/ 05/4-02 . 771/1-X/1

20.05.2010.

-

- V , 20.05.2010. . 221. 1. 14. 266. , : , .

. .

: 1 1 1 1

.

, 46. . 5. . 3. ( , . 131/06), :

( )

:

, :

()

:

:

:

:

: 2008.

.

.

: 1. 2.

04/1-2 . 6/1715 ( )

21.05.2010. ()

-

( )

.

2004.

-

20.05.2010.

Rajka evi

Nacrt projekta za prijavu doktorske teme

SOCIJALNA INTERAKCIJA UENIKA SA SMETNJAMA U RAZVOJU U OSNOVNOJ KOLI

Predmet i znaaj istraivanja Tendencija ukljuivanja dece sa smetnjama u razvoju u redovan sistem obrazovanja prisutna je u reformskim pokretima brojnih drava. To je rezultiralo pokuajima da se razvije drugaiji koncept organizovanja kolskog sistema koji bi svoj deci omoguio ravnopravno uestvovanje u obrazovno-vaspitnom procesu. Termin koji je objedinio navedena stremljenja ka uvaavanju razliitosti i prevazilaenju iskljuivosti meu ljudima, jeste termin inkluzija, koji se aktivno koristi od devedesetih godina dvadesetog veka. U irem smislu, inkluzija se odnosi na proces kojim se osigurava da svako, bez obzira na iskustva i ivotne okolnosti, moe ostvariti svoje potencijale. Smanjenje nejednakosti, poveanje socijalne kohezije, balans izmeu prava i obaveza pojedinca osnovne su odrednice inkluzivnog drutva (Centre for Economic and Social Inclusion, 2002). Smetena u obrazovni kontekst, inkluzija se posmatra u uem smislu kao jedan od aspekata inkluzivnog drutva u kojem deca uestvuju i daju svoj doprinos, bez obzira na pol, sposobnosti, etniku pripadnost ili potekou. Zahtev za potovanjem individualnosti svakog pojedinca proima celokupan koncept obrazovne inkluzije i podrava postmoderno miljenje u didaktici koje naglaava neophodnost prilagoavanja nastave pluralizmu stilova ivota.

Ostvarivanje prava na obrazovanje dece sa smetnjama u razvoju smatra se vanim razlogom za inkluziju. U Meunarodnim pravnim aktima (Standardna pravila UN o izjednaavanju mogunosti za osobe sa oteenjima, Milenijumska deklaracija UN, Konvencija o pravima deteta UN, Saoptenje iz Salamanke) koja se odnose na decu sa smetnjama u razvoju istie se njihovo pravo na obrazovanje u redovnim obrazovnim institucijama. Njihovim ukljuivanjem u redovne predkolske ustanove i kole drutvo daje svoj doprinos ostvarivanju ciljeva koji se ovim dokumentima proklamuju. Ostvarivanjem prava dece sa smetnjama u razvoju na obrazovanje zajedno sa vrnjacima stvaraju se uslovi za zadovoljavanje brojnih ljudskih potreba, koje ova deca u uslovima socijalne izolacije nisu u mogunosti da ostvare. Kroz inkluzivno obrazovanje, deci sa smetnjama u razvoju se omoguuje da ostanu sa svojim porodicima, to se navodi kao znaajan razlog za inkluziju.

Naime, ukljuivanje dece sa smetnjama u razvoju u specijalne kole esto podrazumeva njihovo odvajanje od porodica i promenu mesta stanovanja, imajui u vidu da su te kole esto smetene van mesta u kojem dete ivi. Ova situacija je u kontradikciji sa pravima dece na dom i porodicu i zajedniki ivot sa roditeljima. Primena inkluzivnog modela obrazovanja omoguuje otkrivanje ouvanih potencijala deteta sa smetnjama u razvoju i stvara uslove za menjanje negativnih stavova prema ovoj deci, to se takoe navode kao razlozi koji idu u prilog ideji inkluzivnog obrazovanja.

Poslednjih godina primetno je vee interesovanje istraivaa za ovu problematiku u naim uslovima. Veina takvih istraivakih studija pripada oblasti specijalne pedagogije, koje tekoe dece sa smetnjam u razvoju vie prouavaju iz medicinskog ugla. S obzirom na to da inkluzivno obrazovanje podrazumeva ukljuivanje dece sa smetnjama u razvoju u redovnu kolu, neophodno je intenzivirati pedagoko-psiholoka istraivanja. U njima bi akcenat trebao da bude na prouavanju i kreiranju adekvatnih uslova za obrazovanje sve dece, uz pomeranje fokusa istraivanja sa detetove smetnje na njegove ouvane potencijale. Takva istraivanja bi trebalo da pomognu sagledavanju celovite linosti deteta kroz prouavanje njegovog kognitivnog, socijalnog i afektivnog funkcionisanja. U naem istraivanju pitanje obrazovanja dece sa smetnjama u razvoju bie obraivano kroz ispitivanje socijalnih odnosa dece sa smetnjama u razvoju i njihovih vrnjaka bez smetnji u uslovima redovne osnovne kole. Kako istie jedan od poznatih istraivaa u ovoj oblasti (Guralnick, 1986) uspostavljanje uspenih odnosa sa vrnjacima je jedno od najvanijih dostignua ranog detinjstva. Prihvaenost od strane vrnjaka postaje znaajan faktor detetovog odnosa prema koli ukoliko je odbaeno od drugih uenika u odeljenju, boravak u koli je za njega neprijatan i muan i ono e moda pokuati da ga izbegne. U literaturi se upozorava da su deca sa smetnjama u razvoju posebno u riziku u pogledu odnosa sa vrnjacima. U svakoj fazi socijalizacije ona se suoavaju sa posebnim tekoama koje mogu dovesti do poremeaja. Tako u fazi sekundarne socijalizacije kada dete sa smetnjama u razvoju pone da pohaa predkolsku ustanovu ili kolu, ono nailazi na niz specifinih prepreka u komununikaciji i interakciji sa vrnjacima, koje moda nee uspeti da savlada, tako da moe naii na odbacivanje od strane vrnjaka (Guralnick, 1986). Ako se nalazi iskljuivo u grupi vrnjaka koji imaju smetnje u razvoju, nedostajae mu modeli za uenje uspenog vrnjakog ponaanja. Svi ovi faktori mogu ugroziti razvoj socijalnih vetina i detetovu motivaciju za ueem u grupi vrnjaka.

Opti je nalaz da socijalna interakcija sa vrnjacima kod dece sa smetnjama u razvoju ima sline karakteristike i razvoj kao i interakcija dece bez smetnji, ali da je kod njih socijalno vrnjako ponaanje ispod njihovog nivoa kognitivnog funkcionisanja (Gai-Pavii, 2002). Istraivanja iz perioda sedamdesetih i osamdesetih godina dvadesetog veka uglavnom pokazuju da su deca koja imaju razvojne smetnje znaajno vie odbaena od njihovih vrnjaka bez smetnji (Bryan, 1974; Bryan & Bryan, 1978; Garrett & Crump, 1980; Perlmutter et al., 1983; Sekuli-Majurec 1988). Ovi nalazi su potvreni u okviru sociometrijskih ispitivanja i studija longitudinalnog praenja koje su realizovane u okviru velikog broja predkolskih ustanova i osnovnih kola. Rezultati novijih istraivanja, takoe, pokazuju da ova deca imaju znatno nii socijalni status u odeljenju u odnosu na vrnjake bez smetnji i da su ee odbaeni. Deca sa smetnjama u razvoju su manje komunicirala sa nastavnicima i vrnjacima i manje su se ukljuivala u vannastave aktivnosti. Osnovni je zakljuak da su deca sa smetnjama u razvoju manje popularna, imaju manje prijatelja i manje uestvuju u zajednikim aktivnostima (Ochoa & Olivarez, 1995; Kavale & Forness, 1996; Hrnjica i Sretenov, 2003; Nowicki, 2003; Gun Han & Janis, 2004; Sretenov, 2005; Mand, 2007; Frostad & Jan Pijl, 2007; Estell, et al., 2008). Istraivaki podaci dobijeni sistematskim posmatranjima, sociometrijskim ispitivanjima i drugim tehnikama ukazuju da su deca sa smetnjama u razvoju grupa koja je manje birana od strane dece koja nemaju smetnje (prema: Sretenov, 2008). Nepovoljan socijalni status uenika sa smetnjama u razvoju moe dovesti do razliitih problema u obrazovno-vaspitnom procesu, kao to su kontinuirani kolski neuspeh, neadekvatno ponaanje na asu, neadekvatan odnos prema nastavniku i vrnjacima, izostajanje iz kole i oteana saradnja kole i porodice (Golubovi i sar., 2005).

Istraivaki nalazi o vrnjakom socijalnom ponaanju dece sa smetnjama u razvoju nisu homogeni i razlikuju se u zavisnosti od razvojne smetnje i njenog stepena. Najzastupljenija grupa uenika sa smetnjama u razvoju u redovnoj osnovnoj koli su mentalno zaostala dece. Opti nalazi istraivanja o socijalnim odnosima meu decom koja zaostaju u mentalnom razvoju pokazuju da kod velikog dela ove dece postoji deficit u interakciji sa vrnjacima. Rezultati pojedinih studija (prema: Gai-Pavii, 2002) pokazuju da su kod razvojno usporene dece slini razvojni obrasci socijalne interakcije u igri sa vrnjacima kao to su kod dece sa tipinim razvojem. Meutim, uoene su neke posebne karakteristike socijalne interakcije mentalno zaostale dece: usamljena i paralelna igra ostala je dominantan oblik socijalnog uea ove dece tokom jedne kolske godine, ona su se ree igrala udrueno i ta igra je trajala krae. Zanimljiva zapaanja o socijalnom ponaanju mentalno zaostale dece dobijena su u istraivanju Lorensa i Dejvisa (Lowrence & Davis,

1971) koji su poredili uestalost pojedinih oblika pomaganja u grupi mentalno zaostale i tipine dece. Dobijen je neoekivan nalaz da ometena deca vie pomau vrnjacima nego neometena. Sa uzrastom se kod mentalno zaostale dece poveala uestalost njihovog pomaganja, dok kod dece normalnih mentalnih sposobnosti uestalost pomaganja ostaje ista ili pak opada sa njihovim uzrastom. Autori istraivanja smatraju da ovaj nalaz potvruje da je potrebno mentalno zaostalu decu obuavati i u sloenijim socijalnim vetinama, a ne samo rudimentarnim.

Relativno veliku grupu uenika sa smetnjama u razvoju u redovnoj koli ine deca sa telesnim invaliditetom. Istraivaki podaci o vrnjakim odnosima ove dece u redovnoj koli pokazuju da je veina ispitanih uenika bila zadovoljna svojim boravkom u koli, ali da im problem stvara nemogunost da se sa vrnjacima drue van kole (otean prevoz i kretanja). Najvei broj ove dece nije imao problema u sticanju prijateljstava. Stariji invalidni uenici vie su bili izloeni zadirkivanju i ruganju drugih uenika, nego mlai. Zadirkivanje je opadalo onda kada su neinvalidni uenici upoznali svoje invalidne vrnjake kao drugove u razredu ili susedstvu. Najmanje prijateljstava imaju invalidni uenici koji imaju neko modano ili neuroloko oteenje. Oni teko sklapaju i odravaju prijateljstva zbog svoje hiperaktivnosti, loe motorne koordinacije, perceptualnih tekoa i promenljivog raspoloenja. Istie se da eventualni problemi telesno invalidnih uenika nisu obavezno i jedino u vezi sa njihovom invalidnou. esto je problem povezan sa stavom prema sopstvenom telesnom nedostatku i faktorima koji utiu na socijalnu prihvaenost i neinvalidne dece, kao to su line karakteristike deteta, kolski uspeh, socijalne vetine (Madge & Fassam, 1982).

Kada je u pitanju socijalno ponaanje slepe i slabovide dece podaci istraivakih studija pokazuju da kod ove dece socijalno uee u interakciji sa vrnjacima mnogo krae traje i ukljuuje manje socijalnih razmena, nego kod dece normalnog vida (Markovits & Strayer, 1982). Cilj jednog relativno novijeg istraivanja (Janson, 1999) bio je da se ispita da li se vaspitnom intervencijom moe uticati na socijalnu interakciju uenika u inkluzivnim uslovima tako da ona postane za decu oteenog vida funkcionalnija i ravnopravnija. Nalazi ovog istraivanja pokazuju da nije dovoljno omoguiti slepoj deci da budu u istoj grupi sa vrnjacima koji normalno vide, da bi se ostvarili ciljevi inkluzivnog obrazovanja razvijanje socijalnih vetina i uspostavljanje ravnopravnih vrnjakih odnosa izmeu obe grupe dece. U interakciji sa vrnjacima normalnog vida, slepa i slabovida deca preuzimaju zavisnu i pasivnu poziciju, a deca koja vide dominantnu i inicijativnu ulogu. Potvreno je da su slepa deca manje uspena u interakciji, te da je zadatak vaspitne intervencije da podri ravnopravnost u

interakciji izmeu slepe dece i njihovih vrnjaka neoteenog vida. Slini rezultati su dobijeni i u istraivanjima koja su se bavila socijalnim ponaanjem dece oteenog sluha (prema: Guralnick, 1986). Ova deca su manje uspena u svojim pokuajima da stupe u interakciju nego to su to tipna deca, mada ona esto pokuavaju da ostvare interakciju sa vrnjacima. Kada ostvare socijalne interakcije, one su krae i manje sloene. Sluno oteena deca provode znatno manje vremena u interakciji sa vrnjacima nego deca normalnog sluha, bilo da se radi o dijadikim socijalnim odnosima ili o slobodnoj igri. Kluvin i saradnici (Kluwin et al., 2002) sumirajui rezultate studija o socijalnoj zrelosti dece oteenog sluha zakljuuju da uenici koji uju ispoljavaju socijalno zrelije ponaanje od njihovih gluvih vrnjaka. Utvreno je i da su gluvi uenici u redovnim kolama socijalno zreliji od gluvih adolescenata u specijalnim kolama. Gluvi uenici uglavnom imaju snanije oseanje usamljenosti od uenika koji uju i veliki broj njih ima iskustvo odvojenosti i izolacije od vrnjaka koji nemaju smetnje (Kersting, 1997).

Znaajne tekoe u ostvarivanju uspene socijalne interakcije sa vrnjacima imaju deca sa autizmom. Kako istraivanja pokazuju (prema: Norwich, 2000) broj ove dece u redovnom sistemu kolovanja se poveava, ali i raste broj one dece sa autizmom koja se izabacuju iz kole zbog problema u ponaanju. Jedna od retkih studija (Jahr et al., 2007) koja ispituje interakciju dece sa autizmom sa vrnjacima bez smetnji, pokazala je da je na uestalost njihovih interakcija uticala: dostupnost veeg broja igraaka, prisustvo vrnjaka koji se meusobno poznaju i odsustvo odrasle osobe. Najaei problemi sa kojima su se u interakciji sa autistinom decom susretala deca tipinog razvoja jesu agresija, tekoe izlaska na kraj sa neadekvatnim ponaanjem i nedostatak kooperacije deteta sa autizmom.

Brojni faktori oblikuju odnose dece sa smetnjama u razvoju i njihovih vrnjaka. Samo dete sa smetnjama u razvoju (njegov uzrast, svojstva linosti, priroda i teina razvojne smetnje) determinie verovatnou i kvalitet interakcije sa vrnjacima bez smetnji. Takoe, od prethodnog iskustva vrnjaka bez razvojnih smetnji, njihovog uzrasta i pola, kao i stava prema detetu sa smetnjama, u velikoj meri e zavisiti uspenost socijalne interakcije. Pominju se i inioci vezani za funkcionisanje same kole, odnosno pripremljenost i stavovi osoblja, kao i adekvatna opremljenost (Hrnjica, 1997; Avramidis et al., 2000; Avramidis & Norwich, 2002). I drugi faktori mogu determinisati socijalno funkcionisanje dece sa smetnjama u razvoju. Uglavnom se izdvajaju porodini status, obrazovanje roditelja (naroito majke), inteligencija, kao i prethodno iskustvo sa vrnjacima (na primer, da li je uenik bio ukljuem u predkolsku ustanovu). Prihvaenost ili odbaenost uenika u odeljenju moe biti odreena njihovim obrazovnim postignuem (Krnjaji, 2002; Spasenovi, 2008). Istraivaki nalazi pokazuju da

uenici sa visokim sociometrijskim statusom postiu znaajno bolji kolski uspeh od uenika niskog statusa. Ova varijabla ima poseban znaaj u razmatranju socijalnog funkcionisanja dece sa smetnjama u razvoju, s obzirom na to da istraivanja ukazuju na njihov nizak socijalni status u odeljenju. Odnos izmeu odbaenosti uenika u odeljenju i njegovog akademskog uspeha moe se posmatrati u uzrono posledinoj vezi. S jedne strane, nizak socijalni status moe da prouzrokuje smanjenje motivacije za uenje, a samim tim i nii akademski uspeh, dok s druge strane, nisko obrazovno postignue moe uticati na neprihvaenost uenika od vrnjaka. Socijalnu integrisanost dece sa smetnjama u razvoju determinie jo jedan znaajan faktor vrsta i stepen detetove smetnje. to je detetova ometenost tea, interakcija manje lii na vrnjaku, manje je recipronosti, ravnopravnosti i uravnoteenosti u odnosima (Guralnick, 1986). Da bi se razvijale adekvatne strategije u podsticanju uspene socijalne interakcije izmeu dece sa smetnjama u razvoju i vrnjaka bez smetnji, vano je sve navedene faktore posmatrati u meusobnoj povezanosti i uslovljenosti.

Prouavanje socijalne interakcije uenika sa smetnjama u razvoju i vrnjaka bez smetnji znaajno je iz nekoliko razloga. Najoptiji razlog za realizaciju istraivanja vidimo u aktuelnosti razvijanja inkluzivnog modela obrazovanja u obrazovnom sistemu u Srbiji, to potvruje donoenje novog Zakona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja (www.mp.gov.rs). U lanu 6. ovog zakona pie: Lica sa smetnjama u razvoju i sa invaliditetom imaju pravo na obrazovanje i vaspitanje koje uvaava njihove obrazovne i vaspitne potrebe u redovnom sistemu obrazovanja i vaspitanja, u redovnom sistemu uz pojedinanu, odnosno grupnu dodatnu podrku ili u posebnoj predkolskoj grupi ili koli, u skladu sa ovim i posebnim zakonom. S obzirom na to da na obrazovni sistem tei inkluziji dece sa smetnjama u razvoju u redovno kolstvo, onda je vano prosvetnim radnicima pruiti neophodna znanja o prirodi problema na koje uenici sa smetnjama u razvoju nailaze pri uspostavljanju vrnjakih odnosa. Sledei razlog za pokretanje ove problematike ogleda se u nedostatku istraivakih rezultata iz ovog podruja obrazovno-vaspitnog rada kod nas. U novije vreme pojavile su se malobrojne studije koje su se bavile poloajem uenika sa smetnjama u razvoju u okviru redovnih predkolskih i kolskih ustanova. Veina takvih istraivanja fokusirala se na ispitivanje prihvaenosti uenika sa smetnjama u razvoju od strane vrnjaka, kao i na stavovsko-vrednosne orijentacije vaspitaa, nastavnika i strunih saradnika. Rezultati ovakvih istraivakih studija samo su posredno dali podatke o moguim tekoama koje se javljaju na planu socijalne interakcije uenika sa smetnjama u razvoju i njihovih vrnjaka. Doprinos naeg istraivanja ogledae se u sveobuhvatnijem ispitivanju socijalnih odnosa uenika sa smetnjama u razvoju, koji e podrazumevati kombinovanje

kvalitativne i kvantitativne metodologije. Primena sistematskog posmatranja socijalne interakcije uenika sa smetnjama u razvoju i njihovih vrnjaka u redovnoj osnovnoj koli razlikovae ovo istraivanje od srodnih istraivanja koja su kod nas realizoavana. Takoe, znaajno bi bilo i utvrivanje sociometrijskog statusa ve u poetnim godinama kolovanja, jer se otvara mogunost za pozitivno delovanje i spreavanje moguih negativnih efekata odbaenosti na prilagoavanje i uspenost pojedinca. Takvo istraivanje moglo bi znaajno doprineti razvijanju intervencija koje bi ublaile ili otklonile probleme na koje deca sa smetnjama u razvoju nailaze u grupi vrnjaka. Kakve mere e se sprovoditi zavisie od razvojne smetnje koju dete ima, s obzirom na to da deca sa razliitim smetnjama u razvoju imaju razliite probleme u ostvarivanju uspenih socijalnih odnosa sa vrnjacima (na primer, kod neke dece su nerazvijene jezike sposobnosti i vetine komunikacije, neka deca imaju sniene intelektualne sposobnosti). U postojeem stanju naeg kolskog sistema, takoe uoavamo razloge za realizaciju istraivanja. Naime, veliki broj uenika sa smetnjama u razvoju ve se nalazi u redovnoj osnovnoj koli uenici graninih intelektualnih sposobnosti, hiperaktivni uenici, uenici sa nekom vrstom invaliditeta, uenici sa emocionalnim problemima i problemima u uenju, slabovidi uenici i tako dalje. To znai da su se nai nastavnici sa problematikom obrazovanja uenika sa smetnjama u razvoju suoavali i pre pojave zvaninih dokumenata koji podravaju inkluzivni model obrazovanja, to potvruju pojedina istraivanja (rsenovi-Pavlovi i sar., 2006; Studen, 2008). U razmatranju potencijalnih tekoa za uspenu realizaciju inkluzivnog obrazovanja, nastavnici esto kao najvei problem uoavaju neprihvaenost uenika sa smetnjama u razvoju od strane vrnjaka. Ovi podaci potvruju potrebu za sistematinijim upoznavanjem prirode socijalne interakcije uenika sa smetnjama u razvoju i njihovih neometenih vrnjaka u osnovnoj koli.

Bez obzira na znaajan broj uenika sa smetnjama u razvoju koji se nalaze u redovnoj osnovnoj koli u Srbiji, ne moe se govoriti o primeni inkluzivnog modela obrazovanja kod nas. U naim kolama je prisutna integracija uenika sa smetnjama u razvoju u redovnu kolu, koja podrazumeva sporadino ukljuivanje ovih uenika, bez prethodne pripreme kola i nastavnog osoblja. Empirijski nalazi pokazuju da boravak uenika sa smetnjama u razvoju u grupi vrnjaka bez smetnji sam po sebi nema uticaja na poboljanje njihovih socijalnih vetina i socijalne interakcije sa vrnjacima (prema: Gai-Pavii, 2002). Uenici sa smetnjama u razvoju koji su ukljueni u integrisane uslove imaju sklonost da budu zavisni od odraslih, vie su usmereni na odrasle nego na vrnjake, u vrnjakoj grupi su socijalno izolovani ili povueni i mnogo manje od neometenih vrnjaka uestvuju u grupnim aktivnostima, tako da im boravak u grupi ne pomae da se ukljue u punovredne vrnjake socijalne odnose (prema:

Janson, 1999). Nedostatak zajednikog iskustva i tekoe u komunikaciji, mogu biti osnova za podvojenost ometene i neometene dece, tako da izmeu njih ne postoji stvarna integracija, iako se fiziki nalaze u istom odeljenju. Tako, na primer, uenici bez smetnji u razvoju se spontano i uspeno prilagoavaju u komunikaciji deci koja su mentalno zaostala, ali nisu ni priblino uspena u prilagoavanju komunikaciji sa gluvom decom (Guralnick, 1986). Da bi se stvarali uslovi za inkluzivni proces obrazovanja kod nas, vano je prouavati aktuelno stanje u naim kolama koje bi doprinelo objektivnijoj proceni o trenutnoj integrisanosti uenika sa smetnjama u razvoju. Jedan od znaajnih aspekata ispitivanja upravo trebaju da budu socijalni odnosi ije bi sveobuhvatnije istraivanje pomoglo u pospeivanju ravnopravnih i punovrednih socijalnih interakcija izmeu uenika sa smetnjam u razvoju i njihovih neometenih vrnjaka.

Definisanje osnovnih pojmova

S obzirom na predmet istraivanja, potrebno je definisati sledee pojmove:

Uenici sa smetnjama u razvoju ova sintagma se odnosi na uenike koji imaju telesna, senzorna i intelektualna oteenja, kao i viestruke smetnje.

Socijalna interakcija uenika sa smetnjama u razvoju i njihovih vrnjaka bez smetnji odnosi se na uestalost i kvalitet socijalnih odnosa koje deca sa smetnjama u razvoju meusobno ostvaruju, kao i na uestalost i kvalitet socijalnih odnosa koje ostvaruju sa uenicima koji nemaju smetnje u razvoju. Kvalitet socijalnih interakcija ispitivaemo kroz postojanje ravnopravnosti izmeu vrnjaka, koja se zasniva na uspenom uestvovanju i uravnoteenom udelu oba partnera. Kvalitet e biti prouavan i kroz ostvarene oblike socijalnih interakcija izmeu uenika (da li uenik samo posmatra aktivnost drugih uenika; u kontaktu je sa jednim uenikom; u kontaktu je sa grupom uenika).

Cilj i zadaci istraivanja

Osnovni cilj ovog istraivanja moe se definisati kao ispitivanje prirode socijalne interakcije uenika sa smetnjama u razvoju i njihovih vrnjaka bez smetnji u odeljenjima redovne osnovne kole. Cilj istraivanja bie realizovan kroz sledee zadatke:

Prvi zadatak istraivanja definisan je kao identifikovanje uenika sa smetnjama u razvoju u odeljenju. Ovaj zadatak podrazumeva:

1. upoznavanje sa vrstom i stepenom razvojne smetnje uenika; 2. upoznavanje sa kognitivnim, afektivnim i socijalnim funkcionisanjem uenika sa

smetnjama u razvoju; 3. upoznavanje sa ouvanim potencijalima uenika sa smetnjama u razvoju. Drugi zadatak istraivanja definisan je kao utvrivanje socijalnog stausa uenika sa

smetnjama u razvoju. Trei zadatak istraivanja odnosi se na ispitivanje uestalosti i kvaliteta socijalne

interakcije uenika sa smetnjama u razvoju i njihovih vrnjaka bez smetnji. Ovaj zadatak bie realizovan kroz:

1. ispitivanje uestalosti socijalnih interakcija uenika sa smetnjama u razvoju i njihovih vrnjaka bet smetnji;

2. ispitivanje uestalosti socijalnih interakcija izmeu uenika sa smetnjama u razvoju; 3. ispitati u kojim kolskim situacijama je uestalost socijalne interakcije uenika sa

smetnjama i vrnjaka bez smetnji najvea, a u kojima najmanja; 4. ispitivanje ravnopravnosti u odnosima izmeu uenika sa razvojnim smetnjama i

njihovih vrnjaka bez smetnji; 5. ispitivanje oblika socijalnih interakcija koje uenici sa smetnjama u razvoju ostvaruju

sa ostalim uenicima tokom nastavnog asa i odmora; 6. ispitivanje inicijative uenika sa smetnjama u razvoju za ostvarivanjem interakcije sa

vrnjacima bez smetnji i ispitivanje ishoda te inicijative; 7. ispitivanje inicijative uenika bez smetnji za ostvarivanjem interakcije sa vrnjacima

sa smetnjama u razvoju i ispitivanje ishoda te incijative; i 8. ispitati na koje tekoe uenici sa smetnjama u razvoju nailaze pri ostvarivanju

socijalne interakcije sa uenicima bez razvojnih smetnji.

Hipoteze istraivanja 1. Uenici sa smetnjama u razvoju imae znatno nii socijalni status od uenika bez

smetnji. 2. Uenici sa smetnjama u razvoju vie e ostvarivati interakciju sa vrnjacima koji maju

neku smetnju, nego sa ostalim uenicima.

3. Tekoe u ostvarivanju socijalne interakcije sa vrnjacima bie izraenije kod uenika sa sloenijim tekoama.

4. Uenici bez smetnji u razvoju retko e ispoljavati inicijativu za ostvarivanjem interakcije sa vrnjacima koji imaju smetnje u razvoju.

Uzorak istraivanja Istraivanje bi ukljuilo uenike sa smetnjama u razvoju i njihove vrnjake bez smetnji. Uzorak bi ukupno inilo deset odeljenja etvrtog razreda iz osnovnih kola sa podruja Beograda. To bi ukupno bilo oko 220 uenika, od ega bi oko 30 uenika bili uenici sa smetnjama u razvoju. Mlai razredi osnovne kole su izabrani zbog toga to je u njima vei broj dece sa smetnjama u razvoju, dok se u starijim razredima taj uzorak uglavnom osipa. Takoe, u istraivanju bi uestvovalo oko 20 uitelja (pored uiteljice, u istraivanje bi bili ukljueni i nastavnici koji uenicima predaju strani jezi i likovno obrazovanje, kao i uitelji veronauke i graanskog vaspitanja) i oko 10 strunih saradnika koji bi pomogli u identifikovanju uenika sa smetnjama u razvoju, kao i u proceni interakcionih obrazaca ponaanja obe grupe uenika.

Varijable istraivanja 1. Zavisna varijabla: Priroda socijalne interakcije uenika sa smetnjama u razvoju i

njihovih vrnjaka bez smetnji u odeljenjima redovne osnovne kole. 1. Nezavisna varijabla: Stepen i vrsta uenikove smetnje u razvoju. 2. Kontrolne varijable: pol uenika; obrazovno postignue; porodino okruenje

(obrazovanje roditelja, potpunost porodice, socio-ekonomski status); dosadanje iskustvo uenika sa smetnjama u razvoju sa vrnjacima bez smetnji (na primer,da li je uenik sa smetnjama u razvoju pohaao predkolsku ustanovu).

Metode, tehnike i instrumenti istraivanja U istraivanju je predviena primena kvalitativnih i kvantitativnih metoda uz sledee tehnike istraivanja: intervjuisanje, sociometrija, sistematsko posmatranje i analiza dokumentacije (dnevnik, ueniki dosije i individualni obrazovni planovi). U prvoj fazi istraivanja kao instrument je predvien polustandardizovani intervju sa uiteljima i strunim saradnicima, s ciljem identifikovanja vrste i stepena uenikove smetnje u razvoju i upoznavanja sa kognitivnim, afektivnim i socijalnim funkcionisanjem ovih uenika. Ovaj intervju bio bi dopunjen analizom dostupne dokumentacije o uenicima sa smetnjama u

razvoju. Takoe, planira se i primena polustandardizovanog intervjua sa uenicima koji imaju smetnje u razvoju. Za ispitivanje vrnjake prihvaenosti predvieni instrument je sociometrijski upitnik, odnosno tehnika nominacije. Od uenika e biti traeno da navedu drugove/drugarice iz odeljenja (najvie pet) sa kojima najvie vole da se drue (u koli i izvan kole), kao i one drugove/drugarice sa kojima ne vole da se drue. Pozitivni i negativni izbori koje e pojedinac dobiti od ostalih lanova grupe posluie za izraunavanje kumulativnog indeksa vrnjake prihvaenosti, kao i za klasifikovanje pet sociometrijskih grupa, odnosno pet dimenzija vrnjakog statusa. U skladu sa ciljevima i zadacima istraivanja bie konstruisan i protokol za posmatranje socijalne interakcije uenika sa smetnjama u razvoju i njihovih vrnjaka bez smetnji. Protokol e meriti interakcione obrasce ponaanja uenika i bie primenjivan kako od strane istraivaa, tako i od strane uitelja i strunih saradnika. U svakom od izabranih odeljenja posmatranje e se vriti pet dana. Posmatranje bi bilo celodnevno i odnosilo bi se na nastavne i vannastavne aktivnosti, kao i kolske odmore.

STRUKTURA RADA

TEORIJSKI DEO

UVOD

I OBRAZOVANJE UENIKA SA SMETNJAMA U RAZVOJU U REDOVNOJ KOLI

1. Terminoloke odrednice i klasifikacija uenika sa smetnjam u razvoju. 2. Istorijski pregled obrazovanja uenika sa smetnjama u razvoju. 3. Savremeni trendovi obrazovanja uenika sa smetnjama u razvoju u svetu i kod

nas.

II SPECIFINOSTI VRNJAKE SOCIJALNE INTERAKCIJE

1. Vrnjaka socijalna interakcija i njen znaaj za razvoj pojedinca. 2. Vrnjako socijalno ponaanje dece sa smetnjama u razvoju.

3. Priroda socijalne interakcije uenika sa smetnjama u razvoju i njihovih vrnjaka bez smetnji.

III UTICAJ INKLUZIVNOG OBRAZOVANJA NA VRNJAKE SOCIJALNE ODNOSE UENIKA SA SMETNJAMA U RAZVOJU

1. Prikaz istraivakih podataka o efektima inkluzivne prakse na socijalnu interakciju dece sa smetnjama u razvoju i njihovih vrnjaka bez smetnji.

IV INTERVENCIJE PSIHO-SOCIJALNE PODRKE UENICIMA SA SMETNJAMA U RAZVOJU

1. Uloga kole i nastavnika u podsticanju pozitivne socijalne interakcije izmeu dece sa smetnjama u razvoju i njihovih vrnjaka bez smetnji.

2. Uloga vrnjaka u podsticanju socijalne interakcije kod uenika sa smetnjama u razvoju na osnovnokolskom uzrastu.

3. Primeri primenjenih intervencija psiho-socijalne podrke uenicima sa smetnjama u razvoju i njihovi efekti na socijalnu integraciju ovih uenika.

EMPIRIJSKI DEO V METODOLOGIJA ISTRAIVANJA

1. Predmet i znaaj istraivanja 2. Definisanje osnovnih pojmova 3. Cilj i zadaci istraivanja 4. Hipoteze istraivanja 5. Uzorak istraivanja 6. Varijable istraivanja 7. Metode, tehnike i instrumenti istraivanja 8. Organizacija i tok istraivanja 9. Nain obrade podataka

VI REZULTATI ISTRAIVANJA I INTERPRETACIJA 1. Uenici sa smetnjama u razvoju vrsta i stepen razvojne smetnje uenika;

kognitivno, afektivno i socijalno funkcionisanje uenika sa smetnjama u razvoju; ouvani potencijali uenika sa smetnjama u razvoju.

2. Socijalni status uenika sa smetnjama u razvoju. 3. Uestalosti i kvalitet socijalne interakcije uenika sa smetnjama u razvoju i

njihovih vrnjaka bez smetnji. 3.1. Uestalost socijalnih interakcija uenika sa smetnjama u razvoju i njihovih

vrnjaka bez smetnji. 3.2. Uestalost socijalnih interakcija izmeu uenika sa smetnjama u razvoju.

3.3. kolske situacije u kojima je uestalost socijalne interakcije uenika sa smetnjama i vrnjaka bez smetnji najvea, a u kojima najmanja.

3.4. Ravnopravnost u odnosima izmeu uenika sa razvojnim smetnjama i njihovih vrnjaka bez smetnji.

3.5. Oblici socijalnih interakcija koje uenici sa smetnjama u razvoju ostvaruju sa ostalim uenicima tokom nastavnog asa i odmora.

3.6. Inicijativa uenika sa smetnjama u razvoju za ostvarivanjem interakcije sa vrnjacima bez smetnji i ishodi inicijative.

3.7 Inicijativa uenika bez smetnji za ostvarivanjem interakcije sa vrnjacima sa smetnjama u razvoju i ispitivanje ishoda incijative.

3.8 Tekoe na koje uenici sa smetnjama u razvoju nailaze pri ostvarivanju socijalne interakcije sa uenicima bez razvojnih smetnji.

VII ZAKLJUNA RAZMATRANJA I PEDAGOKE IMPLIKACIJE VIII LITERATURA IX PRILOZI

Literatura Arsenovi-Pavlovi, M., Radovanovi, V. i Z. Joli (2006): Stavovi i miljenja nastavnika

razredne nastave prema inkluziji i promenama u koli, Empirijska istraivanja u psihologiji, 55-62.

Avramidis, E., Bayliss, P., & R. Burden (2000): Student teachers attitudes towards the inclusion of children with special educational needs in the ordinary school, Teaching and Teacher Education, Vol. 16, No. 3, 277293.

Avramidis, E. & B. Norwich (2002): Teachers attitudes towards integration/inclusion: a review of the literature, European Journal of Special Needs Education, Vol. 17, No. 2, 129147.

Bryan, T. (1974): Peer popularity of LD children, Journal of Learning Disiabilities, No. 7, 31-35.

Bryan, T. & J. Bryan (1978): Social interaction of LD children, Journal of Learning Disiabilities, No. 11, 33-38.

Vujai, M. (2003): Ukljuivanje djece sa posebnim potrebama u redovne grupe vrtia: mogunosti i efekti (magistarski rad). Beograd: Filozofski fakultet.

Vujai, M. (2005): Inkluzivno obrazovanje - teorijske osnove i praktina realizacija, Nastava i vaspitanje, br. 4-5., 483-497. Beograd: Pedagoko drutvo Srbije.

Vujai, M. (2006): Problemi i perspektive dece sa posebnim potrebama, Zbornik Instituta za pedagoka istraivanja, god. 38, br. 1 (190-204). Beograd: Institut za pedagoka istraivanja.

Garrett, M., & D. Crump (1980): Peer acceptance, teacher preference, and self-appraisal of social status among LD students, Learning Disability Quarterly, No. 3, 42-48.

Gai-Pavii, S. (2002): Vrnjako socijalno ponaanje dece sa smetnjama u razvoju, Nastava i vaspitanje, br. 5, 452-469.

Golubovi, S. i saradnici.(2005): Smetnje i poremeaji kod dece ometene u razvoju, Beograd: Defektoloki fakultet.

Gun Han, K. & G. C. Janis (2004): The influence of gender patternsand grade level on friendship expectations of middle school students toward peers with severe disabilities, Focus on autism and other developmental disabilities, Vol. 19, No. 4, 205-214.

Daniels, E.R. & K. Stafford (2001): Integracija dece sa posebnim potrebama. Beograd: Centar za interaktivnu pedagogiju.

Estell, B., M.H. Jones, R. Pearl, R. Van Acker, T.W. Farmer & P.C. Rodkin (2008): Peer groups, popularity and social preference, Journal of Leraning Disabilities, Vol. 41, No. 1, 5-14.

Jahr, E., S. Eikeseth, S. Eldevik & H. Aase (2007): Frequency and latency of social interaction in an inclusive kindergarten setting, Autism, Vol. 11, No. 4, 349-363.

Janson, U. (1999): Interaction and quality in inclusive pre-school social play between blind and sighted children: inclusive pre-school an quality a normative standpoint, in: CIDREE, Interaction and Quality, Scotish CCC, Dundee, pp. 30-43.

Kavale, K.A. & S.R. Forness (1996): Social skill deficits and learning disabilities: A meta- analysis, Jornal of Learning Disabilities, Vol. 29, 226-237.

Kersting, s. (1997): balancing between deaf and hearing worlds: reflections of mainstreamed colledge students on realtionships and socila interaction, Journal of Deaf studies and Deaf Education, 252-263.

Kluwin, T.N., M.S. Stinson & G. Mason Colarossi (2002): Social processes and outcomes ofin-school contact between deaf and hearing peers, Journal of Deaf studies and Deaf Education, 200-213.

Kobeak, S. (1998): Socijalni aspekti odgoja i obrazovanja djece sa posebnim potrebama, Dijete, vrti, obitelj, br.13

Krnjaji, S. (2003): Potovanje drugog: preduslov za uspostavljanje i razvoj dejih prijateljstava; u J. efer, S. Maksi i S. Joksimovi (prir.): Uvaavanje razliitosti i obrazovanje (71-77). Beograd: Institut za pedagoka istraivanja

Krnjaji, S. (2002): Socijalni odnosi i obrazovanje, Institut za pedagoka istraivanja, Beograd.

Madge, N. & M. Fassam (1982): Ask the children experiences of physical disability in the school years, Batsford Academic and Educational Ltd., London.

Mand, J. (2007): Social position of special needs pupils in the classroom: a comparison between German special schools for pupils with learning difficulties and integrated primary school classes, European Journal of Special Needs Education, Vol. 22, No.1, 7-14.

Markovits, H. & F.F. strayer (1982): Toward an applied social ethology: a Case Study of social skills among blind children, in: K. Rubin & H. Ross (ed): Peer realtionships and social skills in childhood, Springer-Verlag, New York, pp.301-321.

Ministarstvo prosvete Republike Srbije (2010), http://www.mp.gov.rs Norwich, B. (2000): Inclusion in education: from concepts, values and critique to practice, in:

H. Daniels (ed): Special education reformed: beyond rhetoric? London: Falmer Press. Ochoa, S.H. & A. Olivarez (1995): A meta-analysis of peer rating sociometric studies of

pupils with learning disabilities, The Journal of Special Education, Vol. 29, No. 1, 1-19.

Perlmutter, B., Crocker, J., Cordray, D. & Garstecki, D. (1983): Sociometric status and related personality characteristics of mainstreamed LD adolescents, Learning Disability Quarterly, No. 6, 20-30.

Radoman, V. (2003): Uenici sa razvojnim smetnjama u novoj koli po meri deteta; u J. efer, S. Maksi i S. Joksimovi (prir.): Uvaavanje razliitosti i obrazovanje (65-70). Beograd: Institut za pedagoka istraivanja

Sekuli-Majurec A. (1988): Djeca s tekoama u razvoju u vrtiu i koli, Zagreb: kolska knjiga

Spasenovi, V. (2004): Teorijsko-metodoloki problemi prouavanja socijalne kompetencije; u S. Krnjaji (prir.): Socijalno ponaanje uenika (61-82). Beograd: Institut za pedagoka istraivanja.

Spasenovi, V. (2008): Vrnjaki odnosi i kolski uspeh, Institut za pedagoka istraivanja, Beograd.

Sretenov, D. (2005): Socijalna interakcija i komunikacija dece sa smetnjama i dece bez smetnji u razvoju u inkluzivnom programu vrtia (doktorska disertacija). Beograd: Filozofski fakultet.

Sretenov (2008): Kreiranje inkluzivnog vrtia. Beograd: Centar za primenjenu psihologiju

Studen, R. (2008): Karakteristike inkluzivne nastave i spremnost nastavnika i uenika osnovne kole da prihvate decu sa posebnim potrebama (magistarski rad). Beograd: Filozofski fakultet.

Suzi, N. (2008): Uvod u inkluziju. Banja Luka: HBS Banja Luka. Frostad, P. & S. Jan Pijl (2007): Does being friendly help im making friends? The relation

between the social position and social skills of pupils with special needs in mainstream education, European Journal of Special Needs Education, Vol. 22, No. 1, 15-30.

Hrnjica, S. (1991): Ometeno dete uvod u psihologoju ometenih u razvoju. Beograd: ZUNS Hrnjica, S. (1997): Dete sa razvojnim smetnjama u osnovnoj koli. Beograd: Uiteljski

fakultet

Hrnjica, S. i D. Sretenov (2003): Deca sa razvojnim tekoama u redovnim osnovnim kolama u Srbiji trenutno stanje i stavovski preduslovi za potencijalnu inkluziju. Beograd: Ministarstavo prosvete i sporta i Save the Children.

Hrnjica, S. (ured.) (2004): kola po meri deteta prirunik za rad sa uenicima redovne kole ometenim u razvoju, Beograd: Institut za psihologiju filozofskog fakulteta i Save the Children UK.

Hrnjica, S. (2005): O inkluzivnom pokretu u Srbiji, kola po meri deteta izmeu realnosto i utopije, Korak ka bilten za ljude bez predrasuda, br. 3, 2-4.

Hrnjica, S. (ured.) (2009): kola po meri deteta 2 prirunik za rad sa uenicima redovne kole ometenim u razvoju, Beograd: Save the Children UK

Centre for Economic & Social inclusion (2002), www.cesi.org.uk

-

:

,

.

, ,

. . .

,

, -

.

.

,

,

( , , , , .).

,

( ), .

,

. ,

, ,

,

.

,

.

,

. ,

, () / ,

, , , .

, ,

.

, , ,

. , ,

, ,

,

. ,

, .

,

.

, ,

.

:

.

: (1) ( ; ,

;

); (2) (3)

( ,

;

, ;

;

;

;

;

). 220

, 30

. , , 20 10

,

.

.

, ,

. ( , ), .

,

,

.

, .

, ,

,

.

, , -

.

, 10. 3. 2010.

.

.

.