W R O C £ A W S K I E T O W A R Z Y S T W O N A U K O W E

R O Z P R A W Y K O M I S J I J Ê Z Y K O W E J XXXIXPL ISSN 0084-2990

HONORATA UCHWAŁUniwersytet Wrocławski

HIPOKORYSTYKA ZOONIMICZNE – PRÓBA OPISU

1. USTALENIA TERMINOLOGICZNE

Mianem hipokorystyków określa się rzeczownikowe formacje derywowane z for mantami deminutywnymi nieodnoszące się do obiektów rzeczywistości, któ-re można zmierzyć, natomiast deminutywa odnoszą się do przedmiotów uznawa-nych przez nazywającego obiekt za mniejsze w stosunku do przedmiotów nazywa-nych przez wyraz podstawowy (por. Urbańczyk (red.) 1991: 325; Polański (red.) 1999: 241). Rozróżnienie to znamienne jest przede wszystkim dla hipokorysty-ków imiennych tworzonych formalnie za pomocą przyrostków deminutywnych, gdyż formacje hipokorystyczne nie określają rozmiaru nazywanego obiektu, lecz wskazują na ekspresywny, najczęściej pieszczotliwy, stosunek osoby mówiącej do nazywanego desygnatu, np. Jaś ← Jan (por. ibidem).

Stanisław Rospond zaproponował podział form odimiennych na hipokory-styka, czyli spieszczenia i deminutywa, czyli zdrobnienia (zob. Rospond 1966: 203-224; Rospond 1963: 44-52). Powodem rozróżnienia wspomnianych form jest zastosowanie odmiennych zabiegów słowotwórczych w procesie tworzenia hipokorystyków i deminutywów. Pierwsze z nich są wynikiem skrócenia imienia podstawowego, np. Rad od Radosław lub wzmocnienie tegoż zdezintegrowanego rdzenia przyrostkiem hipokorystycznym -ch, -sz, -l, np. Rach, Rasz, Ral ← Ra-dosław (zob. Rospond 1963: 44). Natomiast deminutywa są według autora two-rami wtórnymi wobec hipokorystyków, ponieważ powstają poprzez przyłączenie przyrostka deminutywnego do powstałego hipokorystyka, np. Raszek ← Rasz ← Radosław (zob. ibidem: 46). Rospond stwierdził także, iż termin hipokorysty-ka powinien mieć odniesienie wyłącznie do nazw osobowych ze względu na ich szczególny charakter ekspresyjny (zob. ibidem).

Pojęcia hipokorystyka i deminutywa często traktowane są tożsamo i używa się ich jako określeń wszelkich zdrobniałych form rzeczownikowych, w tym imion osobowych.

Kristine Heltberg (1964: 93-102)., pod pojęciem deminutywa rozumie za-równo spieszczenia rozumiane jako zdrobnienia imion własnych [właściwie hi-pokorystyka – przyp. H.U.] oraz derywaty nieróżniące się rozmiarem w stosun-ku do podstawy słowotwórczej, np. słońce – słonko – słoneczko, jak i formacje wskazujące jednocześnie na pomniejszony rozmiar nazywanego desygnatu oraz zabarwienie uczuciowe, np. las – lasek – laseczek.

106

Natomiast Ewa Siatkowska (1967: 157-170) dokonuje podziału deminuty-wów na: deminutywa właściwe, zdeterminowane momentem wyobrażeniowym, np. stół – stołek oraz deminutywa emfatyczne, zdeterminowane momentami emocjonalnymi [właściwie hipokorystyka – przyp. H.U], np. matka – mateczka.

W świetle powyższych rozważań uznano, iż najistotniejszą funkcją hipoko-rystyków imiennych jest funkcja ekspresywna, dlatego mianem hipokorysty-ków zoonimicznych (zoonimów hipokorystycznych) określono wszelkie imiona zwierzęce pochodzące od podstawowej formy zoonimów, czyli pierwszego imie-nia zwierzęcia, które informator podał jako imię/ imiona pieszczotliwe. Ponadto imiona te są przede wszystkim nazwami ekspresywnymi. Poza tym proces two-rzenia tych onimów nie wiąże się w jakikolwiek sposób z momentem wyobraże-niowym, jak w wypadku deminutywów właściwych, lecz wyłącznie z momentem emocjonalnym, jak w hipokorystykach odapelatywnych (Domin 2000: 13). Za-tem za hipokorystyka zoonimiczne należy uznać zarówno zoonimy Dianuś, jak i Dianka czy Dianeczka. Wyrazem motywującym hipokorystyka zoonimiczne może być zarówno zoonim pełny, jak i imię hipokorystyczne będące w tym wy-padku podstawową formą imienia (por. Łobodzińska, Tomczak 1988: 26).

2. PODSTAWA MATERIAŁOWA

Materiał badawczy niniejszego artykułu stanowią 203 hipokorystyka zooni-miczne zawarte w 136 ankietach. Różnica pomiędzy liczbą zebranych nazw a licz-bą ankiet spowodowana jest faktem, iż informatorzy najczęściej podawali przy imieniu podstawowym więcej niż jedno imię spieszczone swego zwierzęcia, np. przy zooonimie Brydzia podano trzy formy hipokorystyczne tego imienia, tj. oni-my Brydźka, Brydziaczek i Brydziuś.

Podstawę materiałową artykułu pozyskano za pomocą kwestionariusza ankie-ty. Badania zostały przeprowadzone w 2010 r. na terenie Wrocławia i skierowane wyłącznie do mieszkańców tego miasta. Informatorami byli studenci wrocław-skich uczelni wyższych oraz klienci klinik i lecznic weterynaryjnych we Wrocła-wiu. Grupa wymieniona jako druga jest szczególnie interesująca i specyfi czna, ponieważ można stwierdzić, iż odwiedzający przychodnie weterynaryjne traktują zwierzęta w sposób bardzo osobisty i często uznają je za członków swej rodziny.

Ankietowani wypełniali kwestionariusze formatu A4 według podanego sche-matu. Pytanie pierwsze dotyczyło imienia zwierzęcia i jego gatunku. Informato-rzy mieli możliwość podania więcej niż jednego gatunku zwierzęcia i tym samym imienia swego pupila, ponieważ zauważono, że mieszkańcy miast posiadają za-zwyczaj większą liczbę zwierząt udomowionych. Ponadto poproszono ankietowa-nych o wymienienie imienia/imion pieszczotliwych, którymi nazywają zwierzę.

Za zwierzęta udomowione informatorzy uznali: chomiki, kanarki, koszat-niczki, koty, króliki, myszy, pająki, papugi, patyczaki, psy, ryby, sowy, szynszyle, szczury, świnki morskie, żółwie.

W pracy wykorzystano następujące skróty nazw gatunków zwierząt udomo-wionych:

ch – chomikkn – kanarekksz – koszatniczka

HONORATA UCHWAŁ

107

k – kotkr – królik m – myszpk – pająkpg – papugapt – patyczakp – piesr – rybas – sowasz – szynszylaszcz – szczurśm – świnka morskaż – żółw

3. CEL I METODA PRACY

Celem artykułu jest analiza formalna zgromadzonych hipokorystyków zooni-micznych pozwalająca na wykrycie mechanizmów słowotwórczych wykorzysty-wanych w procesie ich tworzenia. W toku badań zwrócono uwagę na najproduk-tywniejsze dla tej grupy onimów formanty słowotwórcze.

Analizowany hipokorystyk zoonimiczny podano w formie zgodnej z informa-cją podaną w ankiecie. Zarówno zoonim podstawowy, jak i hipokorystyk zooni-miczny zapisywane są kursywą. Pogrubioną czcionką oznaczono skrót nazwy ga-tunku. Zoonim hipokorystyczny umieszczono przed wyrazem motywującym, tj. zoonimem podstawowym (imieniem pierwszym). W grupie hipokorystyków su-fi ksalnych oddzielono formant słowotwórczy, np. Grot-ek < Grot p. W wypadku imion powstałych od nazw pełnych poddanych procesowi mutylacji, w znakach < > umieszczono wyraz motywujący zoonim hipokorystyczny, natomiast w na-wiasie kwadratowym umieszczono elementy wyrazu podstawowego, które uległy skróceniu, np. Luc-ek < Lucjan p <Luc[jan]>. W nawiasie okrągłym zawarto po-jawiające się oboczności, a w znakach {} oznaczono zjawisko superpozycji.

Sufi ksy oparte na identycznym korpusie afi ksalnym, różniące się jedynie rze-czownikowym paradygmatem fl eksyjnym męskim lub żeńskim, uznano za wa-rianty tego samego formantu. Są to przyrostki: -(e)k/-k(a)/ -k(o), -ci(a)/-ci(o), -ś(ø)/-si(a), -uś(ø)/-usi(a), -usi(e)k/-uśk(a), -uni(a)/-uni(o), -ul(e)k/-ulk(a). For manty wariantywne określają zazwyczaj płeć zwierzęcia, choć w materiale ba-dawczym znajdują się także imiona zwierzęce, których rodzaj gramatyczny nie pokrywa się z rodzajem naturalnym, np. w imieniu Tościk < Tośka p żeńska for-ma zoonimu podstawowego została zmieniona za pomocą formatu -cik na nazwę zbliżoną do hipokorystycznej formy imienia męskiego.

4. KLASYFIKACJA, ANALIZA I CHARAKTERYSTYKA HIPOKORYSTYKÓW ZOONIMICZNYCH

W celu przeprowadzenia analizy zgromadzonego materiału stworzono sche-mat klasyfi kacyjny hipokorystyków zoonimicznych oparty na klasyfi kacji hipo-ko rystyków imiennych Janiny Domin (2000: 19-89) i schemacie analizy se-mantyczno-formalnej antroponimów nieofi cjalnych jednoczłonowych Romany Łobodzińskiej i Lucyny Tomczak (1988: 17-35). Wspomniane klasyfi kacje odno-szą się wszakże do zbioru antroponimów, w szczególności do przezwisk, jednak

HIPOKORYSTYKA ZOONIMICZNE – PRÓBA OPISU

108

związek zoonimów pod względem leksykalnym i morfologicznym z klasą prze-zwisk jest w tym wypadku bezsprzeczny.

Zebrane hipokorystyka zoonimiczne podzielono na dwie podstawowe grupy, tj. Sufi ksalne hipokorystyka zoonimiczne oraz Bezsufi ksalne hipokorystyka zoo-nimiczne. Wewnątrz poszczególnych grup dokonano zmian, tzn. zmodyfi kowa-no schematy klasyfi kacyjne usuwając niektóre ich elementy oraz uzupełniono je o no we podgrupy.

Szczegółową klasyfi kację i analizę hipokorystyków zoonimicznych przedsta-wiono poniżej.

I. Sufi ksalne hipokorystyka zoonimiczne [x176] 1

Zoonimy hipokorystyczne umieszczone w tej grupie powstają wskutek dery-wacji sufi ksalnej. Proces powstawania nowych zoonimów odbywa się przez przy-łączanie do podstawy przyrostków słowotwórczych zarówno znanych i popular-nych, jak i słabo produktywnych. Podstawę słowotwórczą hipokorystyków mogą w tym wypadku stanowić zoonimy pełne, ich zdezintegrowane podstawy, hipoko-rystyczne imiona zwierzęce lub zarówno imiona hipokorystyczne, jak i zoonimy pełne.

I.1. Formacje pochodne od zoonimów pełnych [x105]

Podstawą słowotwórczą hipokorystyków znajdujących się w tej grupie są zoo-nimy pełne nieulegające żadnym przekształceniom językowym.

I.1.1.1. Zespół formantów z podstawowym elementem -k- [x54]W grupie zawarto formacje słowotwórcze z sufi ksami: – -ek/-ka oraz formant komponowany -eczek – -ik/-yk oraz formant złożony -iczek – -cia/-cio oraz formant komponowany -cik – -ecI.1.1.1.1. Formant -ek/-ka [x 25]A. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -ek/-ka [x 24]Amor-ek < Amor p, Astor-ek < Astor p, Azor-ek < Azor p, Banan-ek < Ba-

nan p, Bonz-ek < Bonzo k, Cezar-ek < Cezar p, Dolar-ek <Dolar śm, Dzikus-ek < Dzikus k, Gnom-ek < Gnom k, Gremlin-ek < Gremlin p, Grot-ek < Grot p, Hektor-ek < Hektor p, Jocz-ek < Joko p (k:cz), Kacper-ek < Kacper p, Kaprys-ek < Kaprys p, Murzyn-ek < Murzyn p, Oskar-ek < Oskar p, Ramb-ek < Rambo p, Silver-ek < Silver p, Żółt-ek < Żółty kn; Dian-ka < Diana p, Czarli-ka < Czarli k, Fion-ka < Fiona k, Pereł-ka < Perła p

B. Formacje polimorfemowe dwustopniowe zawierające reduplikację spół-głoski -k-: -eczek [x1]

Raj-eczek < Raj kI.1.1.2. Formant -ik/-yk [x16]A. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -ik/-yk [x12]Ares-ik < Ares p, Drops-ik < Drops p, Frodz-ik < Frodo p, Jerr-ik < Jerry

m, Krec-ik < Kret ch, Maks-ik < Maks p, Maks-ik < Maks p, Max-ik < Max p, Rewers-ik < Rewers p, Rudz-ik < Rudy k, Teśc-ik < Test k; Pajac-yk < Pajac p

1 W nawiasie kwadratowym podano liczbę utworzonych formacji słowotwórczych.

HONORATA UCHWAŁ

109

B. Formacje polimorfemowe dwustopniowe zawierające reduplikację spół-głoski -k-: -iczek [x4]

Dem-iczek < Demi p {SUP}, Nal-iczek < Nala p, Warun-iczek < Warunek p, Złośn-iczek < Złośnica ksz

I.1.1.3. Formant -cia/-cio [x12]A. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -cia/-cio [x11]Cytryń-cia < Cytryna k (n:ń), Dem-cia < Demi p, Ferr-cia < Ferry p, Her-

-cia < Hera p, Kor-cia < Kora p, Moń-cia < Mona p, Pereł-cia < Perła p, Pol-cia < Pola k, Sab-cia < Saba p, Soń-cia < Sonia p, Grub-cio < Gruby ksz

B. Formacje polimorfemowe dwustopniowe z przyrostkiem -cik [x1]Toś-cik < Tośka pSufi ks -cia/-cio poszerzony o przyrostek -ik tworzy formację komponowaną

i występuje w tym wypadku jedynie w hipokorystykach zoonimicznych żeńskich, tworząc formy zbliżone do ich imiennych męskich odpowiedników.

I.1.1.4. Formant -ec [x1]Wiedźmini-ec < Wiedźmin k (n:ń)W języku polskim nie występują formy odimienne z formantem -ec, więc imię

to jest wyjątkiem. Przyrostek -ec występuje w języku rosyjskim, choć obecnie jest bardzo słabo produktywny (Domin 2000: 49).

Zespół formantów z elementem podstawowym -k- jest najproduktywniejszą grupą przyrostków w całości zebranego materiału hipokorystycznego. Tworzy 54 derywaty, tj. 27% wszystkich hipokorystyków zoonimicznych. Wśród formantów z elementem -k- przeważają formacje utworzone za pomocą sufi ksu -ek/-ka for-mujące 26 imion, tj. 13% całości imion hipokorystycznych. Kolejnym zbiorem są derywaty z przyrostkiem -ik/-yk (16 zoonimów, tj. 8% wszystkich zoonimów hi-pokorystycznych) oraz formacje z sufi ksem -cia/-cio (12 nazw, tj. 6% wszystkich nazw spieszczonych). Formant -ec tworzy jedynie jeden derywat.

I.1.2. Zespół formantów z podstawowym elementem -ś- [x29]Formanty z podstawowym elementem -ś – tworzą wyłącznie hipokorystyka

zoonimiczne o dodatnim zabarwieniu uczuciowym, szczególnie w wypadku form z przyrostkami dwustopniowymi.

Grupa zawiera derywaty utworzone za pomocą przyrostków: – -ś/-sia, -iś, -uś/-usia – formanty komponowane -usiek/-uśkaI.1.2.1. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkami -ś/-sia, -iś,

-uś/-usia [x27]Ignacy-ś < Ignacy p, Pepi-ś < Pepi k, Demi-ś < Demi p, Luka-sia < Luka p;

Demon-iś < Demon k; Bamb-uś < Bambo p, Berg-uś < Bergo p, Dian-uś < Dia-na p, Din-uś < Dino p, Din-uś < Dino p, Drak-uś < Drako p, Harr-uś < Harry p, Jag-uś < Jaga k, Jorg-uś < Jorge k, Mik-uś < Mika k, Mik-uś < Miki p, Ramb-uś < Rambo p, Sonar-uś < Sonar p, Soni-uś < Sonia p, Tin-uś < Tina p, Weg-uś < Wega p, Kam-usia < Kama p, Kici-usia < Kicia k, Kol-usia < Kola p, Kor-usia < Kora p, Lil-usia < Lila k, Rox-usia < Roxi p

I.1.2.2. Formacje polimorfemowe dwustopniowe z przyrostkiem -usiek/-uśka [x2]

Skocz-usiek < Skoczek p, Muszel-uśka < Muszla p

HIPOKORYSTYKA ZOONIMICZNE – PRÓBA OPISU

110

Zespół formantów z podstawowym elementem -ś- jest drugą, pod względem liczby stworzonych derywatów, grupą sufi ksów w całości omawianych hipokory-styków. Zbiór ten liczy 29 imion, tj. 14% wszystkich nazw hipokorystycznych, w tym 22 formacje z sufi ksem -uś/-usia, tj. 11% zonnimów hipokorystycznych, 4 derywaty z formantem -ś/-sia, tj. 2% derywatów hipokorystycznych, 3 zoonimy z przyrostkiem -iś, tj. 1% onimów hipokorystycznych, oraz 2 nazwy z formantem dwustopniowym -usiek/-uśka, tj. 1% formacji hipokorystycznych.

I.1.3. Zespół formantów z podstawowym elementem – n – [x15]Formacje z podstawowym elementem -n-, a w szczególności z miękkim

-ń-charakteryzują się wysokim stopniem ekspresywności (por. ibidem: 70). Ujawnia się to przede wszystkim w derywatach z formantami dwustopniowymi.

W grupie znajdują się derywaty tworzone za pomocą formantów: – -niu, -uń/-unia/-unio – -nek, -uniek, -uncioI.1.3.1. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkami -niu,

-uń/-unia/-unio [x12]Amor-niu < Amor p; Mruk-uń < Mruk p, Baf-unia < Bafi p, Baj-unia < Baja

k, Bast-unia < Basta p, Czik-unia < Czika p, Em-unia < Emi p, Kici-unia < Kicia k, Kol-unia < Kola p, Kor-unia < Kora p, Kor-unia < Kora p, Jocz-unio < Joko p

I.1.3.2. Formacje polimorfemowe dwustopniowe z przyrostkami -nek, -uniek i -uncio [x3]

Toffi -nek < Toffi p; Bajer-uniek < Bajer p; Wariat-uncio < Wariat pFormacje z podstawowym elementem -n- są trzecią grupą pod względem li-

czebności wśród zebranych hipokorystyków. Tworzą 15 derywatów, tj. 7% zgro-madzonych hipokorystyków zoonimicznych. Najliczniejszą podgrupą są na-tomiast formacje z przyrostkami -niu, -unia/-unio i -uń (12 zoonimów, tj. 6% zoonimów hipokrystycznych). Poza tym formant -niu jest wariantem przyrostka -nio i występuje w formie wołacza w funkcji mianownika.

I.1.4. Zespół formantów z podstawowym elementem -l- [x6]W tej grupie znajdują się formacje z przyrostkami: – -ul – formacje komponowane -ulek/-ulkaI.1.4.1. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -ul [x1]Owad-ul < Owad ptI.1.4.2. Formacje polimorfemowe dwustopniowe z przyrostkiem -ulek/-ulka

[x5]Fig-ulek < Figo p, Maksi-ulek < Maks p (ś:s), Mik-ulek < Miki p, Rud-ulek <

Rudy k, Krop-ulka < Kropka śmI.1.5. Formy przymiotnikowe [x1]Formacja ta przypomina nieformalną niegdyś i niepopularną współcześnie

formę nazwiska, którego nosicielem jest kobieta. Tościk-owa < Tościk < Tośka p

I.2. Formacje pochodne od zoonimów pełnych ulegających mutylacji [x28]Podstawą słowotwórczą tych hipokorystyków jest zoonim podlegający muty-

lacji. Skróceniu ulega dowolna część imienia pełnego bez zachowania jakichkol-wiek granic morfologicznych i fonologicznych.

HONORATA UCHWAŁ

111

I.2.1. Zespół formantów z podstawowym elementem -k- [x9]W grupie występują formacje utworzone za pomocą sufi ksów: – -ek/-ka – -ik – -cia/-cioI.2.1.1. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -ek/-ka [x4]Ay-ek < Kayenne p <[K]ay[enne]>, Don-ek < Donald r <Don[ald]>, Luc-ek

< Lucjan p <Luc[jan]>, Grac-ka < Gracja p <Grac[ja]>I.2.1.2. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -ik [x1]Kaz-ik < Kazimierz śmI.2.1.3. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -cia/-cio

[x4]Car-cia < Carmen p <Car[men]> , Dem-cia < Demona k <Dem[ona]>,

Pły-cia < Płyta k <Pły[ta]>, Hom-cio < Homer p <Hom[er]>I.2.2. Zespół formantów z podstawowym elementem -ś- [x14]Grupa formacji słowotwórczych tworzonych za pomocą sufi ksów: – -sia – -uś/-usia – -yśI.2.2.1. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -sia [x1]Zo-sia < Zoey p <Zo[ey]>I.2.2.2. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -uś/-usia

[x12]Bor-uś < Borys k <Bor[ys]>, Cas-uś < Casandra k <Cas[andra]>, Gran-uś

< Granat k <Gran[at]>, Kay-uś < Kayenne p <Kay[enne]>, Luc-uś < Lucjan p <Luc[jan]>, Ner-uś < Neron r <Ner[on]>, Pimp-uś < Pimpek p <Pimp[ek]>, Pusz-uś < Puszek k <Pusz[ek]>, Ram-uś < Rambo p <Ram[bo]>, Szynsz-uś < Szynszylyn sz <Szynsz[ylyn]>, It-usia < Rita k <[R]it[a]>, Pomad-usia < Po-madka p <Pomad[ka]>

I.2.2.3. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -yś [x1]Kurz-yś < Kurzyn p <Kurz[yn]>I.2.3. Zespół formantów z podstawowym elementem -n- [x4]Grupa derywatów z sufi ksami: – -nia – -unia – -eńkaI.2.3.1. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkami -nia i -unia

[x3]Podu-nia < Poduszka k <Pod[uszka]>�, Grac-unia < Gracja p <Grac[ja]>,

Trasz-unia < Traszka g <Trasz[ka]>I.2.3.2. Formacje polimorfemowe dwustopniowe z przyrostkiem -eńka [x1]Flasz-eńka < Flaszka k <Flasz[ka]>I.2.4. Zespół formantów z podstawowym elementem -ch- [x1]I.2.4.1. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -ucha [x1]Waż-ucha < Ważka k <Waż[ka]>

HIPOKORYSTYKA ZOONIMICZNE – PRÓBA OPISU

112

I.3. Formacje pochodne bezpośrednio od zoonimów hipokorystycznych [x33]I.3.1. Zespół formantów z podstawowym elementem -k- [x16]Grupa derywatów tworzonych za pomocą formantów: – -ek/-ka/-ko – -ak oraz formanty komponowane -aczek/-aczka – -cia/-ciuI.3.1.1. Formant -ek/-ka/-ko [x5]A. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -ek/-ka/-ko [x5]Kubecz-ek < Kubek < Kubuś k, Miłecz-ek < Miłek p, Tuptusi-ek < Tuptuś p,

Wężycz-ek < Wężyk k, Brydź-ka < Brydzia pg, Ignaś-ko < Ignaś < Ignacy pHipokorystyka Kubeczek, Miłeczek i Wężyczek zostały umieszczone w tej

podgrupie, ponieważ są to derywaty pochodne bezpośrednio od imion Kubek, Miłek i Wężyk. Jeśli wyrazem motywującym te zoonimy byłby onim w formie podstawowej, czyli nieobjętej procesem hipokoryzacji, np. Kuba, Miły, Wąż, to imiona te zostałyby uznane za formacje polimorfemowe dwustopniowe zawiera-jące reduplikację elementu -k – i przedstawione w formie Kub-eczek, Mił-eczek, Węż-yczek. Poza tym przyrostek -ko tworzy derywaty od imion bardzo rzadko. W języku polskim jest niepopularny.

I.3.1.2. Formant -ak [x8]Jest to przyrostek słabo produktywny i zachowujący przede wszystkim cha-

rakter gwarowy (ibidem: 52), jednak w tym wypadku jest to sufi ks urabiający wie-le form zarówno od nazw żeńskich, jak i męskich, szczególnie formacji polimorfe-mowych dwustopniowych.

A. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -ak [x1]Kilpusi-ak < Klipuś kB. Formacje polimorfemowe dwustopniowe zawierające reduplikacje spół-

głoski -k-: -aczek/-aczka [x7] Lusi-aczka < Lusia < Luka p, Brydzi-aczek < Brydzia pg, Edzi-aczek < Edi

szcz, , Pusi-aczek <Pusia p, Rysi-aczek < Rysio ch, Tości-aczek < Tościk < Toś-ka p, Trusi-aczek < Trusia kr

Formant -aczek, w większości formacji polimorfemowych, tworzy hipokory-styka zoonimiczne na wzór spieszczonych imion męskich. Postawą słowotwórczą jest w tym wypadku nazwa żeńska.

I.3.1.2. Formant -cia/-ciu [x2]A. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -cia/-ciu [x2]Szip-cia < Szipek k, Mił-ciu < Miłek pFormant -ciu w imionach męskich występuje w formie wołacza w funkcji mia-

nownika. I.3.2. Zespół formantów z podstawowym elementem -ś- [x8]I.3.2.1. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -uś (-usiu)

[x8]Brydzi-uś < Brydzia pg, Zadym-uś < Zadymek p, Ząb-uś < Ząbek p, Kub-uś

< Kuba k, Kub-uś < Kuba kn, Kub-uś < Kuba p, Kajt-uś < Kajtek p, Czarn-usiu < Czarnuszek k

I.3.3. Zespół formantów z podstawowym elementem -n- [x5]

HONORATA UCHWAŁ

113

I.3.3.1. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -unia/-unio (-uniu) [x3]

Kub-unia < Kuba k, Czesi-unio < Czesio ch, Rysi-uniu < Rysio k I.3.3.2. Formacje polimorfemowe dwustopniowe z przyrostkami -nek i -eńka

[x2]Zosi-nek < Zosia < Zoey p, Trusi-eńka < Trusia krI.3.4. Zespół formantów z podstawowym elementem -l- [x2]I.3.4.1. Formacje polimorfemowe dwustopniowe z przyrostkiem -ulek [x1]Rysi-ulek < Rysiek krI.3.4.2. Formacje polimorfemowe trzystopniowe z przyrostkiem -uleczka [x1]Basi-uleczka < Basia szczI.3.5. Zespół formantów z podstawowym elementem -sz- [x2]Wśród formantów z podstawowym elementem -sz- występują jedynie dwa

przyrostki: -uszka i -oszka. Są to formacje dwustopniowe poszerzone o sufi ks -ka. Mati-uszka < Mati < Mathea p, Mati-oszka < Mati < Mathea pZoonimy te przyjmują postać obcych hipokorystyków imiennych, a dokładniej

zdrobniałych imion rosyjskich, np. Andrejuška, Petroška (por. ibidem: 56-58).

I.4. Formacje pochodne od zoonimu hipokorystycznego lub zoonimu pełnego [x10]

Przyczyną utworzenia tej grupy są trudności w jednoznacznym ustaleniu wy-razów motywujących powstałe hipokorystyka. Informatorzy wskazują wszakże imię zdrobniałe i/lub spieszczone jako wyraz podstawowy, jednak formanty two-rzące nowo powstałe hipokorystyka mogą przyłączać się zarówno do zdezintegro-wanych podstaw imion hipokorystycznych, jak i zoonimów pełnych, np. Bez-unia < Bez-ik k lub Beza.

Poniżej umieszczono hipokorystyka zakwalifi kowane do tej grupy.I.4.1. Formanty z podstawowym elementem -k- (-ek, -cia) [x3]Kub-ek < Kubuś k lub Kuba, Plam-cia < Plamka k lub Plama, Szip-cia <

Szipek k lub Szip (ang. sheep)I.4.2. Formanty z podstawowym elementem -ś- (-iś, -sia, -uś) [x4]Kub-iś < Kubuś p lub Kuba, Mu-sia < Muszka p lub Mucha, Maci-uś < Ma-

ciek k lub Maciej, Żwir-uś < Żwirek k lub ŻwirI.4.3. Formanty z podstawowym elementem -n- (-unia) [x1]Bez-unia < Bezik k lub BezaI.4.4. Formanty z podstawowym elementem -l- (-ulek/-ulka) [x2]Lis-ulek < Lisek k lub Lis, Kit-ulka < Kitka p lub KitaGrupa formacji hipokorystycznych pochodnych od imion hipokorystycznych

lub imion pełnych liczy jedynie 10 zoonimów. Najproduktywniejszymi forman-tami tego zbioru są przyrostki z podstawowym elementem -ś- tworzące 4 nazwy, w tym 2 zoonimy z sufi ksem -uś oraz po jednym onimie z przyrostkiem -iś i -sia. Drugim pod względem liczby utworzonych derywatów jest zbiór formantów z podstawowym elementem -k- tworzący 3 imiona, w tym 2 nazwy z sufi ksem -cia i 1 imię z przyrostkiem -ek. Słabo produktywnymi formantami tej grupy są przy-rostki z podstawowym elementem -l- i -n- (2 nazwy z formantem -ulek/-ulka i 1 onim z sufi ksem -unia).

HIPOKORYSTYKA ZOONIMICZNE – PRÓBA OPISU

114

II. Bezsufi ksalne hipokorystyka zoonimiczne [x27]Nazwy te powstają zazwyczaj przez skrócenie imienia podstawowego, użycie

paradygmatu fl eksyjnego w funkcji formantu lub w wyniku derywacji morfolo-gicznej.

Skrócenie imienia pełnego wiąże się z odcięciem pewnego elementu w dowol-nej części imienia i uczynienia z niego odrębnego zoonimu. Wszelkiego rodzaju ucięcia formy podstawowej zoonimu zazwyczaj nie wiążą się z respektowaniem granic morfologicznych i fonologicznych przekształcanego zoonimu.

II.1. Formy hipokorystyczne powstałe w wyniku dezintegracji pnia zoonimu pełnego [x5]

II.1.1. Druga i/lub trzecia sylaba zoonimu pełnego wraz z końcówką fl eksyjną [x3]

Dymek < Zadymek p <[Za]dymek>, Ita < Rita k <[R]ita>, Neta < Moneta k <[Mo]neta>

Zoonim Dymek jest zarówno formą powstałą wskutek mutylacji podstawy słowotwórczej, jak i skróconą formacją hipokorystyka sufi ksalnego Zadymek. Nie istnieje jednak zoonim podstawowy dla imienia Zadymek, ponieważ leksemem motywującym tej nazwy jest wyraz pospolity zadyma, nie zaś nazwa własna.

II.1.2. Sylabiczna reduplikacja części zoonimu pełnego [x2]Rdzeniem hipokorystycznym jest w tym wypadku pierwsza bądź ostatnia sy-

laba zoonimu motywującego. Fifi < Figaro sz <Fi[garo]>, Nana < Diana p <[Dia]na>

II.2. Formy hipokorystyczne powstałe w wyniku użycia paradygmatu fl eksyj-nego w funkcji formantu [x15]

II.2.1. Przymiotnikowy paradygmat fl eksyjny w funkcji formantu (-i) [x7]Funkcję formantu w tym wypadku przejmuje przymiotnikowy paradygmat

fl eksyjny (-i). Należy także stwierdzić, iż imiona zaliczone do tej podgrupy zbliżają się formalnie do modelu tworzenia spieszczonych imion obcych, np. Loui < Louis, Emi < Emily (za: ibidem: 19). Obca końcówka -i jest jednocześnie elementem zdezintegrowanej podstawy słowotwórczej, np. Mefi < Mefi [sto] k bądź zostaje do niej dodana, np. Rami < Ram[zes] k.

Boni < Bonifacy k <Boni[facy]>, Bruti < Brutus k <Brut[us]>, Demi < De-mon k <Dem[on]>, Mefi < Mefi sto k <Mefi [sto]>, Niki < Nikita p <Niki[ta]>, Rami < Ramzes k <Ram[zes]>, Rodri < Rodrigez k <Rodri[gez]>

II.2.2. Miękki męski paradygmat fl eksyjny w funkcji formantu (-‘o, -‘u) [x8]Funkcję formantu przejął miękki męski paradygmat fl eksyjny -‘o lub -‘u bę-

dący w tym wypadku jednocześnie formantem i końcówką fl eksyjną powstałych hipokorystyków.

Baksio < Baks p, Kazio < Kazimierz śm, Maksio < Maks p, Reksio < Reks p, Reksio < Rex p, Maksiu < Maks p, Maksiu < Maks p, Maksiu < Maks p

W większości hipokorystyków zoonimicznych tego typu występuje miękki pa-radygmat fl eksyjny -‘o. Natomiast formant -‘u jest w tym wypadku formą wołacza w funkcji mianownika (por. ibidem: 33; Łobodzińska, Tomczak 1988: 32).

HONORATA UCHWAŁ

115

II.3. Formy hipokorystyczne powstałe w wyniku derywacji morfologicznej [x2]

Monia < Mona p (n:ń), Rosia < Rosa k (s:ś)Jedyną różnicą między wyrazem motywującym a powstałym hipokorysty-

kiem jest wymiana morfologiczna nadająca nowo powstałemu imieniu charakter ekspresywny.

5. PODSUMOWANIE

Podsumowując wyniki analizy formalnej hipokorystyków zoonimicznych, na-leży stwierdzić, iż imiona te powstają głównie wskutek derywacji sufi ksalnej (176 imion, tj. 89% wszystkich zebranych hipokorystyków zoonimicznych). Zazwyczaj podstawą słowotwórczą sufi ksalnych zoonimów hipokorystycznych są zoonimy pełne (105 derywatów zostało utworzonych od zoonimów pełnych). Wśród bezsu-fi ksalnych hipokorystyków zoonimicznych (27 imiona, tj. 11% całości zgromadzo-nych nazw) przeważają zdecydowanie formy hipokorystyczne powstałe w wyniku użycia paradygmatu fl eksyjnego w funkcji formantu (15 nazw).

Udział poszczególnych grup hipokorystyków zoonimicznych w całości zgro-madzonego materiału badawczego zobrazowano na poniższym wykresie.

HIPOKORYSTYKA ZOONIMICZNE – PRÓBA OPISU

116

Najbardziej produktywnym zbiorem formantów słowotwórczych jest zespół przyrostków z podstawowym elementem -k- (84 nazwy). Grupa ta derywuje głównie hipokorystyka zoonimiczne, których podstawą słowotwórczą są zoonimy pełne (54 nazwy, tj. 66% wszystkich nazw utworzonych za pomocą przyrostków z elementem -k-). Najpopularniejszym przyrostkiem we wspomnianym zbiorze jest formant -ek (28 hipokorystyków z przyrostkiem -ek, tj. 34% całości nazw z podstawowym elementem -k-) urabiający zarówno formy pieszczotliwe, jak i spełniający funkcję strukturalną w hipokorystykach zoonimicznych odrzeczow-nikowych. Przyrostek -ka tworzy zazwyczaj spieszczenia form żeńskich, którym dodatkowo nadaje ton poufałości i intymności. Podobną funkcję pełni formant -cia. Natomiast formant -ik pełni przede wszystkim funkcję hipokorystyczną. Interesującym zjawiskiem jest produktywność niepopularnego w hipokoryzacji imiennej przyrostka -ak, a szczególnie pochodzących od niego formantów poli-morfemowych dwustopniowych. Podstawą słowotwórczą nazw tworzonych za pomocą tego formantu są głównie zoonimy żeńskie, które w procesie derywacji sufi ksalnej przyjmują postać spieszczonych zoonimów męskich.

Kolejną grupą pod względem liczby stworzonych derywatów jest zespół for-mantów z podstawowym elementem -ś- (56 nazw). Przyrostki należące do tego zbioru, podobnie jak formanty omawiane powyżej, najczęściej tworzą hipo-korystyka od zoonimów pełnych (29 nazw, tj. 53% wszystkich hipokorystyków utworzonych za pomocą formatów z podstawowym elementem -ś-). Najbardziej produktywnym formantem zarówno w omawianym zbiorze, jak i we wszystkich hipokorystykach sufi ksalnych jest przyrostek -uś (36 nazw, tj. 65% spieszczeń z podstawowym elementem -ś- i 20% całości hipokorystyków sufi ksalnych). Two-rzy on spieszczenia niosące większy ładunek emocjonalny niż w wypadku innych hipokorystyków sufi ksalnych.

Pozostałe formanty oparte na podstawowych elementach -n-, -l- oraz -sz- sto-sowane są w podobnym celu i pełnią tę samą funkcję, ponieważ główną funk-cją nazw hipokorystycznych jest wskazanie i uwypuklenie pozytywnego związku emocjonalnego łączącego twórcę imienia i nazywane zwierzę. Jedynie przyrostek z podstawowym elementem -ch- nadaje nowo powstałemu imieniu zabarwienie augmentatywne.

Przyrostki deminutywne wykorzystywane w procesie tworzenia zdrobniałych form apelatywnych, np. formanty jednomorfemowe -ek, -ka, -ik i ich warianty komponowane -eczek, -eczka, -iczek, stają się formantami hipokorystycznymi dla form odimiennych, ponieważ używane są w celu podkreślenia ekspresywności powstającej nazwy własnej.

Szczegółowe zestawienie wszystkich omówionych formantów słowotwór-czych zamieszczono poniżej.

HONORATA UCHWAŁ

117

Formanty hipokorystyczne zoonimiczne

Zespół formantów Formacje

Liczba %

z podstawowym elementem -k-

-ek (28) /-ka (6) / -ko (1), -ik (12) /-yk (1), -cia (16) /-cio (-ciu) (2 (1)), -ec (1), -ak (1),-eczek (1), -iczek (4), -cik (1), -aczek (6) /-aczka (1)

82 48

z podstawowym elementem -ś--ś (3) /-sia (3), -uś (35) /-usia (-usiu) (8 (1)), -iś (2), -yś (1), -usiek (1) /-uśka (1),

55 32

z podstawowym elementem -n--nia (1) /-niu (1), -uń (1) /-unia (13) / -unio (2 (1)), -nek (2), -uniek (1), -uncio (1), -eńka (1)

24 12

z podstawowym elementem -l--ul (1), -ulek (6) /-ulka (2), -uleczka (1)

10 6

z podstawowym elementem -ch- -ucha (1) 1 1

z podstawowym elementem -sz- -uszka (1), -oszka (1) 2 0,5

Formant przymiotnikowy -owa (1) 1 1

Ogółem 176 100

Wszystkie zgromadzone hipokorystyka zoonimiczne motywowane są nazwa-mi własnymi bez względu na fakt, iż zoonimy pierwsze, pełniące w tym wypadku rolę wyrazów podstawowych, mogą być inspirowane zarówno nazwami własny-mi, jak i apelatywami.

Interesującym zjawiskiem dotyczącym zarówno hipokoryzacji imiennej, jak i zoonimicznej jest występowanie kilku imion zdrobniałych służących określeniu jednego osobnika, np. Maksik, Maksio, Maksiu, Maksiuń, Maksieczek, Maksiu-lek > Maks. Z drugiej jednak strony występują takie hipokorystyka, którymi na-zywa się wielu nosicieli, np. wspomniany powyżej zoonim Kuba i jego formy „nie-ofi cjalne” mogą być używane w odniesieniu do zwierząt rożnego gatunku, m.in. psów, kotów, królików.

Hipokorystyka zoonimiczne są całkowicie niezbadanym zbiorem wśród imion zwierząt. Głównym problemem, ale i wyzwaniem badawczym, w analizie i opisie tychże onimów jest niewątpliwy brak specjalistycznych opracowań dotyczących tego zagadnienia. Nie należy jednak zapominać, iż hipokorystyka zoonimiczne tworzone są zazwyczaj zgodnie z regułami powstawania hipokorystyków imien-nych będących punktem odniesienia w badaniach nad „nieofi cjalnym” imiennic-twem zwierzęcym.

BIBLIOGRAFIA

D o m i n J., 2000, Słowotwórstwo hipokorystyków od imion własnych osobowych w języku polskim i rosyjskim, Słupsk.

H e l t b e r g K., 1964, O deminutywach i augmentatywach, Prace Filologiczne, z. 18, cz. II, s. 93-102.

HIPOKORYSTYKA ZOONIMICZNE – PRÓBA OPISU

118

Ł o b o d z i ń s k a R., T o m c z a k L., 1988, Współczesne przezwiska polskie. Analiza formalna i znaczeniowa, Warszawa.

P o l a ń s k i K. (red.), 1999, Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2 popr. i uzup., Wrocław.

R o s p o n d S., 1963, Słowiańskie hipokorystyka imienne typu Rasz, Rach, Ral, „Sprawozdania Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego”, seria A, z. 18, s. 44-52.

R o s p o n d S., 1966, Struktura i klasyfi kacja słowiańskich antroponimów, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” XXIV, s. 203-224.

U r b a ń c z y k S. (red.), 1991, Encyklopedia języka polskiego, wyd. 2 popr. i uzup., Wrocław.

HYPOKORISTIC ANIMAL PROPER NAMES (HYPOKORISTIC ZOONYMS) – AN ATTEMPT TO DESCRIBE

S u m m a r y

The aim of this paper is to formal analysis of the hypocoristic zoonyms allowing to detect of word-formation mechanisms used in the process of their creation. Ongoing research showed the most productive suffi xes for this group onyms.

Hypocoristic zoonyms are all of the animal proper names based on the fi rst zoonyms and regarded by the respondents as endearing name/namess. These onyms are mainly expressives names. The process of creating hipokotistic zoonyms not associated in any way with the imaginary moment, as in the case diminutives appropriate, but only with an emotional moment, as in hypocoristic based on appellatives.. Expression of motivating hypocoristic zoonyms can be zoonym full or the hypocoristic animal name, which in this case, the basic form of the name. Thus for hypocoristic animal proper names should be considered both zoonyms Dianuś and Diana or Dianeczka.

HONORATA UCHWAŁ