SIGFRIED GIEDIONPRZESTRZE, CZASi ARCHITEKTURA.Narodziny nowej tradycji

WARSZAWA 1968PASTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE

Tytul oryginaluSpace, Time and Architecture The Growth of a New Tradition Copyright, 1941, 1949, 1954, 1956 by the President and Fellows of Harvard CollegeZ jedenastego wydania uzupenionego przez autora przeoy JERZY OLKIEWICZ

PRZEDMOWA AUTORA DO WYDANIA POLSKIEGO

Obwolut, okadk i wyklejk projektowaSTEFAN NARGIELLO

4 860 5PASTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE. WARSZAWA 1968Wydanie I. Nakad 4750 + 250 egz. Ark. wyd. 55,75; ark. druk. 55,25. Papier rotogr. III kl. 90 8 70 x' Oddano do skadania w sierpniu 1966.Podpisano do druku w grudniu 1967. Druk ukoczono w styczniu 1968.Cena zl 120. Zam. 8360/66 T-39.Zak', Graf. Darn Sowa Polskiego., Warszawa.

W rejsie po Morzu Egejskim na ktry grecki urbanista, Constantin Doxiadis zaprosi latem 1963 roku przedstawicieli rnych zawodw w celu przedyskutowania istoty kryzysu zagraajcego ludzkiemu osiedlu oraz wysunicia propozycji zaradzenia tej sytuacji w chwilach wolnych od posiedze prowadziem dugie rozmowy z pewnym polskim urbanist a zarazem wysokim urzdnikiem pastwowym oraz z jego synem.

XIIIPo kilku miesicach przysa mi on wnikliwy referat o sympozjum w Delos jak nazwano to nasze spotkanie w podsumowaniu ktrego wskazuje na istnienie odmiennoci nie dajcych si wyrwna midzy pastwami socjalistycznymi a kapitalistycznymi.Odpowiedziaem mu, e te rnice rzeczywicie istniej; pozwoliem sobie jednak wskaza na to, e na pierwszy plan wysuwa si dzi co innego: konieczno podkrelenia tego, co Wsplne.Dla architektw i urbanistw naszych czasw, jak rwnie i dla naukowcw, jest o wiele waniejsze podkrelanie tego, co wsplne. To, co wsplne jest czym prawdziwie ludzkim, i to wcale nie w wytartym i sentymentalnym sensie tego pojcia.Wsplne s zadania czowieka, ktry stoi przed nieznanym i usiuje to nieznane pozna.W s p l n e jest tragiczne dziedzictwo dziewitnastego wieku, o ktrym mwi ta ksika. Rozwj umysowy ludzi znacznie wyprzedzi rozwj uczu. Znajduje to wyraz w ocenach politykw wielu krajw w stosunku do zagadnie literatury,

sztuki i architektury. W swych opiniach pozostali oni w tylecale pokolenia; mimo to decyduj o tym, co powinno, a co nie powinno by zbudowane. Innymi sowy, jak powiedzia mi to Le Corbusier, Les administrations ernmerdent par profession".Wsplna jest niepewno, jak sposb mieszkania ludzi ma si ksztatowa pod wpywem postpujcych zmian.Wsplna jest bezradno dzisiejszej cywilizacji wobec problemu, w jaki sposb przy stale przybywajcym czasie wolnym od pracy stworzy moliwoci wypoczynku i regeneracji, gdy w przeciwiestwie do dawnych epok nie ma dzi adnych urzdze, ktre, podobnie jak termy rzymskie, suyyby jednoczenie do pielgnacji ciaa i ducha.W s p 61 n a jest bezsilno wobec problemu, jak zahamowa rozrastanie si mamucich miast i jak zapobiec wykrwawianiu si wsi.Wsplny jest obowizek stworzenia takiej kultury, ktra obejmie cay wiat. Wanie podczas tego rejsu po Morzu Egejskim, kanadyjski jzykoznawca Marshall McLuhan okreli wiat jako global village (jedno wielkie sioo), w ktrym udaje si uzyska wszdzie bezporedni czno. Mona by pj jeszcze dalej. Global culture, czyli kultura wica cal)/ wiat, wesza jako pojcie pierwszy raz w historii. Kultury dalekiego wschodu i zachodu szukaj punktw stycznych, eby si wzbogaci. Chodzi przy tym nie o monotonn jednakowo, leczwzajemne zapadnianie. Hybrydyzacj nazywaj hodowcy rolin sposb postpowania polegajcy na krzyowaniu rnych gatunkw po to, aby otrzyma nowy owoc. Ju na pierwszy rzut oka wida, e zjawisko takie moe mie miejsce rwniei w kulturze wszechwiatowej.Zarwno dzisiejsza architektura Japonii, jak i architektura Finlandii bd Brazylii wywodz s z regionalnych rde; kada z nich wzbogaca na swj sposb dzisiejsz polifoni, nie silc si jednak wcale na jej ujednolicenie.Zurych, Dolderta.l,1 stycznia 1965S. GIEDIONWystawa Paryska z 1878 roku293Wystawa Paryska z 1889 roku298Chicago,1893 305Nowe formy nowe ksztaty :07Gustave Eiffel i jego wiea307Cz czwartaPOTRZEBA MORALNOSCI W ARCHITEKTURZE 321Lata dziewidziesite prekursorzy nowoczesnej architektury 322Gdzie tkwiy rda tego ruchu9323Brukselaorodkiem sztukinowoczesnej,1880-1890325wkad Victora Horty 329Gieda Berlage'a i potrzeba moralnoci337Otto Wagner i szkoa wiedeska 346elazobeton i jego wpyw na architektur 352A. G. Perret 358Tony Gamier 361Cz pitaOSIGNIF,CIA AMERYKASSKIE 365Europa obserwuje produkcj amerykask 367Struktura przemysu amerykaskiego 375Balloon frame" i uprzemysowienie 377Balloon frame" i rozbudowa Zachodu.381Wynalezienie balloon frame" 382George Washington Snow, 1797-1870 382Balloon frame" i krzeso typu Windsor 385Plaskiepowierzchnie w architekturzeamerykask.ej.386Rzut swobodny i pozbawiony geometrycznej sztywnoci394Szkoa chicagowska 400Wielorodzinnybudynekmieszkalny 408Denie ku czystymformom 413Budynek Leitera, 1889 414Reliance Building, 1894 417Sullivan: dom towarowy firmy Carson, Pirie, Scott, 1889-1906420Wpyw Wystawy Swiatowej w Chicago, 1893.425Frank Lloyd Wright 428Wright i amerykaskie osignicia428Rzut w ksztacie krzya i plan wyduony 432Paskie powierzchnie i struktura 437Denie doorganicznoci 446Budynkibiurowe 451Wplyw Franka Lloyda Wrighta 455Cz szstaCZASO-PRZESTRZELA W SZTUCE, ARCHITEKTURZE I KONSTRUKCJI459Nowa koncepcja przestrzeni: czaso-przestrze 460Czy potrzebni snamartyci?461XIV17 Przestrzeii, czas...XVII

XVIIIPoszukiwania w dziedzinie przestrzeni: kubizmrodki wyrazu artystycznego 464467Midzynarodowe kongresy dotyczce nowego budownictwaiksztatowania dzisiejszejarchitektury 665

Poszukiwania w dziedzinie ruchu: futuryzm 473Kierunki uniwersalne i problemy lokalne 673

Malarstwo dzisiejsze'479

Konstrukcja i estetyka: pyta i paszcyzna planu481Cz sidma

Mosty Roberta Maillarta 481

Posowie 498URBANISTYKA W XIX WIEKU 675

vWalter Gropius i rozwj architektury w Niemczech507Pocztekwiekudziewitnastego 676

Niemcywiekudziewitnastego 507Rue de Rivoli Napoleona I 682

Walter Gropius 512Panowie zieleni: skwery Londynu 683

Niemcy powojenne i Bauhaus 516Place-ogrodyBloomsbury 692

Budynki Bauhausu w Dessau, 1926 522Budownictwo mieszkaniowe na wielk skal: Regent's Park702

Celearchitektury 529Ulica staje si czynnikiem dominujcym: przebudowa Parya

Walter Gropius w Ameryce 530w latach 1853-1868 708

Znaczenie emigracji po 1930 roku 531Pary pierwszej poowy dziewitnastegu wieku768

Walter Gropius na widowni amerykaskiego ycia.533Trois Reseaux" Eugene Haussmanna 712

Dziaalno architektoniczna 534Place, bulwary, parki irolinno 723

Gropius jakonauczyciel543Miasto jako problem techniczny 731

Le Corbusier i rodki wyrazu architektonicznego545Haussmann stosuje nowoczesne metody finansowania735

Willa Savoie,1928-1930 551Podstawowa jednostka ulicy 737

Konkurs Ligi Narodw, 1927 architektura wspczesnaSkala ulicy 730

wysuwa si naprzd 556Przewidywania Haussmanna: znaczenie jego prac.743

Due budowle icele architektury 564

Dziaalno Le Corbusiera w latach 1938-1952 568Cz sma

Mies van der Rohe i integralno formy 578URBANISTYKA JAKO PROBLEM LUDZKI 747

Skadniki architektury Miesa van der Rohe 579Koniecwiekudziewitnastego 748

Country houses, 1923 582Ebenezer Howard i miasto-ogrd 752

Miesvan der Rohei osiedlemieszkaniowe WeissenhoffCite Industrielle" Tony Garniera 1901-1904755

wStuttgarcie,1927 586Amsterdam i odrodzenie urbanistyki 762

Mies van der Rohe buduje 592Oglny plan rozbudowy Amsterdamu, 1934 774

O czystoci formy 599Powizania spraw mieszkaniowych z yciem osobistym .780

Alvar Aalto: ywioowy i wspczesny 602

Wzajemne uzupenianie si rozmaitoci i prostoty603Cz dziewita

Finlandia 606CZASO-PRZESTRZEN W URBANISTYCE 785

Architektura fiska przed 1930 rokiem 606

PierwszebudynkiAalto 609Wspczesnepodejcie dourbanistyki 786

Paimio: Sanatorium, 1929-1933 612Zniszczeniaczyprzemiana? 789

ciana falujca 616Nowa skala w urbanistyce 795

Sunilafabryka i krajobraz, 1937-1939 624Parkway" 795

Mairea 629Wysokie budynki w otwartej przestrzeni805

Organiczne projektowanie miast 633Centrum komunalne 815

Umeblowanie w jednostkach standardowych639Zmiana pojcia miasta828

Strona ludzka 640Wnioski838

,Trn Utzon i trzecie pokolenie 643

Powizanie z przeszoci 643SKOROWIDZ 846

Sdrn Utzon 645

Pozioma paszczyzna jako element podstawowy648

Prawo do ekspresji: sklepienie opery w Sydney649

Zrozumienie sytuacji: teatr w Zurychu 657

Wczucie siw sytuacjuytkownika 661

Rozwjarchitekturywspczesnej 663

XXXXL19. Etienne du P6rac. Turniej na Cortile del Belvedere Bramantego, 1565

Fot, Oscar Savio 88

20. Cortile del Belvedere po mierci Bramantego. Fragment fresku w Castel S. Angelo w Rzymie, 1537-1591, przypisywanego malarzowi manierycie Perino del Vega. (Udostpniony przez prof. Jamesa S. Acker-

mane)89

21. Siena. Piazza del Campo, wybrukowany w 1413 r. Widok z lotu ptaka

(Instytut Wojskowy, Rzym) 92

22. Francesco di Giorgio. Plac miasta Idealnego", (Walters Art Gallery, Baltimore)92

23. Mlchat Aniel. Kapitol w Rzymie, rozpoczty w 1536 r93

24. Leonardo daVinci. Rzeka Arno i jej regulacja dziki budowie ka-

nau.(Windsor Castle)99'

25. Leonardo da Vinci. Schemat osuszania bagien pontyskich, 1514. (Wind-

sor Castle)too

26. Giovanni Hattista Falda. Rzym redniowieczny od Castello 5, Angelo

do mostu Sykstusa IV. Fragment mapy FaIdy, 1676135

27. Ukad barokowego Rzymu Sykstusa V, 1585-1590 186

ILUSTRACJE28. G. F. Bordino. Szkicowy plan ulic Sykstusa V, 1588106

29. Plan generalny Rzymu Sykstusa V, 1589. Fresk w Bibliotece Waty-

kaskiej109

30. Rzym. Obszar midzy Koloseum i Lateranem. Fragment mapy Dtt PO-

I. LucioCosta.PlacTrzechWadz,Brasilia,1957r.(Modulo,Brasilia,luty1958r ) 5rac Lafrery'ego, 157731. Rzym. Obszar midzy Koloseum I Lateranem, Fragment mapy Antonio110

II. Kunio Maekawa. Hale festiwalowa w Tokio, 1961 r. Fot. Shinkenchiku,Tempesty, 1593111

Tokio1432. SantaMariaMaggioreiVillaMontalto.FragmentmapyAntgmo

III. Lucio Costa. Plac Trzech Wadz,Brasilia,1957-1960.Fot.GautherotTempesty, 1593112

(Ministerstwo Spraw Zagranicznych) 1933. Santa MarlaMaggiore z obeliskiem,1587.Z. fresku znajdujcego si

IV. Le Corbusier.Kaplicaptniczaw Ronchamp,1955r,(UdostpnioneobecniewColleglaMassimo113

przez dr H. Gisbergera)1834.Obelisk, ogldany dzisiaj z przeciwnej strony. Fot. Gledion..113

V. Le Corbusier. Sekretariat w Chandigarh, 1952-1956. (Udostpnione przezdr H. Gisbergera) 2235. Villa Montalto pod koniec XVII wieku. (G.B. Falda, Giardini di Roma,Norymberga 1695) 115

1. Masaccio. Fresk w. Trjcy, Kocit Santa Marla Novella we Florencji,ok. 1425 r. Fot, Anderson 5836. Domenico Fontana, Przemieszczenie kaplicy w. 2tbka ..37. G. F. Bordini. Kolumna Antonina i pocztki Piazza Colonna, 1598.116125

2. Leon Battista Alberti. Koci San Andrea w MantUi, 1972-1514. Widok38.G.F.Hardin!.Obeliskprzedbazylikw.Piotrawkrtcepojego

zewntrzny. Fot. Emilia 60wzniesieniu, 1589126

3. Bramante. Iluzjenstyczne prezbiterium w kociele Santa Marla presso39, Fontanna Mojesza, 1587. Fresk w Bibliotece Watykaskiej128

S. Satiro w Mediolanie, 1479-1514 6040. BasenyfontannyMojesza.Fot.Giedion128

4. Carlo Maderno. Nawa w bazylice w. Piotra w Rzymie, 1607-1617. Fot.41. 2rdlo wody do picia. Fot. Gledion 128

Anderson6142. Fontanna MojeszaprzyStrada Pia,1616130

5. Brunelleschi. Kaplica Pazzich we Florencji, rozpoczta w 1930 r. Fot.43. FontannaMojeszadzisiaj.Fot.Gledion130

Gledion6444. Pralnia przy Piazza delie Terme. Fresk w College Massimo.131

6. Francesco di Giorgio. Ostroktne basteje z Trattatto di Archttettura.45. DomenicoFontana.PlanSykstusaVprzeksztatcajcyKoloseum

(Codex Magllabecchianus,Florencja)67w tkalni weny. (Z ksiki Domenico Fontany, wyd. 2)..133

7. Vittore Carpaccio, Sw. Jerzyze smokiem,1502-1507.Fat.Alinarl.6846. FrancescoBorromini.SanCarloalceQuattroFontanawRzymie,

8. Bagnocavallo. redniowieczne miasto, zaoone w czasach rzymskich.1662-1687. Elewacja, Fot. Giedlon 135

Widok zlotuptaka(InstytutWojskowy,Rzym)....6947. Francesco Borromini. San Carlo alle Quattro Fontana. Wntrze: ko-

9. Filarete.UsytuowaniegwiatdzistegomiastaSforzinda,ok.1460-1484.pula,1834-1841140

(Codex Magllabecchianus, Florencja) 7048. Francesco Borromini, Kocit Sant' Ivo w Rzymie, 1642-1662...141.

10. Filarete, Plan gwiadzistego miasta Sforzinda. (Codex Magllabecchia-49. Francesco Borromini. Koci Sant' Ivo w Rzymie. Wntrze kopuy

nus, Florencja)70Fot, Gledion 143

11. Filarete. Sforzinda, miasto gwladziste o promienistym ukadzie ulic.50.Picasso, Gowa. Rzeba, ok. 1910. ZbioryWaltera P. Chryslera, jun..144

(Wedug V. Oetingena)7151. Francesco Borrominl. Koci Sant' No w Rzymie. Latarnia z podwj-

12. Vigevano.Piazzadel Duomo,1493-149574nymikolumnamiIspiral,Fot.Gledion.145

13. Vigevano, Glwne wejcie na Piazza del Duomo, Fot. Giedion7452. Tatlin. Projekt pomnika w Moskwie, 1920147

14. FrancescodiGiorgio.Miastowieloktne,przeciterzek,ok.1490.53. Francesco Borrominl. Koci Sant' Iva w Rzymie. Przekrj wntrza147

(CodexMagliabecchianus)7754. FrancescoBorrominl. Kocil Sant' Ivo, Fragment. Fot.Giedion.198

15. Leonardo daVinci. Florencjaprzeobraona w CittaIdeale (miasto55. Guarino Guarinl. Koci San Lorenzo w Turynie, 1668-1687. Przekrj

Idealne"). (Windsor Castle)77przez kopul t latarni151

16. Francesco dl Giorgio. Plac I ulica w Ctttd Ideate. (Galleria dells Mar-56. Guarino Guarini. Koci San Lorenzo w Turynie, Kopula z przecina-

che, Urbino) 83jcymisiebrami.Fot.Alinarl152

17. GiorgiodiVisarl.UffizlweFlorencji,1560-15748457. Guarino Guarini. Kocit SanLorenzo w Turynie. Rzut...152

18. Jacopo Bellini. Ofiarowanie Marii Panny w wityni, Ok, 1440. Rysu-58. Meczet al Hakem w Kordobie, 965. Kopula jednej z Mih'rab - niszy

nek ze szkicownika BelllnLego (Cabinet des Dessins, Luwr)96modlitewnej.Fot.ArkinMas154

59. Balthasar Neumann. Vierzehnheillgen (koci Czternastu witych),1743-1772. Fasada. Fot. F. Stoedtner, Berlin15760. Balthasar Neumann. Vierzehnheillgen. Fragment falujcej fasadykocioa1526I. Balthasar Neumann. Vlerzehnheiligen. Przekrj poziomy ...15862. Balthasar Neumann. Vlerzehnheiligen. Wntrze....15963. Balthasar Neumann. Vierzehnheillgen. Zwichrowane ebra..16064. Louis le Vau. Chateau Vaux-le-Vicomte, 1655-1661. Rycina Perelle'a16465. Louis le Vau 1 Jules Hardautn-Mansard, Wersal. Palac, ogrd i bul-war z lotu ptaka 16666. Wersal, Wielki dziedziniec, stajnie 1 trakt prowadzcy do ParyeRycina Perelle'a 16787. Wersal. Ogrody, Lapis certa, wielki kenal I tarasy. Rycina Perelle'a10868. Lorenzo Bernina. Piazza Obllqua i bazylika w. Piotra w Rzymie, Lito-graf la, 187017069. Patte, Plan Parya, 1796 - projektowane i zrealizowane place..17270. Hare de Corny. Trzy powizane z sob place w Nancy; Place Stani-slas, 1752-1755 17971. Her@ de Corny. Trzy powizane ze sob place w Nancy, Plan.17472. H@r8 de Corny. Palais du Gouvernement z owaln kolumnad; Nancy17573. John Wood junior, Circus, 1764 1 Royal Crescent, 1769; Bath, Widokz lotu ptaka. Fot. Aircraft Operating Co17674. Jacques-Ange Gabriel. Place Louis XV - pniejszy Place de la Con-corde w Paryu, 176317675. John Wood junior, Royal Crescent w Bath, 1769. Widok z lotu ptaka.Fot. Aircraft Operating Co17776. Piazza del Popolo w Rzymie, Rycina Tempesty, 1593..16077. Piazza del Popolo w Rzymie. Widok na bliniacze kocioy wznlesioneprzez Ralneldiego18078. Giuseppe Valadier. Plan Piazza del Popalo w Rzymie, 1818..18179. Piazza del Popolo w Rzymie. Przekrj przez rne poziomy, Rysunek Edwarda W. Armstronga, 1924. (Reprodukowana z Town Planning Re-view, grudzie 1929)18180. Piazza del Popolo w Rzymie. Widok z tarasu na wzgrzu Pinelo18281. Theo van Daesburg. Wzajemne stosunki przestrzenne midzy ptasz-czyznami horyzontalnymi 1 pionowymi, ok. 1920 ... 18482. Francesco Borromini. Falujca ciana kociota San Carlo elle QuattroFontane, 1662-1607. Fot. Giedion185

03. Lansdowne Crescent w Bath, 1794. Widok z lotu ptaka, Fot. AircraftOperating Co.18684. Bath i jego crescents. Widok z lotu ptaka. Fot. Aircraft Operating Co.18895, Le Corbusier. Projekt wysokich blokw w Algierze, 1931..189

86. Automat. Piszca lalka, skonstruowana przez Pierre Jaquet-Druzaw Neuchatel, ok. 1770. Fot. GiedlonI9497. Abraham Darby. Pierwszy most eliwny na rzece Severn, 1775-1779

(Udostpnione przez Department of Civil Engineering, MassachusettsInstitute of Technology) 198

88, Sunderland Bridge. 1793-1796. (Copyright British Crown. Fot, ScienceMuseum, Londyn)19989. Humphry Replan. Baantarnia w Royal Pavilion w Brighton, 1808.20190. John Nash. Royal Pavillon w Brighton, 1616-182120291, Victor Louis, Thtre-Franals, elazna konstrukcja dachu, 1786 ..20392, Spichlerz w Paryu, 1811204

93. Marc Seguin. Pierwszy stosujcy liny stalowe francuski most wiszcyna Rodanie w okolicach Tournon, 1824. Fot. Giedion...20699. Golden Gate Bridge w San Francisco, 1933-1937. Fot, Gabriel Moulin20795. Fontaine. Galerie d'Orlaans, Palais Royal w Paryu, H29-183120090. Rouhault. Cieplarnia Ogrodu Botanicznego w Paryu, 1633...20897. Drewniane poddasze fabryki w Botton, Anglia, ok. 1800 ...,21298. Poddasze przekryte kratownicami z eliwa, ok. 1835...21299. Wczesne zastosowanie kolumn eliwnych w londyskiej ksigarni, I794(Rycina udostpniona przez Alberta C. Kocha)214100. John Nash. Royal Pavilion w Brighton, 1818-1621. Salon czerwony ,.215101. John Nash. Royal Pavilion w Brighton. Kuchnia 216 102. Wystawa Paryska, 1807. Owalny ogrd w centrum gwnego budynku217103. XXII,XXIIIAkwatinta przedstawiajca proponowany przez Telforda most eliwny na Tamizie, Londyn, 1801. (Copyright British Crown. Fot. Science Mu-seum. Londyn)218104. Watt i Boulton. Rysunki robocze pierwszej siedmiopitrowej przdzalni o belkach I kolumnach z eliwa. Salford, Manchester, 1801. (Boultonand Watt Collection, Birmingham Reference Library, Anglia).289105. Watt I Boulton. Rysunki robocze pierwszej siedmiopitrowej przdzalni o belkach i kolumnach 2 eliwa. (Boulton and Watt Collection, Bir-mingham Reference Library, Anglia)221106. Watt i Boulton. Rysunki robocze pierwszej siedmiopltrowej przdzalni o belkach I kolumnach z eliwa, Przekrj przez kolumn eliwn.(Boulton nad Watt Collection, Birmingham Reference Library, Anglia)221107. William Fa.irbairn. Rafineria w Anglii, ok. 1895. Przekrj...223108. William Fairbairn, Rafineria w Anglii, ok. 1845. Konstrukcja stropu223109. James Bogardus. Projekt fabryki z 1850 raku, pokazujcy wytrzyma-tot konstrukcji eliwnej224110. James Bogardus, Harper and Brothers Building w Nowym Jorku, I859,(Rysunek udostpniony przez firm Harper and Brothers.) .225Ill. James Bogardus. Projekt na Wystaw Swiatow w Nowym Jorku, 1853227112. Nadbrzee w St. Louis. Elewacja z eliwa domu przy North First Street 522-520, powstata ok. 1670-1871 r. (Rysunek udostpniony przez UnitedStates Department of the Interior) 231113. Nadbrzee w St. Louis. Elewacja a eliwa Gantt Building pray Chestnut Street 219-221; fasada pochodzi z 1877 r. (Rysunek udostpniony przez United States Department of the Interior ) 232114. Jules Saulnier. Fabryka czekolady Meniera w Nolslel-sur-Marne,1871-3872. Szkielet elazny234115. Jules Saulnier. Fabryka czekolady Meniera w Nolslel-sur-Name,1673-1872. Widok zewntrzny 235116. William le Baron Janney. Home Insurance Company w Chicago,1883-1885. {Rysunek udostpniony przez Chicago Historical Society).237117. Elisha Graves Otls. Pierwszy bezpieczny dwig na wiecie, 1853.239

116. Elisha Graves Otis. Dwig pasaerski w okresie Wojny Secesyjnej234119. Wiea Eiffla. Dwig na pierwsz platform, 1889 240120. Henri Labrouste. BlbllothAque Sainte-Genevive w Paryu, 1843-1850Przekrj przez czytelni 250,121. Henri Labrouste. Bib!iothquo Sainte-Genevive w Paryu, 1843-1855Plan250122. Henri Labrouste. Biblloth&que Nationale w Paryu, 1858-1686, Czytelnia252

123, Henri Labrouste. Bibllothque Nationale w Paryu, 1852-1868. Rzutparteru252

124. Henri Labrouste. Bibliothque Nationale w Paryu, 1958-1868. Pki naksiki. Fot. Giedion254

125, Henri Labrouste, Bibliothque Nationale w Paryu, 1858-1868. Plk1 naksiki, Fot, Giedion 255126. Henri Labrouste. Bibllothque Nationale w Paryu, 1858-1868. Pki naksiki. Fragment podogi rusztowej i porczy. Fot, Giedion ..255127. Henri Labrouste, Bibliothque Nationale w Paryu, 1858-1866. Sciana szklana midzy magazynem ksiek (magastn central) a czytelni. Fot.Giedion257128. Szklana ciana Garage Rue Marbaeuf w Paryu, 1925. Fot, Giedion257129. Hala targowa Madeleine w Paryu, 1829259130. Hungerford Fish Market w Londynie. Dach metalowy, 1835...259131. 240262162204 285 265 267Victor Ballard. Halles Centrales w Paryu. Wntrze. Budow rozpo-czto w 1853 r132. Hector Hareau. Projekt Grandes Halles, 1849133. Eugne Flachat, projekt Grandes Halles, 1849134. Washington Stores w Nowym Jorku, 1895. (Museum of the City of New York)135. Oak Hall w Bostonie ok 1850 138. Broome Street w Nowym Jorku, 1657 137. John Wanamaker Store w Filadelfii, 1876

138. Eiffel i Boileau. Bon Marche" w Paryu, 1876. Wntrze, mostki e-lazne. Fot, Chevojon 270139. Eiffel i Boileau. Bon Marche" w Paryu, 1876, Rzut parteru. 270140. Eiffel L Boileau. Bon Marche" w Paryu, 1876. Dach szklany nadwietlikiem. Fot. Chevojon271141. Ogrd Zimowy i Sala Zebra w Paryu, 1847. (L'Ittustratton, 1848)272142. Pierwsza wysiewa przemystowa, Pole Marsowe, Pary, 1798..274143. Crystal Palace, Londyn, 1851. Widok oglny. Litiografla.281144. Crystal Palace, Londyn, 1851. Plan281145. Crystal Palace, Sydenham. Wntrze. Fot. Giedion282146. The Favorites": popularna rzeba z 1851 r 283147. Hector Horeau. Pierwsza nagroda w konkursie na Crystal Palace, 1950284148. Crystal Palace. Wntrze. Rycina. British Crown Copyright, Fot. Vi-ctoria and Albert Museum, Londyn 284

199. J. W, M. Turner. Przelcz Situplonu. Akwarela, ok. 1840. (Fogg ArtMuseum) 285150. Wystawa Midzynarodowa w Paryu, 1955. Wntrze gwnego budynku. Litografia J. Arnouta t Guerarda288151. Wystawa Midzynarodowa w Paryu. 1855. Plan...268152. Galerie des Machines w Paryu, 1855. (L'Iltustratton, Journal Universal)289153. Popularna rzeba The Love of the Angels", 1867. Z L'Exposition Unt-eerseite de 1867 Illustrle2^t154. Wystawa Midzynarodowa w Paryu, 1867. Widok z gry. (EugeneRimmel, Recollections of the Paris Exhibition, Filadelfia 1868)..292155. Manet, Widok Wystawy w 1867 r. Obraz olejny. Fot. Druet...293156. Wystawa Midzynarodowa w Paryu, 1887. Przekrj przez galeriegwnego budynku. (L'Exposttlon Universetle cle 1867 Ittuctre).294157. Wystawa Midzynarodowa w Paryu, 1867, Galerie des Machines.Wntrze. (L'Expo8ttton Universe lte de I867 ILtustree) 294158. Wystawa Midzynarodowa w Paryu, 1878. Gwne wejcie. Fot

Chevojon 295

159, Wystawa Midzynarodowa w Paryu, 4878. Przekrj i perspektywa Ga-lerie des Machines206160. Wystawa Midzynarodowa w Paryu, 1889. Galerie des Machines, Fot.Chevojon299161. Wystawa Midzynarodowa w Paryu, I889. Podstawa trjprzegubo-wego luku302162. Edgar Degas. Tancerka". Poprzednio w kolekcji Samuela Lewisohna, Fot. A. Calavas, Pary303163. Popularny obraz, Pocaunek Fali", 1889, M. Wertheimera. (Le Courrlercle L7Exp8slton Ittustree) 305164. Wystawa Swiatowa w Chicago, 1893. Weneccy gondolierzy.. 346165. Wystawa Midzynarodowa w Paryu, 1867. Szkielet elazny. (Magaslnpiopresque, 1866)308166. G. Eiffel. Most na rzece Duero, 1875. Rysunek oryginalny. Fot. Che-voj on 310167. G. Eiffel. Wiadukt Garabit, 1880-1884. Fot. Eiffel311168. G. Eiffel. Wiadukt Garabit. Fragment podparcia. Fot. Eiffel .312169. G. Eiffel. Luk dekoracyjny wiey Eiffla, 1869. Fot. Giedion.31'3170. G. Eiffel, Podstawa wiey Eiffla. Fol. Giedion113171. G. Eiffel. Spiralne schody midzy pierwszym I drugim pitrem wieyEiffla. Fot. Giedion314172. G. Eiffel. Wiea Eiffla. Widok z drugiej platformy na pierwszFot. Giedion 314173. Robert Delaunay, Wiea Eiffla, 1910. Fot. Kunstsammlung, Bazyleja317174. Arnodin. Most przewozowy w Vieux Port w Marsylii, 1905. Fot. Giedion318

175, Arnodin. Most przewozowy w Marsylii. Widok z gary platformy nazawieszony prom. Fot. Giedion316176. Arnodin. Most przewozowy w Marsylii, 1905. Fot. Giedion319177. Victor Horta. Dom przy Rue de Turin 12, Bruksela, 1893 ..330178. Victor Horta. Dom przy Rue de Turin 12, Bruksela, Plan.330179. Nadbrzee w St. Louis. Dom przy North First Street 109-111, 1849 albo1852. (United States Department of the Interior)331XXIV180. Victor Harts. Dom przy Rue de Turin 12, Bruksela. Kolumna eliwna1 klatka schodowa33J

161 Alphonse Balat. Ornrament z paskw elaznych na konstrukcji cieplar-ni w Laeken, 1879322182. Victor Borta. Masson du Peuple w Brukseli. 1897. Widok zewntrzny336183. Victor Norta. Matson du People w Brukseli, 1897. Plan drugiego i trze-ciego pitra 336184. H. P. Berlage. Gieda w Amsterdamie, 1898-1903. Rozwizanie zewntrz-nej ciany. Fot. Gledlon 338185. H. H. Richardson. Sever Hail w Cambrigde, Mass, 1878....339186. H. P. Berlage. Gieda w Amsterdamie, 1898-1903. Rysunek..340187. H. P. Berlage. Gieda w Amsterdamie, 1898-1903. Hall; rozwizanie cia-ny. Fot. Giedion342188. H. P. Berlage, Gieda w Amsterdamie, 1898-1903, Wielka hala. Fot.Giedion344189. Otto Wagner. Stacja kolei podziemnej Karlsplatz w Wiedniu, 1894.Fragment 348190. Otto Wagner. Kasa Oszczdnoci w Wiedniu. Hall.348191. Otto Wagner. Projekt mostu, kolei podziemnej i dwupoziomowychulic w Wiedniu, 1906 351192. Antonio Sant' Elia. Projekt kolei podziemnej, 1914. Wielopoziomoweulice zwizane z budynkami mieszkalnymi I z systemem wind351193. John Smeaton. Latarnia morska Eddystone w Anglii, 1714.253194. Henneblque. Dom mieszkalny w Bourg-La-Retne 354195. Anatole de Baudot. Koci Saint-Jean de Montmartre w Paryu. Roz-poczty w 1894 r. Fot. Chevojon 354196. Pfleghard, Haefeli I Maillart. Sanatorium krlowej Aleksandry w Da-vos, 1907. Fot. Meerkpmper 357197. August Perret. Dom przy Rue Franklin 25 bis w Paryu, 1903. Fot.Chevojon 359198. Auguste Perrot na dachu budynku przy Sue Franklin 25 bis.359199. Auguste Perret. Dom przy Rue Franklin 25 bis. Plan..J50200. Auguste Perrot, Dom przy Rue Franklin 25 bis. Biura na parterze.Fot. Gledlon 360201. Tony Garnie[. Dworzec centralny, 1941-1904, Projekt.~ti=202. Amerykaskie zegary ols 1850 367203. Wzorce amerykaskie umeblowania szkolnego, 1849368204. Mlotek mechanika; motki kowalskie. Katalog wydany w Chicago w 1877 roku. (Copyright British Crown. Fot. Victoria and AlbertMuseum, Londyn)370205. Zamek Yale. Z katalogu wydanego w Chicago w 1877 r.370206. Skadane ko na wystawie w Filadelfii w 1876 r 372207. Elewator zboowy w Chicago, 1873. The Land Owner, Chicago, 1873374208. Konstrukcja balloon frame". Z ksiki G. K. Woodwarda, Wood-ward's Country Homes (Nowy Jork, 1869)378249. St. Mary's Church w Chicago, 1833378210. Balloon frame". Z ksiki W. E. Bella, Carpentry Made Easy 1853379211. Krzeso typu Windsor. Fot. Giedion280212. R. J. Neutra. Dom w Teksasie, 1937381213. Old Larkin Building w Buffalo, 1837. Larkin Company, Inc., Buffalo387-214. Dom Langfellowa w Cambridge, Mass., 1759. Deskowanie zewntrzneciany. Fot. Giedion 388215. Sciana kamienna. Magazyn Union Wharf w Bostonie, 1846. Fot. Gie-dion 390216. Dom zebra sekty Shakerw w Concord, Vermont, 1832. Fot, Gledlon191217. Blok biurowy przy Commercial Street 140 w Bostonie, Mass., 1856392218. Blok biurowy przy Commercial Street 140 w Bostonie, Mass. Z BostonAlmanac, 1856 792119. H. H. Richardson. Marshall Field Wholesale Store w Chicago, 1885393220. Dom przy Chestnut Street 34 w Salem, Mass., 1824. Fot. Giedion395221. Kuchnia amerykaska (1882). Z ksiki E. C. Gardnera, The Housethat Jilt Built (Nowy Jork, 1882)397222. E. C. Gardner. Country house, 1882, Z ksiki Gardnera, The Housethat Jilt Built (Nowy Jork, 1882) 397XXV

223. E. C. Gardner. Jednoizbowy dom dla starej panny", Z ksiki Gard-nera, Illustrated Homes (Boston, 1875)398

229. Architekt 1 jego klient - stara panna". Z ksikL Gardnera, Illustra-ted Homes (Boston, 1975)398225. William Le Baron Janney. Pierwszy magazyn Leitera w Chicago, 1879(Udostpnione przez An Institute, Chicago) 407226. William Le Baron Janney. Manhattan Building w Chicago, 189I. FotGiedlon404227. William Le Baron Jenney. Dom towarowy The Fair's w Chicago,1891. Fot, Giedlon 406

229. William Le Baron Jenney, Dom towarowy The Fair" w Chicago,1891. Szkielet 406229. HoLabird I Roche. Marquette Building w Chicago, 1899. Fot. Giedion469

220. Holabird i Roche. Margette Building w Chicago, 1894. Rzut jednegopitra z nie rozdzielonymi pomieszczeniami biur409231. 411Chicago w pocztkach lat dziewidziesitych: Randolph Street ok. 1991 r.232. 412Great Northern Hotel w Chicago, 1891233. William Le Baron Jenney. Budynek Leiters przy Van Buren Streetw Chicago, 1889, Fot. R. B. Tague 415234. Le Corbusier, Maison Clart w Genewie, 1930-1932. Fot, Tinsler 418235. Burnham and Company. Reliance Building w Chicago, 1894. Fot.Giedlon419236. Mies van der Rohe, Projekt szklanego wetowca, 1921...419237. Louis Sullivan. Dom towarowy firmy Carson, Pirle, Scott w Chicago,1899-1904. Fot. Fuermann 421238. Louis Sullivan. Dom towarowy firmy Carson, Pinle, Scott w Chicago,1899-1904. Fragment424239. Walter Groplus. Projekt na konkurs na budow Tribune Tower w Chi-cago, 1923. (Udostpniony przez Chicago Tribune Company).425

290, Frank Lloyd Wright. Dom Charnleya przy Astor Street w Chica-go, 1892431241. G. E. Woodward. Rzut country house w ksztalcie krzya, 1873. Z ksiki Woodwarda, Suburban and Country Houses (Nowy Jork, ok.1873 i.)433242. G. E. Woodward. Country house o rzucie w ksztalcie krzya, 1873. Z ksiki Woodwarda, Suburban and Country Houses (Nowy Jork,ok, 1873)433243. Frank Lloyd Wright. Dom Isabel Roberts w River Forest, Illinois,1907. Plan434244. Frank Lloyd Wright. Dom Isabel Roberts w River Forest, Illinois,1907, Fot. Fuermann 435245. Frank Lloyd Wright. Dom Isabel Roberts w River Forest. Illinois,1907. Dwukondygnacjowy pokj mieszkalny. Fot. Fuermann..436246. Frank Lloyd Wright, Dom Suntopa w Ardmore, Pensylwania, 7939.Plan. (Architectural Forum, sierpie 1939) 438247. Frank Lloyd Wright. Dom Suntopa w Ardmore, Pensylwania, 1939.(Museum of Modern Art, Nowy Jork)938248. Central Park Casino, New York City, 1871. (Museum of the City ofNew York, Fot. Work Projects Administration)440249. R. E. Schmidt, Garden and Martin. elbetowy magazyn dla firmyMontgomery, Ward w Chicago, 1908. Fot. Giedion 942250. Frank Lloyd Wright. Dom E, C. Robiego przy Woodlawn AvenueW Chicago, 1998. Fot. Fuermann443

251, Frank Lloyd Wright. Larkin Administration Building w Buffalo, 1904.Fragment kapiteli zwieczajcych slupy. Fot. Giedion...494252. Frank Lloyd Wright. Tennis Club w River Forest, Illinois, 1908. awkiz pyt betonowych. Fot. Giedlon944253. Frank Lloyd Wright. Dom wtasny w Taliesln. Fot. Giedlon..998254. Frank Lloyd Wright. Larkin Administration Building w Buffalo, 1909.Nawa i otaczajce j galerie. Fot. Giedion450255. Frank Lloyd Wright. Johnson Wax Company, budynek administracyjny w Racine, Wisconsin, 1938-1939. Wntrze. (S. C. Johnson andSon, Inc.)951XXVI256. Frank Lloyd Wright. Johnson Wax Company, budynek administracyjny, 1938-1939. Wntrze gzymsu z rurek szklanych w cianie zewntrznej.(S. C. Johnson nad Son, Inc.) 455251. Picasso. Martwa natura, ok. 1914. Z kolekcji Waltera C. ArensbergaFot. Sam Little488258. Braque. Collage, 1913. Cahiers d'Art, vol. VIII470259. Mondrian 470260. Malewicz. Kompozycje architektonizne, ok. 1920471261. Theo van Doesburg i C. van Eesteren. Projekt willi, 1923471262. Walter Groplus. Budynek Bauhausu, 1926471263. Boccioni. Butelka rozwinita w przestrzeni", 19114912..476264. Balla. Szybko", 1913. Moholy-Nagy. (The New Vision)...477265. Edgerton. Fotografia w czasie przedstawiajca czowieka grajcegow tenisa, 1939478266. Picasso, Guernlca", 1937, Fragment. Fot. Dora Maar...479267. Maillart. Magazyn w Zurychu, 1910, Pierwszy strop grzybkowyw Europie483268. Maillart. Most Tavanasa na Renie w Grlsons, 1905486269. Maillart. Most Salginatobel, 1929-1930. Fot. Giedion487270. Maillart. Schwandbach-Br(lcke w kantonie berneskim, 1933, Widokz gry. Fot. Giedlon488271. Maillart. Schwandbach-Brbcke w kantonie berneskim, 1933, Pyty el-betowe. Fot. Giedion 489272. Maillart. Schwandbach-Brllcke. Fragment. Fot. Giedion.490273. Rainbow Bridge w pobliu Carmel, Kalifornia. Fot. Giedion.490274. Maillart. Most na rzece Thur w pobliu Saint-Gall w Szwajcarii, 1933.Fot. Giedlon 491275. Maillart. Most na rzece Arve w pobliu Genewy, 1936-1937, Fot. Bois-sonnas, Genewa493276. Maillart. Most na rzece Arve, 1936-1937. Podpora 1 jej zbrojenie. Fot.Giedion494277. Maillart. Most na rzece Arve, 1938-1937. Podpory t fragment dwchskrzynkowych tukw. Fot. Giedion995278. Dipyloska waza grecka, 7 wiek p.n.e. Fragment, (Reprodukowanoz pracy Buschora, Criechtsche Vasenmalerei)495279. Moholy-Nagy. Kompozycja malarska, 1924. (Moholy-Nagy, The NewVision)496280. Alvar Aalto. Fotel996281. Freyssinet. Parowozownia w Bagneux kolo Parya, 1929. Fot. Giedion496282. Maillart. Hala Cementowa na Szwajcarskiej Wystawie Narodowejw Zurychu, 1939497283. Maillart. Hala Cementowa na Szwajcarskiej Wystawie Narodowejw Zurychu, 1939. Fot. Wolf-Bender499294. Maillart. Most w Lachan, 1940. Fot. Wolf-Bender 502205. Maillart. Most w Lachan. Przegub luku502266. Maillart. Most na rzece Simme, Berner Oberland, 1940502287. Maillart, Most w Lachan, 1940. Fot. Wolf-Bender503288. Maillart. Most na rzece Simme, 1940 503289. Japoski most drewniany z osiemnastego wieku. Drzeworyt Hokusal(British Museum)507290. Walter Groplus. Fabryka Fagus, 1911-1913512291. Walter Gropius. Fabryka Fagus w Alfeld nad rzek Leine, 1911..513292. Walter Groplus. Tylna elewacja Die Fabrik" pokazanej na wystawieWerbundu w Kolonii, 1914. Fot, Schmdlz 514293. Walter Groplus. Spiralna klatka schodowa w naroniku Die Fabrik"w Kolonii, 1919. Fot. Schmtllz517294. Walter Groplus. Wystawa Deutsche Werkbund" w Paryu, 1930. Hallklubowy 519295. Walter Gropius. Projekt midzynarodowej akademii studiw f ilozo-ficznych, 1924521296. Walter Groplus. Zespl gmachw Bauhausu w Dessau, 1926, Widokz gry523297. Waitertuacyjny Gropius. Zespl gmachw Bauhausu w Dessau, 1926. Plan sy529XXVII

336. Picasso. L'Arlesienne", 1911-1912. Obraz olejny. (Z kolekcji Waltera P. Chryslera, jun ) Walter Gropius. Zespl gmachw Dauhausu w Dessau, 1926, Naronik budynku warsztatw. Fot. Moholy, DessauWalter Gropius 1 Marcel Breuer. Wasny dom Gropiusa w Lincoln,Massachusetts, 1936. Widok od strony poudniowej 1 rzut.Walter Gropius l Marcel Breuer. Dom w Wayland, Massachusetts, 1940. Fot. Ezra Stoller: PictorGraduate Center Uniwersytetu Harvard. 1949-1950. Plan caego zespouwraz z budynkiem socjalnym Graduate Center Uniwersytetu Harvard. Budynek socjalny z krytymi przejciami. Fot. Fred Stone204. Graduate Center Uniwersytetu Harvard. Budynek socjalny I fragment wejcia do bursy studenckiej. Fot. Fred StoneGraduate Center Uniwersytetu Harvard. Sala barowa z reliefami drew-nianymi Hansa Arpa, Fot, D. H. Wright Le Corbusier. Gmach Sdu Najwyszego w Chandigarh, 1953 - w trak-cie budowy Le Corbusier. Szkielet elbetowy domu mieszkalnego, 1115...Le Corbusier. Martwa natura, 1924. Obraz olejny---Le Corbusier i P. Jeanneret. Domy osiedla w Pessac kolo Bordeaux, 1926Le Corbusier 1 P. Jeanneret. Willa Savoie w Polssy, 1928-1930.Le Corbusier 1 P. Jeanneret. Willa Savoie, 1926-1930. Przekrj..Le Corbusier L P. Jeanneret. Willa Savoie, 1928-1930. Taras L ogrd nadachu oraz plan Le Corbusier t P. Jeanneret, Paac Ligi Narodw w Genewie, 1927 319. Le Corbusier I P. Jeanneret. Paac Ligi Narodw, 1927. Przekrj po-duny przez Grande Salle..Le Corbusier f P. Jeanneret. Paac Ligi Narodw, 1927. Wejcie prze-kryte okapem, podobne do peronu na dworcu kolejowym.Le Corbusier i P. Jeanneret. Paac Ligi Narodw, 1927. Budynek Administracji (Secretariat General). widok od tyluLe Corbusier 1 P. Jeanneret. Bursa studentw szwajcarskich w Cite Universitaire w Paryu, 1930-1932. Widok i rzut 316. Picasso. Kobieta w fotelu", 1938. Fragment. (Z kolekcji Merle Callery;Museum of Modern Art, Nowy Jork) Le Corbusier, Projekt na wystaw w Liege, 1937Le Corbusier. Unite d'Habitation" w Marsylii, 1947-1952, Fragment. Fot. GiedionLe Corbusier. Unite d'Habitation" w Marsylii. Widok 1 przekrj.Peter de Hooch. Matka z dzieckiem", ok. 1650 r. Fot. F. Bruckmann, MonachiumMies van der Rohe. Projekt country house z cegy, 1923, (Museum of Modern Art, Nowy Jock)Mies van der Rohe. Country house z cegy, 1923. Rzut parteru. (Museum of Modern Art, Nowy Jork)Mies van der Rohe. Pawilon niemiecki na wystawie midzynarodowej w Barcelonie, 1929Mies van der Rohe. Projekt domu z elbetu, 1023. (Museum of Modern Art. Nowy Jork)Mies van der Rohe. Country house dla kawalera. Wystawa budowlana w Berlince, 1931 .Mies van der Rohe. Country house dla kawalera. Rzut parteru.Osiedle Weissenhof w Stuttgarcie, 1927. Fot. Museum of Modern Art,Nowy Jork Osiedle Weissenhof w Stuttgarcie, 1927. PlanOsiedle Weissenhof w Stuttgarcie, 1927. Fot. Dr Loosen, Stuttgart.Rzut pierwszego pitraSzkielet stalowy wielorodzinnego budynku mieszkalnego Mesa van der Rohe. (Akademischer Verlag)Mies van der Rohe. Tereny Illinois Institute of Technology z 24 budynkami, 1940. Fot. George H. SteuerMies van der Rohe. Budynek administracji, 1949XXVIII52652753653753853954054154554555055155455955555755755656D565567567572573579584584584585585585586586589589589591591592594593595596593Mies van der Rohe. Gmach chemii technicznej 1 metalurgii, 1949, Wi-dok pnocna-zachodni. Fot. Illinois Institute of Technology..337. Mies van der Rohe. Budynek mieszczcy pracownie badania metali. 1943. Widok poludnlowy. Fot. Hedrich-Blessing338. Mies van der Rohe, Promontory Apartment w Chicago, 1949 Elewacjawschodnia, Fragment od strony wejcia 339. Promontory Apartment, 1999. Rzut340. Promontory Apartment, 1949. Elewacja wschodnia. (Architectural Forum, Fot. Hedrich-Blessing)341. Promontory Apartment, 1949. Widok z hallu dzielcego dwa symet-ryczne skrzyda. Fot. Hedrich-Blessing.342. Mies van der Rohe. Lake Shore Drive Apartments, 1951. Rzut.599343. Mies van der Rohe, Lake Shore Drive Apartments, 1951, Fot. Hedrick-

6005.15-Blessing 344. Finlandia- Spaw pni drzewnych. Fot. Pictinen345. wc weAlvar Aalto. Pawilon wystawowy gospodarki lenej i rolnictwawsi Lapua, w pnocnej Finlandii, Wygld zewntrzny.607346. 637608Aivar Aalto. Pawilon wystawowy gospodarki lenej i rolnictwa wsi Lapua, w pnocnej Finlandii- Wntrze347. Alvar Aalto. Podium dla orkeistry na obchody 700-lecia miasta Turku, 1929348. Alvar Aalto, Budynek Turun-Sanomat w Turku. Wntrze drukarni,1928-19306I0349. Alvar Aalto. Budynek Turun-Sanomat. Elewacja, 1928-1930. Fot. Giedion610350. Alvar Aalto, Sanatorium przeciwgrulicze w Palmlo, 1929-1933- Hala wypoczynkowa na szczycie budynku przeznaczonego dla pajcentw.Fot. Gustaf Velin012351. 614615615617Alvar Aalto. Sanatorium przeciwgrulicze w Palmlo, w poudniowej Finlandii, 1929-1933. Widok wejcia352. Alvar Aalto- Sanatorium przeciwgrulicze w Palmlo, 1929-1933. Widokna pokoje pacjentw I. hal wypoczynkow. Fot. Gustaf Velin.353. Alvar Aalto, Sanatorium przeciwgrulicze w Pa)mlo, 1928-1933. Plan sytuacyjny354. Alvar Aalto. Biblioteka w Vlipuri, 1927-1934. Falujcy strop sail wykladowej355. Alvar Aalto. Pawilon fiski na wystawie wiatowej w Nowym Jorku,1939. Falujca ciana we wntrzu. Fot. Ezra Stoller: Pictor..619358. Jeziora I lasy fiskie. Aulenko619357. 619813Alvar Aalto. Pawilon fiski na wystawie wiatowej w Nowym Jorku.1939. Rzut 358. Alvar Aalto. Formy szklane, Fot. Artek359. Alvar Aalto, Bursa (Baker House) dla studentw Massachusetts Insti-tute of Technology, 1947-1949. Widok z gry. (Udostpnlone przez MIT)620360. Alvar Aalto. Bursa MIT, 1947-1949. Elewacja od strony Charles Riverz wystajcym hallem i sal jadaln. Fot. Ezra Stoller: Pictor .622361. Bursa MIT. Rzut pitra z niesymetrycznie wystajcymi pomieszcze-niami 622362. Bursa MIT. Hall z tarasem i sala jadalna623363. Bursa MIT. Hall na balkonie 1 schody prowadzce do jadalni.623364. 623Bursa MIT. Widok z boiska sportowego na wejcie i wystajce klatkischodowe 365. Alvar Aalto. Bursa MIT, Pokj trzyosobowy z kami pitrowymidla oszczdnoci miejsca 624366. Alvar Aalto, Sunila, 1937-1939. Transportery 1 fragment fabryki na gra-nitowych gazach. Fot. Gledon626367. Alvar Aalto- Sunila, 1937-1939. Magazyny, transportery. Fot, Roos.6211368. Alvar Aalto. Sunila, 1937-1939. Widok na pene morze. Fot. Gledlon .627

399. Alvar Aalto. Sunila, 1937-1939. Plan sytuacyjny fabryki 1 budynkw

627628628mieszkalnych 370. Alvar Aalto, Mairea, 1938-1939, Widok zewntrzny, Fot. Welin371. Alvar Aalto, Mairea, 1938-1939- Rzut parteru372. Alvar Aalto, Mairea, 1938-1939. W gbi fiski kominek i salon. FotWelin 373. 631Alvar Aalto- Mairea, 1938-1939. Fragment schodw. Fot. Giedion-632XXIX

962. W. van Tijen. Plaslaan" w Rotterdamie, 1937-1938800463. Budynek mieszkalny w Highpoint, w Londynie, zaprojetkowany przezgrup Tecton, 1936-1938. Fot, Giedion809

469. wieowce mieszkalne stojce w wolnej przestrzeni w pobliu jezioraMichigan w Chicago, ok. 1929 r. Fot. Tague812465. Le Corbusier. Wieowce wrd zieleni; projekt dla Buenos Aires, 1929813966. Le Corbusier. Plan flot insalubre, no. 6", 1937814467. Le Corbusier. flot insalubre, no. 6", zespl budynkw mieszkalnych615468. Rockefeller Center w Nowym Jorku, 1931-i939. Widok z lotu ptaka.Fot. Thomas Airviews616469. Wieowiec o ksztacie stojcej pyty: RCA Building, Rockefeller Cen-ter w Nowym Jorku 1931-1932. Fot. Wendell MacRae...819476. RCA Building, Rockefeller Center. Rzut pitra819471. Wiee rodzin Asinelli i Garisenda w Bolonii, zbudowane w XIII wieku623472. Rockefeller Center. Fotomonta 824973. Edgerton. Fotografia w czasie przedstawiajca gracza w golfa625474. Kenzo Tange. Projekt zabudowy zatoki tokijskiej, 1960..633475. Kenzo range. Wycinek nadbudowy zatoki tokijskiej834976. Fumihikn Maki. Odnowienie dzielnicy w Tokio835477. J. L. Sett i P. L. Wiener. Projekt osady grniczej Chimbote, Peru, 1949836

WSTPArchitektura w latach szedziesitych:nadzieje i obawy

ZMIESZANIE I NUDAW architekturze wspczesnej, podobnie jak we wspczesnym malarstwie wyczuwa si obecnie atmosfer zmieszania pewnego rodzaju zahamowanie, a nawet wyczerpanie. Wszyscy sobie zdajemy z tego spraw. Znueniu czsto towarzyszy niepewno co dalej robi i gdzie si kierowa. Znuenie jest przyczyn niezdecydowania, otwierajc drog eskapizmowi i wszelkiego rodzaju pyciznom.W czasie sympozjum, ktre odbyo si w nowojorskim Metropolitan Museum na wiosn 1961 roku, dyskutowano nad problemem: Architektura nowoczesna upadek czy przeobraenie?" Jak wskazuje sam tytu, nowoczesna architektura traktowana jest niekiedy jako przemijajca moda' i jak powiedzia pewien amerykaski architekt liczni projektanci, ktrzy przyswoili sobie modne cechy stylu midzynarodowego, stwierdzili dzi, e cechy te s przeytkiem, i e zostali zafascynowani romantycznym aspektem nowego kierunku. Moda bieca, ktr cechuje stosowanie wybranych przypadkowo form dawnej architektury, zarazia wielu uzdolnionych architektw. W 1960 roku wszdzie mona byo dostrzec jej objawy: w stylizowanych na gotyk budynkach uniwersyteckich o wskich fasadach, w koronkowych detalach architektonicznych wntrza i elewacji, w przesadnie smukych supach i skupisku wyodrbnionych budynkw najwikszego orodka kulturalnego Stanw Zjednoczonych.Obecnie modna jest architektura w gucie zotego modzieca"; architektura traktowana w taki sposb, w jaki bon vivant traktuje ycie, cigle zmieniajc wraenia i stajc si bardzo szybko wszystkim znudzony.Nie wtpi, e ta zrodzona z poczucia niepewnoci moda wkrtce stanie si przestarzaa. W chwili obecnej jednak skutki jej mog by niebezpieczne, ze wzgldu na duy wpyw Stanw Zjednoczonych na ca reszt wiata.W ksice Architecture, You and Me wskazaem na rnic w podejciu do architektury w wieku dziewitnastym i w wieku dwudziestym. Obecnie znajdujemy si w okresie powstawania nowej tradycji, ale jest ona jeszcze w powijakach.

W ksice tej wspomniaem o istnieniu okrelenia, ktrego powinnimy unika przy omawianiu wspczesnej architektury okreleniem tym jest styl". Z chwil kiedy zamkniemy architektur w obrbie pojcia stylu", otwieramy drzwi podejciu formalistycznemu. Kierunek nowoczesny w architekturze nie jest stylem" w dziewitnastowiecznym znaczeniu okrelania formy. Oznacza on podejcie do ycia, podejcie, ktre podwiadomie w kadym z nas drzemie.

23Sowo styl" w architekturze czsto czono z przymiotnikiem midzynarodowy", chocia okrelenie to nigdy nie zostao przyjte w Europie. Termin styl midzynarodowy" wkrtce sta si szkodliwy, gdy oznacza co zawieszonego ~v prni, nie zwizanego korzeniami z adn gleb oznacza architektur tekturow. Prawdziwie wspczesna architektura widzi swoje gwne zadanie w interpretacji sposobu ycia waciwego naszej epoce. Nie moe by kwestii upadku czy przeobraenia"; moe istnie jedynie problem rozwinicia nowej tradycji i wiele oznak wskazuje na to, e tradycja ta jest rozwijana.OZNAKI ROZWOJU NOWEJ TRADYCJIOd czasu rewolucji wizualnej okoo 1910 roku prbowano wiele razy reklamowa popularny gust w architekturze. Tendencje takie byy przejciowe. Podejcie zotego modzieca", ktre jest en vogue w 1960 roku, rwnie wkrtce zaniknie. Widzimy konkretne oznaki, e proces rozwoju nowej tradycji trwa nadal, pomimo wystpowania przejciowych zakce. Okres yjcy pod grob nuklearnej katastrofy, ktra moe ca ludzko unicestwi, jest jednoczenie oywiony przemonym pragnieniem budowania nowych miast miast, jakie nie powstaway od wieku trzynastego.Innym zjawiskiem jest fakt, e architektura wspczesna wzbogacia swoje rodki wyrazu zarwno na polu waciwejarchitektury, jak i w dziedzinie urbanistyki przez wkad krajw lecych na kracach zachodniej cywilizacji przezwspudzia najpierw Finlandii i Brazylii, a obecnie Japonii.W cigu ostatnich pitnastu lat coraz wyranej rysuj si kierunki, w ktrych bdzie postpowa dalszy rozwj architektury: wzmoenie jej tendencji rzebiarsko-plastycznych i umocnienie warunkw jej dalszego rozwoju.

I. Lucio Costa. Plac Trzech Wladz, Brasilia, 1957 roku. Szkic z planu oglnego.Wszyscy si zgadzaj, e trzeba odzyska wartoci utracone przez nasz epok: skal czowieka, prawa przynalene jednostce ludzkiej oraz najbardziej podstawowe bezpieczestwo poruszania si w obrbie miasta. Jest to uwarunkowane niezmiennymi prawami ludzkiego ycia, ktre musz by uwzgldniane. W epokach wczeniejszych stosunkowo prost spraw bya budowa osiedli, w ktrych czowiek nie by zbytnio odcity od koniecznego kontaktu z ziemi. Dzi najtrudniejsze jest spenienie najprostszych potrzeb ycia. Olbrzymie znaczenie mechanizacji i wszystkie wynike z tego konsekwencje stworzyy ogromne komplikacje, ktre prawie e uniemoliwiaj przyjcie jakiejkolwiek ustalonej linii dziaania. W rezultacie problemy, o ktrych piszemy, wymagaj rozwiza na skal globaln. Projektowanie na wielk skal dawno ju przeobrazio si ze sporzdzania planw pojedynczych miast czy regionw w dziedzin produkcji masowej.Mimo skomplikowanej dzisiejszej sytuacji, pozostaj jednak niezmienne wartoci ycia. Niezalenie od wszelkich przeszkd, jakie utrudniaj ich zachowanie, najistotniejszy jest problem: Jak chcemy y?" Obecny stan urbanistyki ujawnia biece tendencje.ROZWOJ MIASTPrzyszy styl ycia polega bdzie na odzyskaniu jego intymnoci. Wzrost liczby ludnoci z dziesiciu tysicy do dziesiciu milionw powoduje u czowieka niemal fizyczny wstrzs. Cika sytuacja mieszkaca miasta spowodowana jest ogromnym skupiskiem ludnoci. Przeludnione miasta z koniecznoci prowadziy do bankructwa caego ycia. Mimo wszystkich wysikw zmierzajcych do decentralizacji znw pojawia si pragnienie wikszej koncentracji, ktrego nie mona stumi.Dawniej poeci i malarze zwykli byli wycofywa si w samotno. Dzi nawet laboratoria naukowe i biura wielkich firm czy towarzystw ubezpieczeniowych uciekaj z wielkich metropolii i otaczaj si nieprzerwanymi pasami zieleni, uzyskujc w ten sposb izolacj i spokj.Na cay wiat rozcigno si uczucie niezadowolenia i niepokoju wywoane sytuacj w miastach. Kade niemal wielkie miasto Helsinki czy Ateny w Europie, dawne i nowo powstae stolice Azji i Afryki: Bagdad, Chartum, Islamabad

i Chandigarh posiadaj opracowane plany przeniesienia centrw komunalnych tak, aby miasto mogo si rozbudowywa bez zaduszenia swego centrum dawnego i ciasnego.

45Wrd nowo zakadanych miast najbardziej intersujce jest Chandigarh o orodku rzdowym usytuowanym na zewntrz organizmu miejskiego, a hie w jego wntrzu, jak to byo w zwyczaju w miastach otoczonych murami.

W Brasilii rozwizano ten sam problem Lokalizujc orodek rzdowy Plac Trzech Wadz" (wadza ustawodawcza, wykonawcza i sdownicza) na ogonie" charakterystycznego planu miasta w ksztacie samolotu.Pomys umieszczenia centrum rzdowego na zewntrz organizmu miasta nie jest sam w sobie nowy, ale trzeba byo go na nowo odkry. W innej nieco formie zosta on zastosowany przy budowie Paacu Wersalskiego. Za czynnik podstawowy koncepcji Wersalu uznalimy bezporednie zestawienie duego kompleksu budynkw bdcego siedzib wadz z naturalnym otoczeniem. Dzi podkrelibym jeszcze fakt, e miasto lece poza Paacem mogo si rwnie swobodnie rozwija. Gdyby urbanici wieku dziewitnastego i dwudziestego potrafili dostatecznie wczenie zrozumie lekcj Wersalu dzisiejsza sytuacja byaby radykalnie rna. Wskutek inercji ludzkich decyzji czekano jednak tak dugo, a wiat znalaz si w obliczu sytuacji prawie nie do rozwizania.Rozbudowane lub nawet nowo powstae centrum komunal-

ne w obrbie miasta bynajmniej nie znajduje si u koca swego rozwoju. Zaley to od warunkw. Sztokholm przygotowuje miejsce na due nowe centrum. W Bostonie kilku profesorw uniwersytetu zaprojektowao nowe centrum na miejscu dawnego dworca kolejowego. Jeli zostanie zrealizowane, stworzy bardzo potrzebny' precedens dla caego kraju.Jeli chodzi o sytuowanie bry w przestrzeni, to duo wczeniejsze Rockefeler Center wci pozostaje najbardziej imponujcym rozwizaniem, mimo e dalekowzroczny projekt Filadelfii rozwinito tak dalece, jak na to pozwalay warunki.Przed dziesiciu laty nikt nie oczekiwaby ponownego okresu rozkwitu w Stanach Zjednoczonych, a jednak postpuje on duo szybciej ni postp wiedzy na temat jego architektonicznej formy.Nowe koncepcje rozwiza urbanistycznych powstaj teraz w Japonii. Aby zmniejszy przeludnienie i zatoczenie miasta tak wielkiego jak Tokio, zaproponowano zobycie nowych terenw budowlanych przez wbudowanie si w zatok morsk. Przeraajcy rozrost Tokio w cigu ostatnich dwudziestu Iat, do rozmiarw jedenastomilionowego miasta, sta si bodcem do szukania nowych rozwiza. W rnych rozwizaniach pojawiaj si rozmaite koncepcje. W jednym z projektw zaproponowano elbetowe filary, zakotwiczone na dnie morza jako fundamenty dla wysokociowcw; inny projekt przewiduje kolosalne elbetowe tratwy, na ktrych maj by umieszczone budynki. Najszerszy zakres problemw objty jest planem rozbudowy Tokio (1960), ktrego autorem jest Kenzo Tange. Budowle jego, wznoszone na palach, nawizuj do tradycji weneckiej, a nawet mona by doszuka si w nich wpywu pierwotnych osad na palach. Zadziwiajcy jest tutaj tylko fakt, e tak duo czasu mino, nim nowoczesne metody budowlane zastosowane zostay do tych celw.Wszystko staje si bardziej jasne przez porwnanie. Naprawd zadziwiajca jest konfrontacja zasigu poszukiwa urbanistycznych ostatnich lat dwudziestu z tym, czego dokonano w poprzednim, blisko stuletnim okresie.W pierwszym (angielskim) wydaniu ksiki Przestrze, czas i architektura postawilimy pytanie: zniszczenie czy przeobraenie miasta? Nie zicio si denie Franka Lloyda Wrighta do cakowitego unicestwienia miasta. Widzimy obecnie kierunek rozwoju, chocia wci jeszcze wymaga on korekty. Kierunkiem tym jest denie do odzyskania intymnoci ycia,

skali ludzkiej i planowania przewidujcego dalszy rozwj. Istnieje rwnie wiele innych problemw, moemy ju jednak dostrzec drog przed nami. Miasto nie zniknie. Stao si ono niezniszczalnym zjawiskiem od pocztkw wyszego stopnia cywilizacji, lecz formy jego stale ulegaj zmianom. Obecny rozwj postuluje nadanie wielkim miastom charakteru bardziej wiejskiego" i przeobraenie mniejszych organizmw wiejskich w skupiska bardziej miejskie".

67ARCHITEKTURA UNIWERSALNAW ostatnim wierwieczu Europa nie stanowia jedynego rda odwieajcych prdw w rozwoju wspczesnej architektury. Powstaje obecnie cywilizacja uniwersalna, nie rozwija si ona jednak rwnolegle we wszystkich krajach na podobnych podstawach.Wsplnym czynnikiem tej cywilizacji jest koncepcja przestrzenna, ktra jest zarwno czci jej postawy emocjonalnej, jak i intelektualnej. Niezalena, nie zwizana ze swym otoczeniem forma nie stanowi dzi podstawy architektury; jej istot jest organizacja form w przestrzeni koncepcja przestrzenna. Cecha ta charakteryzowaa wszystkie twrcze okresy historii; charakteryzuje rwnie i nasz epok. Dzisiejsza koncepcja czaso-przestrzeni sposb, w jaki bryy usytuowane s w przestrzeni i wzajemnie si ze sob wi, sposb, w jaki przestrze wewntrzna oddzielona jest od przestrzeni zewntrznej lub zazbia si z ni wzajemnie si przenikajc stanowi cech uniwersaln, lec u podstaw caej wspczesnej architektury.Mona by tu doda jeszcze jeden czynnik o niemaej wadze, widoczny w najlepszych przykadach nowoczesnej architektury. ywotno dzisiejszej koncepcji wynika z poszanowania, z jakim odniosa si ona do odwiecznych kosmicznych i fizycznych warunkw danego regionu. Zamiast by przeszkod, warunki te suyy za odskoczni dla wyobrani artystycznej. Zwrcono uwag, e nowoczesne malarstwa czsto nawizywao do przeszoci zarwno po to, aby odnowi kontakty z pokrewnymi deniami, jak i po to, by czerpa z tych kontaktw nowe siy. Podobnie jak w architekturze, nie dokonuje si tego przez przejmowanie dawnych form, ale przez rozwijanie duchowych wizw.

Umiejtno uwzgldniania kosmicznych i fizycznych elementw danego regionu nazwalimy nowym regionalizmem". Dziki nowej koncepcji przestrzennej, dziki wspczesnym rodkom wyrazu mona znw rozpocz dialog z niezmiennymi staymi wartociami.Sposb, w jaki cecha nowego regionalizmu wyrazi si w twrczoci architekta cakowicie uzaleniony jest od jego zada i od specjalnych potrzeb regionu. Potrzeby te s odmienne na Bliskim i Dalekim Wschodzie, w Finlandii i Brazylii. W zasigu wspczesnej koncepcji przestrzeni moe si polifonicznie rozwija architektura.Indywidualne odrbnoci architektury opartej na takich oglnych podstawach s dobrym prognostykiem dla caego kierunku.ARCHITEKTURA UNIWERSALNA I KIERUNEK REGIONALNYW Finlandii (o czym piszemy w jednym z rozdziaw ksiki) a pniej w Brazylii, pojawiy si budowle ujawniajce indywidualno twrcz. Kraje te day wasny regionalny wkad w dzieo nowoczesnej architektury. Na wskro demokratyczna Finlandia ukazaa, e wspczesna architektura moe by rwnoczenie swobodna, regionalna i uniwersalna. Brazylia, yjca w krgu poudniowo-amerykaskich rewolucji, wprowadzia do swej architektury wspaniao linii i formy w licznych efektownych budynkach i w imponujcych projektach.Ostatni niespodziank byo wczenie si w gwny nurt wspczesnej architektury Japonii, pa raz pierwszy wprowadzajcej gos Dalekiego Wschodu. Ju dawniej zwizane tradycj Chiny i Japonia day Zachodowi w wieku osiemnastym bodziec ujawniony w formie rokoka a wieku dziewitnastym podniet mniej powierzchown, wtedy gdy japoskie drzeworyty przyczyniy si do rozbudzenia wyobrani impresjonistw.Dzisiejsza sytuacja jest jednak zupenie rna. Wkad Japonii nie jest ju ograniczony do dzie utrzymanych w dawnej tradycji. Kiedy w 1953 roku pisaem przedmow do japoskiego wydania ksiki Przestrze, czas i architektura,

czuem si w obowizku wyjani, e my, ludzie Zachodu, nie mamy ju wiary w produkcj dla samej produkcji, i e powstajca obecnie cywilizacja moe doprowadzi do wzajemnego wzbogacenia kultury Zachodu i Wschodu. Zachd zaczyna na nowo zdawa sobie spraw z tego, o czym japoska cywilizacja nigdy nie zapomniaa, a mianowicie z cigoci ludzkich dowiadcze. Proces odmodzenia japoskiej architektury opiera si na elemnetach, ktre przetrway ca tradycj tej architektury. Odmodzenie to nie wyniko samo z siebie impuls twrczy nadszed od modych japoskich architektw, ktrzy znaleli inspiracj na ulicy de Sevres, pod numerem 35, pracujc w atelier Le Corbusiera.

89Architektura wspczesna pojawia si w Japonii pniej ni mona byo si tego spodziewa. Wydawao si, e budowa hotelu Imperial Franka Lloyda Wrighta w Tokio (1917-1922) wyzwoli nowy kierunek. Nie stao si tak jednak; koncepcja hotelu Imperial nie uwzgldniaa charakteru wspczesnych Japoczykw; bya raczej blisza chiskim wpywom w Japonii. Chocia hotel tak wietnie przetrzyma trzsienie ziemi w 1923 roku, to jednak nie mg przy swojej bogatej ornamentyce da koniecznego bodca do powstania nowego, odkrywczego kierunku.Potrzebna bya inna forma zblienia zachodniej i wschodniej umysowoci. Klucz znalaz si w rkach modych japoskich architektw Maekawy, Sakakury i innych ktrzy znaleli drog do pracowni Le Corbusiera. Znaleli tam to czego szukali; Le Corbusier jest zwizany cilej od innych z t Wieczn Teraniejszoci, ktra yje w twrczych dzieach rk ludzkich wszelkich epok.Z wyjtkiem krtkich okresw, Japoczycy, w przeciwiestwie do Zachodu, nigdy nie odcili si od swej przeszoci. Nie odczuwali nigdy potrzeby imitowania dawnych stylw", poniewa przeszo u nich jest cigle ywa. Prostota ich domw, mimo caego wyrafinowania, pozostaje prehistoryczna. Wspczesne stosowanie przez Japoczykw elbetowych belek i supw wydaje si stare jak wiat a rwnoczenie nowe.Istnieje obecnie duga lista modych japoskich architektw, z ktrych Kenzo Tange, kiedy pracujcy w biurze Mae-kawy, zwrci na siebie najwiksz uwag. Sekretem ich osigni jest bliski kontakt z yw przeszoci, przy rwnoczesnym deniu do signicia w przyszo.

KONSTRUKCJA I JEJ IMPLIKACJE PRZESTRZENNEW wieku dziewitnastym konstrukcja dala wyraz pragnieniom, ktre tkwiy upione w podwiadomoci architektw te-go okresu. W naszym wieku sprawy maj si inaczej architektura jest teraz w awangardzie i czsto da od konstruktora wicej, ni jest on w stanie osign.Wiedza konstrukcyjna wyrosa z nowych metod oblicze i nowych osigni w wytwarzaniu stopw elaza. Przy obli-czeniach wszystkie elementy konstrukcyjne traktowane byyjako elementy liniowe siy miay dziaa w okrelonych kierunkach tak, e zachowanie si ich mogo by z gryobliczane i kontrolowane. Siy te prowadzone byy poprzez belki, wizania i uki, jak przez rurocig. W proces ten zostaa naturalnie wczona prefabrykacja i standaryzacja. Najsynniejszym przykadem wczesnego ich zastosowania jest wiea Eiffla.Szczytowe osignicia uzyskano tu przed rokiem 1890 w postaci wspaniaych, zawieszonych w przestrzeni mostw,wiey Eiffla i Palais des Machines z 1889 roku. W Chicagonarodzi si rwnoczenie nowoczesny wieowiec. Konstrukcja jego, oparta na linearnych elementach prefabrykowanych,wci jeszcze, a do dnia dzisiejszego, jest udoskonalana. Wysoce skomplikowane procesy obliczeniowe betonowych belek spronych rwnie do pewnego stopnia przypominaj dziewitnastowieczne metody liniowe.Dwudziestowieczna wiedza konstruktorska idzie po innej drodze. W dalszym cigu rozwija si tendencja w kierunkuuaktywnienia kadej czci systemu konstrukcji zamiast kon-centrowa strumienie si w pojedynczych liniach czy kanaach. Systemy takie mog z ca swobod rozwija si w ka-dym kierunku. Sytuacja ta powoduje jednak pewne trudnoci,a mianowicie, nie daje si atwo opanowa si i czsto wymykaj si one dokadnym obliczeniom. Pomc tu mog tylkodowiadczenia przy uyciu modeli i prbnych konstrukcji. Konstrukcja czy si z elementem irracjonalnym i rzebiarskim.Kierunek ten wymaga bardziej elastycznego materiau od prostych wizarw stalowych. Okoo roku 1900 elbet by ju dostatecznie rozwinity, aby mona byo go uy do konstrukcji upinowej. W ksice tej pokazujemy mosty Roberta Maillarta, poniewa oczom, ktre potrafi patrze na sztuk

wspczesn, ukazuj one czyste pikno. Pikno to nie byo

1011arbitralnie narzucone. Maillart by jednym z pierwszych ludzi, ktrzy podjli i rozwinli pomys stosowania napreniapowierzchniowego w paskich lub wygitych pytach swoichmostw lub w stropach grzybkowych przy eliminacji wszelkich elementw linearnych. Okoo 1930 roku Freyssin-net i Maillart budowali swoje pierwsze sklepienia upinowe.Maillart wyzna kiedy, ze inspiracj jego by kocio parowy. Pomys przestrzennego rozoenia sil poprzez ca kon-strukcj, rozszerzony zosta obecnie na wiele innych dziedzin.E. Y. Galantay, jeden z mych dawnych uczni z Zurychu, obecnie wykadowca na wydziale architektury w Harvardsporzdzi przybliony zestaw tych kierunkw: w konstrukcjizarwno samochodw, jak i taboru kolejowego oddzielne none podwozie i nadwozie zastpione zostao przez samononenadwozie. Przejcie z wizanych nadwozi na nadwozia samo-none w konstrukcji samolotw stanowi krok najbardziej sensacyjny, ale konstrukcja taka zdarza si rwnie i w bu-downictwie okrtowym. Wielkie zapory wodne o cienkocien-nej konstrukcji upinowej (stosowane we Francji) zastpuj powoli cikie rozwizania typu ukowa-przyporowego. Na-wet projekty mebli zaczynaj stosowa te zaoenia. Jednonone krzesa zaprojektowane przez Eero Saarinena, ktry zmar tak przedwczenie, stanowi czyst konstrukcj skorupow.Od mierci Maillarta w 1941 roku konstrukcje upinowe i struktury przestrzenne rozwijane byy w dalszym cigu,osigajc zdumiewiajce bogactwo i rozmaito i dajc coraz wiksze moliwoci rozbudzania wyobrani architektonicznej.Ksztaty, uprzednio moliwe tylko przy uyciu materiaw najlejszych, mog by teraz realizowane w upinie betonowej. Pojawiaj si najwczeniejsze formy schronie ludzkich: namiot koczowniczy, wiszcy dach stosowany we wczes-nohistorycznych osadach w Rosji, baldachim i inne formy zason. Nawet zasada bbna ujawnia si w betonie spronym. Oszaamiajce bogactwo moliwoci moe powsta z kombinacji upin obrotowych o pojedynczym lub podwjnymluku, lub te skomplikowanych form przestrzennych, takich jak paraboloidy hiperboliczne powstae z elementw prostokrelnych. Rwnie i kable, te najbardziej gitkie elementy budowlane, osigaj symptomatyczne znaczenie w prefabrykatach elbetowych.

Lekko i wielka elastyczno formy, ktr daj konstrukcje upinowe, osigane s obecnie po raz pierwszy w historii sklepienia bez towarzyszcych napre bocznych. System konstrukcji wywaony jest w swoim wasnym wntrzu. Konstrukcja upinowa coraz wyraniej wydaje si by punktem wyjcia dla specyficznego rozwizania problemu sklepienia naszej epoki.Nie oznacza to jednak, e linearne elementy konstrukcyjne zostay cakowicie odrzucone. Nadal stosowane s one zarwno w wielkich, jak i maych konstrukcjach. Zostay ulepszone przez wielkich inynierw, takich jak Pier Luigi Nervi, ktry stosuje prefabrykowane elementy linearne do swych sklepie i kopu. W swym pawilonie wystawowym na wystawie w Turynie w roku 1961 jednym z najmielszych eksperymentw Nerviego stara si on osign bardziej skomplikowan organizacj przestrzeni przez uycie kolosalnych, wolno stojcych supw o rnej wysokoci, z promienicie rozstawionymi, wachlarzowatymi palcami" konstrukcji nonej. Wystpuje tu pewna dwudzielno formy izolowanych czonw konstrukcyjnych i zamknitego, pudowatego pomieszczenia o paskim stropie. Moliwe, e budynek ten stanowi rwnoczenie szczyt i koniec dugiego okresu rozwoju.Przyszo naley do swobodniejszego stosowania konstrukcji upinowej, jak to praktykuje Candela w Meksyku, czy architekt-konstruktor Catalano, pracujcy obecnie w Massachusetts Institute of Technology, a przede wszystkim Torroja w Hiszpanii. Eduardo Torroja, ktry zmar przedwczenie w 1961 roku, by znakomitym teoretykiem i wielkim artyst. Czasami jak w swej konstrukcji Hipodromu w Madrycie w 1943 roku osiga punkt, w ktrym konstrukcja wykazuje organiczn potg natury. Tachira Club w Caracas, w Wenezueli (1957), jedno z jego ostatnich dzie, wykonanych wsplnie z S. Vivasem, odznacza si lekkoci i fascynujcym wdzikiem wzdtego przez wiatr agla.ROZMAITE PODEJCIE DO PRZESZOCIZawsze uwaalimy przeszo za co, co nie jest martwe, ale stanowi integraln cz ycia. Coraz lepiej rozumielimy mdro bergsonowskiego powiedzenia, e przeszo bez przerwy wgryza si w przyszo.

Wszystko zaley od tego, jak si podchodzi do przesze u, Jednym ze sposobw jest traktowanie przeszoci jako uytecznej encyklopedii, z ktrej wybra mona formy i ksztaty. Tak postpowa wiek dziewitnasty, uznajc przeszo za form ucieczki od swej wasnej epoki, przybierajc mask skorupy minionych czasw.

1213:Moda_lat szedziesitych jest bardziej wyrafinowana. Flirtuje si tylko z przeszoci, zapoyczajc przypadkowe szczegy ostre uki, renesansowe portyki, kopuy nadajc im surrealistyczny posmak w celu osignicia poetyckiej" wymowy.Twrczy artyci naszych czasw obrali inn drog: zarwno poeci, malarze, rzebiarze i architekci. W ich dzieach przeszo, teraniejszo i przyszo zlewaj si razem jako nierozdzielna cao losu czowieka.Na pocztku naszego wieku dziea wielkich mistrzw malarstwa charakteryzoway si rodkami wyrazu abstrakcj, plastyczn przezroczystoci i rwnoczesnoci przedstawiania ktre byy zblione do rodkw wyrazu sztuki pierwotnej. Nie oznaczao to nagle powstaej i szybko zdewaluowanej mody. Byo wynikiem podwiadomego paralelizmu, powstaego z chci zgbienia czynnika ywioowego, irracjonalnego; zgbiania rde symbolicznego wyrazu. Zrodzio si z chci przeciwdziaania szkodom dokonanym przez mechanizacj. W pracy tej wspominamy o tym tylko pokrtce, natomiast problem potraktowany jest obszerniej w mojej ksice pt. The Eternal Present, vol. I, The Beginnings of Art.Podobny stosunek do przeszoci ujawnia si w dzieach odkrywczych architektw nie przez przejmowanie dawnych form, ale przez wyraanie wewntrznego pokrewiestwa. Wydaje si, e w klasztorze La Tourette, zbudowanym przez LeCorbusiera w 1959 roku, wszystko jest radykalnie zmienione w wyrazie formalnym: zwyczajowe usytuowanie klasztoru, sia oddziaywania wiey i kocioa, ktre spojono razem z bu-dynkiem. A jednak La Tourette inspirowana bya przez francuskie klasztory z trzynastego wieku i duch ich yje w tej nowej budowli.Innym przykadem podobnego stosunku do przeszoci jest przywrcenie elementu patio wspczesnej architekturze. Pa' tio, dziedziniec wewntrzny, zamknita cz domu, znane byo od czasw prywatnych domw z Ur, budowanych okoo ro-ku 2000 p.n.e. Rzymskie domy wiejskie posiaday cae szeregi wewntrznych dziedzicw, sucych specjalnym celom.

II. Kunio Maekawa. Hala festiwalowa w Takla, 1981 r.15Przed kilkoma laty, Jos Luis Sert przywrci patio w osadzie grniczej w Chimbote w Peru, aby da ludziom nieco tak potrzebnego odosobnienia i separacji od ssiadw. W ten sposb Sert by moe wspominajc patio mauretasko-hiszpaskie osign wiksz przestrzenno, a rwnoczenie bardzo zwarty plan.Zblienie do przeszoci staje si tylko wwczas twrcze, gdy architekt jest w stanie przenikn jej wewntrzne znaczenie i tre. Degeneruje si natomiast do poziomu niebezpiecznej zabawy, kiedy architekt jedynie poluje na formy, produkujc architektur zotej modziey".OBECNY STAN ROZWOJU ARCHITEKTURYWielu architektw zaniepokojonych jest tendencjami rzebiarskimi ujawnianymi czsto w dzisiejszej architekturze: kaplica ptnicza w Ronchamp Le Corbusiera (1955); budynek opery w Sydney Jrno Utzona (1957); hala festiwalowa w Tokio Kunio Maekawy (1961). Architektura zblia si do rzeby, a rzeba zblia si do architektury. Co oznaczaj te zjawiska?Dla rozpoznania i ocenienia tego wszystkiego co ma dzi miejsce i zrozumienia, w jakim punkcie rozwoju obecnie si znajdujemy, potrzebna jest perspektywa dalsza od bezporedniej przeszoci historycznej. Moe dobrze byoby rzuci obecne zdarzenia na wielki ekran rozwoju historii. Zdarzenia te widzimy w wietle przesdw, z ktrymi si narodzilimy. Jednym z tych przesdw jest przekonanie, e przestrze w znaczeniu architektonicznym jest synonimem przestrzeni wydronej, przestrzeni wntrza. Przekonanie to oparte jest na rozwoju architektury w cigu ostatnich dwch tysicy lat. Od czasw cesarskiego Rzymu gwnym problemem sztuki budowania byo ksztatowanie przestrzeni wewntrznej. Takie poczucie przestrzeni architektonicznej stao si dla nas do tego stopnia naturalne, e nieatwo moemy zda sobie sprawjego wzgldnego charakteru. Pisaem o tym w ksice Architecture, You and Me (str. 119) i w innych pracach.Bryty w przestrzeniIstnieje jednak inna koncepcja przestrzenna, majca rwne prawo do uznania. Koncepcja ta utrzymywaa si przez

szereg pierwszych cywilizacji w Egipcie, Sumerze, a nawet w Grecji. We wszystkich tych cywilizacjach ksztatowanie przestrzeni wewntrznej nie byo uwaane za bardzo istotne. Z punktu widzenia czasw pniejszych mona by powiedzie, e budowniczowie tych cywilizacji zaniedbywali przestrze wewntrzn lub nie zwracali na ni uwagi. Pozostali oni pocztkujcymi w zakresie rozwiza problemu sklepienia, poniewa nie nadali nigdy temu problemowi tak wysokiego, symbolicznego znaczenia, jakie zdoby on w epokach pniejszych.To wanie mistrzowie nowoczesnego malarstwa wyostrzyli nasz wzrok tak, i bylimy w stanie stwierdzi fakt, e te archaiczne, wielkie cywilizacje miay swoj wasn koncepcj przestrzeni, ktra pozwolia im na tak wspaniae osignicia jak usytuowanie trzech piramid w Gizie lub zgrupowanie wity na Akropolu w Atenach.U zarania historii powizania czowieka z kosmosem nie byy jeszcze zerwane. Jednym z wyrazw tych powiza byo umieszczanie bry w nieograniczonej przestrzeni. Sklepienia nie otrzymyway wwczas wiata oznaczay one ciemno, macierzyskie ono ziemi. Sytuacja ta, podstawowa dla tego co si dzi dzieje w architekturze, zostaa przeze mnie szerzej omwiona w pracy The Beginnings of Architecture (The Eternal Present, vol. II).Formy nie ograniczone s swymi materialnymi granicami. Formy emanuj i modeluj przestrze. Zdajemy sobie znw obecnie spraw z faktu, e ksztaty, powierzchnie i paszczyzny nic su tylko do modelowania przestrzeni wewntrznej. Oddziauj one rwnie silnie, daleko poza granice swoich waciwych wymiernych wielkoci, jako czynniki podstawowe bry umieszczonych swobodnie w przestrzeni. Istotn spraw nie s tylko wymiary piramid czy niedociga doskonao Partenonu. Istotne jest wzajemne oddziaywanie na siebie bry, ktre daj pen orkiestracj" tej pierwszej architektonicznej koncepcji przestrzennej.Jestemy obecnie znw wyczuleni na potg bry emanujcych przestrze, budzc w sobie w ten sposb emocjonalne pokrewiestwo z najwczeniejszymi pocztkami architektury. Dzi zdajemy sobie spraw z faktu, e bryy wpywaj na ksztatowanie przestrzeni, podobnie jak zamknicie nadaje ksztat przestrzeni wewntrznej. Dla wyraenia tej wspczesnej wiadomoci powiza midzy bryami o rnych formach,

wysokoci i usytuowaniu moemy si zwrci do pracy rzebiarza. Przez dwadziecia lat Alberto Giacometti eksperymen-

y'Ztowa nad zagadnieniem wzajemnego oddziaywania najprostszych form poczwszy od szkicu z 1930 roku Pour une Place" i Paacu o godz. 4 nad renem" z 1932 roku, a do maej grupy w brzie z 1948 roku Przechodnie na placu". Postacie tych przechodniw s w najwyszym stopniu zdematerializowane, a jednak s one uksztatowane i usytuowane w taki sposb, e wypeniaj przestrze midzy sob i poza nimi.Wydaje mi si, e we wspczesnej architekturze pierwsze planowe powizania bry w przestrzeni odnale mona w projekcie centrum miasta Saint Di (1945) Le Corbusiera. Rozmaite budynki s tutaj zaprojektowane i usytuowane w taki sposb, e kady z nich emanuje i wypenia sw wasn atmosfer przestrzenn i rwnoczenie kady z nich znajduje si w bliskim stosunku do caoci.Obecnie architekci staj wci wobec zadania umieszczania bry o rnych wysokociach i formach we wzajemnym do siebie stosunku. Jak rzadkie stay si jednak specjalne uzdolnienia w tym kierunku; by moe przez to, e uksztatowanie przestrzeni wewntrznej przez tak dugi czas uwaane byo za najwysze zadanie architektury. Nawet wspaniae miejskie dziedzice i place pnego baroku, otoczone murami, stanowi waciwie form przestrzeni wewntrznej, z niebem tworzcym sklepienie.Obecna sytuacja jest cakowicie odmienna. Zniky zamykajce mury. Wysokie wiee musz by powizane z nisk zabudow. Powstaj place pozbawione bocznych cian. Jednym z pierwszych rozwiza tego typu jest trjktny plac Trzech Wadz w Brasilii (1957-1960), gdzie dominujcy kompleks gmachw senatu, kongresu i administracji wchodzi w swobodny zwizek z niszymi budynkami paacem prezydenckim i budynkiem Sdu Najwyszego usytuowanych w rogach trjkta. Nie ma tu cian: le jeu savant des volumes dans 1'espace".Architektura i rzebaFakt, e architektura zblia si do rzeby, a rzeba zblia si do architektury nie oznacza zboczenia z drogi rozwojowej wspczesnej architektury.Jedn z cech rozwijajcej si tradycji jest rwnoczesno

16172 Przestrze, czas...1~~ fyY1;r

III, Lucio Costa. Plac Trzech Wadz, Brasilia, 1957-60,IV. Le Corbusier. Kaplica ptnicza w Ronchamp, 1955 r.swobody i powizania. Poprzez t wanie cech brya na nowo zdobya znaczenie, jakie posiadaa u zarania cywilizacji. Staa si ona znowu aktywnym, emanujcym ciaem. Jest to jedna z przyczyn powodujcych bogate uksztatowanie budynkw, takich jak kaplica w Ronchamp czy hala festiwalowa w Tokio. Uksztatowanie kaplicy w Ronchamp stale przypomina o wzajemnych powizaniach midzy przestrzeni wewntrzn i zewntrzn, a take o powizaniach z caym krajobrazem, ktry nazwany zosta przez Le Corbusiera przestrzeni akustyczn".W pierwszej fazie obecnego rozwoju na pierwszym planie stao malarstwo, W drugiej fazie, najwaniejsza jest rzeba.Zupenie susznie z rozmaitych stron nadeszy ostrzeenia, e przykad kaplicy w Ronchamp w rkach przecitnego architekta moe wywrze wpyw katastrofalny. Tajemnic Le Corbusiera jest fakt, .e jest on rwnie malarzem i rzebiarzem. Talenty te s dzi normalnie rozdzielone midzy poszczeglne osoby. Przecitny architekt bardzo rzadko wie, jak rozmieci bryy, a jeszcze rzadziej jak je rzebiarsko uksztatowa. Rzebiarze natomiast rozwinli w sobie t wraliwo. Nie istnieje jednak aden pomost, czcy ich z architektami. Normalnie dopiero kiedy wszystko w sprawie budynku zostao ju zadecydowane woa si artyst i daje mu si jakie miejsce budowli do ozdobienia".W ten sposb nawet najlepsi i najtroskliwiej dobrani artyci nie mog nigdy osign nic wicej ponad muzealn ekspozycj. Integracja jest niemoliwa. Po kilku podobnie gorzkich dowiadczeniach, wikszo spord najlepszych rzebiarzy zrezygnowaa, wracajc do wasnych warsztatw. Istnieje zaledwie saba nadzieja, e zaistnieje konieczna doza skromnoci, pozwalajca na to, by architekci i artyci mogli pracowa wsplnie od samego pocztku. Rozwizanie takie przedstawia jednak jedyn drog rozwoju.Problem sklepieniaW cigu ostatnich dwch tysicy lat, kada epoka wytwarzaa swoj wasn form przesklepiania przestrzeni wewntrznej: rzymsk, bizantysk, romask, gotyck, renesansow, barokow. Kada specyficzna forma sklepienia stawaa si niemal symbolem epoki.19

Znajdujemy si zaledwie u pocztku epoki. Jeszcze jest o wiele za wczenie, aby formuowa jakiekolwiek owiadcze-nia, z uwagi na ogromn ilo rozmaitych moliwoci sklepieniowych zaoferowanych architektom przez inynierw naszej epoki. Moliwe, e odwrotnie ni w epokach wczeniejszych, rozwinie si wiele form rwnoczenie.Jedn z moliwoci jest koncepcja przyjmujca, e strop i podoga wzajemnie si odzwierciedlaj jak dwie poowy sko-rupy muszli; widzimy to we wczesnym projekcie hali zebra Paacu Rad (1931), wykonanym przez Nauma Gabo. Interesujcy projekt sali zgromadze w gmachu Organizacji Narodw Zjednoczonych w Nowym Jorku (1947) przedstawiony prze Le Corbusiera, ktry stworzyby jeden z najbardziej frapujcych przykadw rozwizania przestrzeni wewntrznych naszych czasw, rwnie szed po tej Linii.Najwiksze moliwoci daj sklepienia upinowe. Dotychczas rodkiem sklepionego stropu by zawsze punkt najwyszego wzniesienia. Obecnie jednak stropy mog by wklse, a ich rodek moe wypa w najniszym punkcie: Ronchamp (1955), Hala Konferencyjna w Berlinie (Stubbins i Severud) (1957). Nie jest to pozbawione znaczenia psychologicznego. Wzajemne przenikanie przestrzeni wewntrznej i zewntrznej, stanowice podstaw u pocztkw nowej tradycji, zostaa przetransponowane w now, bardziej wyrafinowan form. Wklsy strop wznosi si w gr do otaczajcych cian, wskazujc w ten sposb, e nie koczy si on tam, lecz rozciga si dalej. W kaplicy w Ronchamp wskie pasmo szka dzielce strop od ciany podkrela t wanie intencj. Strop wsparty jest na cianach jak osiadajcy ptak.Przestrzenna rama o ksztacie paraboloidy hiperbolicznej daje nowy punkt wyjcia dla wyobrani przestrzennej. Zarwno w drewnie, jak w betonowej upinie jej rwnowaga zachowana jest zawsze we wntrzu konstrukcji, a wraenie unoszenia si wywodzi si z tego wewntrznego ukadu. Rozwizanie to omwione zostao bardziej szczegowo w ksice Architecture, You and Me.Ponowne architektoniczne uaktywnienie cianyScian trzeba byo najpierw oczyci ze wszystkich dekoracyjnych nalotw wieku dziewitnastego, aby moga sta si podstawowym elementem bryy. Musiao nastpi ponowne

odkrycie walorw estetycznych czystej paskiej powierzchni, ktrej potga ekspresji zostaa zatracona od czasw staroytnego Egiptu.

2021W jzyku koncepcji przestrzennej to ponowne odkrycie rozerwao tradycyjne pojcie masywnej bryy domu. Na pocztku lat dwudziestych Doesburg, van Eesteren, Rietveldt i Mies van der Rohe osignli to przeobraenie. Dom mieszkalny zosta wwczas pocity na paskie, prostoktne paszczyzny.Ponowne odkrycie paskiej powierzchni miao fundamentalne znaczenie. Stworzyo ono podstaw, na ktrej mona byo rozwija drug faz. Druga faza take przyjmowaa paszczyzn jako swj nieodczny czynnik skadowy. Sprzeciwiano si diametrialnie uyciu ciany jako ta dla umieszczania reliefu: podejciu, ktre znajduje swj prototyp w pnych rozwizaniach hellenistycznych niemal wolno stojcych paskorzebach (otarz w Pergamonie).W tej drugiej fazie interesuje nas plastyczna integracja powierzchni i jej modelunku. Jest to symbolem dzisiejszego reliefu, a take architektoniczno-rzebiarskich rozwiza ciany. Na nowo ody charakter pierwotnego reliefu osadzonego w skale czy wklsych reliefw egipskich, rzebionych w kamieniu.Zwrcenie obecnie uwagi na rzeb i plastyczne moliwoci architektury powoduje wzmoone zainteresowanie reliefem ciennym ze strony rzebiarza, oraz ponowne uaktywnienie ciany ze strony architekta. Artyci -- pionierzy na tym polu jeszcze przed rokiem 1920, to Lipschitz, Duchamp-Villon, Marcel Duchamp. Midzy innymi wielki krok naprzd zosta dokonany okoo roku 1950 w formie piknych, aurowych rzeb Mirka na Fosse Ardeatine w Rzymie (1953), pomniku ku czci zabitych jecw wojennych; przez reliefy Henry Moore'a, wyrastajce z ceglanej ciany w Rotterdamie (1955); przez ca twrczo Etienne Hajdu.Podobnie jak w przypadku Ronchamp, tak i tu naley uwiadomi sobie niebezpieczestwo zwizane z ponownym architektonicznym uaktywnieniem ciany. Narzucio ono ju mamic zason na mod zotego modzieca" z lat szedziesitych. Wszdzie mona zauway tendencje do degradacji ciany przy pomocy nowych elementw dekoracyjnych.Nie jest to celem podstawowym. Architektura jest przede wszystkim zainteresowana ponownym plastycznym uaktywnieniem ciany od rodka" (tj. wnikajc w jej istotny, a nie

.a t~ N'Prirlf"9:1~'j~ r~~+,rw~jt%~~ ~ Mt~cugRi~jlIruW~~rc '~ rr f i r ~IF rr~rTli~llFIMd s'renr1 r I"9rui rr9f'1.`",,-'-'..1ir~i- ,, ,6.1~~~~ ;: ~I~V`I Vya.rrr,~iv44H~~~~V. Le Corbusier. Sekretariat w Chadigarh, 1952-E6.naskrkowy charakter). I znw musimy wymieni pioniersk prac Le Corbusiera. W jego Unite d'Habitation" w Marsylii ju w 1945 roku zrealizowano plastyczny modelunek ciany. Jej powierzchnie s uksztatowane z wielkich szachownicowych rytmw poziomych i pionowych podziaw. Szklane ciany mieszka cofnite s za aurowe ekrany.W Sekretariacie w Chandigarh (1952-1956) uaktywnienie plastyczne ciany osiga najmocniejszy jak dotd wyraz. Wynika to z rzebiarskiego zastosowania elementw konstrukcyjnych, takich jak pionowe parapety oraz pionowe i poziome podziay brise-soleils. Delikatne, pionowe czniki, ktre rozgraniczaj cztery czony Sekretariatu, subtelnie dziel ca fasad tego 254-metrowego budynku. Cao skada si z czte

rech oddzielnych czci, przy czym cz przeznaczona dla ministra jest specjalnie interesujca przez plastyczne zrnicowanie i wariacje jej masywnych i aurowych elementw. Najmielszym jednak elementem budowli jest 40-metrowa konstrukcja pochylni o wielkich, gadkich i paskich powierzchniach, wystrzelajca jak wskazujcy palec pod ostrym ktem do przodu. Kontrast midzy filigranowym podziaem cian a ogromnymi paszczyznami tej smukej konstrukcji pochylni nadaje powierzchniom cian budynku charakter penego wyrazu napicia.

22i23KONKLUZJAatwiej jest zrozumie to wszystko, co dzieje si obecnie w architekturze, gdy si umiejscowi wspczesne zjawiska w szerszych ramach historii architektury. Krtka konkluzja: istniej trzy etapy rozwoju architektury. W czasie etapu pierwszego okresu pierwotnej koncepcji przestrzeni przestrze tworzono przez wzajemn gr bry. Etap ten obejmowa architektur Egiptu, Sumeru i Grecji. Przestrze wewntrzna nie bya brana pod uwag. W czasie drugiego etapu rozwoju koncepcji przestrzennej formowanie przestrzeni architektonicznej byo jednoznaczne z dron przestrzeni wewntrzn. Mimo wielu rnorodnych wariantw, druga koncepcja przestrzeni obja okres od rzymskiego Panteonu a do koca wieku osiemnastego.Wiek dziewitnasty stanowi ogniwo porednie. Przestrzenna analiza jego budynkw wskazuje na to, e elementy wszystkich rozmaitych faz drugiego etapu s w tym okresie rwnoczenie przemieszane (Paul Frankl). Wczeniejsza jedno przestrzenna zanikaa jednak coraz bardziej, a budynki reprezentujce okres w sposb najbardziej prawdziwy nie byy brane pod uwag.Trzecia koncepcja przestrzeni rozwina si rwnoczenie z rewolucj wizualn na pocztku naszego wieku; poniechano pojedynczego punktu widzenia klasycznej perspektywy. Miao to istotne nastpstwa, jeli chodzi o koncepcje architektury i urbanistyki. Znw mona byo doceni emanujce przestrze waciwoci budynkw, uwolnionych od ograniczajcych wizw barier ciennych. Wystpuje tu powinowactwo z pierwotn koncepcj przestrzeni. Rwnolegle rozwija si najistot-

niejsze zainteresowanie architektw okresu drugiej koncepcji przestrzeni drenie przestrzeni wewntrznej. Wprowadza si nowe elementy: nie znane dotychczas wzajemne przenikanie przestrzeni zewntrznej i wewntrznej; wzajemne przenikanie rnych poziomw znajdujcych si ponad i poniej powierzchni ziemi spowodowane inwazj samochodu, ktry narzuci wczenie ruchu, jako nierozcznego elementu architektury. Wszystko to dao w wyniku dzisiejsz koncepcj przestrzeni, ktra tworzy kociec powstajcej obecnie tradycji. Wci jeszcze przeywamy konwulsje okresu ksztatowania. Maemy si spodziewa wielu odchyle. Gwne, istotne linie rozwojowe zostay ju jednak okrelone.

CZ PIERWSZAHistoria czci ycia

WSTPKontakt bezporedni jest zawsze najlepszym sposobem porozumienia, nie tylko zreszt w sprawach osobistych, ale take w zagadnieniach oglnych. Pozwol wic sobie zacz od wyjanienia, jaki jest mj punkt wyjcia i jakie s cele. Fakty te maj znaczenie dla dalszych rozwaa.

Ienryk Willfflin: kresy kontrastoweJestem historykiem sztuki, uczniem Henryka Wlfflina. Zarwno przez osobisty kontakt z Wlfflinem, jak i dziki jego znakomitym wykadom, my, jego uczniowie, uczylimy si pojmowa ducha omawianej przez niego epoki. Wnikliwa analiza Wlfflina wyjania nam prawdziwe znaczenie i rzeczywist warto obrazu czy rzeby.Wlfflin chtnie jedne okresy przeciwstawia innym. Metod t stosowa z jak najlepszymi rezultatami w swoich wykadach i nie tylko w takich ksikach jak Renaissance und IIarock (Renesans i barok), 1889 i Ktassische Kunst (Sztuka klasyczna), 1899, w ktrych przeciwstawia wiek pitnasty wiekowi szesnastemu, lecz take i w Podstawowych pojciach historii sztuki, 1915 ksice, ktra ukazaa si wtedy, gdy byem studentem Wlfflina w Monachium. Wielu z jego uczniw prbowao przej t metod kontrastowania stylw; aden nie osign jego gbi i bezporednioci.

;lasycyzm nobarokowy romantycznyW pierwszej mojej ksice Spatbarocker und romantischer Kiassizismus (Klasycyzm pnobarokowy i romantyczny) (wydanej w Monachium, 1922, jako praca doktorska) staraem si zastosowa metod Wlfflina. Okresami kontrastowymi byy: koniec osiemnastego i pocztek dziewitnastego wieku jeden i drugi by okresem klasycyzmu. Styl Ludwika XVI uksztatowa w formie i konstrukcji tendencje samego schyku baroku, traktujc klasycyzm jako podstawowy szkielet. Klasycyzm pocztku dziewitnastego wieku najdobitniej wypowiedzia si w kraju romantykw w Niemczech, Nigdzie si nie zaznaczao tak silnie jak wanie w Niemczech w architekturze tego okresu denie do indywidualnego wyodrb

nienia pomieszcze na przykad w dzieach K. F. Schinkla. By to rzeczywisty architektoniczny odpowiednik indywidualizmu poetw romantycznych.

2627Nazwaem ten okres okresem romantycznego klasycyzmu. Klasycyzm stanowi w obu przypadkach jedynie powierzchown powok --- by czynnikiem przejciowym, jak bym to dzi nazwa. Cech charakterystyczn tych czasw byo to, e pod klasycznym naskrkiem rozpocz si rozkad spucizny barokowej i zaczy si pojawia tendencje wieku dziewitnastego.Fascynowao mnie zagadnienie, w jaki sposb zostaa uksztatowana nasza epoka, gdzie tkwi korzenie dzisiejszej myli. Problem ten fascynuje mnie a do dzisiaj od czasu, kiedy po raz pierwszy go sobie uwiadomiem.Henryk Wlfflin by uczniem Jakuba Burckhardta i przej po nim katedr na Uniwersytecie w Bazylei, kiedy mia zaledwie dwadziecia siedem lat. Pniej wykada z wielkim powodzeniem w Berlinie i Monachium. Wlfflin zawsze akcentowa szeroki horyzont pogldw Jakuba Burckhardta i czsto przytacza jego sowa nie tylko w swych wykadach, lecz rwnie w rozmowie. Tak wic szwajcarska tradycja historyczna bya podstaw naszego wyksztacenia w dziedzinie wiedzy o sztuce. Obawiam si jednak, e wielu z nas dopiero znacznie pniej pojo znaczenie Burckhardta, ktre rozcigao si poza jego metier.

Jakub Burckhardt: caociowe rozpatrywanie okresuJakub Burckhardt (1818-1897) by wielkim odkrywc wieku odrodzenia. On pierwszy wykaza, w jaki sposb powinien by rozpatrywany okres jako cao; nie tylko z punktu widzenia malarstwa, rzeby i architektury, lecz take instytucji spoecznych i ycia codziennego.Wspomn w zwizku z tym tylko jedn ksik, jego Kultur Odrodzenia we Woszech, ktra po raz pierwszy ukazaa si w 1860 roku. Tumaczenia na angielski dokonano w 1878 roku. Wyjtkowo miarodajna recenzja z ksiki ukazaa si w New York Herald z 20 padziernika 1880 roku. Burckhardt, ktry normalnie wzdraga si przed pochwaami, byl tak zadowolony z tej recenzji, e dopisa pod ni Bravo?"W Kulturze Odrodzenia we Woszech Burckhardt pooy nacisk raczej na rda i kroniki ni na swoje wasne pogldy. Omwi jedynie fragmenty ycia tego okresu, zrobi to jednak tak umiejtnie, e w umyle czytelnika powstaje obraz caoci. Jakub Burckhardt nie darzy sympati swych czasw; wi-

dzia w latach czterdziestych sztucznie uksztatowan Europ, ktra znajdowaa si na krawdzi opanowania przez brutalne siy. W tym czasie Poudnie wydawao si wyrwane z historii; dla Burckhardta miao ono spokj grobowca. Tak wic wanie na Poudniu, we Woszech, szuka ucieczki przed wszystkimi sprawami, do ktrych czu nienawi i odraz. Burckhardt jednak by czowiekiem o wielkiej ywotnoci, a ludzie ywotni nie mog cakowicie porzuci swoich wasnych czasw. Jego ucieczka do Woch daa w wyniku najlepszy przewodnik, jaki kiedykolwiek zasta napisany, Cicerone (1855) ksik, ktra zwrcia uwag czterech pokole na wyjtkowe wartoci scenerii woskiej. Kultura Odrodzenia we Woszech miaa na celu obiektywne uporzdkowanie materiau faktograficznego, ale najwikszy nacisk zosta w niej pooony na odkrycie pochodzenia czowieka dzisiejszego. John Ruskin, yjcy wspczenie z Burckhardtem, rwnie nienawidzi swojej epoki i szuka sposobw jej odrodzenia w innych okresach historii (nie w tych jednak, ktre zajmoway historyka szwajcarskiego).

Wspczeni artyci: ich znaczenie dla metody historycznejJa jednak zawdziczam rwnie wiele dzisiejszym artystom, co tamtym przewodnikom mojej modoci. To oni wanie nauczyli mnie obserwowa z ca powag przedmioty, ktre wydaway si niewarte zainteresowania, albo interesujce jedynie dla specjalistw. Nowoczeni artyci ukazali, e niepozorne fragmenty wydobyte z ycia okresu mog ujawni jego zwyczaje i uczucia; e trzeba mie odwag dostrzegania drobnych faktw i przenoszenia ich do wielkiej skali.Artyci ci ukazali w swoich obrazach, e powszednie meble, nie dostrzegane artykuy produkcji masowej yki, butelki, szklanki, wszystkie przedmioty, ktre ogldamy codziennie nie dostrzegajc ich stay si czci naszej natury. Wtopiy si w ycie bez naszej wiedzy.Moja dziaalno zwizaa mnie przyjacielskimi kontaktami z architektami naszych czasw. Siedzielimy wsplnie, w maych grupach, przy wielu stoach Europy, od Sztokholmu do Aten nie po to, by dyskutowa o problemach sztuki czy o sprawach dotyczcych specjalistycznych szczegw, lecz aby uzgodni, tak jak mona najlepiej, w jakim kierunku powinien pj rozwj budownictwa, urbanistyki czy planowania regionalnego. Ten bliski i trway kontakt da mi przywilej obserwowania problemw architektonicznych w ich cigym wzrocie.

STOSUNEK HISTORYKA DO SWEGO WIEKU

Historyk i wspczesne koncepcjeHistoryk, a zwaszcza historyk architektury, musi zachowywa cisy kontakt ze wspczesnymi koncepcjami.Tylko wwczas, kiedy jest przesiknity duchem swych wasnych czasw, jest przygotowany do odkrycia tych obszarw przeszoci, ktre zostay przeoczone przez poprzednie pokolenia.

Historia dynamiczna, a nie statycznaHistoria nie jest statyczna, lecz dynamiczna. adne pokolenie nie ma przywileju zrozumienia dziea sztuki w jego penym znaczeniu; kada yjca aktywnie generacja odkrywa jego nowe aspekty. Te nowe aspekty nie zostan jednak odkryte, dopki historyk nie wykae na swym polu odwagi i energii, jak ujawnili artyci stosujc metody waciwe swojej epoce.

Mie kontakt z histori znaczy zmienia jArchitekci naladowali inne okresy, przejmowali ich specjalne formy i techniki, chcc uciec przed dzieem przemijajcym i osign ponadczasow prawd. Po krtkim jednak czasie ich budowle staway si martwymi masywami kamienia, mimo e wczono w nie detale dzie a nieprzemijajcej piknoci. Ludzie ci posiadali wprost przeciwny dar dotyku ni dotyk Midasa" wszystko, co brali w swoje rce, obracao si w py, a nie w zoto. Dzisiaj dostrzegamy, dlaczego tak si stao. Historia nie jest po prostu zbiorem niezmiennych faktw, lecz procesem, ukadem ywych i zmieniajcych si postaw i interpretacji. Jako t