlu¤u’nun Do¤uyar›s›d›r, yani Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’dur; Bizans ad› Do¤u Roma ‹mparatorlu-¤u için çok sonralar› modern tarihçiler (ilk kez 16. yüzy›lda Hieronymus Wolf) ta-raf›ndan kullan›lan bir add›r.


fiekil 8.8

‹mparatorArcadius’unsikke Portresi.

Kaynak: Breglia(1968), 98.

II. Theodosius(M.S. 402-450)‹mparatorlu¤un do¤u yar›s›n›n ha-kimi olan Arcadius’un o¤lu II. The-odosius (M.S. 402-450), daha be-bekken babas› taraf›ndan augustusilân edildi. Arcadius’un M.S. 408’deölümünün ard›ndan Do¤u’nun ida-resini ald›. Augustus unvan›n› ald›-¤›nda henüz bir yafl›nda oldu¤un-dan, iktidar dönemi bu unvan› ald›-¤› M.S. 402’den de¤il, fiilen impara-torlu¤a bafllad›¤› M.S. 408’den itiba-ren de bafllat›lmaktad›r. Roma tari-hinde tahtta en uzun süre kalan im-parator, 49 y›l ile II. Theodosius’tur;M.S. 450’de bir av kazas›nda öldü.‹stanbul’un kara surlar› onun zama-n›nda Do¤u Valisi Anthemius’ungözetiminde infla edildi. II. Theodo-sius’un gerçeklefltirdi¤i önemli ifl-lerden biri, Constantinopolis’te “H›-ristiyan Yüksek Okulu” ad›yla birokul kurmas›d›r (M.S. 425). Bu okulgerçek anlamda tarihteki ilk üniver-site olarak kabul edilmektedir. II.Theodosius’un çok önemli bir di¤erhizmeti de “Codex Theodosianus”ad›yla an›lan kanun külliyat›n› ya-y›mlatmas›d›r (M.S. 438). Bu külli-yat daha sonraki I. Iustinianus yasa-lar›n›n temelini oluflturmufl; Iusti-nianus yasalar› da modern Avrupahukukunun temelini teflkil etmifltir.

Theodosius Hanedan› üyele-rinden Do¤u Roma imparatoruMarcianus (M.S. 450-457), II. The-odosius’un k›zkardefli Pulcheriaile evlenmiflti. Dördüncü öküme-nik kilise konseyi onun zaman›n-da Kalkhedon’da (Kad›köy) top-land› (M.S. 451). ‹mparator M.S.457’de öldü.


fiekil 8.9

Theodosius Sütunu. M›s›r Firavunu III. Thutmosis’in obeliski ‹mparator I. Theodosius döneminde M›s›r’daki Karnak’tan getirilipSultanahmet’teki Hipodrom’a yerlefltirilmiflti. Obeliskin kaidesinin dört taraf›n› kuflatan kabartmalarda I. Theodosius ve ailesinin betimlendi¤i imparator locas› ile törenlereiliflkin sahneler yer al›r (Foto: O.Tekin).


Roma ‹mparatorlu¤u’nun gerileyifl ve zay›flama

sürecini tart›flma

Roma ‹mparatorlu¤u’nun gerileme ve zay›flamasüreci, genel olarak M.S. 3. yüzy›lla birlikte bafl-lam›flt›r. ‹mparatorlu¤un içine düfltü¤ü ekono-mik kriz, al›nan önlemlere ra¤men bir türlü gide-rilemiyordu. Ekonomik krizin en önemli göster-gelerinden biri, Diocletianus’un Narh Kararna-mesi’dir. Eldeki sikkenin al›m gücünün azalmas›,develuasyonu gerektiriyor ve enflasyonu önle-nemez bir noktaya getiriyordu. ‹mparatorluk s›-n›rlar›n›n çok genifl bir alana yay›lm›fl olmas›,eyaletlerin idaresini zorlaflt›r›yor, neredeyse ida-re edilemez bir hal söz konusu oluyordu. ‹mpa-ratorlar›n seçiminde tek yetkili organ›n Senatoolmas› gerekirken, d›fl müdahalelerin olmas› veartmas›, imparatorlar›n meflrulu¤una gölge düflü-rüyordu. Denebilir ki, M.S. 476’da idari aç›danikiye ayr›lan imparatorlu¤un neredeyse son ikiyüz y›l›, krizin çözümü aray›fl›yla geçmiflti.

Dönemin siyasal koflullar› nedeniyle ‹mparator-

lar›n seçiminde askerlerin oynad›¤› rolün öne-

mini aç›klama

Bilindi¤i üzere, Roma ‹mparatorlu¤u’nda iktidar-daki hanedan üyelerinin taht adayl›¤› normal biruygulamayd› ve imparator seçiminde Senato’nun(Senatus) karar› gerekliydi. Ancak, M.S. 3. yüzy›-l›n ikinci çeyre¤inden itibaren taht ve iktidar kav-gas› artm›fl, imparatorlar daha ziyade askerler ta-raf›ndan belirlenmeye bafllanm›flt›r. Böylece ayn›anda hem Senato taraf›ndan hem de askerler ta-raf›ndan ilan edilmifl birden fazla imparator sözkonusu olmufltur. Bu durum imparatorluk gene-linde kaosa ve anarfliye neden olmufltur. Bu ne-denle, kabaca M.S. 3. yüzy›l ile 4. yüzy›l›n baflla-r› “Askeri Anarfli Dönemi” veya “Asker ‹mpara-torlar Dönemi” olarak adland›r›l›r. Dönemin ad›en çok duyulan imparatorlar› Maximinus Thrax(M.S. 235-238), III. Gordianus (M.S. 238-244), I.Philippus (M.S. 244-249), Traianus Decius (M.S.249-251), Valerianus (M.S. 253-260), Gallienus(M.S. 253-268) ve II. Claudius Gothicus (M.S. 268-270) idi.

Principatus ve Dominatus yönetimlerini karfl›-

laflt›rma

Önceki y›llarda imparatorluk topraklar›na kuzey-den ve do¤udan yap›lan d›fl sald›r›lar (Germankavimleri ve Parthlar / Sasaniler gibi), içteki ayak-lanmalar ve ayn› anda birden fazla imparatorunya da gas›p›n egemen olmas› büyük s›k›nt›laraneden olmufl ve imparatorlu¤un genifl s›n›rlar›n›ntek bir hükümdar taraf›ndan kontrol alt›nda tutu-lamayaca¤› / yönetilemeyece¤i gerçe¤ini de gös-termiflti. Bu yüzden Diocletianus “principatus” de-nen ve imparatorun tüm yetkilerle “birinci yurt-tafl” statüsüyle sahip oldu¤u önceki yönetim biçi-mini terk ederek, “dominatus” denen ve impara-torun mutlak hükümdarl›¤›n› tart›flmas›z kabuleden yeni bir yönetim biçimini benimsedi. Bu ye-ni yönetim biçimi monarflik yap›ya daha yak›n birrejimi ifade etmekteydi. K›sa bir süre sonra da Di-ocletianus ve Maximianus taraf›ndan Tetrarkhia

(Tetrarfli) denilen dörtlü bir yönetim oluflturuldu.

Roma ‹mparatorlu¤u’nun ikiye ayr›lma süreci-

ni, nedenlerini ve sonuçlar›n› tart›flma

Roma ‹mparatorlu¤u’nun co¤rafi büyüklü¤ü, tekkifli taraf›ndan yönetilemeyece¤ini gösteriyordu.Bu konu asl›nda daha önce de üzerinde durulanbir konuydu. Caracalla ve kardefli Geta, Diocletia-nus ve Maximianus örneklerinde oldu¤u gibi. An-cak, resmen ikiye ayr›lma Theodosius Hanedan›’n›nkurucusu I. Theodosius zaman›nda gerçekleflti(M.S. 395). Theodosius, Bat›’n›n idaresini küçüko¤lu Honorius’a, Do¤u’nun idaresini büyük o¤luArcadius’a verdi. Bundan böyle imparatorlu¤un ba-t› ve do¤usu bir daha birlefltirilmedi. ‹mparatorlu-¤un bat› yar›s› ise German bask›s› sonucu M.S.476’da ortadan kalkt›. ‹mparatorlu¤un ikiye ayr›lmasüreci, imparatorlu¤un gerileme ve zay›flama süre-ciyle paralel giden bir süreçtir. Bu sürecin en önem-li nedeni, kuflkusuz devasa s›n›rlara sahip bir impa-ratorlu¤un, tek kifli taraf›ndan yönetilmesinin art›kmümkün olmamas›d›r. Sonuçta, imparatorluk top-raklar› bat› ve do¤u olmak üzere iki kifli aras›ndapaylaflt›r›lm›flt›r. Ancak, dikkat edilmesi gerekennokta, imparatorlu¤un fiziki olarak bölünmedi¤i-dir; co¤rafi bölünme sadece idare aç›s›ndan ger-çeklefltirilmifltir; “parçalanma” söz konusu de¤ildir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. “Thrax” lâkab›n› tafl›yan Roma ‹mparatoru afla¤›da-kilerden hangisidir?

a. III. Gordianusb. I. Liciniusc. Valensd. Maximinuse. Gratianus

2. Abritus mevkinde (Dobruca yak›n›nda) tuza¤a dü-flürülerek öldürülen (M.S. 251 Haziran / Temmuz) veböylece düflmanla savafl›rken savafl alan›nda ölen ilkimparator olarak an›lan Roma ‹mparatoru afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Maximianusb. II. Claudiusc. Valensd. Maximinuse. Traianus Decius

3. Roma ‹mparatorlu¤u’nun bat› yar›s›, M.S. 476 y›l›n-da yar›s› Germanlar›n eline geçti¤inde tahtta olan ço-cuk yafltaki “Son Bat› Roma ‹mparatoru” afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Odaekerb. Remus Severusc. II. Valentinianusd. Romulus Tiberiuse. Romulus Augustulus

4. Gothlara karfl› kazand›¤› zaferlerden dolay› “Gothi-cus” lâkab›yla an›lan Roma ‹mparatoru afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Arcadiusb. II. Claudiusc. Honoriusd. I. Theodosiuse. Valens

5. Roma ‹mparatorlu¤u’nda mutlak idareyi ifade eden“Dominatus Dönemi” afla¤›daki imparatorlardan hangi-si ile bafllam›flt›r?

a. Diocletianusb. Traianus Deciusc. Valensd. Maximinuse. I. Philippus

6. ‹mparator Diocletianus zaman›nda oluflturulan veiki augustus ile iki caesar’dan oluflan dörtlü yönetimene ad verilir?

a. Praetorlukb. Censorlukc. Tetrarflid. Triumvirlike. Testimonia

7. Fiyatlar›n anormal art›fl›n›n önüne geçmek için M.S.301’de yay›mlanan Narh Kararnamesi afla¤›daki impara-torlardan hangisi zaman›na tarihlenmektedir?

a. I. Theodosiusb. Honoriusc. Arcadiusd. I. Philippuse. Diocletianus

8. I. Constantinus ile Maxentius aras›nda M.S. 312’deyap›lan ve Constantinus’un zaferiyle sonuçlanan savaflnerede oldu?

a. Palatinus Tepesi yak›n›ndab. Augustus Forumu yak›n›ndac. Milvius Köprüsü civar›ndad. Verona’dae. Roma civar›nda

9. M.S. 313’te yay›mlanan Milano Emirnamesi veya Fer-man›’n›n içeri¤i afla¤›dakilerden hangisidir?

a. ‹mparatorluk s›n›rlar› içinde yaflayanlara yurttafl-l›k hakk› verilmesi

b. ‹mparatorluk yönetiminde bundan böyle cae-

sar’lar›n da görev almas›c. Sasanilere karfl› Roma dost ülkeleriyle ittifak

oluflturulmas›d. Roma Devletinin H›ristiyanlara karfl› hoflgörülü

tutum ve davran›fl sergilemesie. Roma ‹mparatorlu¤u’nun Do¤u ve Bat› olarak

ikiye ayr›lma karar›

10. Roma ‹mparatorlu¤u kaç y›l›nda ve hangi imparatorzaman›nda Do¤u ve Bat› olarak ikiye ayr›ld›?

a. M.S. 375: II. Valentinianusb. M.S. 445: II. Theodosiusc. M.S. 395: I. Theodosiusd. M.S. 395: Valense. M.S. 495: Constans



Roma ‹mparatorlu¤u’nun Yeni Baflkenti:

Constantinopolis

“Büyük” lakab›yla da an›lan I. Constantinus, Roma’n›nimparatorlu¤un baflkenti olarak zay›fl›¤›n› ve emniyet-sizli¤ini gördü¤ünden yeni bir baflkent ihtiyac› duymuflve stratejik mevkii itibariyle Byzantion’u seçmifltir. Ken-ti yeniden büyük ve görkemli bir hale getirmek içinimar faaliyetlerini bafllatm›fl; M.S. 11 May›s 330’da Roma‹mparatorlu¤u’nun ikinci ya da yeni baflkenti olarakaç›l›fl› yap›lm›fl, ad› da bir süre korunmas›na karfl›n, im-paratorun ad›ndan dolay› Constantinopolis olarak de-¤ifltirilmifltir. Kent t›pk› Roma gibi 14 idari bölgeye (ma-halleye) ayr›lm›flt›r. Constantinus, kentte bay›nd›rl›k fa-aliyetlerini yo¤unlaflt›rarak onu an›tlarla donatm›fl vedönemin en görkemli merkezlerinden biri yapm›flt›r.Fatih Sultan Mehmet’in Constantinopolis’i almas›ndansonra da kentin ad› de¤ifltirilmemifl (18. yüzy›lda ‹slam-bol olarak de¤iflmesine karfl›n), Cumhuriyet Dönemi’nekadar Kostantiniyye ad› kullan›lm›flt›r.

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Askeri Anarfli ve Yeni DüzenAray›fl›: Maximinus Thrax” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “III. Gordianus’tan (M.S. 238-244) Aemilianus’a (M.S. 253)” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Honorius (M.S. 393-423) veArcadius (M.S. 395-408)” konusunu yenidengözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Valerianus’tan (M.S. 253-260) Aurelianus’a (M.S. 270-275)” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dominatus Dönemi veTetrarfli: Diocletianus (M.S. 284-305) veMaximianus (M.S. 286-305 ve 307-308)”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dominatus Dönemi veTetrarfli: Diocletianus (M.S. 284-305) veMaximianus (M.S. 286-305 ve 307-308)”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dominatus Dönemi veTetrarfli: Diocletianus (M.S. 284-305) veMaximianus (M.S. 286-305 ve 307-308)”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Constantinus (M.S. 307-337)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Constantinus (M.S. 307-337)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Theodosius (M.S. 402-450)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

“Askeri anarfli”, Roma imparatorlar›n›n yasal bir flekildeve Senato karar›yla de¤il de, askerler taraf›ndan belir-lenmesi ve böylece ayn› anda Roma Devleti’nde birdenfazla imparator bulunmas›n›n neden oldu¤u karmaflay›ifade eder.

S›ra Sizde 2

Edessa’da (Urfa) Sasaniler taraf›ndan kuflat›lan ve esiral›nan Roma ‹mparatoru, Valerianus idi (M.S. 260sonbahar›). ‹mparatorun ak›beti bilinmiyor; ancak ya-flam›n›n geri kalan›n› esir olarak sürdürüp öldü¤ü tah-min edilmektedir.

S›ra Sizde 3

“Principatus” denen ve imparatorun tüm yetkilerle “bi-rinci yurttafl” statüsüyle sahip oldu¤u önceki yönetimbiçiminin terkedilerek, “dominatus” denen ve impara-torun mutlak hükümdarl›¤›n› tart›flmas›z kabul eden ye-ni bir yönetim biçiminin benimsenmesi Diocletianuszaman›nda oldu. Bu yeni yönetim biçimi monarflik ya-p›ya daha yak›n bir rejimi ifade etmekteydi.


Breglia, L. (1968), Roman Imperial Coins. Their Art and

Technique, New York.Cameron, A., Garnsey, P. (ed.) (2005), The Cambridge

Ancient History, c. 12: The Crisis of Empire, AD 193-

337, Cambridge.Cameron, A., Garnsey, P. (ed.) (1998), The Cambridge

Ancient History, c. 13: The Late Empire, AD 337-

425, Cambridge.Cornell, T. Ve Matthews, J. (1988), Roma Dünyas› (çev.

fi. Karadeniz), ‹letiflim Atlasl› Büyük Uygarl›klarAnsiklopedisi, ‹stanbul.

Glay, M.Le, Voisin J.-L., Bohec, Y. Le (1995), Histoire

romaine, PUF, Paris.Grant, M. (1998), The Roman Emperors. A Biographical

Guide to the Rulers of Imperial Rome 31 BC - AD

476, Londra.Harris, N., History of Ancient Rome, Chancellor Press,


hatlar›, ‹stanbul.Kent, J.P.C.-Overbeck, B.-Stylow, A.U. (1973), Die

römische Münze, Hirmer Verlag München.Penrose, J. (ed.) (2008), Rome and Her Enemies, Osprey

Publishing, Oxford.Scarre, C. (1995), Chronicle of the Roman Emperors,

Thames and Hudson, Londra.Shotter, D. (2003), Rome and Its Empire, Norfolk.Tekin, O. (2008), Eski Yunan ve Roma Tarihine Girifl,



155Sözlük

AAedilis (Lat.): Roma’da kamu ifllerinin kontrolü, çarfl› ve pa-

zarlarda a¤›rl›k ve ölçülerin denetimi, güvenlik, itfaiye

teflkilat› ve festivallerin düzenlenmesinden sorumlu dev-

let görevlisi (magistrat).

Aerarium (Lat.): Roma devlet hazinesi.

Aes grave (Lat.): Döküm tekni¤iyle üretilen Roma’n›n ilk

bronz sikkeleri; ana birim as.

Ager publicus (Lat.): Roma’da devlet arazisi. Esas olarak sa-

vafl neticesinde elde edilirdi.

Agon (Yun.): Yar›flma, mücadele. Her türlü alandaki yar›flma

için kullan›l›r.

Agora (Yun.): Toplanma alan›. Bir kent-devletinde pazar, çar-

fl› veya sosyal yaflam›n merkezi.

Agoranomos (Yun.): Ço¤. Agoranomoi. Çarfl›-pazarda görev

yapan, ölçü, a¤›rl›k ve mallar›n kalitesini denetleyen me-

mur.

Akhaimenid: Ad›n› Akhaimenes’ten alan Pers sülalesi (Akha-

imenidai).

Akropolis (Yun.): Bir kent-devletinde kamu binalar›n›n (ve

tap›naklar›n) bulundu¤u etraf› surla çevrili yüksek tepe.

Alimenta (Lat.): Fakirlere ve kimsesiz çocuklara yard›m sistemi.

Amici Principis (Lat.): ‹mparatorun dostlar›. Yar› resmi bir

unvan.

Amphiktion (Yun.): Dinsel birlik.

Anayasa: Bir devletin yönetim biçimini, temel kurumlar›n›n

nas›l iflleyece¤ini belirten ve halk taraf›ndan genel kabul

görmüfl temel hukuk kurallar› ile yasalar bütünü. Ro-

ma’da krall›k ve cumhuriyet dönemlerinden itibaren

oluflturulan anayasaya, Sulla döneminde yeni bir flekil

verildi.

Annales (Lat.): Roma’da y›llara göre düzenlenmifl resmi ka-

y›tlar.

Annona (Lat.): 1. Hububat (bu¤day, arpa vb.); özellikle bu¤-

day, 2. Roma’n›n y›ll›k bu¤day üretimi, 3. ‹mparator Sep-

timius Severus zaman›nda konan do¤rudan ayni vergi,

4. Hububat tanr›ças›.

Antitetik: Karfl›l›kl›.

Apeiron (Yun.): Felsefi görüflte “sonsuzluk”.

Apella (Yun.): Sparta’da Halk Meclisi.

Apodyterion (Yun.): Palestra ve hamamlarda soyunma odas›.

Apoikia (Yun.): Koloni.

Apostata (Yun.): Din de¤ifltirenler için kullan›lan lâkap, “dön-

me” (özellikle Roma ‹mparatoru Iulianus için).

Aprilis (Lat.): Roma takviminde Nisan.

Ara Pacis Augustae (Lat.): Augustus Bar›fl Suna¤› (Roma’da).

Areopagos (Yun.): Sözcük anlam› Ares Tepesi olan ve daha

önce arkhon’luk yapanlar›n oluflturdu¤u en eski meclis.

Aristokrasi: Soylular›n, en iyilerin (aristoi) yönetimi.

Arkhon (Yun.): Yüksek devlet memuru; baz› durumlarda

devletin bafl›.

As (Lat.): Roma bronz sikkelerinde ana birim. Asklepieion:

Sa¤l›k Tanr›s› Asklepios’a adanm›fl sa¤l›k merkezi.

Asty (Yun.): Kent (özellikle merkezi alan, çekirdek k›sm›).

Atl›lar: Lat. Equites. fiövalye S›n›f›. Belirli bir servete sahip ki-

flilerden oluflurdu.

Augustus (Lat.): Sözcük anlam› “kutsal”. Roma’n›n ilk impa-

ratoru Augustus’tan dolay› Roma imparatorlar›n›n tafl›d›-

¤› unvan.

Augur (Lat.): Ço¤. Augures. Kufllar›n uçufluna bakarak keha-

nette bulunan din adam›.

Aureus (Lat.): Roma alt›n sikke birimi.

Auspicium (Lat.): Roma’da tanr›lar›n görüfl ve r›zas›n›n al›n-

mas›.

Autarkeia (Yun.): Bir kent-devletinin kendine yeterli¤i, eko-

nomik ba¤›ms›zl›¤›.

Autonomia (Yun.): Bir kent-devletinin d›fl güçlerin müdaha-

lesi olmadan kendi kanunlar›n› yapabilmesi.

Auxilia (Lat.): Esas olarak Roma’n›n ‹talya d›fl›ndaki Roma

yurttafl› olmayan müttefiklerinden oluflturulan yard›mc›

askeri kuvvetler.

BBarbaros (Yun.): Ço¤. barbaroi. Hellenlerin Hellence (Yu-

nanca) konuflmayan toplumlara verdikleri isim.

Basileus (Yun.): Kral.

Bema (Yun.): Kürsü.

Bule (Yun.): Boule. Hellen kent-devletinde dan›flma ve idare

meclisi.

Buleutes (Yun.): Bouleutes. Bule üyesi yurttafllar.

CCaesar (Lat.): Roma Consul’ü ve Dictator Julius Caesar’dan

dolay› Roma ‹mparatorluk döneminde veliaht ya da

prens için kullan›lan unvan.

Caligae (Lat.): Çizme. ‹mparator Caligula ad›n› caligae’dan al-

m›flt›.

Catilina nutuklar›: Consul Cicero’nun Catilina ayaklanmas›-

n› ortaya ç›karmak için Senatus’da verdi¤i nutuklar. Böy-

lece Catilina, deflifre olmufl ve vatan haini ilân edilmifltir

(M.Ö. 63).

Sözlük


Censor’lar (Lat.): Roma’da befl y›lda bir yurttafllar›n ve onla-

r›n sahip olduklar› servetlerin say›m›n› (census) yapan,

kayd›n› tutan, senatörlerin listesini belirleyen memurlar;

imperium yetkileri yoktu. Daha önce consul’lük yapm›fl

kiflilerden seçilirlerdi.

Centuria (Lat.): Roma lejyonunda 100 kiflilik bölük.

Centurio (Lat.): Roma lejyonunda 100 kiflilik birli¤in komutan›.

Cippus (Lat.): Mimari ifllevi olmayan ufak, k›sa sütun.

Civitas Romana (Lat.): Roma Yurttafl›.

Civitas Libera (Lat.): Özgür kent.

Clementia (Lat.): Sözcük anlam› merhamet; ayn› zamanda

personifikasyon.

Cliens (Lat.): Ço¤. Clientes. Yanaflma.

Cloaca Maxima (Lat.): Roma’daki kanalizasyon sistemi.

Clupeus Virtutis (Lat.): Onurland›r›lacak kifliye sunulan (ve-

ya kap›s›na as›lan) “alt›n kalkan”.

Cognomen (Lat.): Roma yurttafllar›nda aile (familia) ad›.

Cohors (Lat.): Ço¤. chortes. Roma’da askeri birlik.

Comitatenses (Lat. ço¤.): Büyük Constantinus zaman›nda

esas olarak s›n›r›n hemen gerisinde oluflturulan mobilize

saha birli¤i. Ayn› zamanda bkz. Comitatus.

Comitatus (Lat.): Seyrü sefer (mobilize) halindeki ordu. Bü-

yük Constantinus’tan itibaren oluflturuldu. Bkz. Comita-

tenses.

Comitia Centuriata (Lat.): Roma’da patricii ile pleblerin gö-

rev yapt›¤› “Yüzler Meclisi”.

Comitia Curiata (Lat.): Roma’da 30 curiae’y› kapsayan ve sa-

dece patricii s›n›f›na aç›k meclisti.

Comitia Tributa (Lat.): Pleb Meclisi. Aedilis’lerin, tribunus’la-

r›n ve quaestor’lar›n seçimini yapar, pleb kararlar›n› oy-

lard›; oylama kabilelere göre olurdu.

Concilium Plebis (Lat.): Roma’da pleblerin oluflturdu¤u mec-

lis, Pleb Meclisi.

Consecratio (Lat.): Tanr› mertebesine eriflme, tanr›laflt›rma.

Consul (Lat.): Roma Cumhuriyet döneminde y›ll›k olarak ata-

nan devletin en yüksek devlet memuru; devletin bafl›n-

da iki consul bulunurdu. ‹mparatorluk döneminde im-

parator unvanlar›ndan biri.

Conubium (Lat.): Roma’da evlenme hakk›. Roma yurttafl›n›n

sahip oldu¤u haklardan biri.

Conventus (Lat.): Bir eyalet içindeki adli (hukuksal) bölge

veya bölge merkezi.

Corona civica (Lat.): Defne dal› ile mefle yapraklar›ndan ya-

p›lm›fl çelenk.

Curia (Lat.): Büyük aile birli¤i; Forum’daki Senato’nun top-

lant› yeri, meclis.

Cursus honorum (Lat.): Soylu bir Roma yurttafl›n›n, memuri-

yet görevlerinde (kariyerinde) ilerleme kaydetme afla-

malar›.

Curul Aedilisi (Lat. Aedilis Curulis): Bkz. Aedilis.

DDamnatio memoriae (Lat.): An›n›n lanetlenmesi.

Dareikos (Yun.): Pers alt›n sikkesi.

December (Lat.): Roma takviminde Aral›k.

Decemvir (Lat.): 10 üyeli komisyonun üyelerinden biri. Roma

Cumhuriyet döneminde On iki Levha kanunlar›n› de-

cemvir’ler (ço¤. decemviri) haz›rlam›fllard› (Decemviri

Legibus Scribundis).

Dekret (Lat. Decretum): Meclis karar› (kararname).

Delos Deniz Birli¤i: Atina taraf›ndan M.Ö. 478 / 477’de Pers-

lere karfl› mücadele etmek için kurulan birlik.

Demiurgos (Yun.):Bir kent-devletinde yüksek devlet memu-

ru, bafl magistrat.

Demokrasi: Halk Egemenli¤i, yönetimde halk›n egemen ol-

du¤u sistem.

Demokratia (Yun.): Demos (halk) ve kratia (yönetim) söz-

cüklerinden oluflan ve “Halk Yönetimi” anlam›n› tafl›yan

sözcük. Bkz. Demokrasi.

Demos (Yun.): Birkaç anlam› vard›r: 1. Halk, 2. Sadece erkek

yurttafllar›n oluflturdu¤u topluluk, 3. Aristokratlar›n d›-

fl›nda kalan fakir halk, 4. Atina’daki demokratik devlet,

5. Ekklesia’y› oluflturan halk.

Denarius (Lat.): Roma’da esas gümüfl sikke birimi.

Dikasterion (Yun.): Ço¤. Dikasteria. Halk Mahkemesi. Ayn›

zamanda bkz. Heliaia.

Diadokhos (Yun.): Ço¤. Diadokhoi. Büyük ‹skender’in ard›-

l›, onun generallerinden biri.

Dictator (Lat.): Roma’da kriz veya ola¤anüstü hal gerektiren

zamanlarda alt› ay süreyle devlet yönetimini üstlenen en

yüksek görevli (Örne¤in, Sulla ve Caesar).

Dioecesis (Lat.): Diocletianus (M.S. 284-305) zaman›nda olufl-

turulan idari eyaletler; önceleri 13 adet idi, sonradan sa-

y›lar› artm›flt›r. Dioecesislerin yönetimi praetor praefec-

tus’u veya vicarius’un elindeydi.

Divus (Lat.): Tanr›.

Diva (Lat.): Tanr›ça.

Dominatus (Lat.): Roma’da imparatorun mutlak hükümdarl›-

¤›n› tart›flmas›z kabul eden yönetim biçimi; ‹mparator

Diocletianus (M.S. 284-305) ile bafllar.

Domus Aurea (Lat.): ‹mparator Nero’nun Roma’da kendisi

için infla ettirdi¤i yap› (Alt›n Ev).

157Sözlük

Donativum (Lat.): Parasal arma¤an (bir tür cülus bahflifli);

Roma imparatorlar› tahta geçmek için destek gördükleri

praetor muhaf›zlar›na para vaat ederler ve tahta geçtik-

ten sonra da onlara para da¤›t›rlard›.

Drahmi: Hellen sikkelerinde gümüfl sikke birimi.

Dupondius (Lat.): Roma bronz (pirinç) sikke birimi.

Dux (Lat.): Geç Roma ‹mparatorluk döneminde vali.

EEisphora (Yun.): Mal ve varl›ktan al›nan özel vergi; özellikle

savafl gibi ola¤anüstü dönemlerde yurttafllardan ve ya-

banc›lardan (metoikoi) al›n›rd›.

Ekklesia (Yun.): Hellen kent-devletlerinde Halk Meclisi.

Elektron (Yun.): Alt›n ve gümüfl alafl›m› metal; ilk sikkeler

elektrondan bas›lm›flt›.

Eleusis Misterleri: “Eleusis Gizem Dinleri” olarak da ifade

edilen bir kült. Devlet kontrolunda, Attika’daki Eleusis’te

daha ziyade Demeter, k›z› Persephone ve Dionysos onu-

runa tesis edilmiflti.

Emporion (Yun.): Küçük ölçekli ticaret merkezi.

Epheroi (Yun.): Devlet denetçileri.

Epigrafi: Yaz›tbilim.

Epistates (Yun.): Hellen kent-devletinde Prytaneis’in baflkan›.

Eponim (Yun. eponymos): Y›la ad›n› verme.

Epos (Yun.): Kahramanl›k destan›.

Equites (Lat.): Eski Roma’da Atl› S›n›f› (fiövalyeler).

Era: Takvim bafl›.

Ethnos (Yun.): Halk.

Euergetes (Yun.): Bir kent-devletinde yararl› ifllerde kullan›l-

mak üzere para ba¤›fllayan, imâr faaliyetlerine katk›da

bulunan, festival masraflar›n› üstlenenler kiflilere verilen

onurland›rma s›fat›.

Eupatridai (Yun.):Soylular (Soylu do¤anlar).

Exercitus (Lat.): Ordu.

FFamilia (Lat.): Aile.

Fasces (Lat.): Aras›na balta yerlefltirilmifl de¤nek demeti asa.

Lictor’lar tafl›rd›.

Februarius (Lat.): Roma takviminde fiubat.

Fibula (Lat.): Ço¤. Fibulae. Çengelli i¤ne.

GGens (Lat.): Klan veya büyük aile.

Gerusia (Yun.): Yafll›lardan oluflan bir tür Dan›flma Meclisi.

Gizem Dinleri: Bkz. Eleusis misterleri.

Grammatistes (Yun.): E¤itimciler.

Gregorien takvimi: 16. yüzy›l sonlar›nda Papa XIII. Gregori-

us taraf›ndan gelifltirilen ve günümüzde halen kullan›lan

takvim.

HHegemon (Yun.): Lider, önder.

Hekatombaion (Yun.): Hellen takviminde Temmuz’a denk

gelen ay.

Heliaia (Yun.): Hellen kent-devletinde bir tür halk mahkeme-

si. Ayn› zamanda bkz. Dikasterion.

Hellen (Yun.): Yunan halk›ndan olan. Yunanlar kendilerini

bu flekilde adland›r›yorlard›.

Hellenistik: Büyük ‹skender’in Do¤u seferiyle birlikte Hellen

kültürünün Do¤u’ya yay›lmas› ve Do¤u kültürüyle kay-

naflmas›. Büyük ‹skender’in Do¤u seferine bafllad›¤› (ve-

ya Pers Krall›¤›’na son verdi¤i) tarihten Roma’n›n son

Helenistik Krall›k olan Ptolemaioslar› ortadan kald›rd›¤›

tarihe kadar süren dönemin ad› (M.Ö. 334 / 330 – 30).

Hellanodikai (Yun.): Festival düzenleyicileri.

Hellenotamiai (Yun.): Delos Deniz Birli¤i’nde hazine görev-

lileri.

Helot (Yun. heiolos veya heioletes): Sparta’da topra¤a ba¤l›

köle.

Herme (Yun.): Üst k›sm› Tanr› Hermes’in büstü fleklinde so-

na eren dikdörtgen tafl blok; blo¤un orta yerinde phallos

tasviri bulunurdu.

Hierothesion (Yun.): Mezar an›t›. Hiereus (Yun.): Din ada-

m›, “rahip”.

Hippeis (Yun.): Atl›lar (Atina’da toplumun s›n›flar›ndan biri).

Homonoia (Yun.): Sözcük anlam› “uyum”, “dostluk”; ayn› za-

manda personifikasyon.

Homo novus (Lat.): Yeni kifli. Bkz. Novus homo

Hoplit (Yun. hoplites): Tam teçhizatl› (kalkan, m›zrak, k›l›ç,

z›rh) Hellen piyade askeri.

Hostis Publicus (Lat.): Vatan haini, devlet düflman›.

Höyük: Suni tepe; üst üste yerleflimler nedeniyle oluflan suni

tepe.

IIanuarius (Lat.) (Januarius): Roma takviminde Ocak.

Idus (Lat.): Ay›n 15. günü (baz› aylar›n 13. günü).

Imperium (Lat.): Roma’da “emretme” yetkisi.

Imperator (Lat.): 1. Komutan, 2. ‹mparator.

Imperium Propraetore (Lat.): Imperium yetkisine sahip

propraetor.

Imperium Romanum (Lat.): Roma ‹mparatorlu¤u

Incitatus (Lat.): ‹mparator Caligula’n›n yar›fl at›n›n ad›.


Interrex (Lat.): Roma’da kral öldü¤ünde yenisi seçilinceye

kadar devletin bafl›na geçen kifli.

Isegoria (Yun.): Hellen kent-devletinde mecliste konuflma

özgürlü¤ü.

Isonomia (Yun.): Hellen kent-devletinde yasalar karfl›s›nda

eflitlik.

Isotimia (Yun.): Hellen kent-devletinde herkesin her maka-

ma gelebilme hakk›. Iunius: Roma takviminde Haziran.

Iustitia (Lat.): Sözcük anlam› “adalet”; ayn› zamanda personi-

fikasyon.

JJülyen takvimi: Iulius Caesar zaman›nda haz›rlanan Roma

takvimi.

KKalendae (Lat.): Roma takviminde ay›n ilk günü.

Karum: Pazar yeri (Hitit, Asur gibi Do¤u toplumlar›nda).

Keruks (Yun.): Ço¤. kerukes. Ulak, haberci, mesaj götüren.

Kerykeion (Yun.): Tanr› Hermes’in asas›.

Khora (Yun.): Kent-devletinin k›rsal›.

Kiklopik: Mitolojideki Kyklops adl› devlerin tafl›yabilece¤i

kadar büyük-iri (özellikle tafl).

Kitharistes (Yun.): Müzik ve lirik fliir e¤itimcileri.

Kleros (Yun.): Sahip olunan toprak parças›n›n “hisse / pay”

anlam›n› tafl›yan Hellence ad›.

Klerukhia (Yun.): Atina’n›n deniz k›y›s› ve adalar gibi strate-

jik mevkilerde kurdu¤u özel koloniler. Ya da Atina’n›n

fethetti¤i topraklarda fakir yurttafllara verdi¤i toprak par-

ças› (kleros). Klerukhia’larda yerleflenler Atina yurttafll›k

haklar›na sahiptiler.

Kolonizasyon: Bir kavmin ya da bir kent halk›n›n tar›msal

veya ticari faaliyetlerde bulunmak için kendi s›n›rlar› d›-

fl›nda elveriflli topraklarda üsler kurup, oray› yurt edin-

me süreci.

Komedia (Yun.): Sahne’de gerçeklefltirilen oyun türü.

Kral Yolu: Susa’dan Sardeis’e uzanan ticari ve askeri amaçl›

yol (daha çok Pers döneminde).

Ktistes (Yun.): Koloni kurucusu.

Kupel: Ocak çukuru. Kupelasyon: F›r›nlama.

Kutsal Savafl: Phokislilerin Delphoi Apollon Tap›na¤›n› iflgal

etmeleri üzerine Phokis ile Thebai aras›ndaki patlak ve-

ren savafl (M.Ö. 355).

Kült: Tanr› veya kahraman tap›n›m›.

LLatifundia (Lat.): Roma’da büyük araziler, çiftlik arazisi. Lava-

getas: Akha kral›n›n yard›mc›s›.

Legatus (Lat.): Komutan, imparator vekili, özel devlet görev-

lisi. Lejyon komutan›; imparatorluk eyaletinde do¤rudan

imparatora ba¤l› vali (Legatus Augusti).

Leiturgia (Yun.): Bir tür zorunlu sponsorluk. Zengin yurttafl-

lar›n kamusal alandaki imâr faaliyetlerini, festival düzen-

lenmesini, gemi inflas›n› vb. –devletin iste¤i üzerine– zo-

runlu olarak finanse etmeleri.

Lejyon (Lat. legio): Roma askeri birli¤i. Kapsad›¤› asker (lej-

yoner) say›s› cumhuriyet döneminde 4500; imparatorluk

döneminde 5200 kifliden olufluyordu; ancak zaman için-

de farkl› say›lar da söz konusudur.

Lex (Lat.): Kanun.

Lictor (Lat.): Consul’lere refakat eden görevli. Lictor’lar omuz-

lar›nda fasces denen bir de¤nek demeti tafl›rlard›.

Linear A ve B: Tunç Ça¤›nda Girit ve Miken uygarl›klar›nda

kullan›lan çizgisel yaz›.

Logographos (Yun.): Ço¤. Logographoi. Kent tarihi, kahraman-

l›klar, mitoloji gibi insanlar›n ilgisini çeken konular› rhap-

sodos’lar gibi fliir diliyle de¤il, düz yaz› (nesir) fleklinde ya-

zan kifli. Adlar›n› bildi¤imiz logographos’lar aras›nda her

ikisi de Miletoslu olan Kadmos ile Hekataios’u sayabiliriz.

MMagister Equitum (Lat.): Roma Cumhuriyet Dönemi’nde Dic-

tator’un yard›mc›s› (imperium yetkisine sahip), süvari

kuvvetlerine komuta ederdi. Ayn› zamanda s›n›rdaki sü-

vari birli¤i komutan›.

Magister Militum (Lat.): Askeri komutan.

Magister Peditum (Lat.): Piyade askerlerin komutan›.

Magistrat (Lat. Magistratus): Roma’da yüksek devlet memu-

ru. Hellen kent-devletlerinde de yüksek devlet memur-

lar› bu flekilde an›l›r.

Magnus (Lat.): Sözcük anlam› “Büyük”.

Maius (Lat.): Sözcük anlam› “Daha büyük”. Imperium maius

(= daha büyük bir emretme yetkisi).

Martius (Lat.): Lat. Mart ay›. Mausoleion: Mezar an›t›, mozole.

Medimnos (Yun.): Ölçek, kile. 1 medimnos, 38 kilogram ve-

ya 50 litre.

Megaron (Yun.): Dikdörtgen planl›, ön avlulu basit yap›.

Mesogeia (Yun.): ‹ç bölge.

Metoikos (Yun.): Ço¤. metoikoi. Yabanc›, kent-devleti yurtta-

fl› olmayan, baflka bir yerden gelip oraya yerleflmifl.

Mil tafl›: Mesafe tafl›; gidilecek yere olan uzakl›¤›n belirtildi¤i

yuvarlak tafl.

Milano emirnamesi (ferman›): I. Constantinus ve Licinius ta-

raf›ndan H›ristiyanlara hoflgörü gösterilmesini isteyen

emirname (M.S. 313).

159Sözlük

Monarfli: Tek kifli egemenli¤ine dayal› yönetim sistemi (ör.

Krall›k).

Monophthalmos (Yun.): “Tek gözlü” anlam›nda lâkap; özel-

likle Antigonos için.

Municipium (Lat.): Roma kenti (ve yurttafll›¤›) statüsü verile-

rek Roma’n›n korumas› alt›na al›nan fakat iç ifllerinde

özgür (otonom) olan ‹talya’daki kent-devletlerine ya da

bu flekilde tesis edilmifl kentlere ve kapsad›klar› topluma

verilen isim. Bir görüfle göre municipium’lar›n oy verme

hakk› bulunmuyordu.

Müttefikler Savafl›: Ayn› zamanda “Sosyal Savafl” olarak da

bilinir. ‹talya’n›n güneyindeki Roma müttefiki kentler ile

Roma aras›ndaki savafl (M.Ö. 91-88).

NNaumakhia (Yun.): Deniz savafl›.

Neokoros (Yun.): Sözcük anlam› “tap›nak muhaf›z›”; impa-

rator tap›na¤›n› (kültünü) iflaret eder.

Nomen: Lat. ad.

Nomoi (Yun.): Yaz›l› yasalar.

Nomothetai (Yun.): Yasa koyucular.

Nomos (Yun.): Kanun; vergi.

Nonae (Lat.): Roma takviminde ay›n 5. günü (baz› aylar›n 7.

günü).

November (Lat.):Lat. Kas›m ay›.

Novus Homo (Lat.): Deyim. Roma’da, üyelerinin esas olarak

patricii veya soylu s›n›f›na mensup kiflilerden olufltu¤u

Senatus’a, ailesinde veya sülalesinde daha önce senatör-

lük yapm›fl olmayan bir kifli girdi¤inde, di¤er Senatus

üyeleri –o kiflinin Senatus gelene¤inden gelmedi¤ini ima

etmek için– ona novus homo (yeni insan, yeni kifli) der-

lerdi. Alt tabakadan gelip aristokrasi s›n›f›na yükselen ki-

fli; sonradan görme.

Numismatik: Sikke bilimi.

Nus (Yun.) Nous: Ak›l.

OOctober (Lat.): Roma takviminde Ekim.

Oikist (Yun. oikistes): Koloni kurucusu.

Okhlokratia (Yun.): Avam Yönetimi; halk yönetiminin yani

demokrasinin bozulmufl biçimi.

Oligarfli (Yun.Oligarkhia): Bir grubun (az›nl›¤›n) yönetimi.

Genellikle zengin olmalar›na ra¤men, do¤ufltan soyluluk

esas de¤ildir.

Optimat’lar (Lat. optimates): Roma’da, organize olmam›fl ama

belirli bir siyasal görüfl etraf›nda toplanm›fl grup; genel-

likle muhafazakâr nitelikli aristokratlar ve senato üyele-

rinden olufluyordu ve halk›n afla¤› tabakalar›yla (popula-

res) çat›flma halindeydi.

Ostrakon (Yun.): Ço¤. ostraka. Keramik parças›.

Ostrakophoria (Yun.): Çanak çömlek parças› kullanarak oy

verme.

Ostrakismos (Yun.): Çanak Çömlek Mahkemesi.

PPaideia (Yun.): E¤itim.

Paidagogos (Yun.): Olgunluk ça¤›na gelinceye kadar çocuk-

lar›n e¤itimlerinin aksamamas›n› sa¤layan, onlar› kötü

al›flkanl›klardan uzak tutan ve okula götürülmesinden

sorumlu bir tür ev kölesi.

Paidotribes (Yun.): Atletizm e¤itimcileri.

Panhellen: Hellen birli¤i.

Panionion (Yun.): Ion Birli¤i.

Paralia (Yun.): K›y›.

Parasang: Pers uzakl›k ölçüsü; 1 parasang yaklafl›k 5.2 km.

Parth: M.Ö. 247’de Arsakes taraf›ndan kurulan Pers hanedan›

Arsakidlerin genel ad›.

Pater Familias (Lat.): Roma’da aile babas› (evin reisi). Pater

Patriae: “Vatan›n Babas›” unvan›. Daha ziyade Roma im-

paratorlar› bu unvan› al›rd›.

Patricius’lar (Ço¤. patricii): Soylu, zengin Roma yurttafllar›;

senato üyeleri bu s›n›ftan ç›kard›.

Patronus (Lat.): Roma yurttafl› olmayan bir kifliyi himayesine

al›p onu koruyan, haklar›n› gözeten kifli.

Pax (Lat.): Bar›fl.

Pax Romana (Lat.): Roma Bar›fl›.

Pentakosiomedimnoi (Yun.): Atina’da 500 medimnoi ve üs-

tü geliri olan s›n›f.

Perioikoi (Yun.): Özellikle Sparta’da kentin civar›nda oturan

yar›-yurttafllar.

Peripatetik Okul: Aristoteles’in okulu (Lykeion); dolaflarak

ders verdi¤inden bu flekilde an›l›rd›.

Persler: Çekirdek bölgeleri ‹ran olan halk. Eski Ça¤’da Akha-

imenidler, Arsakidler (Parthlar) ve Sasaniler olarak üç

büyük hanedan olarak ‹ran ve çevresinde hüküm sür-

müfllerdir.

Phalanks: Sarissa ad›n› tafl›yan uzun m›zrakl› “hoplit” denen as-

kerlerden oluflan hareket yetene¤i yüksek askeri birlik.

Phallos (Yun.): Erkek cinsel organ›n›n tasviri; daha çok be-

reket ile ilgilidir.

Philoromaios (Yun.): Roma dostu. Daha ziyade Hellenistik

krallar›n kulland›klar› unvan.

Phoros (Yun.): Vergi.


Phratria (Yun.): Küçük kabile, klan; esas olarak sosyal ve

dinsel birlik; kabilenin (phyle) alt bölümü.

Phyle (Yun.): Kabile.

Pius (Lat.): Tanr›lara, devlete ve aileye sayg›l›. ‹mparatorlar

s›fat olarak da kullanm›fllard›r. Örne¤in, ‹mparator Anto-

ninus Pius.

Plebler (Lat. tek. plebs, ço¤. plebes): Roma’da siyasal olarak

örgütlenmifl ve patricii’ye muhalif olan grup. Zengin ve-

ya fakir, yanaflma (cliens), yerel Romal› veya yabanc›

(ör. Sabinler) olabilirlerdi. Patricii ile ayn› haklara sahip

olmak için mücadele etmifllerdir. Sonradan, Cumhuriyet

Dönemi sonlar›nda, afla¤› halk tabakas›ndan olanlara

pleb denilmifltir.

Pleb tribunu (Lat. tribunus plebis): Ço¤. tribuni plebis. Pleb

haklar›n› koruyan on kiflilik memur grubu. Veto haklar›

vard›. ‹mparator Augustustan itibaren Roma imparatorla-

r› Tribunicia Potestas (Tribunluk Gücü) unvan› almaya

bafllad›lar.

Poliorketes (Yun.): Sözcük anlam› “kuflat›c›”. Esas olarak Ma-

kedon Demetrios’un unvan›.

Polis (Yun.): Siyasal ve sosyal olarak örgütlenmifl kent-devle-

ti. Politeia (Yun.): Yurttafll›k.

Pontifex Maximus (Lat.): Bafl Rahip; devlet dininin bafl›. Ro-

ma imparatorlar› da bu unvan› alm›fllard›r.

Populus Romanus (Lat.): Patricii ve Pleblerin oluflturdu¤u

Roma halk›.

Praefectus Urbanus (Lat.): Kent Prefekti.

Praetor: Roma’da yüksek devlet memuru. Görevleri hukuki

meselelerde (yarg›) consul’lerin yükünü hafifletmekti.

Imperium yetkisine sahip olan praetor’luk görevi, esas

olarak patrici s›n›f›ndan olanlar›n yapt›¤› bir görevdi.

Praetor Urbanus (Lat.): Kent Praetor’u.

Propraetor (Lat.): Praetor’un yerine geçen, onun yetkilerine

sahip yüksek devlet memuru; imperium yetkisine sahipti.

Primus inter pares (Lat.): “Eflitler aras›nda birinci”. Principa-

tus yönetiminde özellikle imparatorun, ayn› kariyeri pay-

laflan kiflilerden biri oldu¤u ve geçmiflinde ayn› kariyere

sahip di¤er kiflilerin de ayn› mevkiye gelebileceklerinin

imkân› bulundu¤unu imâ etmek için kullan›lan bir ifade.

Ancak, yine de, primus inter pares s›fat›n›n yüklendi¤i

kiflinin di¤erlerinden üstün oldu¤u ya da en az›ndan öy-

le görülmesi gerekti¤i gerçe¤i de vard›r.

Princeps (Lat.): Sözcük anlam› “önder” veya “birinci kifli”. Ci-

cero, Birinci Triumvir’li¤i oluflturan Caesar, Pompeius

ve Crassus’u principes (= birinci yurttafllar) olarak adlan-

d›rm›flt›. Keza, Tacitus da Principatus Dönemi’ni (‹mpa-

ratorluk Dönemi) bafllatan Augustus’u princeps olarak

tan›mlam›flt›.

Princeps Iuventutis (Lat.): “Gençler aras›nda birinci”. Atl› S›-

n›f› (Equites) Augustus’un torunlar› Gaius ve Lucius’u

princeps iuventutis ilân ederek Atl› S›n›f›’n›n liderleri ola-

rak tan›mlam›flt›. Daha sonra ileride tahta geçecek prens-

ler için de ayn› unvan kullan›ld›.

Princeps senatus (Lat.): Senato’nun lideri. ‹mparatorluk Dö-

nemi’nde imparator da bu unvan› tafl›yordu.

Principatus (Lat.): Sözcü¤ün kökeni princeps’e (birinci kifli)

dayanmakta olup “birinci kiflinin yönetimi” anlam›nda-

d›r; Roma’da principatus dönemi ayn› zamanda Diocle-

tianus ile bafllayan Monarfli yönetimine kadar imparator-

luk dönemini ifade eder.

Proconsul (Lat.): Sözcük anlam› “consul’ün yerine görev

yapan” demek olan proconsul bir tür promagistrat idi.

Daha önce consul’lük yapm›fl kiflilerden seçilen kifli,

proconsul unvan›yla bir eyaletin yönetiminde görev-

lendirilirdi.

Proletarii (Lat.): Roma’da halk›n en alt tabakas›, proletarya.

Proscriptio (Lat.): Devlet düflman› veya vatan haini ilân edi-

leni yarg›lamadan ölüme mahkum etmek; ölüme mah-

kum edilenlerin liste halinde ilân edilmesi.

Prostates (Yun.): 1. demos lideri, 2. bir metoikos’un patro-

nus’u.

Provincia (Lat.): Köken itibariyle, belirli bir co¤rafi alan› yö-

netmek (imperium) için seçilen veya atanan üst düzey

bir Roma magistrat›n›n görev tan›m›d›r. Ancak, daha son-

ra günümüzdeki anlam›na yak›n olarak “eyalet” anla-

m›nda kullan›lm›flt›r.

Prytaneis (Yun.) (tek. prytanis): Hellen kent-devletinde, Ati-

na’da, Bule’nin alt komisyonu olarak görev yapan Bu-

le’nin 50 üyesi. Devletin tüm acil iflleri önce Prytaneis ta-

raf›ndan ele al›n›rd›. Prytaneis’in toplant› yeri Prytanei-

on ad› verilen yuvarlak planl› (tholos) bir mekând›.

Ptolemaion: Ptolemaioslara iliflkin kült yap›s›.

Publicani (Lat.): Tek.. publicanus. Roma’da vergi mültezimleri.

QQuaestor (Lat.): Roma’da mali ifllerden ve devlet hazinesin-

den sorumlu devlet memuru.

Quintilis (Lat.): Roma takviminde Temmuz ay›.

RRes Publica (Lat.): Cumhuriyet (Roma Devleti).

Rex (Lat.): Kral.

Rex Sacrorum (Lat.): Kutsal ifllere bakan kral; dinsel törenle-

rin organizasyonundan ve kurban ifllerinin düzenlenme-

sinden sorumlu.

161Sözlük

Rhapsodos (Yun.): Kentten kente dolaflarak, ellerindeki de¤-

nekle ritm tutarak kahramanl›k ve mitoloji içerikli fliirler

okuyorlard› (Örne¤in, Homeros).

Rhetor (Yun.): Hatip Rhetorik: Hitabet.

Ripenses (Lat.): Geç Roma’da s›n›r birlikleri.

SSarissa (Yun.): Hoplitlerin kulland›¤› uzun m›zrak.

Sasani: Parth Devleti’nin y›k›lmas›ndan sonra Ardaflir ile bir-

likte ‹ran’da kurulan devlet. (M.S. 224).

Satrap: Pers ‹mparatorlu¤u’ndaki belirli yönetim bölgelerinin

bafl›ndaki kifli (vali).

Seisakhtheia (Yun.): Yükten, külfetten kurtulma; borçlar›n

silinmesi (özellikle Solon zaman›nda).

Sella curilis (Lat.): Curul sandalyesi. Aç›l›r kapan›r makam

koltu¤u.

Sementasyon: Elektronda bulunan alt›n ve gümüflü birbirin-

den ay›rmak için kullan›lan tavlama yöntemi.

Senatus (Lat.): Senato. Roma’da esas olarak optimatlardan

(optimates) seçilen üyelerden oluflurdu. Zaman içinde

üye say›s›nda baz› farkl›l›klar görülse de, genel olarak

600 senatör görev yapard›. Halk Meclisi’nin ald›¤› karar-

lar Senato taraf›ndan onaylanmadan yasalaflmazd›. Cum-

huriyet Dönemi’nde önemli olmas›na karfl›n, ‹mparator-

luk Dönemi’nde imparatorun ön planda olmas› Sena-

to’nun önemini azaltm›flt›.

Senatus consultum (Lat.): Senatus karar›. Sikkelerde ve ya-

z›tlarda SC olarak k›salt›l›r.

September (Lat.): Roma takviminde Eylül.

Servus (Lat.): Ço¤. servi. Köle.

Sestertius (Lat.): Roma’n›n çap› en büyük bronz sikke birimi.

Sextilis (Lat.): Roma takviminde A¤ustos. ‹mparator Augus-

tus’tan itibaren Sextilis, Augustus olarak de¤ifltirilmifltir.

Siglos (Yun.): Pers gümüfl sikkesi.

Sikke: A¤›rl›¤› ve çap› önceden ayarlanm›fl, üzerinde kendisi-

ni bas›p tedavüle sokan devletin yaz› ve iflareti (tip) bu-

lunan metalden yuvarlak ödeme arac›.

Sofist (Yun. Sophistes): Sözcük anlam› herhangi bir alanda us-

ta, bilge kifli anlam›n› tafl›maktad›r. M.Ö. 5. yüzy›ldan iti-

baren kentten kente dolaflarak para karfl›l›¤› yaflamda

gerekli olan bilgileri (gramer, hitabet, felsefe, siyaset)

ders veya e¤itim amaçl› veren kifliler de Sofist olarak ad-

land›r›lm›fllard›r. Hellen felsefesinde Sofistler, insan› “ya-

flam›n merkezi” ve “her fleyin ölçüsü” olarak kabul et-

mifllerdi.

Solidus (Lat.): Geç Roma’da tedavüle ç›kan alt›n sikke.

Sosyal Savafl: Bkz. Müttefikler Savafl›.

Soter (Yun.): Kurtar›c›.

S.P.Q.R (Lat.): Senatus Populusque Romanus (Roma Senatosu

ve Halk›); Roma devletini ima eder.

Stephanephoros (Yun.): Devletin yüksek magistrat›; bafl ma-

gistrat.

Stoac›l›k: Kurucusu Kitionlu Zenon olup Hellenistik dönem-

de ortaya ç›km›flt›r. Bu kifli Atina’daki Stoa Poikile’de

ders verdi¤inden dolay› onun felsefesi de stoac›l›k ola-

rak adland›r›lm›flt›. ‹lgilendikleri bafll›ca konular ahlak

ve mant›k idi.

Strategos (Yun.): Komutan; ayn› zamanda eski Hellen kent-

devletinde yüksek devlet memuru (bafl magistrat).

Symmakhia (Yun.): Birlik.

Synhedrion (Yun.): Meclis.

Synoikismos (Yun.): Birkaç ufak yerleflim biriminin (örne¤in

köylerin) bir araya gelerek bir kent-devletini meydana

getirmesi.

Sympoliteia (Yun.): Birkaç kent-devletinin bir araya getiril-

mesi.

TTalanton (Yun.): A¤›rl›k birimi.

Tetradrahmi: Dört drahmi de¤erinde gümüfl sikke birimi.

Tetrarkhia (Yun.) (tetrarfli): Diocletianus (M.S. 284-305) ile

birlikte bafllayan dörtlü yönetim sistemi: iki augustus ve

iki caesar.

Tetrarfli: Bkz. Tetrakhia.

Thesmoi (Yun.): Sözlü yasalar.

Thetes (Yun.): Hellen kent-devletinde (Atina’da) toplumun

en alt s›n›f›.

Tholos (Yun.): Yuvarlak yap›; Hellen kent-devletinde (Ati-

na’da) Prytaneis’in toplant› yeri.

Timokrasi (Yun.): Varl›kl› kiflilerin iktidarda önemli pozis-

yonlara geldi¤i yönetim sistemi.

Tiran (Yun. tyrannos): Oligarfli ile yönetilen kent-devletlerin-

de, yönetimi zorla, yasal olmayan bir flekilde ele geçiren

kifli.

Tragedia (Yun.) (trajedi): Edebiyat›n önemli bir türü; sözcük

anlam› “keçi flark›s›”.

Tribunicia potestas (Lat.): Halk Tribunus’unun (Tribunus

Plebis) gücü.

Tribus (Lat.): Roma’da kabile.

Tributus (Lat.): Vergi.

Trittys (Yun.): Üçte bir anlam›n› tafl›yan bölüm / bölge (özel-

likle Solon ve Kleisthenes zaman›nda Atina’da).


Triumvir’ler (Lat. Triumviri): Roma’da devlet yönetimini üst-

lenen üçlü komisyon. Triumviri Rei Publicae Constitu-

endae: Cumhuriyeti (devleti) kurmakla görevli üçlü (tri-

umvir’ler). I. Triumvir’lik (M.Ö. 60): Pompeius, Caesar

ve Crassus; II. Triumvir’lik (M.Ö. 43): Marcus Antonius,

Octavianus ve Lepidus.

Tümülüs: ‹çinde mezar odas› bulunan y›¤ma tepe.

UUncia (Lat.): 1 / 12 de¤erinde sikke veya a¤›rl›k birimi. 1 as =

12 uncia.

VVabartum: Do¤u toplumlar›nda, özellikle Asur’da, küçük öl-

çekli konaklama yeri.

Vanaks: Akhalarda kral.

Veteran (Lat. veteranus): Ço¤. veterani. Roma’da emekli asker.

Vicarius (Lat.): Dioecesis yöneticisi.

Vigintiviri (Lat.): Maximinus’a karfl› mücadele edildi¤i s›rada

Senatus taraf›ndan oluflturulan 20 kiflilik meclis / komis-

yon.

Virtus (Lat.): Erdem; ayn› zamanda personifikasyon.

YYedi Bilge: M.Ö. yak. 620-550 aras›ndaki dönemde ak›l ve

bilgeliklerinden dolay› öne ç›kan kiflilere verilen ad. Bu

konuda bilgi veren kayna¤a göre de¤ifliklik gösterse de

ad› en fazla geçenler flunlard›r: Miletoslu Thales, Priene-

li Bias, Mytileneli Pittakos, Atinal› Solon, Spartal› Khilon,

Lindoslu Kleobulos, Khenail› Myson.

Yedi Tepe: Roma’da Palatinus, Capitolium, Quirinalis, Vimi-

nalis, Caelius, Esquilinus, Aventinus.

ZZeugitai (Yun.): Solon’un Atina toplumunu s›n›fland›rmas›n-

da küçük çiftçilerden oluflan üçüncü s›n›f.

Documents

prof.dr. oğuz tekin roma tarihi AÖF yayınları