İran Nükleer Programı ve Orta Doğu Siyasetifile.setav.org/Files/Pdf/iran-nukleer-programi-ve-orta-dogu-siyaseti-guc-dengeleri-ve...Bu gerilim Orta Doğu’daki diğer gelişmelerle

İran Nükleer Programı ve Orta Doğu Siyaseti Güç Dengeleri ve Diplomasinin İmkanları

Talha KÖSE

İran

Nük

leer

Pro

gram

ı ve

Ort

a D

oğu

Siya

seti

Talh

a KÖS

E

Orta Doğu siyasetinin kadim aktörlerinden İran, bölgedeki etkisini

artırıyor mu? İran, nükleer çalışmalarını hangi gerekçelerle temellendiriyor?

ABD’nin nükleer tehdit algısı ne kadar gerçek? Diplomatik müzakereler

nükleer krizi çözebilir mi? Türkiye bu süreçte nasıl bir rol oynuyor ve

oynamalı? İran, dünya siyasetindeki yeni yapılanmaların neresinde yer

alacak?

“İran Nükleer Programı ve Orta Doğu Siyaseti” son yılların en gerilimli

süreçlerinden olan İran-ABD nükleer krizini farklı ve derinlikli bir perspektifle

ele alıyor. Nükleer krizin siyasi, iktisadi, psikolojik ve ideolojik arka planını

masaya yatırıyor ve okuyucuya kapsamlı bir analitik çerçeve sunuyor.

Kitapta Türkiye’nin nükleer kriz çerçevesinde oynayacağı rol, uzun vadedeki

Orta Doğu siyaseti çerçevesinde ele alınıyor ve karar vericilere öneriler

geliştiriliyor.

Çatışma çözümleri literatürünü kullanan kitap, nükleer krizde

diplomasinin imkânlarının halen geçerli olduğunu ortaya koyuyor.

Müzakere sürecinin başarılı olabilmesi için gerekli olan adımlar ve bu

adımların başarısız olması durumunda ortaya çıkabilecek muhtemel

senaryolar çarpıcı biçimde irdeleniyor.

İran Nükleer Programı ve Orta Doğu Siyaseti: Güç Dengeleri ve Diplomasinin İmkanları

2

SETA Yayınları III

I. Baskı :Ağustos2008

ISBN :978-605-4023-01-1

Tasarım : MerdivenSanat

Baskı : PelinOfset

İletişim : SETASiyaset,EkonomiveToplumAraştırmalarıVakfı ReşitGalipCaddesiHerekeSokakNo:10GOPAnkaraTel:(312)4056151Faks:(312)4056903 www.setav.org/[email protected]

Talha Köse: BoğaziçiÜniversitesiSiyasetBilimiveUluslararasıİlişkilerBölümünden2000yılındamezunoldu.Yükseklisansını2002yı-lındaSabancıÜniversitesiSanatveSosyalBilimlerFakültesiUyuşmazlıkAnalizleriveÇözümleriprogramındatamamladı.HalenGeorgeMasonÜniversitesiInstituteforConflictAnalysisandResolution’dadoktoraadayıolanKöse,“Re-Negotiating Alevi Identity: Conflict and Cooperation Narratives and the Constitution of New Alevi Identity”başlıklıtezçalışmasınısürdürmektedir.SETASiyaset,EkonomiveToplumAraştırmalarıVakfı’nda,DışPolitikaveÇatışmaÇözümleriUzmanıolarakçalışanKöse,SETAİranDosyası’nınİran Nükleer Sorunu: Diplomasinin İmkanla-rını Yeniden DüşünmekbaşlıklıbölümünüveSETA Lübnan Raporu: Lübnan’da İstikrar Arayışlarıbaşlıklıraporuhazırlamıştır.Köse’ninayrıcaçeşitlidergivederlemekitaplarda“Filistin-İsrailSorunundaAskeriMüdahaleveBarışgücüOperasyonları:İmkanlarveSınırlar,”“EvrenselİnsanHaklarıSöylemindeŞiddetSorunsalı(NuhYılmaz’la)”,“KültürelŞiddettenMedeniyetlerDiyaloguna”başlıklıçalışmalarıyayımlanmıştır.Kimlikmerkezliçatışmalar,çatışmaanalizleriveçözümlerikonularındaçalışmaktaolanKöse,GeorgeMasonÜniversitesiÇatışmaAnalizleriÇözümleriprogramındadersvermektedir.

3

İran Nükleer Programı ve Orta Doğu Siyaseti: Güç Dengeleri ve Diplomasinin İmkanları

Talha KÖSE

İRAN NÜKLEER PROGRAMI VE ORTA DOĞU SİYASETİ

4

I. BÖLÜM

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ 9

I.BÖLÜM 12ARKA PLAN 13 1)İran-ABDİlişkileriveNükleerKriz 15 2)NükleerTehdidinYenidenGündemeGelişi 20 3)SüreçAnalizi 30

II. BÖLÜM 34TARAFLAR 35 1)BirincilTaraflar 35 a)ABD 35 b)İran 39 2)İkincilTaraflar 44 a)UluslararasıAtomEnerjisiAjansı(UAEA) 44 b)ABTroykası 45 c)ABDveAB:OrtakGündem,FarklıStratejikÖncelikler 47 3)ÜçüncülTaraflar 48 a)Rusya 48 b)Çin 50 c)Türkiye’ninPozisyonu 50 d)İsrail 51 e)DiğerBölgeÜlkeleri 52

5


III. BÖLÜM 54UZLAŞI SÜRECİ 55 1)Engeller 55 a)MüzakereSürecininÖnündekiİdeolojikEngeller 55 b)StratejikEngeller 57 c)PsikolojikEngeller 57 d)İranNükleerKrizininEkonomi-Politiği 58 2)ÇatışmaÇözümleriVizyonuveArabulucularınMuhtemelKatkıları 63 3)MüzakerelerdePozisyonlar,Çıkarlarveİhtiyaçlar 66 a)ABD’ninTalepleri 66 b)İran’ınTalepleri 66 c)ABDAçısındanKabulEdilebilirSenaryo 68 d)İranAçısındanKabulEdilebilirSenaryo 68 e)PazarlıkYapılmasıveKarşılıklıTavizVerilmesiÖngörülenBaşlıklar 68 f)MüzakerelerdeSorunÇıkarabilecekHassasKonular 70 g)MüzakerelerinBaşarısızlığıHalindeABDAçısındanBaşvurulabilecekSeçenekler 70 h)MüzakerelerinBaşarısızlığıHalindeİranAçısındanBaşvurulabilecekSeçenekler 72

SONUÇ: MÜZAKERE SÜRECİ, BÖLGESEL İSTİKRAR ve TÜRKİYE’NİN ROLÜ 75

KAYNAKÇA 78

EKLER 84

EK 1: İranNükleerProgramınınGelişimiveKrizSüreci 85EK 2: ABTroykası/AB 98EK 3: 15Kasım2004–ParisAnlaşması 99EK 4: İranileNükleerAnlaşmanınUnsurları 100EK 5: Rusya 101EK 6: İran’ınÖnerisi/3Mart2006 102EK 7: NIE(UlusalİstihbaratTahminleri)’ninKasım2007tarihli“İran:NükleerHedeflerveİmkânlar”başlıklıraporundanbazımaddeler. 103

6

İÇİNDEKİLER

7


8

I. BÖLÜM

ÖNSÖZ

ÖNSÖZ

Önsöz

İran-ABDnükleer gerilimi gibi hakkında her geçengünyeniveriveiddialarınortayaatıldığı;adetabilgiveyorumkirliliğiyaşananbirkonudasağlıklıöngörülerdebulunmak oldukça güçtür. Ortaya konulan yeni veri,rapor ve durumlar, üst düzey yetkililerin konuyla ilgiliaçıklamalarıöngörülerinrevizeedilmesiihtiyacınıortayaçıkarmaktadır.Tümbugelişmelerelinizdekiçalışmanınbirkaçkezgözdengeçirilmesiniveyenidenyazılmasınızorunluhalegetirmiştir.Halendevametmekteolanbirsüreciincelemeyealdığımıziçin,tümyenilemeçabalarıbirşekildeeksikkalacaktır.

Buçalışmada;anahatlarıylaİran-ABDnükleergerili-mininsiyasi,iktisadi,psikolojikveideolojikarkaplanıir-delenerek,durumunkapsamlıbiranaliziyapılmayaçalı-şıldı.Konuylailgilikısavâdelikehanetlerdebulunmaktanziyade;diplomatikseçeneklerinimkanlarıvediplomatikseçeneği engelleyen hususlar tartışıldı. İran’ın Irak veAfganistangibi işgaliveyaİran’darejimdeğişikliğikısavadedegerçekçiveuygulanabilirseçeneklerdeğildir.Bunedenletaraflararasındaaskeribirgerilimyaşansadahisorunnihaiolarakdiplomatiksüreçleçözümlendirilmekzorundadır.

ABDveİran,tümbugerilimvekarşılıklırestleşmeleryaşanırken,dolaylıdiplomatiktemaslarınıİsviçreelçiliğiüzerindensürdürdüler. İkiülkede ideolojiksöylemleri-ninyanı sırastratejikpragmatizmlerindende tavizver-mediler.Irak’tason1,5yıldıryaşanangöreceistikrarıbutemaslarabağlayangörüşlerdemevcuttur.Taraflardanbirininstratejikmüttefiği,diğerininiseuzunyıllardırciddibir sıkıntıyaşamadığıkomşusuolanTürkiye iseböyle-si bir gerilimdenbirinci derecede etkilenmektedir. İrannükleer sorununda yaşanabilecek askeri çatışma veekonomikyaptırımlarTürkiye’yisondereceolumsuzet-kileyecektir.Bunedenle taraflararası sürdürülebilirbirdiplomatiksürecegirilmesiTürkiyeaçısındandaolumlubirgelişmeolacaktır.Türkiyebukonudayapıcıbirtakımrollerüstlenmektedir.

İrannükleerkriziOrtaDoğu’dakikapsamlısorunla-rınhemenhepsiyle ilgilidir; dolayısıyla sorununbirincitarafları konuyla ilgili karar alma zorluğu çekmektedir.Bu çalısmaya temel oluşturan Temmuz 2006 tarihli“SETAİranRaporu:DiplomasininİmkanlarınıYenidenDüşünmek”başlıklıçalışmamızdaİranileABDarasındadiplomatik seçeneklerin imkanlarının mevcut olduğu;ancak bu seçeneklerin üzerinde yeterince durulmadığıiddia edilmekteydi. Bu çalışmada bu yaklaşım tekraredilmektedir,ancakikiyılöncesinegörekonudahadagerginbirhalalmıştırvebarışçıçözümlerinimkanlarıgi-

9

derek tükenmektedir. Geçen iki sene içindeABD’ninIrakveAfganistan’da istikrarı sağlayamamışolması vepetrol fiyatlarının hızla artarak dünya ekonomileri açı-sındandahaciddibirsorunhalinegelmeyebaşlaması,İran-ABDgerilimiyledoğrudanilgilidir.Buna,İrantara-fınınnükleerhedeflerikonusundakiçelişkiliiddialarıdaeklenincekonudahadaiçindençıkılmazbirhalalmak-tadır.Çatışma çözümleri literatüründeki tabirle taraflararasında‘rahatsızedici’veya‘zararverici’birkararsızlıkdurumuyaşanmaktadır.

Bukararsızlıkdurumunudahafazlasürdürmekmüm-küngörünmemektedir;dolayısıylamevcutdüğümkısavadede çatışarak veya uzlaşarak çözülecektir. İran yö-netiminin, Bush-Cheney yönetimiyle giderayak büyükpazarlığa oturmasını beklemek gerçekçi değildir. Baş-kanlıksüresininsonunagelenBushyönetiminin İran’akapsamlı bir operasyon yapmasını beklemek de aynışekildegerçekçiseçeneklerarasındagörünmemektedir.Ancak Bush Cheney ikilisinin giderayak İran’a taktikhava saldırısında bulunabileceği ihtimali Washingtonçevrelerinde telaffuz edilmektedir.Bunedenle 2008’insonaylarınınTahranyönetimiaçısındanoldukçasıkıntılıgeçeceğisöylenebilir.

TümbugergindurumakarşınTürkiye’nindekolay-laştırıcıolarakrolaldığı5+1planıveTemmuzsonundayapılanCenevregörüşmeleridahakapsamlıdiplomatikmüzakerelere kapı aralamıştır.Mevcut çerçevenin ortavadedetaraflararasındabiruzlaşısürecinisağlama ih-timali vardır.Gerek İran, gerekseAmerikan tarafımü-

zakere zeminine olumlu yaklaşmaktadırlar. Aksi haldeİranaleyhindeiktisadivediplomatikyaptırımrejimikısasürededevreyegirecektirveaskeriseçeneklerindeönüaçılacaktır.

Kasım 2008’den sonra Beyaz Saray’da başkanlıkkoltuğunaoturankimolursaolsun,İrankonusunugün-demin öncelikli maddesi olarak masasında bulacaktır.Başkan seçilecek senatörlerden, BarackH.Obama veJohnS.McCain’inİrannükleerkrizikonusundakiüslupvestratejileriGeorgeW.Bushyönetimininkindenfarklı-lıkgöstersedahinihaihedefleribenzerolacaktır.Bune-denleABDbaşkanlıkseçimininİrannükleerdüğümünüçözmesini bekleyen yaklaşım fazla iyimserdir. Türkiyeisebölgeselbarışveistikraraçısındansonderecekritikbu sürece kendi iç sorunlarıylameşguliyetinden ötürühazırlıksızyakalanmıştır.

Bu çalışmanın her aşamasında emeği geçen SETAçalışanlarıveasistanlarındanÜmareYazar,AhmetSe-limTekelioğlu,SelinBölmeveSezenCeceli’yeteşekkürediyorum.Böylesinehızladeğişenbirkonudaçalışmayısahiplenerek sabır ve özveriyle katkılarını bir an olsuneksik etmediler.Ayrıca fikir düzeyindedeğerli katkı veyorumlardabulunanTahaÖzhanveNuhYılmaz’adagönülden teşekkürler. Çalışma konusundaki teşvik vekatkılarından dolayı SETA Vakfı Genel KoordinatörüDr.İbrahimKalın’adateşekkürübirborçbiliyorum.Buçalışmayadaireksikliklervesorumlulukisebanaaittir.

TalhaKöseAğustos2008/WashingtonD.C.


10

ÖNSÖZ

11


12

I. BÖLÜM

ARKA PLAN

ARKA PLAN

ARKA PLAN

SoğukSavaş’ınsonaermesiilebirliktestratejikönce-liğiniyitirennükleersilahlarvediğerkitleimhasilahları,11Eylülsonrasısüreçteterörleilintilendirilerekyenidenuluslararası ilişkilerin öncelikli konularındanbiri halinegelmiştir.NükleersilahlarSoğukSavaşboyuncahiçkul-lanılmamalarınakarşınçokkonuşulmuşveSüperGüç-lerarasındakorkuyadayalı,göreceistikrarlıbirdüzeninortaya çıkmasına vesile olmuşlardır. Soğuk Savaş’ın‘Sovyet tehdidi’ kadarentegregörünmesede, ‘haydutdevletler’, ‘despotik liderler’, ‘teröristler’ ve ‘kitle imhasilahları’11Eylülsonrasıgelişenvepsikolojikyönüağırbasan “teröre karşı savaş”ın gözde kavramları halinegelmiştir. Ağustos 2002’de rejim muhalifi İran UlusalDirenişCephesi’ndenAliRızaCaferzade’ninİran’ıngiz-li nükleer çalışmalarını ortaya çıkaran bulguları dünyakamuoyunasunması, İranileABDarasındaİranİslamDevrimi’ndenbuyanasürmekteolangerilimi farklıbirboyutataşımıştır.1İran’ınnükleerçalışmalarınaABDol-

1 ABDmerkezliİranUlusalDirenişKonseyiadlıkuruluşunbaşkanıAliRızaCaferzade,14Aralık2002tarihindeWashington’dayapmışoldu-ğubasıntoplantısındaNatanzveAraktesislerindekinükleerfaaliyetlerhakkındadetaylıbilgi sundu.Konuyla ilgili kapsamlıarkaplanbilgisiiçinbkz:AlirezaJafarzadeh,The Iranian Threat: President Ahmedine-

dukçasertbirtepkivermiştir.BugerilimOrtaDoğu’dakidiğergelişmelerledebirleşince,ikiülkearasındakiilişki-leriçindençıkılmasızorbirhalalmıştır.

ABD’ninIrak’ıişgalininardındanOrtaDoğu’nunge-nelindeoluşanistikrarsızlıkveiktidarmücadelesi,artanpetrolfiyatlarıveenerjinakilhatlarıkonusundakimüca-deleninstratejikönemininartması,ABD-İrannükleerge-riliminidahadaönemlihalegetirmektedir.Bölgeselfak-törleraçısındanincelendiğinde,OrtaDoğu’dakapsamlıbir iktidarmücadelesininsürmekteolduğugörülmekte-dir.OrtaDoğu’nunüç temeldireğiolan İran,MısırveTürkiye’denbirininsiyasalyapısınınçökmesi,sınırlarınmuğlâkhalegeldiğiOrtaDoğu’daki yapınınöngörüle-meyecekbirşekildedeğişmesinenedenolacaktır.Böylebirkırılmanınküçükçaplıdüzenlemelerlenormalleşme-simümküngörünmemektedir. İran,Türkiye ilebirlikteOrtaDoğu’dadevletgeleneğinesahipikitemelaktördenbiridir.Busebepleİran’ınsiyasalyapısındayaşanabile-cekbirdeğişimin,Irakişgalindendahauzunsürelietkile-riolacaktır.BundanTürkiye’nindeolumsuzetkilenmesikaçınılmazdır. Washington yönetiminin “İran’ı tehditetmek için bütün seçenekler gündemimizde”2 söylemi-

jad and the Coming Nuclear Crisis,NewYork:PalgraveMacmillan,2007.2 ABDBaşkanıGeorgeW.Bush,Şubat2005’dekiAvrupagezisinde

13


nekarşın, İran’ın topyekûn işgalimuhtemelseçeneklerarasında gözükmemektedir. Topyekûn işgal haricinde-ki tüm diğer askeri seçenekler, sorun çözülene kadarAmerika’nıngündemindetartışılmayadevamedecektir.Halendonmuşdurumdaolandiplomatikmüzakerese-çeneklerinin başarılı olamaması durumunda gündemegelebilecekolanmüdahalebiçimi,İran’daseçilihedefle-reyönelikkapsamlıtaktikhavasaldırısışeklindeolabilir.Böylesi bir seçeneğin de Washington’daki destekçilerigiderek azalmaktadır.Bunun temel sebebi ise özellikleKafkasyaveAvrasya’nıngenelindesondönemdemey-dana gelen gelişmelerden dolayı Amerika’nın stratejiktehditalgılamasındakideğişimdir.

Nükleer silahlargünümüzde işlevselolarakaskeri–stratejiküstünlüksağlamaktanziyade,siyasimüzakere-lerdeeligüçlendirenpsikolojikveideolojikbirbaskıara-cıhalinegelmişdurumdadır.Kaldıki,kitleimhasilahlarıkonusundakimüzakerelerde,stratejikaskeriyaklaşımla-rın ötesine geçilerek psikolojik ve sosyal analizlerin deyapılmasıgereklidir.3Kitleimhasilahlarınınyayılmasını

“İran’asaldırıyahazırlandığımıziddiasısaçma.Ancakİran’ınnükleersilahlar edinmesini önlemek için tüm seçenekler gündemimizdedir”açıklamasındabulundu.Michael A. Fletcher and Keith B. Richburg, “BushTriestoAllayE.U.WorryOverIran:NotionofU.S.Attack‘IsSimply Ridiculous’,”Washington Post, 23 Şubat 2005, http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A43199-2005Feb22.html. Öte yandan,ABDBaşkanYardımcısıDickCheneydeİran’ınnükleersi-lahlar edinmesine karşı güç kullanımını içeren tehditlerini sıkça dilegetirmektedir. Robin Right, “InGulf, Cheney PointedlyWarns IranAs He Talks Tough, U.S. Pursues Diplomacy,” Washington Post,12 Mayıs 2007, http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/05/11/AR2007051100572.html; “Cheney: Iran will notgetnuclearweapon,” CNN,21Ekim2007,http://www.cnn.com/2007/POLITICS/10/21/cheney.iran.ap/index.html3 TalhaKöse,“PsikolojikSavaşınTehlikeliCephanesi;NükleerSilah-lar,”Anlayış,Nisan2007.

önlemek, işbirliği ve karşılıklı güven artırıcı önlemlerinalınmasıylasağlanabilir.Güçkullanımıvetehdidininbukonudaetkili olmayacağıdahaöncebaşkaörneklerdedegörülmüştür.Aynıhataİrankonusundatekrarlanma-malıdır. Ambargo, izolasyon ve ekonomik yaptırımlar,KuzeyKoreörneğindeolduğugibikitleimhasilahlarınıönleme konusunda etkisiz kalabilmektedir. Bu açıdanİrannükleersorunundadiplomatikçözümseçeneklerinedahafazlaşanstanınmalıdır.

İran’ınuluslararasıarenadakitemelsorunsalı,nükleersilahlarasahipolupolmamasındanziyade,uluslararasıcamianınmeşruveetkinbiroyuncusuolmayönündekiisteğidir. İran,nükleer kartı bu konudakapsamlı kaza-nımlareldeetmekiçinkullanmaktadır.İranileABDara-sındabufırtınakoparken,İranOrtaDoğu’daAmerikankarşıtlığıvemezhepçiliküzerindenetkialanınıgenişlet-mektedir.11Eylülsaldırılarısonrası“terörekarşıküre-selsavaşı”gündemininönceliklimaddesihalinegetirenABDaçısındanisekitleimhasilahlarınındüşmanlarınıneline geçmesi kabul edilemez bir durumdur. Amerikaaynızamandaİran’ı,OrtaDoğu’dakendiliderliğindekiistikrararayışlarınatemeltehditolarakgörmektedir.

Türkiye, Irak konusunda olduğu gibi İran krizindedebölgeselmerkezülkekonumundadır.Türkiye’ninbukrizdeyapıcıbirroloynayabilmesiiçinikitarafladaden-gelibirilişkikurmasıgerekmektedir.Türkiye’ninyaşadı-ğıtemelsorunise,taraflarınTürkiye’yibirarabulucuya-hutuzlaştırıcıdeğil,‘müttefik’olarakgörmekistemesidir.ABDveİranarasındaeğerbiruzlaşıolacaksabuancakiki tarafındabirbirini tanıdığı doğrudanmüzakerelerlemümkünolabilir.Türkiyemüzakeremasasınagidensü-reçtevedahasonrasındakolaylaştırıcı rolleroynayabi-

14

ARKA PLAN

lir.Gerek İran’ınnükleer silahlar edinmesinin, gerekseİran’aambargouygulanmasınınveyabiraskerimüda-haleninTürkiye’yemaliyetioldukça fazlaolacaktır.Buaçıdanbölgede istikrarakatkıdabulunabilecek tüm fa-aliyetler aynı zamanda Türkiye’nin de menfaatinedir.TaraflardanbiriTürkiye’ninstratejikmüttefiki,diğeriiseuzunzamandırgenişkapsamlı sorunyaşamadığıkom-şusudur.

İrannükleerkriziyleilgiliyapılananalizlerinçoğundabazınoktalargözardıedilmektedir. İlk olarak sorununyalnızcanükleerkrizetrafındaincelenmesieksikbiryak-laşımdır.NükleerkrizABDveİranarasındakiçokboyut-luanlaşmazlıklarınyalnızcabirboyutudur.İranileABDbiruzlaşmayavaracaklarsabuancak çokkapsamlıbirpazarlık süreciyle sağlanabilir. İkinci olarak krizin ana-lizinde bölge ülkelerinin perspektifleri gözardı edilerekyalnızcaküreselaktörlerinçıkarperspektiflerindensorunelealınmaktadır.Iraksavaşıöncesindedebenzerhatalaryapılmış;ancakbölgegerçekleriyleyüzleşilinceyerelet-menlerinönemianlaşılmıştı.Bölgenindiğeraktörlerininrızası olmadan yapılacak hamleler, tarafları istediklerisonucaulaşmaktanalıkoyacaktır.Üçüncü noktaiseso-rununuzunsoluklubir“çatışmaçözümü(conflict reso-lution)vizyonu”çerçevesindeelealınarakdeğerlendiril-mesininyapılmamışolmasıdır.Amerikaveİranyönetici-leriveikihalkarasındakipsikolojikvekültürelolumsuzalgılamalar,geriliminartaraksürmesineyolaçmaktadır.Bunedenlemevcut gerilimin gerek analizinde gerekseçözümündeaskeri,siyasiveiktisadietmenlereekolarakpsikolojikvekültüreletmenlerdedikkatealınmalıdır.Buçalışmada, yaşanan kriz, yukarıda değinilen eksikliklergiderilmeyeçalışılaraknükleertartışmanınötesindeABD–İranilişkileriningenelçerçevesindeincelenmektedir.

İran – ABD İlişkileri ve Nükleer Kriz1)

İran–ABDilişkilerinisadecesondönemdekinükle-erkrizetrafındadeğerlendirmekeksikbiryaklaşımolur.Genişperspektiftenbakıldığındaikiülkearasındakiiliş-kilerdeçeyrekasırlıkaralıklarlaparadigmaldönüşümleryaşandığı gözlemlenebilir. 1953’tekiMusaddıkDarbesive1979İranİslamDevrimitemeldönümnoktalarıdır.4 İran’ın reformcu Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemikendidöneminde(1997–2005)Batıyladiyalogkurma-yaçalışmışsada11Eylül saldırıları ve Irak’ın işgalininardından İran –ABD ilişkileri tekrar gerginlik sürecinegirmiştir.2002yılındaİran’ınUAEA(UluslararasıAtomEnerjisiAjansı)’nınbilgisidışındanükleersilahyapımın-dakullanılabilecekuranyumzenginleştirilmesiçalışmalarıyaptığınınduyulmasıvebuamaçlaNatanz’dauranyumzenginleştirmeveArak’taağır–sutesisiinşaettiğininor-tayaçıkması,ilişkileridaharisklibirdurumasokmuştur.Amerika’nınIrak’tadirenişikontrolaltınaalamamasıveOrtaDoğu’yuyenidenşekillendirmeçabalarının(Geniş-letilmişOrtaDoğuveKuzeyAfrikaProjesigibi)önündeİran’ınönemlibirengelteşkiletmesideikiülkearasında-kiilişkilerdetansiyonuyüksektutanfaktörlerdendir.

Devrimsonrasıİran–ABDilişkilerihalenbirnormal-leşme sürecine girememiştir ve özellikle ABD’nin Irak’ıişgali ve son nükleer kriz, iki ülke arasındaki gerginliğiyenidentırmandırmıştır.İkiülkearasındakigüvensizliğinarkaplanındaİngiltereveABD’nindahaönceİran’ıniç

4 İran-ABDilişkileriningelişimihakkındabkz:AliM.Ansari,Conf-ronting Iran: The Failure of American Foreign Policy and the Next Great Crisis in the Middle East,NewYork:BasicBooks,2006;Ken-nethPollack,The Persian Puzzle: The Conflict Between İran and Ame-rica,NewYork:RandomHouse,2005.

15


politikasınayönelikmüdahalelerininetkisigözardıedile-mez.Örneğin, 1953 yılındademokratik yollardan seçil-mişMusaddıkiktidarınınAmerikanveİngilizdesteklibirdarbeylealaşağıedilmesiönemlibirdönümnoktasıdır.5 İran’laAmerika’nınilişkilerininüstseviyeyeulaşmasıŞahdönemindeolmuştur.AynıdönemdeİranileAmerikaas-kerivenükleerenerjidedâhilolmaküzerebirçokkonudaişbirliğinegitmişlerdir.Budönemeilişkinolarakİranhal-kınınhafızasındayertutanönemlideğişimlerdenbirideŞahrejimininBatıylayakınlaşmasınaparalelolarakkendihalkınakarşıdahaotoriterbirtutumsergilemesidir.

İRAN REHİNE KRİZİ

1Şubat1979’daki İranİslamDevrimi’ndensonra4 Kasım 1979’da İranlı öğrenciler Tahran’daki ABDBüyükelçiliğini basarak 66Amerikalıyı rehin almışlar;kadınlar,hastalarvesiyahlarınserbestbırakılmasındansonra52kişieyleminsonunakadarrehinkalmışlardır.

Eylem444günsürmüş,Amerikanözelkuvvetleri-nin24Nisan1980’dedüzenlediğikurtarmaoperasyo-nununbaşarısızlıkla sonuçlanmasının, döneminAme-rikan Başkanı Jimmy Carter’ın takip eden seçimleriRonaldReagankarşısındakaybetmesindeönemlietkisiolmuştur.

BueylemdensonraAmerikaileİranarasındadoğ-rudandiplomatikilişkilerdondurulmuştur.Ticariilişki-

leriseçoksınırlıvekontrollüdüzeydedir.

5 MusaddıkDarbesininkapsamlıanaliziveİran–ABDilişkilerineetki-sininanaliziiçinbkz.:StephenKinzer,All the Shah’s Man: An American Coup and the Roots of Middle East Terror,NewJersey:Wiley,2008.

1979 yılının Kasım ayında İranlı öğrencilerinTahran’dakiABDBüyükelçiliğinibasarakelçiliktekiper-sonelirehinalması,ikiülkearasındakiilişkilerdeönemlibirkırılmanoktasıolmuştur.652Amerikalı444günbo-yuncaelçilikte rehin tutulmuşvekriz sürecindeAmeri-kabaşarısızlıklasonuçlananbirkurtarmagirişimindedebulunmuştur. Bu olay, ABD Başkanı JimmyCarter’ınsiyasikariyeriaçısındanpahalıyamalolmuş;Amerikankamuoyunun Carter’ın başarısız bir liderlik sergilediğiyönündeki izlenimi,Carter’ın seçimlerdeCumhuriyetçirakibi Reagan’a yenilmesine neden olmuştur. Rehinekrizisonrası ikiülkesiyasiveekonomik ilişkileriaskıyaalmış;ABDİran’ınuluslararasıarenadaizolasyonuiçinelinden geleni yapmıştır. ABD Kongresi, 1996 yılındaILSA (İran – Libya Yaptırım Bildirisi)’ni devreye sok-muşve İran’ı siyasi ve iktisadi açıdanyalnızlaştırmayaçalışmıştır.Aynıdönemdeİranve Irak’ayönelik“ÇifteÇevrelemePolitikası”nı(Dual Containment Policy)dev-reyesokmuştur.İrantarafıisesekizyılsürenİran–IrakSavaşı’ndan kısmen ABD’yi sorumlu tutmuştur. İran,özellikle reformcuCumhurbaşkanıHatemi dönemindeBatıyladiyalogunkapılarınıaralamışveaynıdönemdeİran’ınAvrupalıdevletlerleilişkileribirnormalleşmesü-recine girmiştir. Ancak İran –ABD ilişkilerinde benzergelişmeleryaşandığınısöyleyemeyiz.Hatemi’ninyapıcıgirişimlerinerağmenİran,kendiniABD’nin“şerekseni”ve“haydutdevletler”listesindebulmuştur.7Bunakarşı-

6 DavidPatrickHoughton,US Foreign Policy and Iran Hostage Cri-sis,Cambridge:CambridgeUniversityPress,2001.7 AmerikanBaşkanıGeorgeW.Bush29Ocak2002’dekiyıllık“Birli-ğinDurumu”konuşmasındaİran,IrakveKuzeyKore’yi“ŞerEkseni”oluşturmaklasuçlamıştır.Konuşmanınmetniiçinbakınız:http://www.whitehouse.gov/news/releases/2002/01/20020129-11.html

16

ARKA PLAN

17

Şekil 1. OrtaDoğu’dakiAmerikanüsleriveİrannükleertesisleri


lık İran,OrtaDoğu’dakietkialanınıkoruyupgenişlete-bilmekiçinbaştaLübnanHizbullah’ıolmaküzereAme-rika ve İsrail karşıtı organizasyonlara vermekte olduğumaddivesiyasidesteğiartırmıştır.

Girilensonsüreçteherikitarafdagerginliğindozu-nuartıraraksonkozlarınıoynamaktadırlar.GerekABD,gerekse İran, uzun zamandır sorunu sıfır toplamlı biroyunolarak görmekte vebunedenlebirbirlerine tavizvermemektedirler.Buyaklaşımdeğişipküçükçaptadaolsa müzakere süreci başlamazsa ABD – İran ilişkileriya beklenmedik biçimde radikal bir düzelme sürecinegirecekyadagerginliğinbirnoktadapatlakvermesiyletaraflarbirbirlerininçıkarlarınadahasomutşekildezararvermeye başlayacaklardır. ABD ile İran büyük bir pa-zarlıksürecinineşiğindedirlervebupazarlıkOrtaDoğugüvenliğiveIrak’ındurumu;enerjiveenerjinakilhatları;kitleimhasilahlarıveözelliklenükleersilahlarüzerindenyapılacaktır.Bunoktadaözellikletaraflarınpsikolojikveideolojikeşikleriaşarakstratejikpragmatizmeyönelme-leriyle pazarlık sürecinin gerçekleşmesi mümkündür.Taraflarınbueşikleriaşarakmasayagelmeleriiçinön-celikleatılmasıgerekenadımlarbulunmaktadır.AncakWilliam Zartman’ın tabiriyle çıkmazdaki ilişkilerin ikitarafadazararverenbiraçmazdurumundaolması8buadımların atılmasını güçleştirmektedir. Mevcut şartlaraltında bu açmazı sürdürmenin sonucu, yalnızca ta-raflar bakımından değil, bölgenin tümü açısından birfelaketolacaktır.

ABDuluslararasıkamuoyundaİrankonusundades-

8 WilliamZartman,Ripe for Resolution,NewYork:OxfordUniversityPress,1989.

tek arayışlarını yoğunlaştırmıştır ancak Irak fiyaskosuABD’ninuluslararasıarenadakiinanılırlığınaönemliöl-çüdedarbevurmaktadır.İran’ınbuhamlelerigözardıet-mesi,dahasomutyaptırımlarınönünüaçacaktır.Buaçı-danİran’ınmanevraalanıoldukçadaralmışgörünmek-tedir.Bumanevraalanınınsonzamandagenişlemesinisağlayan ikiönemli faktör ise,ABD’nin Irak’ta istikrarısağlamadaçektiğizorlukvesonolarakABDUlusalİstih-baratKonseyitarafındanhazırlananKasım2007tarihliİran’ın nükleer hedefleriyle ilgili NIE (Ulusal İstihbaratTahmini)raporudur.9

Amerikalı ve İranlı yetkililerin 2007 içerisinde yap-mış oldukları Bağdat Görüşmeleri, 1979 İran İslamDevrimi’ndenbuyanaikiülkearasındagerçekleştirilenilk resmi temaslardır.10 Bağdat Görüşmeleri, ABD’ninIrak’tadirenişikontroletmesiveistikrarısağlamasıaçı-sındanolumluneticelersağlamıştır.İran’ınnükleersilahgeliştirdiğinedairbulguyarastlanılamadığınıdilegetirenNIERaporuise,Amerika’nınolasıbiraskerimüdahale-sinidahazorhalegetirmiştir.NIERaporu,11Amerikanistihbaratbürokrasisininİrankonusundatehditdışıalter-natiflerindedeğerlendirilmesiyönündekiçağrısıolarakyorumlanmalıdır.RaporaynızamandaAmerikanstratejiveistihbaratelitinin,İranilemüzakerelerekapıaralamak

9 “Iran: Nuclear Intentions and Capabilities / National IntelligenceEstimate,”National Intelligence Council,Kasım2007.Raporunmetniiçinbkz:http://www.dni.gov/press_releases/20071203_release.pdf10 Kirk Semple, “U.S. and Iranian Officials Meet in Baghdad, butTalksYieldNoBreakthroughs,”The New York Times,29Mayıs2007,http://www.nytimes.com/2007/05/29/world/middleeast/29iraq.htm;EwenMacAskill,“IranandUSsee‘positive’stepsinfirstformaltalkssincehostagecrisisof1980,”The Guardian,29Mayıs2007,http://www.guardian.co.uk/world/2007/may/29/iraq.topstories3.11 BakınızEk7.

18

ARKA PLAN

19

İRAN NÜKLEER TESİSLERİ VE ÖZELLİKLERİ

BUŞEHRNükleerGüçİstasyonu

İran’ın1974’teAlmanteknolojikdesteğiylenükleerprogramınınilkayağınıoluşturmayıplanladığıtesistir.1979’daki

İslamDevriminedeniyletesisininşasıdurmuş,ancak1992yılındaRusyaileimzalanananlaşmaylaburadakiçalışma-

larabaşlanabilmiştir.

Tesistebiritamamlanmaküzereolanikibasınçlısureaktörüvardır.

İSFAHANUranyumDönüştürmeTesisi

İranburadakiçalışmalarındauranyummadeniniüçformadönüştürmeyeçalışmaktadır:

1Gazsantrifüjlerindekullanılanhexafluridgazı;

1Reaktörlereyakıtsağlamaktakullanılanuranyumoksidgazı;

1Nükleer bombaların çekirdeklerinde kullanılanmetal gazı. UAEA özellikle bundan rahatsızdır, zira İran’ın

reaktörleriiçinmetalgazıgerekmemektedir.

NATANZUranyumZenginleştirmeTesisi

İranNatanz’dakiuranyumzenginleştirmeçalışmalarını2003’tedurdurmuşfakatdahasonraburadakifaaliyetlere

yenidenbaşlamıştır.

2003’tedışarısızdırılanbirUAEAraporunda,buradanalınanörneklerdenükleersilahtakullanılacakdüzeydeuran-

yumbulunduğubelirtilirken,İranbuiddiayıreddetmişvebulunanörneklerinyurtdışındanalınannükleerparçalara

aitolduğunusöylemiştir.Dahasonrayapılanbağımsızbirsoruşturmadadaİran’ınaçıklamasıhaklıbulunmuştur.

Natanz’ınkapasitesiüzerinefarklıtahminlerbulunmaktadır.Birtahminegöretesistamamlanarakfaaliyetegeçti-

ğindeburada50bingelişmişgazsantrifüjüyeralabilecekvebunlaryılda20kadarnükleersilahüretmeyeyetecek

uranyumüretebilecektir.

BirdiğertahminegöreNatanz’dakiprojeninilkaşamalarınıntamamlanmasıyla5binsantrifüjdevreyegirebilecek

veİranheryılazmiktardanükleersilahüretebilecekkadaruranyumzenginleştirebilecektir.

ARAKAğırSuTesisi

İlkkez2002yılındaAmerikanuydugörüntülerininincelenmesiyleaçığaçıkanbutesisteağırsuileilgiliçalışmalar

yapılmaktadır.

Ağırsu,nükleerfüzyonzincirininbellireaktörtiplerindekikontrolünüsağlamaktaysada,İran’ınbutürreaktörleri

kullanmadığıbilinmektedir.

Ağırsuyundiğerbirkullanımalanıdanükleerbombalardakullanılanplütonyumüretimidir.


içinyapmışolduğubirjestolarakdagörülebilir.Buikiönemligelişme,taraflarınmüzakeresürecineyaklaşmaktaolduklarınıngöstergesiolarakdeğerlendirilebilir.HernekadarİraneskiCumhurbaşkanıMuhammedHatemi’nin2003yılındaABD’yeyapmışolduğukapsamlıgörüşmeçağrısıWashington’dakarşılıkbulamamışolsada,2003yılındanbuyanaikiülkearasındakigüçdengesiTahranlehinedeğişmiştirveWashingtoniçinmüzakereninalter-natifiolabilecekyöntemlergiderekdahaazçekicihalegelmektedir. Tüm bu gelişmeler, müzakere seçeneğinidahakuvvetliihtimalhalinegetirmektedir.

Nükleerenerjikonusundaİran’ınilkgirişimleri,ŞahdönemindeABD’nindesteğiylebaşladı.Şah’ıniktidaragelmesininhemenarkasından1957yılında,İranileABDNükleerİşbirliğiAnlaşmasıimzaladılar.ABD1967yılın-daİran’aTahranNükleerAraştırmaMerkezi’ndekulla-nılmaküzerehafifsureaktörüvelaboratuarmalzemesisağladı.İran1970’liyıllardanükleerenerjikonusundakiçalışmalarına hız verdi; özellikle Alman ve Fransız şir-ketleriyleikihafifsureaktörününinşasıiçinanlaşmalaryaparakçalışmalarınısürdürdü.1979yılındaİranİslamDevrimiolduğundaBuşehr’dekiikireaktörüninşasındaönemli mesafe alınmıştı. Hatta bir tanesinin inşası ta-mamlanmıştı ve nükleer elementler kargoya verilmeyehazırdurumdaydı.AncakİranDevrimininlideriAyetul-lahHumeyniİran’ın,dinigerekçelerle,nükleersilahpla-nıolmayacağınıaçıkladıveİrannükleerçalışmalarınıas-kıyaaldı.AlmanKrafterUnionşirketidebedeliödenmişolmasınakarşınreaktörüninşasınıdurdurmakararıaldı.İran–IrakSavaşı(1980–1988),İran’ınnükleerprogra-mındaciddiyavaşlamayanedenoldu.1984yılındaIraksavaşuçaklarıBuşehrNükleerTesislerinesaldırdığında,İranlıyetkililertesislerinhasaralmadığınıaçıkladı.

İran ekonomisi ve silahlı kuvvetleri üzerinde yıkıcıetkileriolanİran–IrakSavaşı’nınardından,1980’lerinsonundanükleerenerjikonusutekrarİran’ıngündeminegirdi.İran1990’lıyıllarınbaşındaÇinveRusyailereak-törinşasıkonusundaanlaşmayavarmıştı.Çinileyapılananlaşma somut bir neticeye varmadı.Yine 1990’lı yıl-lardaPakistan’ınnükleerprogramınıkuranAbdülkadirHan’danalınanteknikdestek,İran’ınnükleerprogramı-nıgeliştirmesindeönemli roloynadı.2002yılındaİranrejiminemuhalifHalkınMücahitleriÖrgütü’nün,Natanzve Arak’taki gizli nükleer çalışmaları açığa çıkarması,İran’ın nükleer programını dünya gündemine taşıdı.12 Amerika’nınİrankarşıtısöyleminehızverenbugelişme,UAEA’nındaİrankonusundadahabelirginbirroloyna-masınayolaçtı.

Nükleer Tehdidin Yeniden Gündeme Gelişi2)

2003yılıbaşlarındaİranCumhurbaşkanıMuham-medHatemiülkesininnükleeryakıtçevrimiçalışmala-rıyürüttüğünüaçıklarken,UAEADirektörüBaradey,İran’ın Natanz ve Arak’taki çalışmalarını gizleyerekNPT’yi (Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme An-laşması) ihlal ettiğini belirtti. Baradey’in İran’a tümtesislerini Ajansın denetimine açması yolunda Ekimayına kadar verdiği süre boyunca Ajans tarafındanİrantesislerindepekçokdenetimyapılırken,busürekarşılıklı suçlama ve savunmalarla geçti. İran, Eylül2003’te UAEA müfettişlerinin bazı tesislerde zen-ginleştirilmiş uranyum bulması üzerine, NPT’nin EkProtokolünügönüllüolarakimzalamayarazıolurken,

12NatanzveAraknükleertesislerindekifaaliyetleredairbilgi,12Ağus-tos2002tarihindeAliRızaCaferzade tarafındandünyakamuoyunaduyuruldu.

20

Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesine İlişkin Anlaşma (NPT)

NPT,nükleersilahlarınyayılmasınıönlemeyi,nükleerenerjininbarışçılamaçlar içinkullanılmasındauluslararasıişbirliğinisağlamayıvenükleersilahsızlanmayıgerçekleştirmeyiamaçlamaktadır.

1970’teyürürlüğegirmiştir.1995’teAnlaşmanınsüresibelirsizolarakuzatılmıştır.

NPT’yiimzalayan189ülkebulunmaktadır.BunlararasındaBMGüvenlikKonseyi’nin5daimiüyesiABD,İngiltere,Fransa,RusyaveÇindebulunmaktadır.

İsrail,PakistanveHindistananlaşmayakatılmamışlar;KuzeyKoreisenükleersilahürettiğiniaçıklamasındankısasüreönceAnlaşmadançekilmiştir.

NPThâlihazırdanükleersilahasahipülkelerintarafolduklarıtekbağlayıcıuluslararasıanlaşmadır.

NPT’ninuygulanmasıUAEA tarafından izlenmektedir.UAEASafeguards (GüvenlikDenetimiAnlaşması)veEkProtokolilkeleriuyarıncahaberlivehabersizincelemelerveüyedevletlerinbilgilendirmesiyoluylaNPT’ninuygulan-masınıgözetir.

NPT’den Çekilmenin Hükümleri

“NPT’ye üye olan her ülke bu konuyla ilgili hususlarda ulusal çıkarlarının olağanüstü gelişmeler tarafından tehdit edilmesi halinde Anlaşmadan çekilme hakkına sahiptir.”

“Anlaşmadan çekilecek olan ülke bundan 3 ay önce Anlaşmanın diğer tüm taraflarını ve BM Güvenlik Konseyi’ni bilgilendirmekle yükümlüdür.”

“Bu bilgilendirme açıklamasında, Anlaşmadan çekilmeye yol açan ve ilgili tarafın vazgeçilmez ulusal çıkarını tehdit eden olağanüstü şartlarla ilgili bilgiye yer verilmesi gerekmektedir.”

ARKA PLAN

Amerikayinebuaydaİran’ınBMGüvenlikKonseyi’ne

sevkedilmesinitalepetti.ABadınaİranilegörüşmeler

yürüten Fransa, İngiltere ve Almanya’nın (ABTroy-

kası) devreye girmesiyle Güvenlik Konseyi’ne sevk

gerçekleşmedi. 21Ekim2003’te iseABTroykası ile

İran, AB’nin İran’ın nükleer enerji elde etme hakkı-

nı tanıması karşılığında İran’ın Güvenlik Denetimi

Anlaşmasındaki tutumunu düzeltmesi, Ek Protokolü

imzalaması ve tüm zenginleştirme çalışmalarını dur-

durması hususlarında anlaştılar.13 2003 yılının son

aylarında iseUAEA,önceİran’ınnükleersilahprog-

ramıolmadığınadairraporuylaAmerika’nıntepkisini

13 BakınızEK2.

21


çekerken, daha sonra İran’ın tesislerinde plütonyumkalıntılarının bulunduğunu kabul ederek bu ülkeninkınanmasıçağrısındabulundu.Öteyandan,İrandahaönceABTroykasıileanlaştığıüzere,18Aralık2003’teNPT’nin Ek Protokolünü imzaladı. 2004’ün başındaAbdülkadir Han’ın İran nükleer programına yaptığıkatkıların ortaya çıkmasının ardından İran uranyumzenginleştirmeçalışmalarınıdurduracağınıaçıklarken,UAEA’nıntalebiüzerineMayıs2004’tenükleerprog-ramınailişkin1000sayfalıkbirdosyayıAjansaverdi.

UAEA’nınrapordantatminolmaması14veİran’ımü-fettişleriyle işbirliği yapmadığı için eleştirmesine, döne-min İranDışişleriBakanıKemalHarrazi tepki gösterdive İran’ın nükleer çalışmalarının geri döndürülemezolduğunu ve uluslararası toplum tarafından tanınmasıgerektiğinisöyledi.15Ardındanİran,Natanz’dakisantri-füjlereUAEAtarafındanyerleştirilenmühürlerisökerekburadaki çalışmalarına yeniden başladı. Öte yandanAğustos ayında İsrailDışişleriBakanıMoşeYaalon’unİran’ın tesislerine saldırıda bulunabilecekleri imasınakarşılıkİran,olasısaldırılaraensertbiçimdecevapvere-ceğinibelirterek,nükleerkrizinbölgeselboyutlarınıgöz-lerönüneserdi.İran’ınEylülayındagenişçaplınükleerçalışmalarabaşladığınıduyurması,diplomatikgirişimle-rehızverdi.Rusya, İran’akullanılmışnükleeratıklarınıkendisinevermesikarşılığında,Buşehrtesisinininşasını

14 PeterSlevinandDafnaLinzer,“U.N.AgencyRebukesIranonNuc-learActivity:BrokenPromisesonDisclosureCited,’’Washington Post,19Haziran2004,http://www.washingtonpost.com/ac2/wp-dyn/A51396-2004-Jun18?language=printer. 15 “Iran:Nuclearresolutionunacceptable,”CNN,27Kasım2004,http://www.cnn.com/2004/WORLD/meast/11/27/iran.nuclear.

yenidenbaşlatmayıönerdi.15Kasım2004’teiseİranileABTroykasıParisAnlaşması16adıverilenkapsamlıbirmetinüzerindeanlaştılar.ABTroykası,varolduğuiddiaedilennükleersilahprogramınıdurdurmasıkarşılığındaİran’la ticaretvenükleerenerji teşvikleri içerenbiran-laşmayımüzakereetmeyebaşladı.UAEA,İran’ayönelikolarak,NPT’nin uygulamasını ve bir sonraki incelemedönemine kadar tümuranyum zenginleştirme faaliyet-lerini durdurmasını içeren bir karar tasarısı yayınladı.İranbirkezdahauranyumzenginleştirmeçalışmalarınıaçıkuçluolarakaskıyaalmayıkabuletti.Buaydaba-sınasızangizlibirBMraporunda, İran’ınnükleersilahprogramınadairbirizerastlanmadığı;fakatbukonudakesinyargıyavarmakiçinyeterlibilgiyesahipolunma-dığıbelirtiliyordu.

2004yılındakiinişliçıkışlıdiplomatiksüreç,2005yı-lındadadevametti. İranCumhurbaşkanıMuhammedHatemi, Şubat ayında nükleer programlarından aslavazgeçmeyeceklerini, fakat programlarının tamamenbarışçılolduğunuaçıklarken;İran’adestekverenRusya,Buşehrtesisiiçinyakıtsağlamaküzerebiranlaşmaim-zaladı.Nisan2005’teisebiryandanİran’ınİsfahantesi-sindeuranyum-çevrimçalışmalarınayenidenbaşlamayıplanladığını duyurması, diğer yandan ise Amerika’nınİsrail’eyeraltıtesislerinibombalamaktakullanılanbom-balardansattığıhaberleriüzerineortamyenidengerildi.AB,İran’ınuranyumzenginleştirmeprogramınayenidenbaşlaması halinde, AB Troykası tarafından müzakereedilen ticaretveenerji teşvikipaketininmasadançeki-leceğiniaçıklarken,İranbupaketinayrıntılarınıgörmek

16 BakınızEK3veEK4.

22

ARKA PLAN

istediğinibelirtti.17 AB’ninAğustosbaşındaaçıkladığı31sayfalıkteşvikpaketi, İrantarafından“saçmaveküçükdüşürücü”olaraknitelendivenükleerzenginleştirmeça-lışmalarına geri döndürülemez biçimde yeniden başla-nacağıaçıklandı.İran’ın10Ağustos’taİsfahantesisindeuranyumdönüştürmeyebaşlamasıüzerine,ABTroyka-sınınhazırladığı İran’a İsfahan’daki çalışmaları durdur-masıçağrısıyapantaslakUAEAtarafındankabuledildi.

Eylül 2005’teki BM Genel Kurul toplantılarına danükleer kriz damgasını vurdu. İran CumhurbaşkanıMahmut Ahmedinecad BM Genel Kurulu’nda yaptığıkonuşmada,ülkesinin“barışçılamaçlınükleerenerjiça-lışmasıyürütmehakkından”vazgeçmesininsözkonusuolmadığınısöylerken18Amerikalıyetkililerdeİrankonu-sunuUAEA’nınoyuylaBMGüvenlikKonseyi’netaşıma-yıöngördükleriniaçıkladılar.24Eylül’deUAEAYöne-timKurulu,İran’ınnükleerçalışmalarındaşeffafolması-nın“kaçınılmazveartıkertelenemez”olduğunubelirtenbirkarar tasarısınıkabuletti.Tasarıda İrankonusununBM’ye havale edilmesinden kaçınılırken, bu konudakiönemli hususlarınBMGüvenlik Konseyi’nin yetki ala-nındaolduğuvurgulandı.ÖteyandanRusya’nınKasımayında,uranyumzenginleştirmeninRusya’da,uranyumçevrim işlemlerinin ise İsfahan’da yapılmasını önerenteklifi19İrantarafındankabulgörmedi.

17 Katrin Bennhold, “Iran rejects nuclear incentives from Europe,” International Herald Tribune, 6 Ağustos 2005, http://www.iht.com/articles/2005/08/05/news/iran.php.18 “Iranisresolvedtopursuenuclearprogram:Iranianpresidentsaysnationhas‘legalright’tonuclearenergy,”CNN,18Eylül2005,ttp://www.cnn.com/2005/WORLD/meast/09/17/iran.president/index.html,konuşmanın tammetni için bkz: “President Ahmedınejad’s addressatUNGA”,GlobalSecurity,20Eylül2006,http://www.globalsecurity.org/wmd/library/news/iran/2006/iran-060920-irna02.htm. 19 BakınızEK5.

2006’nınbaşındaİranABTroykasına6maddelikbirönerilerpaketi20 sunarak2yıllıkbir süre içinuranyumzenginleştirme çalışmalarını durdurma önerisinde bu-lunduysa da, İran’ın bu teklifi AB Troykası tarafındanreddedildi.4Şubat2006’daUAEA’dayapılanoylama-da,27kabuloyunakarşılık3retoyuylaİran’ınBMGü-venlikKonseyi’nesevkedilmesinekararverildi.21Bununüzerineİran,NPT’nintemelyükümlülüklerihariçolmaküzereUAEAilegönüllüolarakyürüttüğüişbirliğinesonvermeyiveuranyumzenginleştirmeçalışmalarınayeni-denbaşlamayıplanladığınıaçıkladı.

Mart 2006’da açıklanan Amerikan Ulusal GüvenlikStratejiBelgesinde,İranönceliklitehditolaraktanımlan-dıveİranNPT’ninGüvenlikDenetimiyükümlülükleriniihlal etmekle venükleer programının tamamenbarışçılamaçlar içinolduğunuobjektifbir şekildekanıtlayama-maklasuçlandı.2211Nisan2006’daİranCumhurbaşkanıAhmedinecad,büyükbirbasıntoplantısıyaparak,İran’ınuranyumzenginleştirmeyibaşardığınıaçıkladı.Ahmedi-necad:“İranartıknükleerenerjiyesahipülkelerdenbiri-sidir.İranhalkınındirencininsonucuolanbuçalışmala-rımızauluslararasıanlaşmalarçerçevesindedevamede-ceğiz” açıklamasını yaptı.23 İran’ın dini lideri AyetullahAliHamaneydeABD’ninİran’asaldırmasıhalindesertbirşekildekarşılıkvereceklerinivebukarşılığıdünyanınmümkünolanherköşesindevereceklerinisöyledi.

20 BakınızEK6.21 Kararıntammetniiçinbkz:http://www.iaea.org/Publications/Docu-ments/Board/2006/gov2006-14.pdf 22 http://www.whitehouse.gov/nsc/nss/2006/nss2006.pdf 23 “Irandeclareskeynuclearadvance,”BBC News,11Nisan2006,http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/4900260.stm.

23


İranCumhurbaşkanıAhmedinecad,8Mayıs2006’daAmerikanBaşkanıGeorgeW.Bush’abirmektupyazarakikiülkenindevrimdenbuyanatekveenüstdüzeydekiilişkisinikurmuşoldu.24Ahmedinecad’ınBush’agönder-diğimektupiçerikolarakbeklentilerikarşılamaktanuzakgörünebilir.Fakatpsikolojikbirjestolarakbirilkadımınatılmasıyladoğrudantemaskurmastratejisininparçasıy-dı ve 27 yıllıkWashington ile doğrudan temas kurmatabusunuyıkmayaçalışıyordu.Zatenböylebirortamdakamuoyunaaçıkbirşekildedahasomutbiradımatma-sınıbeklemek fazla iyimserlikolur.Laricani,Hamaneyveİran’ınenmuhafazakârolarakbilinenmollalarındanAyetullahAhmetCennetidâhilenüstdüzeydekiyetkili-lerdâhibumektubadestekverdikleriniaçıkladılar.

Nükleer krizin son perdesine, 15 Mayıs 2006’daAB’nin,askerinükleerprogramınıdurdurmasıkarşılığın-daİran’agelişmişsivilamaçlınükleerteknolojivermeyiöngörenayrıcalıklıyenibirpaketsunmayahazırolduğuaçıklaması gündeme damgasını vurdu. Avrupa BirliğiKonseyiGenelSekreteri/OrtakDış İlişkilerveGüvenlikPolitikası Yüksek Temsilcisi Javier Solana, bunun içinİran’ınuranyumzenginleştirmeprogramınıdurdurması-nınelzemolduğunubelirtti.Bazıkısımlarıbasınayansı-yanteklifegöreAB’ninönerisi,İran’akenditoprakların-dauranyumzenginleştirmehakkıverirken,aynızaman-da İran’a Amerikalı ve Avrupalı uçak teknolojisi almaşansıtanımaktaydı.İran’ınbaşmüzakerecisiAliLaricaniAB’ninteklifiniciddiyetleinceleyeceklerinibelirtti.

Öte yandan ciddi bir politika değişikliğine giden

24 http://www.cfr.org/content/publications/attachments/Ahmadine-jad%20letter.pdf

Amerika,31Mayıs2006’danükleerprogramınıkanıtla-nabilirbirşekildedurdurmasıkarşılığında,İranilemüza-keremasasınaoturabileceğininişaretleriniverdi.

1Haziran2006’da ABTroykası’nınhazırladığıöne-rilerpaketi,Rusya,ÇinveABD’nindekatılımıylaİran’asunuldu.5+1(BMGüvenlikKonseyi’nin5daimiüyesiveAlmanya) adına öneriyi açıklayan İngiltereDışişleriBakanı Margaret Beckett, “İran’ın önerimizi ciddiyetledeğerlendirmesini bekliyoruz. Bu pakete olumlu bakıl-ması halinde, konu BM Güvenlik Konseyi’nin günde-mindeolmayacaktır. İran’ınmüzakereyeyanaşmamasıhalindeiseGüvenlikKonseyi’ndedahaileriadımlaratıl-masıgerekecek”dedi.

Avrupa Birliği Konseyi Genel Sekreteri/Ortak Dışilişkiler veGüvenlikPolitikasıYüksekTemsilcisi JavierSolanadaTahran’agiderek5+1’inöneripaketiniİran’aresmensundu.İran’ınnükleerbaşmüzakerecisiAliLa-ricaniönerilerpaketininbazıolumlutaraflarınınolduğu-nu,bazıkısımlarınınisebelirsizolduğunuvegüçlendiril-mesigerektiğinibelirtti.İran,5+1’inöneripaketinece-vabını22Ağustos2006’daverdi.DöneminnükleerbaşmüzakerecisiAliLaricani“İranaleyhindeoluşturulmayaçalışılan haksız ve olumsuz havaya rağmen,müzakeremasasına dönmeye hazırız” açıklamasında bulundu.25 Laricani,İran’ınöneripaketineyapıcı,akılcıveuzunva-deliekonomik,bölgeselişbirliğinivegüvenliğigözönün-debulundurankapsamlıbircevapverdiğinibelirtti.

25 “Iran’s topnuclearnegotiatorAli Larijani saidhereTuesday thatIranisreadytoenterintoseriousnucleartalksasofAugust23,”Glo-balSecurity,22Ağustos2006,http://www.globalsecurity.org/wmd/lib-rary/news/iran/2006/iran-060822-irna01.htm.

24

ARKA PLAN

25

Tablo 1. Dünyada Nükleer Güç (2007)

Ülke Nükleer Reaktör Sayısı EnerjiFaalDurumda YapımAşamasında PlanlamaAşamasında EnerjiÜretimindekiPayı(%)

1 ABD 104 1 7 8

2 Fransa 59 1 0 39

3 Japonya 55 1 12 13

4 Rusya 31 7 8 5

5 GüneyKore 20 3 5 15

6 İngiltere 19 0 0 8

7 Kanada 18 0 4 7

8 Almanya 17 0 0 12

9 Hindistan 17 6 10 1

10 Ukrayna 15 2 2 15

11 Çin 11 5 30 1

12 İsveç 10 0 0 33

13 İspanya 8 0 0 9

14 Belçika 7 0 0 15

15 ÇekCumhuriyeti 6 0 0 14

16 Tayvan 6 2 0 8

17 Slovakya 5 0 2 23

18 İsviçre 5 0 0 22

19 Finlandiya 4 1 0 20

20 Macaristan 4 0 0 12

21 Arjantin 2 1 1 2

22 Brezilya 2 0 1 2

23 Bulgaristan 2 2 0 22

24 Meksika 2 0 0 2

25 Pakistan 2 1 2 1

26 Romanya 2 0 2 3

27 GüneyAfrika 2 0 1 2

28 Ermenistan 1 0 0 ?

29 Litvanya 1 0 0 24

30 Hollanda 1 0 0 1

31 Slovenya 1 0 0 ?

32 İran 0 1 2 0

AB 27 146 4 5 13Toplam 439 34 89 6

Kaynak:MycleSchneider&AntonyFroggatt,TheWorldNuclearIndustryStatusReport2007,Brussels,Aralık2007


G–8 toplantısından önce verilen bu cevap,26 Çin,RusyaveFransatarafındanolumlukarşılanmasınarağ-menABD,İngiltereveAlmanyatarafındanyetersizbu-lunduvemüzakeresürecininbaşlamasınısağlayamadı.Buplan,şuanakadarenciddimüzakereçerçevebelgesiolarakdeğerlendirilmektedir.

İranCumhurbaşkanıMahmutAhmedinecad,İran’ın24Mart2007tarihiitibariylesınaîölçektekullanılabile-ceknükleeryakıtürettiğinikamuoyunaduyurdu.SüreçiçerisindeABDveABüyesiülkelerinyaptırımgirişimleri,UAEA’nındengeliraporlarıvekarşılıklıtehditler,nükleerzıtlaşmanınçözümüyönündesomutkatkısağlayamadı.KrizbağlamındasüreceenfazlaetkidebulunanfaktörlerIrak’ınişgaliveNIERaporuydu.

ABDileİranarasındaresmiilişkiler,rehinekriziesna-sındakesilmişti.Butarihtensonraikiülkearasındakiilkdoğrudanresmitemas,ABDveİran’ınBağdatBüyükel-çileriRyanCrocker ileHasanKazımi-Kumi’ninMayıs–Haziran 2007 tarihlerinde Bağdat görüşmelerinde biraraya gelmesiyle gerçekleşti27. İran’ın 2003 senesinde

26Cevabın21sayfalıktammetniiçinbkz:http://www.isis-online.org/publications/iran/iranresponse.pdf 27 İran ile ABD arasında daha önce de başarısız resmi görüşme gi-şimleriolmuştu.Özellikle1998–1999arasındaABDDışişleriBakanıAlbright’ıngirişimleri,Tahran’daki iç çekişmelerdendolayıkarşılıksızkaldı.İrantarafının2003’deTahran’dakiİsviçreBüyükelçiliğiaracılı-ğıylayapmışolduğuOrtaDoğu’yadairkapsamlıgörüşnetalebi,Was-hingtontarafındanolumlukarşılanmadı.İranmüzakerelerikonusundaönerileriniUSIP(AmerikaBirleşikDevletleriBarışEnstitüsü)Raporun-da irdeleyenEmekliBüyükelçi JohnW.Limbert, taraflar arasındakibu kararsız durumu, gençlerin balo davetlerinde göstermiş olduklarızaman zaman istekli, zaman zaman ise kararsız tutumlarına benzet-mektedir.JohnW.Limbert,“Negotiating with the Islamic Republic of Iran: Raising the Chances for Success- Fifteen Points to Remember,” United States Institute of Peace Special Report,199,Ocak2008.

Tahran’daki İsviçre Büyükelçiliği vasıtasıyla, dolaylıolarak Amerikalı yetkililere ilettikleri Orta Doğu politi-kalarındakibirçok sorunuda içerenkapsamlıgörüşmetalebireddedilmişti.Odönemdeaskerioperasyonseçe-neğininWashington’dakidestekçilerininsayısıvesiyasietkisidahafazlaydı.BağdatGörüşmelerininresmiveyagayri resmikanallardandevamettirildiğinedairkamu-oyunayansıyanbirbilgiolmamasınarağmen,şuandamuhtemelenresmiveyagayriresmikanallardan,kapalıkapılar ardında temasta olan taraflar belli bir gündemüzerindeuzlaşabilirlerse,bumüzakeresüreciresmiola-rakbaşlayabilir.28

NIE (Ulusal İstihbarat Tahminleri) Raporu’nun Anlamı

Ulusal İstihbarat Ajansı altındaki 16 istihbarat ku-ruluşunun ortak imzasıyla çıkan ve Amerikan siyasikarar alma mekanizmasına yakından etkisi olan Ulu-sal İstihbarat Tahminleri’nin (NIE), Kasım 2007 tarihli“İran: Nükleer Hedefler ve İmkânlar”29 başlıklı raporu

28 İranveABDarasındaki iki tarafınhükümetleriyle irtibatıolaneskidiplomat, uzaman ve akademisyenlerden oluşan heyetlerin yaklaşıkbeş yıldır perde arkasından görüştiklerine dair bilgi, 14Nisan 2008tarihliTheIndependentgazetesindeyeraldı.KonuylailgiliaçıklamadabulunanAmerikalıeskiüstdüzeydiplomatThomasPickering,İranveABDdışındabirçokfarklımekandagerçekleşengörüşmelerdenükleerprogramdadahilolmaküzere,çoksayıdakonuda fikiralışverişindebulunulduğundanbahsetmektedir.Gizliliknedeniylefazlaayrıntıver-meyenPickering,görüşmelerin,İran’ınuranyumzenginleştirmeçalış-malarına son vermemesinden dolayı çıkmaza girdiğini iddia etmek-tedir.AnnePenketh, “USand Iranholding ‘secret’ talksonnuclearprogramme,”The Independent,14Nisan2008,http://www.indepen-dent.co.uk/news/world/politics/us-and-iran-holding-secret-talks-on-nuclear-programme-808647.html. 29 “Iran:NuclearIntentionsandCapabilities/NationalInteligenceEs-timate,”National Intelligence Council, Kasım 2007, http://www.dni.

26

ARKA PLAN

Washington’da ve uluslararası camiada çok ses getir-miştir. İran’ın istemesi halinde, bilimsel ve endüstriyelkapasitesiaçısındannükleersilahlaredinebileceğiniönesürenrapor,İran’ınbuyöndebirhedefiolduğunuiddiaetmektenkaçınmıştır.Bunedenlerapordaİran’ınnükle-erçalışmalarınınhedefiucuaçıkbırakılmış;somutola-raktanımlanmamıştır.

Raporda İran’ınbuyöndeçabalamasıdurumunda,2010–15yıllarıarasındanükleersilahlareldeedebileceğiiddiaedilmektedir.NIERaporu,İran’ınnükleerhedeflerikonusundakişüpheleriortadankaldırmayayetmemiştir.İran tarafından uranyum zenginleştirme konusundakiçalışmaların hala ne amaçla sürdürüldüğüne dair iknaedicibiraçıklamaortayakonulamadığıvurgulanmıştır.İran’ınkonuylailgilikararalmabiçiminidetespitetmeyeçalışanrapor,İran’ınnükleersilahedinmekonusundakihesaplarınırasyonelkârzararanalizinegöreyaptığınıvedahaönceleribukonudaalmışoldukları kararlarındabudoğrultuda şekillendiğini ortayakoymuştur.Bune-denle,bugünedeğinsürdürülmekteolanbaskıvetehdit-lerlevazgeçirmepolitikasınaekolarakİran’a;güvenliğinikoruma, uluslararası arenada saygınlığını yeniden ka-zanmavebölgeseletkialanıoluşturmakonusundabazıimkânlartanıyarakfaaliyetlerinidurdurmasınayardımcıolunabileceğiöngörülmüştür.Buda resmibirmetindeteşvikstratejilerininaçıkçayeralmasıaçısındanönemlibirdönüşümeişaretetmektedir.

KısasüreöncesinekadarAmerikankamuoyuvebü-rokrasisindeİrankonusundabellibirkonsensüssözko-nusuydu.GerekDemokratlaraçısından,gerekCumhuri-

gov/press_releases/20071203.pdf.

yetçileraçısından,gereksedeAmerikandevletyapısınındeğişikkurumlarınagöreİran’ınnükleersilahgeliştirmekonusunda suçlu olduğuna dair herhangi bir tereddütsözkonusudeğildi.NIEraporu,Amerikaiçindeveulus-lararasıcamiadabukonsensüsünsarsılmasınısağlamış-tır.ABDveİsrail’inönleyicisaldırıdabulunmasıihtimalidahazorhalegelmiştir. İrantarafındanzaferolarakal-gılananrapor,RusyaveÇin’inkonuylailgilipozisyonla-rındayumuşamayanedenolmuştur.

NIE Raporunun mevcut haliyle çıkabilmiş olması,Amerikandevletaygıtınıniçhesaplaşmalarıylayakındanilgilidir. Başta Başkan Yardımcısı Dick Cheney olmaküzereNeo-Conservativeekibinaksiyöndekitümçabala-rınarağmenraporunolduğugibiçıkması,önemsenmesigerekenbirgelişmedir.NIERaporunuAmerikandevletiiçinde yürütme organına karşı yapılmış bir bürokratikdarbeolarakniteleyenlerdahiolmuştur.30

NIERaporu,dolaylı sonuçları itibariyle, İran’ınnük-leertesislerineaskerioperasyondüzenlenmesikonusun-daAmerikanyönetimininüzerindeoluşturulanbaskıvebeklentileri hafifletmeye yardımcı olmuştur. Bu durum,

30ÖzellikleNeo-Conlara yakın olan kesim,NIE İranRaporunu yarıbürokratikdarbeolaraktanımlamaktadır.“Bolton:USintelligencehasbecomepoliticized,”Jerusalem Post,21Ocak2008,http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1200572500855&pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull;“IranNIE:BureaucraticCoupD’etat,”Newt Gingrich,12Aralık2007,,http://www.humanevents.com/article.php?id=23914. Öte yandanmeseleye daha realist yaklaşanlar, Raporu müzakereler açısındanABD’ninözellikleIrak’takiçıkarlarınaolumlukatkısağlayabilecekbirönadımolaraknitelemektedirler. GeorgeFriedman,‘‘TheU.S.-IranianNegotiations:BeyondtheRhetoric,”Stratfor Geopolitical Intelligence Report,12Şubat2008,http://www.stratfor.com/weekly/u_s_iranian_negotiations_beyond_rhetoric#1.

27


meseleninyeniden tartışılmasıveyeni seçeneklerinma-saya yatırılabilmesi için uygunbir ortamoluşturmuştur.NIERaporundaaynızamandaİran’ınsilahprogramıko-nusundakifaaliyetlerine2003yılındanitibarenaraverdiğibelirtilmiştir.Amerikalıyetkililer, İran’lamüzakereninönkoşuluolarakuranyumzenginleştirme faaliyetlerine sonvermesinişartkoşmuşlardı.Raporbuşekildealgılandığın-damüzakerelerkonusundakiönkoşulunyerinegetirilmişolduğuiddiaedilebilir.31Tümbugelişmeler,yönetimaçı-sındanmuhtemelmüzakerelerinve teşvikide içerense-çenekleringündemegelmesiaçısındanmeşrubir zeminoluşturmaktadır. Bu noktada NIE Raporunun, sorununçözümüaçısındanolumlubirhamleyedönüşebilmesiiçinİran tarafından görüşmelerin meşruiyet alanını genişle-tebilecek jestlerle desteklenmesi gerekmektedir. İran’daRafsancaniveHatemigibidahaılımlıçevrelerinönplanaçıkmasıveIrakkonusundaABDileişbirliğizeminininge-nişletilmesibuçerçevedekibazıaçılımlarolabilir.

İranCumhurbaşkanıMahmudAhmedinecad,18Ka-sım 2007’deki Körfez İşbirliği Teşkilatı’nın himayesindeArapülkeleriyle İsviçregibi tarafsızbirülkegözetimindenükleer faaliyetlerinyürüyeceğibirplanüzerindeçalışa-cağınıaçıkladı.Öteyandanİrantarafızamanzamansı-kıntılar yaşamasına rağmenUAEA ile olumlu ilişkilerinisürdürmeye çalıştı. UAEA, 22 Şubat 2008, Safeguardanlaşmasınınuygulanmasınadairsonraporunuyayınla-dı.Raporunİran’ınnükleersilahlanmaprogramınailişkinherhangibirbulguya rastlanmadığına ilişkinkısmıgenişyankı buldu. İranCumhurbaşkanıMahmudAhmedine-

31 WilliamLuers,ThomasR.Pickering,JimWalsh,“ASolutionfortheUS–IranNuclearStandoff,”New York Review of Books,Vol.55(4),20Mart2008.http://www.nybooks.com/articles/21112.

cad,UAEARaporu’nunİranmilletininbirzaferiolduğunuaçıkladı.Tümbugelişmeler taraflararasındakigeriliminazalarak yeni müzakere paketlerinin ortaya konulmasıiçin olumlu zemin hazırladı. Bu çerçevede 5+1 heyetidahaönceki başarısız girişimlerdendedersler çıkararakhemteşvikhemdeyaptırımlariçerensomutönerilerorta-yakoymayadevametti.

ABKonseyiGenelSekreteri/OrtakDışilişkilerveGü-venlikPolitikasıYüksekTemsilcisiJavierSolana14Ha-ziran2008’deİran’a5+1veAB’ninyeniteşvikpaketinisundu.Dahaöncekipaketlerledebenzerlikgösterenöne-ripaketidiplomatikseçeneklerkonusundaşuanakadarkiengerçekçive iknaedici seçeneklerdenbiriydi.Paketteİranilebatılıülkelerarasındakiticarivediplomatikilişkile-rinnormalleşmesi,DTÖ’neüyelikveİran’ınsivilnükleeraltyapısınadestekverilmesigibiunsurlarbulunmaktadır.İran Dışişleri Bakanı Manuçehr Muttaki İran’ın paketeolumlubaktığını belirtti.Buönerinin gündemegelmesi-ninhemenardındanİsrail’in20Haziran’daİran’asaldırıprovasıgibialgılanabilecekbirtatbikatdüzenlemesiİrantarafındantepkiylekarşılandı.TheNewYorkTimesgaze-tesiAmerikalıyetkilileredayandırdığıhaberindeİsrail’in5Hazirantarihindeİran’ayönelikbiroperasyonunprovasıolarak 100 savaş uçağının katılımıyla bir askeri tatbikatyaptığını duyurdu. İsrail ordusu haber hakkında detayvermezken tatbikatın rutinhazırlıklar çerçevesindeoldu-ğunuaçıkladı.

İran Devrim Muhafızları Komutanı Muhammed AliCaferi 30 Haziran’da, Amerika ya da İsrail tarafındanaskeriharekatamaruzkalmalarıdurumundaKörfez’denkaynaklananpetrolhatlarındanakışıkeseceklerinisöyle-di.Öteyandanİran13Temmuz’dayenigeliştirdiğiuzun

28

ARKA PLAN

menzillifüzesistemlerinibaşarıyladenediğiniaçıkladıvedenemegörüntülerinibasınaverdi.

5+1 öneri paketine olumlu bakan İran’ın bu konu-danetbirtavırsergileyememesiABüyesiülkelerinİran’ayönelikyenibiryaptırımpaketiniuygulamakonusundaanlaşmasınanedenoldu.İran’ınAvrupabaşkentlerindekiçeşitli bankahesaplarını donduran ve yeni ticari kısıtla-malargetirenkararİran’ınserttepkisiylekarşılaştı.İranlıyetkililer Solana’nın teşvik paketinin gündemde olduğusırada alınan kararın kabul edilemez olduğunu belirtti-ler.İranve5+1’innükleermüzakereceleriSaidCeliliveJavierSolana’nınCenevre’de19Temmuz’dayaptıklarımüzakerelersomutbirsonuçvermezkentaraflarAğustosayıbaşlarındauranyumzenginleştirmeprogramıhakkın-datekrargörüşmeyekararverdikleriniaçıkladılar.Ameri-kanDışişleriBakanlığıMüsteşarları’ndanWillimBurns’degörüşmelerekatılırkenİran’lıyetkililerledoğrudangörüş-medi. 21 Temmuz 2008’de Amerikan Dışişleri BakanıCondolezzaRiceİran’ın5+1’inönerilerinecevapvermekiçinikihaftasıbulunduğunu,aksitakdirde“cezalandırıcıönlemlerle”karşıkarşıyakalacağınıaçıkladı.

BugerilimsarkacıdevamederkenikiönemliAmeri-kalıüstdüzeyyetkilininaçıklamalarıAmerika’nınmüza-kereseçeneğinesıcakbaktığıizleniminiuyandırmaktadır.Amerikan Genelkurmay Başkanı Amiral Mike Mullen,2 Temmuz’daki İsrail ziyareti sonrası İsrail’in İran’a yö-nelik planları hakkında diplomasi unsurunun ön planaçıkarılması gerektiğini, Orta Doğu’nun halihazırda ye-terince istikrarsız olduğunu, yeni bir istikrarsızlık unsu-runun arzu edilemeyeceğini söyledi. Amerikan DışişleriBakanıConolezzaRiceise19Temmuztarihliaçıklama-sında Amerika’nın “sürekli düşmanları” bulunmadığını

belirterek İran ilediyaloğaaçıkolduklarınıbelirtti.Rice,AmerikanDışişleriBakanlığı’nınüçnumaralıismiWilliamBurns’ün20Temmuz’daCenevre’deyapılacaknükleergörüşmelere katılacakolmasınınAmerika’nın İran’a yö-nelikpolitikalarındadiyalog seçeneğinimasada tuttuğu-nunbirgöstergesiolduğunusöyledi.

Cenevregörüşmeleriöncesi18Temmuz’daAnkarayıdaziyaretederekDışişleriBakanıAliBabacan’lagörüş-melerde bulunan Başbakan Tayyip Erdoğan ve Cum-hurbaşkanıAbdullahGültarafındandakabuledilenİranDışişleriBakanıManuçehrMuttakiTürkiye’ninkolaylaş-tırıcı rolüneolumluyaklaşmaktadır.Buçerçevede İranlıüstdüzeyyetkililerbelkidediplomasiaçısındansonşansolarakalgılanabilecekson5+1planındanumutluolduk-larını ortaya koymuşlardır. Son olarak 30 Temmuz’daaçıklamada bulunan Pentagon Sözcüsü Geoff Morrell,yaptığı açıklamada, “İranlıları nükleer silah programla-rındanvazgeçirmenineniyiyolununekonomikvesiyasiyaptırımlardangeçtiğiniveİsraillilerindebununfarkındaolduğunudüşündüğünü”söyledi.İranveABD’nindüşükseviyededeolsadiplomatiktemsilcilikleraçmalarıveikiülke arasında dolaylı uçuşlara başlanılması söz konusuolabilir;“ŞerEkseni”ve“BüyükŞeytan”ibareleriisebirsüredirunutulmayabaşlandı.İran’ınuranyumzenginleş-tirmefaaliyetlerinidurdurduğunuaçıklamasıvebukonu-da net garantiler vermesi ve 5+1heyetinin demevcutyaptırımlarıaskıyaaldıklarınayönelikkararlarıdiplomatikseçeneğin taraflarcaciddiyealınıpbenimsendiğiningös-tergesiolabilir.Nükleermüzakereleriniçeriğinioluşturandiğerkapsamlıhususlar iseortaveuzunvadede tartışı-lacaktır.Tümbuolumlugelişmelere rağmendiplomatikseçeneğinsürdürülebilirliğinisağlamaktahminedilendendahazorvekarmaşıkolacaktır.

29


Süreç Analizi3)

Uluslararası anlaşmazlıkların süreç içindeki seyrinivemuhtemelmüdahaleseçeneklerinigösterenŞekil2,İrannükleersorunundasürecinhangiaşamasındaoldu-ğumuzuvemuhtemeldönüşümlerdenegibimüdahale-lerdebulunulabileceğinigöstermeyeyardımcıolacaktır.Sorunuyalnızcasavaşileanlaşmaarasındasıkışmışgibigörmekyanlıştır.Çatışmalarındabir iç seyri vardır vehemsorununtarafları,hemdeüçüncütaraflar,değişikevrelerde farklımüdahalelerde bulunabilirler. Bir ulus-lararasısorun,kategorikolarakbirbiriyleilerigerigeçiş-genliğiolandörtevreyeayrılmıştır.Budörtevre;istikrarlıbarış,istikrarsızbarış;krizvesıcakçatışmaevreleridir.

1. İstikrarlı barış: Buevredetaraflarınbirbirlerinekarşızamaniçerisindeoluşmuşgüvenlerisözkonusudur.Buevredekarşılıklı çokboyutlu işbirliğive rutindiplo-masininişleyişisözkonusudur.Taraflarçoğuzamanor-takbloklariçindeyeralabilirler.ÖrneğinABD–İngiltereilişkileriveTürkiye–Azerbaycanilişkileriistikrarlıbarışevresindedir.

2. İstikrarsız barış: Busüreçtetaraflarbirbirlerinitanıyıpbirbirleriylenormaldiplomatikilişkilerinisürdür-mektedirler.Budönemdekarşılıklıiletişimüstdüzeyde-dirve taraflarınsiyasi,askeriveekonomikçıkarlarıza-manzamançatışsada,buçatışmalarnormaldiplomatikyöntemler,uluslararasıhukukçerçevesindevebazendearabulucuların müdahaleleriyle çözümlenir. Türkiye –Yunanistan ilişkileri istikrarsızbarışevresineörnekola-rakverilebilir.

3. Kriz süreci: Güvenlikkaygılarıönplandadırvetaraflar bazen birbirlerini muhatap olarak tanımaktan

kaçınırlar.Krizdurumunda ilişkilergergindirveheranbeklenmedikolumsuzgelişmelerolabilirvebugelişme-ler sıcak çatışmalaradönüşebilir.Taraflar siyasi, askeriveekonomiktehdidebaşvurmayolunagidebilirler.Krizdiplomasisi,arabuluculukveuluslararasıyaptırımlar,buevredesıkçabaşvurulanyöntemlerdir.Üçüncütaraflarınmüdahalelerinintemelhedefi,krizintaraflarınıdiploma-tikmüzakeremasasınaoturmalarınısağlayarak,sorunla-rımüzakereyoluylaçözmelerikonusundaiknaetmektir.İknasürecibazenbaskıyoluyla,bazendemotiveediciolumluönerilerleolabilir.İran–ABDilişkilerikrizevre-sindedirfakatsıcakçatışmanınherikitarafiçindebelir-sizvemaliyetlibir seçenekolması, taraflarıbir sonrakievreolansıcakçatışmadanuzaktutmaktadır.

4. Sıcak çatışma: Buevredetaraflarbirbirlerininsiyasi,askeriveiktisadiçıkarlarınadoğrudanaskerigüçkullanarakzararverirler.Düşükyoğunlukluçatışmavegerilla savaşından, geniş kapsamlı bir savaşa uzananyelpaze içindeyeralançatışmalarbuevrededeğerlen-dirilir.

Herbir evrenin kendi içinde farklı dinamiği vardır;taraflarınbuevrelerdeistekleriveöncelikliolarakkullan-mayıöngördüklerienstrümanlarfarklıdır.Sorunuyalnız-ca belli başlımuhtemel senaryolar etrafında analiz et-mektense,farklıaşamalardanegibiyapıcıadımlaratıla-bileceğinitespitetmek,çatışmayönetimiaçısındandahaolumlu ipuçları verecektir. Sorun, şu anki konumuylabirkriz sürecindedirve sıcakçatışmayada,diplomatikmüzakeresürecinedekaymaihtimalivardır.Bağdatgö-rüşmeleriveNIERaporu,doğrudanmüzakerelerinbaş-lamasıiçinönhamlelerolarakalgılanabilir.Buaşamadakarşılıklıjestlervegüvenartırıcıbirtakımadımlar,gergin-

30

ARKA PLAN

liğin azalarak meselenin diplomatik sürece kaymasınayardımcıolacaktır.

İran ile ABD arasında, İran İslam Devrimi sonrasızamanzamangerginleşendüşükyoğunluklukrizsüreciyaşanmaktaydı. 11 Eylül sonrası ABD’nin uluslarara-sı arenada söyleminindeğişmesi, İran ile ilişkilerini deolumsuzetkilemiştir.İran’ınNatanzveArak’takinükleer

tesislerinin ortaya çıkması, Afganistan ve Irak’ın işga-

li kriz sürecini yeniden gerginleştiren olaylar olmuştur.

Bundansonrakidönemdeherikitarafınliderleribirbir-

lerinekarşı tavırlarıve söylemleriylegerginliğiartırmış-

lardır.SüreçiçindeABTroykası,UAEA,Rusyavediğer

bazı aktörlerin müdahaleleri olmuştur; ancak bu mü-

dahalelerkrizsürecindeyapısalbirdönüşümmeydana

31

Şekil 2. ÇatışmaEvreleriveMüdaheleYöntemleri.(Kaynak: MichaelS.Lund,Preventing Violent Conflict: A Strategy for Preventive Dip-lomacy,Washington,D.C.:UnitedStatesInstituteofPeacePress,1996,s.38’dekiŞekil2.1’denuyarlanmıştır.)


getirereksorunu,“istikrarsızbarış”sürecineyönlendire-memiştir.Krizevresinde,krizdiplomasisi,arabuluculukvetehditlerkullanılarakdiplomasininveçatışmaönleyiciönlemlerinkullanılabileceğidiplomatiksürecegirilebilir.Şuankikonumdataraflar,henüzbirbirlerini resmiola-rak tanımamaktadırlar ve güvenlik sorunu gündeminönceliklimaddesidir.Açıkveörtülütehditlereikitarafdasıkça başvurmaktadır.Meseleyemüdahil olacak üçün-cü taraflar açısındanönemli olan,her evredeöncelikliolarakatılabilecekyapıcıadımlarınmevcudiyetidir.Buaşamadauluslararasıkamuoyu,tehditlerveyaptırımlarıönplandatutmakyerine,taraflarıkarşılıklıgüvenartırıcıadımlaratmavekarşılıklıjestleryapmakonusundaiknaetmelidir.Dahasomutmüzakereler,gerginliğindüzeyi-nindüşürülmesininardındanmümkünolabilir.İstikrarlıbarışıntesisedilebilmesiiçindiyalogvegüvenartırıcıön-lemlerbirgerekliliktir.

Taraflar Süreci Nasıl Görüyor?

İran’ınkullanılabilirdüzeydenükleersilahüretebile-cekkapasiteveteknolojiyeulaşabilmesiiçinyaklaşık5–6yıllık bir süreye ihtiyacı olduğu öngörülmektedir. ABDaçısındanasılönemliolan,busorunanasılbirstratejiyleyaklaşacağıvebiraskerimüdahaleyapılacaksa,bununİran nükleer silahlar edinmeden önce yapılmasının el-zemolmasıdır.ABDtarafı,diplomatiksüreciişletmekni-yetindeolsabile,bunuaçıkuçluolarakyapmayacaktır.İran’ınnükleersilahedinmesi,geridönüşüolmayanbirsüreci başlatacağından, budurumuönlemek zamanla-maaçısındanhayati önemdedir.ÖzellikleABDaçısın-danbellibaşlızamansalsınırlarınvetakviminişletilmeyekoyulduğu ve stratejik hedeflerin buna göre yapıldığıöngörülebilir. İran isekontrollügerginlikvekrizsüreci-

nibirsüredahadevamettiripbellikazanımlaredinmekistemektedir.Krizsürecininsıcakçatışmayadönüşmesi,İran’ındikkatlekaçınmayaçalıştığıbirseçenektir.

Gerginliğiartırmanınuzunvadedebelliiktisadivesi-yasimaliyetleridevardır.Petrolfiyatlarınınuzunsürebuseviyedekalmasıveyadahadaartması,gelişmekteolanekonomileriveÇin,Japonya,ABülkelerigibiaktörleriolumsuzyöndeetkileyecektir;hattabuülkelerinekono-mikkrizlevedurgunluklakarşıkarşıyakalmalarısözko-nusuolacaktır.Krizsöylentileri,petrolithaledenülkele-rinekonomilerinizordurumdabırakmaktadır.ABDha-lendünyanınenbüyükpetroltüketicisidir.Amerika’nınAvrupaveUzakDoğukadarKörfezpetrolünebağımlıolmamasınakarşın,petrolfiyatlarınınekonomisinemali-yetioldukçayüksektir.ABD’ninIrakişgalindehalabellibiristikrarıtutturamamışolmasıdaİran’ınelinigüçlen-diren faktörlerin başında gelmektedir. Gerek güvenlikaçısından,gerekse iktisadîaçıdannükleerkrizlebirlikteortayaçıkanbelirsizliğinbiranöncegiderilmesi,ikiülkeharicindekibirçokbaşkaülkeyle,petrolvesilahsatanşir-ketlerindışındakişirketlerindemenfaatinedir.Uranyumzenginleştirilmesine odaklanmış durumda olan İran’ın,uranyumzenginleştirmeçalışmalarınıdurdurmasıvebukonudakalıcı taahhütleraltınagirmesikısavadedebirrahatlama getirebilir; ama sorunun çözülmesini sağla-maz.

Uluslararasıkamuoyuaçısından ise,KuzeyKore’deolduğugibisürecikendihalinebırakıpsonuçlarınakat-lanmakyerine,bellibirgözlemçerçevesindesürecinişle-tilmesidahaolumludur.UAEAgerginliktenkaçınmanınvediplomasiyedaha fazla imkân tanımanıneksikbilgiüzerinden yanlış hareketlere girişmekten daha faydalı

32

ARKA PLAN

olacağınıiddiaetmektedir.ABD’nindoğrudanveyado-laylıolarak(ABTroykasıüzerinden)İran’dakinükleersü-recintakipçisiolmasıbeklenmekteyken,krizyönetiminibaşarıylayürütereksürecimüzakeremasasınataşıması,üçüncütaraflarındamenfaatineolacaktır.Sorununger-

ginleşmesindenbuyanadiplomasi ve çatışmaönleyiciyöntemlerdenyeterincefaydalanılmamıştır.Bundataraf-larınuzlaşmakonusunda isteksizolmalarınındakısmenrolüvardır.Çatışmaçözümlerivizyonununimkânları,ra-porunilerleyenbölümlerindeirdelenecektir.

33


34

II. BÖLÜM

TARAFLAR

TARAFLAR

TARAFLAR

1) Birincil Taraflar

a) ABD

ABD’nin iç dinamikleri incelendiğindeDemokratla-rınveCumhuriyetçileringenelolarakİranstratejilerindeve yaklaşımlarındabir örtüşmenin olduğu görülmekte-dir. İran İslamDevrimi ve rehine krizinden sonra İranilediplomatikveiktisadiilişkileraskıyaalınmışvegeçensüre içerisindeABD’nin İran’a karşı tavrındaherhangibirolumlugelişmeolmamıştır.Amerikankamuoyundaİran’ın uranyum zenginleştirmesi ve nükleer silahlarasahipolmasınınengellenmesikonusundabirkonsensüsvardır; tartışılan konu, bunun nasıl önlenmesi gerekti-ğidir. KısavadedeOrtaDoğu’da istikrar,ABD’nin Irakoperasyonudöneminikapatabilmesiiçingereklidir.ABDkamuoyuİrankrizineodaklandıkçaIrakkonusukamuo-yugündemindengizlenmekte,hattabirhedefsaptırmadasözkonusuolabilmektedir.Buaçıdanİraniledüşükyoğunluklugerginlikpolitikasınındahauzunsüredevametmesi beklenmektedir. Cumhuriyetçi Parti’nin Kasım2008başkanlık seçimlerindekiadayıArizonaSenatörüJohnMcCain’in,İran’ındaaralarındayeraldığı‘haydutdevletler’ekarşıgüçkullanmayıiçerenbiryaklaşımıbe-

nimsediğibilinmektedir.32

Amerikaaçısındandiplomasi dışı seçeneklerolarakşunlaröngörülebilir:

Seçici ekonomik ve siyasi yaptırımlar rejiminin•devreyesokulması;

Noktavuruşuoperasyonuylaİran’ınnükleertesis-•lerininhavadanbombalanması;

İran’ınuluslararasıhesaplarınındondurulmasıve•BMGüvenlikKonseyi’ndeİranaleyhinekararlarçı-karılması;

Sınırlı (zaman ve bölge açısından) askerimüda-•hale.

Amerikaaçısındandüşünülenasılseçenek,İran’ıre-jimdeğişikliğinenedenolabilecekbirsürecesokmaktır.33

32 ShahramChubin,Iran’s Nuclear Ambitions,WashingtonDC:Car-negieEndowmentforInternationalPeace,2006,s.9133 ABDözellikle2003–2005yıllarıarasında,İran’darejimdeğişikliğineyönelikiçhareketlenmeleredoğrudanveyadolaylıdestekverdi.Budö-nemdeTahran’dakiöğrenciprotestoları,rejimkarşıtları,ılımlıgruplarveaktivistler,radyoyayınlarıvesiviltoplumkuruluşlarıaracılığıyladestek-lendi. GuyDinmore,“BushTargets‘Tyrants’inHumanRightsReport,”Financial Times, 28 Şubat 2005, http://us.ft.com/ftgateway/superpa-ge.ft?news_id=fto022820050108001072; Guy Dinmore, “US offersgrantstoopponentsofIran’sclerics,”Financial Times,6Mayıs2005,http://www.ft.com/cms/s/0/9bfaece0-bdda-11d9-87aa-00000e2511c8.html?nclick_check=1;RichardHaas,“RegimeChangeanditsLimits,”Foreign Affairs,Vol84(4),July–August2005,s.66–78.

35


İran’ı,Irak’taolduğugibisiyasiveekonomikbiryalnızlı-ğaitenuluslararasıizolasyonusağlamak,dahaetkilibirpolitikaolacaktır.FakatIrak’taolduğugibibirambargorejiminiİran’auygulamakdahazordur;çünküSaddamrejiminindahaönceKuveyt’iişgaletmesi,kendihalkınakarşıkimyasalsilahkullanmasıveİran’lasekizyılsürensavaşıbaşlatmasıgibi sicilininbozulmasınasebepolaneylemleriolmuştur.Saddam’akarşıuluslararasıkamuo-yundaduyulantepkininaynısıİraniçinsözkonusude-ğildir.BelkideABD’nin şuan için yapmasıbeklenen,Ahmedinecad’ındakatkılarıylagerginliği tırmandırmakvekarşı tarafıhatayapmayazorlamaktır.Businirhar-bindenikitarafdagalipçıkamayabilir;amaİranbusına-vıgereklihamlelerlesıcakçatışmaharicindekiherhangibirseçenekleverebilirse,uzunvadedebölgedeveİslamdünyasındaetkinliğinivesaygınlığınıartıracaktır.Kesinolanşuki;eğerbiranlaşmasağlanabilirse,herikitarafdabusürtüşmedenkârlıçıkantarafınkendisiolduğunuiddiaedecektir.ABDveABTroykasıiyipolis-kötüpo-lisrolünüoynamaktadırlar.Nevarki,İraniçinbuoyuninandırıcılığını yitirmiş durumdadır. Görüntü itibariyleİrandoğrudanmüzakereyegeçmekistemektedir.

ABDdahaönceIrakkonusundayapmışolduğuha-taları tekrarlamamak için uluslararası aktörlerle ve or-ganizasyonlarladahakoordineli birpozisyonalacaktır.ÇünkükendibaşınahareketetmeninmaliyetiniIrakSa-vaşında anlamıştır. ABD’nin bu krizi aşma konusundadiplomasiyedahafazlaağırlıkvermesibeklenmektedir.BununiçinAmerika’nınsınırlarınıvepsikolojikeşikleriniiyi tespitetmekgerekmektedir.ABD;İsrailkonusunda,İran’ın “terörü desteklemesi” ve nükleer silahlar edin-mesi konularında taviz vermeyecektir. Bu hususlardaçıkarlarınatersbirdurumolursa,diplomasiharicindeki

seçeneklerigündemegetirebilirvebukonudatektaraflıinisiyatifalabilir.

Burada izlenmesi gereken politika, anlaşmamanınkarşı taraf için maliyetini artırmaktır; bunun yanı sıraeğer gerçekten bir anlaşma isteniyorsa anlaşmanın daçekiciliğiniartırmaktır.Havuçvesopastratejisiolarakdabilinenbustratejiyegöre,karşıtarafısadecetehditetmekvesopagöstermekçokdafazlaanlaşmayanlısıolunma-dığınınbirgöstergesidir. İki tarafındaanlaşmayıçekicikılacakbazıönerilergeliştirmesigerekir.İraniçinnükle-ersilahlarasahipolmakoldukçarisklidirvebusayedeİran’ın kendini daha güvenli hissedip hissetmeyeceğimuğlâktır.Nükleersilahlarasahipolmamanınçekicihalegelmesigerekmektedir.İrankendinihertaraftankuşatıl-mış hissetmektedir. Irak’ta bulunan 150 binAmerikanaskeri,İsrail,Afganistan,İncirlik,KörfezEmirliklerinindeyarıAmerikanüssü konumundaolması İran’ın güven-sizlikhissinikörükleyenfaktörlerdir. İrankendini tehditaltındahissetmeyedevamettiğisürece,bölgeistikrarınıtehditedecekgirişimleriçindebulunacaktır.İran’ınükle-erstratejisindenalıkoyabilmekiçingüvenliğikonusundasomut birtakım önerilerde bulunulması gerekmektedir.Buöneriler,müzakeresürecindetaraflarcaveyaarabu-luculartarafındandilegetirilmekzorundadır.

Nokta vuruşu şeklinde bombalama İran’ın nükleerçalışmalarınıbirsüresekteyeuğratabilirveİran’aciddibirmesajverebilir;ancakhalkın rejimeolanbağlılığınıveAmerikankarşıtlığınıartıracaktır.Elbetteböylebirsal-dırıyaİrantarafındandoğrudanvedolaylıtepkilerverile-cektir.Havaoperasyonu,Amerikaaçısındanuluslararasıcamiadabirtakımsıkıntılardayaratacaktır.ABDiçinasılsorun,sınırlıbirsaldırınınABD’ninhedeflerineulaşması

36

TARAFLAR

açısındanyeterliolmayışıdır.ABDnükleerveyabiyolojiksilahlarkullanarakİrannükleeraltyapısınındahasonrayenilenme ihtimaliniortadankaldırmak isteyebilir.Bu-nundışındaalandabulunanbilimadamları vearaştır-macılarıyoketmeyidüşünebilir.Fakatyapılanhesaplar,böylebiroperasyonsonrasındaİran’ıntümgücünükitleimha silahları edinmeye yoğunlaştıracağını göstermek-tedir. İsrail’inveOrtaDoğu’dakiAmerikançıkarlarınınböyle bir operasyondan önemli ölçüde zarar görmesikaçınılmazdır.KörfezdetankertrafiğinindurmasıveİrantarafındanSuudiArabistanvediğerArapEmirliklerinde-kirafinerilerinvurulmasınıngündemegelmesiise,dün-yaekonomisiniciddiorandasarsankaotikbirdurumayolaçacaktır.

İran’dadışetkilerlerejiminzayıflatılmasıkonusundaiseyıkıcıolmayandarbelerinİranrejiminigüçlendireceğisöylenebilir.İran’da,şuandarejimdeğişikliğinivetop-lumsalayaklanmayıkörükleyebilecekyoğunbirkitleninolduğuiddiaedilemez.AmerikaveAvrupa’dabulunanrejim karşıtlarına dayanarak bu yönde bir ayaklanmabaşlatılamaz.Muhtemelbiraskerioperasyonsonrasıre-jimmuhaliflerinindeAmerika’danuzaklaşmaihtimallerioldukçayüksektir.Irak’taortayaçıkantablo,saldırılardaölenlerinrejimyanlısıolupolmamalarınınpekbiranlamifadeetmediğinigöstermiştir.Sonuçtakaostantopyekûnherkesinzarargördüğüanlaşılmıştır.İran’da,Irak’taol-duğugibirejimkarşıtıolabilecekgruplarbelirlialanlardatoplanmışdeğildir;busebeplerejimmuhaliflerinihare-ketegeçirmekhiçdekolayolmayacaktır.

İran İçin Irak Benzeri Bir Senaryo Söz Konusu Olabilir mi?

Irak işgali öncesi yaşanan süreçteki deneyimler ve

halendevametmekteolanAmerikanaskerioperasyo-nunun gerek Amerika açısından, gerekse uluslararasıkamuoyuaçısındanöğreticiyönleriolduğusöylenebilir.İranileilgiliaskerioperasyonkonusugündemegeldiğin-degenellikle Irak işgali ilekarşılaştırmayapıldığıgörül-mektedir.Aslında Irak’tayaşanandurum,Amerika’nınaskeriimkânlarınıvesınırlarınıgöstermekaçısındanfikirverebilir. İran’a yapılabilecek geniş kapsamlı bir ope-rasyonu zorlaştıracak temel nedenlerin başında, Irakişgalinde beklenen başarının elde edilememiş olmasıgelmektedir.Irak’taABDişgalinekarşıdireniş,halenyo-ğunbirbiçimdedevametmektedirve“terörün”azaldı-ğıyönündeolumlubirgöstergeyoktur.Bundandolayıyeni bir operasyonun katkıları konusunda uluslararasıkamuoyunuiknaetmekkolayolmayacaktır.ÖteyandanIrak’ınişgalindeoluşturulansınırlıkoalisyonundağılıyorolması,muhtemel bir İranoperasyonu için istekli katı-lımcılarınpekfazlaolmayacağınıgöstermektedir.ÜstelikIrak ile İran karşılaştırıldığında, İran’ın coğrafi alanınınIrak’tançokdahagenişolduğuve Irak’tandahageliş-mişbiraskerialtyapıyasahipolduğuortadadır.Bununlaberaber,rejimkarşıtıgruplarımobilizeetmekkolayde-ğildir.Amerika’nınişinizorlaştırabilecekbirdiğerfaktörise;ambargokonusundauluslararasıbiruzlaşınındaol-mamasıdır.Amerika’nınetkilidüşüncekuruluşlarındanCFR (Dış İlişkiler Konseyi)’ın İran uzmanlarıVeliNasrveRayTakyeh, İran’ıSoğukSavaştarzıbirçevrelemepolitikasıylaveyaOrtaDoğu’dakiŞiiyayılmasınakarşıolanSünnirejimleridestekleyerekkontroletmeningüçolduğunuiddiaetmektedirler.34

34 ValiNasr&RayTakeyh,“WhyContainingIranWon’tWork,”Fo-reign Affairs,Vol87(1),January/February2005,s.85-94.

37


38

Şekil 3. HazarveOrtaDoğubölgesindepetroltesisleriveaskerivarlık

TARAFLAR

b) İran

Nükleer görüşmeler İran’ın makro stratejisinin birparçasıdırve liderindeğişmesibugenelstratejininçer-çevesini değiştirmeyecektir. İran’ın kendi içerisindereformcu, muhafazakâr ve pragmatist yaklaşımları be-nimseyengruplarvardır;35ancaknihaidüzeydenükle-erplanlar İran’ınuzunvadeli stratejisiyle ilgilidirvebukonudabellibirkonsensüsolmadansomutadımlaratıl-masıbeklenmemelidir.Meselesadecedışpolitikabağla-mında incelenmemelidir;çünkünükleersilahlarasahipolmayıİran’ınrejimgüvenliğiiçinelzemgörençevrelerbulunmaktadır.36İran’ınuluslararasıarenadakitemelso-runsalı ise,nükleer silahlarasahipolupolmamasındanziyade,uluslararası camianınmeşruveetkinbiroyun-cusuolmayönündekiisteğidir.Farklıgruplararasındakisöylemdeğişikliği,makrostratejiaçısındantaktikhamle-lerolarakalgılanmalıdır.

Rafsancani liderliğindeki pragmatist söylem, zamanzaman uzlaşma yanlısı hamlelerin gerekliliğine vurguyaparak uranyum zenginleştirme ve nükleer enerji ko-nusundaısrarınsiyasalmaliyetininfazlaolduğunubelirt-mektevekısavadeliçıkarlar içinuluslararasıaktörlerlekoordinasyonu savunmaktadır.Bu yüzdenuluslararasıilişkilerdeistikrarısağlamakiçingüvenartırıcıönlemleriartırmanın yanında küçük çaplı da olsa uzlaşının öne-minevurguyaparakBatıylaveABD ilediplomatikdi-

35 Farklıbakışaçılarınınnükleerçalışmalarkonusundakigörüşlerininözeti için, Shahram Chubin, Iran’s Nuclear Ambitions, WashingtonDC:CarnegieEndowmentforInternationalPeace,2006,s.24-43.36 ABDileyaşanmaktaolannükleergeriliminrejimeolanhalkdesteği-niartırdığınıiddiaedenlerdevardır.“Dealingwithİran’sNuclearAm-bitions:FourApproaches,”Christian Science Monitor,13Mart2006,http://www.csmonitor.com/2006/0313/p09s01-coop.html.

yalogunİran’ınmenfaatineolduğunuilerisürmektedir.Nükleer müzakereler 2003–2005 arasında pragmatistyaklaşımıbenimseyenekiptarafındanyürütülmüştüfa-katbu süreçtemuhafazakârlarınbaskısınıheranüzer-lerindehissetmişlerdi.EskiCumhurbaşkanıMuhammedHatemidebugörüşüpratiğegeçirebilmişliderlerdendi.Hatemi,“MedeniyetlerArasıDiyalog”projesinidegün-demegetirmişti.Budönemdeki İrandiplomasisininenönemlikazanımı,ABDileolmasadahiAvrupaülkeleri,RusyaveÇin’leiktisadivesiyasalilişkileringelişmesiydi.Bununlabirlikte,reformcuretoriğintekrargündemegel-mesi,İran’ıniçdengeleriyledeilgilidir.Batıylaartanger-ginliğinyaşandığıbirdönemde,bustratejiikinciplandaolacaktır. 11 Eylül saldırıları, neo-conların iktidarı veIrak’ın işgali, diyalog temelli politikaların sürdürülebi-lirliğiniönemliölçüdezorasokmuşvediyalogunyerinitekrartehdit,güçvegerginlikpolitikalarıalmıştır.

Ahmedinecadönderliğindekimuhafazakârlar,Ağus-tos 2005’de nükleer siyasette insiyatifi ellerine geçirdi-ler. İran’da askeri ve güvenlik eliti (DevrimMuhafızla-rı) vebazımollalar37uluslararası kamuoyu ileuzlaşmagirişimlerininİran’asomutbirfaydasınınolmadığınıveİran’ıntecritedilmedurumunuortadankaldırmayayet-mediğini,bundandolayı İran’ınkendiçıkarlarıdoğrul-tusunda, kendi çizdiği strateji etrafında hareket etmesigerektiğini savunmaktadırlar. İran’ın rejim güvenliğini,siyasi ve askeri gücünü artırarak sağlayabileceğini sa-vunanmuhafazakâr elit, nükleer silahlar edinmesi du-rumundahiçbirgücünİran’asaldırmayacesaretedeme-yeceğiniilerisürmektedir.Muhafazakârçevreler,nükleer

37 Ali Gheissari and Vali Nasr, “TheConservativeConsolidation inİran,”Survival,Vol47(2),Summer2005,s.175–90.

39


teknolojininİran’ınhakkıolduğunuveİran’ıngüvenliğive caydırıcılığı açısından vazgeçilmez olduğunu iddiaetmektedirler.Muhafazakârlaragöre; İranNPT’dençe-kilmeliveuluslararasıkamuoyunungörüşlerinidikkatealmamalıdır.UAEA’nın,AB’ninveuluslararası kurum-ların İran’a ikiyüzlü davrandığını söylemektedirler. Buçekişmeci ve saldırgan yaklaşım benimsenirse, İran’ınuluslararası arenadaki kuşatılmışlığı devam edecektir.Cumhurbaşkanı Ahmedinecad, özellikle “İsrail harita-dan silinmelidir” sözüyle İran’la ilişkilerini geliştirmeyeçalışanAvrupalılardadasoğuklukyaratmaktadır.Nevarki,BMGüvenlikKonseyi’ndenİranaleyhindebirkararçıkması,bugörüşündahafazlapopülerlikkazanmasınadayolaçacaktır.

Ahmedinecad’ın cumhurbaşkanı olmasının hemen

ardından Ulusal Güvenlik Yüksek Konseyi’nin başınadahaşahingörüşleriyle tanınanAliLaricanigeçmişveİran’ınnükleermüzakereekibiyenilenmiştir.Bunundaötesinde,Kasım2005’teİran’ınüstdüzey40diploma-tı, İngiltere,Almanya,Fransa,BM,ViyanaveCenevrebüyükelçileridedâhilolmaküzeregörevdenalınmıştır.

Yeni stratejietrafında İran’ın ideolojik söylemidesert-leşmeye başlamıştır. Ali Laricani ve ekibi, uluslararasıaktörlerlekontrollügerginlikstratejisiüzerindenbirilişkikurmaeğilimindeydi.Uluslararasıkamuoyunuvediplo-masininimkânlarınıtamolarakreddetmemeklebirlikte,kendibelirlediğigündemetrafındabirmüzakeresürecioluşturmakistemekteydi.

Cumhurbaşkanı Ahmedinecad’la fikir ayrılıkları ol-duğu bilinen Ali Laricani’nin 20 Ekim 2007 tarihinde

40

Şekil 4. İran’dakararalmamekanizması(Kaynak:ShahramChubin,Iran’s Nuclear Ambitions,WashingtonDC:CarnegieEndowmentforInternationalPeace,2006.)

TARAFLAR

istifa ederek yerini Ahmedinecad’a yakınlığıyla bilinenDışişleriBakanYardımcısıSaidCelili’yebırakması,İraniçindenükleerkonusundakifikirayrılıklarınınönemlibirgöstergesi olmuştur.Laricani’nindahaönceki istifa ta-lebinekarşıçıkannükleerkonulardasonsözüsöylemeyetkisinesahipdiniLiderAyetullahHamaney’inbusondeğişiklikte sessiz kalması, Ahmedinecad’a dolaylı birdestekolarakdüşünülebilir. İran’ınuluslararası strateji-sinidebelirleyenUlusalGüvenlikYüksekKonseyi,İrandevletininstratejikaklınıdatemsiletmektedir.38LaricanibilindiğiüzerestratejikpragmatizmçerçevesindeBatıylailişkilerindüzeltilmesindenyanaydı.SondönemdeAye-tullahHamaney’indedahafazladesteğinialanAhmedi-necadiseideolojikyönüdahaağırbasanbirsöylemibe-nimsemektedir. Hamaney ve Ahmedinecad’ın nükleerkonudainisiyatifielealmagirişimlerinintaktikbirhamlemiyoksakurumlararasıbiranlaşmazlığıngöstergesimiolduğunuzamangösterecektir.AncakAmerikan tarafı-nıntepkilerivestratejikhamlelerideİran’ıniçsürecinedoğrudanetkidebulunacaktır.

İran,stratejikolarakzıtlaşmanınboyutunuyukarıçe-kip,bazı temel tartışmalıkonularda tavizvererekdahaönemli kazanımlar elde etmek istemektedir. İran’ın te-melhedefi,uluslararasıkuşatılmışlığıkaldırarak,dünyasiyasetinde tekrar meşru bir oyuncu haline gelmektir.Buaslındaoldukçarisklibiroyundurvetaktikmanev-ralarınustalıklayapılmasınıgerektirmektedir.Sağduyulugörüntüsüverenbirlider,butaktikhamleleriyapmaktazorlanabilirdi.Oysahalkayakın,popülistvehattairras-

38 İran’ınkarmaşıkdevletmekanizmasınıniçişleyişivekararalmame-kanizmasıiçin,ShahramChubin,Iran’s Nuclear Ambitions,s.38-39.

yonelgörünümlübir liderinböylebirpolitikayısürdür-mesidahakolaydır.Oyunteorisinde ‘tavukoyunu’dadenenbustratejiyegörebirbirlerininüzerinesonsürataraba süren iki şofördendireksiyonu ilk kıranoyununmağlubusayılacaktır.Eğerikisürücüdedireksiyonukır-mazsa,buikitarafiçindebirfelaketlesonuçlanacaktır.İki taraf da direksiyonu kırarsa iki taraf da itibar kay-bedecektir.Böylebiroyunda, rakibine irrasyonelveyaçılgın izlenimiveren tarafınşansınındaha fazlaolduğuöngörülmektedir.Taraflarbirbirlerini tehditetmeyede-vametselerde,nihaisonuçyoldabelliolacaktır.Sağdu-yulu görünmek, bu oyunda puan kazandırmayacaktır.Ahmedinecadİsrailkarşıtısöylemiveuzlaşmaztavrıylahalihazırdabellibirpopülaritekazanmışbulunmaktadır.Busayedezamanzamanhedefsaptırarakİslamdünya-sındabazıgruplarınsempatisinikazanmışdurumdadır.BunakarşılıkABDDışişleriBakanıCondoleezzaRiceve‘neo-conservative’ler“tümseçeneklermasada”diyerekkarşıhamleyapmaktadırlar.

İran’ınhamlelerininvestratejisininSaddam’ınstrate-jisindençokdahaesnekvekarmaşıkolmasıbeklenmeli-dir.Buaçıdanİran–Amerikagerginliği,aynızamandabir sinirharbinededönmüşdurumdadır.Budurumunsıcak çatışmaya dönüşmesinden en fazla etkilenecekolantarafİran’dırvebuaçıdanİran’ınbuoyundahassasdengelerigözönündebulundurarakhatayapmaktanka-çınmasıgerekmektedir.İrandiplomasisiihtiyatıeldenbı-rakmayacak,zamanzamanuluslararasıaktörlerleirtibatageçerekgerginliğiazaltmayaçalışacaktır.Zamanayayıl-mışdiplomatikbirsüreç,İraniçinbellibaşlıkazanımlarsağlamasıaçısındankabuledilebilirbirseçenektir.

41

İRAN NÜKLEER PROBLEMİ VE ORTADOĞU SİYASETİ

42


İran’ın nükleersilahlarla ilgili kaygılarını ifadeeden argümanlarışuşekildeözetlenebilir:

Uluslararasınormlaravenükleerrejimeuyacağız;•amaOrtaDoğu’dakidiğeraktörlerindeaynınormlarauymasınıbeklemekteyiz.

OrtaDoğu’yanükleersilahlarısokantarafİsrail’dir•vehalen200’eyakınnükleerbaşlığasahipolduğutah-min edilmektedir. İsrail’innükleer kapasitesi bizim içinciddibir tehditoluşturmaktadır.Buaçıdanuluslararasınormlarıngerekliliğinintümbölgeülkeleriiçineşituygu-lanmasınıtalepetmekteyiz.

ABD Orta Doğu’daki nükleer varlığını bölgeden•çeksin. Küba Füze Krizi’ne benzer bir çözüm ortayakonulabilir.39Buaçıdanİran’ındagüvenlikleilgilikaygı-

39 Küba Füze Krizi, Sovyetler Birliği’nin nükleer füzelerini İtalya, İn-

larınıngiderilmesigerekmektedir.

İran’ın diplomasi harici seçenekleri incelendiğinde,bunlarınİranaçısındanciddikazanımlarsağlamayacağıiddiaedilebilir.Irakişgalinde;çeşitliŞiigruplaravedire-nişçileredesteksağlamak,İsrail’itehditetmek,Amerikankarşıtıorganizasyonlaradestekvermekvepetrolfiyatla-rınımanipüleetmeninİran’adoğrudankatkısıolmaya-caktır.Zamanayayılmışmüzakeresürecindeİrannükleerteknolojiyeulaşabilir; fakatdörtbiryanındançevrelen-miş durumdayken bu silahların kullanımının gündeme

giltereveTürkiyegibiülkelerdekonuşlandıranABD’yekarşılıkolaraknükleerfüzeleriniKüba’dakonuşlandırdığının16Ekim1962’deABDtarafındanöğrenilmesiylebaşlamıştır.Bukriz,SoğukSavaşboyuncanükleersavaşaenfazlayaklaşılankrizolarakdeğerlendirilmektedir.Ar-tannükleersavaşihtimalisonucundaABDBaşkanıJohnF.Kennedy,SovyetlerBirliğilideriNikitaKruşçev’inKüba’nınişgaledilmemesiveTürkiye’dekibazı füzeleringeriçekilmesiyönündeki taleplerinikabuletmişvekrizKruşçev’inSovyetfüzelerininadadançekileceğiyönün-dekidemeciyle28Ekim1962’desonaermiştir.

İsrail’in Nükleer Kapasitesi

İsrail’innükleertesislerivesilahlarıylailgilibilgiler,ilkkezİsrail’inDimonanükleertesisindeçalışanmühendisMordec-haiVanunutarafındanortayakonuldu.

1986yılındaİngilizTheSundayTimesgazetesineDimonatesisiyleilgilifotoğrafveteknikbilgileriverenVanunu’nundeşifresininardından,İsrailresmenkabuletmesede,buülkeningelişmişnükleerteknolojivesilahlarasahipolduğudü-şünülmektedir.

İsrailOrtaDoğu’daNPT’yeüyeolmayantekdevlettir.

İsrail’inhemfüzyon,hemdefüzyonbombalarınasahipolduğu,nükleerdöngününuranyumçevrimveplütonyumüretimgibiteknolojilerinesahipolduğutahminedilmektedir.

İsrail’in200’eyakınnükleersavaşbaşlığınasahipolduğudüşünülmektedir.

KONU BAŞLIĞI

43

TARAFLAR

gelmesi İranaçısındanmakulbirseçenekdeğildir. İraneğerkendigüvenliğiveuluslararasıtanınılırlığıaçısındansomutgarantileralırsa,bellialanlardatavizvermesisözkonusuolabilir.Bununimkânlarınınortayaçıkmasıiçinde,ABDveBatıileolanilişkilerinsomutbirşekildenor-malleşmesürecinegirmesigerekmektedir.İran’ınnükle-eriddiası,bölgeselstratejikçıkarlarıolduğukadarkendiuluslararasıstatüsüilekendinebiçmişolduğukonumlada ilgilidir. İranlı devlet seçkinleri, bu nedenle İran’ın

bağımsızlığına,uluslararasıarenadakieşitkonumunave

ulusalonuruvesaygınlığınazararverebileceğinidüşün-

dükleri seçenekleri dikkate almayacaklardır.40 Çözüme

yönelikgirişimlerde, İran’ınbukonulardakihassasiyet-

leridikkatealınmakdurumundadır.

40 ShahramChubin,“Iran’sStrategıcPredicament,”Middle East Jour-nal,vol.54(1))2000;ShahramChubin,“Iran’sNuclearAmbitions,”sh.19.

Şekil 5. MotivasyonveKapasiteMukayesesi.(Kaynak:ShahramChubin,Iran’s Nuclear Ambitions,WashingtonDC:CarnegieEndowmentforInternationalPeace,2006,s.61.)

İRAN NÜKLEER PROBLEMİ VE ORTADOĞU SİYASETİ

2) İkincil Taraflar

a) Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA)

MuhammedBaradey veUluslararasıAtomEnerjisi

Ajansı (UAEA), nükleer silahların yaygınlaşmasını ön-

leme yönünde göstermiş oldukları çabalardan dolayı

2005yılındaNobelBarışÖdülü’nelayıkgörülmüşlerdir.

Bu da, kurumun prestijini ve güvenilirliğini artırmıştır.

UAEA birtakım çıkarlar için güvenilirliğini riske atmakistemeyecektir.Zatenİran’daNatanzveAraktesislerininortayaçıkmasındanbuyanayaşanannükleerkrizsüre-cindebelkideentutarlıveilkelidavranantarafUAEAolmuştur. UAEA yetkilileri, ellerindeki objektif verilervebu verilerden yaptıkları çıkarımlar dışında, krizi kö-rükleyebilecek spekülasyonlardan daima kaçınmışlar-dır.UAEA,sağladığı teknikbilgiveönerilerinötesindeanlaşmazlığınbirinciltarafıgibigörünmekistememiştir.Butavırzamanzamanikitarafındabeklentilerinikarşı-lamaktanuzakgibigörünsede,müzakereler sürecindeoynayabileceği rol açısından önemlidir. Diğer önemlihususise,UAEA’dangenişkapsamlıvesağlıklıbirraporçıkmadıkça,BMGüvenlikKonseyi’ndenyaptırımpake-tiningeçmesininzorgörünmesidir.

İran’ınnükleer faaliyetlerini sakladığınınortayaçık-ması,NPT’dekiyükümlülüklerikonusundaciddi tered-dütlere neden olmuştur. İranlı yetkililer işbirliği konu-sundazamanzamanaksamalaranedenolsalarda,EkProtokolünyükümlülüklerinitamamenreddedenbirta-vıriçinegirmemişlerdir.UAEAdaİran’ınverdiğibilgileribirazkuşkucubirtavırladaolsaincelemektedirvegüventesisini sağlayacak daha sıkı ilişkilerin önemine vurguyapmaktadır. Bu yüzden sorunun önlenemez bir kriz

durumuna dönüşmediği kanaatindedir. UAEA İran’lamüzakerelerinveişbirliğininönemineatıfyaparakkendidenetimlerialtındaolmayanbirsürecindahabüyüksı-kıntılaranedenolabileceğineişaretetmektedir.

UAEA, 29 Nisan 2006 tarihli raporunda, İran’ınuranyum zenginleştirilmesi faaliyetlerini askıya almakyerine hızlandırdığına dair bulgulara ulaştığını belirtip,BMGüvenlikKonseyi’ndendahaetkinbirtavırbekledi-ğinidilegetirmiştir.Raporda,İran’ınnükleerfaaliyetleri-nitopyekûnortadankaldırmaktanziyade,sivilmiyoksaaskeriamaçlamıkullanılmaküzere tasarlandığınadair

44


UAEA

MerkeziViyana’daolanUAEA,29Temmuz1957’dekuruldu.BMilekoordineliçalışanözerkbirkuruluştur.

TemelamacıNPT,GüvenlikDenetimivebunlarınekprotokolleriçerçevesindenükleersilahlarınyayılma-sınıönlemekvenükleerenerjininbarışçılamaçlariçinkullanılmasınısağlamaktır.

UAEABaşkanıMuhammedBaradey’dir.GerekBa-radey,gerekseAjans’ınbiröncekibaşkanıHansBlix,IrakveİrankrizleriçerçevesindeBushyönetimiyleso-runlaryaşamışlardır.

MuhammedBaradeyvekurumuyaptıklarıçalışma-larnedeniyle2005yılındaNobelBarışÖdülüalmışlar-dır.

İrankonusundasiyasibaskılarıgöğüsleyipobjektifverileregörehareketetmeyeçalışmıştır;diplomatikme-kanizmalaravurguyapmaktadır.

139ülkeUAEA’eüyedir.

TARAFLAR

soruişaretlerininhavadakaldığıifadeedilmiştir.UAEAyetkilileri,kendilerinebildirileninharicindenükleerma-teryalinmevcudiyetininçalışmalarınıaksattığınıvekafa-larındakicevapsızsorularıartırdığınıifadeetmektedirler.UAEA,İran’dandahafazlaşeffaflıkveişbirliğiistemekte-dir,bunakarşıişbirliğininolmadığıdurumlardaGüven-likKonseyi’ndenyaptırımlarkonusundairadegösterebi-lecekbirtavırbeklemektedir.

Konuylailgiliönemlihususlardanbiride,İrannükle-ersorununumünferitbirolayolarakalgılamanınyanlış-lığıdır.Nükleerenerjivesilahlarla ilgilikaygılar,dünyakamuoyunun gündemini önümüzdeki dönemlerde demeşgul etmeye devam edecektir.Uluslararası aktörler,sağduyulutavırlarıyladahasonragündemegelebilecekdurumlardadatakipedilebilecekstratejilerüretmekdu-rumundadırlar.NPTrejimininyeterinceetkiliolamadığıortadadır;bununtemelsebebiisebununbazıaktörlerce“nükleer apartheid” rejimini sürdürmek için kullanılanbirenstrümanolarakalgılanmasıdır.NPTrejimiyenidengözden geçirilmeli ve uygulama konusundaki kaygılar,yapısaldüzenlemelerlegiderilmelidir.Mevcutdurumdasiyasi çıkarlardoğrultusunda çifte standart uygulandığıizlenimiortadankaldırılmalıdır.Türkiyedeönümüzdekidönemdenükleerenerjikonusundayatırımlaryapmayıplanlamaktadır; Türkiye’nin çalışmaları da siyasi birta-kımkaygılarlasekteyeuğratılmamalıdır.Uluslararasıre-jimlerinsiyasiçıkarlardoğrultusundayönlendirilmesi,burejimlerinzayıflamasınaveetkinliğiniyitirmesinenedenolacaktır.Bu konudaki kaygılar ilgili tarafların çabalarıveiyiniyetiylegiderilebilir.

b) AB Troykası

ABTroykası(İngiltere,Fransa,Almanya)veABDbu

krizdetaktikolarakikilibiroyunoynamaktadırlar.ABD,İran ile resmi diplomatik ilişki kurmadığından, taleple-rinin bir kısmını AB Troykası üzerinden iletmiştir. ABTroykası bu çerçevede yapıcı birtakım roller oynamış,İran’açeşitliöneripaketlerisunmuşamasorunnihaibiranlaşmaya bağlanamamıştır. Ancak buradan, ABD veABülkelerininbukonudakiçıkarlarındabirörtüşmeol-duğusonucuçıkarılmamalıdır.İran’aaskeribirmüdaha-leolmamasıveOrtaDoğu’dasularındurulmasıAB’ninçıkarınadır. Özellikle ekonomik konularda Fransa, Al-manyaveİtalya’nınİran’lacidditicariilişkilerivardırveambargoyada istikrarsızlıklabukazanımlarındanvaz-geçmek istemeyeceklerdir. ABD ile İran arasında eko-nomikilişkilerinvarolmamasındandolayıABDolasıbirambargoveyaaskerimüdahaledeniktisadiolarakfazlaetkilenmeyecektir;ancakABülkelerininböylebiryaptı-rımrejimindenolumsuzetkilenecekleriortadadır.Özel-likle kriz söylentileri nedeniyle petrol fiyatlarının artışı,ABülkeleriniABD’dendahafazlaetkileyecektir,çünküAvrupaülkelerininenerjikonusundaOrtaDoğu’yaba-ğımlılığıçokdahafazladır.DoğalgazkonusundadaAv-rupaülkeleriRusya’yabağımlılıklarınıazaltmakistemek-tedirler. İranhalendünyanın ikincienbüyükdoğalgazrezervinesahipülkesidir.

İranCumhurbaşkanıAhmedinecad’ıntahrikediciçı-kışları,zamanzamanAvrupaülkelerinirahatsızetmekteveözellikleSiyonizmveİsrailkarşıtısöylemi,Avrupalı-ları zor duruma düşürmektedir. Ahmedinecad’ın, “Av-rupalıların yaptığı Yahudi katliamının cezasını Filistin-liler ödememelidir” çıkışı, özellikleAlmanya’yı rahatsızetmektedir.41 Avrupalılar nükleer enerjinin İran’ın bir

41 Iranian leader denies Holocaust,” BBC International, 14 Aralık2005,

45


hakkı olduğunu, ancak İran’ın NPT’den kaynaklananyükümlülükleriniyerinegetirmesigerektiğinibelirtmek-tedirler.ABTroykası, sorunundiplomatikmüzakereleryoluylaçözülebileceğineinanmaktadır.İran’ınABTroy-kasıileüzerindeanlaştığıfakatuygulamadaproblemleryaşadığı 21Ekim 200342 tarihli protokol ve 15Kasım2004 tarihli Paris Anlaşması43, sorunu tam olarak çö-zemese de, daha sonraki anlaşmalar için kapsamlı birçerçeveçizmiştirvebuyüzdenbubelgelerciddiyealın-makdurumundadır.Özellikle31Mayıs2006’daüzerin-deuzlaşılansonprotokolüntemelleridahaöncekiöneri

http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/4527142.stm.; “AhmadinejadClaimsHolocaustInventedtoEmbarrassGermany,”Deutsche Welle,28Ağustos2006,http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,2149241,00.html.42 BakınızEK2.43 BakınızEK3

paketlerinde hazırlanmıştır. Bu açıdanABTroykasınıngirişimlerihenüzsonuçsuzkalmışsayılmamalıdır.

AB Troykası tarafından daha önce İran’a önerilengirişimlerintemelşartı,uranyumzenginleştirmefaaliyet-lerinin dondurulması karşılığında ekonomik işbirliğininartırılmasıydı.BununkarşılığındaAB,İran’asivilnükle-erteknolojikonusundadaişbirliğiönermekteydi.İranlıyetkililerbuönerilere“fındık,fıstıkönerisikarşılığıaltınistendiğini”söyleyerektepkigöstermişlerdi.Bunoktadaİran’ıntalepleriaçısındanABüçlüsününyapmasıgere-ken,dahayaratıcıveesnekçözümpaketlerisunmaktır.Sadece iktisadi öneriler ve teknoloji transferi, İranaçı-sındanyeterligörünmemektedir.İran’ıntemeltalebininuluslararasıdüzeydetanınmavegüvenlikolduğugerçe-ğigözardıedilmemelidir.Avrupalıliderlernükleerkrizinötesinde,İran’ladahauzunvadelivegenişkapsamlıbirdiyalog sürecini başlatmak durumundadırlar. Aksi tak-

46

Şekil 6. OPECÜyesiÜlkelerinHamPetrolveDoğalgazSatışPayları-2007.(Kaynak:OPECAnnualStatisticalBulletin2007)

TARAFLAR

dirde,hassaskonulargündemegeldiğindepazarlıkgüç-leriniveinandırıcılıklarınıyitireceklerdir.

Irakoperasyonuöncesinde,Avrupaliderleribelliçö-zümönerileri ortaya koymak ve daha aktif bir rol oy-namaktansa,Amerika’nınyaptıklarınıeleştirmeyitercihetmişlerdi.ABTroykası, nükleer anlaşmazlık konusun-dakendi çıkarları veuzunvadeli stratejilerinegörebirpozisyonbelirlemektenziyade,kendirolleriniarabulucuveya vekil müzakereci (proxy negotiator) olarak gör-mektedir.ABülkelerikendilerininveABD’nin, İran ileilişkilerindeköklübirdeğişimsağlayabilecekyapısalbirdönüşümvizyonuortayakoyamamışlardır.OrtayaçıkantablodaABDveİranarasındakinükleergerginliğinaslitaraflarcaçözümebağlanabileceğidoğrudur.KüreselbirsiyasiaktörolmaiddiasındakiAB’ninbukonudasuskunkalmasıvebelirleyicibirroloynamaktanuzakdurmasıdüşündürücüdür. Türkiye, önümüzdeki dönemde ABile daha koordineli bir şekilde uzun vadeli bir diyalogvizyonuortayakoyabilir.OrtaDoğu’daistikrarvebarışTürkiyeveAB’ninortakçıkarınadır;askerigerginlikveçatışmasöylemindenziyade,ekonomikentegrasyonvesiyasiuzlaşıAB’ninönceliğiolmalıdır.

c) ABD ve AB: Ortak Gündem, Farklı Strate-jik Öncelikler

Amerika ve AB üyesi ülkeler açısından öncelik,İran’ınOrtaDoğu’dakisiyasi,askeriveenerjikonuların-dakihegemonyagirişimlerininönünükesmektir.Nükle-er silahlara ulaşmak, İran tarafından bu hegemonyayısağlamanınenönemlienstrümanıolarakgörülmektedir.Başta nükleer silahlar olmak üzere gelişmiş kitle imhasilahlarına sahip olmak, İran’ı yalnızca siyasi ve aske-ri açıdan güçlendirmekle kalmayacak, aynı zamanda

moral ve psikolojik açıdan üstünlük elde etmesini desağlayacaktır. İran nükleer krizine dair Transatlantikkoalisyondabirçatlaksözkonusudeğildir.AncakABDveAB’ningündemindekikonulardaöncelikleri farklılıkgöstermektedir.Sorunuçözümyöntemiolarak ise,ABülkeleri askeri seçeneklere ne destek vermekte, ne deonaylamaktadırlar.44

ABD’ninönceliğiİran’ınbölgedekisiyasiveaskerihe-gemonyasınıönlemekiken,ABdahaçokenerjigüvenliğikonusunuönemsemektedir.Buöncelikfarklılığınınbilin-cindekiİran,Avrupalışirketvehükümetlereenerjikonu-sundaimkânveönerilersunarakdurumdanfaydalanmakistemektedir.Amerikaisemuhtemelmüzakerelerdeelinigüçlendirmekiçin,öncelikleABüyeleribaştaolmaküze-re,diğeruluslararasıaktörlernezdindekidiplomatikgiri-şimlerine hız kazandırmıştır.45 Uluslararası kamuoyunugözardı eden bir yaklaşımın Amerika’yı bölgesel politi-kalardauzun vadede yalnızlaştırdığı, Irak veAfganistanörneklerindeortayaçıkmıştı.İrankonusundauluslararasıkamuoyunu yalnızca tehditle ikna edemeyeceğinin far-

44 İran konusunda Transatlantik koalisyonun önemine vurguda bu-lunanCharlesKupchan,ABülkelerinin İran konusundaaktif olarakrolalmakistemelerinerağmen,taktikdüzeydeABDilefarklılaştıklarınısöylemektedir. Kupchan, bugünkü ortamda İran’ın uzlaşmaz tavrı-nınABüyesiülkeleriABD’yeyaklaştırdığını iddiaetmektedir.AncakABD’ninİranileilişkileridahadagererekaskeribirseçeneğigündemegetirmesininTransatlantik ilişkilerdemeydanagetireceğiyarığın, Irakişgalindençokdahaderinolacağını savunmaktadır.Bkz:CharlesA.Kupchan,“EuropeandAmericaintheMiddleEast,”Current History,Vol.106,No.698,Mart2007.45 Steven R.Weisman, “U.S. Pressure Yields Curbs on Iran in Eu-rope,” The New York Times, 22 Mayıs 2006, http://www.nytimes.com/2006/05/22/world/middleeast/22iran.html;DavidGow,& Ewen MacAskill, “WashingtontellsEUfirms:quit Irannow,” The Guardi-an, 9 Kasım 2007, http://www.guardian.co.uk/world/2007/nov/09/eu.iran.

47


kındaolanABD,ABüyesiülkelerinkaygılarınıgiderecekalternatifteşvikmekanizmalarınıdahenüzgeliştirebilmişdeğildir.Buteşvikmekanizmalarınınşuanakadargelişti-rilememişolması,Amerika’nınuluslararasıkamuoyundaiknaediciliğiniolumsuzyöndeetkilemektedir.

Bu bağlamda, AB ülkelerinin çıkarlarını şu şekildeözetlemekmümküngözükmektedir:

İran’ın uranyum zenginleştirme faaliyetlerine son•vermesi;

İran’ınNPTprotokolüneuymasıvediğerkitleimha•silahlarınıüretmektenvazgeçmesi;

OrtaDoğu’daistikrarınsağlanması;•

İranileBatıdünyasınıniktisadivesiyasiilişkilerinin•düzelmesi;

İraniledoğalgazvepetrolkonularındauzunvadeli•anlaşmalarınyapılması;

İran’ınterörörgütlerinedestekvermemesi;•

ABD’nintektaraflıbirkararla İran’ayönelik işgal•

girişimindebulunmaması.

3) Üçüncül Taraflar

İran’akarşıyapılabilecekbiraskerimüdahaledenenolumsuzetkilenecekbüyükgüçler, şüphesizpetrol ihti-yacınınönemlibirkısmınıKörfezBölgesindensağlayanÇin,JaponyaveAvrupaülkeleridir.Petrolünyanı sırabu ülkelerin İran’la önemli ticari ilişkileri vardır. Yal-nızcaÇin, artanpetrol ihtiyacının yüzde17’lik kısmınıİran’dan karşılamaktadır. Rusya’nın, Ukrayna’nın do-

ğalgazınıkesmesindentedirginlikduyanAvrupaülkeleridedoğalgaz ihtiyaçları için İrangibialternatifbirkay-nağı gündemlerinde tutacaklardır. Bu açıdanABD’ninambargoveaskerimüdahalegirişimlerininsavunucusuülkeyokgibidir.

a) Rusya

Rusya,İran’ınuranyumzenginleştirmesineprensiptekarşıçıkmasada;böylebirhareketinİran’ınmenfaatineolmadığını,dolayısıylaalternatif çözümlerüzerinde ça-lışılmasınıngerekliliğinisavunmaktadır.Rusya,biryan-dandanükleeryakıtınkendisitarafındanteminedilebi-leceğibir formülkonusundaönerilerdebulunmaktadır.Rusya,İran’ınnükleerçalışmalarındaaktifolarakyeral-makveİran’ınnükleerprogramınınheraşamasındasözsahibiolmakistemektedir.Rusyaileİran,BuşehrNük-leerSantralinintamamlanmasıiçin800milyondolarlıkbiranlaşmayavarmıştır.Buanlaşmanıntamamlanmasınoktasındagecikmelerolsada,santralinelektriküretimi-

48

Şekil 7. İran’ınhampetrolihracı–Ekim2007(Kaynak:EnergyInformationAdministration,CountryAnalysisBriefs,Iran,LastUpda-tedOctober2007)

TARAFLAR

nebaşlamasıiçinönemlimesafealınmıştır.

Rusya’nın İran ile ilişkilerinde temel saik, ticari veaskeri ilişkilerdir. İki ülke arasındaki ticari ilişkilerin veişbirliğininönümüzdekidönemdeartarakdevametmesibeklenmektedir.Özellikleİran’ınRusyailehavasavun-masistemi,uzunmenzillifüze,zırhlıaskeriaraçvedeni-zaltısatışıkonularındaanlaşmalarıbulunmaktadırvebukonulardakisıkıişbirliğidevametmektedir.Rusya,ABDileİran’ınyaşadığıkrizdeçözümündoğrudangörüşme-leryoluylasağlanabileceğininfarkındadır.FakatRusya,İran ile ilişkilerini iyi tutarakmüzakereler sürecindeet-kinliğiniartırmaktadır.AB’nindeABD’ninyanındabirgörüntüçizdiğiortamdaRusya’nındengeleyicikonumuönemlidir.Buaçıdançoklumüzakerevearabuluculuksüreçlerinde Rusya’ya düşen önemli roller vardır. BMGüvenlikKonseyi’ndenbirekonomikambargovebaşkatürlüyaptırımkararlarınınçıkmasıRusya’nınmenfaatineolmayacaktır;buaçıdanRusya’nınyaptırımkonularındaayakdiretmesibeklenebilir.AncakABDtarafından tektaraflımüdahalekararıolursa,bunanegibibirkarşılıkverebileceğiveABD’yeciddişekildeayakdiretipdirete-meyeceğimerakkonusudur.

Tahmin edilenin aksine Rusya, bu konuda da te-mel belirleyici aktör değildir. Rusya, BM GüvenlikKonseyi’nden çıkabilecek ambargo ve operasyon gibikararlarıönleyebilirveuluslararasıkamuoyundakietkin-liğini İran lehine kullanabilir. Petrol fiyatlarının yüksekkalması ve düşük yoğunluklu bir krizin devametmesi,dünyanın en büyük petrol ihracatçısı Rusya’yı çok daolumsuz etkilemeyecektir. İran’da yaşanacak olum-suz gelişmeler, Avrupa’yı ve dünya petrol piyasasınıRusya’yadahafazlabağımlıkılacaktır.BuaçıdanRusya

üzerinden yapılan hesaplar, Irak işgalinde olduğu gibiİrankonusundadahayalkırıklıklarınanedenolabilir.

Rusya ile ilgilidiğerbirkonuda,Rusya’nınİran ileişbirliğisayesindeAvrasya’dakienerjivedoğalgaznakilhatlarını kontrol altında tutmak istemesidir. Bu açıdanRusya,ABD’ninbölgedeartanvarlığındanveetkinliğin-den rahatsızolacaktır.OluşabilecekmuhtemelbirÇin,Rusya ve İran bloku, ABD’yi Avrasya’nın derinliğindeyalnızveetkisizbırakabilir.Hernekadarböylebirbir-liktelik kısa vadedemümkün görünmese de, ABD’ninİran’ı sopayla terbiye etme stratejisi, bu tür bir giri-şim için caydırıcıbir etkiye sahipolabilir.RusyahâlenOrtaDoğupolitikasındapasifbir rolbenimsemektedir;Rusya’nın bir aktör olarakOrtaDoğu stratejik denkle-minedâhilolmasıOrtaDoğudenkleminideğiştirebilir.Rusya eğer ABD ile yaşadığı yeni “BüyükOyun”da46 sıkıntılar yaşamayabaşlarsa,ABD’ninOrtaDoğu stra-tejisini zayıflatmak için bu bölgede daha saldırgan birsiyasetsergileyebilir.Rusya,herkesin İran’ınkarşısındagöründüğü bir ortamda, arabulucular arasında denge-leyicibirgüç rolüoynayabilir. İranlıyetkililerdekendistratejik çıkarları açısından Rusya’ya güvenerek adımatmayacaklarını,Rusya’nın İran’ınnükleer tesisleri içinnükleer yakıtın kendi tesislerinden temin edilmesi vezenginleştirilmiş uranyumun kendi tesislerine dönmesiönerisinireddederekgöstermişlerdir.

b) Çin

Çin,İrandadâhilolmaküzerekendisiyledoğrudan

46 “BüyükOyun”19.yy’daİngilizİmparatorluğuileÇarlıkRusyası’nınOrtaAsya’dastratejikhakimiyetkurmakiçinbirbirleriylegiriştikleriya-rışaverilenisimdir.

49


ilgiliolmayanhiçbirkonudaABDkarşıtıbirtavrıaçıkçadilegetirmekistemeyecektir.HızlabüyüyenÇinekono-misininenbüyükpazarıABD’dirveÇinbupazardakikonumunu tehlikeye sokabilecek girişimlerden azamiölçüdekaçınacaktır.ÖteyandanÇin,ABD’ninAsya’yayerleşmesinden rahatsızlıkduymaktadır.Çin, İrannük-leer krizinde uluslararası kamuoyunun görüşlerine tersdüşebilecek bir pozisyon belirlemekten kaçınmaktadır.AncakÇin’indeİranileiktisadivesiyasiilişkileriartarakdevametmektedir.Çinliyetkililer,ısrarlakrizindiploma-tikyollarlaçözülmesikonusundakitaleplerinidilegetir-mektedirlervebukonulardadiplomasininişletilmesiiçinsabırlı olunması taraftarıdırlar. Özellikle BM GüvenlikKonseyi üyeleri veAlmanya’nın sunduğuönerinin çö-zümiçinönemlibirfırsatolduğunuvurgulamaktadırlar.

Çin, artan enerji ihtiyacı konusunda İran ile uzunvadelivegenişkapsamlıanlaşmalaryapmaktadır.İran,şuandaOPEC(PetrolİhraçEdenÜlkelerÖrgütü)üye-si ikincibüyükpetrolüreticisidirveAralık2004’teÇinile 70milyar dolarlık bir petrol vedoğalgaz anlaşmasıyapmıştır.Çin’inşuanakadaryapmışolduğuenbüyükenerji anlaşması olan bu anlaşma, “yüzyılın anlaşma-sı” olarak nitelendirilmiştir.Daha sonraki anlaşmalarlaburakamın150milyardolarıbulmasıbeklenmektedir.Çin’indevletşirketiSinopecle, İran ile30yıllığına250milyontonluksıvılaştırılmışdoğalgazalımıanlaşmasıim-zalamış ve doğalgaz tesislerinin inşası içinmutabakatavarmıştır.Anlaşmaileİran,Çin’e30yılboyuncapiyasafiyatlarındangünlük150binvarilpetrol teminini taah-hütetmektedir.2004verilerinegöre,Çinpetrolihtiyacı-nın%13’lükkısmınıİran’danteminediyorduveyapılananlaşmalarlabu rakamdahadaartmıştır.Artanenerjiihtiyacıiçinistikrarlıenerjikaynaklarınagereksinimdu-

yanÇin’in,İran’daçıkabilecekbiristikrarsızlıktanhoşnutolmayacağı aşikârdır. Enerji ihtiyacının ötesinde Çinlifirmalarİran’daönemli inşaat ihalelerialmışdurumda-dırlar.ÖteyandanÇin’inaskeriteknolojivesilahsatımıkonusundadaİranileilişkilerigelişmektedir.

İranmüzakere sürecini kabul edecekolursa,Çin’indiplomatikaçıdanmüzakerelerdenkleminedâhilolma-sı,İranaçısındanolumluolacaktır.İranlılarınkendileriniyalnızhissettiğidurumlardaRusyaveÇindengeleyiciroloynayabilirler;buisemüzakeresürecininsağlıklıişleye-bilmesi açısından önemlidir. Yaptırımlara mâni olmakdaÇinaçısındanoldukçaönemlidir.

c) Türkiye

Türkiye– İran ilişkileri,1980’den90’lıyıllarınorta-sınakadarrejimihracıtartışmasıvePKKsorunuüzerin-denyürümüştürvebudönemikiülkeilişkileriaçısındanoldukça sıkıntılı bir dönemolmuştur.Hatemi cumhur-başkanı olduktan sonra İran, uluslararası kamuoyuylailişkilerinormalleştirmeçabasıiçinegirmişveİslamdün-yasıyladailişkilerininormalleştirmeyeçalışmıştır.Budö-nemdensonrarejimihracıtartışmalarıTürkiyeaçısındanöneminiyitirmişgörünmektedir.PKKkonusundaİran’ınsonzamanlardaattığıadımlarTürkiye’ninçıkarlarıylaör-tüşmektedir.TürkiyeileÜrdün,SuudiArabistanveMısıraçısındanasılsorun,İran’ınOrtaDoğu’daŞiiliksiyasetiüzerindenartanetkisidir.Irak,Lübnan,Suriye,Bahreyn,Kuveyt ve Suudi Arabistan’ın petrol havzasına yakınbölgelerindeyoğunbirŞiinüfusyaşamaktaolup,İran’ınbubölgedeki Şii halklar üzerindeki ideolojik etkinliğinikendilehinekullanmapotansiyelibulunmaktadır.

İran’ın nükleer silahlara sahip olması, Türkiye’nin

50

TARAFLAR

stratejik çıkarlarınaaykırıdır.Aynı şekilde İran’daçıka-bilecek kapsamlı bir istikrarsızlık ve İran’ın işgali veyaİran’akarşıbirekonomikambargodaTürkiye’ninçıkar-larına terstir. Türkiye’nin İran ile ticari ilişkileri artarakgelişmektedir.İran’dakiiktisadikalkınmanın,Türkiye’yededolaylıkatkısıvardır.Türkiye,petrolvedoğalgazihti-yacıiçinİranilegenişkapsamlıbazıanlaşmalaryapmış-tır.Buanlaşmalar,Türkiye’ninuzunvadelienerjiihtiyacıaçısındanönemlidir.

Türkiye,stratejikaçıdanİran’ınOrtaDoğu’dalider-liğeoynamasınaseyircikalamaz.İran’ınnükleersilahla-rasahipolmasıveOrtaDoğu’dakitleimhasilahlarınınyaygınlaşması, Türkiye’nin çıkarlarıyla örtüşmemekte-dir.Türkiye’ninNATOüyesiolmasıaskeriaçıdanbirgü-venliksağlayabilir,fakatnükleersilahlarasahipolmanınsembolik anlamı daönemlidir.Nükleer silahlara sahipolmak, caydırıcılığınötesindebölgesel hegemonyaviz-yonunundabirgöstergesidir.Türkiyekendigüvenliğiylevesavunmasıylailgilikonularışansabırakamaz.Nükleersilahlarınyayılmasınınönlenmesikonusundaİran’anetmesajlarvermeyedevamedilmelidirancaktehdityolunagitmeninTürkiyeiçingetireceğibiryararolmayacaktır.

Öte yandan Türkiye, stratejik planlarını Rusya veÇin’inbirambargovemüdahaleyidesteklemeyeceğivar-sayımıüzerindenyapamaz.Buyüzdenhertürlüsenaryogündemde tutulmalı; ancak krizin barışçıl çözümününen çok Türkiye’nin işine yarayacağı unutulmamalıdır.BundandolayıTürkiye,dürüstveikitarafadaeşitme-safeligörünmekdurumundadır.Türkiye’ninbukonudaikircikli oynamaması ve her iki tarafa da netmesajlarvermesi gerekmektedir. Türkiye’nin çıkarına olan şey,müttefikimizlekomşumuzun,kontrollügerginliksiyaseti-

nidiplomatikyollarlasürdürmesidir.TürkiyebukonudadayapıcıbirinisiyatifalırsaAB’ninOrtaDoğudiyalogukonusundakikilitrolünüdepekiştirmişolacaktır.

d) İsrail

İsrail, 1960’ların sonlarından beri nükleer silah po-tansiyelinesahiptirveşuanda200’eyakınnükleerbaş-lığa sahipolduğu tahminedilmektedir. İsrail kendigü-venliğiaçısındanOrtaDoğu’danükleer silahlara sahiptekülkeolmakonumunukorumak istemektedir. İsrail,İran’ın yalnızca nükleer silah teknolojisi ve kapasitesiedinmesinedeğil,nükleerteknolojiedinmesinedekarşı-dırvebunuönlemekiçinelindengeleniyapacaktır.Buamaçla,1981’deIrak’ınOsiraknükleertesislerinihava-danbombaladığıbilinmektedir.Aynıimkânİraniçinsözkonusu olduğunda da İsrailli yetkililerin böyle bir giri-şimdenkaçınmayacaklarıaçıktır.Ancakİran’ınnükleerçalışmaları birçok farklı tesise yayılmış durumdadır veİranlılar, Irak’ın yaşadığı Osirak tecrübesinden dolayınükleertesisleriniçokdahatedbirlivekorunaklıbirşe-kildeinşaetmişlerdir.İsrailşuandauzunvadelibölgeselçıkarlarıaçısındanenbüyüktehditolarakİran’ıgörmek-tedir.Bununlabirlikteİsrail,İrangibihassasbirkonudaABD’ninbilgisidışındaveonayıolmaksızın, tek taraflıbiradımatmayacaktır.Buaçıdanmuhtemelbiraskerimüdahalede,İsrailveABD’ninkoordinelibirşekildeha-reketetmeleribeklenebilir.

Öteyandan,İranCumhurbaşkanıMahmutAhmedi-necad,İsrail’idevamlıgündemdetutarakİsrailkarşıtlığıüzerindenİslamdünyasınınsempatisinikazanmayaça-lışmaktadır.İranbuyollabiryandandakendiüzerindetoplanandikkatleri başkanoktalara yönlendirmek iste-mektedir.Ahmedinecad,İsrailhariçherkeslegörüşebile-

51


ceğinisöylemektedir.İsrail’ingündemdetutulması,İranaçısındantaktikbirhamleolarakdeğerlendirilebilir.Her-hangibirABDaskerimüdahalesindede,misillemeaçı-sındanİsrailönceliklihedefkonumunusürdürmektedir.Olasımüzakeresürecindeİsrail’insahipolduğunükleersilahlargündemegelecektirveABDdeİsrail’ingüvenliğiiçinbirtakımtaleplerdebulunacaktır.Bukrizdeİsrail’inmümkünolduğuncaikinciplandakalması,ilişkileringer-ginleşmesiniengelleyebilir.

e) Diğer Bölge Ülkeleri

UlusalgüvenliğedairkonularOrtaDoğu’dageneldetabu olarak algılanmakta ve toplum içinde tartışılma-maktadır. Siyasi yetkililer, bu tür konularda açıklamayapmaktan kaçınmaktadırlar. Genellikle bu konulardadiplomatlarvebakanlardüzeyindeaçıklamalarınyapıl-ması tercih edilerek, resmi görüşler ortaya konulmak-tadır. İran’ın nükleer silahlara sahip olması, bölgedekidiğerülkelerindebukonudaçalışmalarabaşlamalarınanedenolacaktır.BukonuözellikleABD,ABve İsrail’irahatsızetmektedir.

Suriye’nin resmipozisyonu,nükleer teknolojivesi-lahlarasahipolmanınİran’ınhakkıolduğuşeklindedir.İkiülkenindeAmerika’ylailişkilerisorunludurveİranlıyetkililer “Suriye’nin güvenliği aynı zamandabizimdegüvenliğimizanlamınagelir”demektedirler.LübnanveFilistin konularında İran veSuriye’nin tutumları, birbi-rineçokyakındır.Suriyeİran’aherhangibiraskerimü-dahaleyapılmasınakesinliklekarşıdır;ziraböylebirmü-dahaleSuriye’yiİsrailveABDkarşısındadahadayalnızbırakacaktır.

Pakistan muhtemel bir Amerikan operasyonundan

rahatsızlıkduyacaktırvebukonudakikaygılarını resmikanallardan dile getirmekten çekinmemektedir. İran’ayapılabilecek bir operasyon, Pakistan’ı da kaygılandır-maktadır,çünküşuandaİslamülkeleriarasındanükle-ersilahlarasahiptekülkePakistan’dırveuzunvadedekendileri de sorun yaşamak istememektedirler. Pakis-tanlıyetkililervePakistanhalkınükleerteknolojikonu-sunda hem kendilerine hemde İran’a karşı çifte stan-dart uygulandığı kanısındadırlar.ABD’ninHindistan’lanükleer teknoloji konusunda işbirliği anlaşmaları im-zalaması,Pakistan’ınnükleerkaygılarınıdahadaartır-maktadır.İran’akarşıolasıbirAmerikanoperasyonundaPakistan’dakiAmerikanüslerininvePakistanhava sa-hasınınkullanılmasıtalepedilebilir.Pakistanlıyetkililer,bukonudasıkıntıyaşamakistememektedirler.Pakistanlıyetkililerİran’ınbarışçıamaçlarlakullanmasıiçinnükleerenerjitesislerigeliştirmesinidesteklemektedirler.

Ürdün’ünbukonudakiresmitutumu,konunundip-lomatikyöntemlerleçözülmesiyönündedir.Irak’ınişga-linden önemli ölçüde rahatsızlık duyanÜrdün, benzerbir krizi İran için yaşamak istememektedir. Müslümanbirülkeolanİran’ayapılacakbirsaldırı,aynızamandaBatıylaiyigeçinmeyeçalışanrejimekarşıtepkigösteril-mesinenedenolacaktır.Ürdünlüyetkililerdeprensipteİran’ınnükleerenerjiyesahipolmasınakarşıçıkmamak-tadırlar.Öteyandanİran’ınbölgedeŞiitopluluklarüze-rinde etkinliğini artırmaya başlaması,Ürdün’ü rahatsızetmektedir.Ürdünbölgedeistikrarınkorunmasınaönemvermektedir.

Irak veAfganistan da tarihsel dini bağlardan dola-yı İran’a askeri müdahaleye karşı çıkmaktadır. İran’ayapılacak saldırı, Irak ve Afganistan’da istikrarsızlığı

52

TARAFLAR

körükleyecektir. Amerikanmüttefiki olanBirleşik ArapEmirlikleri,Umman,Katar,Bahreyn,Kuveyt veSuudiArabistan,İran’ınnükleerfaaliyetlerindenduyduklarıra-hatsızlıkları dile getirmektedirler.Körfez ülkeleri, körfezbölgesininnükleersilahlardantamamenarındırılmasınıvebukonudaİsrail’indeadımatmasınıistemektedirler.

Özetle, bölgedeki tümaktörler, İran’ayapılacakbir

askerimüdahaleninOrtaDoğu’daistikrarsızlığıkörükle-

yeceğininfarkındadırlarancaköteyandanSuriyehariç

bütünaktörlerİran’ınnükleersilahlarasahipolmasından

rahatsızlıkduyacaklarınıdaaçıkçadilegetirmektedirler.

Bukonudabirmutabakatvardırvebuuzlaşı,genişkap-

samlıbirOrtaDoğuistikrarvizyonuoluşturmasürecinde

kullanılabilir.

53


54

III. BÖLÜM

UZLAŞI SÜRECİ

UZLAŞI SÜRECİ

UZLAŞI SÜRECİ

Engeller1)

Konuyla ilgili yapılan araştırmaların çoğu, İran’ınnükleerfaaliyetlerivebufaaliyetlerinmuhtemeletkileriüzerindeyoğunlaşmışdurumdadır.Uranyumzenginleş-tirme faaliyetlerinin ne şekilde yürüyebileceği vebunuönlemeninmuhtemelyöntemleri,güvenlikleilgilibirçokraporuntemelkonusuolmuştur.Meseleninbuçerçevedeyalnızca rasyonel bir al-ver siyasetiyle neticeleneceğinidüşünmekeksikbiryaklaşımolur.İran’ınükleersilahlaredinmekonusundamotiveeden faktörlerinveABD’yibudereceserttepkivermeyeitenetkenlerinanalizige-rekmektedir.Nükleergerekçelerinvetaleplerinötesindestratejik,psikolojikveideolojikverilerdebuçözümleme-degözönündebulundurulacaktır.

a) Müzakere Sürecinin Önündeki İdeolojik Engeller

İran,şuandaİslamdünyasındaABD’yeaçıkçakafatutabilenvebunubirsöylemhalinegetirenyegânegüçtür.İran’ınmuhalif söyleminin geniş kapsamlı etkilerindensöz etmekmümkündür; çünkü İran anti-Amerikancılıksöylemi üzerinden İslam dünyasının liderliğine oyna-maktadır.İran’ınHamas,Lübnan,HizbullahveIrak’taki

bazı Şii direniş grupları üzerinde ideolojik etkisi oldu-ğu söylenebilir. İran’ın muhalif söylemi ve ideolojisi,Amerika’nınOrtaDoğu’yuyenidenorganizeetmegiri-şiminebirtehditolarakgörünmektedir.ABD’ninönemlihedeflerindenbiri,İran’da1979İslamDevrimindenbuyanadevamedenAmerikankarşıtımuhalifsöylemiso-paylakontrolaltındatutmaktır;zirabusöylemdahadagelişipyaygınlaşırsa,Amerika’nınOrtaDoğu’dayapmakistediklerineciddibirtehditteşkiledecektir.İran’ınçıkar-dığımuhalifses,yaptığıiştendahaönemlidir.

ABDaçısından İranancakbölgeselveküresel iddi-alarından vazgeçtiğini net bir şekilde ortaya koyduğuzaman meşru bir müzakere tarafı olarak görülecektir.İranhalkınınulusdevletikonumundaolanbirdevletlemüzakere söz konusu olabilir; amaMüslümanlara kü-resel düzeyde liderlik ettiğini iddia edenve kendimü-zakeresinibuşekildesunanbirİran,Washington’daenliberalçevrelerdedâhimuhatapbulmaktazorlanacaktır.Çünküböylebirhamle,Amerikankamuoyunasunmak-taolduğu“küresel terörizmveİslamifundamentalizmekarşısavaş”tageriadımatmakolarakalgılanacaktır.BuiseIrakveAfganistanoperasyonlarındaödenenbedelindahaeleştirelbirşekildesorgulanmasınanedenolacak-tır.ABD,İran’ındışpolitikavizyonundadevrimsonrasıperspektifinirevizeetmesibeklentisiiçindedir.İraniddi-alarındanvazgeçtiğininetbir şekildedeklareetsedahibununtakiyyeolduğunudüşünenlerolacaktır.

55


Kendini “Özgür Dünyanın Lideri” olarak sunanAmerika’nın, İran konusunda adım atamamasının verealist bir politika sürdürememesinin ardındaki temelsebep,mevcut sorunu “Teröre Karşı Küresel Savaş”ınbir parçası olarak sunmakta olmasıdır. Bu yaklaşımagöreİran,“ŞerEkseninin”birparçasıolaraktanımlan-mış,sorunise ideolojikbirsöylemleformüleedilmiştir.Sorunuvegerilimi sürdürmeyeyönelikbiryaklaşımdaişeyarayabilecekbutavır,müzakerelersözkonusuoldu-ğundaAmerika’nınelinibağlamaktadır.Amerikalıyetki-liler,DevrimMuhafızlarınıteröristörgütolarak;İraniseABD’yiaşağılayıcışekillerdetanımlamaktadır.Taraflarınbirbirlerini tanımlama biçimlerini daha meşrulaştırıcıbirdilleifadeetmelerigerekmektedir.Sorununveyaikiülkeilişkilerininyenibirçerçeveyle,örneğin“OrtaDoğugüvenliği ve istikrarı için işbirliği arayışları veya OrtaDoğu’nun kitle imha silahlarında arındırılması” şeklin-deifadeedilmesi,sorununçözümüaçısındanönemlibiraçılımolabilir.

İran, İslam Cumhuriyeti rejiminin kendi iç kamuo-yundakimeşruiyeti açısından küresel İslami iddiaların-dan vazgeçtiğini açıkça dile getiremeyecektir.ÖzellikleFilistin ve Lübnan konusunda göstermiş olduğu BatıkarşıtıtavrıylaMüslümanhalklarnezdindeönemliölçü-de sempati toplamıştır.BunundaötesindeOrtaDoğuveİslamdünyasındamezhepseliddialarınıkullanıpetkialanını genişletmeye devam edecektir. Kısacası İran’ınuluslararasıilişkilerdeveOrtaDoğusiyasetindevitesde-ğiştirmesikendiideolojikkonumuaçısındandadeğişim-lerenedenolacaktır.

İran açısından ise, ABD’nin sürdürülebilir bir mü-zakerenin tarafı haline gelmesi, ancakOrtaDoğu’daki

hegemonya ideallerinden uzaklaştığını ortaya koymasıilemümkün olabilir. İran’ı en önemli iki düşmanı Ta-liban veSaddam rejimlerinden kurtaranABD, Irak veAfganistan’dakiboşluğugeçmişolduğumuzbeşyıliçin-de tamolarakdoldurabilmişdeğildir. İranbuboşluktamezhepsel bağları kullanarak kendine siyasi etki alanıaçmaya çalışmaktadır ve bu konuda kayda değer birmesafealdığısöylenebilir.Ancakherikitarafta,ABDas-kerigüçleritarafındançevrelenenİran’ınrejimgüvenliğikonusundakikaygılarartmıştır.İran,HalkınMücahitlerigibirejimmuhalifigruplaraABD’ninvermişolduğudes-tekten rahatsızlık duymaktadır. ABD açısından İran’ınbaşarısızveazgelişmişkalmasıarzuedilirbirdurumdur.ABDtıpkıKüba’daolduğugibikendidünyavizyonunamuhalif ideolojilerin başarısız olmasını arzulamaktadır.İran ileLibya’dakinebenzerbiruzlaşmayavarılıpvarı-lamayacağınızamangösterecektir.Başarısızvebölgeseletkinliğiolmayanbirİran’ınABDaçısındanfazlabirriskiyoktur.BuaçıdanABDileİranuzunsoluklubiruzlaşıyavarmadanABD’ninambargo rejiminihafifletmesibek-lenmemelidir.

ABD, eğer İran’ın rejim güvenliği konusunda temi-natlardabulunurve İran’ınŞiilikeksenliOrtaDoğusi-yasetinealanaçarsa,buİran’ıbazıiddialarındanferagatetmeyeiknaedebilir.İslamcıideallerindennetbirşekildevazgeçipdaharealistŞiieksenlisiyasetegeçtiğiniortayakoyanİran,ABDaçısındandadahaazrisklibirseçenekolacaktır. Ancak bu seçenek, İsrail veOrta Doğu’dakibaştaSuudiArabistanveÜrdünolmaküzeriSünnire-jimlerirahatsızedecektir.

İran içindiğerönemlihusus isenükleer teknolojiyesahipolmanınİranaçısındanbirulusalgururmeselesiha-

56

UZLAŞI SÜRECİ

linegelmesidir.Özelliklekamuoyununbuyöndeşartlan-dırılmasıvebumeseleüzerindenuluslararasıkamuoyunakafa tutulması,durumudahagerginbirhalegetirmiştir.Bukonudagündemegelebilecekbiruzlaşı,İranhalkınıngururunurencideetmeyecekbirçözümolmalıdır.

b) Stratejik Engeller

Amerika için Avrasya ana kıtasının merkezindenuzaklaştırılmak,kabuledilemeyecekbirgelişmedir.Böy-lebirgelişme,ABD’ninsüpergüçvedünyasiyasetininpatronuolmapozisyonunuönemliölçüdetehlikeyeso-kabilir.Amerika’nınkorkusuRusya,Çinve İran’ınAv-rasyaenerjinakilhatlarıkonusundaanlaşmayavararak,Amerika’yıbudenklemindışındabırakmalarıdır.Avras-yaenerjikaynaklarınınvenakilhatlarınınneşekildeor-ganizeedileceğiönümüzdekiyıllarınhassaskonusudur.OrtaDoğuveHazarpetrollerininyakıngelecektekimlertarafındankontroledileceği,Avrasyasatrançtahtasındadenklemiönemliölçüdedeğiştirecektir.İran,OrtaDoğuveHazarhavzasındaenstratejikaktördürvesiyasipo-zisyonununABDdışındakiaktörleredahayakınolduğuaşikârdır. ABD kendisini Avrasya jeopolitiğinde zayıfla-tacak girişimleri sulandırmak için ufak çaplı çatışmalarıkörüklemekdâhilolmaküzereelindengeleniyapacaktır.İran,bunedenleAmerika’nınbüyük stratejisi açısındanel-Kaide’dendahaciddibirtehditolarakalgılanmaktadır.

İran’ınnükleersilahlarasahipolması,OrtaDoğu’daveOrtaAsya’dastratejikdengelerideğiştirecektir.İran’ınbölgeselhegemonyası,yalnızcaABD’yideğil,İsrailbaş-taolmaküzere tümbölgeülkelerini rahatsız edecektir.İran’ın stratejikaçıdanönplanaçıkması,Şiiblokununetkinliğinin artmasına da neden olacaktır. BölgedekiAmerikanmüttefikiülkelerdenTürkiye,ÜrdünveSuudi

Arabistan da İran’ın artan itibarından ve etkinliğindenrahatsızlık duyacaklardır. Stratejik açıdan ise, İsrail’indurumu,ABDaçısındanönemlikonularınbaşındagel-mektedir.ABD,OrtaDoğu’dakitemelmüttefikiİsrail’inhayatiçıkarlarınıkorumakiçinönemliriskleralabilir.

c) Psikolojik Engeller

ABDveİran’ınbirbirlerinebakışlarınıolumsuzetkile-yenveiçindengeçmişolduğumuzsüreçboyuncaüste-sindengelinemeyenyakıntarihedairtravmatikhatıralarımevcuttur.Bukarşılıklıkaygılarvetravmalar,ikitaraftadatedirginliklerinvekarşılıklıgüvensizliksorunununsür-mesine nedenolmaktadır. İran tarafı için 1953’teCIAtarafındanorganizeedilenMusaddıkDarbesi,unutula-mayanveAmerika’yakarşıdüşmanlıklarınyenidenüre-tilmesini sağlayan bir deneyimdir. İran, aynı zamandaİran–IrakSavaşının(1980–88)kendilerinevermişoldu-ğuzararıhalenunutabilmişdeğildir.BusavaştankısmenAmerika’yı sorumlu tutmaktadır. Amerikan tarafı ise,İran İslamDevrimi ve sonrasındayaşanan rehine kriziesnasındayaşamışolduğugerilimli sürecihafızasındansilememiştir. Rehine krizi Carter yönetiminin popülari-tesineve saygınlığınaönemliölçüdedarbevurmuştur.IrakişgalininsıkıntısınıhenüzüzerindenatamayanBushyönetimi, İranstratejilerindebirbaşarısızlıkolmasını is-tememektedir. İran konusunda uzlaşmaz söylemleriylekendisinidezordurumasokanBushyönetimi,dahaes-nekhamlelerlebukrizinüstesindengelmekisteyecektir.Bukonudaistediklerisonşey,İranmeselesindekaybe-den taraf olarak algılanmalarından doğabilecek prestijkaybıdır.

ABD’nin Irak ve Afganistan işgalleri her ne kadaruzunvadedeİran’ınstratejikçıkarlarıaçısındanolumlu

57


sonuçlar getirebilecek olsa da, benzeri bir son ihtima-li,İranaçısındangerilimiartırmaktadır.Bölgedeikiyüzbineyakınaskerivebirokadarda“sivil”personeliolanABD açısından ise rehine krizinin çok daha ötesinderiskler söz konusu olabilir. Psikolojik eşikleri aşabilme-nin yolu, tarafların birbirlerinin travmatik hatıralarınınfarkında olduklarını ve benzeri deneyimlerin tekrar et-meyeceğikonusundateminatıkarşıtarafınkamuoyunabildirmelerindengeçmektedir.Bu ise, tarafların ideolo-jikiddialarıylaçelişenbirhamleolabilir.Sürdürülmekteolan kontrollü gerginlik politikası ve tehdit söylemleripsikolojikengelleribeslerniteliktedir.

İrantarafı,Batıülkeleritarafındangerikalmış,irrasyo-nelideolojiktakıntılarıolanvemüzakerelerdenkaçınantarafolarakalgılanmaktanşikayetçidir.47Washington’daİrankonusundaendeneyimliisimlerdenbiriolanemeklibüyükelçiJohnLimbert,İran’ınözellikleABDtarafından1938’lerinNazirejimigibikaranlıkbirşerodağıolarakalgılanmasınınAmerika’nınhareketalanınıdaraltıpİranaçısındandakendikendiniteyitedenbirdöngühalinegeldiğini belirtmektedir.48 İran, zaman içinde bu bek-lentiler doğrultusunda tepki vermektedir ve kendisinebiçilenrolübazenbirazabartarakoynamışolsada,Ba-tılılar tarafından küçümsenmekten ve irrasyonel görül-mekten49rahatsızlıkduymaktadır. İrantarafınırasyonelbirmüzakeretarafıolarakmuhatapalmak,horgörülmepsikolojisiniortadankaldırıpkendi içindebirdönüşüm

47 JohnW.Limbert, “Negotiatingwith the IslamicRepublicof Iran:RaisingtheChancesforSuccess–FifteenPointstoRemember,”USIP Special Report, 199,Ocak2008,WashingtonDC.48 age.49 Şah’ınsağlıknedenleriylegötürüldüğüiddiası.

geçirmesinisağlayacaktır.Ancakİran’ıböylebirrolezor-lamaközellikleABDaçısındandahagerçekçiaçılımlarıgerektirmektedir.Bunedenlemevcut psikolojik oyunusürdürmek,alternatifsizliğindeğilbirtercihinsonucudur.İkitarafdapsikolojikengellerinaşılabilmesiiçinbirbirle-rindenönemlibirjestbeklentisiiçerisindedir.Doğrudangörüşmelerin başlaması, psikolojik eşiklerin aşıldığınadairönemlibirgöstergeolacaktır.

d) İran Nükleer Krizinin Ekonomi – Politiği

İranşuandadünyanınbilinenikincienbüyükpet-rol rezervine sahipülkesidir. İran’ınbilinen rezervleri,dünyapetrolrezervininyüzdeonbiridir.İran,aynıza-manda dünyanın ikinci en büyük doğalgaz rezervinesahip ülkesidir, dünyanın bilinen doğalgaz rezervininyaklaşık yüzde on beşi İran’dadır. Dünya’nın başkahiçbir ülkesi, her iki rezervin toplamında İran kadarpotansiyelesahipdeğildir.İranhenüzbupotansiyeliniyeterincekullanamamıştırvebukonudaÇin,HindistanveAvrupa’nınönemlişirketleriyleuzunvadelianlaşma-laryapmaktadır.Dünyapetrolrezervlerininazaldığıvedoğalgazkullanımınınyaygınlaşmayabaşladığıbirdö-nemde,İran’ınkaynaklarınıverimlikullanmasıhalindeiktisadivesiyasiaçıdançokdahaetkinbirkonumagel-mesibeklenmektedir. İran rejimi, iktisadikaynaklarınıverimli kullanabilirse, önümüzdeki yıllarda ekonomikaçıdanönemlihamleleryapabilir.ABDkendidüşmanıolaraktanımladığıbirsiyasiaktörünbudenlietkinbirhale gelmesinden rahatsızlık duyacaktır. Söz konusubugelişmeyi,Rusya,ÇinveAvrupaaynıölçüdeolum-suz karşılamayacaktır. Özet olarak, ekonomik açıdanAmerika’nın çıkarları, diğer aktörlerin çıkarlarıyla ör-tüşmemektedir.

58

UZLAŞI SÜRECİ

59

Şekil 8. DünyaPetrolRezervleriveDünyaPetrolÜretimi-2007.(Kaynak:BPStatisticalReviewofWorldEnergy,Haziran2008)


Dünyahampetrolsevkiyatınınyaklaşıkyüzdekırkı,İranKörfezindenyapılmaktadırve2025yılındadünyahampetrol ihracatınınyüzdealtmışbeşininİranKörfe-zindengeçeceğihesaplanmaktadır. İran’ıngünlükhampetrolüretimi4milyonvarilcivarındadır.Bumiktarkısavadedealternatifkaynaklardankarşılanabilir;amaHin-distan,ÇinveAvrupa’nınartantüketimleriveihtiyaçlarıfiyatlardabirbaskıoluşturmaktadır.İran’ayapılabilecekbirsaldırının,dünyahampetrolpiyasasındahalenyüzelli dolar civarında seyredenpetrolünvaril fiyatını çokdahayukarıyaçekmesibeklenmektedir.Birsaldırıyımü-teakip İran’danbeklenenöncelikli hamlelerin başında,KörfezpetroltrafiğiniaksatmakvehattaOrtaDoğu’dakidiğerbazırafinerilerivurmakdahiolabilir.Bununmali-yetinikestirmekoldukçagüçtür.

Petrolvedoğalgazfiyatlarındakidalgalanmalarvebudalgalanmalarınekonomikvesiyasietkisi,Irakişgalininardındangiderekartmaktadır.Budurum,özelliklekal-kınmaktaolanülkelerveTürkiye,ABülkeleriveUzakDoğu’nunkalkınmışekonomilerigibipetrolvedoğalgazaçısındandışabağımlıülkeleriçinönemlisıkıntılarane-denolmaktadır.GerekRusya, gerekse İran zaman za-man sert söylemleriyle siyasi tartışmalar çıkararak pet-rol vedoğalgaz fiyatlarınımanipüleetmektedir.OPECüyesidiğerülkelerindebudurumdanfazlaşikayetçiol-duğusöylenemez.KuzeyhattındakienerjikoridorundaRusya’yagiderekdahafazlabağımlıhalegelenAvrupa,güneydeKörfezpetrolünedahabağımlıhalegelipsiyasiveaskeritartışmalardanetkilenmekistememektedir.Do-layısıylapetrolvedoğalgazihtiyacı,ABüyeleriaçısındanekonomikbirsorunolmaktançıkıpbirgüvenlikmeselesihalinegelmiştir.

Rusya’nınenerjikonusundagüvenilirbirtarafolma-dığı,AB siyasi liderlerinin kafasındanetleşmeyebaşla-mıştır.ABüyesiülkeleraçısındanönceliklihusus,enerjigüvenliğinisağlayarakpetrolvedoğalgaz fiyatlarındakidalgalanmalarıönlemektir.BunoktadaenerjihavuzunugenişletmekisteyenABaçısındanOrtaDoğu’da–bas-kıyadayalıolsada–istikrar,enönemliveöncelikliko-nudur.ABülkeleriaçısındanRusya’yaalternatifkanallarOrtaDoğu,OrtaAsyaveHazarpetrolleridir.OrtaAsyaveHazarpetrollerivebupetrolleritaşıyacakpetrolboruhatları konusundaki siyasi çekişmeler, hâlihazırda çö-zümlenebilmişdeğildir;ancakRusya’nınbukonudageriadımatmasınıbeklemekgerçekçibiryaklaşımolmaya-caktır.Rusya’nınenerjinakilhatlarıvepetrolvedoğalgazkonularındakidoğrudanyadadolaylıçıkarortağıolanİran’ın,uzunvadedeRusya’nınmüttefikihalinedönme-siiseABülkelerininkorkulurüyasıdır.Böylesibirittifak,ABülkeleriaçısındandahaciddisıkıntılaranedenolmapotansiyelinesahiptir.Bunedenleİran’ınmuhtemelhe-gemonyagirişimlerininönlenmesivesisteminmeşrubiraktörüolaraksürdürülebilirbirmüzakeresürecininbaş-laması,ABülkeleriaçısındanöncelikliamaçlardandır.

Irak işgali sonrasındaartanpetrol fiyatları nedeniy-le Körfez bölgesinde önemli ölçüde sermaye birikimioluşmuştur.50BusermayebirikimiMortgagekrizinede-niylesıkıntıyaşayanvedurgunluktehlikesiylekarşıkar-şıyaolanAmerikanekonomisininimdadınayetişmiştir.ABD,iktisadidurgunlukvegerilemesöylentilerininarttığıbirortamda,olumsuzgidenekonomisinifinanseetmekiçinUzakDoğuveKörfezsermayesinedahafazlabağım-lıhalegelmiştir.Hempetrolkonusunda,hemdeserma-

50 TahaÖzhan,“PetrolFiyatları,”SETA Raporu,Aralık,2005.

60

UZLAŞI SÜRECİ

61

Şekil 9. DünyaDoğalgazRezervleriveDoğalgazÜretimi.(Kaynak:BPStatisticalReviewofWorldEnergy,Haziran2008)


yeaçısındanartandışabağımlılık,Amerikanekonomi-sivesiyaseti içinuzunvadedesürdürülebilirbirdengesağlamaktanuzaktır.BubağımlılığınAmerika’nınulusalgüvenliği açısındanda tehdit haline gelmeyebaşladığısöylentileri,Amerikan kamuoyundadahayüksek sesledilegetirilmeyebaşlanmıştır.Bubağımlılıklar,uzunva-dedeAmerika’nınveAvrupa’nınsiyasireflekslerininza-yıflamasınanedenolacaktır.Mevcutgeriliminvedalga-lanmalarınsürmesi,Amerikanambargosunahâlihazırdaalışkın olan İran’dan ziyade, Körfez petrolüne bağımlıABülkeleri,Uzakdoğuekonomileri vegelişmekteolanülkelerinaleyhine işleyecektir.Sonuçolarak, İrannük-leerkrizininekonomikboyutuvemaliyeti,gidereksiyasivestratejikboyutununönünegeçmektedir.

IrakSavaşınınABDaçısındandoğrudan ekonomikmaliyetiTemmuz2008itibariyle700milyardolarayak-laşmışdurumdadırveburakamınuzunvadede1trilyondoları geçebileceği tahmin edilmektedir. Nobel ödüllüekonomistJosephStiglitzveLindaBilmes’inMart2008tarihli kapsamlı çalışmaları “3 Trilyon Dolarlık Savaş:IrakSavaşı’nınGerçekMaliyeti”ndeIrakSavaşı’nındo-laylı maliyetiyle birlikte Amerikan vergi mükelleflerine3 trilyon dolaramal olduğunu hesaplamışlardır.51 Gü-venlik kaygılarınınötesinde, kısavadedegetiri ihtimaliolmayanböylesinedevasabirmaliyeti,İrankonusundagözealıpalamayacağıtartışmalıdır.ABD,dünyaekono-misine bir istikrar getiren BrettonWoods sistemindekimerkezirolünüVietnamSavaşı’nınekonomikvesiyasimaliyetisonrasırevizeetmekzorundakalmıştı.IrakSa-vaşıvemuhtemelbirİranoperasyonunundaAmerikan

51 JosephE. Stiglitz andLinda J.Bilmer,The Three Trillion Dollar War: The True Cost of Iraq War,NewYork:WWNortonPress,2008.

ekonomisinidahaderindensarsmasıbeklenmektedir.

Nükleer Enerji İran İçin Bir Gereklilik mi?

Dünyapetrolvedoğalgazrezervlerininönemlibirkıs-masahipolanİran’ıngerçektennükleerenerjiyeihtiyacıolup olmadığı sorusu, kuşku uyandıran ve tartışılmayıbekleyenhususlardanbirisidir.İran,dünyanınikincienbüyükpetrolveaynızamandaikincienbüyükdoğalgazrezervlerinesahipülkesidir.Bunarağmennükleerener-ji arayışına yönelmesi, bu konudaki çalışmaların aske-ri amaçlı olabileceği kaygısını desteklemektedir.Ancakİran’ıniktisadikalkınmavenüfusartışhızı incelenince,artanenerjiihtiyacınınönümüzdekidönemdesorunya-ratabileceği iddiaedilebilir. İran’ınpetrolüretimihalendevrimöncesi dönemdendahadüşükbir seviyededir;bunakarşınnüfusudevrimdenbuyananeredeyseikiyekatlanmıştırvenüfusun2025yılında100milyonaulaş-masıbeklenmektedir.İran’ınnüfusartışıvekalkınmahı-zınaparalelolarakenerjitüketimidehızlaartmaktadır.

Petrol rezervlerini elektrik üretmek için kullanmakoldukçamaliyetlibiryoldur.Fosilyakıtlarkullanıldıktansonra geriye döndürülememektedir. Bu nedenle İran,petrolvedoğalgazıkendi içelektriküretimindekullan-maktansaartıdeğeridahafazlaolanpetrolvepetrokim-yaüretimiveihracatıiçinkullanmakistemektedir.Petrolvedoğalgazihracatı,İran’ıntemelgelirkaynağıdırvebukaynağıülkeninuzunvadelikalkınmaplanlarıdoğrultu-sundakullanmakeğilimindedir.İran’ınkısavadelienerjitalebiaçısındannükleerseçenekbirzorunlulukdeğildir,ancakuzunvadeliplanlarıiçinnükleerseçenektendahafazlafaydalanmakistemektedir.Kaynaklarınıneşekildekullanacağıİran’ınkenditasarrufundadır.İran’ınnükle-erenerjikonusundaçalışmayapmasınakarşıolanların

62

UZLAŞI SÜRECİ

daiddialarınıtatminedicibirşekildetemellendirememişolmaları,bukonudakikaygılarınkarşılıklıgüveneksikli-ğindenkaynaklandığınıgöstermektedir.

Çatışma Çözümleri Vizyonu ve Arabulucu-2) ların Muhtemel Katkıları

Bir sorunun barışçıl bir çözüm sürecine girebilmesiiçin,bellibaşlıgereksinimlersözkonusudur.Tarafların,önceliklesorunuçözülmesigerekenortakbirmeseleola-rakgörüp,bukonununçözümlenmesiiçinistekliolmala-rıgerekir.Bubazenbaskıyoluyla,bazendemotiveedicibazıetkenlersayesindeüçüncütaraflarcateminedilebi-lir.Diğerönemlifaktörise,sağlıklıiletişimakışınınsağ-lanmasıvetaraflarınbirbirleriyledoğrudanveyadolaylıiletişimkurabiliyorolmalarıdır.Çözümiçinmotiveedicifaktörleryaikitarafındaçözümsüzlükdurumundanar-tarakkaygıduymalarıyadauzlaşıformülünün,taraflarareddedemeyecekleribazı imkânlar sunmasıdır.Bume-selede,zamanlamakaygılarındandolayıtaraflardaartanbirgerginlikoluşmaktadırvebugerginlikikitarafaçısın-dan da rahatsız edici düzeylere ulaşmış durumdadır.52 Müzakere dışı seçeneklerin belirsizliğinden kaçınmakiçin,müzakeresürecininbiranöncebaşlamasınısağla-makbirzorunluluktur.İran–ABDilişkilerigibikökenleriderinlere giden bir anlaşmazlıkta, müzakere sürecininbaşlatılıpsürdürülebilmesiiçinbuasgarişartlarınyerinegetirilmesi gerekmektedir.Üçüncül taraflar ve arabulu-cular, çoğu zaman devreye girerek bu şartların yerine

52 JeffreyRubin,DeanPruitt,andSungHeeKim,Social Conflict: Es-calation, Stalemate, and Settlement, 2ndedition,NewYork:McGraw-Hill,Inc.,1994,s.152-5;SaadiaTouvalandI.WilliamZartman,eds.,International Mediation in Theory and Practice,Westview,1985,ll,s.258-60; I.WilliamZartman,Ripe for Resolution,NewYork:OxfordUniversityPress,1989.

getirilmesineyardımcıolmaktadırlar.

Özellikle tarafların aralarındaki güç dengesinin asi-metrikolduğudurumlarda,buönkabullerdahadafazlaönem kazanmaktadır. Zira asimetrinin güçlü tarafındabulunanaktör,sorununçözümündenziyadegüçdenge-sizliğininkendiçıkarlarıdoğrultusundadevamınıisteye-bilir.Amerikahertürlükitleimhasilahlarınasahipolma-sınakarşın,İran’ınböyleimkânlarasahipolmasıihtima-lindenrahatsızlıkduyuyorsa,buradagerginliğinsadecegüvenlikiddialarıylatemellendirilemeyeceğisöylenebilir.BukonudaAmerikalehinereelgüçveuluslararasımeş-ruiyetaçısındanönemlibirasimetrisözkonusudur;amabu İran’ın nükleer silahlara sahip olması durumundaaynı düzeyde sürdürülemeyecek bir asimetridir. Taraf-larınçözümkonusundasamimiolupolmadıklarınınenönemli göstergesi, doğrudanmüzakere sürecinebaşla-malarıkonusundakitavırlarıdır.

Arabuluculuk, anlaşmazlığın birincil taraflarının rı-zasıyla gönüllü olarak yapılan ve müzakere sürecinekolaylaştırıcı katkısı olacağı düşünülen bir müdahale-dir. Arabulucu veya arabulucular; kurumlar, devletler,uluslararası organizasyonlar ve bireyler olabilir ve ta-raflarabaskı yapmadan, süreci çözümyönündeolum-luetkilemeyeyönelikçeşitlimüdahalelerdebulunurlar.Arabulucular kendi özel uzmanlıkları, prestijleri, siyasiveekonomiketkinliklerivesorununçözümüiçinkatkıdabulunabilecekleri kaynaklarıyla anlaşmazlığın bir sonu-ca bağlanması için uğraşırlar. Arabulucuların taraflarlaveyaüzerindeuzlaşılamayankonularladoğrudanveyadolaylı bağlantıları olabileceği gibi, konuyla fazla ilgi-si olmayan taraflar dahi olabilirler. Arabulucular çoğuzamanideolojikvepsikolojikengelleribirsüreliğinede

63


olsahafifleterektarafların,üzerindeanlaşılamayantemelsorunlaravetaraflarınçıkarlarınaodaklanmalarınısağla-mayaçalışırlar.53

İran–ABDgerginliğigibikarşılıklıgüvensizliğinüstsevide olduğu ve ideolojik söylemlerin tartışmaları su-landırdığıbirbağlamda,arabulucularınveyakolaylaştı-rıcıroloynayanaktörlerinmüzakereöncesisüreçte,eğermüzakerelerolacaksamüzakeresürecindevesonrasındaoynayabilecekleri pek çok rol vardır. Arabulucular, te-meldetaraflarıngenişkapsamlıilişkilerindenziyadeüze-rindeuzlaşılamayanmeseleyeodaklanırlar.Müzakereleruzunvadelibir süreçolarakalındığında, farklı aktörlersürecinfarklıaşamalarındadeğişikkatkılardabulunabi-lirler.UAEAteknikuzmanlığı,deneyimivesaygınlığıylateknikkonulardaönemlirolleroynayabilir.Özellikleşuanakadardengelivesağduyulubir tavırsergilemişol-masındandolayısüreçteyapıcıkatkılarıolabilir.İkitarafarasındagüçvemeşruiyetaçısındanbirasimetrioldu-ğundan dolayı, Rusya veÇin gibi aktörler İran lehinedengeleyicibirroloynayabilirler.Böylebirgirişimİranlıdiplomatlarınkendilerinimasadadaha rahathissetme-sinenedenolacaktır.ABD,butarzbirrolemâniolmakisteyebiliramagerçekçibirmüzakeresüreci içinburolönemlidir.

53 Arabuluculuğun uluslararası ilişkilerdeki kullanımı için realist ikiyaklaşım: JacobBercovitchandJeffreyZ.Rubin, eds.Mediation in International Relations: Multiple Approaches to Conflict Management, Reprint Edition, NewYork:PalgraveMacmillan,1994;I.WilliamZart-man andSaadia Touval, “InternationalMediation in the Post-ColdWarEra,” inCrocker,ChesterA.,FenOslerHampsonandPamelaAall,eds.Turbulent Peace: The Challenges of Managing International Conflict,Washington,DC:UnitedStatesInstituteofPeacePress,Sep-tember1996.

TürkiyeisehembirAmerikanmüttefiki,hemdesonyıllardakomşusuİranileilişkilerinigüçlendirmişbirböl-ge ülkesi olarakmüzakere sürecinde kolaylaştırıcı54 birrol oynamaktadır. Sorunun uzlaşıyla sonuçlanmasınınTürkiye’ninmenfaatineolduğuikitarafçadabilinmekte-dir.İkitaraf,süreçiçerisindeTürkiye’yikenditaraflarınaçekmekveyaenazındankenditutumlarıylatersolmaya-cakbirpozisyondatutmakistemektedirler.Türkiyeeğertaraflardanbirininmüttefiki gibidavranmayakalkarsa,arabulucuveyakolaylaştırıcırolüoynamaimkânınıtüket-mişolacaktır.Kendipozisyonunudaortayakoymaktançekinmeyen, tutarlı vedengeli birpolitika,Türkiye’nindemenfaatinedir.

Diplomatikmüzakeresüreciolacaksa,gündeminveönceliksıralarınınbelirlenmesineyardımcıolmavesüreçiçerisindekietkileşimikoordineetmerolüvezamanza-mantaraflarıyönlendirmekkolaylaştırıcılaradüşmekte-dir.Zorlayıcıyöntemlervemanipülasyonlar,ABD–İrangerilimigibiyaklaşık30yıldır sürmekteolanbiranlaş-mazlıktaneticevermeyecektir.

Müzakere Çerçevesi ve Diplomasinin İmkânları

Diplomatik müzakerelerin çoğu zaman birbirineparalelbirdenfazlaboyutuvardır. İran–ABDnükleerkrizindekimüzakerelerindeçıkartemelli,ilişkiselveide-olojikboyutlarıvardır.ÖzellikleABD–İranilişkilerigibiköklüanlaşmazlıklardailişkiselveideolojikboyut,çoğu

54 Arabulucular,müzakereöncesi süreçte sağlıklı iletişimakışını sağ-lamakvebazıhassaskonularıvetalepleritaraflarailetmekaçısındanyardımcıolabilir,hattabuaşamadaarabulucular,taraflararasındadü-şükseviyedebazıdoğrudantemaslarıdasağlayabilirler.‘Kolaylaştırıcırol’olarakda tanımlanabilecekbu rolegöreüçüncü taraflar, sürecedoğrudanetkidebulunabilecekbirçabaiçinegirmezler.

64

UZLAŞI SÜRECİ

zamantaraflarınrasyonelçıkarlarınınönünegeçerekan-laşmazlığın sürmesine neden olur.Müzakerelerin çıkartemelli boyutunda anlaşma imkânlarını düşünebilmekiçin, tarafların söylemolarak ileri sürdükleri iddialarınıbir kenarakoyup,birbirlerindenne talepettikleri veyagerçektenneistedikleritespitedilmelidir.İkitarafaçısın-dan damüzakere edilebilir konular ve hassas konularbelirlendiktensonramuhtemelsenaryolarıntartışılması-nageçilecektir..

Taraflarınpozisyonlarıincelendiğinde,uranyumzen-ginleştirilmesi gündeminenüst sırasındakimaddeola-rakgörülmektedir.Çünküzenginleştirilmişuranyumun,atombombasıyapımındanbaşkafazlabirkullanımalanıbulunmamaktadır.55Uranyum zenginleştirme tesislerin-deki faaliyetlerin tamamen veya kademeli olarak askı-yaalınmasıdahi,ikiülkearasındakiuzunvadeligüvenbunalımınınaşılmasınayardımcıolmayayetmeyecektir.Buaçıdanikiülkearasındaveyaçoklubirortamdamü-zakereler başlayacaksa, bumüzakereler aynı zamandagüven tesisi sürecinin öncelikli adımları olarak algılan-malıdır.Güven tesisi boyutu,meselenin ilişkisel boyu-tuylailgilidir.

Çözümsüzlüğün iki taraf açısından da maliyeti gi-derek artmaktadır. Amerika açısından bir uzlaşıya va-rılamaması, İran’ınnükleer faaliyetlerinekontrolsüzbirşekilde devam etmesi demektir. Bunun aynı zamandaIrak’taistikrarınsağlanmasınaolumsuzetkisivardır.İranaçısından çözümsüzlük, uluslararası arenada yalnızlaş-maveaskerioperasyonamaruzkalma ihtimalininart-

55%5ila10oranındazenginleştirilmişuranyum,nükleersantrallerdeyakıtolarakkullanılmaktadır.Atombombasıiçiniseenaz%90oranın-dazenginleştirmegerekmektedir.

masıanlamınagelmektedir.İrandabuuzlaşmaztavrınıuzunsüredevamettirmektezorlanacaktır.Taraflarkendipozisyonlarındadirettikçekendihareketalanlarınıvees-neklikleriniyitirmektedirler.

İkitarafındaşahinliderlertarafındanyönetiliyorol-masınınhemavantajları,hemdedezavantajlarıvardır.Dezavantajları, bazen kendi lehlerine olmasa da bellipozisyonlarda uzun süre diretebilmeleridir. Avantajlarıise,kendiçıkarlarının tersinegibigörünen tarihiadım-lar atmış olsalar dahi vatan hainliği suçlamasıyla karşıkarşıyakalmamalarıvekendihalklarınakarşıyaptıkla-rınıanlatmakonusundadahaiknaediciolabilmeleridir.CampDavidgörüşmelerindeherikisideşahinsayılabi-lecekEnverSedatveMenahemBegindiplomasialanın-dabeklenmediktarihiadımlaratabilmişlerdi.BenzerbiradımAhmedinecadveBush’tandabeklenebilir.Sonuçitibariyleşahinlerinbarışınındahakalıcıolacağısöylene-bilir.ABDeskiBaşkanlarındanRichardNixon’un1972yılındaÇin’eyapmışolduğuziyaret,ABD–Çinilişkile-rindetarihibirdönümnoktasıolmuştur.Ancaktaraflarımüzakeremasasınagötüreceksüreçte,rasyonelvedahamutedilaktörleredahafazlaroldüşmektedir.

Gerginliği Azaltmaya Yönelik Jestler

Diplomatikmüzakerelerin ikiülkearasındakisorun-larıntümünübirçırpıdaçözmesibeklenmemelidirvebunoktada sabırsız olunmamalıdır. İran, ABD açısındandiplomasinin imkânlarının zorlanması için Saddam’agöredahauygunbirmuhataptır.Bukrizdediplomatikmüzakerelerin imkânlarını zorlamak için iki tarafa dasorumluluk düşmektedir. Psikolojik açıdan bazı jestler,diplomatiksüreceivmekazandırabilir.

65


Gerginliği artırmak iki tarafın da işine yaramamak-tadır, bu açıdan gerginliği azaltmak için bazı jestlerleiki tarafın ilişkilerinde olumlu ön adımlar atılabilir. Buadımlar,müzakerelerdeideolojiksöylemlerivesuçlama-larıyumuşatacağıgibi,aynızamandagüvenartırıcıbirçerçevedeoluşturacaktır.Somutkonulardaanlaşmanınötesinde,bugirişimlertaraflarınilişkilerinidüzeltmekko-nusundasamimiolduklarınınbirgöstergesiolarakalgıla-nacaktır.Bunoktadaaşağıdakisomutadımlarınatılmasıdüşünülebilir:

ABD’ninİran’ı“şerekseni”ve“haydutdevletler”•listelerindençıkarması;

İran’ınrehinekrizindendolayımağdurolandiplo-•matlarınailelerindenözürdilemesi;

Herikitarafındüşükseviyededeolsageçicidiplo-•matikgözlemcileribirbirlerineyollamaları;

ABD’nin,İran’ınABDbankalarındadondurulmuş•hesaplarınıserbestbırakması;

İsrail’inkendinükleertesisleriniUAEAdenetimle-•rineaçmasıveyasahipolduğunükleersilahpotansi-yelini kademeli olarakazaltmayönündekendiliğin-deninisiyatifalması;

Olumluadımlaratmakvejestaçısındanenuygun•alan, ekonomik konular olduğundan, ekonomik iş-birliğikonusundakapsamlıbirpakethazırlanması;

Irak’taİranlıbazışirketlerinihaleleregirmesineizin•verilmesi, bunun karşılığındada İran’ın, bazı temelihtiyaçlarının karşılanması konusunda Irak halkınayardımcıolması;

İran ile doğrudan ilişki kurmaya çalışan ülkelere•baskıuygulamaktanvazgeçilmesi…

Müzakerelerde Pozisyonlar, Çıkarlar ve İh-3) tiyaçlar

a) ABD’nin Talepleri

İran’ınnükleerfaaliyetlerinesonvermesi(özellikle•uranyum zenginleştirilmesi ve ağır su santrallerininaskıyaalınması);

Uluslararası gözlemcilere sınırsız haklar tanınması•veİran’ınnükleertesislerineşeffafbirdenetimrejimioluşturulması;

İran’ın Irak’ta direnişçilere destek vermemesi ve•Irak’takifaaliyetlerinesonvermesi;

Güney Lübnan’da Hizbullah’a maddi – manevi•desteğinçekilmesi;

İsrail’intehditedilmesinesonverilmesiveİsrail’in•İrantarafındanresmiolaraktanınması;

İran’ınABDkarşıtıorganizasyonlaradestekverme-•mesi;

İran’ınAmerikankarşıtısöyleminesonvermesi;•

İran’da demokratikleşme ve sivil topluma destek•verilmesi…

b) İran’ın Talepleri

Nükleer teknolojiye sahip olmak (hem nükleer•enerjihemdesilahkapasitesine);

ABD tarafından resmi olarak tanınmak ve diplo-•matikilişkilerinkurulması;

ABD’ninİsrail’eolanaskeridesteğinikesmesi;•

66

Rejiminveülkeningüvenliğininiçvedıştehditler-•denarınması;

OrtaDoğu’nunnükleersilahlardantamamenarın-•dırılmasıvebukonudauluslararasıkamuoyuaracılı-ğıylaşeffafvetarafsızbirrejiminoluşturulması;

ABD’ninİran’darejimdeğişikliğiyapmayayönelik•faaliyetlerinidurdurmasıverejimmuhaliflerinedes-tekvermemesi;

Rusya,ÇinveyaABgibiküreselgüçlerdenbirinin•garantörlüğü;

Irak’ın geleceği konusunda daha fazla söz sahibi•olmak;

Orta Doğu siyasetinde daha etkin bir rol oyna-•mak;

Ekonomik yaptırımların ve ambargonun sonaer-•mesi.

İran’ın temel ihtiyaçları,aktörlerin tanımları kısmın-dadaifadeedildiğigibi,“rejiminiçvedıştehditlerdengüvendeolması”ve“uluslararasıalandatanınmaarzu-sudur”.İran’ıntaleplerlistesiincelendiğinde,çözümsa-yılabilecekherhangibiropsiyonun İran’ınbu iki temelisteğini karşılamadığı takdirde yapılan/yapılacak anlaş-malarınistikrargetirmeyeceğiortadadır. ABD’nintemelihtiyaçlarıise“güvenlik(terörekarşıveOrtaDoğu’da)”,“ulusalprestij”veuzunvadelistratejikhesaplarıylailgilibazıtemelkaygılarıngiderilmesidir.Buihtiyaçlardage-niş kapsamlı bir vizyonla karşılanabilir. Yalnızca kendipozisyonunda diretmek, iki tarafın da uzun vadeli he-saplarınıtatminetmeyeyetmeyecektir.

İran’a yapılabilecek sınırlı veya geniş kapsamlı biroperasyondan sonra tarafların hiçbiri, kendini dahaönce olduğundan daha fazla güvende hissetmeyecek-tir.Bundandolayı saldırı seçeneği, güvenlik argümanıiçintatminedicibiraçıklamaolmaktanuzaktır.Böylebirsaldırıdansonraterörfaaliyetlerininhızkazanmasıbek-lenebilir.Biroperasyonunhemmaddihemdestratejikmaliyetioldukçafazlaolacaktırvebumaliyetinçoğun-luğukısavadedeödenecektir,getirisideancakABD’ninuzunvadeliküreselstratejisinekatkılarıylailgilidir.Sıcakçatışmavesaldırınınistikraraherhangibirkatkısıolma-yacaktır.

Diplomatik müzakereler sürecinin başlaması veİran’ın uluslararası organizasyonlarda yer alması, ta-nınmaaçısındanönemlibiradımolacaktır.Buyüzdendiplomatiksüreç, İranaçısındanbazıkonularda tatminedicidir.Güvenlik konusu isedahauzunvadeli güveninşasısürecininparçasıdırvebuancakuzunsoluklubirdiyalogsürecininneticesindeoluşabilir.

İran tehditlerkarşısındanükleerprogramındanvaz-geçmeyecektir. Bunu, ancak kendi güvenliği konusun-dabellibaşlıkazanımlaredindiktensonrariskeedebilir.İran’ın ABD’ye göre zaman kazanma açısından dahafazla lüksü vardır. Açık uçlumüzakereler, Amerika’nınçıkarına değildir. Bu yüzden ABD, müzakere süreciniçok uzun vadeye yaymak istemeyecektir.Muhtemelenbellibaşlısınırlarkoyacakvebuzamansınırlarındaso-mutbazıgelişmelerolmuşsa,diplomatiksüreçtekiaktivi-teleredevamedecektir.Aksitakdirdeherandiplomasiharicindekiseçeneklergündemegelecektir.İkitarafındatemelihtiyaçlarınıkarşılayabilecekmuhtemelçözümse-naryolarınışuşekildeifadeedebiliriz.

UZLAŞI SÜRECİ

67


c) ABD Açısından Kabul Edilebilir Senaryo

İran,uranyumzenginleştirmefaaliyetlerinesüresiz•sonverir;

İrannükleertesisleri,uluslararasıorganizasyonların•sıkıdenetimineaçılır;

İran,İsrail’idiplomatikolaraktanırvetehditetme-•yesonverir;

Irak’ta istikrarın tesisi konusunda İran’la işbirliği•sağlanır;

İran;Hizbullah,HamasvediğerABDveİsrailkar-•şıtıörgütleredesteğinikeser.

d) İran Açısından Kabul Edilebilir Senaryo

Nükleer faaliyetlerini sürdürür ve teknolojik bilgi-•siniartırır;

ABD tarafından resmi olarak tanınır ve güvenliği•konusundakikuşkularıgiderilir;

OrtaDoğutamamenkitleimhasilahlarındanarın-•dırılır ve bu konuda yaptırımlarla desteklenmiş biruluslararasırejimüzerindeuzlaşılır;

ABD,İran’darejimkarşıtı faaliyetlereverdiğides-•teğikeser;

İraniktisadibazıkazanımlareldeeder;•

NükleerenerjikonusundaBatı’nındesteğinialır;•

Irak’tadahafazlasözsahibiolmasısağlanır.•

Taraflarıntalepleriincelendiğindearalarındaönemli

biruyuşmazlıkolduğugörülmektedirvebuuyuşmazlık-lar,müzakerelersürecindekarşılıklı tavizleryoluylaaşı-labilir.Bununiçinde,öncelikliolarak,karşılıklıtavizve-rilebilecekveverilemeyecekhassasbaşlıklartespitedil-melidir.Hassaskonularınbirandamüzakeremasasındaçözülmesinibeklemekfazlaiyimserlikolur.Bunlarancakbellibirgüveninşasısürecininardındandahaciddibirşekildeelealınabilir.Buaçıdanmüzakerelerdegündembelirlenirken arabulucu ve kolaylaştırıcı role talip olanaktörveyaaktörlergündemibunagörebelirlemekduru-mundadırlar.Herşeydenönce,müzakeresürecinisekte-yeuğratabilecekvegüvenbunalımınanedenolabilecekadımlarıengellemekiçinİran’ınenazındanmüzakeresü-reciboyuncauranyumzenginleştirilmesiyleilgiliçalışma-larınıaskıyaalmasıgerekmektedir.Amerika’nındaaynışekildekısmideolsakarşıtaraflaresmiilişkilergeliştirmekonusunda jest olabilecek adımlar atması gerekmekte-dir.Çoktaraflıdahiolsa,ikiülkeninmüzakeremasasınaoturmasıvekarşılıklıiyiniyetçerçevesindeilişkikurma-sı,busürecinönünüaçacaktır.Şudaunutulmamalıdırki, müzakerelerdeki kritik dönüm noktaları, genelliklehararetli tartışmalarınvemüzakerelerinçıkmazagirdiğidurumlarınhemenardındanyaşanmaktadır.Buaçıdantaraflaravearabulucularaönemlirollerdüşmektedir.

e) Pazarlık Yapılması ve Karşılıklı Taviz Veril-mesi Öngörülen Başlıklar

Karşılıklı muhalif gruplara destek.İran,ABD’ninkendirejiminideğiştirmekiçingirişmişolduğufaaliyetle-riaskıyaalmasıverejimmuhalifigruplarısınırlandırmasıkarşılığında;ABDkarşıtıfaaliyetlerdebulunanillegalor-ganizasyonlaraverdiğiveyavermeyidüşündüğüdeste-ğisınırlandırabilir.İran’ınSuriyeveLübnanileilişkileri

68

UZLAŞI SÜRECİ

aynızamandaFilistin–İsrailsorunununçözümüaçısın-dandaönemlidir.Bukonudaistihbaratraporlarıdoğrul-tusundabiruzlaşıformülündeanlaşılabilir.Bukonuda,kiminterörörgütüolduğutartışmasınagirmekyerine,ikitarafınistikrarıaçısındandahapragmatikbiranlaşmayavarılabilir.

Irak konusunda işbirliği ve daha etkin payla-şım.İran’ınözellikleŞiiulemaveŞiigruplarüzerindenIrak’taönemlibiretkinliğivardır.İran’ınideolojikvediniaçıdanIrak’takietkinliğiolumluolarakdeğerlendirilebi-lirse, Irak’ta istikrarın tesisine katkıdabulunabilir.Tah-ran,WashingtonveBağdatsağlıklıbir iletişimiçerisinegirmediklerisürece,Irak’takiistikrarıntesisidecidditeh-ditaltınagirecektir.Butespit,ABD’dedevletdesteğindeözerk olarak faaliyet gösteren USIP (Birleşik DevletlerBarış Enstitüsü)56 ve Baker, Hamilton raporlarında57 dayeralmıştır. İran’ın Irak’la tarihi,dini,etnik,coğrafiveiktisadibağlarıoldukçafazladır.Bubağlar,Saddamdönemindeveözellikleİran–Iraksavaşıylaönemliöl-çüdezarargörmüşolsada,bupotansiyelortadankalk-mışdeğildir.İran,ŞiigruplarınIrakseçimlerindebaşarılıolmaları içinmaddidestek sağlamıştır.Özellikle Irak’tadahakapsamlıbiriçsavaşçıkması,ABD’ninIrak’tançe-kilmesinizorasokacaktırvebunundaAmerikanyöne-timiaçısındanmaddivesiyasimaliyetioldukçafazladır.İran’ınIrak’takietkinliğiciddiyealınmakdurumundadır.İran’ın Irak’takiŞiigruplarınhemenhementamamıyla

56GeoffreyKemp,“IranandIraq:TheShiaConnection,SoftPower,andtheNuclearFactor,”USIP Special Report,No.156,Kasım2005,http://www.usip.org/pubs/specialreports/sr156.pdf.57 JamesBakerIII,&LeeH.Hamilton,“IraqStudyGroupReport”,USIP, Aralık 2006, http://www.usip.org/isg/iraq_study_group_report/report/1206/iraq_study_group_report.pdf

yakınilişkilerivardır.Bugruplararasındaçıkabilecekbiranlaşmazlıkta,İran’aönemlirollerdüşebilir.IrakkonusutaraflarcasağlıklıbirşekildemüzakereedilebilirseABD,İranveIrak’ınmenfaatlerineolumlukatkılardabuluna-bilecekbiruzlaşıyavarılabilir.Dolayısıylabumaddede,müzakerelerpaketininönemlibirparçasıolarakdeğer-lendirilmelidir.

Ticari konular, petrol ve doğalgaz hatları. Ti-carikonularüzerindeanlaşmakvekarşılıklımenfaatlerisağlayabilecekadımlaratmak,diğerkonularagöredahakolaysayılabilir.Özellikleambargodönemlerindenson-ra,jestolaraköncelikliadımatılankonulargenellikleik-tisadikonulardır.ABD’ninİran’akarşıuyguladığı ticariyaptırımlarıkaldırmasıkarşılığındaçeşitliişbirliğialanlarıyaratılabilirveikitarafındamenfaatineolabilecekadım-lar atılabilir. Avrupalı ülkelerin,Rusya veÇin’in halenİranileönemliticariilişkilerivardır;builişkilerdegeliş-tirilebilir.

Tüm Orta Doğu’nun bir daha geri dönmemek kaydıyla kitle imha silahlarından arındırılma-sı. BukonuOrtaDoğu’nungüvenliğiaçısındanbüyükönemtaşımaktadır.Kitleimhasilahlarıylailgilisorunlar,OrtaDoğu’da önümüzdeki dönemde de başka örnek-lerlesıkçayaşanabilir.Bugibikrizleriönleyebilmekiçinortakprotokollerüzerindeçalışılabilir.BölgedeABDveİsrail’in kitle imha silahlarına sahip olmaları, bölgenintümdiğeraktörlerininkendilerinigüvensizhissetmeleri-nenedenolmaktadır.Dahagenişkapsamlıbirbaşlıkvehattakonferanslarserisihalinde,böylebirmisyonüzerin-deuzlaşıyavarılmayaçalışılabilir.Güvenlikvekitleimhasilahlarının sınırlanması, ancak bölgesel bir vizyonlaçözülebilir,müzakerelerdeböylebirvizyonunimkânları

69


hakkındaçeşitliprotokollerüzerindeuzlaşılabilir.Bume-sele sadeceABDve İranarasındakalamayacakkadargeniş kapsamlı bir sorundur. Fakat tüm ilgili taraflarındâhilolduğubirsüreçle,bölgedeuzunvadeli,kitleimhasilahlarınakarşıbirrejiminoluşmasınayardımcıoluna-bilir.BöylebiruzlaşıiçinilgilitaraflarıntümününtavizlervermesigerekmektedirBuaçıdanuzlaşı,uzunvadelibirmüzakere ve güven tesisi sürecinin sonunda gelebilir.Bukonu,belkidemüzakerelerdeenfazlaüzerindedu-rulması gerekenbaşlıktır, çünkü iki tarafındaönceliklikaygılarıgüvenlikleilgilidir.

f) Müzakerelerde Sorun Çıkarabilecek Has-sas Konular

Güvenlikkonusu,taraflarınbirbirlerinitamtanıması,diplomatikilişkilerinnormalleşmesiveİsrail’inkonumuileilgilikonularınkısavadedeçözümlenmesinibeklemekiyimserlik olur. Ahmedinecad’ın “İsrail haritadan silin-melidir”,“Holocaustolmadı”tarzındaaçıklamalaryap-mışolmasınakarşın,İran’ıntemelkaygısı1981yılındaIrak’ınOsirakNükleerTesislerinintahripedilmesinene-denolanİsrailhavaoperasyonununbirbenzerininken-dinükleertesisleriiçintekraredilmesidir.İranlıyetkililer,aynızamandaİsrailsaldırıgirişimindebulunmadanken-dilerininİsrail’esaldırmayacağınısöylediler.İran’ayapı-labilecek saldırı durumunda İsrail, İran’ın öncelikli he-defleriarasındayeralmaktadır.Bununlabirlikte,İsrail’inkonumumeselesi,nükleersorununötesindeelealınmakdurumundadır.Örneğinİrandinilideri,İsrail’detümFi-listinlimültecileri de kapsayacak bir referandumyapıl-masıtalebinidilegetirmiştir.İsrail’iyoketmekisteyenbiranlayışın,butarzbiröneridebulunmayacağı rahatlıklasöylenebilir. Filistin – İsrail sorunuOrtaDoğu’daki di-

ğertümsorunlarlaolduğugibi, İrannükleerkriziyledeyakındanilgilidir.İranbusorunakalıcıbirçözümbulun-madan İsrail’i tanımaktankaçınacaktır vehatta zamanzaman tehditetmeyedevamedecektir.Çünkünükleersilahlara veAmerikan desteğine sahip olan İsrail, İraniçinbirgüvenlik tehdidiolmayadevamedecektir.Gü-venlikvetanınmasorunsalı,çoğuzamantavizverileme-yenalanlarolarakalgılanmaktadır.Buyüzdengerginliğizamanayayılmışbirşekildekademeliolarakazaltabile-cekformüllerüzerindeçalışılmasıgerekmektedir.Kuşku-suzbusorunlarınbirkaçoturumdaçözümlenebileceğinidüşünmekfazlaiyimserlikolacaktırancakkademelifor-müllerioluşturmakiçinarabulucularınaktifgayretleriningerekliolduğudaaçıktır.

g) Müzakerelerin Başarısızlığı Halinde ABD Açısından Başvurulabilecek Seçenekler

BMtarafındandahasertyaptırımrejimininuygula-•mayasokulması;

Ticari vediplomatik yaptırımlar (petrol ambargo-•su);

Sınırlıaskerioperasyonlanükleertesislerinbomba-•lanması;

ABDaçısındanenarzuedilirseçenek, İran’dare-•jimdeğişikliğiyaparakABDkarşıtıolmayanyenibirelitingörevegelmesidir.

ABDaçısındanşuseçenekleröngörülmektedir: İrankonusundadenenmeyenikiseçenek,askerioperasyonvedoğrudanmüzakerelerinbaşlamasıdır.Baskı, tehditveambargopolitikaları,İran’ıuluslararasıarenadayal-nızlaştırmışolsadarejiminiçmeşruiyetinebeklenendendahaazzararvermiştir.İrankonusundaaskerimüdahale

70

UZLAŞI SÜRECİ

seçeneği,Pentagon’unmuhtemelseçenekler listesinde-kiyeriniherzamankorumuşturveDemokratParti’denbir başkan seçilse bile bu seçenek gündemdeki yerinikoruyacaktır.AncakPentagonbukonudakihesaplarınıyaparkenbuoperasyonunmuhtemelmaliyetindenziya-demuhtemel etkisi üzerindeodaklanmıştır. İran’a kar-şı askerimüdahale vebelirli hedeflere yapılacak sınırlısaldırılarınhemetkisizkalacağı,hemdeİran’ınnükleermeseledekipozisyonunuveOrtaDoğuileilgiliiddiaları-nımeşrulaştıracağıdeğerlendirilmektedir.Buyüzdende,sonucubelirsizbirmaceraiçinböylesiyüksekbirmaliyetriskeedilmemiştir;uluslararasıbaskıvetehditlerleyıldır-maçabaları,geçtiğimizbirkaçyıldasonuçvermemiştir.

Rejimmuhaliflerini harekete geçirmekvediaspora-dakiİranlılarınkatkısıylaİran’darejimdeğişikliğinekal-kışmakAmerikaaçısındangerçekçibir yaklaşımolma-yacaktır;çünküböylebirgirişimidestekleyecekbirhalkkitlesiİran’damevcutdeğildir.Amerikankararalıcıları,Irak konusunda Amerika ve Avrupa’da yaşayan rejimmuhalifleritarafındanyanlışyönlendirilmişlerdivebun-dandolayıIrak’taistikrarısağlamaktazorlanmaktadırlar.AynıhatayıAmerika’dakirejimkarşıtıİrandiasporasınıgereğindenfazlaciddiyealarakyapmakistememektedir-ler.Tümbudezenformasyon,aslındaAmerikandevletmekanizması içindeki değişik lobi ve çıkar gruplarınıntezlerini destekleyici etkide bulunmaktadır. Sonuç ola-rak,İran’ıniçdengelerineyöneliketnikvesiyasiiçeriklimüdahaleler,kısavadedeetkiliolmayacaktır.

Devrimsonrasıyetişennesil,halenrejimeolaninançvegüvenini sürdürmektedir.Ancak İran’daartangençnüfus ve işsizlik oranlarını da gözönündebulunduranABD,ambargorejimiyleİranhalkınınnükleersiyasetin

maliyetini sorgular duruma gelmesini sağlamaya çalış-maktadır.ArtanAmerikanbaskılarındançekinen,Ame-rikaileyüksekhacimdeişyapanAvrupa,JaponvehattaKörfezmenşeli bazı bankave finans kurumları, İran’laişyapmaktankaçınmaktadırlar.Bubaskılar İran’ıdoğ-rudancaydırmasabile,İranekonomisinezararvermek-tedir.

İran’ın baskı ve yeni önerilerle terbiye edilmesi veözelliklekitleimhasilahlarıkonusundateminatalınması,İran’ınABDnezdindeyapısalbirdönüşümgeçirmesinisağlayabilir.Buyollaİran,“ŞerEkseni’nin”yokedilmesigerekenbirmensubundan,OrtaDoğu’dagüçlerdenge-siylekontroledilebilirbirhasımhalinedönüşebilir.İran,ABD tarafından Sünni rejimlere ve İsrail’e askeri yar-dımlardabulunularakkontrolaltınaalınılabilir.58Böylebirdönüşüm,OrtaDoğu’dahegemonyasınısondereceyüksekbirmaliyetlesürdürmeyeçalışanAmerika’nınişi-nikolaylaştırabilir.

OrtaDoğu’dakigüçlerdengesineoynamak,şüphesizAmerika’nınOrtaDoğu’dakiyükünüvemaliyetini sonderece hafifletecektir. Amerikan dış politikasına realistyaklaşan çevreler,muhtemelmüzakerelere dahaümit-libakarken,Pentagon’dahalenetkiliolanneo-con’lar,Amerika içinmaliyetlideolsaOrtaDoğu’daAmerikan– İsrail hegemonyasından taviz vermemekten yanadır-lar. Realist ekolün önemli akademisyenlerinden JohnMearsheimer ve Stephen Walt, çok ses getiren İsrail Lobisi ve Amerikan Dış Politikası adlı çalışmalarında

58 RichardN.Haas,“TheNewMiddleEast,”Foreign Affairs,Novem-ber/December2006,Vol.85(6);TalhaKöse,“OrtaDoğu’daKrizveDeğişim:AmerikanHegemonyasındanGüçlerDengesineGeçiş,”Eski Yeni,Vol4,2007,s.5-10.

71


İsrail eksenli bir hegemonya girişiminin, Amerika’nınbölgesel ve küresel çıkarlarıyla çelişmekte olduğunuiddia etmektedirler.59 İran’a karşı tavizsiz tutumun sür-dürülmesinde neo-con’lar ve İsrail Lobisi önemli roloynamaktadır. Amerika’nın Orta Doğu politikasındasondönemdehegemonyadangüçlerdengesinegeçişinsinyalleri verilmektedir; ancak böylesi yapısal bir dö-nüşüm,Amerika’nın İran’a karşı pazarlık gücünü azal-tacağından, budönüşümnet bir şekildeortaya konul-mayacaktır.NasrveTakeyh,OrtaDoğu’da60’lıyıllardasekülermilliyetçi rejimlerin,ABDtarafındangelenekselkrallıklardesteklenerekdengelenmesininköktenciakım-larıgüçlendirdiğiniveSaddamrejimininİran’akarşıdes-teklenmesininABDaçısındanolumsuzsonuçlaranedenolduğunusöylemektedirler.İranaleyhindedebenzerbirdengelemepolitikasının,uzunvadedeolumsuzsonuçlarıolacağı iddiaedilmektedir.Bugörüşegöre, İran’ındış-lanmasıvebaskıaltındatutulmasıyerine;Irak’taistikra-rınsağlanması,FilistinveOrtaDoğu’dakidiğerönemlikonularda da İran’ınmüzakere süreçlerine davet edil-mesi,uzunvadedeOrtaDoğu’daistikraraçısındandahaetkilibiryöntemolacaktır.60

59 John J.Mearsheimer&StephenM.Walt,The Israel Lobby and U.S. Foreign Policy,NewYork:Farrar,StrausandGiroux,2007.60 ValiNasr&RayTakeyh,“WhyContainingIranWon’tWork,”Fo-

Orta Doğu üzerinde uzun vadeli stratejik hesaplarıolmayanABülkeleriaçısındannükleerbirİranveOrtaDoğu’da güçler dengesine dayalı bir istikrar, istikrarsızve kaotik bir Orta Doğu portresine göre daha tercihedilebilirbir seçenektir.Bunoktada İran’labiryandansürdürülebilir diplomatik temasların başlaması ve aynızamanda kontrollü gerginlik politikasının sürdürülme-si;askeriyöntemlerveambargoyagöreABçıkarlarıyladahauyumlubirseçenektir.

h) Müzakerelerin Başarısızlığı Halinde İran Açısından Başvurulabilecek Seçenekler

İran’ın nükleer enerji ve silah teknolojisine sahip•olması;

Irak’taveOrtaDoğu’nungenelindeetkinliğiniar-•tırması;

İran’ınAmerikaaleyhine çalışan terörörgütlerine•destek vererek Amerikan çıkarlarına dolaylı zararvermesi;

İran’ınKörfez’deki tanker trafiğini aksatarakdün-•ya petrol fiyatlarını ve ekonomik istikrarımanipüleetmesi.

reign Affairs,Vol.87(1),January/February2005,s.85-94.

72

UZLAŞI SÜRECİ

73


74

VI. BÖLÜM

SONUÇ

SONUÇ

SONUÇ: MÜZAKERE SÜRECİ, BÖLGESEL İSTİKRAR ve TÜRKİYE’NİN ROLÜ

OrtaDoğu’dakisorunlarınyalnızcaaskerisorunlarveterörproblematiğietrafındadeğil,dahakapsamlıbirviz-yondahilinde,çokboyutluveuzunvadelibirprogramlagiderilmesigerekmektedir.Bugünekadardahaçokikiliilişkilervebölgeninasliunsuruolmayanaktörlerüzerin-denyürütülendiplomasigirişimleri,bölgeninuzunvadeliistikrarınayapısalkatkılardabulunamamıştır.OrtaDoğusatrançtahtasındaherzamanfedaedilebilecekpiyonlarbulunmuş, ileri geri hamleler yapılmış; ancak, oyununstratejisidaimadışsiyasalakıltarafındanbelirlenmiştir.Bu ise çoğu zamanOrtaDoğu’nunasli unsurlarını ra-hatsızetmiştir.

OrtaDoğu’dataşlarınyerineoturmasınınancaktümaktörlerin ve tümmeselelerin dâhil edildiği geniş kap-samlıbirdiyalogsüreci ilemümkünolabileceğianlaşıl-mak zorundadır.Yukarıdadabelirtildiği gibi güvenlik,tanınma ve karşılıklı güven tesisi gibi hayati sorunları,müzakerelerçerçevesiileçözmeninimkânıyoktur.Buvebunlarla ilgili sorunlar, tarafların ilişkilerinin normalleş-mesiyle çözülebilir.Diyalog süreçleri, reel somut tartış-malarıvemeseleleriikinciplanaatarak,taraflararasın-

dakisorunlarınkökeniolanilişkilerinnegatifdinamiğiniolumlubirnoktayadönüştürmeyeçalışır.Bunedenledi-yalogsüreçleri,sorunlu ilişkilerintemelindedahagenişkapsamlı değişiklikler yapmayı hedefler. Nitekim OrtaDoğu’dagüvenortamınıtesisedecekbirdiyalogortamı-nınbulunmaması,hertürlügerginliğinbirkrizatmosferi-nedönüşmesinenedenolmaktadır.

İran,özelliklesonnükleerkrizhamlesiveİsrail’inva-roluşunu sorgulamaya açmayı tekrar yüksek sesle dilegetirerekbazıtaşlarıyerindenoynatmayaçalışmıştır.Bugibikrizlerdoğruşekildeyönetilebilirse,uzunvadedeis-tikrarıntesisiiçinbirimkânhalinedönüştürülebilir.Tür-kiyeböylegenişkapsamlıbirvizyonunevsahibiolabilir.Medeniyetler arası diyalogun ve işbirliğinin gündemdeolduğubirdönemdeOrtaDoğugibimedeniyetlerinçı-karçatışmalarınınodaknoktasındabulunanbirbölgede,böylebirvizyonunortayakonulmasıümitvericiolabilir.Türkiye, tarihsel ve kültürel derinliğiyle ve diplomatiktecrübeleriyleböylebirmisyonusürdürebilecekdurum-dadır.ABdeOrtaDoğusiyasetindevedünyasiyasetininşekillenmesinde daha etkin bir aktör olma niyetindey-se,butarzaçılımlarıdesteklemelidir.Türkiye’ninABveABDileolanilişkileribiravantajdır,ancakbölgeülkele-rininçıkarlarıdagözardıedilmemelidir.

OrtaDoğu’dakararmercileri ilealınankararlardan

75


etkilenenler arasında daima bir kopukluk yaşanmıştır.OrtaDoğu’dabarışveistikrarıdestekleyecekhalkkitle-lerininveyöneticielitlerinoluşturulması,bölgeninuzunvadelivizyonuaçısındanönemlidir.Hainlik,ajanlıkveyateröristlik ile suçlanamayacak bir topluluğun, zamanlainisiyatifi ellerine alıp bölgenin geleceği için ortak birşekildeçalışmalarıgerekmektedir.BölgeninasliunsuruolanaktörlerinbirbirleriyleLondra,WashingtonveParisüzerindendeğil,kendibelirledikleribirgündemetrafındadoğrudangörüşmelerebaşlamasıçokönemlidir.Butarzbirilişkibiçiminde,kendileriiçinöncelikliolankonularıaçıkbirşekildetartışarakortakprojeleroluşturabilirler.

Öncelikli olarak kitle imha silahları, sınır ve toprakgerginliklerigibirisklikonularınüzerinegidilerekriskfak-törlerininhafifletilmesigerekmektedir.Çokboyutlukar-şılıklı işbirliği ve sıkı iletişimle güvenartırıcı önlemlerinalınması,enazındansıcak tehditlerinbertarafedilmesiaçısından önem teşkil etmektedir. İran’ın nükleer kriziaşarakvedevrimciretoriğinibirtarafabırakarak,tekrarbölgeninmeşruveyapıcıbiroyuncusuhalinedönüşme-yebaşlaması, bölge istikrarı vedünyabarışı açısındanönemlidir. Aynı şekilde ABD’nin Irak işgaliyle dünyakamuoyunda,özellikleİslamdünyasınezdindeuğradığıprestijkaybını telafietmek içinyapıcıbirtakımadımlaratmasıgerekmektedir. Irak’ta istikrarsızlığınsürdüğüveFilistin–İsrailsorunundagerginliğinarttığıbirortamdaABD–İrangerginliğininkontrollübirşekildeazaltılması,bölgeülkeleriaçısındansondereceönemlidir.

İran nükleer sorununda halen diplomasinin ve ça-tışmaçözümleriyöntemlerininimkânlarındanyeterincefaydalanılmamıştır.Sorununseyri içinde, farklıaşama-lardaüçüncütaraflarınkatkıyapabileceğipekçokalan

bulunmaktadır.İran’ıntemelihtiyaçları,rejiminiçvedıştehditlerdengüvendeolmasıvebölgeninetkinbiraktö-rüolmaarzusudur.ABD’nintemelihtiyaçlarıise, terörekarşıveOrtaDoğu’dagüvenlik, ulusalprestij ve ener-jigibiuzunvadeli stratejikhesaplarıyla ilgilibazı temelkaygılarıngiderilmesidir.

İran,tehditlerkarşısındanükleerprogramındanvaz-geçmeyecektir.Bunuancakkendigüvenliğikonusundabelli kazanımlar edindikten sonra gündeme alacaktır.Fakatİran’ınfarkınavarmasıgerekenasılkonu,nükleersilahlar edinmesinin, ihtiyacı olan temel konularınhiç-birindekendisinebirkazanımsağlamayacakolmasıdır.Nükleersilahlarasahipbirİrankendininedahagüven-dehissedecek,nedeuluslararasıalandakikuşatılmışlıkhissindenkurtulacaktır.Çünküİran’ınnükleersilahlarasahipolması,Türkiyedâhilhiçbirbölgeülkesitarafındanarzuedilmemektedir.

ABD,krizitırmandırmanınbölgeselveküreselçıkar-larınaolumlukatkısıolmadığınıanlamakdurumundadır.İran’ayapılacaksınırlıbiroperasyon,İran’ınkitleimhasilahlarıedinmeisteğinidahadaartıracaktır.İran,ken-dinitehditaltındahissetmeyedevamettiğisürece,bölgeistikrarını tehditedecekgirişimlerdebulunacaktır.OlasıbiroperasyonunaskerivesiyasimaliyetiABDaçısındantahminlerinçoküzerindeolabilir.Kitleimhasilahlarınınyayılmasınıönlemek, işbirliğivekarşılıklıgüven;ancaktedbiralınmasıylasağlanabilir.Tehditvegüçkullanımı-nınbukonudaetkiliolmayacağı,dahaöncebaşkaör-neklerdedegörülmüştürveaynıhata İrankonusundatekrarlanmamalıdır.Bubağlamda,ABD’ninhedeflerineulaşmakiçinİran’dakietnikvediniazınlıklarıkullanma-yaçalışmasısonuçvermeyecekbirgirişimolacaktır.

76

SONUÇ

İran’a yapılabilecek bir askeri operasyon, Türkiyeaçısındandabirçokrisklertaşımaktadır.İran’ınTürkiyeüzerindenvurulmasınaizinvermek,Türkiye’yibukonu-dabirincilderecedemüdahilkonumunagetirecekvebutavırTürkiye–İranilişkilerinigerginliğesürükleyecektir.Böylebirtavrındoğurabileceğigüventahribatınıgider-mek,Türkiyeveİranaçısındankolayolmayacaktır.Tür-kiye–ABDilişkilerideböylebirkrizsonucubelirsizbirsürecegirebilir.Türkiye’ninABD’denuluslararasıörgüt-lerlekoordinelişekildehareketetmesinitalepetmesivebu çerçevedeyardımahazır olduğunubelirtmesi dahatutarlıbirstratejiolacaktır.

Türkiye’nin İrannükleersorunuveOrtaDoğu’daki

diğersorunlarlailgiliaktifinisiyatifalmasıvebukonuda

kendigündeminioluşturmasıdoğalhakkıvesorumlulu-

ğudur.BuamaçlaDışişleriBakanlığıdiplomatlarınınta-

raflarlayakıntemasıveiletişimidevametmelidir.Buko-

nudaTürkiye’ninABdışpolitikayapımsürecineönemli

katkılarıolabilir.Türkiye’ninABilebirlikteçalışmasıiki

tarafınkonuylailgilietkinliğinideartıracaktır.Sonuçola-

rakTürkiye,diplomatikseçenekler lehine tavrındanet;

fakatbukonudaoynayabileceğiolumlurollerkonusun-

daesnekbirstratejibelirlemelidir.

77


78

Ekler

KAYNAKÇA

KAYNAKÇA

Kaynakça

“AhmadinejadClaimsHolocaustInventedtoEmbarrassGermany,”Deutsche Welle,http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,2149241,00.html,(28Ağustos2006).

Ansari,AliM.,Confronting Iran: The Failure of American Foreign Policy and the Next Great Crisis in the Middle East,NewYork:BasicBooks,(2006).

BakerIII,James;Hamilton,LeeH.,“IraqStudyGroupReport,”USIP,http://www.usip.org/isg/iraq_study_group_report/report/1206/iraq_study_group_report.pdf,(Aralık2006).

Bennhold,Katrin,“IranrejectsnuclearincentivesfromEurope,”International Herald Tribune,http://www.iht.com/articles/2005/08/05/news/iran.php,(6Ağustos2005).

Bercovitch,JacobandRubin,JeffreyZ.,eds.,Mediation in International Relations: Multiple Approaches to Conflict Management,ReprintEdition,NewYork:PalgraveMacmillan,(1994).

“Bolton:USintelligencehasbecomepoliticized,”Jerusalem Post,http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1200572500855&pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull,(21Ocak2008).

“Cheney:Iranwillnotgetnuclearweapon,”CNN,http://www.cnn.com/2007/POLITICS/10/21/cheney.iran.ap/index.html,(21Ekim2007).

ChubinShahram,“Iran’sStrategicPredicament,”Middle East Journal,Vol.54(1),(2000).

Chubin,Shahram,Iran’s Nuclear Ambitions,CarnegieEndowmentforInternationalPeace,(2006).

Coll,Steve,“Bombs,”The New Yorker,http://www.newyorker.com/talk/comment/2007/12/17/071217taco_talk_coll,(17Aralık2007).

79


“DealingwithIran’sNuclearAmbitions:FourApproaches,”Christian Science Monitor,http://www.csmonitor.com/2006/0313/p09s01-coop.html,(13Mart2006).

Dinmore,Guy,“BushTargets‘Tyrants’inHumanRightsReport,”Financial Times,http://us.ft.com/ftgateway/superpage.ft?news_id=fto022820050108001072,(28Şubat2005).

Dinmore,Guy,“USoffersgrantstoopponentsofIran’sclerics,”Financial Times,http://www.ft.com/cms/s/0/9bfaece0-bdda-11d9-87aa-00000e2511c8.html?nclick_check=1,(6Mayıs2005).

Fletcher,MichaelA.;Richburg,KeithB.,“BushTriestoAllayE.U.WorryOverIran:NotionofU.S.Attack‘IsSimplyRidiculous’,”Washington Post,http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A43199-2005Feb22.html,(23Şubat2005).

Friedman,George,‘‘TheU.S.-IranianNegotiations:BeyondtheRhetoric,”Stratfor Geopolitical Intelligence Report,http://www.stratfor.com/weekly/u_s_iranian_negotiations_beyond_rhetoric#1,(12Şubat2008).

Gheissari,Ali;Nasr,Vali,“TheConservativeConsolidationinIran,”Survival,Vol.47(2),s.175–90,(Summer2005).

Gow,David;MacAskill,Ewen,“WashingtontellsEUfirms:quitIrannow,”The Guardian,http://www.guardian.co.uk/world/2007/nov/09/eu.iran,(9Kasım2007).

Haas,RichardN.,“TheNewMiddleEast,”Foreign Affairs,Vol.85(6),(November-December2006).

Haas,RichardN.,“RegimeChangeanditsLimits,”Foreign Affairs,Vol.84(4),s.66–78,(July–August2005).

Houghton,DavidPatrick,US Foreign Policy and Iran Hostage Crisis,Cambridge:CambridgeUniversityPress,(2001).

“ImplementationoftheNPTSafeguardsAgreementintheIslamicRepublicofIran,”IAEA,ttp://www.iaea.org/Publications/Documents/Board/2006/gov2006-14.pdf,(4Şubat2006).

“Irandeclareskeynuclearadvance,”BBC News,http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/4900260.stm,(11Nisan2006).

“Iranisresolvedtopursuenuclearprogram:Iranianpresidentsaysnationhas‘legalright’tonuclearenergy,”CNN,http://www.cnn.com/2005/WORLD/meast/09/17/iran.president/index.html,(18Eylül2005).

80

KAYNAKÇA

“IranNIE:BureaucraticCoupD’etat,”Newt Gingrich,http://www.humanevents.com/article.php?id=23914,(12Aralık2007).

“Iran:NuclearIntentionsandCapabilities/NationalIntelligenceEstimate,”National Intelligence Council,http://www.dni.gov/press_releases/20071203_release.pdf,(Kasım2007).

“Iran:Nuclearresolutionunacceptable,”CNN,http://www.cnn.com/2004/WORLD/meast/11/27/iran.nuclear,(27Kasım2004).

“IranianleaderdeniesHolocaust,”BBC International,http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/4527142.stm,(14Aralık2005).

“Iran’stopnuclearnegotiatorAliLarijanisaidhereTuesdaythatIranisreadytoenterintoseriousnucleartalksasofAugust23,”GlobalSecurity,http://www.globalsecurity.org/wmd/library/news/iran/2006/iran-060822-irna01.htm,(22Ağustos2006).

“IslamicRepublicofIran’sResponsetothePackagePresentedonJune6,2006,”Institute For Science And International Security,http://www.isis-online.org/publications/iran/iranresponse.pdf,(6Haziran2006).

Jafarzadeh,Alireza,The Iranian Threat: President Ahmedinejad and the Coming Nuclear Crisis,NewYork:PalgraveMacmillan,(2007).

Kemp,Geoffrey,“IranandIraq:TheShiaConnection,SoftPower,andtheNuclearFactor,”USIP Special Report,156,http://www.usip.org/pubs/specialreports/sr156.pdf,(Kasım2005).

Kessler,Glenn,“SixPowersReachAccordOnIranPlan:U.S.SupportsCombinationOfIncentives,‘Disincentives’,”WashingtonPost,http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/06/01/AR2006060100363.html,(2Haziran2006).

Kinzer,Stephen,All the Shah’s Man: An American Coup and the Roots of Middle East Terror,NewJersey:Wiley,(2008).

Köse,Talha,“OrtaDoğu’daKrizveDeğişim:AmerikanHegemonyasındanGüçlerDengesineGeçiş,”Eski Yeni,Vol.4,s.5-10,(2007).

Köse,Talha,“PsikolojikSavaşınTehlikeliCephanesi;NükleerSilahlar,”Anlayış,(Nisan2007).

Kupchan,CharlesA.,“EuropeandAmericaintheMiddleEast,”Current History,Vol.106,No.698,(Mart2007).

81


Limbert,JohnW.,“NegotiatingwiththeIslamicRepublicofIran:RaisingtheChancesforSuccess–FifteenPointstoRemember,”USIP Special Report,199,(Ocak2008).

Luers,William;Pickering,ThomasR.;Walsh,Jim,“ASolutionfortheUS–IranNuclearStandoff,”New York Review of Books,Vol.55(4),http://www.nybooks.com/articles/21112,(20Mart2008).

MacAskill,Ewen,“IranandUSsee‘positive’stepsinfirstformaltalkssincehostagecrisisof1980,”The Guardian,http://www.guardian.co.uk/world/2007/may/29/iraq.topstories3,(29Mayıs2007).

Mearsheimer,JohnJ.;Walt,StephenM.,“TheIsraeliLobbyandU.S.ForeignPolicy,”Middle East Policy,Vol.23(3),(Fall2006).

Nasr,Vali;Takeyh,Ray,“WhyContainingIranWon’tWork,”Foreign Affairs,Vol.87(1),s.85-94,(January-February2005).

Özhan,Taha,“PetrolFiyatları,”SETA Raporu,(Aralık2005).

Penketh,Anne,“USandIranholding‘secret’talksonnuclearprogramme,”TheIndependent,http://www.independent.co.uk/news/world/politics/us-and-iran-holding-secret-talks-on-nuclear-programme-808647.html,(14Nisan2008).

Pollack,Kenneth,The Persian Puzzle: The Conflict Between Iran and America,NewYork:RandomHouse,(2005).

“PresidentAhmedinejad’saddressatUNGA,”GlobalSecurity,http://www.globalsecurity.org/wmd/library/news/iran/2006/iran-060920-irna02.htm,(20Eylül2006).

“PresidentDeliversStateoftheUnionAddress,”http://www.whitehouse.gov/news/releases/2002/01/20020129-11.html,(29Ocak2002).

Rubin,Jeffrey;Pruitt,Dean;Kim,SungHee,Social Conflict: Escalation, Stalemate, and Settlement,2ndedition,NewYork:McGraw-Hill,Inc.,s.152-5.(1994).

Sanger,David;Sciolino,Elaine,“BushandChinaEndorseRussia’sNuclearPlanforIran,”The New York Times,http://www.nytimes.com/2006/01/27/politics/27iran.html?pagewanted=print,(27Ocak2006).

Semple,Kirk,“U.S.andIranianOfficialsMeetinBaghdad,butTalksYieldNoBreakthroughs,”The New York Times,http://www.nytimes.com/2007/05/29/world/middleeast/29iraq.htm,(29Mayıs2007).

82

KAYNAKÇA

Slevin,Peter;Linzer,Dafna,“U.N.AgencyRebukesIranonNuclearActivity:BrokenPromisesonDisclosureCited,”Washington Post,http://www.washingtonpost.com/ac2/wp-dyn/A51396-2004Jun18?language=printer,(19Haziran2004).

Stiglitz,JosephE.;Bilmer,LindaJ.,The Three Trillion Dollar War: The True Cost of Iraq War,NewYork:WWNortonPress,(2008).

Takeyh,Ray,Hidden Iran: Paradox and Power in the Islamic Republic,NewYork:TimesBooks,(2006).

The National Security Strategy of the United States of America,http://www.whitehouse.gov/nsc/nss/2006/nss2006.pdf,Washington:TheWhiteHouse,(Mart2006).

Touval,Saadia;Zartman,I.William,eds.,International Mediation in Theory and Practice,Westview,ll,s.258-60,(1985).

Weisman,StevenR.,“U.S.PressureYieldsCurbsonIraninEurope,”The New York Times,http://www.nytimes.com/2006/05/22/world/middleeast/22iran.html,(22Mayıs2006).

Wright,Robin,“InGulf,CheneyPointedlyWarnsIran:AsHeTalksTough,U.S.PursuesDiplomacy,”Washington Post,http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/05/11/AR2007051100572.html,(12Mayıs2007).

Zartman,I.William;Touval,Saadia,“InternationalMediationinthePost-ColdWarEra”,inCrocker,ChesterA.;Hampson,FenOslerandAall,Pamela,eds.,Turbulent Peace: The Challenges of Managing International Conflict,Washington,DC:UnitedStatesInstituteofPeacePress,(September1996).

Zartman,William,Ripe for Resolution,NewYork:OxfordUniversityPress,(1989).

83


84

Ekler

KAYNAKÇA

EKLER

EK 1: İran Nükleer Programının Gelişimi ve Kriz Süreci

1957 İranileABDarasındanükleerişbirliğianlaşmasıimzalandı.

1967ABD,İran’aTahranNükleerAraştırmaMerkezi’ndekullanılmaküzerehafif-sureaktörüvelaboratuarmalzemesisağladı.

1968 İranNükleerSilahsızlanmaAnlaşması’nı(NPT)imzaladı.Anlaşma1970’teyürürlüğegirdi.

1970lerİranŞahıMuhammedRızaPehlevi,1974’teABD,1976’daAlmanyave1977’deFransailenükleerteknolojitransferineilişkinikilianlaşmalarimzaladı.

1974İran, Dr. Ekber İtimad’ın yönetiminde İran Atom Enerjisi Kurumu’nu kurdu. Dr. İtimad, İran’ın20 yıl içinde 23.000MW nükleer enerji üretmesinin ve nükleer yakıt çevrimi gerçekleştirmesininamaçlandığınıaçıkladı.

1976İran Alman Siemens şirketine bağlı KraftwerUnionAG ile Buşehr şehri yakında kurulacak 1300MW’lık ikiz hafif-su reaktörü, Fransız Framatome ile ise KarunNehri yakınlarında kurulacak 900MW’lıkikizhafif-sureaktörününinşasıiçinanlaşmalarimzaladı.

1979

İranİslamDevrimi’ninlideriAyetullahHumeyni,İran’ınnükleersilahplanıolamayacağınıaçıkladı.Butarihteİrannükleerçalışmalarınıaskıyaalırken,AlmanKraftwerUnionşirketininBuşehr’dekiikireaktörüninşasınıdurdurmakararıalmasıüzerine,buşirketleyaptığıanlaşmayıfeshetti.Butarihtereaktörlerdenbiritamamlanmışveasılnükleerelementlerkargoyaverilmeyehazırdurumdaydı.

1980–88 İran–Iraksavaşıİran’ınnükleerprogramındaciddiyavaşlamayanedenoldu.

1984 IraksavaşuçaklarıBuşehrnükleertesisinesaldırdı;İran,tesisinhasaralmadığınıaçıkladı.

1990’lar8yıllıkİran–IrakSavaşı’nınsonaermesiylebirliktenükleerenerjikonusuİran’datekrargündemegeldi.

1991Çin,İran’a1tonkadarsafuranyumgönderdi.Bu,İran’ın1990larboyuncauranyumdönüştürmevezenginleştirmedeneyleriyapmasınaimkântanıdı.

85


1992İranÇinileİran’ınbatısındakiDarkovinbölgesinde950MW’lıkikireaktörinşasıyönündeanlaşmaimzaladı;reaktörlerininşasınabugünedeğinbaşlanmadı.

1995 İranRusyaileBuşehr’dekireaktörüntamamlanmasınayönelikbiranlaşmaimzaladı.

1995ABDBaşkanı Bill Clinton, nükleer silah edinme çabasında olduğu veOrta Doğu Barış Süreci’nibaltaladığıiddiasıylaİran’ayönelikpetrolveticaretyaptırımlarınıdevreyesoktu.

1990larınortalarıPakistanİran’auranyumzenginleştirilmesindekullanılanyüksekhızlıgazsantrifüjmekanizmalarınındizaynlarınıveteknikçizimlerinisattı.

1996AmerikanKongresiİran–LibyaYaptırımBildirisi’nidevreyesoktu.AynıdönemdeClintonyönetimitarafındanİranveIrak’akarşıçifteçevrelemepolitikası(dualcontainment)geliştirilerekikiülkeyeaynıandabaskıuygulandı.

29Ocak2002Amerikan Başkanı GeorgeW. Bush, yıllık “Birliğin Durumu” konuşmasında İran, Irak ve KuzeyKore’yi“ŞerEkseni”oluşturmaklasuçladı.

Şubat2002UluslararasıAtomEnerjisiAjansı’nın(UAEA)raporundaİran’ınhalihazırdakiveplanlanannükleerfaaliyetlerininsivilamaçlarüzerineolduğubelirtildi.

Ağustos2002İranlırejimkarşıtlarıİran’ınnükleersilahüretmeprogramınınparçasıolarakNatanz’dabiruranyumzenginleştirmeveArak’taağır-sutesisiinşaettiğiniiddiaetti.İranbuiddialarasadecenükleeryakıtçevrimiçalışmalarıolduğunubelirterekyanıtverdi.

Aralık2002WashingtonNatanzveArak tesislerininuydu fotoğraflarındayaptığı incelemesonrasıbu tesislerinİran’ın“kapsamlıkitleimhasilahıedinmeçabası”nınparçalarıolduğunuiddiaetti.İraniseUAEA’nınnükleertesisleriniincelemeisteğineolumluyanıtverdi.

Şubat2003İranCumhurbaşkanıMuhammedHatemi, ülkesinin nükleer yakıt çevrimi çalışmaları yürüttüğünüaçıkladı.BununüzerineUAEADirektörüMuhammedBaradey, İran’ıngelecektekinükleerplanlarıhakkındabilgialmaküzereTahran’agitti.

16Haziran2003

Baradey hazırladığı raporunda İran’ın nükleer çalışmalarının tümünü açıklamayarak GüvenlikDenetimi yükümlülüklerineuymadığınıbelirtti.Baradey,İran’atümtesisveçalışmalarınıaçıklamasıiçin31Ekim’ekadar sürevererek, İran’ınükleer tesislerinindahaayrıntılı incelenmesineyardımcıolmasıiçinuyardı.

Temmuz2003 UAEAİran’dakitesislerdeyenibirincelemesürecinebaşladı.

86

EKLER

Ağustos2003UAEA Natanz tesisinde nükleer silahlarda kullanılacak düzeyde yüksek oranda zenginleştirilmişuranyumtespitetti.İranisedahasonrayaptığıaçıklamada,bulunanuranyumunPakistan’ınsağladığımalzemelerdenartanmateryallereaitolduğunuiddiaetti.

Eylül2003

UAEAMüfettişlerininbazı tesislerdebulduğuek zenginleştirilmişuranyum izleri üzerine İran,NPTAnlaşmasınındahakapsamlıUAEAaraştırmalarınaolanakverenekprotokolünü imzalamaya razıoldu. ABD İran’ı NPT’nin hükümlerine uymamakla suçladı ve İran’ın BM Güvenlik Konseyi’nesevkedilmesini talep etti.Daha sonra iseABTroykası (Almanya, Fransa, İngiltere) İran’a nükleeraktivitelerini tamamenaçıklamasıvedahakatıbir incelemerejimineizinvermesinoktasındaEkim2003’ekadarizinvermeyiöngörenteklifidesteklemeyekararverdi.

21Ekim2003ABTroykası,İran’ıuranyumzenginleştirmefaaliyetleriniaskıyaalmaveNPTEkProtokolü’nüresmenimzalamanoktalarındaanlaşmayaiknaetti.

31Ekim2003 UAEAİran’ınnükleerçalışmalarınıiçerenkapsamlıbirraporuAjans’asunduğunuaçıkladı.

Kasım2003

UAEA Direktörü Muhammed Baradey, İran’ın nükleer silah programı olduğuna dair hiçbir kanıtolmadığınıaçıklarken,ABD’denbuaçıklamayatepkigeldi.Öteyandan,İran’ınplütonyumürettiğinikabul etmesi üzerine, bu ülkenin kınanması çağrısında bulunurken, herhangi bir yaptırım önerisigetirmedi.

18Aralık2003 İran,UAEA’nınViyana’dakimerkezindeNPT’ninEkProtokolünüimzaladı.

Şubat2004

İran’ınPakistan’ınatombombasınınfikirbabasıveuygulayıcısıolanAbdülKadirHan’dannükleersilah teknolojisialdığınayönelik iddialarortayaatıldı.UAEA’nınbir raporunda ise İran’ın,nükleerbombazincirlemereaksiyonunutetiklemedekullanılannükleertetiklememateryalleriüzerinedeneyleryürüttüğü iddiaedildi. İranbu suçlamalara cevapvermezken,uranyumzenginleştirmeprogramınıdurduracağınıaçıkladı.Takipedenaraştırmalardaiseİran’ınprogramınıdurdurduğunailişkinbulguyarastlanmadı.

Mart2004 UAEAİran’ıtümnükleerçalışmalarını1Haziran’akadaraçıklamasınoktasındauyardı.

Mayıs2004 İran,UAEA’natümnükleerçalışmalarınıiçeren1000sayfalıkbirdosyasundu.

Haziran2004

UAEAİran’ıuranyumzenginleştirmemekanizmalarıalmaçabasındaolduğuveAjans’ınmüfettişleriyleişbirliğiyapmadığıiçineleştirdi.İranDışişleriBakanıKemalHarraziiseİran’ınnükleerenerjihakkınınuluslararasıtoplumtarafındankabuledilmesigerektiğiniveİran’ınçalışmalarınıngeridöndürülemezolduğunuaçıkladı.

87


27Temmuz2004İranNatanztesisindekisantrifüjlereUAEAtarafındanyerleştirilenmühürlerisökerekburadaçalışmalarayenidenbaşladı.

24Ağustos2004İranDışişleriBakanıKemalHarrazi, İsrailGenelkurmayBaşkanıMoşeYaaalon’un İran’asaldırıdabulunabilecekleri imasına karşılık, nükleer tesislerine yönelik saldırılara güç kullanarak cevapverecekleriniaçıkladı.

Eylül2004

İran“geniş-ölçekli”zenginleştirmeçalışmalarınayenidenbaşladığınıduyurdu.UAEA’ndaniseİran’atümnükleerçalışmalarınıdurdurmasıveprogramını25Kasım’akadaraçıklamasıçağrısındabulunuldu.ABDDışişleriBakanıColinPowell,BMGüvenlikKonseyi’ndenİran’ayaptırımuygulanmasıisteğindebulundu.

18Ekim2004İranABTroykasıileuranyumzenginleştirmeçalışmalarınıaskıyaalmakiçinmüzakereedebileceğinifakatbuhakkındanaslavazgeçmeyeceğiniaçıkladı.

Kasım2004

ABTroykası,İran’lavarolduğuiddiaedilennükleersilahprogramınıdurdurmasıkarşılığındaticaretvenükleerenerjiteşvikleriiçerenbiranlaşmayımüzakereetmeyebaşladı.UAEAİran’ayönelikolarakNPT’ninSafeguardsAnlaşması’nıuygulamasınıvebirsonrakiincelemedöneminekadartümnükleerçalışmalarınıdurdurmasınıiçerenbirkarartasarısıyayınladı.İranbirkezdahauranyumzenginleştirmeçalışmalarınıaçıkuçluolarakaskıyaalmayıkabuletti.BuaydabasınasızangizlibirBMraporundaİran’ınnükleersilahprogramınadairbirizerastlanmadığıfakatbukonudakesinyargıyavarmakiçinyeterlibilgiyesahipolunmadığıbelirtildi.

Ocak2005 İranUAEAmüfettişleriningizliParçinnükleertesisiniincelemelerineizinverdi.

Şubat2005

İran Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi İran’ın nükleer teknolojiden asla vazgeçmeyeceğini;fakatbuçalışmalarıntamamenbarışçıamaçlariçinolduğunuaçıkladı.Rusyaİran’adestekvererekBuşehr tesisi için yakıt sağlamak üzere bir anlaşma imzaladı. ABD Savunma Bakanlığı İstihbaratAjansıDirektörüAmiralLowellE.JacobyAmerikanKongresindeverdiğiifadedeİran’ın5yıliçindenükleersilahüretebilecekkapasitedeolduğunuaçıkladı.Butahmin1995yılındanbuyanaAmerikalıyetkililerinvurguladığıbirnoktaydı.

Mart2005 İranUAEAmüfettişlerininParçinNükleerTesisi’ndeincelemeyapmalarınaizinvermedi.

Nisan2005

İran, İsfahan Tesisi’nde uranyum-çevrim çalışmalarına yeniden başlamayı planladığını duyurdu.ABD’nin İsrail’e yeraltı tesislerini bombalamak için kullanılan bombalardan satması üzerine bazıyorumcular, İsrail’in bu silahları İran’ın yeraltındaki nükleer araştırma tesislerini bombalamaktakullanacağınıgündemegetirdiler.

88

EKLER

Mayıs2005AB,İran’ınuranyumzenginleştirmeprogramınıyenidenbaşlatmasıhalindeABTroykasıtarafındanmüzakereedilenticaretveenerjiteşvikipaketininmasadançekileceğiniaçıklarken,İranbupaketinayrıntılarınıgörmeyibekleyeceğinibelirtti.

2Ağustos2005AmerikanWashingtonPostgazetesininmanşethaberinde,yakınzamandahazırlanangizliABDUlusalGüvenlikÖngörüsübelgesinde İran’ın10yıl içindenükleer silahüretecekkapasiteyeulaşacağınınbelirtildiğiiddiaedildi.

5Ağustos2005AB Troykası, İran’a nükleer yakıt çevrimi üretme çalışmalarını durdurması karşılığında ekonomikteşvikvegüvenlikgarantileriiçeren31sayfalıkbirbelgeverdi.

8Ağustos2005İran,ABTroykasının31sayfalıkönerisini“saçmaveküçükdüşürücü”olarakniteleyerek,nükleerzenginleştirmeçalışmalarınaNPT’nin4.Maddesininsağladığıhaklarçerçevesinde“geridöndürülemez”birbiçimdeyenidenbaşlayacağınıaçıkladı.

10Ağustos2005İranlı teknisyenler UAEA müfettişlerinin gözetiminde İsfahan tesisindeki mühürleri söktüler. İran,tesiste uranyumdönüştürme çalışmalarına başladığı yönündeUAEA’nı bilgilendirdi.UAEA tesistedönüştürülen uranyumolupolmadığınıkontroletmekiçintesisegözetlemekameralarıyerleştirdi.

11Ağustos2005UAEA, AB Troykası’nın hazırladığı İran’a İsfahan’daki işlemleri durdurması çağrısı yapan taslağıgündemealdı.

2Eylül2005

UAEA’nınbirraporundaİran’ınİsfahantesisindeçalışmalarınayenidenbaşlamasındanbuyana7tonuranyumhexaflourid–zenginleştirilmişuranyumüretmekiçinözelsantrifüjcihazlarınınyüksekhızdadöndürülmesiyleeldeedilengazsalbirbileşim–ürettiğiniyazdı.Rapordaİran’ın18yıllıkgizlinükleerçalışmalarına vurgu yapılarak Ajans’ın “İran’da gizli olmayan nükleer materyal ya da faaliyetlerolupolmadığını”söyleyebilecekdurumdaolmadığıbelirtildi.Rapor,İran’anükleerçalışmalarlailgili“kişilere, alım dokümanlarına, orduyla bağlantılı çalıştaylara ve araştırma-geliştirmemerkezlerine”erişimsağlamasıiçinçağrıdabulundu.

17Eylül2005

BMGenel Kurulu’nda yaptığı konuşmada İran CumhurbaşkanıMahmud Ahmedinecad ülkesinin“barışçılamaçlınükleerenerjiçalışmasıyürütmehakkından”vazgeçmesininsözkonusuolmadığınısöyledi.Amerikalıyetkililer ise İrankonusunuUAEA’nınoyuylaBMGüvenlikKonseyi’netaşımayıöngördükleriniaçıkladılar.

24Eylül2005

UAEA Yönetim Kurulu, İran’ın nükleer çalışmalarında şeffaf olmasının “kaçınılmaz ve artıkertelenemez”olduğunubelirtenbirkarartasarısınıkabuletti.TasarıdaİrankonusunuBM’yehavaleetmektenkaçınılırken,bukonudakiönemlikonularınBMGüvenlikKonseyi’ninyetkialanındaolduğuvurgulandı.

89


5Kasım2005İran hükümeti, yabancı yatırımcıların Natanz tesisindeki çalışmalara katılabilmesine izin veren birplanıonayladı.HükümetayrıcaİranAtomEnerjisiKurumu’na(IAEK)yabancıyatırımcılarıuranyumzenginleştirmeçalışmalarınaçekebilmekiçingerekliadımlarıatmasıyönündeyetkiverdi.

31Ocak2006UAEA’nınraporundaİran’ınGüvenlikDenetimiAnlaşması’nıngerekleriçerçevesindeAjans’ıntalepettiğinükleersitelerevegereklidokümanlaraerişimezamangeçirmedenyanıtverdiğibelirtildi.

4Şubat2006

UAEA’nda yapılan oylamada 3 red oyuna karşılık 27 oyla İran’ın BM Güvenlik Konseyi’nesevkedilmesinekararverildi.Bunuüzerine İran,NPT’nin temelyükümlülüklerihariçolmaküzere,UAEAilegönüllüolarakyürüttüğüişbirliğinesonvermeyiveuranyumzenginleştirmeçalışmalarınayenidenbaşlamayıplanladığınıaçıkladı.

3Mart2006İranABTroykasına6maddelikbirönerilerpaketisunaraksüregelenmüzakerelerebağlıolarak2yıllıkbirsüreiçinuranyumzenginleştirmeçalışmalarınıdurdurmaönerisindebulundu.İran’ınbuteklifi,ABTroykasıtarafındanreddedildi.

16Mart2006Amerikan Ulusal Güvenlik Strateji belgesinde İran, NPT’nin Güvenlik Denetimi yükümlülükleriniihlal etmekle ve nükleer programının tamamen barışçıl amaçlar için olduğunu objektif bir şekildekanıtlayamamaklasuçlandı.

11Nisan2006

İranCumhurbaşkanıMahmudAhmedinecad, büyükbir basın toplantısı yaparak İran’ın uranyumzenginleştirmeyi başardığını açıkladı. Ahmedinecad: “İran artık nükleer enerjiye sahip ülkelerdenbirisidir.İranhalkınındirencininsonucuolanbuçalışmalarımızauluslararasıanlaşmalarçerçevesindedevamedeceğiz.”

26Nisan2006İranDiniLideriAyetullahAliHamaney,ABD’ninİran’asaldırmasıhalindecevaplarınıngüçlüolacağınıvecevaplarınıdünyanınmümkünolanherköşesindevereceklerinisöyledi.

28Nisan2006UAEA,BMGüvenlikKonseyi’ne“İranİslamCumhuriyeti’ndeNPTGüvenlikDenetimiAnlaşması’nınUygulanması”başlıklıbirraporsundu.UAEA,raporunkapsadığı30günlükperiyottaİran’ınuranyumzenginleştirmeçalışmasınahızverdiğiniaçıkladı.

15Mayıs2006

ABaskerinükleerprogramınıdurdurmasıkarşılığında İran’agelişmiş sivilamaçlınükleer teknolojivermeyi öngören ayrıcalıklı yeni bir paket sunmaya hazır olduğunu açıkladı. AB Konseyi GenelSekreteri/OrtakDışilişkilerveGüvenlikPolitikasıYüksekTemsilcisiJavierSolana,bununiçinİran’ınuranyumzenginleştirmeprogramınıdurdurmasınınelzemolduğunubelirtti.

90

EKLER

17Mayıs2006İran Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinecad, İran’ın AB’nin uranyum zenginleştirme karşılığındasunacağı teşvik paketinin reddedeceğini, zira bunun, altına karşılık fındık fıstık almak anlamınageleceğiniaçıkladı.

1Haziran2006 ABTroykası’nınhazırladığıönerilerpaketiRusya,ÇinveABD’nindekatılımıylaİran’asunuldu.

3Haziran2006 İran5+1’inönerisiniciddiyetleinceleyeceğinibelirtti.

6Haziran2006

ABKonseyiGenelSekreteri/OrtakDışilişkilerveGüvenlikPolitikasıYüksekTemsilcisiJavierSolanaTahran’agiderek5+1’inöneripaketini İran’a resmensundu. İran’ınbaşnükleermüzakerecisiAliLaricaniönerilerpaketininbazıolumlutaraflarınınolduğunu,bazıkısımlarınınisebelirsizolduğunuvegüçlendirilmesigerektiğinibelirtti.

16Haziran2006İranCumhurbaşkanıMahmudAhmedinecad,5+1’inönerilerpaketininatılmışileribiradımolduğunuveİranlıyetkililerinpaketidikkatleinceleyeceklerinisöyledi.

21Haziran2006 İran,5+1’inöneripaketinecevabını22Ağustos’tavereceğiniaçıkladı.

22Haziran2006ABDBaşkanıGeorgeW.Bush’unUlusalGüvenlikDanışmanıStephenHadley İran’acevabını29Haziran’daMoskova’dayapılacakG–8DışişleriBakanlarıtoplantısındanöncevermesiçağrısıyaptı.29Hazirantoplantısı,15–17TemmuzG–8liderlertoplantısınahazırlıkniteliğitaşıyor.

25Haziran2006DışişleriBakanıAbdullahGülİran’abirziyaretyaparakİranCumhurbaşkanıMahmudAhmedinecad,DışişleriBakanıManuçehrMuttaki,NükleerMüzakereciAliLaricaniveEskiCumhurbaşkanıHaşimiRafsancaniilegörüşmeleryaptı.

31Temmuz2006BMGüvenlik Konseyi İran’ın nükleer yakıt zenginleştirmesini 31 Ağustos’a kadar durdurmamasıhalinde,ekonomikvediplomatikyaptırımöngören1696No.lutasarıyıkabuletti.15üyelikonseydetasarıyakarşıoykullanantekülkeKataroldu.

26Ağustos2006İrannükleerprogramınıgeliştirenbirağır-su tesisinidevreyesoktu. İranCumhurbaşkanıMahmudAhmedinecad,yaptırım ihtimalineomuzsilkerekülkesininnükleerprogramınıaskıyaalmayacağınıaçıkladı.

31Ağustos2006BMGüvenlikKonseyi’nintanıdığısüredolarkenBMdenetçileriİran’ınkararauymadığınıaçıkladılar.AmerikanBaşkanıBush, İran’ı “büyükbir tehlike” olarak tanımladı ve İran’ın bu tavrı için bedelödemesigerektiğiniaçıkladı.

11Eylül2006ABDDışişleri BakanıCondoleeza Rice, İran’ın uranyum zenginleştirme faaliyetlerini geçici olarakdurdurmasıhalindedahi,ABDileİranarasında25yıldanbuyanaaskıdaolandiplomatikilişkilerinyenidencanlandırılabileceğininsinyalleriniverdi.

91


12Eylül2006İran tarafından diğer ülkelere gönderilen bir mektupta, BM Güvenlik Konseyi’nde devam edenyaptırımgörüşmelerinesonverilmesihalinde,İran’ıntaraflarlamüzakereyeaçıkolduğubelirtildi.

13Eylül2006İran’ınnükleerfaaliyetlerinidenetlemeklegörevliUAEAdenetçileri,birmektuplaAmerikanTemsilcilerMeclisi’ninİran’ınnükleerprogramıüzerineAğustosayındayayınladığırapordabazı“yanlış,yanıltıcıvemesnetsiz”kısımlarbulunduğunubelirttiler.

20Eylül2006BM Güvenlik Konseyi’nin daimi üyeleri, İran’a nükleer faaliyetlerini durdurması için tanınanfakat İran’ınuymadığı süreyi,Ekimayının ilk haftasına kadaruzatmayı ve yaptırımgörüşmelerinidurdurmayıkararlaştırdılar.

3Ekim2006UAEA İran’ın nükleer faaliyetlerinin dış denetime açılması noktasında, Fransa’nın kuracağı birkonsorsiyumunİraniçinuranyumzenginleştirmesiniönerdi.

23Ekim2006UAEADirektörüMuhammedBaradey, İranlı teknisyenlerin164santrifüjdenoluşan ikincibirhattıdevreyesoktuklarınıvegünleriçindebuhattınuranyumzenginleştirmesiiçinkullanılacağınıaçıkladı.

14Kasım2006UAEA,İran’dakibirnükleeratıktesisindeyeniplütonyumvezenginleştirilmişuranyumizlerivebununyanısıraatombaşlıklarındakullanılabilecekolasımalzemelerinizinerastlandığınıaçıkladı.

23Aralık2006BMGüvenlikKonseyioybirliğiylealdığıkararlaİran’ınhassasnükleermaddelereulaşımınıkısıtlamaveİran’ınnükleerprogramıylabağlantılı22İranlı resmiyetkilivebazıkurumlarınmalvarlıklarınındondurulmasınakararverdi.

12Şubat2007AvrupaBirliğiDışişleriBakanları,BMGüvenlikKonseyi’ninİran’ayönelikkısıtlıyaptırımönerilerinihayata geçirme ve İran’a nükleer ve füze sistemleri programlarında kullanılabilecek malzeme veteknolojisatışınıyasaklamanoktasındaanlaştılar.

22Şubat2007UAEAyayınladığıyeniraporda,İran’ınBMGüvenlikKonseyi’ninİran’ınhassasnükleerfaaliyetlerinidurdurması için belirlediği 21 Şubat itibariyle karara uymadığını açıkladı. ABD Dışişleri BakanıCondoleezzaRiceiseİran’ındahasertyaptırımlarlakarşılaşabileceğiniaçıkladı.

8Mart2007UAEA,İran’ınnükleerdosyasınıgörüşmeküzeretoplandığıViyana’daİran’ıAjanslayeterli işbirliğiyapmadığıgerekçesiyleeleştirdiveİran’la23konudakiişbirliğinivebuülkeyeolannükleeryardımlarıdurdurmakararıaldığınıbildirdi.

14Mart2007BMGüvenlik Konseyi’nin 5 daimi üyesi, İran’a yönelik yeni yaptırımlar uygulanması noktasındaanlaşmayavardılar.

23Mart2007İran,BasraKörfezi’nde15 İngilizaskerinigözaltınaaldı. İngiltereolaya sert tepkigösterirken, İrantarafıaskerlerinesiralınışlarınıngörüntüleriniuluslararasımedyayadağıttı.

92

24Mart2007BMGüvenlikKonseyi,İran’ınuranyumzenginleştirmeprogramınıaskıyaalmamasıüzerineyenisilahvemaliyaptırımkararınıoybirliğiyleonayladı.

9Nisan2007İranCumhurbaşkanıMahmudAhmedinecad,ülkesininsınaîölçektenükleeryakıtüretmeyibaşardığınıaçıkladı.

17Nisan2007

İranDışişleriBakanıManuçehrMuttaki,Türkiye’yeanibir ziyaretyaparakDışişleriBakanıGülveBaşbakan Erdoğan ile görüştü. Muttaki, nükleer sorunun diplomatik yollardan çözülmesini arzuettiklerinivebukonudaTürkiye’ninyardımınınkendilerinimemnunedeceğini ilettiğinibelirtirken,görüşmede İran’ınAB ilemüzakerelere yenidenbaşlamak içinTürkiye’nin arabuluculuğunu talepettiğibasınasızdı.

23Nisan2007Lüksemburg’da toplanan AB Dışişleri Bakanları, İran’a yönelik Güvenlik Konseyi kararlarınıngenişletilerekuygulanmasındamutabıkkaldılar.Kararlaİran’asilahsatışıveİrannükleerprogramıylailgilikişilerinAB’yegirişininyasaklanmasıvemalvarlıklarınındondurulmasıöngörüldü.

26Nisan2007ABKonseyiGenelSekreteri/OrtakDışilişkilerveGüvenlikPolitikasıYüksekTemsilcisiJavierSolanaileİran’ınnükleerbaşmüzakerecisiAliLaricaniAnkara’dabirarayagelerekgörüşmelerdebulundular.İkitarafgörüşmelersonrasındamüzakereleredevamedileceğiniaçıkladılar.

23Mayıs2007UAEAyeniaçıkladığıraporda,İran’ınnükleerprogramınıaskıyaalmayıreddettiğinibelirtti.AmerikanBaşkanıBushiseİran’ayönelikdahakapsamlıyaptırımlaruygulanmasıgerektiğiniaçıkladı.

7Haziran2007UAEADirektörüMuhammedBaradey,BBC’yeverdiğidemeçte“aklınıyitirmişbazıları‘gidelim,İran’ıbombalayalım’şeklindedüşünüyorlar”,dedi.

30Ağustos2007

UAEA’nınİran’lailgiliraporunuaçıklayanDirektörMuhammedBaradey,İran’ınnükleerprogramınadevamettiğinifakatİran’ınnükleerfaaliyetlerininaskeriamaçlaradönükolduğunuiçerenbirbulguyarastlanmadığını söyledi. Bunun yanı sıra, 21 Ağustos’ta İran ile UAEA arasında imzalanan birprotokollekarşılıklıişbirliğinindevamınakararverildiğiaçıklandı.

22Ekim2007UAEA Direktörü Muhammed Baradey, Le Monde gazetesine yaptığı açıklamada, İran’ın atombombası yapabilmesi için 3 ila 8 yıla ihtiyacı olduğunu belirterek askeri yöntemleri düşünenlerinaceleciliklehareketetmemeleriniistedi.

20Ekim2007İranUlusalGüvenlik KonseyiBaşkanı veNükleer konulardaki başmüzakereciAli Laricani, 2005yılındanberisürdürdüğügörevindenistifaetti.Laricani’ninhalefiolarakSaidCeliliatandı.

24Ekim2007ABDİran’ayönelikyaptırımlarıartırmakararıalırken,İranDevrimMuhafızlarınıkitleimhasilahlarınıyaygınlaştırmaklasuçladı.

9393

EKLER


Kasım2007Kasım 2007’de Amerikan Ulusal İstihbarat Tahminleri Raporu (NIE) yayınlandı. Rapor, İran’ınistemesihalindebilimselveendüstriyelkapasitesiaçısındannükleersilahlaredinebileceğiniönesürdüfakatİran’ınbuyöndebirhedefiolduğunuiddiaetmektenkaçındı.

15Kasım2007

UAEA’nın raporunda da İran’ınAğustos ayında üzerinde anlaşılan protokol çerçevesinde nükleerprogramına devam ettiğinin gözlemlendiği, öte yandan ise İran’ın bazı nükleer alanlara erişimikısıtlaması nedeniyle, UAEA’nın konuyla ilgili daha güncel bilgilere ulaşmakta sorunlar yaşadığıbelirtildi.

18Kasım2007İranCumhurbaşkanıMahmudAhmedinecad,KörfezİşbirliğiTeşkilatı’nınhimayesindeArapülkeleriyleİsviçregibitarafsızbirülkegözetimindenükleerfaaliyetlerinyürüyeceğibirplanüzerindeçalışacağınıaçıkladı.

22Şubat2008UAEASafeguardanlaşmasınınuygulanmasınadairsonraporunuyayınladı.Raporunİran’ınnükleersilahlanmaprogramınailişkinherhangibirbulguyarastlanmadığınailişkinkısmıgenişyankıbuldu.

26Şubat2008İranCumhurbaşkanıMahmudAhmedinecad,UAEARaporu’nunİranmilletininbirzaferiolduğunuaçıkladı.

3Mart2008BMGüvenlikKonseyi,İran’ayönelik3.etapyaptırımlarıdevreyesoktu.Konsey’in15üyesindensadeceEndonezya’nınkarşıoyuylakabuledilentasarıhalihazırdayürürlükteolanbazıseyahatkısıtlamalarınısertleştirirken,biryandandaİran’ınyurtdışındakimalivarlıklarınayönelikekkısıtlamalargetirdi.

5Mart2008İran Yönetimi BM’nin son yaptırım kararına karşılık nükleer konularda muhataplarının UAEAolduğunuaçıkladı.

16Nisan200813Nisan tarihinde İran’ınnükleergörüşmeler içinyenibirpakethazırlayarakBMGenelSekreteriBanKiMoon’asunmasınınardındanŞangay’datoplanan5+1’ler İran’anükleergörüşmeleregeridönmesiçağrısındabulundu.

26Mayıs2008UAEAtarafındanyayınlananrapordaİran’ınnükleerprogramıylailgiliolarakAjans’abilgivermektençekindiğiveuranyumzenginleştirmeçalışmalarınadevamettiğibelirtildi.

27Mayıs2008İran’ınUAEAnezdindekitemsilcisiAliAşgarSultaniyeİran’ınUAEAraporundakitümsuçlamalaracevapverdiğinivesözkonususuçlamalarıntemelsizolduğunusöyledi.

6Haziran2008İsrail’inöncekiSavunmaBakanıvehalihazırdakiBaşbakanYardımcısıSaulMofaz,YediotAhrenotgazetesine verdiği mülakatta İran’ın nükleer programına devam etmesi halinde İsrail’in İran’asaldırmasınınkaçınılmazolduğunuaçıkladı.

94

EKLER

8Haziran2008İranBaşbakanıNuriel–Malikiİran’ınbaşkentiTahran’ayaptığıresmiziyaretteIrak’ınİran’ayöneliksaldırılarınüssüolmayacağınısöyledi.

14Haziran2008

ABKonseyiGenelSekreteri/OrtakDışilişkilerveGüvenlikPolitikasıYüksekTemsilcisiJavierSolanaİran’a5+1veAB’ninyeniteşvikpaketinisundu.Yenipaketteİranilebatılıülkelerarasındakiticarivediplomatikilişkilerinnormalleşmesi,DTÖ’neüyelikveİran’ınsivilnükleeraltyapısınadestekverilmesigibi unsurlar bulunurken, İran Dışişleri BakanıManuçehrMuttaki İran’ın pakete olumlu baktığınıbelirtti.

20Haziran2008

The New York Times gazetesi Amerikalı yetkililere dayandırdığı haberinde İsrail’in 5 Hazirantarihinde İran’a yönelik bir operasyonun provası olarak 100 savaş uçağının katılımıyla bir askeritatbikatyaptığınıduyurdu.İsrailordusuhaberhakkındadetayvermezkentatbikatınrutinhazırlıklarçerçevesindeolduğunuaçıkladı.

21Haziran2008UAEADirektörüMuhammedBaradey İran’ayönelikbiraskeri saldırının tümbölgeyiateş topunaçevireceğinisöyledi.

23Haziran2008

AB üyesi ülkeler İran’a yönelik yeni bir yaptırım paketini uygulama noktasında anlaştılar. İran’ınAvrupabaşkentlerindekiçeşitlibankahesaplarınıdonduranveyeni ticarikısıtlamalargetirenkararİran’ınserttepkisiylekarşılaştı.İranlıyetkililerSolana’nınteşvikpaketiningündemdeolduğusıradaalınankararınkabuledilemezolduğunubelirttiler.

26Haziran2008İran’ın önceki nükleer başmüzakerecisi ve halihazırdaki Meclis Başkanı Ali Laricani, İran’ın batılıülkelerden gelen baskılar karşısında beklenmedik adımlar atabileceğini ve diplomatikmüzakereleriçinazbirzamankaldığınısöyledi.

30Haziran2008İranDevrimMuhafızlarıKomutanıMuhammedAliCaferi,ABDyadaİsrailtarafındanaskeriharekatamaruzkalmalarıdurumundaKörfez’denkaynaklananpetrolhatlarındanakışıkeseceklerinisöyledi.

2Temmuz2008İranDışişleriBakanıManuçehrMuttaki,ABDveİsrail’inİran’ayönelikaskeriplanlarıhakkındakisöylentilericiddibulmadığını,OrtaDoğu’dayenibirsavaşbaşlatacakböylesibirgelişmenin“delilik”olacağınısöyledi.

2Temmuz2008ABDGenelkurmayBaşkanıAmiralMikeMullenİsrailziyaretisonrası,İsrail’inİran’ayönelikplanlarıhakkındadiplomasiunsurununönplanaçıkarılmasıgerektiğini,OrtaDoğu’nunhalihazirdayeterinceistikrarsızolduğunu,yenibiristikrarsızlıkunsurununarzuedilemeyeceğinisöyledi.

95


5Temmuz2008İranDışişleriBakanıManuçehrMuttakitarafındanAB’yeiletilenmektubunABönerilerineilişkinolumlubiryaklaşımsergilediğibelirtildi.

13Temmuz2008 İranyenigeliştirdiğiuzunmenzillifüzesistemlerinibaşarıyladenediğiniaçıkladı.

15Temmuz2008SuriyeCumhurbaşkanıBeşarEsadİran’ayönelikbiraskerioperasyonunABDa,İsrailvetümbölgeülkeleriiçinçokağırsonuçlarıolacağınısöyledi.

16Temmuz2008İran’indinilideriAyetullahAliHameneyİran’ınnükleergörüşmelereaçıkolduğunufakatbukonudaaslatavizvermeyeceğikırmızıçizgilerininbulunduğunusöyledi.

17Temmuz2008AmerikanSenatosu’nunBankacılıkKomitesiİran’ayönelikyeniekonomikveticariyaptırımlariçerenbirtasarıyıonayladı.

18Temmuz2008İsrailulaştırmabakanıSaulMofazİsrail’inİran’ayönelikbiraskerioperasyonahazırlıklıolmasıgerektiğinisöyledi.

18Temmuz2008İranDışişleriBakanıManuçehrMuttakiCenevre’deyapılacaknükleermüzakereleröncesiAnkara’yaresmibirziyarettebulundu.DışişleriBakanıAliBabacan’lagörüşmelerdebulunanMuttakiBaşbakanRecepTayyipErdoğanveCumhurbaşkanıAbdullahGültarafındandakabuledildi.

19Temmuz2008

ABDDışişleriBakanıCondoleezzaRiceAmerika’nın“süreklidüşmanları”bulunmadığınıbelirterekİranilediyalogaaçıkolduklarınısöyledi.Rice,ABDDışişleriBakanlığı’nınüçnumaralıismiMüsteşarWilliamBurn’un20Temmuz’daCenevre’deyapılacaknükleergörüşmelerekatılacakolmasınınAmerika’nınİran’ayönelikpolitikalarındadiyalogseçeneğinimasadatutmasınınbirkanıtıoldugunusöyledi.

19Temmuz2008

İranve5+1’innükleermüzakerecileriSaadCeliliveJavierSolana’nınCenevre’deyaptıklarımüzakerelersomutbirsonuçvermezkentaraflarAğustosayıbaşlarındauranyumzenginleştirmeprogramıhakkındatekrargörüşmeyekararverdikleriniaçıkladılar.ABDDışişleriBakanlığıMüsteşarlarındanWillimBurnsdegörüşmelerekatılırkenİran’lıyetkililerledoğrudangörüşmedi.

21Temmuz2008ABDDışişleriBakanıCondoleezzaRiceİran’ın5+1’inönerilerinecevapvermekiçinikihaftasıbulunduğunu,aksitakdirde“cezalandırıcıönlemlerle”karşıkarşıyakalacağınıaçıkladı.

22Temmuz2008ABDileHindistanarasındasivilnükleerteknolojideğişiminiöngörenanlaşmaHindistanKongresi’ndekabuledildi.

30Temmuz2008İranDiniLideriAyetullahAliHamaneyİran’ınnükleerteknolojieldeetmeyetehditlerealdırmadandevamedeceğinisöyledi.

96

EKLER

31Temmuz2008ABDDışişleriBakanlığısözcüsüSeanMcCormack,İran’ın2AğustosCumartesigününekadarGenevatoplantısısonuçlarınacevapvermesigerektiğinisöyledi.

31Temmuz2008

Tahran’datoplananBağlantısızlarHareketiKonferansısonuçbildirgesindeİran’ınbarışçılnükleerenerjiedinmehakkınadestekverdi.Türkiye,konferansamisafirülkeolarakDışişleriBakanıAliBabacanbaşkanlığındakiheyetlekatıldı.Babacan,İranCumhurbaşkanıMahmudAhmedinecadvebaşmüzakereciSaadCeliliiledegörüştü.GörüşmedeayrıcaİranCumhurbaşkanıMahmudAhmedicead’ınAğustosayıiçindeTürkiye’yeyapacağıziyaretdegörüşüldü.

31Temmuz2008ABDDışişleriBakanlığıveAByetkilileriİraniçindahaöncekoydukları2Ağustos’akadarsoncevaptarihiningeçerliolmadığını,İran’danyakındabircevapbeklediklerinisöylediler.

1Ağustos2008 UAEA,HindistanileABDarasındakisivilnükleerteknolojianlaşmasınıonayladı.

2Ağustos2008SuriyeCumhurbaşkanıBeşarEsadTahran’ıziyaretederekİran’ınnükleerenerjiçalışmalarınadestekverdi.

5Ağustos2008İran,5+1’inönerilerpaketinecevapolarakgönderdiğimektuptakendiönerilerineaynışekildecevapverilmesihalindeönerilerpaketinesomutcevapvereceğinibildirdi.

6Ağustos2008ABDileHindistanarasındasivilnükleerteknolojideğişiminiöngörenanlaşmaHindistanKongresi’ndekabuledildi.

14Ağustos2008

İranCumhurbaşkanıMahmudAhmedinecad,CumhurbaşkanıAbdullahGül’ündavetlisiolarakİstanbul’ageldi.İkiliheyetlerarasıgörüşmelersonucundauyuşturucukaçakçılığı,organizesuçlarveterörizmlemücadeleilediğerbazıkonulardaişbirliğianlaşmasıimzalanırkenenerjikonusundakigörüşmelerinAğustosayıiçindeyapılacakekgörüşmelerlekararabağlanacağıbelirtildi.CumhurbaşkanıAbdullahGülnükleerkonularda5+1öneripaketinintümülkelerinyapıcıtutumuçerçevesindeelealınmasıgerektiğiniveaynızamandaİran’ınNPT’dendoğanhaklarınınkorunmasınınönemliolduğunusöyledi.TürkiyeileişbirliğineverdikleriönemivurgulayanMahmudAhmedinecaddanükleermüzakerelerdediyalogaaçıkolduklarınıfakatnükleerenerjiamaçlarındanaslatavizvermeyeceklerinibelirtti.Ahmedinecad’ınziyaretiİsrailveABD’nineleştirilerinekonuolmuş,AmerikanDışişleriBakanlığıTürkiye’ninİranileyapacağıbirenerjianlaşmasınınİran’ayönelikyaptırımrejiminizayıflatacağınıönesürmüştü.

97


EK 2: AB Troykası / AB

21 Ekim 2003

AB–3ileİranaşağıdakinoktalardaanlaştılar:

•İran,UAEAEkProtokolü’nüimzalayacakveMeclis’indeonaysürecinibaşlatacaktır.

•İrantümzenginleştirmeçalışmalarınıdurduracaktır.

•AB,İran’ınnükleerenerjihakkınıtanımaktadır.

98

EKLER

EK 3: 15 Kasım 2004- Paris Anlaşması

15 Kasım 2004 – Paris Anlaşması

“21Ekim2003’teanlaştıklarınoktalarabağlılıklarınıyineleyenvebumetinüzerindengörüşmeleredevamedentaraflaraşağı-dakinoktalardaanlaştılar.

•ABTroykasıveİranNPT’yebağlılıklarınıyenilediler.

•ABTroykası,İran’ınNPTçerçevesindekiyükümlülükleridâhilindebuanlaşmaylabelirlenenhaklarınıayrımyapmadantanıdı.

•İran,NPT’nin2.Maddesi’neuygunolaraknükleersilahpeşindeolmadığını/olmayacağınıyenidenbelirtti.İran,UAEAiletamveşeffafişbirliğiyapacağınıyeniledi,onaysürecidevamedenEkProtokolügönüllüolarakuygulamayadevamedece-ğinibelirtti.

•Buanlaşmayagöreİrangüveninşasınayönelikolarakaşağıdakifaaliyetlerigönüllüolarakdurdurdu:

Tümzenginleştirmeveyenidenişlemeaktiviteleri;

Gazsantrifüjsistemlerinikurmaveithaletme;

Gazsantrifüjlerininkurulumvebirleştirmetestiveçalıştırılması;

Plütonyumveuranyumayırmaylailgilitümçalışmalar…

•ABTroykası,buönlemlerintektaraflıalındığınıveyasalyükümlülükolmadığınıtanıdı.

•Anlaşma, İran’ın nükleer programının tamamenbarışçıl amaçlar üzerineolduğunuobjektif şekildeortaya koymayı vesonuçtakarşılıklınükleer,ekonomikveteknolojikişbirliğiilegüvenlikmeselelerindeanlamlıgarantileroluşturmayıhedefle-mektedir.

•OluşturulacakDeğerlendirmeKomitesininmüzakerelerisonucuylaeşgüdümlüolarakaşağıdakinoktalardaadımatılacak-tır:

AB,İran’ınDünyaTicaretÖrgütüüyelikgörüşmelerinebaşlamasınıaktifolarakdestekleyecek,İranileTicaretveİşbirliğiAnlaşmasımüzakereleriniyenidenbaşlatacak;

ABTroykası,UAEAGenelDirektörüMuhammedBaradey’inİran’ıNükleerDöngüyeÇokTaraflıYaklaşımlarUz-manGrubu’nadavetinidestekleyecek;

ABTroykası ile İrannükleerkonudakigelişmelerdenbağımsızolarakElKaideveHalkınMücahitlerigibi teröristörgütlerkarşısındaterörlemücadeleetmedekiortaktutumlarınınaltınıçizmektedirler.

BununyanısıraIrak’taanayasalhükümetkurmayönündekisiyasisürecedesteklerinibildirmektedirler.”

99


EK 4: İran ile Nükleer Anlaşmanın Unsurları

İran ile Nükleer Anlaşmanın Unsurlarıİran’ınzenginleştirmeve işlemeçalışmalarınıdurdurması,ağırsureaktörüprojesini iptaletmesiveEkProtokolüuygulamasıkarşılığındaABaşağıdakibaşlıklaraltındakinoktalarıönermektedir:

1. NükleerEnerji

•İran’ınnükleerenerjiçalışmasıyürütmehakkınıtanıma;

•Nükleerreaktörler,yakıtveatıkkonusundaRusya–İranişbirliğinidestekleme;

•Atıkyakıtıngeriverilerek,İrandışındaişlenmesişartıylapazarfiyatlarındauluslararasıpazarlaraerişimiçinsiyasigü-vencelerverme;

•Nükleergüvenlikvefizikikorumaalanlarındaİranileişbirliğiyapma;

•İran’ınaraştırmaamaçlıhafifsureaktörüedinmesinedestekolma.

2. Teknolojiveİşbirliği

•ÇalışmalarındurdurulduğukesinleştiktensonraAB–İranTicaretveİşbirliğiAnlaşmalarınınmüzakerelerineyenidenbaşlama;

•İran’ınDünyaTicaretÖrgütüüyeliğinedestekolma;

•Sivilhavacılık,yatırım,petro-kimyaendüstrisi,iletişim,demirvedenizyolutaşımacılığıilearabaüretimigibikonulardaişbirliğinigeliştirme.

3. SiyasetveGüvenlikleİlgiliMeseleler

•İran’a1995tarihlive984sayılıBMGüvenlikKonseyikararıveİngiliz–Fransızulusaldeklarasyonlarıylauyumluolarakpozitifvenegatifgüvenlikgarantileriverme;

•Terörizmekarşıişbirliğiyapma,HalkınMücahitleriÖrgütü’nüdebuçerçevededeğerlendirme;

•Bölgeselgüvenlikmeselelerihakkındaİranilekapsamlısiyasivegüvenlikdiyalogukurma;

•KitleimhasilahlarındanveyayılmasındantamamenarındırılmışbirOrtaDoğuiçinçalışma;

•İranilekitleimhasilahlarınınihracı,transitgeçişlerivesonkullanımlarınıdüzenleyecekbirulusalsisteminkurulmasındaişbirliğiyapma;

•İran’ın,G–8öncülüğündesürdürülenGenişletilmişOrtaDoğuveKuzeyAfrikaGirişimi’nedâhilolmasınıdestekleme;

•Uyuşturucuüretimivekaçakçılığınıönlemedeİranileişbirliğiyapma.

100

EKLER

EK 5: Rusya

1. Rus Önerisi / 29 Eylül 2004•İrannükleeratıklarıRusya’yaverecek,çünkübuatıklarnükleersilahüretmektekullanılabiliyor.•İran,tesislerineşeffaferişimsağlayacak.

Buşartlarınyerinegetirilmesihalinde; Rusyaİran’dakiBuşehrtesisinininşasınageridönecek.

2. Rus Önerisi / 10 Kasım 2005•İranuranyumzenginleştirmeişleminiRusya’da,uranyumçevrimişlemlerinideİsfahantesisindeyapacak.

101


EK 6: İran’ın Önerisi / 3 Mart 2006

İran’ın Önerisi / 3 Mart 2006

•İran,endüstriyeldüzeydekiuranyumzenginleştirmeçalışmalarını2yıllıkbirsüreiçinaskıyaalacak;•Araştırmaamaçlıazmiktardauranyumzenginleştirmeyeisedevamedebilecek.

102

EKLER

EK 7: NIE (Ulusal İstihbarat Tahminleri)’nin Kasım 2007 tarihli “İran: Nükleer Hedefler ve İmkânlar” başlıklı raporundan bazı maddeler

Temel Hükümler

A.Tahran’ınnükleersilahprogramını2003sonbaharındadondurduğunabüyükbirgüvenlehükmediyoruz;yineortadere-ceninüstündebirgüvenleTahran’ınnükleersilahgeliştirmeseçeneğinibirihtimalolaraksaklıtuttuğukanısındayız.EsasenbudondurmanınveTahran’ınuranyumzenginleştirmeprogramınıaskıyaalmakararınıaçıklayarakNükleerSilahlarınYa-yılmasınıÖnlemeAnlaşması’nınEkProtokolünüimzalamasının,İran’ındahaöncedenaçıklanmamışnükleerçalışmalarınınortayaçıkmasısonucundaartanuluslararasıgözetimvebaskılarakarşılıkolarakgerçekleştirildiğikanaatindeyiz.• Büyükbirgüvenle,İranaskeriyetkililerinin2003yılınınsonbaharınakadaryürüttüklerinükleersilahgeliştirmeyeyönelikçalışmalarını,hükümettalimatıylayaptıklarıkanaatindeyiz.• Nükleerçalışmalardakiduraklamanınenazbirkaçyılsürdüğünebüyükbirgüvenlehükmediyoruz.(Budeğerlendirmeninbaşkakısımlarındaelealınanistihbaratboşluklarınedeniyle,DOEveNIC,sadeceortaderecelibirgüvenedayanarakbufaaliyetlerindurdurulmasınınİran’ınnükleersilahprogramınıntamamınındurdurduğunugösterdiğikanısındadır.)• Ortaderecelibirgüvenedayanarak2007yılınınortasıitibariyleTahran’ınnükleersilahprogramınıtekrarbaşlatmadığıkanısındayız,fakatTahran’ınşuandanükleersilahgeliştirmeniyetininolupolmadığınıbilmiyoruz.• Ortadereceninüstündebirgüvenle,İran’ınşuanbirnükleersilahasahipolmadığıkanaatindeyiz.• Tahran’ınnükleersilahprogramınıdurdurmakararı,2005’tenbuyanaöngörülerimizinaksinebuülkeninnükleersilahüretmeyebuderecekararlıolmadığınıgöstermektedir.İran’ınnükleerprogramınıuluslararasıbaskılarsonucudurdurmuşolduğuna dair yaptığımız değerlendirme, İran’ın dış baskılardan daha önceki tahminlerimizin ötesinde etkilenebileceğinigöstermektedir.• İran’ın2003’tenükleerprogramınıuluslararasıbaskılarsonucudurdurduğunadairdeğerlendirmemiz,Tahran’ınkararla-rınınsiyasi,ekonomikveaskerimaliyetlerinidüşünmedenacelecibirsilahedinmearzusuyladeğil,karzararhesabınıgözetenbiryaklaşımlabelirlediğinigöstermektedir.Budurum,yoğunlaşanuluslararasıdenetimlerinvebaskılarınoluşturduğuteh-ditlerınİran’ıngüvenliğinitesisedebilmesi,prestijsağlayabilmesivebölgedeetkinolabilmehedeflerineyönelikfırsatlarlabirkombinasyonoluşturmasıhalinde–İranliderleritarafındaninandırıcıolarakalgılanırsa–Tahran’ınükleersilahprogramınıdurdurmasüresiniuzatmayayöneltebileceğinigöstermektedir.Bununnasılbirkombinasyonolacağınıbelirlemekzordur.• Ortaseviyedebirgüvenedayanarak,İran’dakiliderlerinnükleersilahüretimiyleİran’ıntemelulusalgüvenlikvedışpo-litikahedefleriarasındamuhtemelbirbağlantıkurduğuveİran’ın1980’lerinsonlarından2003’ekadarbusilahlarıüretmekiçingösterdiğiçabagözönünealındığında;İran’dakiliderlerinükleersilahüretmektenvazgeçmeyeiknaetmeninzorolacağıkanaatindeyiz.Bizimdeğerlendirmemizegöre,yalnızcaİran’ınbuyöndevereceğibirsiyasikararİran’ınükleersilahedin-mektenvazgeçirebilirvebuyöndekibirkararisegeridönebilirniteliktedir.

Key Judgments

A.Wejudgewithhighconfidencethatinfall2003,Tehranhalteditsnuclearweaponsprogram;wealsoassesswithmoder-ate-to-highconfidencethatTehranataminimumiskeepingopentheoptiontodevelopnuclearweapons.Wejudgewithhighconfidencethatthehalt,andTehran’sannouncementofitsdecisiontosuspenditsdeclareduraniumenrichmentprogramandsignanAdditionalProtocoltoitsNuclearNon-ProliferationTreatySafeguardsAgreement,wasdirectedprimarilyinresponsetoincreasinginternationalscrutinyandpressureresultingfromexposureofIran’spreviouslyundeclarednuclearwork.

103


•Weassesswithhighconfidencethatuntilfall2003,Iranianmilitaryentitieswereworkingundergovernmentdirectiontodevelopnuclearweapons.•Wejudgewithhighconfidencethatthehaltlastedatleastseveralyears.(BecauseofintelligencegapsdiscussedelsewhereinthisEstimate,however,DOEandtheNICassesswithonlymoderateconfidencethatthehalttothoseactivitiesrepresentsahalttoIran’sentirenuclearweaponsprogram.)•WeassesswithmoderateconfidenceTehranhadnotrestarteditsnuclearweaponsprogramasofmid-2007,butwedonotknowwhetheritcurrentlyintendstodevelopnuclearweapons.•Wecontinuetoassesswithmoderate-to-highconfidencethatIrandoesnotcurrentlyhaveanuclearweapon.•Tehran’sdecisiontohaltitsnuclearweaponsprogramsuggestsitislessdeterminedtodevelopnuclearweaponsthanwehavebeenjudgingsince2005.OurassessmentthattheprogramprobablywashaltedprimarilyinresponsetointernationalpressuresuggestsIranmaybemorevulnerabletoinfluenceontheissuethanwejudgedpreviously.•OurassessmentthatIranhaltedtheprogramin2003primarilyinresponsetointernationalpressureindicatesTehran’sdecisionsareguidedbyacost-benefitapproachratherthanarushtoaweaponirrespectiveofthepolitical,economic,andmilitarycosts.This, inturn,suggeststhatsomecombinationofthreatsof intensifiedinternationalscrutinyandpressures,alongwithopportunitiesforIrantoachieveitssecurity,prestige,andgoalsforregionalinfluenceinotherways,might—ifperceivedbyIran’sleadersascredible—promptTehrantoextendthecurrenthalttoitsnuclearweaponsprogram.Itisdif-ficulttospecifywhatsuchacombinationmightbe.•WeassesswithmoderateconfidencethatconvincingtheIranianleadershiptoforgotheeventualdevelopmentofnuclearweaponswillbedifficultgiventhelinkagemanywithintheleadershipprobablyseebetweennuclearweaponsdevelopmentandIran’skeynationalsecurityandforeignpolicyobjectives,andgivenIran’sconsiderableeffortfromatleastthelate1980sto2003todevelopsuchweapons.Inourjudgment,onlyanIranianpoliticaldecisiontoabandonanuclearweaponsobjec-tivewouldplausiblykeepIranfromeventuallyproducingnuclearweapons—andsuchadecisionisinherentlyreversible.

104

EKLER

105

İran Nükleer Programı ve Orta Doğu Siyaseti Güç Dengeleri ve Diplomasinin İmkanları

Talha KÖSE

İran

Nük

leer

Pro

gram

ı ve

Ort

a D

oğu

Siya

seti

Talh

a KÖS

E

Orta Doğu siyasetinin kadim aktörlerinden İran, bölgedeki etkisini

artırıyor mu? İran, nükleer çalışmalarını hangi gerekçelerle temellendiriyor?

ABD’nin nükleer tehdit algısı ne kadar gerçek? Diplomatik müzakereler

nükleer krizi çözebilir mi? Türkiye bu süreçte nasıl bir rol oynuyor ve

oynamalı? İran, dünya siyasetindeki yeni yapılanmaların neresinde yer

alacak?

“İran Nükleer Programı ve Orta Doğu Siyaseti” son yılların en gerilimli

süreçlerinden olan İran-ABD nükleer krizini farklı ve derinlikli bir perspektifle

ele alıyor. Nükleer krizin siyasi, iktisadi, psikolojik ve ideolojik arka planını

masaya yatırıyor ve okuyucuya kapsamlı bir analitik çerçeve sunuyor.

Kitapta Türkiye’nin nükleer kriz çerçevesinde oynayacağı rol, uzun vadedeki

Orta Doğu siyaseti çerçevesinde ele alınıyor ve karar vericilere öneriler

geliştiriliyor.

Çatışma çözümleri literatürünü kullanan kitap, nükleer krizde

diplomasinin imkânlarının halen geçerli olduğunu ortaya koyuyor.

Müzakere sürecinin başarılı olabilmesi için gerekli olan adımlar ve bu

adımların başarısız olması durumunda ortaya çıkabilecek muhtemel

senaryolar çarpıcı biçimde irdeleniyor.