Upload
others
View
35
Download
1
Embed Size (px)
Citation preview
qimia
gamomcemloba inteleqti
XX
klasissaxelmZRvanelo
qimiaX klasis saxelmZRvanelo
gamomcemloba inteleqtiTbilisi 2012
manana vardiaSvili
grifi mieniWa 2012 wels ssip ganaTlebis xarisxis ganviTarebis erovnuli centris (brZaneba # 375, 18. 05. 2012) mier
© manana vardiaSvili, 2012
© gamomcemloba `inteleqti~, 2012
ISBN 978-9941-439-73-5
Manana Vardiashvili
cheMistry X
INTELEKTI PUBLISHERStbilisi 2012
gamomcemloba inteleqtiTbilisi, ilia WavWavaZis gamziri #5225-05-22, 5(99) 55-66-54faqsi: 225-05-22elfosta: [email protected] vebgverdi: www.intelekti.ge
manana vardiaSvili
qimia X
inteleqtiTbilisi 2012
redaqtori qristine giorgaZe
iv. javaxiSvilis Tbilisis saxelmwifo universitetis profesori
Editor: Kristine Giorgadze, Professor of TSU
3
sarCevi
I T a v i. atomis agebuleba da perioduli sistema1. atomidan – atomamde ...................................................................................................... 7
2. izotopebi .......................................................................................................................... 13
3. atomTa saxeoba _ qimiuri elementi .................................................................. 16
4. eleqtronis mdgomareoba atomSi ......................................................................... 19
5. eleqtronuli Sris struqtura .............................................................................. 23
6. energetikuli donis struqturis gamosaxva .................................................. 27
7. d-qvedone elementis atomSi .................................................................................... 30
8. kvanturi ricxvebi ........................................................................................................ 33
9. perioduli sistema da atomis eleqtronuli agebuleba ......................... 36
10. atomis eleqtronuli agebuleba da TvisebaTa perioduli cvlileba ............................................................................................................................ 41
11. ionizaciis energia da perioduli sistema .................................................... 44
II T a v i. atomis eleqtronuli agebuleba da qimiuri bma12. ra aris qimiuri bma ....................................................................................................... 51
13. ramdeni kovalenturi bmis ...................................................................................... 54
14. damyarebaa SesaZlebeli molekulaSi ................................................................ 54
15. martivi da jeradi kovalenturi bma .................................................................. 59
16. kovalenturi bma da eleqtrouaryofiToba ................................................... 63
17. hibridizacia ................................................................................................................... 67
18. ra aris ionuri bma ......................................................................................................... 71
19. metaluri bma .................................................................................................................... 75
20. wyalbaduri bma ............................................................................................................... 78
III T a v i. ionuri mimocvlis da Jangva-aRdgenis reaqciebi.
eleqtrolizi21. Jangvis ricxvi da valentoba .................................................................................. 84
22. Jangvis ricxvi da perioduli sistema ............................................................... 88
23. Jangva-aRdgenis reaqcia ........................................................................................... 90
24. Jangva-aRdgenis reaqciis tipebi ......................................................................... 96
25. elementis Jangvis ricxvi da Jangva-aRdgenis unari ................................................................................................ 98
26. eleqtroliti Tu araeleqtroliti .................................................................. 100
27. ra xdeba eleqtrolitis wyalSi gaxsnisas .................................................... 103
28. mJavas, tutisa da marilis eleqtrolituri disociacia ...................... 107
29. Zlieria Tu susti eleqtroliti? ...................................................................... 110
30. ra aris ionuri reaqcia ............................................................................................ 114
31. gaxsnili nivTierebis masuri da moluri wili ........................................... 121
32. eleqtrolizi ................................................................................................................ 124
4
33. eleqtrolizis raodenobrivi daxasiaTeba ................................................. 129
34. rodesac anodi xsnadia ............................................................................................. 131
IV Tavi. qimiuri reaqciis siCqare. qimiuri wonasworoba.35. qimiuri reaqciis siCqare ....................................................................................... 137
36. rogor vmarToT qimiuri reaqcia? ..................................................................... 141
37. qimiuri reaqciis siCqare da temperatura ................................................... 144
38. ra aris katalizatori da katalizi ................................................................. 147
39. moqmed masaTa kanoni ................................................................................................. 153
40. Seqcevadi da Seuqcevadi reaqciebi .................................................................. 158
41. qimiuri wonasworoba ................................................................................................ 160
42. qimiur wonasworobaze moqmedi faqtorebi .................................................. 164
V Tavi. arametalebi43. wyalbadi ........................................................................................................................... 172
44. Jangbadi ............................................................................................................................ 177
45. zogadi cnobebi VII A jgufis elementebis Sesaxeb ........................................ 183
46. qlori ................................................................................................................................. 189
47. zogadi cnobebi VIA jgufis elementebis Sesaxeb ......................................... 195
48. gogirdi ............................................................................................................................. 197
49. gogirdis naerTebi ..................................................................................................... 201
50. zogadi cnobebi VA jgufis elementebis Sesaxeb .......................................... 208
51. azoti .................................................................................................................................. 211
52. amiaki .................................................................................................................................. 213
53. azotmJava ......................................................................................................................... 218
54. fosfori ........................................................................................................................... 223
55. zogadi cnobebi IVA jgufis elementebis Sesaxeb ......................................... 227
56. naxSirbadi ....................................................................................................................... 229
57. siliciumi ........................................................................................................................ 236
VI Tavi. metalebi58. zogadi cnobebi IA jgufis elementebis Sesaxeb ........................................... 242
59. zogadi cnobebi IIA jgufis elementebis Sesaxeb .......................................... 248
60. kalciumi, magniumi da maTi naerTebi .............................................................. 252
61. alumini.............................................................................................................................. 260
62. aluminis naerTebi ...................................................................................................... 263
63. rkina ................................................................................................................................... 266
64. manganumi .......................................................................................................................... 270
65. metalTa Zabvis eleqtroqimiuri mwkrivi ..................................................... 274
5
1.1
rogor vixelmZRvaneloT wigniT
paragrafis nomeri
paragrafis saxelwodeba
Tavis saxelwodeba
teqstis momdevno davalebebi
Sidateqsturi davalebebi
praqtikuli mecadineoba
Semajamebeli samuSao
Sejameba
proeqti
jgufuri samuSao
wyvilebad samuSao
I Tavi
atomis agebuleba da perioduli sistema
atomidan – atomamde
ras unda miuTiTebdes es faqti?
ras unda miuTiTebdes es faqti?ras unda miuTiTebdes es faqti?
ras unda miuTiTebdes es faqti?
1 daasaxeleT is movlenebi, romlebic pirdapir an
gaangariSeba moqmed masaTa kanonis praqtikuli mecadineoba
SeamowmeT Tqveni codna
`kbilis pastebis damcavi Tvisebebis proeqti
am TavSi gaigebT:
rogor viTardeboda warmodgenebi atomis agebulebis Sesaxeb.
ra principiT nawildeba eleqtronebi energetikul doneebsa da qvedoneebze.
ra mniSvneloba aqvs atombirTvis muxts elementebis individualobis gansazRvaSi.
ra kavSiria atomis eleqtronul agebulebasa da periodul sistemaSi mis mdebareobas Soris.
I Tavi
atomis agebuleba da perioduli sistema
am Tavis Seswavlis Semdeg SeZlebT:
daakavSiroT elementis Tvisebebi atomis agebulebasTan.
SeadginoT atomis eleqtronuli formula.
bunebaSi izotopebis gavrcelebis safuZvelze iangariSoT elementis saSualo atomuri masa.
daadginoT zogierTi elementis ionisa da keTilSobili airis gare eleqtronuli garsebis agebulebis identuroba.
7
atomidan – atomamde 1.1
• sityva `atomi~ antikuri xanidan momdinareobs. Tumca, im droidan dRemde radikalurad Seicvala is Sexedulebebi, romelsac Zveli berZnebi am sityviT gamoxatavdnen.
XIX saukunis miwuruls, cdebis safuZvelze, mecnierebi mividnen daskvnamde, rom nivTierebaSi eleqtroba gadaaqvs atomis Semadgenel umcires nawilaks, romelsac eleqtroni uwodes.
am aRmoCenis Semdeg movlenebi swrafad ganviTarda. 1896 wels, anri bekerelma SeamCnia, rom uranis Semcveli bunebrivi minerali TavisTavad asxivebda TvaliT uxilav sxi vebs, romelic Sav qaRaldSi gaxveul fotografiul firze ana beWds tovebda.
1898 wels analogiuri gamosxiveba, romelic gaumWvirvale sxe ulSi aRwevda, Seiswavla fran gma fizikosma pier kiurim meuRlesTan – qimikos mari sklodovskakiurisTan erTad. maT uranis madnidan gamoyves axali elementi da radiumi ra uwodes. radiumi, yovelgvari zemoq medebis gareSe, TavisTavad asxivebda uxilav, gaumWvirvale sxeulSi SeRwevis unaris mqone sxi vebs.
qimiuri elementis mier uxilavi sxivebis spontanurad gamosxivebis unars maT radioaq-tiuroba uwodes.
radioaqtiuri gamosxivebis bu ne bis Seswavlis mizniT, kiurebma radiumi moa Tavses tyviis sadgamze da Seitanes magnitur velSi (sur. 1.1).
gamosxiveba sam nawilad gaiyo. erTi nawili gadai xara uaryofiTad damuxtuli firfitisaken, mas α gamosxiveba uwodes, meore – dadebiTad
ingliselma mecnierma jozef tomsonma da frangma mecnierma Jan perrom aseTi cda Caatares. denis wyaros polusebi SeaerTes minis milSi mirCilul or metalis firfi tasTan – kaTodTan da anodTan. minis milidan amotumbes haeri misi gaiSviaTebis misaRwevad. rodesac eleqtrodebze Zabva 10000 volts aRwevda, milSi iwyeboda Zlieri, mnaTi ganmuxtva – kaTodidan anodisaken miiswrafvodnen nawilakebi, romelsac mecnierebma Tavdapirvelad kaToduri sxivebi uwodes. mogvianebiT gairkva, rom es eleqtronebis nakadia – romelic naTebas im SemTxvevaSi iwvevs, rodesac ecema specialuri, gansakuTrebuli nivTierebiT dafarul zedapirs, magaliTad teleekrans.
cxadi gaxda, rom eleqtronebi amoifrqveoda im nivTierebis atomebidan, romlisganac damzadebuli iyo kaTodi.
sur. 1.1 radiumis gamosxivebis daSla
magnitur velSi
g
αb
(–)(+)
(+) eleqtronebis traeqtoriaekrani
S
N
(–)
maRali Zabvis wyaro
magniti
damuxtuli kondensatoris firfitebi
8
damuxtuli firfitisken, mas b gamosxiveba uwo des, mesames – mimarTuleba ar Seucvlia, mas g gamosxiveba uwodes.
aRmoCnda, rom α-sxivebi dade biTad damuxtuli heliumis atombirT-vebis nakadia, romelic haerSi gaivlis 5-6 sm-s da heliumis neitralur atomad gardaiqmneba.
b-sxivebi eleqtronebis nakadia, romelic sinaTlis gavrcelebis siC-qariT moZraobs.
g-sxivebi mokletalRovani, eleqtromagnituri sxi vebia, romelsac didi energia aqvs. imdenad didi, rom Tavisuflad gaaRwevs mkvriv, 30 sm sisqis rkinis firfitaSi. ggamosxivebas Zalian umniSvnelo, eleqtronis masaze mcire masa aqvs.
gsxivebis msgavsi gamWoli bunebis sxi vi, romelic gadis adamianis sxeulSi, ger manelma mecnierma vil helm rentgenma aR moaCina, amitom mas ren tgenis sxivebs uwo deben.
sur. 1.2 atomis modeli j. tomsonis
mixedviT
sur. 1.3. atomis planetaruli modeli
am aRmoCenebis Semdeg mecnierebi mividnen daskvnamde, rom atomebs sakuTari struqtura da rTuli Sedgeniloba aqvs.
1904 wels, atomis rTuli Sedgenilobis Sesaxeb im droisaTvis arsebuli samecniero monacemebis safuZvelze, j. tomsonma pirvelad scada atomis modelis Seqmna. es modeli cnobilia xatovani saxelwodebiT `pudingiseburi~. am modelis mixedviT atomi sferoa, sadac dadebiTi muxti ganawilebulia sferos mTel moculobaSi, sferos SigniT ki mimofantulia eleqtronebi – rogorc qiSmiSebi pudingSi. atomi mTlianobaSi neitraluria (sur. 1.2).
j. tomsonis modeli ar dadasturda eqsperimentulad da hipoTezad darCa.
1911 wels e. rezerfordma Seqmna atomis planetaruli modeli.
am modelis mixedviT atomi Sedgeba dadebiTad damuxtuli birTvisa da eleqtronebisagan, romlebic moZraobs birTvis irgvliv Caketil orbitebze ise, rogorc planetebi mzis garSemo. swored am Sedarebis gamo ewodeba e. rezerfordis models planetaruli (sur. 1.3).
SesaZlebelia iTqvas, rom e. rezerfordi atomis Sesaxeb Tanamedrove moZRvrebis
9
fuZemdebelia, swored man Seqmna atomis TvalsaCino Teoriuli modeli, romliTac formalurad dResac vxelmZRvanelobT.
Tumca, unda aRiniSnos, rom rezerfordis Teoria ver xsnis atomis mier energiis STanTqmisa da gamosxivebis movlenas da atomis mdgradobas.
1913 wels n. boris kvanturi postulatebis safuZvelze e. rezerfordis atomis modeli kvanturi warmodgenebiT Seivso.
pirveli postulati. eleqtronebi atombirTvis irgvliv moZraobs mkacrad gansazRvrul Caketil orbitebze, energiebis `dasaSvebi~ mniSvnelobebis Sesabamisad, am dros energia arc STainTqmeba da arc gamosxivdeba.
meore postulati. eleqtroni erTi `dasaSvebi~ energetikuli mdgo mareobidan gadadis meore mdgomareobaSi, rasac axlavs energiis gamoyofa an STanTqma.
n. borma kvanturi warmodgenebi meqanikis tradiciul, klasikur cnebebs daafuZna. is eleqtrons ganixilavda, rogorc nawilaks, romelic moZraobs mkacrad gansazRvrul traeqtoriaze, mkafiod gansazRvruli siCqariT.
1932 wels mecnierebma SeimuSaves atombirTvis protonul-neitronuli mo deli, romlis mixedviTac atombirTvi Sedgeba protonebisa da neitronebisagan (sur.1.4).
eleqtronebs, protonebs da neitronebs elementaruli nawilakebi uwodes.
mecnierebas, romelic elementaruli nawilakebis agebulebas da Tvisebebs swavlobs kvanturi meqanika ewodeba.
kvanturi meqanikis mixedviT elementarul nawilakebs ormagi buneba aqvs – korpuskulurtalRuri, rac imas niSnavs, rom TiToeuli maTgani erTdroulad nawilakicaa, anu korpuskulaa da talRac. es mosazreba dadasturebulia eqperimentuli gamokvlevebiT.
dReisaTvis mecnierebi miiCneven, rom atomi Sedgeba birTvisa da eleqtronebisagan, romlebic qmnis eleqtronul garss (sur. 1.5).
protons dadebiTi muxti (+1) da mcire masa aqvs (≈1,673⋅1023 g ≈1 mae).protoni aRiniSneba: 1p1
an ubralod p .
neitrons muxti ar aqvs. misi masa ki daaxloebiT protonis masis tolia.
neitroni aRiniSneba: 1n0, an
ubralod n. eleqtrons uaryofiTi muxti (–1) da Za lian mcire masa aqvs. misi masa daaxloebiT 1836jer mcirea protonis masaze.
eleqtroni aRiniSneba: ē.
sur. 1.4. atomis modeli boris
mixedviT
birTvis Semadgenel nawi lakebs, protonebsa da neitronebs nuklonebi ewodeba. `Nucleus~ la Tinuri sityvaa da qarTulad `birTvs~ niSnavs.
birTvi
protonebi neitronebi
eleqtronuli garsi (eleqtronebi)
sur. 1.5 atomis Sedgeniloba
10
atomi nivTierebis Semad geneli umciresi nawilakia, romelsac gaaCnia masa da eleqt roneitraluria. sxvadasxva saxis atomSi protonebis, eleqtro nebisa da neitronebis sxvadasxva ricxvia. magram, zogadad atomSi protonebis ricxvi yovelTvis eleqtronebis ricxvis tolia. protonebis ricxvi ganapirobebs atombirTvis muxts.
atomis modeli
mzis sistemis
modeli
1 daasaxeleT is movlenebi, romlebic pirdapir an iribad asabuTebs, rom atomi rTuli nawilakia.
2 iyo dro, rodesac eleqtronis moZraobas atomSi adarebdnen mzis garSemo planetebis moZraobas. atombirTvis masis msgavsad, mzis masa mTeli mzis sistemis masis 99,9%ia. mzis diametri oTxi TanrigiT naklebia mzis sistemis diametrze. daaxloebiT xuTi TanrigiTaa naklebi atombirTvis diametri atomis diametrze. TiTqos gamomdinareobs daskvna: atomsa da mzis sistemas analogiuri agebuleba aqvT. iqneb mzis sistema gadidebuli atomia? ras fiqrobT?
warmoadgineT principuli, damajerebeli argumentebi.
3 gamoikvlieT j. tomsonis modeli (sur.1.2) eleqtrodinamikis Tval saz risiT.aRwereT, ra xerxi gamoiyeneT am modelis kvlevisTvis. ras SeadareT da
ratom, ra msgavseba da gansxvaveba aRmoaCineT. ra argumentebi gaqvT am modelis `dasacavad~ da mis `sawinaaRmdegod~.
4 igulisxmeba, rom elementaruli nawilakebi ganuyofeli nawilakebia. ras fiqrobT, rogor Seesabameba aseTi daSveba mecnierTa mtkicebas imis Sesaxeb, rom elementaruli atomuri nawilaki – eleqtroni – iyofa.
aRvniSnavT imasac, rom 1998 wels swored es aRmoCena aRiniSna nobelis premiiT
11
sur. 1.6. rezerfordis cdis modeli.
αnawilakebis
nakadi
oqros firfita
ekrani
atombirTvi
5 atomis Sedgenilobis gamosakvlevad ernst rezerfordis mier kolegebTan
erTad Catarebuli cda literaturaSi asea aRwerili:
`igi akvirdeboda αnawilakebis gabnevas oqros firfitaSi gavlisas, oqros fir
fitidan gamosuli sxivebi ecemoda ekranze~.
aRwereT, ras SeniSnavdnen da ratom ernst rezerfordi da misi kolegebi. Cven ki,
daxmarebis mizniT, am cdis amsaxvel models gTavazobT.
saSinao davaleba.
1 SeagroveT informacia, Tu rogor viTardeboda warmodgenebi atomis Sesaxeb. moam za deT referati. gaacaniT mas wavlebelsa da Tanakla selebs.
daxma re bis miz niT gTa va zobT im mecnieruli aR moCenebis qro no lo gias, ro mel Tac gana piro bes atomis Sesaxeb Teoriebis ganviTareba
demokrite
400 w. Cv.w.a.
rezerfordi
1911 w.
daltoni
1808 w.
bori
1808 w.
zomerfeldi
1920 w.
Sredingeri
1926 w.
tomsoni
1900 w.
atomis Sesaxeb warmodgenebis ganviTarebis etapebi
αnawilakebis mimarTulebis cvlileba
12
2 SeadgineT atomis modeli, romlis SedgenilobaSic: a) 11 protonia; b) 12 eleqtronia.
saxelwodeba masa (kg)eleqtruli
muxtiprotoni 1,673.1028 1,6.1019
eleqtroni 9,109.1031 1,6.1019
neitroni 1,675.1027 0
aRniSvna fardobiTi masafardobiTi
muxtiP+ 1 +1e- 1/1840 1n0 1 0
3 cxrilis mixedviT imsjeleT ato mis Semadgeneli elementaruli nawila kebis Sesaxeb. mosazreba CamoayalibeT werilobiT. gaangariSebiT daasabuTeT fardobi Ti masisa da muxtis mniSvnelobis marTebuloba. sTxoveT Tanaklasels Seafasos Tqveni namuSevari. namuSevris Sefasebisas isic gaiTvaliswineT, ramdenad srulad SeZeliT cxrilidan gamomdinare informaciis organizeba da daskvnis gamotana.
13
• dReisaTvis cnobili qimiuri elementebis raodenoba 110s aRemateba. atomis Se mad geneli romeli nawilakia mniSvnelovani atomTa saxeobis gansazRvrisaTvis?
am sakiTxis gamokvlevaSi dagvexmareba atomis Sedgenilobis modelireba – atomis SedgenilobaSi, warmosaxviT, rigrigobiT SevcvaloT protonebis, neitronebisa da eletronebis ricxvi da Sedegebi gavaanalizoT.
atomis Sedgenilobis modelirebisaTvis gamoviyenoT wyalbadis atomis umartivesi modeli. ufro zustad ki wyalbadis atomis iseTi saxeobis modeli, romlis birTvSic mxolod erTi protonia da neitroni ar aris _ mas protiumi ewodeba.
SeadgineT protiumis atomis modeli.
Tu davaleba sworad SeasruleT, Tqven mier Sedgenili protiumis atomis modeli me7 suraTze gamosaxuli modelis msgavsi iqneba. atomis Semadgeneli nawilakebis warmosaxviTi cvlileba daviwyoT neitroniT da gamovikvlioT: ra daemarTeba erTi saxeobis atoms, Cven SemTxvevaSi protiumis atoms, Tu mis atombirTvs saTiTaod davamatebT neitronebs?
cxadia, atomis masa gaizrdeba. atombirTvis muxti ki ar Seicvleba, radgan neitrons muxti ar gaaCnia.
birTvi
protoni
eleqtroni
wyalbadis iseT atoms, romlis atombirTvi Sedgeba erTi protonisa da erTi neitronisagan, deiteriumi ewodeba (sur. 1.8)
deiteriumis atombirTvs warmosaxviT davamatoT kidev erTi neitroni. aseTi atomis birTvi ukve ori neitronisa da erTi protonisagan Sedgeba, misi masa isev gaizrdeba, atombirTvis muxti ki ucvleli darCeba, wyalbadis aseT atoms tritiumi ewodeba (sur. 1.9).
cxadia, Teoriulad neitronebis damateba kidev SeiZleba, magram atombirTvis saxiT aseTi sistemis arseboba SeuZlebelia – neitronebis siWarbe birTvis aramdgradobas iwvevs. tritiumic ki Zalian aramdgradia. momdevno nuklidi ki realurad ar iarsebebs.
sur.1.7. protiumis atomis modeli
sur. 1.9 deiteriumis tritiumad gardaqmnis modeli
izotopebi 1.2
sur. 1.8. protiumis deiteriumad gardaqmnis modeli
14
amgvarad, miviReT sxvadasxva masis mqone wyalbadis atomis sami saxesxvaoba protonebis erTnairi ricxviT, e. i. atombirTvis erTi da igive muxtiT.
atombirTvs (atoms) romlis SedgenilobaSic protonebisa da nei tronebis gansazRvruli ricxvia, nuklidi ewodeba.
wyalbads sami nuklidi aqvs – 11H protiumi, 2
1H deiteriumi, 31H tritiumi.
erTi elementis nuklidebs izotopebi ewodeba.
+1n
+2nprotiumi
miaqcieT yuradReba, rom atomSi neitronebis ricxvis Secvlisas ar Seicvala atombirTvis muxti, e. i. ar Seicvala atomis saxeoba da maSasadame, qimiuri elementi, amitomac aRniSvna H darCa ucvleli.
Cveulebrivad, qimiuri elementebi bunebaSi arsebobs izotopebis narevis saxiT. amitom elementis fardobiTi atomuri masa ganisazRvreba rogorc izotopebis masis saSualo ariTmetikuli, bunebaSi maTi gavrcelebis procentuli maCveneblis gaTvaliswinebiT.
magaliTad, qloris nuklidis 35Cl moluri wili izotopebis bunebriv narevSi aris 75%, xolo 37Clisa _ 25%, amitom
Ar(cl)=35⋅0,75+37⋅0,25≈35,45.
amrigad, qloris fardobiTi atomuri masis saSualo mniSvneloba udris 35,45s. amave mniSvnelobas vxedavT elementTa periodul sistemaSic.
vinaidan elementis izotopebs atombirTvis erTnairi muxti da eleqtronuli garsis erTnairi agebuleba aqvs, maTi qimiuri Tvisebebi praqtikulad erTnairia. amitom SesaZlebelia visaubroT qloris qimiur Tvisebebze ise, rom mxedvelobaSi ar miviRoT misi izotopuri Sedgeniloba. Tumca, unda aRiniSnos, rom yvelaze msubuqi elementis nuklidebis qceva fizikur da qimiur procesebSi SesamCnevad gansxvavebulia. rac ufro msubuqia nuklidi, miT ufro didi gavlena aqvs mis Tvisebebze neitronebis ricxvs. es mkafiod Cans wyalbadis nuklidebis magaliTiT. marTlac, wyalbadis 2
1H nuklidis masa orjer aRemateba wyalbadis 11H nuklidis masas. amitom
aris, rom mZime wylis molekulebi, sadac 21H nuklidi Sedis, naklebad moZ
nuklonebis ricxvi
masuri ricxvi
protonebis ricxvi
atomuri nomeri
SegaxsenebT, rom masu ri ri
cxvi ganisazRvreba atom birTvis
Semadgeneli nawi la kebis, proto
nebisa da ne it ronebis ricxvTa
jamiT, e. i. nuklonebis ricxviT.
35cl17
37cl17
25%
75%
Cl 17
35.45qlori
782
2H1
2H11H1 3H1
15
ravia da ufro Znelad orTqldeba, vidre Cveulebrivi wylis molekulebi, ris gamoc okeanis wyalSi 515%iT meti mZime wyalia, vidre wvimis wyalSi.
zogierTi qimiuri ele menti bunebaSi gvxvdeba mxo lod erTi nuklidis saxiT. aseTia, magaliTad, beriliumi, fTori, natriumi, fosfori, iodi, oqro da sxva. magram maTi raodenoba mcirea. qimiuri elementebis umravlesoba bunebaSi arsebobs ori, sami da meti nuklidis narevis saxiT. magaliTad, siliciumi sami bunebrivi nuklidis narevia, rkina – oTxi nuklidis, kala _ aTi nuklidis da a. S.
1 SeadgineT atomis modeli, romlis SedgenilobaSi sami protoni da sami neitronia.
2 gadaixazeT rveulSi da daasruleT atomis modelis gamosaxuleba. upasuxeT Se kiTxvebs:
b) ramdeni eleqtroni unda iyos atomSi. ratom fiqrobT ase? g) meramdene elementia periodul sistemaSi. ratom fiqrobT
ase?3 Jangbads sami nuklidi aqvs. 8,9 da 10 neitroniT, SeadgineT samive nuklidis
modeli. – ra monacemebi dagWirdebaT modelis asagebad? – ras da rogor gamoiyenebT am monacemebis mosapoveblad?4 iangariSeT bromis fardobiTi atomuri masa, Tu cnobilia, rom misi izo
topuri Sedgenilobaa: 79Br – moluri wili 0,57; 81Br – moluri wili 0,43.
5 SeiswavleT sakiTxi `stabiluri da arastabiluri nuklidebi~. cudi ar iqneba Tu gaiTvaliswinebT Semdeg rCevebs: 1) winaswar gansazRvreT, ra monacemebi dagWirdebaT sakiTxis Sesaswavlad 2) SeimuSaveT kiTxvari, ris mixedviTac sakiTxs SeiswavliT
3) gansazRvreT, ra wyaroebidan moipovebs informacias 4) dafiqrdiT, ratom TvliT rom informaciis wyaro saimedoa 5) Tqven mier mopovebuli monacemebi SeadareT Tanaklaselebis mier mopo
vebul monacemebs.
saSinao davaleba
1 iangariSeT iodis fardobiTi atomuri masa, Tu misi izotopuri Sedgenilobaa, 127I _ moluri wili 0,99; 126I _ moluri wili 0,01.
2 paragrafis teqstidan amoiwereT sakvanZo sityvebi. SeadgineT winadadebebi, romliTac TiToeul sakvanZo sityvas mizezSedegobrivad daakavSirebT sxva sakvanZo sityvasTan.
es strategia dagexmarebaT ZiriTadi cnebebisa da maT Soris arsebuli mizezSedegobrivi kavSiris ukeT gaazrebaSi.
nuklidSi protonebisa da nei tronebis gansazRvruli ricxvia. erTi da imave elementis nuklidebs erTnairi aqvs protonebis ricxvi, magram gansxvavdeba neitronebis ricxviT, maT izotopebi ewodeba. elementebis umravlesoba bunebaSi arsebobs izotopebis narevis saxiT.
16
atomTa saxeoba _ qimiuri elementi
• atomis Semadgeneli nawilakebidan – protoni, eleqtroni, neitroni – romelia yvelaze arsebiTi atomis saxeobis, anu elementis individualobis gansazRvraSi? avxsnaT es sakiTxi isev da isev atomis Sedgenilobis modelirebis gziT.
gavagrZeloT atomis modelireba – axla ukve protonebis raodenobis cvlilebiT. deiteriumis atombirTvs movaciloT erTi protoni, maSin birTvis dadebiTi muxti gaqreba, uaryofiTad damuxtuli eleqtroni ki atomSi birTvTan mizidvis gareSe ver iarsebebs, rac imas niSnavs, rom deiteriumis atomic ver iarsebebs – is daiSleba or calkeul fizikur nawilakad – neitronad da eleqtronad.
axla, tritiumis atombirTvs warmosaxviT davamatoT erTi protoni, maSin atombirTvSi ori protoni aRmoCndeba, rodesac icvleba atombirTvis muxti, icvleba misi Tvisebebi da miiReba sxva qimiuri elementi. Cven SemTxvevaSi es iqneba heliumis dadebiTad damuxtuli ioni (He+).
amrigad, modelirebis Sedegad miRebul atombirTvSi ori protoni da ori neitroni gvaqvs. nuklidis masa iqneba 4is toli, muxti ki dadebiTi. aseTi Sedgeniloba aqvs heliumis atombirTvs. Tu gaviTvaliswinebT, rom atomi eleqtroneitraluri nawilakia, heliumis atombirTvis garSemo ori eleqtronis damatebiT miiReba heliumis atomi:
protonebis ricxvis warmosaxviTi cvlilebis procesi gamovsaxoT sqemis saxiT:
atomi aRar arsebobs 2
(miviCnioT, rom vamatebT or eleqtrons)
amrigad, atomTa saxeobis arsebobas, anu elementis individualobas, gansazRvravs protonebis ricxvi.
atomTa saxeobas, romelTac protonebis erTi da igive ricxvi da Sesabamisad atombirTvis erTnairi muxti aqvT, qimiuri ele-menti ewodeba.
protonebis ricxvi gansazRvravs atombirTvis muxts da elementis atomur nomers, anu mis mdebareobas perioduli sistemaSi. atomuri nomeri elementis ZiriTadi maxasiaTebelia, aRiniSneba ZiT.
1.3
3H1
4He2
1p1
+
1p1
–1n + e0
17
axla piriqiT, warmovidginoT, rom wyalbadis neitralur atoms mivuerTeT erTi eleqtroni. aseT SemTxvevaSi atomSi iqneba 2ē da 1p, ris gamoc miviRebT wyalbadis uaryofiTad damuxtul atoms 1
1H–:
dadebiTad an uaryofiTad damuxtul atoms ioni ewodeba.
gamovsaxoT sqematurad wyalbadis neitraluri atomidan ionebis miRebis warmosaxviTi procesi:
nawilakebs, romlebic miiReba neitraluri atomidan eleqtronis mocilebis an mierTebis Sedegad, protonebis erTi da igive ricxvi, TiTqmis erTnairi masa da gansxvavebuli muxti aqvs.
qimiuri elementis cneba gulisxmobs rogorc neitralur atoms, ise dadebiTad da uaryofiTad damuxtul ionebs.
qimiuri elementis individualurobas gansazRvravs protonebis ricxvi, icvleba protonebis ricxvi _ icvleba elementi. elementis atomis mier eleqtronebis gacemamierTebis Sedegad miiReba damuxtuli nawilaki, romelsac ioni ewodeba. atomidan ionis warmoqmnis procesSi elementi ar icvleba.
kvlav davubrundeT wyalbadis atoms da warmovidginoT, rom mas movacileT erTi eleqtroni. miviRebT wyalbadis dadebiTad damuxtul atoms 1
1H+.
miaqcieT yuradReba!neitraluri atomidan ionis warmoqmnisas protonebis ricxvi ar Seicvala, e. i. ar Seicvala qimiuri elementi. amitom ar Secvlila elementis aRniSvnac.
elementis atomuri nomeri Z gviCvenebs
eleqtronebis
ricxvs atomSi
elementis mdebareobas
periodul sistemaSi
protonebis ricxvs
atombirTvSi
atombirTvis
muxts
H0
H
H
+1e
–1e
18
ionebi atomebi martivi nivTierebebi rTuli nivTierebebi
qimiuri elementi
Na+
Cl–OH
NaCl2
O2
H2
H2ONaCl
1 qimiuri elementis atombirTvSi 107 protonia. ras udris misi atomuri nomeri?
monaxeT es elementi periodul sistemaSi. ramdeni eleqtronia am elementis
atomSi? axseniT Tqveni pasuxi.
2 SeiZleba Tu ara arsebobdes elementi, romelic wyalbadamde iqneba moTavsebuli periodul sistemaSi? daasabuTeT Tqveni pasuxi.
3 migaCniaT Tu ara marTebulad, rom yvela SemTxvevaSi elementisa da ionis simbolo erTi da igivea. magaliTad, H da H+ , Na da Na+. moiyvaneT argumentebi.
4 situaciuri amocana Team da giom gadawyvites Seadginon sqema `qimiuri elementi~, riTac
TvalsaCinod asaxaven qimiuri elementis arss. Team gadawyvita sqemaSi CarTos elementis saxelmZRvaneloSi mocemuli gansazRvreba. gio ki Tvlis, rom ufro zustia aseTi gansazRvreba – qimiuri elementi – atomTa saxeoba ki ara, atombirTvis saxeobaa. Tqven ras fiqrobT, ra argumentebs SesTavazebdiT Teas da gios?
5 sqemis mixedviT SeadgineT mcire moTxroba saxelwodebiT `qimiuri elementis arsebobis formebi~.
saSinao davaleba
1 ramdeni qimiuri elementis modelia gamosaxuli suraTze?ramdenia maT Soris neitraluri atomi da ramdeni ioni?
a) b) g)
19
• atomSi eleqtronis mdgomareobis Sesaxeb saubrisas, gulisxmoben informacias gansazRvruli eleqtronisa da im sivrcis Sesaxeb, sadac eleqtroni imyo feba.
eleq tronis Sesaxeb Cven viciT, rom mas ar aqvs moZraobis traeqtoria, SesaZlebelia vilaparakoT, mxo lod da mxo lod, atombirTvis garSemo sivrceSi misi yofnis albaTobaze. is SesaZ lebelia imyofebodes am sivrcis nebismier wertilSi.
im wertilebis erTobliobas atombirTvis gar Se mo, sadac SesaZlebelia eleqtroni imyo fe bodes, eleqtronu-li Rrubeli ewodeba. eleq tronul Rrubels uaryofiTi muxtis gansazRvruli simkvrive aqvs. es simkvrive metia iq, sadac yvelaze xSirad imyofeba eleqtroni.
sivrces atombirTvis garSemo, sadac yvelaze metia eleqtronis yofnis albaToba, orbi tali ewodeba.
orbitali eleqtronuli Rrublis 90% moicavs.atomSi eleqtronebze dakvirveba SeuZlebelia – Seswavlis obieqti xom
metismetad mcire zomisaa. amitom, gamokvleva mxolod arapirdapiri gziTaa SesaZlebeli.
mecnierebi atomis eleqtronuli agebulebis Sesaxeb msjeloben im signalebis mixedviT, romelsac atomi `gamoscems~. magaliTad, nivTiereba gaxurebis procesSi STanTqavs energias, Semdeg ki gamoa sxivebs sinaTlis sxivis saxiT, romelsac zogjer garkveuli Seferiloba aqvs (sur.1.10).
atomis agebulebis Sesaswavlad, mis mier gamosxivebul sinaTles atareben specialur xelsawyoSi – speqtrometrSi.
speqtrometrSi moTavsebulia prizma – mas aqvs sinaTlis sxivis daSlis unari.
gavarvarebuli martivi nivTierebis atomebidan gamosu li sinaTlis sxivi gaivlis speqt ro metr Si moTavsebul prizmaSi da iSleba Semadgenel nawilebad, anu warmoqmnis speqtrs. yvela elements Tavisi, gansakuTrebuli speqtri aqvs. speq
daasveleT foladis mavTuli natriumis qloridis xsnarSi da SeitaneT spirtquris alSi. daakvirdiT alis Seferilobas. ras amCnevT? sufris marili natriumis sxva mariliT rom SecvaloT, Seicvleba Tu ara alis Seferiloba?
ras fiqrobT, arsebobs raime kavSiri alis Seferilobasa da elementis atomis eleqtronul agebulebas Soris?
eleqtronuli Rrubeli
orbitali
eleqtronis mdgomareoba atomSi 1.4
sur. 1.10. natriumis atomi Tavisi arsebobis Se saxeb gvamcnobs alis yviTeli SeferilobiT.
spilenZis atomi – alis mwvane SeferilobiT.
20
tris gaSifrvis Semdeg, mecnierebs gamoaqvT daskvna, ama Tu im elementis atomis eleqtronuli agebulebis Sesaxeb (sur. 1.11).
speqtruli xazebis Seswavlisas gairkva, rom isini erTnairi ar aris: zogierTi mkveTria, zogierTi waSliliviTaa da a. S.
ase aRmoaCines sxvadasxva saxis speqtruli xazebi da uwodes:sharp – mkveTri principal – mTavaridiffuse – difuzuri fundamental – ZiriTadi.aRmoCnda, rom sxvadasxva speqtri orbitalebis sxvadasxva formas Seesa
bameba.
sharp – sferosebur orbitals Seesabameba, mas s-Ti aRniSnaven.
principal – hanteliseburi formis orbitals Seesabameba, mas p-Ti aRniSnaven.
diffuse – oTxfurclovan orbitals Seesabameba, mas d-Ti aRniSnaven
fundamental – f orbitals Seesabameba, mas f-Ti aRniSnaven.
mecnierebi daakvirdnen kidev erT saintereso faqts; Tu gavarvarebul nivTierebas magnitur velSi Seitandnen, speqtruli xazebis umravlesoba ixliCeboda ufro wvril zolebad. principal speqtruli xazebi ixliCeboda sam wvril zolad, sxvebi kidev ufro meti raodenobis wvril zolebs warmoqmnidnen, ar ixliCeboda mxolod speqtruli xazi sharpi.
s pmagnituri velis gareSe I I
magnitur velSi I I I I
ras unda miuTiTebdes es faqti?
sur. 1.11 prizmis msgavsad wylis wveTi atmosferoSi Slis mzis sxi vebs Semadgenel
nawilebad – miiReba mzis sxivis speqtri, romelsac Cven cisartyelas veZaxiT
liTiumi.
natriumi.
kaliumi.
rubidiumi.
ceziumi.
21
magnitur velSi speqtruli xazebis `qcevis~ mixedviT mecnierebma daadgines, rom sferoseburi s-orbitalis orientacia atombirTvis mimarT yovelTvis erTi da igivea, p-orbitalebi atombirTvis mimarT sivrceSi orientirdeba sami sxvadaxva mimarTulebiT. rac Seexeba d-orbitalebs, isini atombirTvis mimdebare sivrceSi orientir deba xuTi sxvadasxva mimarTulebiT. forbitalebi ki – Svidi sxvadasxva mimarTulebiT. orbitalebis mimarTuleba atombirTvis mimdebare sivrceSi SesaZlebelia aRvweroT koordinatTa sistemis saSualebiT (sur. 1.12).
sxvadasxva formis orbitalebi erTmaneTisagan gan sxvav deba energiiT. erTnairi formis da energiis mqone orbitalebi warmoqmnis energetikul qvedones.
energetikuli qvedoneebi, romelTac erTmaneTisagan mci red gansxvavebuli energiebi aqvs, Seadgens energetikul dones, anu eleqtronul Sres.
TiToeul energetikul dones sakuTari, danarCenebisagan gansxvavebuli struqtura aqvs.
sur. 1.12 s, p, d, f orbi talebis forma da mi mar Tuleba atombirTvis mimarT sivrceSi
s
p
d
f
erTi sorbitali Se ad gens s qve dones, sa mi por bitali – p qve dones, xuTi dorbita li – d qvedones, Svidi f orbitali – f qvedo nes.
orbitali atombirTvis mimdebare sivrcis is nawilia, sadac eleqtroni yvelaze xSirad imyofeba. orbitalebi erTmaneTisagan gansxvavdeba formiT, sivrceSi orientaciiT da energiiT. s-orbitali sferoseburia da atombirTvis mimarT erTi mimarTulebiT orientirdeba. p-orbitali hanteliseburia da atombirTvis mimarT orientirdeba sami sxvadasxva mimarTulebiT. sxvadasxva formis orbitalebi erTmaneTisagan gansxvavdeba energiiT. erTnairi formis da energiis orbitalebi warmoqmnis energetikul qvedones. energetikuli qvedoneebi, romelTac erTmaneTisagan mcired gansxvavebuli energiebi aqvs Seadgens energetikul dones.
22
eleqtroni
energia
energetikuli qvedone
orbitali
energetikuli done
1 SesaZlebelia Tu ara iTqvas: `eleqtroni brunavs atombirTvis garSemo~ _ axseniT Tqveni pasuxi.
2 SeadgineT OoTxi winadadeba, romliTac asaxavT centrSi mocemuli cnebis azrobriv kavSirs danarCen cnebebTan.
3 gavarvarebuli nivTierebis magnitur velSi Setanisas, ramden zolad gaixliCeba speqtruli xazebi, diffuse da fundamental? axseniT Tqveni pasuxi.
4 ras fiqrobT, orbitalis moculoba aRemateba eleqtronuli Rrublis moculobas Tu piriqiT? daasabuTeT Tqveni pasuxi.
saSinao davaleba
1 gaecaniT paragrafis teqsts. mis Sinaarss ukeT gaacnobierebT, Tu gamoiyenebT strategias `3, 2, 1~. risTvisac: dawereT sami ram, rac Tqveni azriT yvelaze mniSvnelovania teqstSi. ori ram, ris gasagebadac meti informaciaa saWiro. erTi ram, ris Sesaxebac dawerdiT davalebas. samive SemTxvevaSi daasabuTeT Tqveni gadawyvetileba. mesame SemTxvevaSi SeadgineT davalebis piroba da amoxseniT.es strategia dagexmarebaT sakiTxis ukeT gaazrebaSi.
23
• radgan energetikuli done sxvadasxva orbitalebiT warmoiqmneba mas garkveuli struqtura aqvs. gavecnoT am struqturas.
atomSi, sadac eleqtronTa ricxvi SedarebiT didia, ramdenime energetikuli donea. yovel energetikul dones Tavisi nomeri aqvs, romelic niT aRi
niSneba. danomvra iwyeba im energetikuli donidan, romelic yvelaze axlosaa birTvTan: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7.
mTel n ricxvs, romelic energetikuli donis, anu eleqtronuli Sris nomers aRniSnavs, mTavari kvanturi ricxvi ewodeba (sur.1.13). mocemuli qimiuri elementisaTvis nis mniSvneloba emTxveva periodis nomers periodul sistemaSi.
magaliTad, meore periodis yvela elements ori energetikuli done aqvs. mesame periodis yvela elements ki _ sami.
energetikul doneze eleqtronTa maqsimaluri ricxvi gamoiTvleba formuliT N=2n2,
sadac N – eleqtronTa maqsima luri ricxvia, n – Sris nomeria.
energetikuli done Tavis mxriv qvedoneebisagan Sedgeba. yovel energetikul doneze pirveli s – qvedonea, Semdeg ki TanmimdevrobiT – p, d da f.
qvedoneebis ricxvi energetikul doneze udris mTavari kvanturi ricxvis mniSvnelobas. magaliTad, pirvel energetikul doneze erTi sqvedonea, meoreze – ori qvedonea, Sesabamisad s da p, mesameze sami qvedonea – s, p da d.
mocemul energetikul doneze orbitalebis ricxvs gviCvenebs n2is mniSvneloba.
magaliTad, meore energetikul doneze ori qvedonea s da p, orbitali ki oTxia: n=2, 22=4; am oTxi orbitalidan s-orbitali mxolod erTia, radgan is sfero seburia da atombirTvis mimarT sivrceSi mxolod erTi mimarTulebiT
ras udris energetikuli doneebis ricxvi:
a) heliumis b) azotis g) gogirdis d) kaliumis atomSi?
axseniT Tqveni pasuxi.
sur. 1.13. mTavari kvanturi ricxvis mixedviT SesaZlebelia vimsjeloT eleqtronis energiis Sesaxeb. rac ufro axlosaa eleqtroni atombirTvTan, miT metad miizideba birTvis mier da miT ufro mcirea misi energia, atombirTvidan daSorebisas eleqtronis energia izrdeba, Se sabamisad, gare energetikuli donis eleqtronebi yvelaze sustadaa dakavSirebuli birTvTan.
energetikuli donis struqtura 1.5
iangariSeT, ras udris eleqtronTa maqsimaluri ricxvi pirvel, meore, mesame da meoTxe energetikul doneze.
romeli qvedonis eleqtronebs aqvs ufro meti energia mocemul energetikul doneze?
daasabuTeT Tqveni varaudi.
24
orientirdeba. p-orbitalebi atombirTvis mimarT sivrceSi orientirdeba sami mimarTulebiT, erTmaneTisadmi 900iani kuTxiT, amitom pqvedoneze sami p – orbitalia: px, py, pz.
iangariSeT orbitalebis raodenoba me3 energetikul doneze. ramdenia maT Soris dorbitali? ratom fiqrobT ase? varaudi SeamowmeT me cxrilis saSualebiT.
formis garda ato mur orbitals gaaCnia zoma, romelic sxvada sxva energetikul doneze sxvadasxvaa. maga liTad, sorbitals yovelTvis sfero seburi forma aqvs, magram atombirTvidan daSo rebisas misi zoma izrdeba. magaliTad, mesame energeti kuli donis sorbitali zo miT aRe mateba meore energe tikuli donis s-orbitals, es ukana s kneli ki pirveli ener ge tikuli donis sorbitals. imave wesiT icv leba sxva orbitalebis zoma (sur. 1.14).
1s
2s
2p
3s
sur. 1.15 atomuri orbitalebi natriumis neitralur atomSi
ener
gia
iz
rd
eba
energia izrdeba
sur.1.14 orbitalebis formisa da zomis cvlileba energetikuli doneebis mixedviT
25
1 suraTze Tqven xedavT sorbitalebs ele mentis atomSi. romeli miekuTneba pirvel energetikul dones da romeli – meores? axseniT Tqveni pasuxi.
cxrili: energetikuli doneebi, qvedoneebi, orbitalebisa da eleqtronebis maqsimaluri raodenoba energetikul doneze.
ener
get
iku
li
do
ne
(n)
ener
get
iku
li
qved
one
(ud
ris
ns
)
or
bit
alis
tip
i orbitalebis ricxvieleqtronTa
maqsimaluri raodenoba
ener
get
iku
l
qved
one
ze
ener
get
iku
l
do
nez
e (u
dr
is n
2 -s)
qved
one
ze
ener
get
iku
l
do
nez
e (u
dr
is 2
n2 )
I(n=1) 1 1s 1 1 2 2
II(n=2) 22s 1
42
82p 3 6
III(n=3) 33s 1
92
183p 3 63d 5 10
IV(n=4) 4
4s 1
16
2
324p 3 64d 5 104f 7 14
mTavari kvanturi ricxvis n mniSvnelobis mixedviT SesaZlebelia davadginoT energetikul doneze qvedoneebisa da orbitalebis raodenoba. energetikuli qvedoneebis raodenoba tolia nis mniSvnelobis, orbitalebis raodenoba ki n2is mniSvnelobis. energetikul doneze eleqtronTa maqsimaluri ricxvi iangariSeba formuliT N=2n2. rac ufro daSorebulia eleqtroni birTvidan, miT metia misi energia. birTvidan daSorebis mixedviT icvleba eleqtronuli orbitalis zomac. magaliTad, yoveli momdevno energetikuli donis s-orbitalis zoma aRemateba wina energetikuli donis s-orbitalis zomas.
birTvidan daSorebisas aseve izrdeba sxva orbitalebis zomac.
26
2 daadgineT energetikuli qvedoneebis ricxvi da energetikul doneze eleqtronTa saerTo ricxvi qvemoT CamoTvlili elementebisaTvis (frCxi lebSi miTiTebulia atomuri nomeri). perioduli sistema ar gamoiyenoT.a) naxSirbadi (6) b) natriumi (11) magniumi (12) fosfori (15) Jangbadi (8) argoni (18) alumini (13) qlori (17)
3 cnobilia, rom mocemuli qimiuri elementisaTvis n=3. ra SegiZliaT da
namdvilebiT TqvaT am elementis Sesaxeb? davuSvaT ar iciT atomuri nomeri,
sxva ra erTi monacemia kidev saWiro, rom SeZloT elementis dasa xeleba? _ CaifiqreT elementi, Tqvenma Tanaklaselma ki daasaxelos is am ori mona
cemis mixedviT.
4 SeadgineT Semdegi elementebis atomTa eleqtronuli agebulebis sqema:a) azoti b) siliciumi g) neoni kaliumi fosfori liTiumi.
saSinao davaleba
1 gaanalizeT paragrafis teqsti. SeadgineT sqema, romelic asaxavs mimarTebas
mTavar kvantur ricxvsa da atomis eleqtronul agebulebas Soris. umjobesia
sqemas Semdegi saxe hqondes:
mTavari kvanturi ricxvi n
.........
.........
.........
.........
werilobiT CamoayalibeT ra kavSiria mTavar kvantur ricxvsa da aRniSnul
cnebebs Soris. es strategia dagexmarebaT erTmaneTisagan gamijnoT mTavari
da meorexarisxovani informacia da mokled da mkafiod CamoayaliboT
paragrafis ZiriTadi azri.
27
• rodesac energetikuli donis struqtura cnobilia, SesaZlebelia vimsjeloT atomis eleqtronuli garsis Sesaxeb da gamovsaxoT TvalsaCinod – rogorc grafikulad, ise eleqtronuli formulis saSualebiT.
atomis eleqtronuli an eleqtronul grafikuli formula rom SevadginoTY saWiroa gavecnoT orbitalebis eleqtronebiT Sevsebis wess. aseTi wesi sul samia.
pirveli wesi cnobilia paulis principis saxelwodebiT.
TiToeul orbitalze ar SeiZleba imyofebodes or eleqtronze meti, amave dros maTi spinebi urTierTsapirispiro unda iyos.
`spini~ inglisuri sityvaa da qarTulad `TiTistars~ niSnavs. sityviT `spini~ igulisxmeba eleqtronis iseTi Tviseba, romelic gamoixateba misi brunviT sakuTari warmosaxviTi RerZis irgvliv: saaTis isris moZraobis mimarTulebiT, an mis sawinaaRmdegod. eleqt ronis moZraobis mimarTulebis aRsaniSnavad mas gamosaxaven zeviT an qveviT
mimarTuli isriT: ase ↑, an ↓ ase. zeviT mimarTuli isari ↑ Seesabameba eleqtronis brunviT moZraobas erTi garkveuli mimarTulebiT.
xolo qveviT mimarTuli isari ↓ Seesabameba eleqtronis brunvas sapirispiro mimarTulebiT. Tu orbitals pirobiTad xaziT `_~ an ujrediT
aRvniSnavT, paulis principi SeiZleba avsaxoT ase ↑↓,an ase ↑↓ . magaliTad, sqvedoneze erTi s– orbitalia, romelzec SesaZlebelia mo
Tavsdes urTierTsapirispiro spinis mqone ori eleqtroni. amitom, sqvedoneze eleqtronTa maqsimaluri raodenoba oris tolia.
meore wesi exeba orbitalebis eleqtronebiT Sevsebis Tanmimdevrobas um-ciresi energiis principiT.
eleqtronebis mier orbitalebis Sevsebis Tanmimdevroba Seesabameba orbitalze eleqtronis energiis zrdis mimarTulebas. magaliTad, meore energetikul doneze, umciresi energiis principiT, pirvelad sorbitali Seivseba, Semdeg ki – porbitali.
mesame hundis wesia, romelic ganmartavs orbitalebis Sevsebis Tanmimdevrobas erTi energetikuli qvedonis farglebSi.
erTi energetikuli qvedonis farglebSi jer erTnairi spinis saTiTao eleq troni Tavsdeba orbitalebze da eleqtronebis ri cxvis zrdis Se-sabamisad TandaTan wyvildeba sapirispiro spinis eleqtronebiT.
magaliTad, sami eleqtroni p-qvedonis sam p-orbitalze Tavsdeba Semde
gi wesiT: ↑↑↑, es gauwyvilebeli eleqtronebia. 6 eleqtroni ki p-qvedonis
p-orbitalebze Tavsdeba gawyvilebuli saxiT ↑↓ ↑↓↑↓.
sul ramdeni eleqtroni moTavsdeba pqvedoneze? ratom fiqrobT ase?
warmoidgineT, rom raRac Zalis gavleniT eleqtronebi moscilda birTvs da axla TanmimdevrobiT unda `dabrundnen~ atomSi. pirvelad romeli eleq tronebi dabrundeba, romelTac meti energia aqvs da birTvTan naklebad miizideba, Tu piri qiT? da asabuTeT Tqveni varaudi.
energetikuli donis struqturis gamosaxva 1.6
28
eleqtronebis ganawileba energetikuli doneebis mixedviT, anu eleqtronuli konfiguracia. TvalsaCinod aisaxeba energetikuli diagramiT. magaliTad, Mgis energetikul diagramas aseTi saxe aqvs:
3d 3p 3s2 ↑↓2p6 ↑↓↑↓↑↓2s2 ↑↓1s2 ↑↓
Mg
E
energetikuli diagrama Tvalsa Ci nod asa xavs ara mxolod Sevsebul, aramed Seuvse bel orbitalebsac, rac xaziTaa aRniSnuli.energetikuli diagramis mixedviT SesaZlebelia atomis eleqtronulgrafikuli formulis Sedegna. magniumis eleqtronulgrafikuli formulaa:
atomSi eleqtronebis ganawileba ufro zogadad, magram nakleb TvalsaCinod aisa xeba eleqtronuli formuliT. Mgis eleqtronuli formulaa:
1s2 2s2 2p6 3s2
qvedoneze eleqtronebis ricxvis aRmniSvneli cifrebi.
energetikuli donis aRniSvna.
qvedonis aRniSvna.
yoveli elementi wina elementisagan gansxvavdeba erTi eleqtroniT. imis mixedviT, Tu romel qvedones daikavebs es ganmasxvavebeli eleqtroni, elementi miekuTvneba s, p, d an f elementebs.magniums da yvela sxva elements, romlis atom Sic ganmasxvavebeli eleqtroni ikavebs s-qvedones, s ele-menti ewodeba.
gamosaxeT, rogor ganlagdeba a) 4 eleqtroni p-qvedoneze b) 5 eleqtroni d-qvedoneze
↑↓
↑↓
↑↓
↑↓ ↑↓ ↑↓n = 2
n = 3
n = 1
ganvixiloT argonis energetikuli diagrama, eleqtronuli da eleqtronulgrafikuli formulebi.
3d
3p6 ↑↓↑↓↑↓3s2 ↑↓2p6 ↑↓↑↓↑↓2s2 ↑↓1s2 ↑↓
18Ar
E
18Ar 1s22s22p63s23p6 – argonis eleqtronulgrafikuli formula.
argonis energetikuli diagrama
↑↓
↑↓
↑↓
↑↓ ↑↓ ↑↓
↑↓ ↑↓ ↑↓n=3
n=2n=1
29
1 mocemulia d-qvedonis Sevsebis sami varianti, romelia maT Soris swori da romeli – araswori. axseniT Tqveni pasuxi.
a) ↑↑↑ ↑↓ b) ↑ ↑ ↑ ↑↑ g) ↑↓↑↓ ↑
2 SeadgineT qvemoT mocemuli elementebis eleqtronuli da eleqtronulgrafikuli formulebia) naxSirbadi b) Jangbadiazoti fTori
3 Team da giom Jangbadis eleqtronulgrafikuli formula Seadgines. Team aseTi formula Seadgina:
↑↓
↑↓
↑↓ ↑↑n = 2
n = 1
sp
gios Sedgenil formulas ki aseTi saxe aqvs:
↑↓
↑↓
↑ ↑↓↑n = 2
n = 1
sp
Teas miaCnia, rom giom arasworad asaxa pqvedoneze eleqtronTa ganlageba. gio ki miiCnevs, rom mas orbitalebis eleqtronebiT Sevsebis arcerTi wesi ar daurRvevia. Tqven ras fiqrobT gios Sedgenili eleqtronuli formulis Sesaxeb? daasabuTeT Tqveni pasuxi.
saSinao davaleba
1 romeli elementis eletqronuli konfiguraciaa gamosaxuli eleqtronuli formulebiTa) 1s22s1 b) 1s22s22p1 g) 1s22s22p6
daasabuTeT Tqveni varaudi.
argons da yvela sxva ele ments, romlis ato mSic ganmasxvavebeli eleqtroni ikavebs p-qvedones, p elementi ewodeba.
atomis eleqtronuli konfiguracia aisaxeba eleq tronuli formu liT,M romelic gviCvenebs eleqtronTa ricxvs TiToeul qvedoneze. ufro TvalsaCinoa energetikuli diagrama, romelic asaxavs ara mxolod Sevsebul, aramed Seuvsebel orbitalebsac.
30
atomSi eleqtronis mdgomareobis Sesaxeb saubrisas saWiroa SevexoT kidev erT mniSvnelovan moments; atomSi moqmedebs rogorc mi zidvis, ise ganzidvis Zalebi. cxadia, ganizideba erTnairi muxtis mqone eleq tronebic. rac meti eleqtronia atomSi, miT metia eleqtronebs Soris moqmedi ganzidvis Zalebi, es faqti aisaxeba orbitalebis eleqtronebiT Sevsebis Tanmimdevrobazec.
mesame energetikul doneze energiis Sesabamisad orbitalebis Sevsebis Tanmimdevroba aseTia 3s<3p<3d. magram, 3s- da 3p-orbitalebis 8 eleqtrons Soris moqmedi ganzidvis Zalebi imdenad Zlieria, rom rodesac maT mecxre eleqtroni uerTdeba 3d-orbitalze, ganzidvis Zalebi aWarbebs mizidvis Zalebs, atombirTvs `uWirs~ misi mizidva 3d-orbitalis manZilze, amitom mecxre eleqtroni Tavsdeba ufro daSorebul 4s-orbitalze. rodesac atombirTvis muxti gaizrdeba, e. i. gaizrdeba atombirTvis mier eleqtronebis mizidvis unari, SesaZlebelia 3d-orbitalis Sevsebac.
ase magaliTad, argonis momdevno elementis – kaliumis energetikul diagramas aseTi saxe aqvs:
Cais atomSic me20 eleqtroni 4s-orbitalze Tavsdeba.
20Ca 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2
momdevno elementis – skandiumis Sc atombirTvis muxtia +21, mas ukve aqvs dorbitalis manZilze eleq tronebis mizidvis una ri, amitom skandiumidan daw yebuli, axldeba mesame eleqtronuli Sris dqvedonis Sevseba xuTive or bi talze eleqtronebis gawyvi lebamde.
es faqti TvalsaCino daa asaxuli energetikuli doneebis qvedoneebad danawilebis energetikul di agramaze (sur. 1.16).
4s1 ↑
3d3p6 ↑↓↑↓↑↓3s2 ↑↓2p6 ↑↓↑↓↑↓2s2 ↑↓1s2 ↑↓
19K
E
d-qvedone elementis atomSi1.7
ramdeni qvedonea mesame energetikul doneze? Seivso Tu ara eleqtronebiT mesame periodis elementebis dqvedone? ivaraudeT, ra wesiT gagrZeldeba eleqtronebis ganlageba energetikul doneebze IV didi periodis elementebis SemTxvevaSi.
19K 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s1
31
3d-qvedone TiTqos 4s-qvedonis `qvemoTY daeSveba~, xolo erTerTi s-eleqtroni gadainacvlebs energetikulad ufro momgebian 3dorbitalze: 3d44s2 → 3d54s1, amitom qromis eleqtronul formulas aseTi saxe aqvs:
24Gr 1s22s22p63s23p63d54s1.analogiuri viTarebaa spilenZis atomis SemTxvevaSi: 3d94s2 → 3d104s1,amitom spilenZis eleqtronuli formulaa:
29cu 1s22s22p63s23p63d104s1.ganxiluli bolo aTi elementi, skandiumidan TuTYiis CaTvliT, romelTa
AatomebSic eleqtronebiT yvelaze bolos ivseba dqvedone, d elementebia.3dorbitalis Sevsebis Semdeg iwyeba 4porbitalis Sevseba, amitom galiumis
Ga eleqtronuli formulaa:
31Ga 1s22s22p63s23p63d104s24p1.
Cven ki gTavazobT meoTxe periodis bolo elementis – kriptonis Kr eleqtronul formulas:
36Kr 1s22s22p63s23p63d104s24p6.IV periodis bolo eqvsi elementis atomebSi ganmasxvavebeli eleqtroni
ikavebs pqvedones, amitom meoTxe periodis elementebi, galiumiT dawyebuli da kriptoniT damTavrebuli, p elementebia.
sur. 1.16 atomis energetikuli diagrama
n=5
n=4
n=3
n=2
n=1
5p4d
5s
4p
3p
4s
3d
3s
2p
2s
1s
SeadgineT momdevno elementebis 32Ge, 33As, 34Se, 35Br eleqtronuli formulebi.
amgvarad kalciumis momdevno ele men tis, skandiumis Sc eleq tro nuli formulaa:
21sc 1s22s22p63s23p63d14s2 .skandiumi pirveli ele men
tia, romlis atomSic iwyeba d-qvedonis Sevseba. skandiumi pirveli d elementia. amave periodis bolo d elementi TuTiaa. misi eleqtronuli formulaa:
Zn 1s22s22p63s23p63d104s2.SevexebiT d qvedonis Sev
sebis garkveul Tavi se burebebs: Tu Tqven qro mis eleqtronul formulas ase
da werT 24Gr 1s22s22p63s23p63d44s2
ar iqneba marTebuli; dqvedoneze 5 orbitalia, oTxi eleqtroniT Sevse bis Semdeg mTlianad
32
xSirad atomis eleqtronul konfiguracias gamosaxaven Semdegi wesiTac: dasrulebul eleqtronul Sres aRniSnaven kvadratul frCxilebSi Casmuli keTilSobili airis simboloTi. magaliTad, neonis eleqt ronuli konfiguracia 1s22s22p6 aRiniSneba ase [Ne], maSin natriumis atomis eleqtronuli konfiguracia gamoisaxeba:
11Na[Ne]3s1
10Ne1s22s22p6 º [Ne]
11Na1s22s22p6 3s1 º 11Na[Ne]3s1
[Ne]
1 elementis Sesaxeb cnobilia, mxolod is, rom meoTxe periodSia da misi atomis d qvedoneze Svidi eleqtronia.
daasaxeleT es elementi, CamoayalibeT, ra varaudebs efuZneba Tqveni pasuxi.
2 romeli elementis eleqtronuli konfiguraciaa gamosaxuli eleqt ronul formuliTa) [Ne]3s23p2 b) [Ar]3d14s2
3 ras fiqrobT, meoremeoTxe periodis elementebs Soris romels aqvs ufro meti gauwyvilebeli eleqtronebi.
– daasaxeleT es elementebi. – SeadgineT maTi eleqtronulgrafikuli da elqtronuli formula.
4 romeli keTilSobili airis eleqtronuli konfiguraciaa aRniSnuli xiT. daasabuTeT Tqveni pasuxi.
a) 5B [x] 2s22p1 b) 9F [x] 2s22p5 g) 14S i[x] 3s23p2 d) 17Cl [x] 3s23p5
saSinao davaleba
1 eleqtronulgrafikuli formulis mixedviT SeadgineT eleqtronuli formula, daasaxeleT elementi
↑↓
↑↓
↑n = 2
n = 1 ↑↓
↑↓
↑↓
↑↓
↑↓ ↑↓ ↑↓
↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↑↑
n = 2
n = 3
n = 4
n = 1
a) b)
atomis eleqtronuli formulis Sedgenisas saWiroa davicvaT hundis wesi, umciresi energiis principi da paulis principi. imis mixedviT, Tu romeli qvedone ivseba yvelaze bolos, arsebobs s- p- da d- elementebi. s elementebis SemTxvevaSi yovelTvis ivseba gare Sris s-qvedone, p elementebis SemTxvevaSi gare Sris p-qvedone. d elementebis SemTxvevaSi ki ivseba gares wina Sris d-qvedone.
33
• TqvenTvis ukve cnobilia, rom eleqtronis mdgomareoba atomSi ganisazRvreba oTxi maxasiaTebeliT: energetikuli done, qvedone, orbitali da spini. TviToeul am maxasiaTebels Seesabameba gan sa zRvruli kvanturi ricxvi. gavecnoT am kvantur ricxvebs.
mTavari kvanturi ricxvi n. es kvanturi ricxvi axasiaTebs energetikul dones, romelzec eleqtroni imyofeba. energetikuli doneebis Sesabamisad
mTavari kvanturi ricxvi Rebulobs mniSvnelobebs n=1, 2, 3, ...n.
rodesac n=1, eleqtroni pirvel energetikul doneze imyofeba. is
axlosaa birTvTan da misi energia minimaluria. SegaxsenebT rac metia nis mniSvneloba, miT metia Sesabamisi energetikuli donisa da masze myofi eleqtronis energia.
Tanauri kvanturi ricxvi ℓ. es kvanturi ricxvi axasiaTebs qvedones,
romelzec imyofeba eleqtroni da gansazRvravs orbitalis formas. ℓis
mniSvnelobebi gansazRvrulia mTavari kvanturi ricxvis nis mniSvnelobebiT.
kerZod, ℓ Rebulobs yvela mTel ricxviYT mniSvnelobas 0dan dawyebuli
(n1)is CaTvliT. ma ga liTad, TuU n=3, ℓis mniSvneloba SesaZloa iyos 0, 1 an 2.
maSasadame, rodesac n=3, Tanauri kvanturi ricxvis SesaZlo mniSvnelobebis raodenoba samis tolia. Sesabamisad, mesame energetikul doneze sami
qvedonea: s, p da d.
n=3
ℓ = 0sqvedone
ℓ = 1pqvedone
ℓ = 2dqvedone
amrigad, s-qvedonisaTvis ℓ = 0p-qvedonisTvis ℓ =1xolo d-qvedonisTvis ℓ =2.Tu n=4, maSin ℓis mniSvneloba SesaZloa iyos 0, 1, 2 an 3. Tanauri kvanturi
ricxvis oTxi SesaZlo mniSvneloba miuTiTebs, rom meoTxe energetikul doneze oTxi qvedonea: s, p, d da f.
f qvedonisTvis ℓ=3.
n=4
ℓ = 0sqvedone
ℓ = 1pqvedone
ℓ = 2dqvedone
ℓ = 3fqvedone
kvanturi ricxvebi 1.8
daadgineT ℓis mniSvnelobebi, rodesac n=2. CamoayalibeT ra kavSiria
ℓis mniSvnelobebis raodenobasa da qvedoneebis raodenobas Soris.
34
Tanauri kvanturi ricxvebisa da qvedoneebs Soris Sesabamisoba mocemulia cxrilis saxiT.
ℓ 0 1 2 3qvedone s p d f
magnituri kvanturi ricxvi m. magnituri kvanturi ricxvi m aRwers orbitalis sivrcul orientacias. is Rebulobs mTel ricxviT mniSvnelobebs intervalSi, romelic –ℓdan iwyeba da +ℓiT mTavrdeba. ase magaliTad, sqvedonisaTvis ℓ=0, amitom mis mniSvnelobac 0is tolia, es niSnavs, rom s- qvedones 1s-orbitali Seesabameba, romelic sivrceSi erTi mimarTulebiT orientirdeba. Tu ℓ=1, maSin m miiRebs sam mniSvnelobas: 1, 0 an +1; es niSnavs, rom pqvedones sami orbitali Seesabameba. rogorc iciT, am orbitalebs px, py da pz orbitalebs uwodeben.
TuU ℓ= 2, maSin m miiRebs xuT MmniSvnelo bas: –2, –1, 0, +1, +2. es niSnavs, rom d qvedones xuTi orbitali Seesabameba.
magnituri kvanturi ricxvis mniSvnelobebis gaTvaliswinebiT mesqema Semdeg saxes miiRebs
n=4
ℓ = 0sqvedone
ℓ = 1pqvedone
ℓ = 2dqvedone
pxorbitali
pyorbitali
pzorbitali dorbitalebi
m=0m= –1 m= –2 m= –1 m= 0 m= +1 m= +2m=0 m=+1
spinuri kvanturi ricxvi ms. rogorc iciT spini gulisxmobs eleqtronis iseTi Tvisebas, romelic gamoixateba misi brunviT sakuTari warmosaxviTi RerZis irgvliv, saaTis isris moZraobis mimarTulebiT, an mis sapirispirod. man SeiZleba miiRos mxolod ori mniSvneloba: an +1/2 an –1/2.
zeviT mimarTuli isari ↑ Seesabameba eleqtronis brunviT moZraobas erTi garkveuli mimarTulebiT. aseT SemTxvevaSi
ms= 1 2+ ↑ , xolo qveviT mimarTuli isari
↓Sesabamisi eleqtronis brunviT moZraobas
sapirispiro mimarTulebiT, aseT SemTxvevaSi
ms= 1 2– ↓ .
hundis wesis Tanaxmad, erTi qvedonis farglebSi orbitalebze eleqtro nebi ise ganlagdeba, rom maTi spinuri kvanturi ricxvebis jami iyos maqsimaluri.
magaliTisaTvis kvanturi ricxvis nakrebiT davaxasiaToT eleqtronulgrafikuli formulaSi wiTlad aRniSnuli eleqtroni
↑↓ ↑ ↑↑n = 2m=0
ℓ= 0 ℓ=1
m= –1 m=0 m=+1
moniSnuli eleqtroni xasi aTde ba kvanturi ricxvebis Semdegi mniS v ne lobebiT n=2, ℓ=1, m=+1, ms= 1
2+ .
sorbitali
35
1 davuSvaT mTavari kvanturi ricxvi n=4.ramden SesaZloa mniSvnelobas miiRebs
a) Tanauri kvanturi ricxvi ℓb) ra SesaZlo mniSvnelobebs miiRebs magnituri kvanturi ricxvi,
rodesac ℓ=3, romel qvedones Seesabameba ℓis es mniSvnelobebi?
g) ramdeni orbitalia f-qvedoneze. axseniT Tqveni pasuxi.
2 ratom Seesabameba s-qvedones erTi s-orbitali. p-qvedones ki – sami. rogor aisaxeba es mosazreba magnituri kvanturi ricxvis mniSvne lobebiT.
3 eleqtroni moTavsebulia meore energetikuli donis pqvedoneze, px orbitalze da misi spini gamoisaxeba ase ↓. SeadgineT kvanturi ricxvebis nakrebi am eleqtronisaTvis.
saSinao davaleba
1 daaxasiaTeT kvanturi ricxvebis nakrebiT wiTlad moniSnuli eleq t ronebi
↑↓ ↑↓ ↑↓
↑↓
↑n = 2
n = 1
↑ ↑ ↑ 1 2
1 2
1 2
3 2+ + + =
↑ ↓ ↑ 1 2
1 2
1 2
1 2+ – + =
↑↓ ↑ 1 2
1 2
1 2
1 2+ – + =
swored amitomaa, rom erTi qvedonis farglebSi erTnairi spinis mqone eleqtronebi ikaveben saTiTao orbitals da mxolod amis Semdeg wyvildebian sapirispiro spinis eleqtronebiT.
atomSi yovel eleqtrons kvanturi ricxvebis sakuTari, individualuri nakrebi aqvs, riTac is gansxvavdeba nebismieri sxva eleqtronisagan.
36
• qimiuri elementis mier warmoqmnili martivi da rTuli nivTierebebis Tvisebebi damokidebulia am elementis atomur masaze. am damokidebulebis forma periodulia.
aseTi Sinaarsisa iyo is amosavali debulebebi, romelTa safuZvelzec d. mendeleevma qimiuri elementebis mier warmoqmnili martivi da rTuli nivTierebebis TvisebaTa cvlileba gamoikvlia.
man baraTebze amowera im droisTvis aRmoCenili da Seswavlili qimiuri elementebi da maTi naerTebi. am monacemTa Sejerebisas mecnierma Seadgina msgavsi Tvisebebis mqone elementTa jgufebi. maTi Sedarebisas ki aRmoaCina, rom sxvadasxva jgufSi moxvedril elementebsac ki aqvs saerTo niSnebi, isini qmnis erTian sistemas, romlis analizi cxadyofda, rom elementTa garkveuli Tvisebebi TandaTan izrdeba an mcirdeba, Semdeg ki meordeba periodulad.
am gamokvlevis safuZvelze d. mendeleevma Camoayaliba periodulobis kanoni, romelic Tanamedrove terminologiiT ase gamoiTqmis:
qimiur elementTa mier warmoqmnili martivi da rTuli nivTierebebis formebi da Tvisebebi periodul damokidebulebaSia elementis atomur masasTan.
perioduli sistema periodulobis kanonis grafikuli gamosaxulebaa, sadac d. mendeleevis mier formulirebuli kanonis mixedviT, qimiuri elementebi ganlagebulia fardobiTi atomuri masis zrdis mixedviT.
SeiswavleT periodul sistemaSi qimiur elementTa ganlageba fardobiTi atomuri masis zrdis mixedviT.
SeecadeT, axsnaT, ratom irRveva es principi argonisa da kaliumis K SemTxvevaSi?
ra Seicvleboda periodul sistemaSi es elementebi fardobiTi atomuri masis zrdis mixedviT rom iyos ganlagebuli? iangariSeT argonisa da kaliumis izotopebis narevis saSualo fardobiTi atomuri masebi.
perioduli sistema da atomis eleqtronuli agebuleba
1.9
argonis izotopebi
moluri wili bunebrivi izotopebis
narevSi
36Ar 0,31%
38Ar 0,06%
40Ar 99,6%
kaliumis izotopebi
moluri wili bunebrivi izotopebis
narevSi
39K 93,38%
40K 0,01%
41K 6,61%
dadginda, rom qimiuri elementebis um ravle soba bunebaSi gavrcelebulia izo to pebis narevis saxiT. periodul sistemaSi ki, elementis simbolosTan erTad, miTiTebulia fardobiTi atomuri masis saSualo mniS vneloba, romelic damokidebulia imaze, Tu romeli izotopis moluri wili Warbobs bunebrivi izotopebis narevSi.
37
izotopebis arsebobis aRmoCenam cxadyo, rom qimiuri elementis raoba ganisazRvreba ara imdenad fardobiTi atomuri masiT, ram denadac atombirTvis muxtiT.
qimiuri elementis adgili periodul sis temaSi ganisazRvreba atom-birTvis muxtiT da aisaxeba atomuri nomriT.
amitom, periodulobis kanonis Tanamedrove formulireba aseTia:qimiur elementTa mier warmoqmnili martivi da rTuli nivTierebebis
for mebi da Tvisebebi periodul damo kidebulebaSia maTive atom birTvis muxtTan.
periodul sistemaSi atomuri nomrisa da periodis nomris msgavsad yvela sxva ricxvi elementis atoms axasiaTebs da misi eleqtronuli agebulebis Taviseburebebs asaxavs.
SeasruleT davaleba.
msgavsi kanonzomiereba SeiniSneba danarCeni A jgu febis SemTxvevaSic.
A jgufis elementebi qimiur reaqciebSi gare
Sris eleqtronebs iyenebs, erTi da imave A jgufis elemenetebis gareE Sreze eleqtronTa erTnairi ricxvia. amitom maTi qimiuri Tvisebebi msgavsia.
aseve msgavsia maT mier warmoqmnili oqsidebis da aqroladi wyalbad naerTebis Sedgeniloba da qimiuri formulebi. A jgufis nomeri emTxveva. gare ESreze eleqtronTa ricxvs. es kargad Cans cxrilidanac
B jgufis elementebi qimiur reaqciebSi iyenebs ara mxolod gare Sris seleqtronebs, aramed gares wina Sris deleqtronebsac
magaliTad,
22Ti 1s22s22p63s23p63d24s2 savalento
eleqtronebi.
atomuri nomris fizikuri az ri gamo ik vlia
in gli selma mecnierma p. mozlim.
ivaraudeT, romel da ramden eleqtrons
gamoiyenebs qimiuri reaqciebSi magaliTad IIA jgufis metalebi?
aris Tu ara maTi qimiur Tvisebebi msgavsi? ra Sedgenilobis oqsids da hidroqsids
warmoqmnis?gaixseneT agreTve, ra kavSiria periodis
nomersa da atomSi eleq tronuli Sreebis raodenobas Soris?
SegaxsenebT, rom eleqt ronebs, romelTac qimiuri elementis atomi qimiur reaqciebSi iye nebs, savalento eleqt ronebi ewodeba. gare Sris eleqtronebi savalento eleqt ronebia.
38
IA IIA IIIA IVA VA IVA VIIAeleqtronuli
formulans1 ns2 ns2np1 ns2np2 ns2np3 ns2np4 ns2np5
savalento eleqtronTa raodenoba
1 2 3 4 5 6 7
elementis valentoba oqsidSi
I II III IV V VI VII
umaRlesi oqsidis formula
E2O EO E2O3 EO2 E2O5 EO3 E2O7
aqroladi wyalbadnaerTis formula
IV EH4
III EH3
II EH2
I EH
cxrilis mixedviT SesaZlebelia vimsjeloT perioduli sistemis agebulebazec.
yoveli periodi iwyeba selementiT, romelsac gare Sreze erTi seleqtroni aqvs. rogorc wesi, es tute metalia. periodi mTavrdeba p elementiT, romelsac gare Sreze ori s- da eqvsi p-eleqtroni aqvs – rogorc wesi es keTilSobili airia. A jgufebSi moTavsebulia s da p elementebi. B jgufebSi d elementebia. II jgufis me6 da me7 periodSi moTavsebuli unda iyos ara TiToTiTo elementi, Sesabamisad lanTani La da aqtiniumi Ac, aramed TxuTmetTxuTmet, kerZod lanTanidan 57La luteciumis 71Lu CaTvliT – lanTanidebis jgufi da aqtiniumidan 89Ac lourensiumis 103Lr CaTvliT – aqtinidebis jgufi. mxolod imitom, rom perioduli sistema ar gadatvirTuliyo, aRniSnuli elementebi gamotanilia perioduli sistemis qvemoT – es f elementebia.
rogorc cxrilidan Cans, elementis valentoba umaRles oqsidSi tolia jgufis nomris, xolo aqrolad wyalbadnaerTebSi rvisa da jgufis nomris sxvaobis.
j g u f i
lanTanidebi
aqtinidebi
39
1 konkretuli magaliTebiT daasabuTeT qvemoT moyvanili TiToeuli debulebis marTebuloba:
a) perioduli sistema aris qimiuri elementebis bunebrivi klasifikaciis asaxva, romelic efuZneba am elementis atomTa eleqtronul agebulebas;
b) atombirTvis muxtis zrdasTan erTad periodulad icvleba qimiuri elementis atomTa gare eleqtronuli garsis agebuleba da Sesabamisad, am elementTa Tvisebebi;
g) qimiuri elementebisa da misi naerTebis Tvisebebis Sesaxeb msjeloba SesaZlebelia am elementis mdebareobis mixedviT periodul sistemaSi.
2 moiyvaneT orori konkre tuli magaliTi da eleqtronuli formuliT aRwereT im elementebis atomTa eleqtronuli konfi gu racia, romelTac Se esa bamebaT umaR lesi oqsidebi: a) E2O3 ; b) E2O5 .
3 elementis Sesaxeb cnobilia is, rom n=20, A=39: a) daadgineT romeli elementia;
b) kidev risi Tqma SegiZliaT am elementis Sesaxeb perioduli sistemis mixedviT?
4 gaecaniT fonze mo ce mul teqsts: 1) teqstis mixedviT da ad gineT:
kvle vis ra me To debi gamoiyena p. me li qi Svilma; monaxeT teqstSi
`dimitri mendeleevi Tavisi fundamenturi naSromis – `qimiis safuZvlebi~ – merve gamo cemaSi peri oduli sistemis ganmamtkicebel mecnierTa ricxvSi ixseniebs petre meliqiSvils – qarTvel mecniers, romlis gamokvlevebze dayrdnobiT mendeleevma qimiur element prazeodiums periodul sistemaSi saTanado adgili miakuTvna.
1882 wels aRmoCenili elementi, prazeodiumi, ar iyo saTanadod Seswavlili. zustad ar iyo gansazRvruli misi atomuri masac. gaurkveveli rCeboda misi adgili periodul sistemaSi. mecnierTa erTi nawili miiCnevda, rom pra zeodiumis adgili perioduli sistemis V jgufSia niobiumsa da tantals Soris. mendeleevi ki miiCnevda, rom prazeodiumi III jgufis elementia.
petre meliqiSvilma gadawyvita am sakiTxis Seswavla.
meliqiSvilma miiRo pra ze odiumis peroqsidi da daadgina, rom is mJava ki ara fuZe Tvisebisaa da araferi aqvs saerTo niobiumisa da tantalis analogiur naerTebTan. usafuZv loa prazeodiumis me5 jgufisaTvis mikuT vne bis mcdeloba – misi adgili me3 jgufSia.
`Tu elementi Pr marTlac me5 jgufs ekuTvnis, ma Sin mis peroqsids,* tantalisa da ni obiumis peroq si de bis msgavsad mJava Tvisebebi unda hqon des...~ – aRniSnavda pet re meliqiSvili.
petre meliqiSvili
periodul sistemaSi qimiuri elementebi ganlagebulia atombirTvis muxtis zrdis mixedviT. atombirTvis muxtis zrdasTan erTad periodulad icvleba eleqtronTa ricxvi elementis atomis gare ESreze. amitom elementebisa da maTi naerTebis Tvisebebi icvleba periodulad. elementis adgils periodul sistemaSi gviCvenebs atomuri nomeri, romelic gansazRvrulia protonebis ricxviT. periodul sistemaSi periodis nomeri gviCvenebs eleqtronuli Sreebis ricxvs elementis atomSi. eleqtronTa ricxvi A jgufis elementebis gare energetikul doneze ki emTxveva jgufis nomers.
40
daibada cimbirSi q. tobolskSi. saTanado ganaTlebis miRebis Semdeg, uni ver sitetSi Sesvlamde, muSaobda qimiis maswavleblad. 18591861 wlebSi mendeleevi muSaobda sadoqtoro disertaciaze, heidelbergis universitetSi. swored am periodSi imyofeboda konferenciaze, sadac cnobili italieli mecnieri kanicaro avrcelebda Tavis mier Sedgenil elementTa fardobiTi atomuri masebis cxrilis aslebs. am droidan mendeleevma muSaoba daiwyo qimiuri elementebis sistematizaciis problemebze da 1869 wels gamoaqveyna Tavisi cnobili perioduli sistema.
dimitri mendeleevi
1834-1907
saSinao davaleba
1 sacurao auzSi sadezinfeqciod, Cveulebriv, qlors iyeneben. wyalSi gaxsnisas qlori masTan urTierTqmedebs da warmoqmnis qlorwyalbadmJavas da aramdgrad Jangba dian mJavas, romlis daSlis Sedegad gamoyofili atomuri Jangbadi klavs mikroorganizmebs:
Cl2+ H2O E HClO + HCl; HClO →HCl + O
risi Tqma SegiZliaT bromis Sesaxeb am TvalsazrisiT? daasabuTeT Tqveni varaudi. Tu saWirod migaCniaT pasuxs daurTeT reaqciis
tolobac.
adgilebi romlebSic aRwerilia a) kvlevis sagnisa da obieqtis gansazRvris etapi b) ipoTezis Camoyalibebis etapi g) hipoTezis eqsperimentiT Semowmebis etapi d) daskvnis gamotanis etapi.
2) monaxeT periodul sis te maSi elementi prazeodiumi, da adgineT misi: a) atomis Sedgeniloba b) atomis eleqtronuli age buleba.
5 gaixseneT elementTa masuri wilis mixedviT naerTis formulis dadgenis wesi da amoxseniT amocana:
daadgineT oqsidis formula, romelic 60% Jangbads Seicavs, Tu oqsidis warmomqmneli elementi perioduli sistemis VI A jgufs miekuTvneba.
41
Tu davaleba sworad SeasruleT, is Cven mier SemoTavazebuli cxrilis msgavsi iqneba.
ivseba me2 energetikuli done
3Li2s1
4Be2s2
5B2s22p1
6C2s22p2
7N2s22p3
8O2s22p4
9F2s22p5
ivseba me3 energetikuli done
11Na2s1
12Mg3s2
13Al3s22p1
14Si3s23p2
15p3s23p3
16S3s23p4
7Cl3s23p5
cxrilidan Cans, rom TiToeul periodSi, marcnidan marjvniv, atombirTvis muxti izrdeba da Sesabamisad izrdeba gare Sreze eleqtronTa ricxvic. aseve izrdeba atombirTvis mier gare Sris eleqtronebis mizidvis unari, amis gamo, atomi TiTqos ikumSeba da periodSi atomuri nomris zrdasTan erTad atomis radiusi TandaTan mcirdeba.
Zneli ar aris imis mixvedra, rom eleqtronis birTvTan mizidvis unaris gaZlierebisa da radiusis Semcirebis gamo atomi ufro advilad miierTebs eleqtronebs, vidre gascems. amitom periodSi, marcxnidan marjvniv, metaluri Tvisebebi sustdeba da arametaluri Zlierdeba. kanonzomierad icvleba elementTa naerTebis Tvisebebic. elementTa Sesabamisi fuZe oqsidebis Tvisebebi jer icvleba amfoteruliT, Semdeg ki gadadis mJavur TvisebebSi.
Na2O → MgO → Al2O3 → SiO2 → P2O5 → SO3 → Cl2O7
fuZe oqsidi amfoteruli mJava oqsidi
fuZe Tviseba sustdeba mJavuri Tviseba Zlierdeba
oqsidis Sesabamisi hidroqsidis Tvisebebic kanonzomierad icvleba. tutes fuZe cvlis, fuZes amfoteruli hidroqsidi, amfoteruli hidroqsidis momdevno hidroqsids sustad gamoxatuli mJava buneba aqvs, romelic TandaTan Zlierdeba.
NaOH → Mg(OH)2 → Al(OH)3 → H2SiO3 → H3PO4 → H2SO4 → HClO4
tute fuZe amfoteruli susti mJava
saSualo siZlieris
mJava
Zlieri mJava
Zalian Zlieri
MmJava
atomis eleqtronuli agebuleba da TvisebaTa perioduli cvlileba
1.10
amowereT perioduli sistemis pirveli sami periodis elementebis simboloebi TanmimdevrobiT. TiToeuls miuwereT gare Sris eleqtronuli for mula. daasaxeleT elementebi, romelTa gare eleqtronuli Sris agebuleba msgavsia. ras fiqrobT maTi qimiuri Tvisebebis Sesaxeb?
wyali oqsidia, wyalTan sxva oqsidebis urTi erT qme debiT ki mi iRe ba hidroqsidebi. fuZe oqsidebis Sesabamis hidroqsidebs fuZeebs uwodeben, xolo mJava oqsidebis Sesabamis hidroqsidebs mJavebs.
42
sqemas, romelic Cven mier dadgenil kanonzomierebas asaxvas aseTi saxe aqvs.
elementTa Tvisebebi periodSi.
atombirTvis muxti izrdeba.
gare Sreze eleqtronta ricxvi izrdeba.
birTvTan eleqtronis mizidva Zlierdeba.
atomis radiusi mcirdeba.
metaluri Tvisebebi mcirdeba, arametaluri Zlierdeba.
Sesabamisi oqsidis da hidroqsidis fuZe Tvisebebi mcirdeba da mJava Tvisebebi Zlierdeba.
axla SevadaroT A jgufis elementebis gare eleqtronuli Sris agebuleba da qimiuri Tvisebebi.
jgufi
periodi
V AmJavaTa
formu lebi
jgufi
periodi
IA fuZeTa formu lebi
2N
2s22p3 HNO3 23Li2s1 LiOH
3P
3s23p3 H3PO4 311Na3s1 NaOH
4As
4s24p3 H3AsO4 419Ka4s1 KaOH
5Sb
5s25p3 HSbO3 537Rb5s1 RbOH
6Bi
6s26p3 HBiO3 655Cs6s1 CsOH
rogorc cxrilidan Cans jgufSi, zemodan qvemoT, eleqtronuli Sreebis raodenoba izrdeba, eleqtronTa ricxvi gare Sreze ki rCeba ucvleli. Sesabamisad atomis radiusi TandaTan izrdeba.
atomis radiusis zrdasTan erTad mcirdeba atombirTvis mier eleqtronis mizidvis unari. Sesabamisad, A jgufSi, atomuri normis zrdasTan erTad, metaluri Tvisebebi Zlierdeba da arametaluri Tvisebebi sustdeba.
fu
Ze T
vise
bebi
Zl
ier
deb
a
aram
etal
ur
i T
vise
bebi
su
std
eba
mJav
a T
vise
bebi
su
std
eba
met
alu
ri
Tvi
sebe
bi Z
lie
rd
eba
rac metia eleqtronTa ricxvi gare eleqtronul Sreze da naklebia atomis radiusi, miT ufro mkveTrad avlens elementi arametalur Tvisebebs. amitom periodSi, atomuri nomris zrdasTan erTad metaluri Tvisebebi sustdeba da arametaluri Tvisebebi Zlierdeba. jgufSi ki piriqiT, atomuri nomris zrdasTan erTad metaluri Tvisebebi Zlierdeba da arametaluri Tvisebebi sustdeba.
43
1 suraTze Tqven xedavT VIIA jgufis elementebis gare eleqtronuli Sris agebulebas da atomuri radiusebis cvlilebas. daasaxeleT VII jgufis ele menti, romelsac a) yvelaze metad aqvs gamoxatuli arametaluri Tvisebebi. b) yvelaze naklebad aqvs gamoxatuli arametaluri Tvisebebi. daasa buTeT Tqveni pasuxi.
jgufiperiodi
VIIA
2 9F 2s22p5
3 17Cl 3s23p5
4 35Br 4s24p5
5 53I 5s25p5
2 periodul sistemaSi diagonalTan axlos ganlagebuli elementebi avlens rogorc metalur, ise arametalur bunebas (sur. 1.17). axseniT es faqti.
3 II A jgufis elementebs Soris• romels aqvs yvelaze didi
atomuri radiusi?• romels aqvs yvelaze
metad gamoxatuli metaluri Tvisebebi?
• romlis Sesabamis hid roqsids aqvs yvelaze Zlieri fuZe buneba?
samive SemTxvevaSi da asa buTeT Tqveni pasuxi.
4 naxSirbadi da tyvia IVA jgufis elementebia. ras fiqrobT, ratom aris naxSirbadi arametali, tyvia ki metali?
5 elementi, romlis umaRlesi oqsidis zogadi formulaa EO3 , warmoqmnis aqrolad wyalbadnaerTs, romelSic wyalbadis masuri wilia 2,47%. daasaxeleT elementi.
saSinao davaleba
1. mJava Tu fuZe bunebisaaa) dariSxanis b) selenis g) galiumis d) germaniumisSesabamisi umaRlesi oqsidi da hidroqsididaasabuTeT Tqveni varaudi.
sur. 1.17 qimiuri elementis perioduli sistemis fragmenti
44
TqvenTvis ukve cnobilia, rom rac ufro mcirea atomuri radiusi, miT ufro axlosaa eleqtronebi atombirTvTan da miT ufro Zlieria atombirTvisa da eleqtronebs Soris arsebuli mizidvis Zalebi.
rogorc wesi, eleqtronebis birTvTan kavSiris simtkices afaseben ionizaciis energiis mniSvnelobiT.
minimalur energias, romelic aucilebelia erTi moli atomisagan erTi moli eleqtronis mosaxleCad, ionizaciis energia ewodeba.
1.18 suraTze gamosaxuli grafiki asaxavs ionizaciis energiis cvlilebis damokidebulebas atomur nomerze.
rac ufro naklebia ionizaciis energia, miT ufro advilad moiwyvets elementis atomi eleqtronebs. ionizaciis energia naklebia gare Sris eleqtronebis SemTxvevaSi.
rogorc grafikidan Cans, yvelaze naklebi ionizaciis energia tute metalebs aqvs. tute metalebis gare eleqtronul Sreze TiTo seleqtronia. qimiur reaqciebSi isini advilad moiwyveten am erT eleqtrons.
magaliTad, natriumis atomidan eleqtronis mowyvetis Semdeg warmoiqmneba natriumis dadebiTad damuxtuli ioni, anu kationi. am procesSi icvleba atomis gare Sris eleqtronuli agebuleba, rac gamoisaxeba eleqtronuli formulis cvlilebiT.
Na Na+
1s22s22p63s1 1s22s22p6
– e– e
ionizaciis energia da perioduli sistema1.11
• eleqtronebis gacemamierTebis Sedegad atomisgan warmoiqmneba ioni. ra `aiZulebs~ atoms, rom ioni gaxdes?
sur.1.18 atomis ionizaciis energiis atomur nomerze damokide bulebis grafiki.
atomuri nomeri
ioni
zac
iis
ener
gia
45
magniumisMaTvis analogiur sqemas Semdegi saxe aqvs:
Mg Mg2+
1s22s22p63s2 1s22s22p6
– 2e– 2e
rogorc xedavT, neitraluri atomebidan kationis warmoqmnis dros orive atomma SeiZina Sesabamisi keTilSobili airis neonis eleqtronuli konfiguracia: 8Ne1s22s22p6. neons rvaeleqtroniani, dasrulebuli, mdgradi eleqtronuli Sre aqvs. aseTive mdgradi, rvaeleqtroniani Sre aqvs da energetikulad xelsayrel mdgomareobaSi gadadis magniumis da natriumis atomebi Sesabamisi ionebis warmoqmnis Semdeg.
natriumisa da magniumis msgavsad IA da IIA jgufis metalebs gare Sreze eleqtronTa mcire ricxvi da didi atomuri radiusi aqvs. aseT SemTxvevaSi ionizaciis energia mcirea da Sesabamisi keTilSobili airis eleqtronuli konfiguracias elementi eleqtronebis gacemiT aRwevs.
grafikidan mkafiod Cans isic, rom tute metalebis ionizaciis energia atomuri nomris zrdasTan erTad TandaTan mcirdeba. amitom, yvelaze advilad tute metalebs Soris eleqtrons moiwyvets franciumi, yvelaze Znelad ki liTiumi. amitom yvelaze Zlierad metaluri Tvisebebi gamoxatulia franciumSi.
atomuri nomris zrdasTan erTad jgufSi s- da p elementebis ionizaciis energia mcirdeba. es asec unda iyos, rodesac atomebis gare Sris eleqtronuli konfiguracia erTnairia, eleqtronis mowyveta ufro advilia im atomidan, romelsac ufro didi radiusi aqvs. mizezi ki is aris, rom ufro di di radiusis mqone atomSi gare Sris eleqtronebi ufro dacilebulia birTvidan da birTvic maT ufro sustad izidavs. rac ufro advilia eleqtronis mowyveta elementis atomidan, miT ufro metad aqvs elements gamoxatuli metaluri Tvisebebi.
im elementTa atomebidan, romelTac gare Sreze eleqtronTa didi ricxvi da mcire atomuri radiusi aqvs, eleqtronTa mowyveta gaZnelebulia, maTi ionizaciis energia didia, amitom aseT SemTxvevaSi elementis atomi Sesabamisi keTilSobili airis eleqtronul konfiguracias eleqtronebis mierTebiT da anionis warmoqmniT aRwevs.
gamovsaxoT es procesi sqemis saxiT:
Cl +e Cl– 1s22s22p63s23p5 +e 1s22s22p63s23p6
S +2e S2– 1s22s22p63s23p4 +2e 1s22s22p63s22p6
eleqtronebis SeerTebis procesSi Seicvala atomis eleqtronuli agebuleba da eleqtronuli formula. warmoqmnili anionebis eleqtronuli konfiguracia ki Sesabamisi keTilSobili airis argonis eleqtronuli kon fi guraciis identuria. argonis gare Sres mdgradi rvaeleqtroniani konfi guracia aqvs. aseTive mdgradi, rvaeleqtroniani gare Sre aqvs da
romeli ionis warmoqmnaa ufro ioli, Mg2+is Tu Na+is. axseniT Tqveni pasuxi me18 suraTze gamosaxuli grafikis monacemebze dayrdnobiT.
46
energetikulad xelsayrel mdgoma reobaSi gadadis qlorisa da gogirdis atomebi Sesabamisi anionebis warmoqmnis Sedegad.
qlori ufro advilad warmoqmnis ions Tu gogirdi? am kiTxvaze pasuxi martivia: qlors gare Sris dasasruleblad mxolod erTi eleqtroni esaWiroeba. gogirds ki – ori. amitom qlori ufro advilad warmoqmnis ions vidre gogirdi.
zogadad ki, rac ufro naklebi eleqtroni esaWiroeba atoms gare Sris dasasruleblad, miT ufro advilia eleqtronebis mierTeba da Sesabamisi ionis warmoqmna. amave dros, rac ufro naklebia atomuri radiusi, miT ufro advilia eleqtronebis mierTeba da Sesabamisi ionis warmoqmna. magaliTad, qlori ufro advilad warmoqmnis ions, vidre bromi.
atomebis mier eleqtronebis mierTebagacemis Sedegad war mo iqmneba ionebi. ionis warmoqmnisas atomi keTilSobili airis eleqtronuli konfiguraciis identur mdgrad eleqtronul konfiguracias iZens. rac ufro mcirea ionizaciis energia, miT ufro advilia elementis atomidan eleqtronebis mowyveta da ionis warmoqmna. amitom metalebi ions warmoqmnis eleqtronebis gacemiT. didi ionizaciis energiis SemTxvevaSi ki elementis atomi ierTebs eleqtonebs, warmoqmnis ions da am gziT aRwevs Sesabamisi keTilSobili airis eleqtronuli konfiguraciis identur eleqtronul konfiguracias. ami tom arametalebi ions warmoqmnis eleqtronebis mier TebiT.
elementiatomuri
radiusi, nm
ionizaciis
energia kj/moliLi 0,16 520Na 0,17 496K 0,22 419Bb 0,23 403Cs 0,25 376
a) b)
1 suraTze Tqven xedavT elementis atomis da ionis modelebs:
• daasaxeleT elementi• romeli modeli Seesabameba
elementis atoms da romeli ions?• SeadgineT atomis da ionis
eleqtronuli formulebi.• SeadgineT elementis atomisagan ionis warmoqmnis sqema.• daasaxeleT keTilSobili airi, romelsac am ionis identuri eleqtronuli
konfiguracia aqvs. daasaxeleT kidev ori ioni, romelTac SesaZloa aseTive eleqtronuli konfiguracia hqondes.
2 cxrilSi mocemulia IA jgufis elementebis atomuri ra diusebi da ioni zaciis energiis mniSvne lo bebi. aageT grafiki, ro melic:a) asaxavs elementTa ato muri ra
di usebis cvlilebis damo ki debulebas ato mur nomerTan;
b) ionizaciis energiis cvli lebis damokidebulebas atomur nomerze.
gaanalizeT grafikebi da gamoiyeneT
47
saSinao davaleba
1 axseniT, ra aris imis mizezi, rom metalebi ionebs eleqtronebis gacemis, arametalebi ki eleqtronebis SeerTebis gziT warmoqmnis.
2 ra gziTaa SesaZlebeli fToris atomisagan ionis warmoqmna? SeadgineT Sesabamisi sqema. romeli keTilSobili airis eleqtronul konfiguraciis identuria
fToris ionis eleqtronuli konfiguracia ? daasaxeleT sxva ioni, romelsac SesaZloa aseTive eleqtronuli
konfiguracia hqondes.
daskvna _ ra kavSiria ionizaciis energiasa da atomur radiuss Soris.
3 cxadia, SesaZlebelia ato mi sagan ara erTi, aramed ramdenime eleqtronis moxleCa. magaliTad, nax Sirbadis atomisgan pirveli, me ore, mesame, meoTxe da mexuTe eleq tronis mosawyvetad, Sesabamisad, saWiroa ioni zaciis Semdegi ener gi ebi (ix. cxrili).
SeadgineT naxSirbadis eleq tro nuli konfiguraciis sqema da Se ecadeT axsnaT:
a) ratom Wirs ufro da ufro yoveli momdevno eleqtronis mowyveta?b) ratom gansxvavdeba ase Zlier mexuTe eleqtronis mosawyvetad saWiro
ionizaciis energia pirveli oTxi eleqtronis mosawyvetad saWiro ionizaciis energiebisagan?
4 suraTze mocemulia III periodis elementebis atomuri da ionuri radiusebi. axseniT, ra ganapirobebs maT Soris gansxvavebas. ratom izrdeba anionis radiusi atomis radiusTan SedarebiT, maSin rodesac kationis radiusi mcirdeba? ras fiqrobT, unda iyos Tu ara ionuri radiusebis cvlileba perioduli? daasabuTeT Tqveni varaudi.
ioni Na+ Mg2+ Al3+ P3- S2- Cl-
ionis zoma
ionuri radiusi
(NMnm.)0,095 0,065 0,050 0,212 0,184 0,181
atomi Na Mg Al Si P S Cl
atomis zoma
atomuri radiusi
(nm.)0,156 0,136 0,125 0,117 0,110 0,104 0,099
ionizaciis energia
ionizaciis energiis mniSvneloba
0 kj.moli
DH1 1086
DH2 2553
DH3 4619
DH4 6222
DH5 37827
48
SeamowmeT Tqveni codna
1 suraTze gamosaxul perioduli sistemis fragmentSi heliumis, liTiumisa da boris mdebareoba aRniSnulia maTive simboloebiT. danarCeni aRniSvnebi ar aris elementis simboloebi, isini miuTiTebs mxolod da mxolod ele mentis adgils periodul sistemaSi.
1
2
3 HeLi B
T U W Q X Y Z
a) miuTiTeT, cxrilis romel nawilSia moTavsebuli:1) s elementebi; 2) p- elementebi; 3) d- elementebi.
b) eleqtronuli formuliT aRwereT T elementis eleqtronuli age bu leba. T elementis ioniziaciis energiaa meti Tu liTiumis ionizaciis energia?
daasabuTeT Tqveni varaudi.g) SeadgineTY X da Y elementebis qlorTan naerTebis formulebi.
2 d. mendeleevis mier perioduli sistemis gamoqveynebamde sul raRac 5 wliT adre, 1864 w. ingliseli qimikosi jon niulendsi aRniSnavda, rom Tu qimiur elementebs atomuri masis zrdis mixedviT ganvalagebT, dawyebuli romelime elementidan, yoveli merve elementi sawyisi elementis msgavsi iqneba. am wess qimikosma `oqtavebis wesi~ uwoda. 1865 wels ki, jon niulendsma gamoaqveyna cxrili, romelSic qimiuri elementebi ganlagebuli iyo `oqtavebis wesis~ mixedviT.
amave dros, qimiuri elementebi danomrili iyo fardobiTi atomuri masis zrdis Sesabamisad. suraTze gamosaxulia am cxrilis pirveli sami rigi.
a) gamoikvlieT, yvela elementis SemTxvevaSi amarTlebs Tu ara `oqtavebis wesi~? sad SeiniSneba am wesis aSkara darRveva?
b) ratom ver ganzogadda `oqtavebis wesi~ yvela elementis SemTxvevaSi?
H1
Li2
Be3
B4
C5
N6
O7
F8
Na9
Mg10
Al11
Si12
P13
S14
Cl15
K16
Ca17
Cr18
Ti19
Mn20
Fe21
j. niulendsis `oqtavebis wesiT~ ganlagebuli qimiuri
elementebis mwkrivi.
`oqtavebis wesma~ ver moipova aRiareba da didi xniT daviwyebas mieca. rodesac j. niulendsma Tavisi statia warudgina londonis qimikosTa sazogadoebas, mas sarkastulad hkiTxes – xom ar api rebda qimiuri ele mentebis gan lage bas anbanis mixedviT, maTi sa xelwodebis pirveli asoebis Sesabamisad.
49
3 ra aris gamosaxuli diagramiT?ramdenad TvalsaCinod asaxavs sakiTxis
arss? CamoayalibeT werilobiT. SecvaleT diagrama ise, rom igi ufro TvalsaCino gaxdes. sTxoveT Tanaklasels, Seafasos Tqveni namuSevari da Sefasebisas isic gaiTvaliswinos, ramdenad srulad SeZeliT diagramidan gamomdinare informaciis organizeba.
es strategia dagexmarebaT atomis eleqtronuli agebulebisa da energetikul doneebsa da qvedoneebze eleqtronebis ganawilebis principebis ukeT gaazrebaSi. agreTve TvalsaCino xerxiT mocemuli informaciis werilobiT Camoyalibebis unaris ganviTarebaSi.
4 romeli elementis energetikuli diagramaa gamosaxuli suraTze? ra Sedgeniloba da Tvisebebi unda hqondes mis Jangbad da wyalbadnaerTebs? daasabuTeT Tqveni varaudi, warmoadgineT, rac SeiZleba meti mtkicebuleba.
5 codnis TviTSefasebas SeZlebT samuSao rveulSi mocemuli testuri davalebebiT.