Maria Manturzewska

Psychologicznewyznaczniki powodzeniaw studiach muzycznych

Centrum Edukacji ArtystycznejUniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina

CENTRUM EDUKACJI ARTYSTYCZNEJUNIWERSYTET MUZYCZNY FRYDERYKA CHOPINAZakad Psychologii Muzyki

Nadzr merytorycznyZakad Psychologii Muzyki UMFC

Nadzr edytorskiCentrum Edukacji Artystycznej

KorektaPaulina Doniec

SkadDanuta Czudek-Puchalska

Centrum Edukacji Artystycznej Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina Maria Manturzewska

War sza wa 2014

Wydanie drugie, poprawione

ISBN 978-83-62156-08-5 (CEA)ISBN 978-83-61489-57-3 (UMFC)

Wydanie pierwsze Centralny Orodek Pedagogiczny Szkolnictwa Artystycznego, Warszawa 1974

RedakcjaHalina Kotarska

Przygotowanie do drukuKrystyna Kochanowska

PRZEDMOWA

Praca Psychologiczne wyznaczniki powodzenia w studiach muzycznych, jest sprawozdaniemz bada, ktre zostay przeprowadzone pod kierunkiem prof. Marii Manturzewskiej w latach19671968. Badania te powicone byy okreleniu roli zdolnoci specyficznie muzycznych,in teligencji oglnej, cech osobowoci, postaw i motywacji, czynnikw rodowiskowo-biogra -ficz nych oraz technologii pracy indywidualnej w osiganiu sukcesw muzycznych. Mona zadapy tanie, czy warto po tylu latach wraca do tych wynikw? Bada w tym obszarze pro wa dzi sibardzo duo wrzucenie prostego hasa prediction of music achievements do wyszu ki war kiGoogle Scholar daje ponad 27 000 wynikw. Czy w takim razie nie naleaoby raczej pomyleo metaanalizie wynikw bada opublikowanych powiedzmy w cigu ostatnich dziesiciu lat?

Sdz, e zrealizowany przez prof. Mari Manturzewsk projekt badawczy wart jest przy pom - nienia, przede wszystkim ze wzgldu na jego rozmach niespotykany zarwno w czasach, w kt rychby realizowany, jak i obecnie, oraz ze wzgldu na strategi bada, interesujce wy niki i kierun kianaliz.

Zrealizowane w latach 1967/1968 badania psychologicznych wyznacznikw powodzeniaw stu diach muzycznych stanowi przykad bada psychologicznych prowadzonych w tamtymcza sie przez Pracowni Psychometryczn PAN kierowan przez Mieczysawa Choynowskiego,pio nie ra polskiej psychometrii. Pracownia Psychometryczna PAN stanowia w latach 19581968niefor mal ne wiatowe centrum bada psychometrycznych, z ktrego zaplecza naukowego ko -rzy stao wielu krajowych i zagranicznych psychologw akademickich i psychologw praktykw.Wizyto wa a j czowka wiatowych psychologw, przedstawicieli najwikszych orodkw badapsychologicznych w USA, Japonii, ZSRR. Pracownia stworzya specyficzny typ bada naukowychi specyficzny styl pracy psychologa.

W wydanym w roku 1966 Biuletynie Psychometrycznym1 tak pisa Choynowski o swojej wi - zji uprawiania psychologii: Pierwsz i naczeln przesank jest uznanie matematyzacji naukiza konieczn drog jej rozwoju. Wszelkie zbieranie materiaw empirycznych winno, naszymzda niem, polega na mierzeniu i liczeniu, gdy zapewnia to intersubiektywny charakter danychi pozwala na stosowanie matematycznych metod analizy wynikw i wysnuwania wnioskw. Naczysto werbalne rozwaania miejsce jest w wywodach wstpnych, w komentarzu wyjania j -cym, w dyskusji wynikw, otrzymanych i uzasadnionych metodami matematycznymi, natomiastsam proces badawczy, obejmujcy gromadzenie danych i ich opracowywanie, winien by sfor -ma lizowany i nie moe polega na jakociowym opisie i jakociowym rozumowaniu (s. 9).

Choynowski podkrela take, e podstawowe znaczenie maj dla nauki uywane przez nime tody. Uwaa, e metody przesdzaj o charakterze nauki i od metod przede wszystkimzaley, czy co jest nauk, czy ni nie jest (s. 10).

W wypadku Mieczysawa Choynowskiego sowa zostay przekute w czyny. W czasach, w kt -rych metody testowe traktowane byy cigle jako przejaw ideologii buruazyjnej, zesp Pra -

PRZEDMOWA | I

1 Biulety Psychometryczny, cz. I (1966), red. M. Choynowski.

cow ni ofiarowa polskim psychologom profesjonalne narzdzia pomiarowe. A by to prezentim ponujcy: 140 testw i podrcznikw w cigu 9 lat! Dziaania Pracowni nie ograniczay sitylko do prac nad testami psychologicznymi. Byo to take upowszechnianie wiedzy psycho met -rycznej i statystycznej, prowadzenie bada naukowych, redakcja Biuletynu Psychometryczne goi prowadzenie otwartych midzynarodowych seminariw naukowych w omnicy Tatrzaskiej.Warto te podkreli, e wszystkie te prace realizowane byy przez garstk zapalecw za led -wie 12 osb.

Projekt realizowany przez prof. Mari Manturzewsk narodzi si w takim wanie klimacie.Pa ni Profesor bya wieloletni zastpczyni Mieczysawa Choynowskiego w kierowaniu Pra cow -ni. Aby zrealizowa badania, zesp pod Jej kierownictwem dokona przegldu wiatowej li te -ratury przedmiotu, zapozna si z metodami pomiaru i oceny zdolnoci muzycznych stosowa ny -mi przez psychologw i muzykw, nauczycieli szk muzycznych, z wynikami bada przyczyntrudnoci i niepowodze w studiach muzycznych, z wynikami bada psychologicznych i bio gra -ficznych uczestnikw VI Midzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. F. Chopina, wreszciez pracami psychometrycznymi dotyczcymi standaryzowanych testw zdolnoci i osigni mu - zycznych. Na potrzeby programu opracowano 10 testw psychologicznych oraz specjalnykwe s tio nariusz rodowiskowo-biograficzny dla muzykw, stworzony przez autork raportu wewsp pracy z wybitnymi polskimi muzykami. Wszystkie testy i kwestionariusze zastosowanew tych badaniach zostay sprawdzone i znormalizowane na populacji uczniw polskich szkmuzycznych.

Dobr narzdzi pomiarowych by dyskutowany w koach ekspertw, muzykw i psychologw.Podstaw wyboru bya koncepcja talentu muzycznego sformuowana przez prof. Man tu rzew -sk: talent muzyczny to szczeglnie korzystny ukad (konstelacja), wzajemnie na siebie od dzia -ujcych waciwoci indywidualnych, zdolnoci specyficznie muzycznych i oglnych, cao kszta -tu cech osobowoci oraz czynnikw rodowiskowo-biograficznych2. Istot projektu byo zatemposzukiwanie nie jednego, najlepszego predyktora sukcesw w studiach muzycznych, lecz op ty -malnego ukadu czynnikw psychologicznych i rodowiskowych. Otrzymane wyni ki potwier dzi -y gwn tez projektu poszczeglne zmienne psychologiczne traktowane od dziel nie nie po -zwalaj na wyjanienie fenomenu talentu muzycznego, a specyficzne zdolnoci muzyczne, takiejak such wysokociowy, pami muzyczna i poczucie rytmu, mimo e s niezbdne dla powo -dze nia w dziaalnoci muzycznej, nie s warunkiem wystarczajcym i nie tumacz sukcesww tej dziedzinie.

Zaangaowanie prof. Manturzewskiej w prac badawcz wida na kolejnych stronach tej pra -cy. Prace pilotaowe, prezentacja wynikw i ich analiza s wiadectwem efektywnego warszta tubadawczego. Cao z jednej strony skada si na wielowtkowe studium powodzenia w naucemuzyki, a z drugiej pozwala na okrelenie, czy zastosowane metody psychologiczne s przydat -ne dla celw predykcyjnych. Odpowied na to pytanie okazuje si nie by wcale oczywista.

Badania zostay przeprowadzone 46 lat temu, o czym Czytelnik powinien pamita, czytajct ksik. Ale wanie dlatego, e zostay przeprowadzone tak dawno, warto je przypomnie.Mog one stanowi mocny punkt odniesienia dla historycznych porwna. Maj jednak nie tyl-ko warto historyczn, ale take zwracaj uwag na problemy, ktre i dzi s wane i co doktrych nie ma kanonicznego rozwizania.

Elbieta Hornowska

II | PRZEDMOWA

2 Manturzewska, M. (1969). Psychologiczne warunki osigni pianistycznych. Wrocaw: Ossolineum.

WSTP DO WZNOWIENIA

Badania nad wyznacznikami powodzenia w studiach muzycznych stanowiy kolejne ogniwo pracpowiconych cechom i czynnikom warunkujcym powodzenie w studiach i dziaalnoci artys -tycz nej i zawodowej muzykw. Prowadzili je polscy psychologowie muzyki pod kierunkiem MariiManturzewskiej. Ich wyniki zostay opublikowane w 1974 przez Centralny Orodek Pedago gicz -ny Szkolnictwa Artystycznego pod tytuem Psychologiczne wyznaczniki powodzenia w studiachmuzycznych.

Prace te rozpoczto w Centralnym Orodku Pedagogicznym Szkolnictwa Artystycznegow 1956 roku na wniosek muzykw i nauczycieli muzyki. S one kontynuowane do dnia dzisiej -sze go w Zakadzie Psychologii Muzyki UMFC. Problem przewidywania osigni muzycznych,jak wynika na przykad z aktualnego indeksu cytatw w Internecie, jest wci obecny zarwnow wiatowej, jak i krajowej literaturze psychologicznej i pedagogicznej.

Podjcie bada poprzedziy nastpujce dziaania:1. Przegld wiatowej literatury przedmiotu, to znaczy bada nad prognozowaniem i wy -

znacz nikami osigni szkolnych i osigni muzycznych, i to nie tylko literatury wczenie(do roku 1970) najnowszej, ale rwnie dzie klasykw psychologii muzyki, takich jak Stumpfi Billroth, Seashore i Schuenemann czy Revesz.

2. Zapoznanie si z metodami pomiaru i oceny zdolnoci muzycznych i przydatnoci kandyda -tw do studiw muzycznych stosowanymi przez nauczycieli szk muzycznych.

3. Badania przyczyn trudnoci i niepowodze w studiach muzycznych i opracowanie taksono miitych przyczyn.

4. Badania psychologiczne i biograficzne uczestnikw VI Midzynarodowego Konkursu Pianis -tycz nego im. F. Chopina w Warszawie ukierunkowane na identyfikacj cech i czynnikw wy -rniajcych osoby o wybitnych osigniciach muzycznych.

5. Zebranie dowiadcze z dziaalno poradni psychologicznych dla szk muzycznych.6. Prace psychometryczne zwizane z adaptacj, walidacj i normalizacj na grupie uczniw

polskich szk muzycznych i oglnoksztaccych standaryzowanych testw zdolnoci i osig -ni muzycznych Drakea, Winga, Farnuma i Aliferisa.

7. Studia nad wiarygodnoci i rzetelnoci ocen szkolnych oraz nad ocenami wykona mu zycz -nych wydawanymi przez ekspertw muzycznych.

Praca Psychologiczne warunki powodzenia w studiach muzycznych skada si z dwch,cile ze sob poczonych czci:

Cz pierwsza, mego autorstwa, wydana przez COPSA w 1974 roku, obejmujca 203 stronydrukiem, zawiera przegld literatury przedmiotu, podsumowanie wynikw zagranicznych badapsychologicznych nad wyznacznikami powodzenia w nauce szkolnej w ogle oraz w studiachmu zycznych i dziaalnoci muzycznej (opublikowanych do 1970 roku), a take szczegowy opisprzeprowadzonych w latach 19671968 przez COPSA, przy wsppracy Pracowni Psychomet -

WSTP DO WZNOWIENIA | III

rycz nej PAN i PWSM w Warszawie, bada trzech stuosobowych grup uczniw szk muzycz-nych I i II stopnia oraz studentw III roku Akademii Muzycznej w Warszawie zestawem 10 stan -daryzowanych testw psychologicznych i jednym, specjalnie w tym celu opracowanym kwes -tio nariuszem rodowiskowo-biograficznym. Praca ta zawiera szczegowe omwienie wynikwtych bada, opis zastosowanych metod i literatur przedmiotu. W badaniach uwzgldniono73 zmienne psychologiczne, stanowice waciwoci indywidualne badanych.

Zmienne kryterialne to 32 oceny punktowe i charakterystyki opisowe zbierane za pomocspe cjalnie w tym celu skonstruowanej karty ocen ucznia, obejmujce takie zmienne jak: wyni -ki egzaminw wstpnych i kocowych, stopnie szkolne z przedmiotw muzycznych i niemu-zycznych oraz oceny i charakterystyki opisowe uzdolnie ucznia wydawane przez nauczycieliprzedmiotu gwnego i kierownikw sekcji instrumentalnych (badaniami naszymi objci bylitylko instrumentalici).

Cz druga, obejmujca 992 strony, skada si z serii tymczasowych podrcznikw do za -sto sowanych w tych badaniach testw psychologicznych (podrcznikw opracowanych prze wa -nie specjalnie dla potrzeb tego programu badawczego przez autorw polskich adaptacji tychtestw) oraz z tak zwanych zacznikw do kadego testu z osobna, zawierajcych wyniki badatestowych i analiz statystycznych, normy tymczasowe z lat 19671968 oraz wytyczne do inter -pretacji wynikw bada wraz z ocen przydatnoci danego testu dla potrzeb polskiego szkol -nic twa muzycznego i poradnictwa psychologicznego dla muzykw.

Obie czci stanowi integraln cao.Badania lece u podstaw tych publikacji miay jednoznacznie praktyczny cel: miay rozsze -

rzy nasz wiedz o wyznacznikach powodzenia w studiach muzycznych i sprawdzi przydatnoposzczeglnych zastosowanych testw jako ewentualnych narzdzi diagnostycznych do badaniakandydatw do szk muzycznych, uczniw tych szk, oraz do stosowania przez psychologwszkolnych i w specjalistycznych poradniach psychologicznych dla szk muzycznych.

U podstaw programu tych bada, wyboru obserwowanych zmiennych i doboru odpowied-nich narzdzi ich pomiaru, poza wspomnianymi wczeniej badaniami wstpnymi, leaa cz -cio wo z nich wynikajca koncepcja talentu muzycznego Manturzewskiej, wedug ktrej talentmuzyczny to szczeglnie korzystny ukad (konstelacja) wzajemnie na siebie oddziaujcychwaciwoci indywidualnych, zdolnoci specyficznie muzycznych i oglnych, caoksztatu cechoso bowoci oraz czynnikw rodowiskowo-biograficznych. Ukad ten, zgodnie z t koncepcj,ma charakter dynamiczny, zmienny. Jest procesem nieustannie modyfikowanym w ontogenezie,zarwno przez czynniki biopsychiczne, rodowiskowo-biograficzne, jak i aktywno wasn i mo -tywacj danej osoby.

W tej konstelacji wyrniono pi wzgldnie niezalenych grup czynnikw:1. Zdolnoci specyficznie muzyczne percepcyjne, wykonawcze i inteligencja muzyczna.2. Inteligencja oglna.3. Cechy osobowoci, postawy i motywacja, ze szczeglnym uwzgldnieniem zdolnoci do kon -

centracji caej osobowoci na wasnej grze i aktualnie wykonywanym zadaniu muzycznym(dziele), potrzeby osigni, wewntrznej potrzeby doskonalenia dziea, nad ktrym siaktu alnie pracuje, poczucia misji i znaczenia swojej dziaalnoci muzycznej, aktywnoci i ini -cja tywy muzycznej.

4. Czynniki rodowiskowo-biograficzne, ze szczeglnym uwzgldnieniem roli rodowiska ro -dzin nego, roli wsparcia spoeczno-emocjonalnego ze strony osb znaczcych.

5. Technologia pracy indywidualnej: czas powicany na wiczenie, zaangaowanie, wiado-mo gry i warsztatu, zaangaowanie emocjonalne zarwno w doskonalenie warsztatowe,jak i w interpretacj wykonywanych utworw muzycznych.

adna z tych cech i aden z czynnikw w oderwaniu od pozostaych nie decyduje o powo -dze niu i osigniciach muzycznych. Wszystkie one tworz dynamiczn konstelacj cech i czyn -

IV | WSTP DO WZNOWIENIA

ni kw, pozostajcych w nieustannej interakcji wzajemnej i ze rodowiskiem spoeczno-kultu-rowym bezporedniego i redniego zasigu. Poszczeglne cechy i czynniki w tej konstelacji,jako wyznaczniki osigni muzycznych, maj charakter wzgldny, zaleny od interakcji z in ny -mi cechami i czynnikami oraz od takich zmiennych jak: wiek, pe, specjalno muzyczna, typszkoy, poziom kompetencji muzycznych itp.

Jeli chodzi o zdolnoci specyficznie muzyczne, niewtpliwie przeceniane w tak zwanychpo tocznych teoriach talentu i w opinii potocznej, to w wietle wszystkich dotychczas prze -prowa dzo nych przez nas bada zdolnoci te posiadaj rwnie struktur zoon i skadaj siz wzgldnie autonomicznych elementw (zdolnoci):1. Specyficznie muzyczne zdolnoci percepcyjne, takie jak such wysokociowy, such harmo-

niczny, pami melodyczna, poczucie rytmu.2. Specyficznie muzyczne zdolnoci wykonawcze.3. Inteligencja muzyczna.

Zdolnoci percepcyjne, szczeglna wraliwo sensoryczno-poznawcza na struktury mu zycz -ne, s w pewnym sensie niezalene od zdolnoci wykonawczych oraz od inteligencji mu zycz nej,czyli od zdolnoci rozumienia artystycznego muzyki. Mona wietnie sysze i nie rozumie mu - zyki i vice versa, mona mie pewne deficyty w zakresie syszenia i rozumie arcydziea mu zy ki.Mona mie due zdolnoci wykonawcze przy pewnych deficytach percepcyjnych i deficytachw zakresie rozumienia muzyki.

Wspomniane tu trzy grupy uzdolnie specyficznie muzycznych (by moe, e jest ich wi-cej), posiadaj swoj autonomi, to znaczy, e mona posiada wysoki poziom jednych przydeficytach innych. Niewtpliwie wysoki poziom wszystkich trzech grup uzdolnie muzycznychjest potrzebny do tego, aby mie wybitne osignicia muzyczne, ale dla celw diagnostycznych,poradnianych czy pedagogicznych, warto wiedzie, e te zdolnoci nie musz wspwystpowai ich deficyty nie przekrelaj szans na rozwj muzyczny jednostki. Trzeba jednak by wiado -mym tych deficytw, aby mc je ewentualnie kompensowa.

Wszystkie zdolnoci specyficznie muzyczne, niezalenie od tego, ile ich wyrnimy, s przy -dat ne dla dziaalnoci muzycznej. Na og populacje muzykw i uczniw szk muzycznychre prezentuj bardzo wysoki poziom tych uzdolnie, niezalenie od tego, jakimi testami je zba -da my. Nie stwierdzono jednak zalenoci liniowej midzy poziomem tych zdolnoci a poziomemosigni muzycznych. Nie zawsze osoby o bardzo wysokim poziomie zdolnoci specyficznie mu -zycznych, percepcyjnych czy wykonawczych, albo o wybitnej inteligencji muzycznej osigajwy bitne rezultaty w dziaalnoci muzycznej, zarwno na etapie edukacji szkolnej, jak i w pracyzawodowej. Jest to zrozumiae dla kadego dowiadczonego nauczyciela muzyki i dla kadegoartysty muzyka nie zawsze jednak jest to oczywiste dla rodzicw dzieci uzdolnionych mu zycz -nie i dla uczniw szk muzycznych. Wysoki poziom tych uzdolnie, zarwno percepcyjnych jaki wykonawczych, oraz wysoki poziom inteligencji muzycznej jest niezbdny dla wybitnych osig -ni muzycznych, natomiast nie jest to czynnik wystarczajcy. Potwierdzaj to stosunkowo niskiewspczynniki korelacji wynikw bada testami, mierzcymi te zdolnoci, z miarami osignimuzycznych.

Jak ju wspomniano, podstawowe badania nad wyznacznikami powodzenia w studiach mu -zycz nych zostay przeprowadzone w roku szkolnym 19671968 zestawem 10 standaryzowanychtestw psychologicznych i specjalnie w tym celu skonstruowanym kwestionariuszem rodowi -sko wo-biograficznym dla muzykw.

Ten zestaw narzdzi badawczych obejmowa nastpujce testy:1. Cztery testy mierzce zdolnoci specyficznie muzyczne i kompetencje muzyczne: Test Pa -

mi ci Muzycznej (Musical Memory) Drakea, Test Inteligencji Muzycznej (Tests of MusicalIntelligence) Winga, Test Osiagni Muzycznych (Musical Achievement Test) Aliferisa i TestNotacji Muzycznej (Musical Notation Test) Farnuma.

WSTP DO WZNOWIENIA | V

2. Jako miary inteligencji oglnej: Oglny Test Klasyfikacyjny (Army General ClassificationTest) i Test Ravena (Progressive Matrices) wersja z 1938 roku.

3. Narzdzia do diagnozy osobowoci: Inwentarz osobowoci (The Maudsley Personality Inven -tory) Eysencka oraz Inwentarz Psychologiczny (California Psychological Inventory) Gougha.

Ponadto zastosowano:4. Kwestionariusz Zainteresowa Kudera (The Kuder Preference Record) i Krzyw Pracy (Arbeit -

skurve) Kraepelina.

Do badania czynnikw rodowiskowo-biograficznych zastosowano wspomniany ju, spe -cjal nie w tym celu skonstruowany, Kwestionariusz rodowiskowo-Biograficzny dla Muzykww opracowaniu Manturzewskiej i Wroskiego.

Wszystkie te narzdzia i ich przydatno dla polskich szk muzycznych zostay sprawdzonew badaniach wstpnych, szczeglnie w dziaalnoci midzyszkolnych poradni psychologicznychdla szk muzycznych.

Wszystkie wymieniowe wczeniej badania przygotowawcze, poza swoimi zadaniami dora -ny mi, miay na celu jako zadanie oglne sformuowanie hipotez dotyczcych wyznacznikwpo wodzenia w studiach i dziaalnoci muzycznej. Natomiast celem bada stanowicych przed-miot niniejszej pracy bya weryfikacja tych hipotez, zarwno dotyczcych cech i czynnikwwarunkujcych powodzenie w studiach muzycznych, jak i uytecznoci zastosowanych w tychbadaniach narzdzi diagnostycznych.

Badania te oraz przeprowadzone analizy statystyczne zebranych wynikw w kilku rnychprze krojach, pozwoliy na uchwycenie szeregu interesujcych zalenoci midzy obserwowa -ny mi zmiennymi, zarwno cechami indywidualnymi badanych osb, jak i zmiennymi kryterial -nymi. Okazao si, e midzy wikszoci badanych przez nas cech i waciwoci indywidualnycha zmiennymi kryterialnymi wystpia zaleno krzywoliniowa. To znaczy, e pewien stopienasycenia danej cechy jest korzystny dla osigni muzycznych jednostki, natomiast powyeji poniej tego poziomu cechy sytuacja staje si niekorzystna z punktu widzenia osigni mu -zycz nych. Ta prawidowo zaznaczya si szczeglnie wyranie na przykadzie takich cech, jakneurotyczno i inteligencja oglna.

Bardzo wysoki i bardzo niski poziom neurotycznoci wydaje si by w wietle naszych badaniekorzystny z punktu widzenia muzycznych osigni wykonawczych. Przy tym poziom opty -mal ny neurotycznoci wydaje si by wzgldny w stosunku do kontekstu pozostaych waciwo -ci indywidualnych osoby i poziomu jej wyksztacenia muzycznego. Na przykad wysokie poczuciewasnej wartoci, silna kontrola zachowania i wysoki poziom kompetencji muzycznych mogstwarza wiksz tolerancj i lepsze radzenie sobie z neurotycznoci i wykorzystanie jej dlacie kawszej interpretacji muzycznej.

Podobnie jest z inteligencj ogln. Zarwno za wysoki, jak i za niski poziom inteligencji ogl -nej wydaje si by niekorzystny dla osigni muzycznych, szczeglnie osigni szkolnych. Zbytwysoka inteligencja oglna nierzadko utrudnia koncentracj na niezbyt atrakcyjnych zadaniachszkolnych, zwaszcza, jeli ucze wykazuje duo wyszy poziom inteligencji ni jego nauczycieli pozostali koledzy w klasie. Wtedy mog by kopoty z ocenami. Z kolei zbyt niski poziom inte -ligencji oglnej, nawet przy bardzo wysokim poziomie zdolnoci specyficznie muzycznych, mo -e rwnie utrudnia nauk w szkole muzycznej i osignicia muzyczne danego ucznia. Tkrzy woliniow zaleno midzy badan cech a zmiennymi kryterialnymi zaobserwowalimyw stosunku do wikszoci badanych cech i czynnikw. Piszc raport z naszych bada, zdawa li -my sobie doskonale spraw z tego, e dotykamy problemu, ktry powinien by dalej zgbiany.Nie zamykamy tu problemu psychologicznych wyznacznikw powodzenia w studiach muzycz-nych, lecz otwieramy go.

Zarwno raport z bada nad psychologicznymi wyznacznikami powodzenia w studiach mu -zycz nych, jak i zestaw podrcznikw oraz tak zwanych zacznikw do testw, zostay pomylane

VI | WSTP DO WZNOWIENIA

jako wyposaenie specjalistycznych poradni psychologicznych dla szk muzycznych podleg ych,w czasie kiedy zostay przeprowadzone badania i opracowane raporty z tych bada, nadzorowime rytorycznemu Sekcji Psychologiczno-Badawczej COPSA.

Personel tych poradni zosta przeszkolony w zakresie wykorzystania wynikw tych badaw praktyce poradnianej oraz uwiadomiony, e problem ten wymaga dalszych studiw i bada.Wszystkie poradnie psychologiczne dla szk muzycznych otrzymay kompletne zestawy mate -riaw, to znaczy zarwno raport z bada, jak i zestaw podrcznikw i zacznikw do testw.

Cay zestaw narzdzi diagnostycznych zastosowanych w tych badaniach zosta wprowadzo -ny do praktyki poradnianej na prawach kontrolowanego eksperymentu, w porozumieniu z auto -rami i wydawcami tych testw. Kady podrcznik i zacznik do testu informowa uytkownikao tym, e dostarczone mu zarwno narzdzia diagnostyczne, jak i wyniki bada, naley trakto -wa z wielka ostronoci, ze wzgldu na to, e zostay one przeprowadzone na stosunkowo nie -wielkich grupach badanych, pochodzcych tylko z jednego rodowiska warszawskich szk mu -zycznych i zobowizywa do traktowania otrzymanych wynikw bada z wielk ostronocii przesyania na adres COPSA uwag krytycznych, zarwno na temat narzdzi diagnostycznych,jak i na temat wynikw bada i zasad ich interpretacji.

Niestety kolejna reforma szkolnictwa i reorganizacja COPSA pozbawia poradnie psycholo -gicz ne dla szk muzycznych nadzoru merytorycznego. Przeszy one pod zarzd samorzdwte renowych, ktre nie bardzo byy wiadome, co te poradnie maj robi. W tej sytuacji sie po -radni psychologicznych dla szk muzycznych rozpada si. Przepady te najprawdopodobniejresztki udostpnionych poradniom materiaw z bada nad psychologicznymi wyznacznikamipowodzenia w studiach muzycznych. Na szczcie podstawowy ich zasb zosta ju w 1974 ro -ku przekazany do Instytutu Pedagogiki Muzycznej przy PWSM. W 2013 roku wrciy one do CEA.

Rwnie na szczcie w roku 2009 dyrekcja CEA postanowia reaktywowa ide opieki psy-chologicznej nad szkoami, powoujc, zgodnie z nowymi zaleceniami resortw kultury i edu-kacji, instytucje psychologw i pedagogw szkolnych oraz specjalistyczne orodki konsulta-cyjno-diagnostyczne: w Poznaniu (dr Magorzata Sierszeska-Leraczyk), Warszawie (dr JolantaKpiska-Welbel), Bydgoszczy (dr Anna Nogaj) oraz Lublinie (dr Urszula Bissinger-wierz).Ko ordynatorem dziaalnoci psychologiczno-poradnianej psychologw szkolnych w szkoachmuzycznych zostaa z ramienia CEA dr Urszula Bissinger-wierz.

Z ca pewnoci naley pomyle w przyszoci o rozszerzeniu i modyfikacji zarwnostruk tury obserwowanych zmiennych, jak i stosowanych narzdzi diagnostycznych. Nie naleyjed nak wylewa dziecka z kpiel i przekrela szansy weryfikacji zarwno koncepcji teore -tycz nej, jak i wynikw przeprowadzonych bada, bo jak si okazuje przy bliszym przyjrzeniusi wspczesnym badaniom krajowym i zagranicznym nad tym zagadnieniem, niestety adnez nich nie obejmuje tak szerokiego spektrum zarwno obserwowanych zmiennych, jak i zmien -nych kryterialnych i narzdzi diagnostycznych, jak wczesne badania COPSA.

Poszerzya si niewtpliwie nasza wiedza i moliwoci badania neurofizjologicznych uwa -run kowa zachowa, percepcji i preferencji muzycznych. Pogbilimy nasz wiedz na tematmotywacji muzycznych, kryzysw egzystencjalnych, rozwojowych i sytuacyjnych, roli i znacze -nia wiczenia i technologii pracy, stylu pracy nauczyciela i jego wpywu na rozwj muzycznyuczniw, technologii uczenia si i uczenia muzyki, roli wsparcia emocjonalnego w rozwoju ta -len tw muzycznych itp. Duo jednak jeszcze czasu upynie, zanim wyniki tych bada bdziemo na wykorzysta w praktyce poradnictwa psychologicznego dla muzykw i uczniw polskichszk muzycznych i zmienne te mierzy adekwatnymi metodami.

Nie ulega wtpliwoci, e w przyszoci trzeba bdzie rozszerzy i unowoczeni zestaw me -tod badania inteligencji oglnej i osobowoci. Przypuszczalnie warto bdzie rwnie pomyleo bardziej nowoczesnych metodach badania zdolnoci specyficznie muzycznych z wykorzysta -niem techniki komputerowej.

Nie warto jednak tego robi przed sprawdzeniem uytecznoci tego, co ju w wielkim trudziei z wielkim nakadem rzetelnej pracy zostao zrobione w zakresie bada nad wyznacznikami

WSTP DO WZNOWIENIA | VII

powodzenia w studiach i dziaalnoci muzycznej i przedyskutowaniem tych wynikw w ro-dowiskach muzycznych, psychologicznych i pedagogicznych, krajowych i midzynarodowych.

Bardzo atwo jest zniszczy to, co zostao zrobione. Znacznie trudniej jest to odbudowa.Warto, moim zdaniem, zwrci uwag na jeszcze jeden aspekt tych bada, a mianowicie na

to, e posiadaj one dzi warto dokumentu historycznego. Stanowi ukad odniesienia dlapo rwna i ewaluacji dzisiejszej rzeczywistoci psychologicznomuzycznej i zmian w niejzacho dz cych. Pozwalaj stwierdzi w sposb rzetelny i mierzalny, co si zmienio w populacjiuczniw naszych szk muzycznych: podstawowych, rednich i wyszych w zakresie zdolnocii kompetencji muzycznych, inteligencji oglnej, badanych cech osobowoci i postaw, ocenszkolnych, opinii pedagogicznych i osigni muzycznych. Ju samo to warte jest kontynuacjii weryfikacji wynikw bada na oglnopolskiej prbie uczniw szk muzycznych tym samymze stawem ju sprawdzonych metod. Nie wspominam tu o jeszcze jednej, fascynujcej moli wo -ci, jak stanowi mog studia nad losami naszych badanych, do ktrych przecie mona, przydzisiejszych moliwociach internetowych, stosunkowo atwo dotrze i sprawdzi, jak potoczy ysi ich kariery muzyczne i niemuzyczne.

Maria Manturzewska

Warszawa, 14 stycznia 2013 roku

VIII | WSTP DO WZNOWIENIA

SPIS TRECI

SPIS TABEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

SPIS RYSUNKW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

OD REDAKCJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

OD AUTORKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Cz IPODSUMOWANIE DOTYCHCZASOWYCH WYNIKW BADA PSYCHOLOGICZNYCH NAD WYZNACZ NI -KAMI POWODZENIA W DZIAALNOCI MUZYCZNEJ I NAUCE SZKOLNEJ . . . . . . . . . . . . . . .

1. Problem bada nad predyktorami powodzenia w studiach w literaturze wiatowej . . . . . . . . . .a) Przyczyny wzrostu zainteresowa problemem przewidywania powodzenia w studiach . . . . .b) Fazy rozwoju bada nad predyktorami powodzenia w studiach . . . . . . . . . . . . . . . . .c) Rola inteligencji oglnej jako predyktora powodzenia w studiach . . . . . . . . . . . . . . . .d) Badania nad osobowociowymi wyznacznikami powodzenia w studiach . . . . . . . . . . . .e) rodowiskowe wyznaczniki powodzenia w studiach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Przegld bada nad uzdolnieniami muzycznymi i wyznacznikami powodzenia w dziaalnoci muzycznej

3. Problemy i trudnoci metodologiczne w badaniach nad predyktorami powodzenia w studiach . . . .a) Problem kryterium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) Problemy zwizane z wyborem zmiennych i konstrukcj wstpnej listy predyktorw . . . . . .c) Problem doboru waciwych metod pomiaru badanych zmiennych . . . . . . . . . . . . . . .d) Problem wyboru waciwej strategii bada i analiz statystycznych zebranych materiaw . . .

4. Stopnie szkolne jako kryterium powodzenia w studiach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .a) Warto stopni szkolnych jako miar osigni szkolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) Porwnywalno stopni i ocen szkolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Cz IISPRAWOZDANIE Z BADA NAD PREDYKTORAMI POWODZENIA W STUDIACH MUZYCZNYCH . . . .

1. Informacje o programie, metodach i przebiegu bada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .a) Informacje wstpne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) Zaoenia metodologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) Etapy i kierunki analiz statystycznych zebranych danych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Wyniki bada uczniw warszawskich szk muzycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Analiza zmiennych kryterialnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .a) Rozkady liczebnoci uzyskanych ocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) Stao i zgodno ocen wydanych przez nauczycieli muzyki . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) Co mierz stopnie szkolne i oceny pedagogw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Wyniki bada testowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .a) Rnice midzy uczniami szk muzycznych i oglnoksztaccych . . . . . . . . . . . . . . . .b) Rnice w wynikach testowych w zalenoci od poziomu nauczania i wieku badanych . . . . .c) Rnice midzy najlepszymi i najgorszymi uczniami szk muzycznych . . . . . . . . . . . . .

SPIS TRECI | 3

5

6

7

9

11

111113151618

22

2525252627

272729

33

33333342

44

44444950

52526165

d) Typy uczniw zych i typy uczniw dobrych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .e) Korelacja wynikw testowych z ocenami szkolnymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .f) Wyniki testowe a losy absolwentw szk I i II stopnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .g) Rnice w profilu uzdolnie w zalenoci od specjalnoci muzycznej . . . . . . . . . . . . . .h) Rnice w wynikach testowych w zalenoci od typu szkoy . . . . . . . . . . . . . . . . . .i) Wpyw pci na wyniki bada testowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

C. Wyniki bada Kwestionariuszem rodowiskowo-Biograficznym dla Muzykw . . . . . . . . . . . a) rodowisko rodzinne badanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) Czynniki biograficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) Metody uczenia si i organizacja pracy indywidualnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Podsumowanie i wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

LITERATURA , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ANEKS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Karta ocen ucznia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Opis metod zastosowanych w badaniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4 | SPIS TRECI

757884868891

94959798

99

105

109

109112

SPIS TABEL

1. Lista zmiennych kryterialnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Lista cech objtych programem bada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Informacje o testach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Liczebnoci badanych grup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Przebieg bada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. Zgodno ocen wydawanych przez dwch rnych pedagogw muzyki oceniajcych tego samegoucznia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7. Stao w odstpie 3 lat ocen wystawionych temu samemu uczniowi przez jednego pedagoga i przezdwch pedagogw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8. Korelacje stopni szkolnych z przedmiotu gwnego z innymi ocenami . . . . . . . . . . . . . . .

9. Korelacje kryterium zbiorczego (redniej z ocen muzycznych) z innymi ocenami . . . . . . . . . .

10. Cechy rnice uczniw szk muzycznych od uczniw szk oglnoksztaccych . . . . . . . . . .

11. Rnice w wynikach testowych w zalenoci od poziomu nauczania . . . . . . . . . . . . . . . .

12. Cechy istotnie rnice uczniw najlepszych od najgorszych na poszczeglnych poziomach nauczania

13. Rozpito i rednie wynikw uzyskanych przez skrajne grupy studentw PWSM . . . . . . . . .

14a.Korelacja zmiennych testowych z powodzeniem w studiach muzycznych (zmienne istotnie korelu j -ce z kryterium zbiorczym) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14b.Cechy istotnie korelujce z postpami w studiach na poszczeglnych poziomach nauczania i w r -nych typach szk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15. Cechy istotnie korelujce z powodzeniem w studiach muzycznych w zakresie poszczeglnych specjal -noci muzycznych na poziomie PWSM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16. Cechy istotnie rnicujce uczniw, ktrzy kontynuuj studia muzyczne, od tych, ktrzy odpadli lubzmienili specjalno muzyczn przy przejciu ze szkoy I stopnia do szkoy II stopnia . . . . . . .

17. Cechy istotnie rnice uczniw rnych specjalnoci muzycznych na poszczeglnych poziomachnauczania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18 a.Cechy istotnie rnice uczniw podstawowej szkoy muzycznej od uczniw szkoy I stopnia . . .

18 b.Cechy istotnie rnice uczniw liceum muzycznego od uczniw szkoy muzycznej II stopnia . . .

19. Cechy istotnie rnice chopcw od dziewczt na poszczeglnych poziomach nauczania . . . . .

SPIS TABEL | 5

35

37

38

40

41

49

49

50

51

54

62

66

74

81

81

84

85

87

89

89

92

SPIS RYSUNKW

1 a. Rozkady stopni szkolnych z przedmiotu gwnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 b. Rozkady stopni szkolnych z przedmiotw oglnoksztaccych . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Rozkady wystawionych przez nauczyciela przedmiotu gwnego ocen przydatnoci do dalszych stu-diw muzycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Rozkady ocen zbiorczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4 a. Profil zdolnoci muzycznych i intelektualnych uczniw szk oglnoksztaccych w stosunku do normmuzycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4 b. Profil zainteresowa uczniw szk oglnoksztaccych w stosunku do norm muzycznych . . . . .

4 c. Profil osobowoci uczniw szk oglnoksztaccych w stosunku do norm muzycznych . . . . . . .

5 a. Rnice w profilu uzdolnie i zainteresowa na rnych poziomach nauczania . . . . . . . . . . .

5 b. Rnice w profilu osobowoci na rnych poziomach nauczania . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6 a. Rnice midzy najlepszymi i najgorszymi uczniami szk muzycznych w zakresie zdolnoci specy ficz -nie muzycznych i inteligencji oglnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6 b. Rnice midzy najlepszymi i najgorszymi uczniami szk muzycznych w zakresie zainteresowa

6 c. Rnice midzy najlepszymi i najgorszymi uczniami szk muzycznych w zakresie cech osobowoci

7. Rozpito wynikw testowych w grupie najlepszych i najgorszych studentw PWSM . . . . . . .

8 a. Profile uzdolnie uczniw bardzo dobrych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8 b. Profile uzdolnie uczniw zych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6 | SPIS RYSUNKW

45

46

47

48

55

57

59

63

64

67

68

69

73

79

80

OD REDAKCJI

Niezalenie od wielu pozycji z zakresu psychologii muzyki i psychologicznej problematyki kszta -cenia muzycznego, wydanych w Centralnym Orodku Pedagogicznym Szkolnictwa Artys tycz ne -go (vide bibliografie w zeszytach 100, 120, 139), COPSA rozpocz wydawanie specjalnegocyklu z tego zakresu, Materiaw do psychologii muzyki, adresujc go zarwno do corazszerszego gro na specjalistw w tej dziedzinie psychologii, jak i pedagogw i studentw szkmuzycznych, pragncych pogbi sw wiedz ogln.

Pierwszy zeszyt z tego cyklu, a 116 w kolejnoci wydawnictw COPSA, obejmowa prace MariiManturzewskiej i Haliny Kotarskiej, referujce systematycznie zagadnienia struktury, czynni kwrozwoju i metod pomiaru zdolnoci muzycznych. Zeszyt drugi (123) przynis wyniki odrbniepro wadzonych bada Jana Wierszyowskiego i Krzysztofa Polakowskiego nad celowoci i mo -liwoci pomiaru tak zwanej muzycznej pamici wykonawczej, jako niezmiernie istotnegoskad nika uzdolnie muzycznych.

Niniejszy, trzeci w cyklu, a 149 z kolei zeszyt, przynosi badania przeprowadzone pod kierun -kiem Marii Manturzewskiej, stawiajce dalszy i, jak si wydaje, do zasadniczy krok na drodzeposzukiwa zarwno obiektywnych metod pomiaru przydatnoci do muzycznego ksztacenia,jak i celowoci i granic stosowania takich metod. Referowane badania odnosz si do szerokoro zumianych wyznacznikw powodzenia w studiach muzycznych, a wic osobowoci, uzdolnieoglnych i specjalnych, zainteresowa, stylu pracy i czynnikw rodowiskowo-biograficznych itp.Naley podkreli, e badania te stanowi jakby uwieczenie psychologicznych prac badawczych,podejmowanych w COPSA, nad czynnikami powodzenia w studiach muzycznych*.

Profesor Witold Rudziski, recenzujcy sprawozdanie Marii Manturzewskiej z przeprowa -dzo nych bada stwierdza: Potrzeba takich bada znajduje si poza wszelk dyskusj. Przy po -tnie rozbudowanym szkolnictwie muzycznym, stosuje si nadal tradycyjne metody oceny,godne nazwy impresjonizmu, oparte na kaprynych, zmiennych i rozbienych przesankach.Potrzeba uporzdkowania tej dziedziny, jej obiektywizacji, propozycji metod bardziej pewnychi sprawiedliwych, nasuwa si nieodparcie. Std cel bada zosta okrelony jako sprawdzenieprzy datnoci wybranego zestawu metod diagnozy psychologicznej dla potrzeb polskiego szkol -nic twa muzycznego, zbadanie zwizku wynikw testowych z powodzeniem w studiach mu zycz -nych na poszczeglnych poziomach nauczania. Praktycznym celem zamierzonych bada miaoby dostarczenie psychologom wsppracujcym ze szkoami muzycznymi metod umoliwia j -cych podejmowanie decyzji w zakresie preorientacji zawodowej dla kandydatw do szk muzycz -nych II stopnia i wyszych, diagnozy przyczyn trudnoci i niepowodze w studiach muzycznych,selekcji kandydatw do szk muzycznych rnych stopni, ognisk muzycznych, zespow mu-zycznych itp.

* Por. W. Jankowski, H. Kotarska, Z bada nad czynnikami powodzenia w studiach muzycznych, Psychologia Wy-chowawcza, 1968, 5.

OD REDAKCJI | 7

Badania zainicjowane i finansowane przez Centralny Orodek Pedagogiczny SzkolnictwaArtystycznego realizowane byy przez Sekcj Psychologiczno-Badawcz COPSA we wsppracyz by Pracowni Psychometryczn PAN oraz I Katedr Teorii Muzyki PWSM w Warszawie naterenie szk muzycznych wszystkich stopni w Warszawie.

Krystyna Kochanowska

8 | OD REDAKCJI

OD AUTORKI

Inicjatywa przeprowadzenia bada nad zestawem metod diagnozy psychologicznej dla potrzebpolskiego szkolnictwa muzycznego, wysunita w 1967 roku przez Centralny Orodek Pedago -giczny Szkolnictwa Artystycznego, cilej przez jego wczesn Sekcj Psychologiczno-Peda-gogiczn, jest kontynuacj prowadzonych w COPSA od 1956 roku prac badawczych nad czyn-nikami powodzenia w studiach muzycznych, a w szczeglnoci metodami pomiaru uzdolniemuzycznych.

Kierownictwo naukowe tych bada zostao powierzone Marii Manturzewskiej, autorce ni niej -szego sprawozdania, przedstawicielce Pracowni Psychometrycznej PAN, wsppracujcej odsze regu lat z COPSA nad problemem pomiaru zdolnoci muzycznych. Odpowiedzialno za me -rytoryczn i metodologiczn stron tych bada, interpretacje wynikw oraz za wszystkie bra kitej pracy ponosi autorka, same jednak badania, ich realizacja i opracowanie wynikw s rezul -ta tem wsppracy wielu osb. Ich entuzjazm i zrozumienie wagi problemu, zapa i szczere za-angaowanie w prac umoliwi nie tylko realizacj trudnego i obszernego programu bada,ale rwnie doprowadzenie opracowania wynikw do takiej postaci, aby mogy suy praktycepsychologicznej i pedagogicznej.

Realizacja programu bada, ich kontynuacja i zakoczenie, mimo likwidacji Pracowni Psy cho -metrycznej PAN, jest w duej mierze zasug COPSA, a w szczeglnoci jego Dyrektor mgr Ka -zimiery Goryskiej, ktrej na tym miejscu pragn zoy serdeczne podzikowanie.

Sowa uznania nale si rwnie pani Halinie Kotarskiej, pracownikowi Sekcji Psycholo-giczno-Pedagogicznej COPSA, odpowiedzialnej za administracyjno-organizacyjn stron badarealizowanych w niezwykle trudnych warunkach, bo w okresie likwidacji Pracowni Psychomet -rycz nej PAN. Jej rwnie osobicie jestem wdziczna za yczliwo, czas i wysiek powiconyna uwane i krytyczne czytanie, korekt wszystkich sprawozda z kolejnych etapw bada, zacenne uwagi i sugestie w czasie opracowywania niniejszego raportu, za cierpliwe i wyrozumiaetowarzyszenie mi w kolejnych etapach analiz.

Chciaabym rwnie podkreli cenny wkad w realizacj programu bada i opracowanie ichwynikw Profesora Witolda Rudziskiego, Kierownika Katedry Teorii Muzyki Pastwowej Wy -szej Szkoy Muzycznej w Warszawie. Z jego inicjatywy, jako wczesnego prorektora, uczelnia tawczya si do wsppracy nad realizacj programu, a nastpnie, po likwidacji Pracowni Psy -cho metrycznej PAN, przeja cz jej obowizkw, wczajc w program prac badawczych Ka -tedry Teorii Muzyki te etapy kontrolnych analiz klinicznych zebranych materiaw, ktre nie byyobjte pierwotnym projektem bada, a ktrych przeprowadzenie okazao si konieczne ze wzgl -du na potrzeb weryfikacji niektrych hipotez dotyczcych zwizku cech osobowoci z powo dze -niem w studiach muzycznych. Profesorowi Rudziskiemu chciaabym w tym miejscu podzi ko -wa rwnie za to, e zechcia zada sobie trud wnikliwego i uwanego przeczytania niniejszegosprawozdania, za niezwykle cenne uwagi i sugestie, za to, e przez cay czas naszej wsppracyz PWSM suy zawsze yczliw pomoc, poparciem oraz zrozumieniem wagi i znaczenia pro ble -mw psychologicznych zwizanych z pedagogik muzyczn i upowszechnianiem muzyki.

OD AUTORKI | 9

Profesorowi Stefanowi ledziskiemu, z ktrego inicjatywy podjte zostay po wojnie pierwszeprace badawcze w dziedzinie psychologii muzyki na terenie PWSM i COPSA, dzikuj za yczliwepoparcie projektu tych bada i przychyln ocen ich spoecznej uytecznoci, ktra umoliwiaich kontynuacj w Zakadzie Prakseologii PAN po likwidacji Pracowni Psychometrycznej.

Profesorowi Janowi Zieleniewskiemu i docentowi Witoldowi Kieuniowi, kierownikom Za -ka du Prakseologii PAN, dzikuj za zaufanie i umoliwienie mi zakoczenia tej pracy w ramachobowizkw subowych pracownika zakadu.

Chciaabym rwnie wyrazi uznanie i wdziczno Pani mgr Marii Motyliskiej matematycz -ce i programistce, ktra przez cay czas dzielnie towarzyszya wszystkim naszym zmaganiomz opracowaniem i analiz materiaw nastrczajcych powane trudnoci ze wzgldu na r no -rodno badanych zmiennych, ich niejednorodno i stosunkowo bardzo mae liczebnoci bada -nych grup oraz nierzetelno kryteriw. Z niezwyk dokadnoci i wnikliwoci dokonywaaona wikszoci mudnych analiz statystycznych zebranych materiaw, nie szczdzc czasu i wy -siku na wielostronn kontrol wynikw.

Sowa uznania nale si rwnie caemu zespoowi psychologw, ktrzy brali udzia w pro -wadzeniu bada testowych, szczeglnie Paniom mgr Kalinie Statkiewiczowej, mgr Izabeli Pace -wicz i mgr Elbiecie Chmielewskiej, uczestniczcych w niezmiernie mudnej i czasochonnej pracynad zbieraniem ocen szkolnych i opinii pedagogicznych o badanych uczniach i studentach szkmuzycznych.

Maria ManturzewskaWarszawa 1971

10 | OD AUTORKI

CZ I

PODSUMOWANIE DOTYCHCZASOWYCHWYNIKW BADA PSYCHOLOGICZNYCH

NAD WYZNACZNIKAMI POWODZENIAW DZIAALNOCI MUZYCZNEJ I NAUCE SZKOLNEJ

Badania nad predyktorami1 powodzenia w studiach muzycznych le na styku dwch duych,odrbnych obszarw badawczych: bada nad predyktorami powodzenia w studiach i nauceszkol nej oraz bada nad wyznacznikami osigni w nauce muzyki i dziaalnoci muzycznej.

1. Problem bada nad predyktorami powodzeniaw studiach w literaturze wiatowej

Zbiorczego podsumowania dotychczasowych wynikw bada psychologicznych i socjologicz-nych nad predyktorami powodzenia w studiach i nauce szkolnej czytelnik nie znajdzie w pol-skiej literaturze, mimo i problematyce tej w literaturze krajowej i zagranicznej powiconotysice pozycji przyczynkarskich.

Dlatego z koniecznoci badaniom oglnym powicono tu nieco wicej miejsca ni pracomspecjalistycznym dotyczcym prognozowania osigni w studiach muzycznych, zwaszcza ewanie wyniki bada oglnych zadecydoway w duej mierze o wyborze metod, strategii ba -daw czych i kierunkw analiz statystycznych zebranych przez nas materiaw z bada nad pre -dyk to rami powodzenia w studiach muzycznych.

a) Przyczyny wzrostu zainteresowa problemem przewidywania powodzenia w studiachProblem przewidywania powodzenia w studiach i nauce szkolnej w ogle, a szczeglnie w kosz -

townych studiach specjalistycznych, nabiera dzi rosncego z kadym dniem znaczenia. Na prze -strzeni ostatnich dwudziestu lat obserwuje si stay wzrost zainteresowania t problematykw literaturze naukowej i publicystyce. Wykadnikiem tego jest zarwno dua ilo publikacji po -wiconych tym zagadnieniom, jak i wzrastajca z kadym rokiem ilo funduszw przezna cza -nych na badania pedagogiczne, na rozwj metod i strategii badawczych oraz na gromadzeniemateriaw empirycznych.

Przyczyn tego stanu rzeczy jest wiele. Pierwsza i niewtpliwie najwaniejsza z nich to gwa -towny wzrost populacji studentw i uczniw oraz wzrost, w skali wiatowej, zapotrzebowaniana owiat jako drog awansu spoeczno-ekonomicznego. Obserwujemy dzi na caym wieciez kadym rokiem rosnc liczb kandydatw na studia, wielokrotnie przekraczajc zarwnomoliwoci szk i uczelni wyszych, ze wzgldu na ograniczon liczb laboratoriw i persone lu

1 Predyktor jest to zmienna uywana do przewidywania innej zmiennej. Nazw t oznacza si rwnie testy su -ce do mierzenia odpowiednich zmiennych. Predyktorem mona wic na przykad nazywa zarwno inteligencj jaki test sucy do jej mierzenia.

PODSUMOWANIE DOTYCHCZASOWYCH WYNIKW BADA PSYCHOLOGICZNYCH NAD WYZNACZNIKAMI POWODZENIA W DZIAALNOCI MUZYCZNEJ I NAUCE SZKOLNEJ | 11

pedagogicznego, jak i zapotrzebowanie rynku zatrudnienia. W zwizku z tym narasta z ka dymrokiem konkurencja o zdobycie miejsca w szkole czy uczelni, szczeglnie w szkoach przygoto -wujcych do zawodw cieszcych si popularnoci i wysokim prestiem spoecznym. Atmo-sfera konkurencji prowadzi do szybkiego podnoszenia si kwalifikacji kandydatw, stawiajctym samym w trudnej sytuacji komisje egzaminacyjne decydujce o ich przyjciu do szkoyczy na uczelni. Ta sytuacja zmusza nie tylko do rewizji standardw wymaga, ale i kryteriwselekcji, gwarantujcych optymalny nabr kandydatw rokujcych najwiksze nadzieje na po-mylne ukoczenie uczelni i efektywne funkcjonowanie w spoeczestwie dorosych.

Problem racjonalnej gospodarki potencjaem uzdolnie i kwalifikacji, jaki stanowi kandy da -ci do szk rnych kierunkw i specjalnoci, to dzi problem oglnowiatowy, aktualny zarw -no w krajach kapitalistycznych, jak i socjalistycznych, w krajach rozwijajcych si i w krajachprzodujcych w rozwoju techniczno-gospodarczym. Bdne decyzje w tej dziedzinie mog bo-wiem narazi spoeczestwo na niepowetowane straty.

Druga przyczyna zainteresowa prognoz powodzenia w studiach, to narastajce w skali mi -dzynarodowej zapotrzebowanie na wysokiej klasy specjalistw, zdolnych do szybkiej asymilacjigwatownie rozwijajcej si nauki i techniki i zdolnych do twrczego wczenia si w ten procesrozwoju. Std zainteresowanie talentami i osobowociami twrczymi, zainteresowanie meto da -mi ich wykrywania i przewidywania szans rozwoju oraz osigni w studiach i pracy zawodowej.

Trzeci wreszcie przyczyn wzrastajcego zainteresowania problemem przewidywania po -wo dzenia w studiach i nauce szkolnej jest rozwj, w obrbie nauk pedagogicznych, powanychstudiw nad zagadnieniem wychowania i wyksztacenia modego pokolenia, spowodowanymidzy innymi radykalnymi zmianami mikro- i makrostruktur spoecznych, jakie zaszy w wy-niku obserwowanej w cigu ostatnich kilkudziesiciu lat rewolucji spoecznej i technologicznej.Zmiany rodowisk ludzkich, jakie zaistniay w cigu tych lat, s zdaniem ekspertw wikszeni zmiany obserwowane w Europie w cigu ostatnich stuleci. Postpujca automatyzacjaprzemysu, szybki rozwj rodkw masowej informacji, rozwj medycyny i farmakologii, prze-miany polityczne i spoeczne spowodoway radykalne zmiany caego rodowiska ludzkiego za-rwno w aspekcie demograficznym, jak spoeczno-ekonomicznym i kulturowym, zachwianiesi tradycyjnych systemw wartoci i ocen. Zmiany te pocigny za sob konieczno rewizjidotychczasowych metod i zaoe programowych wychowania i wyksztacenia modziey orazkonieczno rewizji dotychczasowych kryteriw osigni szkolnych i zawodowych. Problemypedagogiczne urastaj dzi w skali wiatowej do rangi problemw politycznych, budzc zain-teresowania zarwno wadz, jak i specjalistw wielu dziedzin gospodarki narodowej.

W Polsce problem trafnej prognozy powodzenia w studiach nabiera szczeglnego znaczeniaz kilku specyficznych dla naszego kraju powodw. Nasz system szkolnictwa jest systemem scen -tralizowanym i selektywnym, nietolerujcym zmiany wybranego kierunku studiw. Dotyczy tozarwno studiw muzycznych, jak i innych. Niezdanie egzaminu wstpnego, albo niedostaniesi na uczelni z powodu braku miejsca, przekrela szans kontynuacji nauki w wybranej spe-cjalnoci czy na wybranym kierunku studiw co najmniej na rok, a niekiedy na znacznie du -ej, co z pedagogicznego punktu widzenia jest niekorzystne dla dalszego rozwoju jednostki i jejefektywnego funkcjonowania w grupie rwieniczej. Jeszcze gorzej, jeli do szkoy czy uczelnizostanie przyjty nieodpowiedni kandydat, niemajcy szans na efektywne ukoczenie studiw.Nie tylko blokuje on miejsce bardziej od siebie zdolnemu kandydatowi i naraa spoeczestwo nastraty finansowe, ale naraa rwnie na niepotrzebn strat energii i czasu pedagogw, a siebieniekiedy na cik frustracj, rzutujc niekorzystnie na dalszy rozwj i przystosowanie spo -ecz no-emocjonalne do otoczenia.

Std coraz wiksza odpowiedzialno czonkw komisji egzaminacyjnych i konieczno do bo -ru takich kryteriw i metod selekcji, ktre gwarantowayby najbardziej waciwy i trafny dobrkandydatw na studia. To znaczy dobr takich kandydatw, ktrzy maj wiksze szanse, ni kan -dydaci odrzuceni, na pozytywne ukoczenie studiw i efektywne funkcjonowanie w przyszejpracy zawodowej. Waciwe rozwizanie problemu metod i kryteriw selekcji kandydatw na

12 | PODSUMOWANIE DOTYCHCZASOWYCH WYNIKW BADA PSYCHOLOGICZNYCH NAD WYZNACZNIKAMI POWODZENIA W DZIAALNOCI MUZYCZNEJ I NAUCE SZKOLNEJ

stu dia uzalenione jest od poziomu aktualnej wiedzy o tym, jakie czynniki decyduj o po wo dze -niu w nauce szkolnej i jakie cechy psychiczne kandydatw sprzyjaj pomylnemu ukoczeniuprzez nich rozpocztych studiw.

b) Fazy rozwoju bada nad predyktorami powodzenia w studiachBadania psychologiczne nad prognoz powodzenia w studiach i nauce szkolnej oraz psycho -

lo gicznymi wyznacznikami tego powodzenia maj ju wieloletni tradycj. Ich pocztek wiesi z wprowadzeniem obowizku powszechnego nauczania w Europie i Ameryce. Patrzc wsteczna rozwj myli naukowej i bada w tej dziedzinie, moemy w nim wyrni cztery fazy, r -ni ce si strategi bada i zmian lokalizacji ogniskowej zainteresowa badaczy na odrbnejgrupie predyktorw.

Pocztkowo, w pierwszych latach XX w., uwaga psychologw i pedagogw zaintereso wa nychproblemami prognozowania osigni szkolnych i selekcj kandydatw do szk koncentrowaasi gwnie na inteligencji oglnej jako podstawowym wyznaczniku powodzenia w nauce szkol -nej. W tym okresie gwny przedmiot troski i zainteresowania wadz owiatowych i wsp dzia -ajcych z nimi psychologw stanowiy te dzieci w wieku wczesnoszkolnym, ktrych poziomin telektualny i tempo rozwoju psychicznego wskazyway na due opnienia uniemo li wiajcekon tynuacj nauki szkolnej w warunkach ksztacenia zbiorowego.

Zadaniem psychologw w tym okresie byo tworzenie metod, ktre pozwoliyby na moliwiewczesne wykrywanie takich dzieci i odrnianie ich od tych, ktrych ze wyniki i niepowodzeniaszkolne s rezultatem zaniedba rodowiskowych czy bdw wychowawczych. Trzeba byostwo rzy takie metody, ktre pozwoliyby stosunkowo szybko i trafnie wykry dzieci upole dzo -ne umysowo i odrni je od dzieci leniwych.

Teoretycy wychowania i psychologowie w pierwszym dziesicioleciu XX wieku zakadali, epodstawowym warunkiem postpw w nauce jest oglna sprawno umysowa, nazwana inte -li gencj, a definiowana jako zdolno rozwizywania nowych problemw i zdolno uczenia si.Jej wskanikiem byy dobre postpy w nauce szkolnej. Z czasem, w miar gromadzenia si z jed -nej strony wynikw bada empirycznych nad postpami w nauce szkolnej, a z drugiej praczarwno teoretycznych, jak i empirycznych, zwizanych z konstrukcj i standaryzacj testwin teligencji oglnej i zdolnoci specjalnych, zacz si w wiadomoci psychologw rozluniazwizek midzy pojciem inteligencji oglnej a postpami w nauce szkolnej. Coraz wicej ma -te riaw empirycznych wskazywao, e wysoki poziom inteligencji bynajmniej nie wystarcza dotego, aby by dobrym uczniem, a dobry wynik w tecie inteligencji oglnej bynajmniej nie gwa -rantuje dobrych postpw w studiach.

Pocztkowo przyczyn tych rozbienoci prbowano szuka w mankamentach ocen szkolnychjako kryteriw osigni i postpw w studiach. Badania nad rzetelnoci i porwnywalnociocen szkolnych i opinii pedagogw, przeprowadzone na szerok skal w Europie i Ameryce,ujaw niy rzeczywicie wiele sabych stron i ogranicze tego kryterium jako miary faktycznychosigni szkolnych. Wykazano du zmienno zarwno intra-, jak i interindywidualn ocen.Okazao si na przykad, e rni si nie tylko oceny tego samego wypracowania szkolnegowystawione przez kilku rnych nauczycieli, ale rwnie wystawione przez tego samego nau -czy ciela w rnych odstpach czasu. Wyniki tych bada wywoay fal krytyki tradycyjnegosys temu oceniania osigni i postpw szkolnych i zapocztkoway mod na konstruowanieobiek tywnych testw osigni, pozwalajcych na pomiary poziomu wiadomoci i umiejtno -ci z poszczeglnych przedmiotw szkolnych na rnych etapach nauczania.

Wprowadzenie obiektywnych testw osigni jako predyktorw powodzenia w studiach niedao spodziewanych rezultatw i nie zwikszyo trafnoci przewidywa. Okazao si bowiem,e ani poziom oglnej sprawnoci intelektualnej, mierzony testami inteligencji, ani poziom zdol -noci specyficznych mierzony testami uzdolnie, ani te poziom wiadomoci i sprawnoci mie -rzo ny testami osigni nie stanowi wystarczajcych przesanek do okrelenia pozycji, jak da -

PODSUMOWANIE DOTYCHCZASOWYCH WYNIKW BADA PSYCHOLOGICZNYCH NAD WYZNACZNIKAMI POWODZENIA W DZIAALNOCI MUZYCZNEJ I NAUCE SZKOLNEJ | 13

ny ucze zajmuje w szkole i przewidywania, jak opini uzyska wrd pedagogw i z jak ocenukoczy studia. O pozycji ucznia w szkole decyduj bowiem w duej mierze czynniki pozain-telektualne, wynikajce midzy innymi z charakteru relacji, jakie zachodz midzy uczniema nauczycielem. Poszukiwania tych pozaintelektualnych wyznacznikw powodzenia w studiachi nauce szkolnej skieroway uwag psychologw na cechy osobowoci ucznia i ich zwizek z po -wodzeniem w nauce na rnych etapach nauczania.

Badania nad osobowociowymi wyznacznikami powodzenia w studiach stanowiy now falmody w dziedzinie bada pedagogicznych. Wyniki ich ujawniy wiele przyczyn rozbienocimidzy postpami szkolnymi, a zdolnociami i inteligencj. Rzuciy nowe wiato na psycholo -giczne mechanizmy osigni szkolnych i na typ oraz warunki przystosowania spoeczno-emo-cjonalnego do szkoy i rodowiska szkolnego.

Kolejna, nowa faza bada nad predyktorami powodzenia w studiach wizaa si z wkrocze -niem socjologii w dziedzin bada pedagogicznych i przesuniciem ogniskowej zainteresowana rodowiskowe wyznaczniki osigni i postpw szkolnych. Badania w tej dziedzinie poszyw dwch rnych kierunkach: Jeden skupi si na zwizkach midzy powodzeniem w studiachna rnych etapach nauczania, a wybranymi zmiennymi demograficznymi, takimi jak statusspo eczno-ekonomiczny rodziny, pe, rodowisko wiejskie lub miejskie, wielko szkoy, liczbaprzed miotw i inne, drugi za na wpywie relacji interpersonalnych i cech rodowiska, w jakimprzebywa ucze, na jego postpy w nauce.

Badania te ujawniy, e znaczenie zarwno zdolnoci, jak i osobowoci, jako predyktorw po -wodzenia w studiach jest wzgldne, bo zaley od czynnikw rodowiskowych. Wykazay one,e cechy psychiczne, warunkujce osignicia szkolne, nie s losowo rozoone w populacji, leczwi si do cile z okrelon pozycj w okrelonej strukturze spoecznej. Okazao si bowiem,e podobne osobowoci w jednych rodowiskach uczelnianych funkcjonuj efektywnie, w innychza nie, e przy tym samym poziomie zdolnoci i podobnych cechach osobowoci uczniowie majrne osignicia szkolne, w zalenoci od tego, czy znajduj si w takich czy innych rodowis -kach grup rwieniczych, e niekorzystny ukad stosunkw w rodzinie moe stanowi przyczy -n bardzo maej efektywnoci w nauce nawet wybitnie zdolnych uczniw, e wreszcie zupe nieinaczej ksztatuje si zwizek inteligencji i zdolnoci z powodzeniem w studiach, w zalenociod tego, czy badani pochodz ze rodowiska elity spoeczno-ekonomicznej, czy ze rodowiskarobotniczego lub chopskiego.

W obecnej fazie bada nad wyznacznikami osigni i postpw szkolnych uwaga badaczykoncentruje si gwnie na aspektach metodologicznych tego zagadnienia. Chodzi mianowicieo jak najbardziej racjonalne zasady wyboru badanych zmiennych, ktre pozwoliyby uchwyciczyn niki istotnie interweniujce oraz o tak koncepcj i strategi bada, ktra pozwoliaby le -dzi wzajemne interakcje wszystkich istotnych uwarunkowa powodzenia i osigni szkolnychu rnego typu uczniw, na rnych etapach nauczania i w rnych rodowiskach uczelnianych.

Nastpne rozdziay tej czci pracy powicone zostay omwieniu roli trzech podstawowychgrup wyznacznikw powodzenia w studiach (inteligencji oglnej, osobowoci i roli rodowiska).

Podsumowanie wynikw dotychczasowych bada w tej dziedzinie nie jest rzecz atw.Ogromna rnorodno stosowanych przez poszczeglnych autorw metod badania i strategiibadawczych, rnorodno populacji, na ktrych prowadzono badania lub sprawdzano hipo-tezy robocze spowodoway, e uzyskane wyniki s czsto nieporwnywalne, mimo e dotycztego samego zagadnienia, tej samej cechy czy tej samej relacji.

Kade podsumowanie duego obszaru bada stanowi zawsze znaczne uproszczenie, a czs-to znieksztacenie rzeczywistego dorobku naukowego w danej dziedzinie. Jest ono zwykle zde-terminowane indywidualnymi zainteresowaniami autora, sum jego osobistych dowiadczew danej dziedzinie oraz jego preferencjami i zdolnociami.

Poniewa zdecydowana wikszo dotychczasowych bada nad wyznacznikami osigniszkolnych zostaa przeprowadzona w Stanach Zjednoczonych, stamtd pochodzi rwnie naj -bar dziej kompletny zestaw dostpnej literatury dotyczcej tego zagadnienia. Relacjonowane

14 | PODSUMOWANIE DOTYCHCZASOWYCH WYNIKW BADA PSYCHOLOGICZNYCH NAD WYZNACZNIKAMI POWODZENIA W DZIAALNOCI MUZYCZNEJ I NAUCE SZKOLNEJ

wy niki bada naley wic traktowa jako prawidowoci zaobserwowane gwnie na jednejpo pulacji i wymagajce weryfikacji przed uoglnieniem ich na inne populacje, zwaszcza na po - pulacje o odmiennej strukturze spoeczno-ekonomicznej.

c) Rola inteligencji oglnej jako predyktora powodzenia w studiachBadania nad inteligencj ogln jako wyznacznikiem powodzenia w studiach maj ju po-

nad szedziesicioletni tradycj. Pocztek ich wie si z dziaalnoci Komisji do SprawNauczania Dzieci Upoledzonych Umysowo, powoanej w 1904 r. przez Francuskie Minister-stwo Owiaty. W skad tej komisji weszli dwaj psychologowie, Alfred Binet i Theodore Simon,ktrzy zapocztkowali prace nad konstrukcj pierwszej w wiecie skali inteligencji oglnej,przeznaczonej na potrzeby szkolnictwa i owiaty jako narzdzie pomiaru rozwoju umysowegodzieci i modziey. Inteligencja oglna bya wwczas rozumiana przez Bineta jako oglna wa-ciwo organizmu, przejawiajca si w: a) zdolnoci wyboru i utrzymania okrelonego kierun-ku dziaania, zorientowanego na osignicie okrelonego celu, b) zdolnoci do korekty zacho wa -nia ze wzgldu na okrelony cel, c) zdolnoci do samokrytycyzmu. Inteligencji przypisywano,jak wspomniano poprzednio, decydujc rol w osigniciach szkolnych i w powodzeniu nastu diach. Z czasem, w miar rozwoju metod statystycznych i psychometrycznych, w miar po - wstawania nowych testw inteligencji i szybkiego gromadzenia si wynikw bada empi rycz-nych, przeprowadzanych w rnych krajach na bardzo rnych grupach badanych, oraz opra -co wa teoretycznych dotyczcych struktury inteligencji i zdolnoci, pojcie inteligencji, jegozakres i tre zaczy si zmienia. Ulegy rwnie zmianie pogldy autorw na natur i struktu -r inteligencji, jej biologiczne i spoeczne uwarunkowania oraz jej rol w studiach i dziaalnocizawodowej.

Dzi ju nie sposb poda takiej definicji inteligencji, na ktr zgodziby si og psycholo -gw, podobnie jak nie sposb wskaza metody jej pomiaru, ktra nie budziaby zastrzee me - rytorycznych czy metodologicznych.

W tej sytuacji podsumowanie dorobku przeszo szedziesicioletnich bada nad zagadnie -niem inteligencji i zdolnoci intelektualnych jako wyznacznikw powodzenia w studiach jestrzecz niezmiernie trudn. Wikszo dotychczas przeprowadzonych i opublikowanych w lite -raturze amerykaskiej bada dotyczy roli inteligencji jako predyktora powodzenia w nauce napoziomie szk rednich i collegew. Znacznie mniej bada dotyczy zwizku inteligencji z po-wodzeniem w studiach na poziomie uniwersytetu, a zwaszcza w studiach podyplomowych.Znikom rwnie ilo bada przeprowadzono nad tym zagadnieniem na poziomie szk pod-stawowych. Najsilniejsz korelacj testw inteligencji oglnej z powodzeniem w studiachuzyskano w badaniach amerykaskich na poziomie szk rednich. Uzyskane wspczynnikikorelacji wahaj si na tym poziomie nauczania w przedziale od 0,50 do 0,75 wedug Traversa(1949) i od 0,62 do 0,80 wedug Gougha (1953).

Korelacja inteligencji ze redni ocen na poziomie uniwersytetw jest znacznie sabsza i wa -ha si w przedziale od 0,20 do 0,35. Osabienie korelacji na poziomie uniwersytetw tumaczysi tym, i na uniwersytet dostaje si modzie pod wzgldem intelektualnym znacznie bar-dziej wyselekcjonowana, czsto wyselekcjonowana wanie na podstawie testw inteligencji.W tej populacji, stosunkowo mniej ni na poziomie szk rednich zrnicowanej pod wzgldemintelektualnym, o rnicach w postpach i osigniciach szkolnych musz decydowa inneczynniki.

Druga hipoteza, zyskujca sobie coraz wiksz popularno w krgach wspczesnych psy -cho logw, to hipoteza o progowym charakterze relacji midzy inteligencj ogln a powodze-niem w studiach. Hipoteza ta mianowicie zakada, i do pomylnego kontynuowania studiwpotrzebne jest pewne minimum inteligencji. Poniej tego minimum, ktre stanowi wartopro gow dla danego poziomu nauczania, obserwuje si zaleno liniow midzy inteligencja postpami, tzn. e postpy w studiach wzrastaj wraz ze wzrostem inteligencji natomiast

PODSUMOWANIE DOTYCHCZASOWYCH WYNIKW BADA PSYCHOLOGICZNYCH NAD WYZNACZNIKAMI POWODZENIA W DZIAALNOCI MUZYCZNEJ I NAUCE SZKOLNEJ | 15

po przekroczeniu wartoci progowej, ktra jest rna na rnych poziomach nauczania, wyszeilorazy inteligencji w zasadzie nie maj ju wikszego znaczenia dla postpw szkolnych.

Korelacja inteligencji z postpami w nauce szkolnej na poziomie szk podstawowych jestbardzo rna w zalenoci od etapu nauczania (w pierwszych czterech latach jest znacznie ni -sza ni w nastpnych), od pci badanych (u dziewczt wysza ni u chopcw), a wreszcie odstruktury i zrnicowania spoecznego badanych (im wiksze zrnicowanie spoeczno-eko-nomiczne badanych, tym sabsza korelacja). Uzyskane wspczynniki korelacji na tym poziomienauczania wahaj si w przedziale od 0,31 do 0,63. T zmienno relacji tumacz psychologo -wie wpywem czynnikw rodowiskowych, silniej interweniujcych w postpy szkolne na tympoziomie nauczania ni na poziomie szk rednich i wyszych.

Relacjonujc dotychczasowe wyniki bada nad zwizkiem inteligencji oglnej z powodze-niem w studiach, trzeba podkreli moment dotychczas pomijany, a mianowicie, e zdecydo -wa na wikszo bada nad tym zagadnieniem operuje tradycyjnymi testami inteligencji, oparty -mi niemal wycznie na myleniu konwergencyjnym (zbienym). Dotychczas niemal w oglenie stosowano w tych badaniach testw mylenia dywergencyjnego (rozbienego). Wprawdzieostatnio w zwizku z mod na badania nad twrczoci prowadzi si coraz czciej ekspery -menty nad myleniem i inwencj twrcz u dzieci i modziey, problem jednak teoretycznegoi praktycznego rozgraniczenia zakresw i treci poj inteligencji i mylenia twrczego nie jestrzecz atw.

Podsumowujc dotychczasowe wyniki bada nad zwizkiem inteligencji z powodzeniemw na uce szkolnej stwierdzi naley, e oglna sprawno intelektualna, jak mierz tradycyjnetesty inteligencji stosowane zwykle w dotychczasowych badaniach nad predyktorami powo-dzenia w studiach, wyjania co najwyej od 30% do 45% oglnej wariancji ocen szkolnych.Zwi zek inteligencji z powodzeniem w studiach jest silniejszy w grupach pod wzgldem inte -lektualnym niewyselekcjonowanych. Najsilniejsz korelacj inteligencji z postpami zaobser-wowano na poziomie szkoy redniej, gdzie zaczynaj si ju zaciera bezporednie wpywyrodowiska rodzinnego, obserwowane na poziomie wczesnych lat nauki w szkoach podstawo -wych, a w ktrych populacja uczniw jest jeszcze stosunkowo bardzo pod wzgldem intelektu -al nym zrnicowana. Natomiast stosunkowo sab korelacj testw z ocenami wynikw w nau-ce zaobserwowano na poziomie uniwersytetw. Z wynikw tych jednak nie naley wycigawniosku, e inteligencja na tym poziomie nauczania nie jest rzecz wan. Po prostu traci onaw tak ostro pod wzgldem intelektualnym wyselekcjonowanej populacji swoj moc dyskrymi na -cyjn. Na tym poziomie nauczania pozostaje ona w stosunku do powodzenia w studiach w re-lacji zmiennej progowej.

d) Badania nad osobowociowymi wyznacznikami powodzenia w studiachPodsumowanie wynikw dotychczasowych bada nad rol cech osobowoci w nauce szkolnej

i procesie przystosowania si do wymaga szkolnych jest rzecz niezmiernie trudn.Samo pojcie osobowoci jest wci w psychologii wieloznaczne. To ju nie chodzi tylko o de -

finicj, jak w wypadku inteligencji, ktr mimo kontrowersji co do zakresu tego pojcia, rnicypogldw na jej struktur i genez, wikszo psychologw w zasadzie rozumie podobnie. Roz -bienoci stanowisk w psychologii osobowoci s znacznie powaniejsze. Dotycz nie tylko za -kresu, ale i treci tego pojcia. Rne definicje osobowoci sugeruj nie tylko rny zakres, alerny przedmiot bada czy zainteresowa. Dla jednych cechy osobowoci ograniczaj si jedy -nie do podstawowych waciwoci ukadu nerwowego lub organicznie uwarunkowanych cechtemperamentu, dla innych do pewnych, okrelonych waciwoci zachowania si jednostki,cha rakterystycznych dla niej i pozwalajcych na wyodrbnienie jej od innych, dla jeszcze innychosobowo to caoksztat wzgldnie staych cech psychicznych jednostki, determinujcychspecyficzn dla niej form przystosowania si do otoczenia. Wikszo psychologw wyczaz zakresu tego pojcia zdolnoci specjalne i inteligencj ogln, chocia ostatnie badania nadmy leniem prowadzone przez Piageta i Berlynea zacieraj rwnie i t granic. Jeli do tych kon -

16 | PODSUMOWANIE DOTYCHCZASOWYCH WYNIKW BADA PSYCHOLOGICZNYCH NAD WYZNACZNIKAMI POWODZENIA W DZIAALNOCI MUZYCZNEJ I NAUCE SZKOLNEJ

trowersji doda wielk liczb rnego rodzaju testw osobowoci, istniejcych obecnie w psy -cho logii i stosowanych w badaniach, nietrudno zrozumie te trudnoci w podsumowaniu wyni -kw bada nad zwizkiem cech osobowoci z powodzeniem w studiach, zwaszcza e i pojciepowodzenia i osigni w studiach nie s bynajmniej pojciami jednoznacznymi.

Badania nad zwizkiem cech osobowoci z powodzeniem w studiach koncentroway si do -tych czas na omiu grupach czynnikw: 1. dojrzaoci spoeczno-emocjonalnej do roli ucznia lubstudenta, 2. zrwnowaeniu emocjonalnym i stabilnoci ukadu nerwowego, 3. motywacji doosig ni i poziomie aktywnoci psychologicznej, 4. konformizmie wyraajcym si midzy in -nymi w potrzebie akceptacji przez zwierzchnikw i przeoonych oraz zwizanej z ni potrzebieadu i porzdku, 5. potrzebie niezalenoci i autonomii w myleniu i dziaaniu, 6. stylu myle -nia, preferencjach i postawach yciowych, 7. ekstrawersji i introwersji, 8. samoocenie i poczuciuwasnej wartoci.

Z dotychczasowych bada wynika (Lavin 1965), e dobrzy uczniowie w przeciwiestwie dozych wyrniaj si znacznie wiksz dojrzaoci spoeczno-emocjonaln i lepszym przysto so -waniem emocjonalnym do roli ucznia czy studenta. S bardziej odpowiedzialni, bardziej uspo -ecznieni, bardziej dbali o zachowanie zgodne z obowizujcymi konwencjami, maj wyszemorale, s zdolni do respektowania obowizujcych norm i wartoci, s zdolni do rezygnacjiz bezporednich gratyfikacji, s bardziej emocjonalnie zrwnowaeni, bardziej stabilni w swoichreakcjach emocjonalnych, preferencjach i ocenach, maj niszy poziom lku zarwno oglnego,jak i sytuacyjnego, s wolni od neurotycznych reakcji na szko i sytuacje zwizane ze szko,maj wyszy prg mczliwoci, s bardziej wytrwali w deniu do odlegych celw i pokony wa -niu przeszkd z tym zwizanych. Jeli chodzi o zwizek lku oglnego (general anxiety ) z powo -dzeniem w studiach, to zaobserwowano midzy tymi zmiennymi relacj krzywoliniow. Pewnemi nimum lku oglnego wydaje si by zwizane przyczynowo z motywacj do osigni. Oso -by o skrajnie niskim poziomie lku oglnego s zwykle sabo zmotywowane do osigni szkol-nych, natomiast osoby o wysokim poziomie lku maj due trudnoci z koncentracj uwagi i osi -gaj duo gorsze rezultaty w nauce i pracy. Midzy lkiem sytuacyjnym (situation-specific anxie-ty), a powodzeniem w studiach nie zaobserwowano jednoznacznych relacji. U osobnikw bardzozdolnych lk sytuacyjny nie stanowi przeszkody, a nawet wrcz przeciwnie jest dodatkowymczynnikiem motywacyjnym uatwiajcym sprawne funkcjonowanie, natomiast u osobnikw ma -o zdolnych ten sam poziom lku sytuacyjnego stanowi czynnik hamujcy i obniajcy sprawnofunkcjonowania.

Uczniw dobrych cechuje wiksze nasilenie objaww zwizanych z motywacj do osig ni.S bardziej psychicznie aktywni, wykazuj wicej zapau w podejmowaniu i realizacji podjtychzada, wicej inicjatywy, s bardziej ambitni i bardziej emocjonalnie zaangaowani w wynikiswojej pracy.

Badania nad tym aspektem osobowoci ujawniy rwnie szereg ogranicze w zaobserwo -wa nych prawidowociach. Okazao si mianowicie, e tak zwana motywacja do osigni mastruktur zoon i nie wszystkie skadniki tego syndromu koreluj dodatnio z powodzeniemw studiach. Na przykad wysoki poziom aspiracji, jeli nie towarzysz mu odpowiednie uzdol nie -nia, moe stanowi czynnik hamujcy i nerwicorodny. Rwnie ten czynnik, ktry w literaturzeamerykaskiej nosi nazw wish-fullfilment motivation, co mona by przetumaczy marzeniao osigniciach, zwykle bez pokrycia w wysiku zmierzajcym w kierunku realizacji planw, niesprzyja osigniciom i postpom szkolnym, a nawet wrcz przeciwnie wystpuje czsto u ucz -niw zaliczanych do underachievers czyli u tych osb, ktrych osignicia szkolne s nisze, niwskazywayby na to ich zdolnoci.

Uczniowie dobrzy czciej zorientowani s na akceptacj przez dorosych i przez nauczycieli.S oni bardziej ni uczniowie li odporni na naciski grup rwieniczych, bardziej zaley im nauznaniu nauczycieli ni na popularnoci wrd rwienikw. Przejawiaj przy tym wiksze niuczniowie li zamiowanie do porzdku, s bardziej pracowici, czciej spotyka si u nich na wy -ki do dokadnej i systematycznej pracy. S bardziej konformistyczni, bardziej ulegli wobec auto -rytetw, przynajmniej w aspekcie behawioralnym.

PODSUMOWANIE DOTYCHCZASOWYCH WYNIKW BADA PSYCHOLOGICZNYCH NAD WYZNACZNIKAMI POWODZENIA W DZIAALNOCI MUZYCZNEJ I NAUCE SZKOLNEJ | 17

Uczniowie dobrzy maj na og mniejsz potrzeb afiliacji i wiksz potrzeb niezalenociw myleniu i dziaaniu. Ich potrzeba buntu przybiera jednak w odrnieniu od uczniw zychcz ciej formy spoecznie aprobowane. Ich inicjatywa i niezaleno mylenia przejawia si ra -czej w pomysach racjonalizatorskich ni protecie przeciwko starym formom. S oni bardziejodporni na naciski opinii publicznej i normy zachowania grup rwieniczych.

Co do introwersji i ekstrawersji zdania s raczej podzielone. Upraszczajc bardzo wyniki do -tychczasowych bada nad tym zagadnieniem, mona by zaryzykowa tez: umiarkowana eks tra -wersja sprzyja przystosowaniu si spoeczno-emocjonalnemu do rodowiska szkolnego. Wybitnejednak osignicia szkolne czciej wystpuj u introwertykw.

Uczniowie dobrzy w porwnaniu z uczniami zymi charakteryzuj si wikszym zamiowa-niem do rozwizywania problemw teoretycznych, lubi myle i s bardziej refleksyjni. Nie -zalenie od poziomu inteligencji s bardziej gitcy w myleniu, zdolni do zmiany, modyfikacjisdw. Maj wiksz tolerancj dla dwuznacznoci, wiksz zdolno do mylenia intuicyjnego,wiksz pobudliwo i ciekawo intelektualn. Cechuje ich raczej kobiecy, nieagresywny typprzystosowania do rodowiska szkolnego.

Lepsze rezultaty w studiach, niezalenie od posiadanych zdolnoci, uzyskuj czciej ucz -nio wie o wysokim poczuciu wasnej wartoci, z tym, e ten czynnik, podobnie jak poziom lku,pozostaje w relacji krzywoliniowej z powodzeniem w studiach. Najlepsze rezultaty uzyskuj ucz -niowie o umiarkowanie wysokim poczuciu wasnej wartoci. Za to wysokie poczucie wasnej war -toci idzie czsto w parze z zanion samokontrol i sab kontrol rezultatw i dziaa jako czyn -nik niekorzystny dla osigni, przy czym czsto wpywa niekorzystnie na stosunki z pedagogamii prowokuje ich do zaniania ocen szkolnych. Podobnie niekorzystny wpyw na postpy w studiachma zaniona samoocena. Osobnicy tacy gorzej si ucz, bo nie wierz we wasne moliwocii antycypuj niepowodzenia. Czsto rwnie robi wraenie mniej zdolnych zarwno na rwie -nikach, jak i na mniej dowiadczonych pedagogach.

e) rodowiskowe wyznaczniki powodzenia w studiachJak wspomniano na wstpie, badania nad rodowiskowymi wyznacznikami powodzenia w stu -

diach i nauce szkolnej szy w dwch kierunkach: Jeden to badania o charakterze ekologiczno-de -mograficznym, skupiajce si na wpywie na postpy w studiach takich zmiennych, jak: statusspoeczno-ekonomiczny rodzicw, pe i wiek badanych, przynaleno narodowa czy wyzna nio -wa oraz analizujce rnice w osigniciach szkolnych midzy miastem a wsi, midzy maymia duymi szkoami, midzy szkoami o maej i duej liczbie przedmiotw i inne. Badania te zo - stay przeprowadzone gwnie za pomoc technik korelacyjnych i analiz statystycznych. Drugikierunek bada koncentrowa si gwnie na problemie rl i charakterze relacji interpersonal -nych w rodowiskach znaczcych, takich jak: rodowisko domu rodzinnego, rodowisko uczelnize szczeglnym uwzgldnieniem relacji uczenauczyciel oraz rodowisko grup rwieniczych.

Jeli chodzi o pierwszy kierunek bada to, jak dotychczas, najwicej uwagi powicono ana -lizie zwizkw, jakie zachodz midzy statusem spoeczno-ekonomicznym rodzicw a powo dze -niem w studiach i zachowaniem si uczniw w szkole.

Okazao si, e w badaniach populacji amerykaskiej statystycznie najlepsze wyniki w naucei najsilniejsz motywacj do osigni szkolnych maj dzieci i modzie wywodzce si z rodzino rednim statusie spoeczno-ekonomicznym. Znacznie gorsze od nich wyniki i gorszy stosunekdo szkoy i nauki szkolnej obserwuje si u dzieci i modziey wywodzcej si z rodzin o skrajnieniskim bd skrajnie wysokim statusie spoeczno-ekonomicznym.

Socjologowie amerykascy (McArthur 1960) tumacz zaobserwowane prawidowoci midzyinnymi rnicami w strukturze wartoci i w modelach wychowania lansowanych przez po-szczeglne rodowiska. Warstwy rednie w populacji amerykaskiej, zorientowane s na suk -ces i szybki awans spoeczno-ekonomiczny, s dynamiczne i nastawione na zmian statusu. Awansspoeczno-ekonomiczny i kariera zawodowa stanowi w tych rodowiskach wartoci powszech -nie akceptowane i uznawane. Jedn z najatwiej dostpnych dla nich drg awansu jest wy kszta -

18 | PODSUMOWANIE DOTYCHCZASOWYCH WYNIKW BADA PSYCHOLOGICZNYCH NAD WYZNACZNIKAMI POWODZENIA W DZIAALNOCI MUZYCZNEJ I NAUCE SZKOLNEJ

cenie std duy nacisk na osignicia szkolne. Dzieci i modzie z tych rodowisk maj ju natyle dobre warunki materialne, e mog korzysta z wszelkich wspczesnych udogodnie w dzie -dzinie stymulacji rozwoju i ksztacenia uzdolnie, a rwnoczenie widz przed sob moliwociwykroczenia poza standard rodziny i zwikszenia szans korzystania z udogodnie spoeczno-kul -turalnych i satysfakcji pyncych z uprzywilejowanej pozycji spoeczno-ekonomicznej.

Zupenie inna pod tym wzgldem sytuacja panuje w rodowiskach elity spoeczno-ekono -micz nej. Te rodziny zainteresowane s utrzymaniem raz zdobytych pozycji uprzywilejowanych.Z tym, e strategie postpowania i lansowane ideay wychowawcze s tu rne w zalenoci odtego, czy mamy do czynienia z elit z awansu czy elit dziedziczn. Wsplne dla obu grup s po -stawy konserwatywne, aktywne zainteresowanie utrzymaniem raz zdobytych pozycji, poczonez przekonaniem, e pozycji tych nie mona uzyska na zasadzie osigni szkolnych czy zawo -dowych lecz raczej na zasadzie przywileju, dobrych kontaktw towarzyskich i sojuszu z klikrzdzc oraz niedopuszczania do zajmowania atrakcyjnych pozycji spoecznych przez ludzino wych. Stopnie i oceny szkolne maj w tych rodowiskach znaczenie drugorzdne. Liczy sipres ti spoeczny szkoy prywatnej, ekskluzywnej. Wane jest, jak szko si ukoczy, a niejakie si uzyska oceny. W rodowiskach arystokratycznych gardzi si sukcesem, a stawia si nawartoci etyczne, na bycie dentelmenem. Lansowanie wartoci etycznych zapewnia poczuciebezpieczestwa i stabilizacji.

Do stopni i osigni szkolnych nie przywizuje si rwnie na og wagi w rodowiskacho skrajnie niskim statusie spoeczno-ekonomicznym w rodowiskach robotnikw niewykwa-lifikowanych. Nie ma tu tradycji i zrozumienia dla pracy umysowej. Nie wierzy si tu na ogw szanse awansu na drodze uczciwie zdobytych kwalifikacji zawodowych i rzetelnej, systema -tycznej pracy. Awans, w przekonaniu wikszoci przedstawicieli tych rodowisk, jest dzieemprzy padku, czynnikw irracjonalnych, szczliwym zbiegiem okolicznoci. Dzieci i modzie z ro - dzin robotnikw niewykwalifikowanych czsto maj ma motywacj do osigni szkolnych i nieposiadaj nawykw systematycznej pracy, stanowicych jeden z warunkw efektywnego funkcjo -nowania w szkole i dobrych postpw w nauce.

U dzieci i modziey wywodzcych si ze rodowisk o skrajnie wysokim i skrajnie niskim sta -tusie spoeczno-ekonomicznym czciej obserwuje si tendencj do ulegania spoecznie nieapro -bowanym wpywom grup rwieniczych i popadania w konflikty z obowizujcymi normamispoecznymi.

Jak wykazay badania amerykaskie, status spoeczno-ekonomiczny rodowiska rodzinnegodzia a jako zmienna streszczajca, zwizana z okrelonym systemem wartoci i postaw w sto -sun ku do ycia, wartoci osigni zawodowych, sukcesu i kariery, rzutujcych na stosunek ucz -nia do szkoy i jego motywacje do osigni szkolnych.

Zmienna ta dziaa na tej samej zasadzie, co przynaleno wyznaniowa czy narodowociowa.Stanowi ona wskanik okrelonej subkultury, wicej si z okrelonymi naciskami rodowiskarodzinnego, okrelonymi postawami oraz uznawanymi i respektowanymi wartociami.

Jakkolwiek badania amerykaskie nad rol statusu spoeczno-ekonomicznego i subkulturrodowiskowych wydaj si w stosunku do naszych warunkw spoeczno-kulturowych ana chro -nicznie, wbrew jednak pozorom nieporwnywalnoci rodowisk rzucaj one wiele wiata namechanizmy postaw w stosunku do szkoy i uczenia si oraz na rodowiskowo uwarunkowanemechanizmy motywacyjne do osigni szkolnych, obserwowane w naszym kraju.

W wietle dotychczasowych wynikw bada nad zwizkiem statusu spoeczno-ekonomicz -ne go z powodzeniem w studiach zachodzi potrzeba rewizji dotychczasowych wynikw badanad osobowociowymi i intelektualnymi wyznacznikami tych osigni. Ich znaczenie bowiemjako predyktorw powodzenia w studiach okazuje si by wzgldne w stosunku do statusu spo -eczno-ekonomicznego.

Dalszych bada wymaga rwnie problem, jak dalece wpyw statusu spoeczno-ekonomicz -nego na powodzenia w studiach jest zwizany z pci badanych. Naley bowiem przypuszcza(Lavin 1965), e inna jest struktura naciskw rodowiska rodzinnego na chopcw, a inna nadziew czta. Przypuszczalnie inne, w poszczeglnych rodowiskach, s modele rl spoecznych

PODSUMOWANIE DOTYCHCZASOWYCH WYNIKW BADA PSYCHOLOGICZNYCH NAD WYZNACZNIKAMI POWODZENIA W DZIAALNOCI MUZYCZNEJ I NAUCE SZKOLNEJ | 19

i inne modele typw przystosowania si do otoczenia w zalenoci od pci. Mona rwnie przy -puszcza, e zwizek cech osobowoci zwizanych ze statusem spoeczno-ekonomicznym, a pro -gnostycznych dla postpw w szkole, jest inny u chopcw, a inny u dziewczt (Lavin 1965).

Dotychczasowe badania nad zwizkiem pci z powodzeniem w studiach wykazay, e dziew-czta na og uzyskuj lepsze wyniki w szkoach i wysze oceny ni chopcy. Na og rwnieobserwuje si u nich silniejsze korelacje zdolnoci z postpami w nauce ni u chopcw. Psy-chologowie tumacz te prawidowoci faktem wikszej pilnoci dziewczt, wikszej ulegocii wikszym konformizmem przynajmniej w aspekcie zachowania w roli ucznia czy studenta.

Badania nad zwizkiem wielkoci szkoy z powodzeniem w nauce i postpami mierzonymiobiektywnymi testami osigni szkolnych wykazay, e najlepsze pod tym wzgldem warunkistwarzaj szkoy o redniej wielkoci, dobrze wyposaone, o starych tradycjach, cieszce si du -ym prestiem spoecznym. W szkoach tych, ktre s na tyle due i zamone, e sta je na no -woczesne wyposaenie w pomoce szkolne, laboratoria, a na tyle mae, e kady ucze moe byzauwaony i zapamitany przez nauczyciela, obserwuje si duo wiksz motywacj do osig -ni szkolnych, lepsze postpy i wyszy poziom osigni ni w szkoach wielkich, gdzie uczeginie jako indywidualno w tumie wielu setek czy niekiedy tysicy rwienikw.

Drugi kierunek bada nad rodowiskowymi uwarunkowaniami postpw osigni szkolnychzwizany jest z analiz interakcji spoecznych i relacji interpersonalnych, w jakie wchodzi ucze,oraz z analiz wpywu rl, jakie ucze odgrywa, i pozycji, jakie zajmuje w poszczeglnych ro -do wiskach, z ktrymi jest zwizany, na jego postpy w studiach i stosunek do szkoy.

W tej kategorii bada przedmiot zainteresowa psychologw i socjologw wychowania sta -no wiy trzy dziedziny interakcji spoecznych, mianowicie charakter stosunkw i relacje: uczerodzina, uczenauczyciel i uczegrupa rwienicza. Dotychczas najwicej uwagi powicanoroli rodowiska rodzinnego.

Badajc struktury interakcji w rodzinie i ich zwizek z powodzeniem w studiach, Strodtbeck(1958) wykaza, e takie czynniki, jak podzia wadzy w rodzinie i sposb podejmowania decy -zji oraz stopie integracji rodziny maj istotny wpyw na ksztatowanie si cech osobowociwanych ze wzgldu na powodzenie w studiach.

Silna i zintegrowana rodzina daje, zdaniem Strodtbecka, poczucie bezpieczestwa i rzutujena rozwj takich cech, jak poczucie odpowiedzialnoci, gotowo do podejmowania zada, aktyw -ny stosunek do rzeczywistoci, budzi przekonanie e wiat jest ukonstytuowany w sposb racjo -nalny, e warto jest rozwija zdolnoci i dy do indywidualnych osigni.

Uczniowie zrwnowaeni emocjonalnie, o pozytywnym stosunku do szkoy i osigni szkol -nych, zdolni do akceptacji i respektowania obowizujcych w szkole standardw wymaga i normzachowania, wywodz si najczciej z rodzin bezkonfliktowych, o harmonijnym ukadzie rela cjiinterpersonalnych, niezalenie od statusu spoeczno-ekonomicznego.

Natomiast uczniowie niezrwnowaeni, o wysokim poziomie lku, zarwno sytuacyjnego, jaki oglnego, uzyskujcy w szkole rezultaty na og poniej wasnych moliwoci i uzdolnie, po -chodz czciej z rodzin rozbitych i konfliktowych, czciej oceniaj maestwa swoich rodzi -cw jako nieudane.

Fliegler (1957), badajc wybitnie zdolne dzieci o niskich osigniciach szkolnych stwierdzi,e wywodziy si one z domw, w ktrych przewaa jeden z czterech wyrnionych przez niegotypw niekorzystnych postaw rodzicielskich, mianowicie: 1. brak zainteresowania szko i po -st pami szkolnymi dziecka, 2. przesadny niepokj o dziecko lub brak konsekwencji w wymaga -niach, 3. przesadnie emocjonalny stosunek do dziecka, przesodzona i nienaturalna egzaltacjaemocjonalna rodzicw lub chd i obojtno, 4. brak atmosfery wsppracy w rodzinie.

W wietle dotychczasowych wynikw bada struktura ycia rodzinnego i stosunki panujcew rodzinie wydaj si mie istotny wpyw na ksztatowanie si postaw w stosunku do szkoyi motywacj do uczenia si. Ponadto rzutuj one na ksztatowanie si wielu cech osobowociwa runkujcych przystosowanie si do wymaga szkoy i dobre postpy w studiach. Zintegro wa -na i harmonijna rodzina, o ustabilizowanej strukturze wartoci i stylu ycia, sprzyja rozwojowidojrzaoci emocjonalnej, poczucia odpowiedzialnoci, samodzielnoci i odpornoci na naciski

20 | PODSUMOWANIE DOTYCHCZASOWYCH WYNIKW BADA PSYCHOLOGICZNYCH NAD WYZNACZNIKAMI POWODZENIA W DZIAALNOCI MUZYCZNEJ I NAUCE SZKOLNEJ

grup rwieniczych w wypadku rozbienych ukadw wartoci i ocen. Natomiast rodziny kon flik -towe, o nieustabilizowanym stylu ycia, stwarzaj warunki sprzyjajce rozwojowi neurotycznychcech osobowoci i spoecznie niedojrzaej, egocentrycznej orientacji w stosunku do otoczenia.Dzieci pochodzce z tych rodzin czciej reprezentuj typ underachievers osigaj w szkolerezultaty poniej wasnych moliwoci.

Badania nad wpywem na postpy w studiach i nauce szkolnej charakteru relacji uczena -uczyciel wykazay, e znaczenie maj tutaj dwa czynniki: zbieno wyobrae o tym, jak powi -nien si zachowywa ucze w szkole, oraz przewiadczenie o zdolnociach i walorach osobistychucznia.

Zaobserwowano (Battle 1957), e na og lepsze oceny w nauce szkolnej, niezalenie od po -siadanych zdolnoci, uzyskuj ci uczniowie, ktrych wyobraenia o tym, jak powinien si za cho -wywa ucze w szkole, pokrywaj si z wyobraeniami i oczekiwaniami nauczyciela.

Stwierdzono rwnie (Rosenfeld, Zander 1961), e duo lepsze rezultaty w nauce szkolnej,nie zalenie od posiadanych zdolnoci, uzyskuj ci uczniowie, ktrych nauczyciele uwaaj zazdol nych i pilnych. Postawa nauczyciela i jego przekonanie o zdolnociach ucznia rzutuje na sa -mo ocen i wiar tego ostatniego