Augustinus Hipponensis

Enarrationes in psalmos 1-33

SANCTI AURELII AUGUSTINI,HIPPONENSIS EPISCOPI,

OPERA OMNIA,MULTIS SERMONIBUS INEDITIS AUCTA ET LOCUPLETATA ;

EXTRACTA E COLLECTIONESS. ECCLESIÆ PATRUM ;

ACCURANTIBUSD. A. B. CAILLAU,

CANONICO HONORARIO CENOMANENSI ET CADURCENSI,PLURIBUSQUE CLERI GALLICANI PRESBYTERIS.

UNA CUMD. M. N. S. GUILLON,

EPISCOPO MAROCHIENSI, IN FACULTATE THEOLOGIÆ PARISIENSIELOQUENTIÆ SACRÆ PROFESSORE, AUCTORE LIBRI CUI TITULUS GALLICÆ

BIBLIOTHÈQUE CHOISIE DES PÈRES GRECS ET LATINSOPUS REGI DICATUM.

TOMUS SEPTIMUS.

pp. 113-544ENNARRATIONES IN PSALMOS, 1-33.

PARISIIS,APUD PARENT-DESBARRES, EDITOREM,

VIA VULGO DICTA DE SEINE, 48.MDCCCXXXVI.

ENARRATIONES IN PSALMOS 1-33.

2

ENARRATIO IN PSALMUM I.

I. « BEATUS vir1 qui non abiit in consilioimpiorum2. » De Domino nostro Jesu Christo,hoc est, homine Dominico accipiendum est3.« Beatus vir qui non abiit in consilio impiorum, »sicut homo terrenus, qui uxori consensit deceptæa serpente, ut Dei præcepta præteriret.4 « Et in viapeccatorum non stetit. » Quia venit quidem in viapeccatorum, nascendo sicut peccatores : sed nonstetit, quia eum non tenuit illecebra sæcularis. « Etin cathedra pestilentiæ non sedit. » Noluit regnumterrenum cum superbia : quæ ideo cathedrapestilentiæ recte intelligitur, quia non ferequisquam est qui careat amore dominandi, ethumanam non appetat gloriam ; pestilentia estenim [114] morbus late pervagatus, et omnes autpene omnes involvens. Quanquamaccommodatius accipiatur cathedra pestilentiæ,perniciosa doctrina, cujus sermo ut cancer serpit5.Deinde considerandus est ordo verborum,« Abiit, stetit, sedit. » Abiit enim ille, cum recessita Deo. Stetit, cum delectatus est peccato. Sedit,cum in sua superbia confirmatus, redire nonpotuit, nisi per eum liberatus, qui neque abiit in

1 Vide D. Guillon, tom. XXI, p. 101 et seqq.2 Psal. I, 1.3 vide I Retract. XIX.4 Genes. III, 6.5 2 Tim. II, 17.

3

consilio impiorum, nec in via peccatorum stetit,nec in cathedra pestilentiæ sedit.

II. « Sed in lege Domini fuit voluntas ejus, etin lege ejus meditabitur die ac nocte6. Justo nonest lex posita7, » ut dicit Apostolus. Sed aliud estesse in lege, aliud sub lege. Qui est in lege,secundum legem agit : qui est sub lege, secundumlegem agitur. Ille ergo liber est, iste servus.Deinde aliud est lex quæ scribitur, et imponiturservienti : aliud lex quæ mente conspicitur, ab eoqui non indiget litteris. « Meditabitur die acnocte : » aut sine intermissione intelligendum est ;aut « die » in lætitia, « nocte » in tribulationibus ;dicitur enim : « Abraham diem meum vidit, etgavisus est8. » Et de tribulatione dicitur : « Insuperet usque ad noctem emendaverunt me renesmei9. »

III. « Erit tanquam lignum quod plantatumest secundum decursus aquarum10 : » id est, autsecundum ipsam Sapientiam, quæ dignata esthominem suscipere ad salutem nostram : ut ipsehomo sit lignum plantatum secundum decursusaquarum : potest enim et hoc intellectu accipi,quod in alio Psalmo dicitur : « Fluvius Dei

6 Psal. 1, '2.7 1 Tim. 1, 9.8 Joan. VIII, 56.9 Psal. XV, 7.10 Id. I, 3.

4

repletus est aqua11. » Aut secundum Spiritumsanctum, secundum quem dicitur ; « Ipse vosbaptizabit in Spiritu sancto12 : » et illud : « Quisitit, veniat, et bibat13 : » et [115] illud : « Si sciresdonum Dei, et quis est qui a te aquam petit ;petisses ab eo, et daret tibi aquam vivam, undequi biberit, non sitiet in æternum14 ; sed efficieturin eo fons aquæ salientis in vitam æternam. » Aut« Secundum decursus aquarum, » secundumpopulorum peccata, quia et aquæ populiinterpretantur in Apocalypsi15 ; et decursus nonabsurde intelligitur lapsus, quod pertinet addelictum. Lignum ergo illud, id est, Dominusnoster, de aquis decurrentibus, id est, populispeccatoribus, trahens eos in via in radicesdisciplinæ suæ, « Fructum dabit, » hoc est,constituet Ecclesias : « In tempore suo, » id est,postquam clarificatus est resurrectione etascensione in cœlum. Tunc enim Spiritu sanctomisso Apostolis, et eis in fiducia sui confirmatiset directis in populos, fructificavit Ecclesias. « Etfolium ejus non decidet, » id est, verbum ejus nonerit irritum ; « Quia omnis caro fœnum, et claritashominis ut flos fœni : fœnum aruit, et flos decidit,

11 Id. LXIV, 10.12 Matth. III, 10.13 Joan. VII, 37.14 Id. IV, 10-14.15 Apoc. XVII, 15.

5

verbum autem Domini manet in æternum16. Etomnia quæcumque fecerit prosperabuntur, » idest, quæcumque illud lignum attulerit : quæ omniavidelicet accipienda sunt fructus et folia, id est,facta et dicta.

IV. « Non sic impii, non sic : sed tanquampulvis, quem projicit ventus a facie terræ17. » Terrahic accipienda est ipsa stabilitas in Deo,secundum quam dicitur : « Dominus parshæreditatis meæ, etenim hæreditas mea præclaraest mihi18. » Secundum hanc dicitur : « SustineDominum, et observa vias ejus, et exaltabit te, utpossideas terram19. » Secundum hanc dicitur :« Beati mites, quia ipsi hæreditate possidebuntterram20. » Similitudo autem hinc ducta est ; quiaut hæc terra visibilis exteriorem hominem nutrit,et continet : ita illa terra [116] invisibilisinteriorem hominem. A cujus terræ facie projicitventus impium, id est, superbia, quia inflat21.Quam cavens ille qui inebriabatur ab ubertatedomus Dei, et torrente voluptatis ejus potabatur,dicit : « Non veniat mihi pes superbiæ22. » Ab hacterra projecit superbia eum, qui dixit : « Ponamsedem meam ad Aquilonem, et ero similis16 Isai XL, 6-8.17 Psal. I, 4.18 Id. XV, 5.19 Id. XXXVI, 34.20 Matth. V, 4.21 1 Cor. VIII, 1.22 Psal. XXXV, 9 et 12.

6

Altissimo23. » Ab hujus terræ facie projecit etiameum, qui, cum consensisset et gustasset deprohibito ligno, ut esset sicut Deus, abscondit sea facie Dei24. Hanc terram ad interiorem hominempertinere, et inde superbia hominem projici,maxime intelligi potest in eo quod scriptum est :« Quid superbit terra et cinis ? quoniam in vitasua projecit intima sua25 ; » unde enim projectusest, non absurde se dicitur profecisse.

V. « Ideo non resurgunt impii in judicio26 : »ideo scilicet, quia tanquam pulvis projiciuntur afacie terræ. Et bene hoc eis dixit auferri quodsuperbi ambiunt, id est, ut judicent, ut hoc ipsumplanius dictum intelligatur sequenti sententia :« Neque peccatores in consilio justorum. » Soletenim hoc modo repeti planius quod superiusdicitur, ut peccatores intelligantur impii ; et quodsupra dictum est, « In judicio, » hic dictum sit,« In consilio justorum. » Aut certe si aliud suntimpii, aliud peccatores, ut quanquam omnisimpius peccator sit, non tamen omnis peccator sitimpius : « Impii non resurgunt in judicio, » id est,resurgent quidem, sed non ut judicentur, quia jampœnis certissimis destinati sunt : « Peccatoresautem non resurgunt in consilio justorum, » idest, ut judicent, sed forte ut judicentur, ut de his

23 Isai. XIV., 13, 14.24 Gen. III, 6-8.25 Eccli. X, 9, 10.26 Psal. I, 5.

7

dictum sit : « Uniuscujusque opus quale sit, ignisprobabit : si cujus opus manserit, mercedemaccipiet : si cujus autem opus [117] exustumfuerit, detrimentum patietur ; ipse autem salvuserit, sic tamen quasi per ignem27. »

VI. « Quoniam novit Dominus viamjustorum28. » Quemadmodum dicitur : « Novitsalutem medicina, morbos autem non novit, » ettamen etiam morbi arte medicinæ agnoscuntur :sic dici potest nosse Dominum viam justorum,viam vero impiorum non nosse : non quia aliquidDominus nescit, et tamen dicit peccatoribus :« Non novi vos29. Iter autem impiorum peribit, »pro eo positum est, ac si diceretur : « Iter autemimpiorum non novit Dominus. » Sed planiusdictum est, ut hoc sit nesciri a Domino, quod estperire, et hoc sit sciri a Domino, quod estmanere : ut ad scientiam Dei esse pertineat, adignorantiam vero non esse. Quia Dominus dicit :« Ego sum qui » sum : » et, « Qui est, misit me30. »

ENARRATIO IN PSALMUM II.

I. « UT quid fremuerunt gentes, et populimeditati sunt inania ? Astiterunt reges terræ, etprincipes convenerunt in unum adversus

27 1 Cor. III, 13-15.28 Psal. I, 6.29 Matth. VII, 23.30 Exod. III, 14.

8

Dominum, et adversus Christum ejus31 ? » Pro eodictum est, « Ut quid, » ac si diceretur, frustra.Non enim impleverunt quod voluerunt, utChristus extingueretur ; dicitur hoc enim depersecutoribus Domini, qui et in ActibusApostolorum commemorantur32.

II. « Disrumpamus vincula eorum, etabjiciamus a nobis jugum ipsorum33. » Quanquamet possit aliter intelligi, [118] tamen aptius exeorum persona accipitur, quos dixit inaniameditatos, ut hoc sit : « Disrumpamus vinculaeorum et abiciamus a nobis jugum ipsorum34, »demus operam, ut non nos alliget, nequeimponatur nobis christiana religio.

III. « Qui habitat in cœlis irridebit eos, etDominus subsannabit eos35. » Repetita sententiaest : nam pro eo quod est, « Qui habitat in cœlis, »subsequenter positum est, « Dominus ; » et proeo quod est, « Irridebit, » subsequenter positumest, « Subsannabit. » Nihil horum tamen sapereoportet carnaliter, quasi aut buccis Deus irrideat,aut naso subsannet : sed ea vis accipienda est,quam dat sanctis suis, ut futura cernentes, id est,nomen Christi et dominationem pervagaturam inposteros, et universas gentes obtenturam, illos

31 Psal. II, 1, 2.32 Act. IV, 26.33 Psal. II, 3.34 Psal. II, 3.35 Ibid. 4.

9

inania meditatos esse intelligant. Hæc enim vis,qua ista praescita sunt, irrisio Dei est etsubsannatio. « Qui habitat in cœlis, irridebit eos. »Cœlos si animas sanctas accipiamus ; per has eos,utique praesciens quid futurum sit, deridebit Deuset subsannabit.

IV. « Tunc loquetur ad eos in ira sua, et infurore suo conturbabit eos36. » Planius enimostendens quomodo ad eos loquetur, dixit :« Conturbabit eos : » ut « In ira sua » hoc sit, « Infurore suo. » Iram autem et furorem Domini Deinon perturbationem mentis oportet intelligi, sedvim qua iustissime vindicat, subjecta sibi administerium universa creatura. Præcipue namquepervidendum est et tenendum illud, quodscriptum est in Salomone : « Tu autem, Dominevirtutis, cum tranquillitate judicas,et cum magnareverentia disponis nos37. » Ira ergo Dei est motusqui fit in anima, quæ legem Dei novit, cumeamdem legem videt a peccatore praeteriri ; perhunc enim motum justarum animarum multavindicantur. Quanquam possit [119] ira Dei recteintelligi etiam ipsa mentis obscuratio, quæconsequitur eos qui legem Dei transgrediuntur.

V. « Ego autem constitutus sum rex ab eosuper Sion montem sanctum ejus, prædicanspræceptum ipsius38. » Ex persona ipsius Domini

36 Ibid. 5.37 Sap. XII, 18.38 Psal. II, 6.

10

nostri Jesu Christi ista manifesta sunt. Sionautem, si speculationem, ut quidaminterpretantur, significat, nihil magis quamEcclesiam debemus accipere, ubi quotidie intentioerigitur speculandae claritatis Dei, sicut Apostolusdicit : « Nos autem revelata facie gloriam Dominispeculantes39. » Ergo iste sensus est, « Ego autemconstitutus sum rex ab eo super Ecclesiamsanctam ejus : » quam montem appellat proptereminentiam et firmitatem. « Ego autemconstitutus sum rex ab eo. » Ego scilicet, cujusvincula illi disrumpere, et jugum meditabanturabjicere. « Prædicans præceptum ipsius. » Quishoc non sentiat, cum quotidie factitetur ?

VI. « Dominus dixit ad me : Filius meus es tu,ego hodie genui te40. » Quanquam etiam possit illedies in prophetia dictus videri, quo Jesus Christussecundum hominem natus est : tamen « Hodie »quia præsentiam significat, atque in æternitate necpræteritum quidquam est, quasi esse desierit ; necfuturum, quasi nondum sit ; sed præsens tantum ;quia quidquid æternum est, semper est : divinitusaccipitur secundum id dictum : « Ego hodie genuite, » quo sempiternam generationem virtutis etsapientiæ Dei, qui est unigenitus Filius, fidessincerissima et catholica prædicat.

39 2 Cor. III, 18.40 Psal. II, 7.

11

VII. « Postula a me, et dabo tibi genteshæreditatem tuam41. » Hoc jam temporalitersecundum susceptum hominem, qui sacrificiumsese obtulit pro omnibus sacrificiis, « Qui etiaminterpellat pro nobis42 : » ut ad totam ipsam [120]dispensationem temporalem, quæ pro generehumano facta est, referatur quod dictum est :« Postula a me : » ut scilicet gentes nominichristiano copulentur, atque ita a morteredimantur, et possideantur a Deo. « Dabo tibigentes hæreditatem tuam : » quas possideas adearum salutem, et quæ tibi fructificent spiritalia.« Et possessionem tuam terminos terræ. » Idemrepetitum est. « Terminos terræ, » pro eopositum, quod dictum est, « Gentes : » sed hocplanius, ut omnes gentes intelligamus.« Possessionem autem tuam, » pro eo quoddictum est, « Hæreditatem tuam. »

Vili. « Reges eos in virga ferrea : » ininflexibili justitia. « Et tanquam vas figuli contereseos43 » : id est, conteres in eis terrenas cupiditates,et veteris hominis lutulenta negotia, et quidquidde peccatore limo contractum atque inolitum est.« Et nunc reges intelligite44. Et nunc, » id est., jaminnovati, jam contritis luteis tegumentis, id est,carnalibus vasis erroris, quæ ad præteritam vitam

41 Ibid. 8.42 Rom. VIII, 34.43 Psal. II, 9.44 Ibid. 10.

12

pertinent : « Nunc intelligite jam reges, » id est,jam valentes regere quidquid in vobis servileatque bestiale est ; et jam valentes pugnare, nonquasi aerem cædentes, sed castigantes vestracorpora, et servituti subicientes45. « Erudiminiomnes qui judicatis terram. » Hoc idem repetitumest. « Erudimini, » pro eo quod dictum est,« Intelligite. Qui judicatis autem terram, » pro eoquod dictum est, « Reges. » Spiritales enimsignificat qui judicant terram. Inferius enim nobisest, quidquid judicamus : quidquid autem infraspiritalem hominem est, merito terra nominatur,quia terrena labe sauciatum est.

IX. « Servite Domino in timore46 : » ne insuperbiam vertat quod dictum est : « Reges quijudicatis terram. Et exultate ei cum tremore47. »Optime subjectum est [121] « Exultate, » ne admiseriam valere videretur quod dictum est :« Servite Domino in timore. » Sed rursus neidipsum pergeret in effusionem temeritatis,additum est, « Cum tremore : » ut ad cautionemvaleret circumspectamque sanctificationiscustodiam. Etiam sic potest accipi : « Et nuncreges intelligite. » Id est, Et jam nunc me regeconstituto, nolite tristes esse reges terræ, quasibonum vestrum vobis ablatum sit : sed intelligitepotius, et erudimini. Id enim vobis expedit ut sub

45 1 Cor. IX, 26, 27.46 Psal. II, 11.47 Ibid.

13

illo sitis, a quo intellectus et eruditio vobis datur.Et hoc vobis expedit, ut non temere dominemini,sed Domino omnium cum timore serviatis, etexultetis in beatitudine certissima et sincerissima,cauti et circumspicientes ne ab ea per superbiamdecidatis.

X. « Apprehendite disciplinam, nequandoirascatur Dominus, et pereatis de via justa48. » Hocest quod ait : « Intelligite et erudimini. » Namintelligere et erudiri, hoc est, apprehenderedisciplinam. Verumtamen in eo quod dicitur,« Apprehendite, » satis significatur præsidiumquoddam atque munimentum esse adversusomnia quæ obesse possent, nisi tanta curaapprehenderetur. « Nequando autem irascaturDominus, » cum dubitatione positum est ; nonsecundum visionem Prophetæ, cui certum est :sed secundum eos ipsos qui monentur ; quia cumdubitatione solent cogitare iram Dei, quibus nonaperte revelatur. Hoc ergo sibi ipsi debent dicere,« Apprehendamus disciplinam, nequandoirascatur Dominus, et pereamus devita justa. »Jamvero, « Irascatur Dominus, » quomodoaccipiendum sit, supra dictum est.49 « Et pereatisde via justa. » Hæc magna pœna est, quæ ab iisformidatur, qui aliquid dulcedinis justitiæ [122]perceperunt. Qui enim perit de via justitiæ, cummagna miseria per vias iniquitatis errabit.48 Psal. II, 12.49 Supra n. 4.

14

XI. « Cum exarserit in brevi ira ejus, beatiomnes qui confidunt in eo50 ; » id est, cumvindicta venerit, quæ impiis et peccatoribuspræparatur, non solum eos non attinget quiconfidunt in Domino, sed etiam ad regnum illisinstruendum et sublimandum proficiet. Non enimdixit : « Cum exarserit in brevi ira ejus, securiomnes qui confidunt in eo, » tanquam hoc soluminde habeant, quod non puniantur : sed « Beati »dixit, ubi est bonorum omnium summa etcumulus. Quod autem positum est, « In brevi, »hoc significare arbitror, quia repentinum aliquiderit, dum hoc remotum et longe futurum peccaresexistimabunt.

ENARRATIO IN PSALMUM III.Psalmus David, cum fugeret a facie Abessalon filii

sui51.I. HUNC Psalmum ex persona Christi

accipiendum persuadet quod dictum est : « Egodormivi, et somnum cœpi : et exurrexi, quoniamDominus suscipiet me52. » Magis enim hoc adpassionem et resurrectionem Domini congruentersonat, quam ad illam historiam in qua Davidscribitur fugisse a facie bellantis adversum se filiisui53. Et quoniam scriptum est de DiscipulisChristi : « Quandiu cum eis est sponsus, non50 Psal. II, 13.51 Id. III, 1.52 Ibid. 6.53 2 Reg. XV, 17.

15

jejunant filii sponsi54 : » non mirum si filius ejusimpius, significatur discipulus impius, [123] quieum tradidit. A cujus facie fugisse quanquamhistorice possit accipi ; quando illo discedente,secessit cum cæteris in montem : tamenspiritaliter, quando mentem Judæ Filius Dei, idest, Virtus et Sapientia Dei deseruit, cum eumdiabolus penitus invasit, in eo quod scriptum est :« Et intravit diabolus in cor ejus55 ; » beneaccipitur a facie ejus Christum fugisse : non quiaChristus diabolo cessit, sed Christo discedente,diabolus possedit. Quem discessum fugam esse inhoc Psalmo appellatum celeritatis causa arbitror :quod verbo etiam Domini significatur dicentis :« Quod facis, cito fac56. » Loquimur etiam sic inconsuetudine, ut dicamus : Fugit me, quod inmentem non venit : et de homine doctissimodicimus : Nihil eum fugit. Propterea veritas fugitmentem Judæ, cum eum illustrare destitit.Abessalon autem, sicut quidam interpretantur, inlatina lingua dicitur Patris pax. Quod mirumvideri potest, sive in historia Regnorum, cumbellum adversus patrem Abessalon gesserit ; sivein historia Novi Testamenti, cum traditor DominiJudas fuerit, quemadmodum Patris pax possitintelligi. Sed et ibi qui diligenter legunt, vident inillo bello David pacatum fuisse filio, qui etiam

54 Matth. IX, 15.55 Joan. XIII, 2.56 Ibid. 27.

16

magno cum dolore planxit extinctum, dicens :« Abessalon filius meus, quis dabit mihi mori prote57 : » et in historia Novi Testamenti ipsa Domininostri tanta et tam miranda patientia, quod eumtandiu pertulit tanquam bonum, cum ejuscogitationes non ignoraret, cum adhibuit adconvivium, in quo corporis et sanguinis suifiguram Discipulis commendavit et tradidit58 ;quod denique in ipsa traditione osculum accepit59,bene intelligitur pacem Christum exhibuissetraditori suo ; quamvis ille tam sceleratæcogitationis interno bello vastaretur. Et ideo [124]Abessalon Patris pax dicitur, quia pater habuitpacem, quam ille non habuit.

II. « Domine quid multiplicati sunt quitribulant me60. » Tam scilicet multiplicati sunt, utetiam de numero Discipulorum non defuerit, quinumero accesserit persequentium. « Multiinsurgunt super me : multi dicunt animæ meæ :Non est salus illi in Deo ejus61. » Manifestum estquod nisi desperarent resurrecturum, non utiqueocciderent. Ad hoc valent illæ voces : « Descendatde cruce, si Filius Dei est : » et, « Alios salvavit,seipsum non potest62. » Ergo nec Judas eum

57 2 Reg. XVIII, 33.58 Joan. XIII.59 Matth. XXVI, 49.60 Psal. III, 2.61 Ibid. 3.62 Matth. XXVII, 42.

17

tradidisset, nisi ex eorum esset numero, quiChristum contemnerent, dicentes : « Non estsalus illi in Deo ejus. »

III. « Tu autem, Domine, susceptor meuses63 : » secundum hominem dicitur Deo : quiahominis susceptio est Verbum caro factum.« Gloria mea. » Gloriam suam Deum dicit etiamille, quem sic suscepit Dei Verbum, ut simul cumeo Deus fieret. Discant superbi, qui non libenteraudiunt, cum eis dicitur : « Quid autem habesquod non accepisti ? Si autem accepisti, quidgloriaris quasi non acceperis64 ? Et exaltans caputmeum. » Mentem ipsam humanam hicaccipiendam puto, quod caput animæ nonabsurde appellatur : quæ ita inhæsit et quodammodo coaluit excellenti supereminentiae Verbihominem suscipientis, ut tanta passionishumilitate non deponeretur.

IV. « Voce mea ad Dominum clamavi65 : » idest, non corporis voce, quæ cum strepituverberati aeris promitur : sed voce cordis, quæhominibus silet, Deo autem, sicut clamor sonat.Qua voce Susanna exaudita est66 : et de qua voceipse Dominus præcipit, ut in cubiculis clausis, idest, in secretis cordis sine strepitu oretur.67 Nec

63 Psal. III, 4.64 1 Cor. IV, 7.65 Psal. III, 5.66 Dan. XIII, 44.67 Matth. VI, 6.

18

facile [125] quisquam dixerit hac voce minusorari, si nullus verborum sonus reddatur excorpore : quoniam et silentes cum in cordibusoramus, si alienæ ab affectu orantis cogitationesintercurrant, nondum dici potest, « Voce mea adDominum clamavi. » Neque hoc recte dicitur, nisicum sola anima nihil carnis, nihilque carnaliumintentionum in oratione attrahens, loquiturDomino, ubi solus audit. Clamor autem etiam istedicitur, propter vim ipsius intentionis. « Etexaudivit me de monte sancto suo. » Montemquidem ipsum Dominum per Prophetam dictumhabemus, ut scriptum est Lapidem præcisum sinemanibus crevisse in magnitudinem montis.68 Sedhoc ab ipsius persona non potest accipi : nisiforte ita dicere voluit : « De memetipso, »tanquam de monte sancto suo, me exaudivit, cumhabitaret in me, id est, in ipso monte. Planiusautem est, et expeditius, si accipiamus exaudisseDeum de justitia sua. Justum enim erat, utinnocentem occisum, et cui retributa sunt malapro bonis, resuscitaret a mortuis, et dignapersequentibus retribueret. Legimus enim :« Justitia tua sicut montes Dei69. »

V. « Ego dormivi, et somnum cepi70. » Noninconvenienter animadverti potest, quod positumest, « Ego, » ad significandum quod sua voluntate

68 Dan. II, 35.69 Psal. XXXV, 7.70 Psal. III, 6.

19

mortem sustinuit secundum illud : « ProptereaPater me diligit, quoniam ego pono animammeam ut iterum sumam eam. Nemo eam tollit ame ipso : potestatem habeo iterum ponendi eam,et potestatem habeo iterum sumendi eam71. » Nonergo, inquit, vos me tanquam invitum cepistis, etoccidistis : sed « Ego dormivi, et somnum cepi ;et exurrexi, quoniam Dominus suscipiet me. »Somnum autem pro morte posituminnumerabiliter Scripturæ continent, sicutApostolus dicit : « Nolo [126] vos ignorarefratres, de iis qui dormitionem acceperunt72. » Necquærendum est cur additum sit, « Somnumcepi ; » cum jam dictum esset, « Dormivi. »Usitatas enim habent Scripturæ hujuscemodirepetitiones, sicut in secundo Psalmo multasostendimus. Nonnulli autem codices habent,« Dormivi, et soporatus sum, » et alii aliter ;quomodo interpretari potuerunt, quod græcepositum est, ἐγὼ δὲ ἑκοιμήθην καὶ ὕπνωσα. Nisiforte dormitio morientis, somnus autem mortuiaccipi potest : ut dormitio sit qua transitur adsomnum, veluti est expergefactio qua transitur advigilationem. Ne pro inanibus sermonisornamentis, repetitiones istas in divinis Libris essearbitremur. Bene ergo accipitur, « Ego dormivi, etsomnum cepi ; » Ego me passioni permisi, etmors consecuta est. « Et exurrexi, quoniam71 Joan. X, 17, 18.72 1 Thess. IV, 13.

20

Dominus suscipiet me73. » Hoc magisanimadvertendum est, quemadmodum in unasententia et praeteriti temporis verbum posuit, etfuturi. Et « Exurrexi » enim dixit, quod est depræterito ; et « Suscipiet, » quod est de futuro :cum resurgere utique nisi illa susceptione nonposset. Sed in prophetia bene miscentur futurapræteritis, quo utrumque significetur. Quia ea ςuæventura prophetantur, secundum tempus futurasunt : secundum scientiam vero prophetantium,jam pro factis habenda. Miscentur quoquepræsentis temporis verba, quæ suo loco, cumoccurrerint, tractabuntur.

VI. « Non timebo millia populi circumdantisme74. » Scriptum est in Evangelio, quanta eummultitudo patientem et crucifixumcircumsteterit75. « Exurge, Domine, salvum mefac, Deus meus76 : » Non dormienti aut jacentidicitur Deo, « Exurge : » sed moris est divinarumScripturarum personæ Dei tribuere quod in nobisfacit : non [127] quidem ubique, sed ubicongruenter dici potest, veluti cum ipse loquidicitur, quando ejus dono loquuntur Prophetæ velApostoli, vel quique nuntii veritatis. Unde illudest ; « An vultis experimentum accipere ejus, qui

73 Psal. III, 6.74 Ibid. 7.75 Matth. XXVII, 39, et seqq.76 Psal. III, 7.

21

in me loquitur Christus77 ? » Non enim ait : Ejusquo illuminante, aut jubente loquor : sed prorsusipsam locutionem illi tribuit, cujus munereloquebatur.

VII. « Quoniam tu percussisti omnesadversantes mihi sine causa78. » Non itadistinguendum est, quasi una sententia sit,« Exurge, Domine, salvum me fac, Deus meus,quoniam tu percussisti omnes adversantes mihisine causa. » Non enim propterea salvum facit,quia percussit inimicos ejus : sed potius ipso salvofacto, illos percussit. Ergo ad id quod sequiturpertinet ; ut iste sit sensus : « Quoniam tupercussisti omnes adversantes mihi sine causa,dentes peccatorum contrivisti79 : » id est, indecontrivisti dentes peccatorum, quoniampercussisti omnes adversantes mihi. Pœna quippeadversantium est, qua dentes eorum contriti sunt,id est, in irritum quasi in pulverem perducta verbapeccatorum dilacerantium maledictis Filium Dei :ut sic accipiamus dentes, verba maledica, quibusdentibus dicit Apostolus : « Si autem mordetisinvicem, videte ne consumamini ab invicem80. »Possunt et dentes peccatorum accipi principespeccatorum, quorum auctoritate quisque desocietate recte viventium praeciditur, et quasi

77 2 Cor. XIII, 3.78 Psal. III, 8.79 Ibid.80 Gal. V, 15.

22

incorporatur male viventibus. His dentibuscontrarii sunt dentes Ecclesiæ, quorum auctoritateab errore gentilium variorumque dogmatumpraeciduntur credentes, et in eam quæ Christicorpus est transferuntur. His dentibus dictum estPetro ut manducaret mactata animalia81, id est,occidendo in gentibus [128] quod erant, ettransmutando in id quod ipse esset. Et de hisdentibus Ecclesiæ dicitur : « Dentes tui sicut grexdetonsarum ascendens de lavacro, quæ omnesgeminos pariunt, et sterilis non est in illis82. » Hisunt qui recte præcipiunt, et quemadmodumpræcipiunt ita vivunt : qui faciunt quod dictumest : « Luceant opera vestra coram hominibus, utbenedicant Patrem vestrum qui in cœlis est83. »Horum enim auctoritate commoti, Deo per illosloquenti et operanti homines credunt, et separatia sæculo cui conformati erant, in Ecclesiæmembra transeunt. Et ideo recte isti, per quoshæc fiunt, dentes dicuntur detonsis ovibussimiles, quia terrenarum curarum oneradeposuerunt, et ascendentes de lavacro, desordium sæculi ablutione per sacramentumbaptismatis, omnes geminos pariunt. Operanturenim duo præcepta, de quibus dictum est : « Inhis duobus præceptis tota Lex pendet et

81 Act. X, 13.82 Cant. IV, 2, et VI, 5.83 Matth. V, 16.

23

Prophetæ84 : » diligentes Deum ex toto corde, etex tota anima, et ex tota mente, et proximumtanquam se ipsos. In quibus sterilis non est,quoniam tales fructus reddunt Deo. Secundumergo istum intellectum sic accipiendum est,« Dentes peccatorum contrivisti, » id est, inirritum adduxisti principes peccatorum,percutiendo omnes adversantes mihi sine causa.Principes enim eum secundum evangelicamhistoriam persecuti sunt, cum multitudo inferiorhonoraret.

VIII. « Domini est salus, et super populumtuum benedictio tua85. » In una sententia etpræcepit hominibus quid crederent, et procredentibus oravit. Nam, « Domini est salus »cum dicitur, ad homines sermo dirigitur. Nec itasequitur, « Et super populum suum benedictioejus, » ut totum hominibus dictum sit : sed adipsum Deum oratio convertitur, pro ipso populocui dictum est : [129] « Domini est salus. » Quidergo ait, nisi hoc ? Nemo de se præsumat,quoniam Domini est salvos facere de mortepeccati : « Nam infelix ego homo, quis meliberabit de corpore mortis hujus ? gratia Dei, perJesum Christum Dominum nostrum86 : » tuautem, Domine, benedic populum tuum de tesalutem sperantem.

84 Id. XXII, 40.85 Psal. III, 9.86 Rom. VII, 24, 25.

24

IX. Potest et iste Psalmus accipi ad personamChristi alio modo, id est, ut totus loquatur. Totusdico, cum corpore suo, cui caput est, secundumApostolum qui dicit : « Vos autem estis corpusChristi et membra87. » Ergo ille caput est hujuscorporis. Propter quod alio loco dicit :« Veritatem autem facientes in charitate,augeamur in illo per omnia, qui est caputChristus, ex quo totum corpus connexum etcompactum est88. » Loquitur ergo apudProphetam simul Ecclesia, et caput ejus, interprocellas persecutionum constituta per universumorbem terrarum, quod jam contigisse scimus :« Domine, quid multiplicati sunt qui tribulant me,multi insurgunt adversum me89 : » Christianumnomen exterminare cupientes. « Multi dicuntanimæ meæ : Non est salus illi in Deo ejus90. »Non enim aliter sperarent posse se perdereEcclesiam latissime pullulantem, nisi ad Deicuram pertinere non crederent. « Tu autem,Domine, susceptor meus es91 : » in Christo utique.Nam in illo homine et Ecclesia suscepta est aVerbo, « Quod caro factum est, et habitavit innobis92 : » quia et in cœlestibus nos sedere fecit

87 1 Cor XII, 27.88 Ephes. IV, 15, 16.89 Psal. III, 2.90 Ibid. 3.91 Ibid. 4.92 Joan. I, 14.

25

una cum illo93. Præcedente enim capite, membracætera consequentur. « Quis enim nos separabit acharitate Christi94 ? » Recte ergo dicit etiamEcclesia : « Susceptor meus es. Gloria mea. » Nonenim sibi tribuit quod excellit, cum intelligit cujusgratia [130] et misericordia talis est. « Et exaltanscaput meum. » Ipsum scilicet qui primogenitus amortuis ascendit in cœlum, « Voce mea adDominum clamavi, et exaudivit me de » montesancto suo95. » Hæc est oratio omniumsanctorum, odor suavitatis, qui ascendit inconspectu Domini. Jam enim exauditur Ecclesiade ipso monte, quod etiam caput ejus est : vel deilla justitia Dei, qua et liberantur electi ejus, etpersecutores eorum puniuntur. Dicat populus Deietiam illud, « Ego dormivi, et somnum cepi ; etexurrexi, » quoniam Dominus suscipiet me96 : » utadjungatur et cohaereat capiti suo. Huic enimpopulo dictum est : « Surge » qui dormis, etexurge a mortuis, et continget te Christus97. »Quoniam de peccatoribus assumptus est : dequibus generaliter dictum est : « Qui autemdormiunt, » nocte dormiunt98. » Dicat etiam,« Non timebo millia » populi circumdantis me99 : »93 Ephes. II, 6.94 Rom. VIII, 35.95 Psal. III, 5.96 Ibid. 6.97 Ephes. V, 4.98 1 Thess. V, 7.99 Psal. III, 7.

26

circumvallantium scilicet gentium, adextinguendum nomen, si possent, ubicumquechristianum. Sed quomodo timerentur, cumtanquam oleo sanguine Martyrum in Christoardor charitatis inflammaretur ? « Exurge,Domine, salvum me fac, Deus meus100. » Potesthoc ipsi capiti suo corpus dicere. Illo enimexurgente, salvum factum est, qui ascendit inaltum, captivam egit captivitatem, dedit donahominibus101. Hoc enim' in prædestinatione aPropheta dicitur, quousque ad terras Dominumnostrum, illa de qua in Evangelio dicitur, messismatura deposuit102, cujus salus est in ejusresurrectione, qui pro nobis dignatus est mori.« Quoniam tu percussisti omnes adversantes mihisine causa, dentes peccatorum contrivisti103. » Jamregnante Ecclesia, inimici nominis christianiconfusione percussi sunt, et sive [131] maledicaverba eorum, sive principatus in irritum deducti.Credite ergo homines, quod « Domini est salus :et, » tu Domine, « Sit super populum tuumbenedictio tua104. »

X. Potest etiam unusquisque nostrum dicere,cum vitiorum et cupiditatum multitudoresistentem mentem ducit in lege peccati,

100 Ibid.101 Psal. LXVII, 19.102 Matth. IX, 37.103 Psal. III, 8.104 Psal. III, 9.

27

« Domine, quid multiplicati sunt qui tribulant me,multi insurgunt adversum me105. » Et quoniamplerumque coacervatione vitiorum subrepitdesperatio sanitatis, tanquam ipsis vitiisinsultantibus animæ, vel etiam diabolo et angelisejus per noxias suggestiones, ut desperemus,operantibus ; verissime dicitur, « Multi dicuntanimæ meæ :Non est salus illi in Deo ejus. Tuautem, Domine, susceptor meus es106. » Hæc enimspes est, quod naturam humanam in Christosuscipere dignatus est. « Gloria mea : » ex illaregula, ne quis sibi aliquid tribuat. « Et exaltanscaput meum : » sive ipsum qui omnium nostrumcapus est, sive uniuscujusque nostrum spiritum,quod caput est animæ et carnis. « Caput enimmulieris vir, et caput viri Christus107. » Exaltaturautem mens, cum jam dici potest : « Mente serviolegi Dei108, » ut cætera hominis pacata subdantur,cum jam carnis resurrectione absorbetur mors invictoriam109. « Voce mea ad Dominum clamavi : »voce illa intima et intentissima.. « Et exaudivit mede monte sancto suo : » de ipso per quem nobissubvenit, et quo mediatore nos exaudit. « Egodormivi et somnum cepi ; et exurrexi, quoniam

105 Ibid. 2.106 Ibid. 3, 4.107 1 Cor. XI, 3.108 Rom VII, 25.109 1 Cor. XV, 54.

28

Dominus suscipiet me110. » Quis hoc non potestfidelium dicere, recolens mortem peccatorumsuorum, et donum regenerationis ? « Non timebomillia populi circumdantis me111. » Exceptis hisquæ universaliter Ecclesia sustinuit et sustinet,habet etiam unusquisque tentationes, quibus [132]circumvallatus hæc dicat, « Exurge, Domine,salvum me fac, Deus meus ? » hoc est, Fac meexurgere. « Quoniam tu percussisti omnesadversantes mihi sine causa112 : » recte inprædestinatione dicitur de diabolo et angelis ejus :qui non solum in totum Christi corpus, sed etiamin singulos quosque privatim saeviunt. « Dentespeccatorum contrivisti. » Habet unusquisquemaledicentes sibi : habet etiam vitiorum auctoresconantes eum a Christi corpore praecidere. Sed« Domini est salus. » Cavenda superbia est, etdicendum ; « Adhæsit anima mea post te113. » « Etsuper populum tuum benedictio tua114 : » hoc estsuper unumquemque nostrum.

ENARRATIO IN PSALMUM IV.

In finem, Psalmus Canticum David115.

110 Psal. III, 5.111 Ibid. 7.112 Psal. III, 8.113 Id. LXII, 9.114 Id. III, 9.115 Id. IV, 1.

29

I. « FINIS Legis Christus116 ad justitiam omnicredenti117. » Hic enim finis perfectionemsignificat, non consumptionem. Utrum autemomne Canticum Psalmus sit, an potius omnisPsalmus Canticum : an sint quædam Cantica quænon possint dici Psalmi, et quidam Psalmi qui nonpossint dici Cantica, quæri potest. Sedanimadvertendae Scripturæ sunt, ne forteCanticum lætitiam indicet. Psalmi autem dicuntur,qui cantantur ad psalterium : quo usum esseDavid prophetam, in magno mysterio prodithistoria118. De qua re non est hic disserendi locus :quia diuturnam [133] inquisitionem et longamdisputationem desiderat. Nunc interim aut verbaDominici hominis post resurrectionem expectaredebemus, aut hominis in Ecclesia credentis etsperantis in eum.

II. « Cum invocarem, exaudivit me Deusjustitiæ meæ119. » Cum invocarem, exaudivit meDeus, inquit, a quo est justitia mea. « Intribulatione dilatasti mihi120. » Ab angustiistristitiæ, in latitudinem gaudiorum me duxisti ;tribulatio enim et angustia in omnem animamhominis operantis malum121. Qui autem dicit :

116 Vide D. Guillon, tom. XXI, p. 403-404.117 Rom. X, 4-118 Par. XIII, 8, et XVI, 5.119 Psal. IV, 2.120 Ibid.121 Rom. II, 9.

30

« Gaudemus in tribulationibus, scientes quoniamtribulatio patientiam operatur ; » usque ad illudubi ait : « Quoniam charitas Dei diffusa est incordibus nostris per Spiritum sanctum, qui datusest nobis122 : » non habet cordis angustias,quamvis extrinsecus a persequentibus ingerantur.Mutatio autem personæ, quod a tertia, ubi ait,« Exaudivit, » statim transiit ad secundam, ubi ait,« Dilatasti mihi, » si non varietatis ac suavitatiscausa facta est, mirum cur primum tanquamindicare voluit hominibus exauditum se esse, etpostea compellare exauditorem suum. Nisi fortecum indicasset quemadmodum exauditus sit inipsa dilatatione cordis, maluit cum Deo loqui : utetiam hoc modo ostenderet quid sit corde dilatari,id est, jam cordi habere infusum Deum, cum quointrinsecus colloquatur. Quod in persona ejus, quicredens in Christum illuminatus est, recteaccipitur : in ipsius autem Dominici hominis,quem suscepit Dei Sapientia ; non videoquemadmodum hoc possit congruere ; non enimab ea aliquando desertus est. Sed quemadmodumipsa ejus deprecatio, nostræ potius infirmitatisindicium est ; sic etiam de ista repentinadilatatione cordis potest idem Dominus profidelibus suis loqui, quorum personam sibiimposuit etiam cum ait : [134] « Esurivi, et noncibastis me ; sitivi, et potum non dedistis mihi123, »122 Id. V, 3-5.123 Matth. XXV, 35.

31

et cætera. Quare hic quoque potest dicere,« Dilatasti mihi, » pro uno ex minimis suiscolloquente cum Deo, cujus charitatem diffusamhabet in corde per Spiritum sanctum, qui datusest nobis. « Miserere mei, et » exaudi orationemmeam124. » Cur iterum rogat, cum jam seexauditum et dilatatum indicaverit ? An propternos, de quibus dicitur : « Si autem quod nonvidemus speramus, per patientiamexpectamus125 : » aut in illo qui credidit perficiaturquod inchoatum est ?

III. « Filii hominum usquequo gravescorde126. » Saltem usque in adventum, inquit, FiliiDei vester error duraverit : quid ergo ultra gravescorde estis ? Quando habituri finem fallaciarum,si veritate præsente non habetis ? « Ut quiddiligitis vanitatem, et quæritis mendacium127 ? » Utquid vultis beati esse de infimis ? Sola veritas facitbeatos, ex qua vera sunt omnia. « Nam vanitas estvanitantium, et omnia vanitas. Quæ abundantiahomini in omni labore suo, quo ipse laborat subsole128 ? » Ut quid ergo temporalium rerum amoredetinemini. Ut quid tanquam prima, extremasectamini, quod est vanitas et mendacium ?

124 Psal. IV, 2.125 Rom. VIII, 25.126 Psal. IV, 3.127 Ibid.128 Eccli. I, 2, 4.

32

Cupitis enim permanere vobiscum, quæ omniatranseunt tanquam umbra.

IV. « Et scitote quoniam admirabilem fecitDominus Sanctum suum129. » Quem, nisi eumquem suscitavit ab inferis, et in cœlo ad dexteramcollocavit ? Increpatur ergo genus humanum, utad eum se tandem ab hujus mundi amoreconvertat. Sed si quem movet conjunctiosuperaddita, quod ait : « Et scitote, » facile est utin Scripturis animadvertat hujus locutionis genusfamiliare esse illi linguæ, qua Prophetæ locutisunt. Nam sæpe invenis ita [135] cœptum, Et dixitDominus ad illum : « Et factum est verbumDomini ad illum130. » Quæ junctura conjunctionis,cum sententia non præcesserit, cui sequensannectatur, mirabiliter fortassis insinuat,prolationem veritatis in voce cum ea visione, quæfit in corde, esse conjunctam. Quanquam hic dicipossit, quod superior sententia, « Ut quid diligitisvanitatem, et quæritis mendacium, » ita posita est,ac si diceretur : Nolite diligere vanitatem, etquærere mendacium. Quo ita posito, rectissimalocutione sequitur, « Et scitote quoniamadmirabilem fecit Dominus Sanctum suum. » Sedinterpositum « Diapsalma, » vetat istam cumsuperiore conjungi. Sive enim hebræum verbumsit, sicut quidam volunt, quo significatur Fiat :sive græcum, quo significatur intervallum129 Psal. IV, 4.130 Ezech. I, 3.

33

psallendi ; ut Psalma sit quod psallitur, Diapsalmavero interpositum in psallendo silentium : utquemadmodum Sympsalma dicitur vocumcopulatio in cantando, ita Diapsalma disjunctioearum, ubi quædam requies disjunctæcontinuationis ostenditur : sive ergo illud, sivehoc, sive aliud aliquid sit, certe illud probabile est,non recte continuari et conjungi sensum, ubiDiapsalma interponitur.

V. « Dominus exaudiet me, dum clamaveroad eum131. » Hic nos admoneri credo, ut magnaintentione cordis, id est, interno et incorporeoclamore auxilium imploremus Dei. Quoniamsicut gratulandum est de illuminatione in hac vita,ita orandum pro requie post hanc vitam.Quapropter aut ex persona fidelis evangelizantis,aut ex ipsius Domini, sic accipiendum est, ac sidictum sit : « Dominus exaudiet vos, dumclamaveritis ad eum. »

VI. « Irascimini, et noli te peccare132. »Occurrebat enim, Quis est dignus exaudiri, autquomodo non frustra clamat peccator adDominum ? Ergo, « Irascimini, inquit, et [136]nolite peccare. » Quod duobus modis intelligipotest : aut : « Etiam si irascimini, nolitepeccare, » id est, Etiam si surgit motus animi, quijam propter pœnam peccati non est in potestate,saltem ei non consentiat ratio et mens, quæ intus131 Psal. IV, 4.132 Ibid. 5.

34

regenerata est secundum Deum, ut menteserviamus legi Dei, si adhuc carne servimuspeccati133 : aut, Agite pœnitentiam, id est,irascimini vobis ipsis de præteritis peccatis, etulterius peccare desinite. « Quæ dicitis in cordibusvestris : » subauditur, dicite : ut sit plena sententia,Quæ dicitis in cordibus vestris dicite, id est, noliteesse populus de quo dictum est : « Labiis mehonorant, cor autem eorum longe est a me134. Incubilibus vestris compungimini135. » Hoc est quodjam dictum est, « In cordibus. » Hæc enim suntcubilia, de quibus et Dominus monet, ut intusoremus clausis ostiis136. « Compungimini » autem,aut ad pœnitentiæ dolorem refertur, ut se ipsamanima puniens compungat, ne in Dei judiciodamnata torqueatur : aut ad excitationem, utevigilemus ad videndam lucem Christi, tanquamstimulis adhibitis. Nonnulli autem non« Compungimini, » sed « Aperimini, » dicuntmelius legi : quoniam in græco Psalterio estκατανύγητε quod refertur ad illam dilatationemcordis, ut excipiatur diffusio charitatis perSpiritum sanctum.

VII. « Sacrificate sacrificium justitiæ, etsperate in Domino137. » Idem dicit in alio Psalmo :

133 Rom. VII, 27.134 Isai. XXIX, 13.135 Psal. IV, 5.136 Matth. VI, 6.137 Psal. IV, 6.

35

« Sacrificium Deo, spiritus contribulatus138. »Quare non absurde hic accipitur ipsum essesacrificium justitiæ, quod fit per pœnitentiam.Quid enim justius, quam ut suis unusquisquepeccatis, quam alienis potius irascatur, sequeipsum puniens mactet Deo ? An sacrificiumjustitiæ opera justa sunt [137] post pœnitentiam ?Nam et interpositum « Diapsalma, » non absurdefortassis insinuat etiam transitum de vita veteri, advitam novam : ut extincto vel infirmato perpœnitentiam vetere homine, sacrificium justitiæsecundum regenerationem novi hominis offeraturDeo, cum se offert ipsa anima jam abluta, etimponit in altare fidei, divino igne, id est, Spiritusancto comprehendenda : ut iste sit sensus,« Sacrificate sacrificium justitiæ, et sperate inDomino, » id est, Recte vivite, et sperate donumSpiritus sancti, ut vos veritas, cui credidistis,illustret.

VIII. Sed tamen, « Sperate in Domino, »clause adhuc dictum est. Sperantur autem quæ,nisi bona ? Sed quia unusquisque id nonum vult aDeo impetrare quod diligit, nec facile inveniunturqui diligant bona interiora, id est, ad interioremhominem pertinentia, quæ sola diligenda sunt,cæteris autem ad necessitatem utendum, non adgaudium perfruendum : admirabiliter, cumdixisset, « Sperate in Domino, » subjecit, « Multi

138 Id. L, 19.

36

dicunt : Quis ostendit nobis bona139 ? » Quisermo, et quæ interrogatio quotidiana est omniumstultorum et iniquorum, sive pacem ettranquillitatem vitæ sæcularis desiderantium, etpropter perversitatem generis humani noninvenientium ; qui etiam cæci accusare audentordinem rerum, cum involuti meritis suis putanttempora esse pejora quam præterita fuerunt : sivede ipsa futura vita, quæ nobis promittitur,dubitantium vel desperantium, qui sæpe dicunt :Quis novit si vera sunt, aut quis venit ab inferis,ut ista nuntiaret ? Magnifice igitur et breviter, sedintrinsecus videntibus, ostendit quæ bonaquærenda sint, respondens illorum interrogationi,qui dicunt, « Quis ostendit nobis bona. Signatumest, inquit, in nobis lumen vultus tui, Domine140. »Hoc lumen est totum hominis et, verum [138]bonum, quod non oculis, sed mente conspicitur.« Signatum autem dixit in nobis, » tanquamdenarius signatur regis imagine. Homo enimfactus est ad imaginem et similitudinem Dei141,quam peccando corrupit : bonum ergo ejus estverum atque æternum, si renascendo signetur. Etad ηoc credo pertinere, quod quidam prudenterintelligunt, illud quod Dominus, viso Cæsarisnummo, ait : « Reddite Cæsari quod Cæsaris est,

139 Psal. IV, 6.140 Ibid. 7.141 Gen. I, 26.

37

et Deo quod Dei est.142 » Tanquam si diceret :Quemadmodum Cæsar a vobis exigitimpressionem imaginis suæ, sic et Deus : utquemadmodum illi redditur nummus, sic Deoanima lumine vultus ejus illustrata atque signata.« Dedisti lætitiam in cor meum. » Non ergo furisquærenda est lætitia, ab his qui adime gravescorde diligunt vanitatem, et quærunt mendacium ;sed intus ubi signatum est lumen vultus Dei. « Ininteriore enim homine habitat Christus143, » ut aitApostolus : ad ipsum enim pertinet videreveritatem, cum ille dixerit : « Ego sum veritas144. »Et cum loquebatur in Apostolo dicente : « Anvultis experimentum ejus accipere qui in meloquitur Christus145 ? » non ei foris utique, sed inipso corde, id est, in illo cubili ubi orandum est146,loquebatur.

IX. Sed homines temporalia sectantes, quicerte multi sunt, nihil aliud noverunt dicere, nisi,« Quis ostendit nobis bona ? » cum vera et certabona intra semetipsos videre non possint. Itaqueconsequenter de his rectissime dicitur, quodadjungit : « A tempore frumenti, vini et olei suimultiplicati sunt147. » Non enim vacat, quod

142 Matth. XXII, 21.143 Ephes. III, 17.144 Joan. XIV, 6.145 2 Cor. XIII, 3.146 Matth. VI, 6.147 Psal. IV, 8.

38

additum est, « sui. » Est enim et frumentum Dei :« Siquidem est panis vivus, qui de cœlodescendit148. » Est et vinum Dei : naminebriabuntur, inquit, « Ab ubertate [139] domustuæ149. » Est et oleum Dei : de quo dictum est :« Impinguasti in oleo caput meum150. » Isti autemmulti qui dicunt, « Quis ostendit nobis bona ? » etregnum cœlorum intra se esse non vident151 : « Atempore frumenti, vini et olei sui multiplicatisunt. » Non enim multiplicatio semper ubertatemsignificat, et non plerumque exiguitatem : cumdedita temporalibus voluptatibus anima semperexardescit cupiditate, nec satiari potest, etmultiplici atque aerumnosa cogitatione distenta,simplex bonum videre non sinitur : qualis est illade qua dicitur : « Corpus enim quod corrumpitur,aggravat animam, et deprimit terrena inhabitatiosensum multa cogitantem152. » Talis animatemporalium bonorum decessione et successione,id est, a tempore frumenti, vini et olei suiinnumerabilibus completa phantasmatibus sicmultiplicata est, ut non possit agere quodpræceptum est : « Sentite de Domino in bonitate,et in simplicitate cordis quærite illum153. » Ista

148 Joan. VI, 51.149 Psal. XXXV, 9.150 Id. XXII, 5.151 Luc. XVII, 22.152 Sap. IX, 15.153 Sap. I, 1.

39

enim multiplicitas illi simplicitati vehementeradversa est. Et ideo istis relictis qui multi sunt,multiplicati scilicet temporalium cupiditate, etdicunt : « Quis ostendit nobis bona, » quæ nonoculis foris, sed intus cordis simplicitate quærendasunt : vir fidelis exultat, et dicit : « In pace, inidipsum, obdormiam, et somnum capiam154. »Recte enim speratur a talibus omnimoda mentisabalienatio a mortalibus rebus, et miseriarumsæculi hujus oblivio, quæ nomine obdormitioniset somni decenter et prophetice significatur, ubisumma pax nullo tumultu interpellari potest. Sedhoc jam non tenetur in hac vita, sed post hancvitam sperandum est. Hoc etiam ipsa verbaostendunt, quæ futuri sunt temporis. Non enimdictum est : aut, Obdormivi, et somnum coepi ;aut, [140] Obdormio, et somnum capio ; sed,« Obdormiam, et somnum capiam. Tunccorruptibile hoc induetur incorruptione, etmortale hoc induetur immortalitate : tuncabsorbebitur mors in victoriam155. » Hoc est, undedicitur : « Si autem quod non videmus speramus,per patientiam expectamus156. »

X. Quapropter congruenter ultimumannectit, et dicit : « Quoniam tu, Domine,singulariter in spe habitare fecisti me157. » Hic non

154 Psal. IV ; 9.155 1 Cor. IV, 54.156 Rom. VIII, 25.157 Psal. IX, 10.

40

dixit, Facies ; sed, « Fecisti. » In quo ergo jam istaspes est, erit profecto etiam quod speratur. Etbene ait, « Singulariter. » Potest enim referriadversus illos multos, qui multiplicati a temporefrumenti, vini et olei sui dicunt : « Quis ostenditnobis bona ? » Perit enim hæc multiplicitas, etsingularitas tenetur in sanctis : de quibus dicitur inActibus Apostolorum : « Multitudinis » autemcredentium erat anima una, et cor unum158. »Singulares ergo et simplices, id est, secreti amultitudine ac turba nascentium rerum acmorientium, amatores æternitatis et unitatis essedebemus, si uni Deo et Domino nostro cupimusinhærere.

ENARRATIO IN PSALMUM V.

I. TITULUS Psalmi est, « Pro ea quæhæreditatem accipit159. » Intelligitur ergo Ecclesia,quæ accipit hæreditatem vitam æternam perDominum nostrum Jesum Christum, ut possideatipsum Deum, cui adhærens beata sit, [141]secundum illud : « Beati mites, quia ipsihæreditate possidebunt terram160. » Quam terram,nisi de qua dicitur : « Spes mea es tu, portio meain terra viventium161 ? » Et illud manifestius :

158 Act. IV, 32.159 Psal. V, 1.160 Matth. v, 4.161 Psal. CXLI, 6.

41

« Dominus pars hæreditatis meæ et calicis mei162. »Dicitur et hæreditas Dei vicissim Ecclesiasecundum illud : « Postula a me, et dabo tibigentes hæreditatem tuam163. » Ergo hæreditasnostra Deus dicitur, quia ipse nos pascit etcontinet : hæreditas Dei dicimur, quia ipse nosadministrat et regit. Quapropter vox Ecclesiæ estin hoc Psalmo vocatæ ad hæreditatem, ut et ipsafiat hæreditas Domini.

II. « Verba mea exaudi, Domine164. » Vocatainvocat Dominum : ut, eodem opitulante,pertranseat nequitiam sæculi hujus, et ad eumperveniat. « Intellige clamorem meum.165 » Beneostendit quis iste sit clamor, quam interior decordis cubili sine strepitu corporis perveniat adDeum ; quandoquidem vox corporalis auditur,spiritalis autem intelligitur. Quanquam hoc sitetiam exaudire Dei, non aure carnali, sedmajestatis præsentia.

III. « Intende voci obsecrationis meæ166 : » idest, illi voci, quam ut Deus intelligat, petit : quæqualis sit, jam insinuavit, cum dixit : « Intelligeclamorem meum. » Intende voci obsecrationismeæ, Rex meus et Deus meus167. » Quamvis et

162 Id. XV, 5.163 Id. II, 8.164 Id. V, 2.165 Ibid.166 Ibid. 3.167 Ibid.

42

Filius Deus, et Pater Deus, et simul Pater et Filiusunus Deus, et si interrogemur de Spiritu sancto,nihil aliud respondendum est, nisi quod Deus sit ;et cum simul dicuntur Pater et Filius et Spiritussanctus, nihil aliud intelligendum est quam unusDeus : tamen regem Filium solent appellareScripturæ. Secundum ergo illud quod dictum est :« Per me itur ad Patrem168, » recte primo, « Rexmeus ; » et deinde, « Deus » [142] meus. Nectamen dixit, « Intendite, » sed, « Intende. » Nonenim duos aut tres deos fides catholica prædicat,sed ipsam Trinitatem unum Deum. Non uteadem Trinitas simul possit aliquando Pater,aliquando Filius, aliquando Spiritus sanctus dici,sicut Sabellius credidit : sed ut Pater nonnisiPater, et Filius nonnisi Filius, et Spiritus sanctusnonnisi Spiritus sanctus, et hæc Trinitas nonnisiunus Deus. Quia et cum dixisset Apostolus : « Exquo omnia, per quem omnia, in quo omnia169, »Trinitatem ipsam insinuasse creditur : nec tamensubjecit, « Ipsis gloria, » sed, « Ipsi gloria. »

IV. « Quoniam ad te orabo, Domine, maneexaudies vocem meam170. » Quid sibi vult quodsuperius dixit : « Exaudi, » quasi in præsenti seexaudiri cuperet : nunc vero dicit : « Maneexaudies ; » non, « Exaudi : » et, « Ad te orabo ; »non, « Ad te oro : » et deinceps, « Mane astabo

168 Joan. XIV, 6.169 Rom. XI, 36.170 Psal. V, 4.

43

tibi, et videbo ; » non, « Asto et video ? » Nisiforte superior ejus oratio ipsam invocationemostendit : caligans autem inter procellas hujussæculi, sentit se non videre quod cupit, et tamensperare non desinit. « Spes enim quæ videtur, nonest spes171. » Intelligit tamen quare nonvideat,.quia nondum nox peracta est, id est,tenebræ quas peccata meruerunt. Dicit ergo :« Quoniam ad te orabo, Domine, » id est,quoniam tantus es ad quem orabo : « Maneexaudies vocem meam. » Non ille es, inquit, quipossis videri ab eis, quorum ab oculis noxpeccatorum nondum recessit : peracta ergoerroris mei nocte, et discedentibus tenebris, quasmihi peccatis meis fecit, exaudies vocem meam.Cur ergo superius non ait : « Exaudies ; » sed,

Deus vester, ut sciat si diligitis eum,173 » nisi ut vosper illum sciatis, et vobismetipsis manifestetur,quantum in ejus amore profeceritis.

V. « Mane astabo tibi, et videbo174. Astabo »quid est nisi non jacebo ?Quid est autem aliudjacere, nisi in terra quiescere, quod est in terrenisvoluptatibus beatitudinem quærere ? « Astabo,inquit, et videbo. » Non est ergo inhaerendumterrenis, si volumus Deum videre, qui mundocorde conspicitur. « Quoniam non Deus volensiniquitatem tu es. Non habitabit juxta te malignus,neque permanebunt injusti ante oculos tuos.Odisti omnes qui operantur iniquitatem, perdesomnes qui loquuntur mendacium. Virumsanguinum et dolosum abominabiturDominus175. » Iniquitas, malignitas, mendacium,homicidium, dolus, et quidquid hujusmodi est,ipsa nox est qua transeunte fit mane, ut videaturDeus. Causam ergo exposuit, quare mane astabit,et videbit : « Quoniam non Deus volensiniquitatem, inquit, tu es. » Si enim Deus esset quivellet iniquitatem, posset etiam ab iniquis videri,ut non mane videtur, id est, cum iniquitatis noxpertransierit.

VI. « Non habitabit juxta te te malignus : » idest, non sic videbit, ut hæreat. Ideo sequitur :« Neque permanebunt injusti ante oculos tuos. »

173 Deut. XIII, 3.174 Psal. V, 5.175 Ibid. 6, 7.

45

Quia oculi eorum, id est, mens eorumreverberatur luce veritatis propter tenebraspeccatorum : quorum consuetudine fulgorem[144] rectæ intelligentiæ sustinere non possunt.Ergo et qui vident aliquando, id est, qui verumintelligunt, tamen adhuc injusti sunt, non ibipermanent amando ea quæ avertunt a vero.Gerunt enim secum suam noctem, id est, nonsolum consuetudinem, sed etiam amorempeccandi. Quæ nox, si transierit, id est, si peccaredestiterint, et ipse amor atque consuetudo fugatafuerit, fit mane, ita ut non solum intelligant, sedetiam inhaereant veritati.

VII. « Odisti omnes qui operanturiniquitatem. » Odium Dei ex illa locutioneintelligendum est, qua odit peccator quisqueveritatem. Videtur enim quod et illa odit, quos inse manere non sinit. Non autem manent, qui eamsustinere non valent. « Perdes omnes quiloquuntur mendacium. » Hoc enim est veritaticontrarium. Sed ne quis putet aliquamsubstantiam vel daturam veritati esse contrariam,intelligat ad id quod non est pertineremendacium, non ad id quod est. Si enim hocdicitur quod est, verum dicitur : si autem hocdicitur quod non est, mendacium est. Ideo inquit :« Perdes omnes qui loquuntur mendacium : » quiarecedentes ab eo quod est, ad id quod non estdeclinantur. Multa quidem videntur pro salute autcommodo alicujus, non malitia, sed benignitate

46

mendacia : quale illarum in Exodo obstetricum,quæ Pharaoni falsum renuntiaverunt176, ut infantesfiliorum Israel non necarentur. Sed etiam ista nonre, sed indole laudantur : quoniam qui tantum hocmodo mentiuntur, merebuntur aliquando ab omnimendacio liberari. Nam in his qui perfecti sunt,nec ista mendacia inveniuntur. Quibus dictumest : « Sit in ore vestro : Est est ; non, non :quidquid amplius est, a malo est.177 » Necimmerito alio loco scriptum est : a Os quodmentitur, occidit animam178 : » ne quis [145]arbitretur perfectum et spiritalem hominem proista temporali vita, in cujus morte non occidituranima, sive sua, sive alterius, debere mentiri. Sedquoniam aliud est mentiri, aliud verum occultare ;siquidem aliud est falsum dicere, aliud verumtacere : si quis forte vel ad istam visibilemmortem non vult hominem prodere, paratus essedebet verum occultare, non falsum dicere ; utneque prodat, neque mentiatur, ne occidatanimam suam pro corpore alterius. Si autem hocnondum potest, vel sola hujus necessitatis habeatmendacia, ut etiam ab istis, si sola remanserint,liberari mereatur, et Spiritus sancti robur accipere,quo quidquid perpetiendum est pro veritate,contemnat. Duo sunt omnino generamendaciorum, in quibus non magna culpa est, sed

176 Exod. I, 19.177 Matth. V, 37.178 Sap. I, 11.

47

tamen non sunt sine culpa, cum aut jocamur, autut prosimus mentimur. Illud primum in jocando,ideo non est perniciosissimum, quia non fallit.Novit enim ille cui dicitur, joci causa esse dictum.Secundum autem ideo mitius est, quia retinetnonnullam benevolentiam. Illud vero quod nonhabet duplex cor, nec mendacium quidemdicendum est. Tanquam verbi gratia, si cui gladiuscommendetur, et promittat se redditurum, cumille qui commendavit poposcerit ; si forte gladiumsuum repetat furens, manifestum est tunc nonesse reddendum, ne vel se occidat vel alios, donecei sanitas restituatur. Hic ideo non habet duplexcor, quia ille cui commendatus est gladius, cumpromittebat se redditurum poscenti, noncogitabat furentem posse repetere. Verum autemoccultavit et Dominus, cum Discipulis nondumidoneis dixit : « Multa habeo vobis dicere, sed »nunc non potestis portare illa179 : » et apostolusPaulus ait : « Non potui loqui vobis quasispiritalibus, sed quasi » carnalibus180. » Undemanifestum est non esse [146] culpandum,aliquando verum tacere. Falsum autem dicere,non invenitur concessum esse perfectis.

VIII. « Virum sanguinum, et dolosumabominabitur Dominus181. » Potest hic recte viderirepetitum, quod ait superius : « Odisti omnes qui

179 Joan. XVI, 12.180 1 Cor. III, 5.181 Psal. V, 7.

48

operantur iniquitatem, perdes omnes quiloquuntur mendacium : » ut « Virum sanguinum »ad operantem iniquitatem referas, « Dolosum »autem ad mendacium. Dolus enim est, cum aliudagitur, aliud simulatur. Et apto verbo usus estquod ait, « Abominabitur. » Solent enimabominati dici, exhæredati. Hic autem Psalmus« pro ea est, quæ hæreditatem accipit : » quæsubjicit exultationem spei suæ, dicens : « Egoautem in multitudine miserationis tuæ, introibo indomum tuam182. In multitudine miserationis, »fortasse in multitudine hominum perfectorum etbeatorum dicit, quibus civitas illa constabit, quamnunc parturit et paulatim parit Ecclesia. Hominesautem multos regeneratos atque perfectos, rectedici multitudinem miserationis Dei quis negat ;cum verissime dictum sit : « Quid est homo, quodmemores ejus ; aut filius hominis, quia visitaseum183 ? « Introibo in domum tuam : » tanquamlapis, credo, in ædificium, dictum est. Quid enimaliud domus Dei quam templum Dei est, de quodictum est : « Templum enim Dei sanctum est,quod estis vos184 ? » Cujus ædificii lapis angularisest ille185, quem suscepit coaeterna Patri Virtus etSapientia Dei.

182 Ibid. 8.183 Id. VIII, 5.184 1 Cor. III, 17.185 Ephes. II, 10.

49

IX. « Adorabo ad templum sanctum tuum, intimore tuo186. Ad templum, » sicut prope templumintelligimus. Non enim ait : « Adorabo in templosancto tuo ; » sed, « Adorabo ad templumsanctum tuum. » Intelligendum etiam est non deperfectione, sed de progressu ad [147]perfectionem dictum esse : ut illud perfectionemsignificet. « Introibo in domum tuam. » Sed uthoc proveniat, prius « Adorabo, inquit, adtemplum sanctum tuum. » Et fortasse ob hocaddidit : « In timore tuo, » quod magnum estpræsidium procedentibus ad salutem. Cum autemquisque pervenerit, fiet in eo quod dictum est :« Consummata dilectio foras mittit timorem187. »Non enim timent jam amicum, quibus dictumest : « Jam non dicam vos servos, sed amicos188, »cum ad id, quod promissum est, perducti fuerint.

X. « Domine, deduc me in tua justitia propterinimicos meos189. » Satis hic declaravit inprofectione se esse, id est, in provectu adperfectionem, nondum in ipsa perfectione,quando ut deducatur exoptat. « In tua justitia »autem, non in ea quæ videtur hominibus. Nam etmalum pro malo reddere, justitia videtur : sed nonest ejus de quo dictum est : « Qui facit oriri solem

186 Psal. V, 8.187 1 Joan. IV, 18. 188 Joan. XV, 15.189 Psal. V, 9.

50

suum super bonos et malos190 : » quia et cumpunit Deus peccatores, non malum suum eisinfert, sed malis eorum eos dimittit. « Ecce,inquit, parturiit injustitiam, concepit laborem, etpeperit iniquitatem : lacum aperuit et effodit eum,et incidit in foveam quam operatus est :convertetur dolor ejus in caput ejus, et inverticem ejus iniquitas ejus descendet191. » Cumergo punit Deus, ut judex punit eos qui legempraetereunt, non eis inferens de se ipso malum,sed in id quod elegerunt eos expellens, adcomplendam summam miseriarum. Homo autemcum malum pro malo reddit, malo voto id facit :et ob hoc prior ipse malus est, dum punire vultmalum.

XI. « Dirige in conspectu tuo iter meum192. »Nihil manifestius est, quam id tempus eumcommendare, quo [148] proficit. Hoc est enimiter quod non terrarum locis peragitur, sedaffectibus animorum. « In conspectu, inquit, » tuodirige iter meum : » id est, ubi nullus hominumvidet : quibus credendum non est laudantibus, autvituperantibus. Non enim ullo modo possunt dealiena conscientia judicare, in qua iter dirigitur adDeum. Ideo subjecit : « Quoniam non est in oreeorum veritas193. » Quibus utique iudicantibus non

190 Matth. V, 45.191 Psal. VII, 15-17.192 Id. V, 9.193 Psal. VII, 10.

51

est credendum, et ideo intro ad conscientiam etad Dei conspectum confugiendum est. « Coreorum vanum est, » Quomodo ergo potest esse inore eorum veritas, quorum cor fallitur de peccatoet pœna peccati ? Unde revocantur homines illavoce : « Ut quid diligitis vanitatem, et quæritismendacium194 ? »

XII. « Sepulcrum patens est guttur eorum195. »Ad voracitatis significationem referri potest,propter quam plerumque homines adulationementiuntur. Et mirabiliter dixit, « Patenssepulcrum : » quoniam semper inhiat illavoracitas, non ut sepulcra quæ receptiscadaveribus muniuntur. Potest et illud intelligi,quod mendacio et blanda adulatione trahunt in sequos ad peccata illectant ; et eos tanquamdevorant, cum in suam vitam convertunt. Quodquibus contingit, quoniam peccato moriuntur,recte illi a quibus inducuntur, sepulcra patentiadicti sunt : quia et ipsi quodam modo exanimessunt, vitam non habendo veritatis ; et mortuos inse recipiunt, quos verbis mendacibus et vanocorde interemptos in se convertunt. « Linguis suisdolose agebant, » id est, linguis malis. Nam hocvidetur significare, cum dicit, « Suis. » Mali enimmalas habent linguas, id est, mala loquuntur, cumloquuntur dolum. Quibus Dominus dicit :

194 Id. IV, 3.195 Id. V, 11.

52

« Quomodo potestis bona loqui, cum sitismali196 ? »

XIII. « .Iudica illos, Deus : decidant acogitationibus [149] suis197. » Prophetia est, nonmaledictio. Non enim optat ut eveniat ; sed cernitquid eventurum sit. Contigit namque illis, nonquia videtur optasse ; sed quia tales sunt ut meritocontingat. Sic enim et quod postea dicit :« Lætentur omnes qui sperant in te198, » perprophetiam dicit ; quoniam cernit esse laetaturos.Sic per prophetiam dictum est : « Excitapotentiam tuam et veni199 : » quoniam videbat esseventurum. Quanquam possit etiam hoc modoaccipi quod dictum est : « Decidant acogitationibus suis, » ut magis bene ab eooptatum credatur, dum cadunt a cogitationibussuis malis, id est, ut jam non cogitent mala. Sedvetat sic intelligi quod sequitur, « Expelle eos. »Nullo enim modo potest in bonam partem accipi,cum quisque expellitur a Deo. Quapropter perprophetiam dictum, non per malevolentiam,intelligitur : cum hoc dictum sit, quod necessariotalibus eventurum est, qui in peccatis quæmemorata sunt, perseverare voluerint. « Decidantergo a cogitationibus suis, » dictum est, decidantaccusantibus se cogitationibus suis, testimonium

196 Matth. XII, 34.197 Psal. V, II.198 Ibid. 12.199 Psal. LXXIX, 3.

53

perhibente conscientia sua, sicut Apostolus dicit :« Et cogitationum accusantium seu defendentium,in revelatione justi judicii Dei200. »

XIV. « Secundum multitudinem impietatumeorum expelle eos201 : » id est, longe eos expelle.Hoc est enim « Secundum multitudinemimpietatum eorum, » ut multum expellantur.Expelluntur ergo impii ab illa hæreditate, quæintelligendo et videndo Deum possidetur : sicutexpelluntur morbidi oculi fulgore lucis, cum illisea pœna est quæ aliis lætitia. Non ergo ipsi maneastabunt, et videbunt. Et tam magna pœna est istaexpulsio, quam magnum præmium est illud quoddicitur : « Mihi autem [150] adhærere Deo bonumest202. » Huic pœnæ contrarium est : « Intra ingaudium Domini tui. » Quia huic expulsionisimile est : « Projicite illum in tenebrasexteriores203. »

XV. « Quoniam inamaricaverunt te,Domine204. Ego sum, » inquit, panis qui de cœlodescendi205 : » et, « Operamini escam quæ noncorrumpitur206 : » et, « Gustate, et videte quoniamsuavis est Dominus207. » Peccatoribus autem panis200 Rom. II, 15, 16.201 Psal. V, 11.202 Psal. LXXII, 28.203 Matth. XXV, 21 et 30.204 Psal. V, 11.205 Joan. VI, 51.206 Ibid. 27.207 Psal XXVIII, 8.

54

veritatis amarus est. Unde os vera dicentisoderunt. Ipsi ergo inamaricaverunt Deum, quipeccando in eam ægritudinem devenerunt, utcibum veritatis, quo sanæ animæ gaudent,tanquam felleum sustinere non possint.

XVI. « Et lætentur omnes qui sperant in te : »utique illi, quibus gustantibus suavis est Dominus.« In æternum exultabunt, et inhabitabis in eis208. »Ipsa ergo erit æterna exultatio, cum templum Deifiunt justi : et erit gaudium ipsorum, ipse incolaeorum. « Et gloriabuntur in te omnes qui diliguntnomen tuum209 : » tanquam cum adest eis adfruendum quod diligunt. Et bene « In te, »tanquam possidentes hæreditatem, de qua titulusPsalmi est : cum et ipsi sint ejus hæreditas, quodsignificat, « Inhabitabis in eis. » A quo bonoprohibentur quos secundum multitudinemimpietatum eorum expellit Deus.

XVII. « Quoniam tu benedices justum210. »Hæc est benedictio, gloriari in Deo, et inhabitari aDeo. Ista sanctificatio conceditur justis. Sed utiustificentur, præcedit vocatio : quæ non estmeritorum, sed gratiæ Dei. « Omnes enimpeccaverunt, et egent gloria Dei211. Quos enim »vocavit, hos et justificavit : quos autem

208 Id. V, 12.209 Ibid.210 Ibid. 13.211 Rom. III, 13.

55

justificavit, hos et glorificavit212. » Quia ergovocatio non meritorum [151] nostrorum, sedbenevolentiæ et misericordiæ Dei est, subjecitdicens : « Domine, ut scuto bonæ voluntatis tuæcoronasti nos213. » Bona enim voluntas Deipræcedit bonam voluntatem nostram, utpeccatores vocet in pœnitentiam. Et ipsa suntarma quibus expugnatur inimicus : contra quemdicitur : « Quis accusabit adversus electos Dei ? »et, « Si Deus pro nobis, quis contra nos ? Quiunico Filio suo non pepercit, sed pro nobisomnibus tradidit illum214. Si enim adhuc cuminimici essemus, Christus pro nobis mortuus est ;multo magis reconciliati, salvi erimus ab ira peripsum215. » Hoc est invictissimum scutum, quorepellitur inimicus, desperationem salutissuggerens multitudine tribulationum ettentationum.

XVIII. Totus ergo textus Psalmi est oratio utexaudiatur ; ab eo quod scriptum est : « Verbamea exaudi, Domine, » usque ad, « Rex meus etDeus meus. » Deinde intellectus eorum quæimpediunt ad videndum Deum, id est, ut seexauditam esse cognoscat, ab eo quod scriptumest : « Quoniam ad te orabo, Domine, maneexaudies vocem meam, » usque ad, « Virum

212 Id. VIII, 30.213 Psal. v, 13.214 Rom. VIII, 31 et 33.215 Id, v, 9, 10.

56

sanguinum et dolosum abominabitur Dominus. »Tertio sperat se domum Dei futuram, et nunc eiappropinquare in timore ante consummationemquæ expellit timorem, ab eo quod scriptum est :« Ego autem in multitudine miserationis tuæ, »usque ad, « Adorabo ad templum sanctum tuumin timore tuo. » Quarto proficientem se atquepromoventem inter illa ipsa, quibus impediri sesentit, orat ut adiuvetur intrinsecus, ubi nemohominum videt, ne avertatur malis linguis, ab eoquod scriptum est : « Domine, deduc me in tuajustitia propter inimicos meos, » usque ad,« Linguis suis dolose agebant. » Quinto prophetiaest, [152] quæ pœna maneat impios, quandojustus vix salvus erit ; et quod præmium justiadepturi sint, qui vocati venerunt, et donecperducerentur viriliter omnia sustinuerunt, ab eoquod scriptum est : « Judica illos, Deus, » usque infinem Psalmi.

ENARRATIO IN PSALMUM VI.In finem, in hymnis de octavo, Psalmus David216.I. « DE octavo, » hic videtur obscurum.217

(Nam cætera in hoc titulo manifestiora sunt.)Visum est autem nonnullis diem judiciisignificare, id est, tempus adventus Domininostri, quo venturus est judicare vivos etmortuos. Qui adventus, computatis annis ab

216 Psal. VI, 1.217 Vide D. Guillon, tom XXI, p. 405-406.

57

Adam, post septem annorum millia futuruscreditur : ut septem annorum millia tanquamseptem dies transeant, deinde illud tempustanquam dies octavus, adveniat. Sed quoniamdictum est a Domino : « Non est vestrum sciretempora, quæ Pater posuit in sua potestate218 : »et, « De die vero et illa hora nemo scit, nequeAngelus, neque Virtus, neque Filius, nisi solusPater219 : » et illud quod scriptum est, tanquamfurem venire diem Domini220, satis aperte ostenditneminem sibi oportere arrogare scientiam illiustemporis, computatione aliqua annorum. Si enimpost septem millia annorum ille dies venturus est,omnis homo potest annis [153] computatisadventum ejus addiscere. Ubi erit ergo, quod necFilius hoc novit ? Quod utique ideo dictum est,quia per Filium homines hoc non discunt, nonquod apud se ipse non noverit : secundum illamlocutionem : « Tentat vos Dominus Deus vester,ut sciat221, »id est, scire faciat vos ; et, « Exurge,Domine222, » id est, fac nos exurgere. Cum ergo itadicatur nescire Filius hunc diem, non quodnesciat, sed quod nescire faciat eos, quibus hocnon expedit scire, id est, non eis hoc ostendat :quid sibi vult nescio quæ præsumptio, quæ annis

218 Act. I, 7.219 Matth. XXIV, 36.220 1 Thess. V, 2.221 Deut. XIII, 3.222 Psal. III, 7.

58

computatis certissimum sperat post septemannorum millia diem Domini.

II. Nos igitur, quod nescire nos Dominusvoluit, libenter nesciamus : et quæramus quid velitsibi iste titulus, qui scribitur « De octavo. » Potestquidem etiam nulla annorum temerariasupputatione dies judicii octavus intelligi,-quodjam post finem hujus sæculi accepta æterna vita,tunc non erunt animæ justorum obnoxiætemporibus ; et quoniam omnia tempora septemdierum istorum repetitione volvuntur, octavusforte ille dictus est, qui varietatem istam nonhabebit. Est aliud quod hic non absurde accipipotest, cur octavum dicatur judicium, quod postduas generationes futurum est, unam quæ adcorpus, alteram quæ ad animam pertinet. AbAdam enim usque ad Moysen genus humanumvixit ex corpore, id est, secundum carnem, quietiam exterior et vetus homo dicitur223, et cuiVetus Testamentum datum est, ut quamvisreligiosis, tamen carnalibus adhuc operationibusfutura spiritalia præsignaret. Hoc toto temporequo secundum corpus vivebatur, « Regnavit mors,sicut Apostolus ait, etiam in eos qui nonpeccaverunt. Regnavit autem ex similitudineprævaricationis Adæ224, » sicut idem dicit :quoniam usque ad Moysen accipiendum est, quousque Legis opera, id [154] est, carnaliter223 Ephes. IV, 22.224 Rom. V, 14.

59

observata illa sacramenta, etiam eos obstrictostenuerunt certi mysterii gratia, qui uni Deo subditierant. Ab adventu autem Domini, ex quo adcircumcisionem cordis a carnis circumcisionetransitum est, facta vocatio est, ut secundumanimam viveretur, id est, secundum interioremhominem, qui etiam novus homo225 propterregenerationem dicitur morumque spiritaliuminnovationem. Manifestum est autem ad corpusquaternarium numerum pertinere, propternotissima elementa quatuor quibus constat, etquatuor qualitates, siccam, humidam, calidam,frigidam. Unde quatuor etiam temporibusadministratur, verno, æstate, autumno, hieme :hæc sunt notissima. Nam de quaternario numerocorporis tractatur etiam alibi subtilius, sedobscurius : quod in hoc sermone vitandum est,quem etiam minus eruditis accommodatum essevolumus. Ad animum vero ternarium numerumpertinere potest intelligi, ex eo quod tripliciterDeum diligere jubemur, ex toto corde, ex totaanima, ex tota mente226 : de quibus singulis non inPsalterio, sed in Evangelio disputandum est :nunc ad testimonium ternarii numeri ad animumpertinentis, satis puto esse quod dictum est.Peractis igitur numeris corporis ad veteremhominem et ad Vetus Testamentumpertinentibus, peractis etiam numeris animi ad225 Coloss. III, 10.226 Deut. VI, 5 ; et Matth. XXII, 37.

60

novum hominem et ad Novum Testamentumrelatis, sicut septenario numero transacto ; quiaunumquodque temporaliter agitur, quaternario incorpus, ternario in animum distributo, venietoctavus judicii dies : qui meritis tribuens quoddebetur, jam non ad opera temporalia, sed advitam æternam sanctos transferet, impios verodamnabit in æternum.

III. Quam damnationem metuens, oratEcclesia in hoc Psalmo, dicens : « Domine, ne inira tua arguas me227. » [155] Dicit etiam Apostolusiram judicii : « Thesaurizas tibi, inquit, iram in dieiræ justi judicii Dei228. » In qua se non vult argui,quisquis in hac vita sanari desiderat. « Nec infurore tuo corripias me. Corripias, » mitiusvidetur : ad emendationem enim valet. Nam quiarguitur, id est, accusatur, metuendum est nefinem habeat damnationem. Sed quoniam furorplus videtur esse quam ira, potest movere curillud quod est mitius, id est, correptio, cum eopositum est quod est durius, id est, cum furore.Sed ego puto unam rem duobus verbissignificatam. Nam in græco θυμὸς quod est inprimo versu, hoc significat quod ὀργή, quod estin secundo versu. Sed cum Latini vellent etiamipsi duo verba ponere, quæsitum est quid essetvicinum iræ, et positum est furor. Ideo variecodices habent ; nam in aliis prius invenitur ira,227 Psal. VI, 2.228 Rom. II, 5.

61

deinde furor : in aliis prius furor, deinde ira : inaliis pro furore indignatio ponitur, aut bilis. Sedquidquid illud est, motus est animi provocans adpœnam inferendam. Qui tamen motus, nontanquam animæ Deo tribuendus est, de quodictum est : « Tu » autem, Domine virtutum, cumtranquillitate judicas229. » Quod autem tranquillumest, non est perturbatum. Non ergo cadit inDeum judicem perturbatio : sed quod in ejusministris fit, quia per leges ejus fit, ira ejus dicitur.In qua ira, non solum argui se non vult animaquæ nunc orat ; sed nec corripi, id est, emendarivel erudiri. Nam in græco παιδεύῃς positum est,id est, erudias. Arguuntur autem in die judiciiomnes qui non habent fundamentum quod estChristus. Emendantur autem, id est, purgantur,qui huic fundamento superaedificant lignum,fœnum, stipulam. Detrimentum enim patientur,sed salvi erunt tanquam per ignem230. Quid ergoiste orat, qui non vult in ira Domini vel argui velemendari ? quid, nisi ut [156] sanetur ? Ubi enimsanitas est, nec mors metuenda est, nec urentisaut secantis medici manus.

IV. Sequitur itaque, et dicit : « Miserere mei,Domine, » quoniam infirmus sum : sana me,Domine, quoniam » conturbata sunt ossa mea231, »id est, firmamentum animæ meæ, vel fortitudo :

229 Sap. XII, 18.230 1 Cor. III, 11.231 Psal. VI, 3.

62

hoc enim ossa significant. Dicit ergo animafortitudinem suam esse turbatam, cum ossanominat. Neque enim credendum est, quodhabeat ossa quæ videmus in corpore. Quapropter,ad expositionem pertinet quod subjicitur, « Etanima mea turbata est valde. » Ne quod ossaappellavit, corporis intelligerentur. « Et tu,Domine, usquequo232 ? » Quis non intelligatsignificari animam luctantem cum morbis suis :diu autem dilatam a medico, ut ei persuaderetur inquæ mala se peccando praecipitaverit ? Quodenim facile sanatur, non multum cavetur : exdifficultate autem sanationis, erit diligentiorcustodia receptæ sanitatis. Non ergo tanquamcrudelis Deus aestimandus est, cui dicitur : « Ettu, Domine, usquequo ? » Sed tanquam bonuspersuasor animæ, quid mali sibi ipsa pepererit.Nondum enim tam perfecte orat hæc anima, ut eidici possit : « Adhuc loquente te, dicam : Ecceadsum233. » Simul ut etiam illud agnoscat, quantapœna impiis præparatur, qui se nolunt converteread Deum, si tantam difficultatem convertentespatiuntur : sicut alio loco scriptum est : « Si justusvix salvus erit, peccator et impius ubiparebunt234 ? »

232 Ibid. 4.233 Isaï. LXV, 24.234 1 Petr. IV 18.

63

V. « Convertere, Domine, et erue animammeam235. » Convertens se, orat ut ad eamconvertatur et Deus, sicut dictum est :« Convertimini ad me, et convertar ad vos, » dicitDominus236. An ex illa locutione intelligendum est« Convertere, Domine, » id est, fac me converti,cum in [157] ipsa sua conversione difficultatemlaboremque sentiret ? Nam perlecta nostraconversio paratum invenit Deum, sicut Prophetadicit : « Tanquam diluculum paratum inveniemuseum237. » Quoniam ut eum amitteremus, non ejusabsentia qui ubique adest, sed nostra fecit aversio.« In hoc mundo erat, inquit, et mundus per eumfactus est, et mundus eum non cognovit238. » Siergo in hoc mundo erat ; et mundus eum noncognovit, nostra immunditia non fert ejusaspectum. Dum autem nos convertimus, id est,mutatione veteris vitæ resculpimus spiritumnostrum : durum sentimus et laboriosum adserenitatem et tranquillitatem divinæ lucis aterrenarum cupiditatum caligine retorqueri. Et intali difficultate dicimus, « Convertere, Domine, »id est, adjuva nos, ut perficiatur in nobisconversio, quæ te paratum invenit, et fruendum tepraebentem dilectoribus tuis. Et ideo postquamdixit, « Convertere,Domine, » addidit, « Et erue

235 Psal. VI, 5.236 Zach. I, 3.237 Osee VI, 3, juxta LXX.238 Joan. I, 10.

64

animam meam : » tanquam inhærentemperplexitatibus hujus sæculi, et spinas quasdamdilacerantium desideriorum in ipsa conversionepatientem. « Salvum me fac, inquit, proptermisericordiam tuam239. » Intelligit non suorummeritorum esse quod sanatur ; quandoquidempeccanti et datum præceptum praetereunti, justadamnatio debebatur. Sana me ergo, inquit, nonpropter meritum meum, sed proptermisericordiam tuam.

VI. « Quoniam non est in morte qui memorsit tui240. » Intelligit quoque nunc esse tempusconversionis : quia cum ista vita transierit, nonrestat nisi retributio meritorum. « In infernoautem quis confitebitur tibi241 ? » Confessus est ininferno ille dives, de quo Dominus dicit, quiLazarum vidit in requie, se autem in tormentisdolebat : [158] usque adeo confessus, ut etiammoneri suos vellet, ut se a peccatis cohiberent,propter pœnas quas apud inferos esse noncreditur242. Quamvis ergo frustra, confessus esttamen sibi merito illa accidisse tormenta ; quandoetiam suos ne in hæc inciderent, doceri cupiebat.Quid ergo est, « In inferno autem quisconfitebitur tibi ? » An infernum vult intelligi, quopost judicium praecipitabuntur impii, ubi jam

239 Psal. I, 5.240 Ibid. 6.241 Ibid.242 Luc. XVI, 23-31.

65

propter profundiores tenebras nullam Dei lucemvidebunt, cui aliquid confiteantur ? Nam isteadhuc elevatis oculis, quamvis immani profundointerposito, potuit tamen videre Lazarum inrequie constitutum : ex cujus comparatione, adconfessionem coactus est meritorum suorum.Potest etiam illud intelligi, ut mortem vocetpeccatum, quod contempta divina legecommittitur : ut aculeum mortis mortemappellemus, quod mortem comparet. Aculeusenim mortis pecco tum243. In qua morte hoc estesse immemorem Dei, legem ejus et præceptacontemnere : ut infernum dixerit, caecitatemanimi, quæ peccantem, id est, morientem excipitet involvit : « Sicut non probaverunt, inquit,habere Deum in notitia, dedit illos Deus inreprobum sensum244. » Ab ista morte et ab istoinferno tutam se præberi anima deprecatur, dummolitur conversionem ad Deum, et sentitdifficultates.

VII. Quapropter contexit, dicens : « Laboraviin gemitu meo. » Et tanquam parum profuerit,addit, et dicit, « Lavabo per singulas nocteslectum meum245. » Lectus est hoc loco appellatusubi requiescit animus æger et infirmus, id est, involuptate corporis et in omni delectationesæculari. Quam delectationem lacrymis lavat qui

243 1 Cor. XV, 56.244 Rom. I, 28.245 Psal. VI, 7.

66

sese ab illa conatur extrahere. Videt enim jam sedamnare carnales concupiscentias, et tamendelectatione tenetur infirmitas, et in ea libenterjacet, unde surgere nisi [159] sanatus animus nonpotest. Quod autem ait, « Per singulas noctes, »hoc fortasse accipi voluit, quod ille spiritupromptus sentit aliquam lucem veritatis, et tamenin delectatione hujus sæculi per carnisinfirmitatem aliquando requiescit, tanquam dies etnoctes alterno affectu cogitur pati : ut cum dicit :« Mente servio legi Dei, » tanquam diem sentiat ;rursus cum dicit : « Carne autem legi peccati246, »inclinetur in noctem : donec omnis nox transeat,et veniat unus dies, de quo dicitur : « Mane astabotibi, et videbo247. » Tunc enim astabit : nunc autemjacet, quando in lecto est, quem lavabit persingulas noctes, ut tantis lacrymis impetretefficacissimam de Dei misericordia medicinam.« In lacrymis stratum meum rigabo248. » Repetitioest ; cum enim dicit : « In lacrymis, » ostenditquemadmodum superius, « Lavabo, » dixerit. Hocautem accipimus « Stratum, » quod superius« lectum ; » quanquam « Rigabo, » amplius sitaliquid, quam « Lavabo : » quoniam potest aliquidin superficie lavari ; rigatio vero ad interiorapermeat, quod significat fletum usque ad cordisintima. Temporum vero varietas quod præteritum

246 Rom. VII. 25.247 Psal. V, 5.248 Id. VI, 7.

67

posuit, cum diceret, « Laboravi in gemitu meo ; »et futurum, cum diceret : « Lavabo per singulas »noctes lectum meum ; » rursus futurum, « Inlacrymis stratum meum rigabo, » illud ostendit,quid sibi dicere debeat, cum quisque in gemitufrustra laboraverit ; tanquam diceret : « Nonprofuit cum hoc feci, ergo illud faciam ? »

VIII. « Turbatus est ab irai oculus meus249 : »utrum sua, an Dei, in qua petit ne argueretur, autcorriperetur ? Sed si illa diem judicii significat,quomodo nunc potest intelligi ? An inchoatio ejusest, quod hic homines dolores et tormentapatiuntur, et maxime damnum intelligentiæ [160]veritatis ; sicut jam commemoravi quod dictumest : « Dedit illos Deus in reprobum sensum250 ? »Nam ea est cæcitas mentis ; in eam quisquis datusfuerit, ab interiore Dei luce secluditur : sednondum penitus cum in hac vita est. Sunt enimtenebræ exteriores,251 quæ magis ad diem judiciipertinere intelliguntur, ut penitus extra Deum sit,quisquis, dum tempus est, corrigi noluerit ;penitus autem esse extra Deum quid est, nisi essein summa cæcitate ? Siquidem Deus habitat luceminaccessibilem252, quo ingrediuntur quibus dicitur :« Intra in gaudium Domini tui253. » Hujus igitur

249 Ibid. 8.250 Rom. I, 28.251 Matth. XXV, 30.252 1 Tim. VI, 16.253 Matth. XXV, 21 et 23.

68

iræ inchoatio est, q