Raporti i Hotospoteve Shqip 18122012

Hotspotet mjedisore n Kosov/Raport

1

MINISTRIA E MJEDISIT DHE PLANIFIKIMIT HAPSINORAGJENCIA PR MBROJTJEN E MJEDISIT T KOSOVS

RaportHOTSPOTET MJEDISORE

N KOSOV

Prishtin, 2011

Ky Raport sht prgatitur ngaAgjencia pr Mbrojtjen e Mjedisit t Kosovs

Raportin e prgatiten:

Msc. Tafe Veselaj, AMMKMsc.Afrim Berisha, AMMKMsc.Mimoza Hyseni-Spahiu, AMMKMsc. Perparim Gashi, AMMKSylejman Bejta, MZHE


5

Tabela e shkurtesaveShkurtesa Emri i plot

AER Agjensioni Evropian i Rindertimit

AKP Agjencioni i Kosovs pr Privatizim

AMMK Agjencia pr Mbrojtjen e Mjedisit t Kosovs

BAT Teknologjia m e mir e aplikueshme

BE Bashkimi Evropian

BVP Bruto Vjetore e Prodhimit

DANIDA Agjencioni Ndrkombtar Danez pr Zhvillim

DUTCH Agjencioni Hollandeze pr Zhvillim

EMKO Mbetje nga procesi i prpunimit t Zinkut

ESK Enti i Statistikave t Kosovs

EAP 6 Programi i 6-t i Veprimit n Mjedis i BE-s

FSK Forca e Siguris s Kosovs

IFCS Programi Ndrkombtar pr Siguri t Kemikateve

REACH Rregullore pr Regjistrim, Vlersim, Autorizim dhe Kufizim t Kemikateve

IPPC Direktiva per Parandalimin dhe Kontrollin e Integruar te ndotjs

KEK Korporata Energjetike e Kosovs

KFOR Forcat Paqruajtse n Kosov

MMPH Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Mjedisor

MZHE Ministria e Zhvillimit Ekonomik

OBSH Organizata Botrore e Shndetsis

OKB Organizata e Kombeve t Bashkuara

PIM Parku Industrial i Mitrovics

SIDA Agjencia Suedeze pr Zhvillim dhe Bashkpunim Ndrkombtar

SharrCem Fabrika e imentos n Han t Elezit

TEC A Termocentrali Kosova A

TEC B Termocentrali Kosova B

TMK Trupat Mbrojtse t Kosovs

UNDP Programi i Kombeve t Bashkuara pr Zhvillim

VNM Vlersimi i Ndikimit n Mjedis

VSMS Vlersimi Strategjik Mjedisor dhe Social

Agjencia pr Mbrojtjen e Mjedisit t Kosovs/AMMK

6


7

ContentsLISTA E HARTAVE ...................................................................................... 91. HYRJE.....................................................................................................11 1.2 Falnderim ................................................................................................12 1.3 Qllimi i Raportit ......................................................................................132. Profili i Kosovs ..................................................................................... 15 2.1 Pozita Gjeografike ....................................................................................15 2.2 Relievi .......................................................................................................15 2.3 Klima ........................................................................................................15 2.4 Ndertimi Gjeologjik .................................................................................16 2.5 Popullsia ...................................................................................................183. Zhvillimi ekonomik ............................................................................... 19 3.1 Historiku i shkurtr i zhvilimit ekonomik te Kosoves ...............................19 3.2 Gjendja aktuale ekonomike n Kosov ...................................................20 3.3 Sfidat e zhvillimit ekonomik n Kosov ...................................................204. Definimi dhe Klasifikimi i Hotspoteve ................................................... 22 4.1 Kuptimi i Definicionit Hotspot ..............................................................22 4.2 Klasifikimi i Hotspoteve ...........................................................................235. Trajtimi i hotspoteve n Kosov .............................................................. 24 5.1 Legjsilacioni nacional pr trajtimin e hotspoteve ....................................24 5.2 Koniza strategjike dhe progamore ...........................................................24 5.3 Projektet e realizuara pr rehabilitimin e hotspoteve ..............................256. Gjendja e Hotspoteve n Kosov ........................................................... 27 6.1 Hotspotet e identifikuara .........................................................................27 6.2 Hotspotet nga kemikatet ..........................................................................28 6.3 Hotspotet nga aktivitetet bujqsore (pesticidet dhe fertilizert) ...............29 6.3.1Depoja e mbetjeve bujqesore n Shirok t Therands .................29 6.3.2 Depoja e kemikateve industriale n Pej ....................................31 6.4 Ndikimi n mjedis nga sektori i transportit .............................................34 6.5 Hotspotet nga Deponit sanitare ............................................................35 6.5.1 Deponia sanitare n Podujev ....................................................35 6.5.2 Deponia sanitare n Pej .............................................................36 6.5.3 Deponia sanitare n Gjilan .........................................................38 6.5.4 Deponia n Prizren .....................................................................42 6.5.5 Deponia sanitare n Mirash .......................................................44 6.5.6 Deponia sanitare n Mitrovic ....................................................46 6.6 Hotspotete nga aktivitetet minerare dhe industriale ...............................48 6.6.1Hotspotet nga sektori i industris .................................................48 6.6.1.1 Parku ndustrial n Mitrovic .....................................................52 6.6.1.2 Deponia e skories s Feronikelit n ikatov-Gllogovc .........54


8

6.6.2 Hotspotet nga sektori minerar ...............................................................56 6.6.2.1 Deponit n Hajvali, Badovc dhe Kishnic ............................56 6.6.2.2 Miniera e Artans ....................................................................61 6.6.2.3 Miniera e Stan Trgut ................................................................65 6.6.2.4 Deponia n Kelmend ...............................................................66 6.6.2.5 Materiet radioaktive te Tuneli i par- Mitrovic........................69 6.6.2.6 Materiet radioaktive n Parkun Industrial n Trep, Mitrovic .70 6.6.2.7 Deponit n Zvean ................................................................71 6.6.2.8 Deponit n Leposaviq ...........................................................72 6.6.2.9 Deponit e hirit n KEK ...........................................................77 6.6.2.10 Deponit e flotacionit n Dev t Gjakovs .........................81 6.6.2.11 Miniera e Goleshit n Magur- Lipjan ..................................83 6.6.2.12 Deponia me materie t asbestit n Han t Elezit ..................857. T dhna t prmbledhura pr hotspotet ................................................. 888. Efektet e hotspoteve n shndet dhe mjedis ........................................... 919. Konkluzionet dhe rekomandimet .......................................................... 9410. Referencat ............................................................................................ 97


9

LISTA E HARTAVE 1. Harta gjeologjike e Kosovs2. Harta- Depoja e mbetjeve bujqsore n Shirok t Suhareks3. Harta-Depoja me kemikate industriale n Pej 4. Harta-Deponia sanitare e mbeturinave n Podujev5. Harta - Deponia sanitare e mbeturina n Pej6. Harta - Deponia sanitare e mbeturinave n Gjilan7. Harta - Deponia sanitare e mbeturinave n Prizren8. Harta - Deponia sanitare e mbeturinave n Mirash-Obiliq9. Harta - Fabrika e Ballkanit t Suhareks10. Harta - Parku Industrial i Treps n Mitrovic11. Harta -Deponia e skories industriale t Feronikelit n Gllogovc 12. Harta - Deponit e miniers s Kishnics n Badovc13. Harta -Deponia e miniers n Kishnic14. Harta- Deponit e minieres n Artan 15. Harta - Topografia e deponis s Kelmendit n Mitrovic16. Harta - Deponia e flotacionit n Leposaviq17. Harta - Materiet radioaktive te Tuneli i par, Laboratori n PIT dhe Deponia sanitare n Germov-Mitrovic18. Harta - Deponit minerale n Zveqan dhe Kelmend19. Harta - Deponia e TEC- B, rezervaret me fenole dhe deponia e TEC- A20. Harta - Deponia e flotacionit n Dev t Gjakovs21. Harta- Industria e miniers s Goleshit n Magure t Lipjanit22. Harta - Deponit me mbetje t Asbestit n Han t Elezit23. Harta - Harta e hotspoteve potenciale n Kosov


10

LISTA E TABELAVE

Tabela 1 : Numri i popullsis n Kosov 1948-2011 Tabela 2 : Projektet pr rehabilitimin e deponive t vjetra t mbeturi-

nave komunale 2007-2009 Tabela 3: Disa projektet t realizuara nga donacionet ndrkombtare

pr rehabilitimin e mjedisit Tabela 4: Hotspotet nga kemikatet e rrezikshme n Suharek dhe

Pej Tabela 5: Deponit sanitare si burime potenciale te ndotjes n Kosov Tabela 6: Fabrika pr prodhimin e gomave dhe shiritave, Ballkani i

Suhareks Tabela 7: Deponia industrial me mbetjet e skories n ikatov t Re,

Gllogovc Tabela 8: Deponit me metale t rnda t minieres s Kishnics, Gra-

anic Tabela 9: Deponit e miniers n Artan Tabela 10: Prbrja kimike e deponive me metale t rnda n pjesn

veriore t Kosovs Tabela 11: Deponit industriale me metale t rnda dhe materiet

radioaktive t deponuara n Mitrovic Tabela 12: Prmbajtja e hirit t deponive t KEK-ut sipas komponetve

prbrse Tabela 13: Deponit e hirit nga procesi industrial energjetik i KEK-ut Tabela 14: Deponit e hirit dhe rezervuaret me fenole n KEK Tabela 15: Deponia e flotacionit t miniers n Dev, Gjakov Tabela 16: Mbetjet nga miniera e Goleshit n Magure, Lipjane Tabela 17: Hotspotet mjedisore sipas lokacioneve, aktivitetit, sipr-

faqes dhe burimeve potenciale t ndotjes Tabela 18: Tabela e prgjithshme e hotspoteve me aktivitetet, sipr-

faqen dhe prqindje


11

1. HYRJE

1.1 Parathnie

Njra ndr shtjet me ndikim n mjedisin e Kosovs jan pikat me t ndjeshme mjedisore q i quajm edhe pika t nxehta, e t cilat n terminologjin shkencore definohen edhe si hot-spote mjedisore. Nisur nga ky fakt MMPH bashkpunim edhe me Ministrit dhe institucione tjera, kan identifikuar kt problematik dhe e kan trajtuar si shtje me prioritet t lart edhe prmes planeve dhe projekteve t caktuara.

Hot-spotet mjedisore jan krijuar kryesisht si rezultat i veprimtaris industriale t s kaluars, t shkaktuara nga aktivitetet e minierave, nga deponit e vjetra t pa menaxhuara, nga kimikate t deponuara, vajra mbeturin, pesticide t skaduara e kshtu m radh. Duke e ditur ndikimin e theksuar t ktyre hot spoteve n mjedis, si dhe rrezikun pr shndetin e qytetarve, MMPH-ja prmes Agjencis s Kosovs pr Mbrojtjen e Mjedisit ka evidencuar rreth 110 vende si pika me te ndjeshme, 26 prej te cilave jane identifikuar si hotspote potenciale dhe jane pre-zantuara n kt publikim. Si t tilla jan ato n Komunn e Mitrovics, - PIM, n Komunn e Obiliqit - aktivitetet e KEK-ut, n komunn e Gllogovcit - aktivitetet e Feronikelit, pastaj hot-spotet n Kishnic, Artan, Han t Elezit etj.

Duke marr parasysh mundsit e kufizuara financiare t Kosovs, dhe bux-hetin e pamjaftueshm t MMPH-s, nuk ka qene e mundur q kryhen te gjitha aktivitetet e nevojshme pr zgjidhjen e problemeve dhe rehabilitimin e hot-spo-teve. Me ndihmen dhe mbeshtetjen nga e Institucionet Ndrkombtare t cilat jan duke dhn kontribut t muar si: Komisioni Evropian, Qeveria Holandeze, Qeveria eke, Qeveria Daneze, Banka Botrore dhe UNDP, jane ndermarr ak-tivitete pr rehabilitimi e disa hotdpoteve sikur jan deponit e vjetra si dhe disa deponi industriale. Prkundr ksaj, Kosova ka nevoj pr prcaktimin e mekanizmave efikas pr menaxhimin e mjedisit prfshir ktu edhe hot-spotet.

Pr m tepr duhen bere studime m t thella pr hotspotet dhe vlersi-min e kostos financiare pr rehabilitimin e tyre. Gjithashtu, duhet t punohet n ndrtimin e politikave t favorshme pr inkurajimin e sektorit privat dhe ndrtimin e marrdhnieve t partneritetit n menaxhimin e mjedisit. Hot- spotet paraqesin problem serioz pr mjedisin. Kto probleme krkojn shqyr-time, zbatim t masave prmirsuese dhe monitorim afatgjat, me qllim q t evitohen rreziqet e mtejshme pr natyrn dhe shndetin e njeriut.


12

1.2 Falnderim

I dashur lexues,

Opinioni i gjer n Kosov ka njo-huri t pakta pr ekzistimin e hospo-teve mjedisore dhe aq me pak pr efektet e tyre n shndetin publik dhe mjedisin q na rrethon.

Raporti q ju tashm keni n duar prmban informata pr zonat me ndotje t lart n Kosov qe n termi-nologjin mjedisore njihen si hot-spote. Hot spotet konsiderohen si zona t ndishme jo vetm pr mjedisin pro edhe pr shndetin publik. Andaj, ato krkojn trajtim emergjent dhe kujdes t vazhdueshm. sht shum e qart

se pr zgjidhjen e problemve q krijohen nga hot-spotet nuk mund t gjin-det prgjigjja vetm prmes hartimit t ktij raporti. Ndaj ne shpresojm q ky raport t shrbej si nj baz e mir pr diskutimin dhe shtjellimin e mtejshm t rrugve q ojn n zbutjen e problemeve t ktyre zonave t ndjeshme.

Raporti sht prgatitur nga Agjencia e Kosovs pr Mbrojtjen e Mje-disit n bashkpunim me sektort tjer t Ministris s Mjedisit dhe Planifi-kimit Hapsinor, si dhe me prkrahjen e Ministris s Zhvillimit Ekonomik. dhe nga Institucionet tjera qeveritare dhe jo qeveritare.

AMMK shpreh falnderim pr t gjith ata q kontribuuan n pr-gatitjen e ktij Raporti. Ne shpresojm q ky bashkpunim sht nj tregues i mir q shpreh prkushtimin e institucioneve, donatort, ekspertve dhe aktorve tjer pr t br m shum pr identifikimin, studimin, rehabiliti-min dhe eliminimin e hotspoteve mjediore n Kosov.

Dr.Sc. Ilir Morina, Kryeshef ekzekutiv i AMMK-se


13

1.3 Qllimi i Raportit

Ndotja e mjedisit sht nj problem i prmasave t gjera i cili nuk njeh kufinj nacional. Ndotja e ujit, tokes dhe ajrit n shume vende t bots por edhe n Kosov nj problem serioz pr mjedisin dhe nj rrezik permanent pr shendetin e publik. Zhvillimi industrial q nuk respekton standardet mjedisore n t shumten e rasteve sht burimi kryesor i ndotjes. Kosova pr shkak t resurseve t mdha natyrore nntoksore nj pjes t zhvillimit t saj ekonomik e ka pasur t orientuar n zhvillimin e sektorit minierar. Eksploatimi m i madh i ktyre resurseve ka ndodhur sidomos gjat viteve 70 dhe 80. Si pasoj e ksaj, jan trashguar shum probleme edhe n fushn e mjedisit. Ktu para s gjithash duhet veuar ndikimin n mjedis nga mbetjet e industriale, impiantet industriale, deponit e minierave, deponit e kemikateve nga sektori i bujqsis etj.

AMMK, n kuadr t detyrav dhe prgjegjsive q ka si institucion dhe n kuadr t aktiviteteve t saj n Planin e Puns ka br identifikimin e disa prej ktyre zonave. Identifikimi i hot-spoteve potenciale sht realizuar nga AMMK ka gjetur mbshtetje edhe nga UNDP prmes angazhimit t nj eksperti ndrkombtar. Gjat ktij hulumtimi jan identifikuar shum loka-cione t ndjeshme mjedisore, mirpo jan evidentuar vetn ato zona t cilat kan ndikim m t madh n mjedis dhe q paraqesin rrezik pr shndetin publik. N tr territorin e Kosovs jane identifikuar rreth 110 vende si pika t ndjeshme mjedisore, ndrsa si zona me potencial pr ndikim m t madh n mjedis dhe q paraqesin rrezik pr shndetin publik jan evidentuar 28 sosh dhe t cilat jan t prezantuara n kt Raport. Siprfaqja e trsishme e ktyre hotspoteve sht rreth 9.94 km2 ose 0.09% e territorit t Kosovs. Hotspotet e evidentuar pr shkak t prmbajtjes s tyre t kontaminuar, e bjn t pamundur shfrytezimin e tyre pr nevoja ekonomike, bujqsore, urbanizm, rekreacion dhe turizm, prandaj prve ndikimit n mjedis dhe n shndetin publik ato kan ndikim indirekt edhe n sfera tjera t zhvillimit shoqror.

Qllimi i ktij Raporti sht t identifikoj hot-spotet potenciale mje-disore n Kosov, t ofroj informata themelore pr gjendjen e tyre si dhe t inicoj projekte pr hartimin e studimeve m detale pr trajtimin e ktyre zonave n t ardhmen. T dhnat pr prgatitjen e raportit jan grumbulluar


14

nga vizitat n terren, takimeve dhe kontakteve me institucionet e ndryshme qeveritare dhe joqeveritare, nga projektet e realizuara n kt fush si dhe nga ndrmarrjet publike q menaxhojn me kto zona. Raporti prve q jep nje pasqyr reale pr gjendjen e ktyre zonave, synon edhe identifikimin e nevojave m t ngutshme, m qllim q t caktohen prioritetet pr gjetjen e fondeve pr rehabilitimit t tyre, duke ofruar rekomandime pr zgjidhejn e ktij problemi.


15

2. Profili i Kosovs

2.1 Pozita Gjeografike

Kosova gjendet n pjesn qendrore t Gadishullit Ballkanik. Shtrihet n mes t 415058 dhe 435142 t gjersis gjeografike veriore dhe 200130 dhe 214802 t gjatsis gjeografike lindore. Kosova ka sipr-faqe 10.887 km, 1.73 milion banor dhe dendsi mesatare prej 159 banor n km (ne regjistrim nuk jan prfshir komunat Leposaviq, Zubin Potok dhe Zvean). Kufizohet me Shqiprin (n jugperndim), me Maqedonin (n juglindje), me Serbin (n lindje, veri dhe verilindje) dhe me Malin e Zi (n perndim). Gjatsia e prgjithshme e kufirit t Kosovs me vendet fqinje sht rreth 700.7 km.

2.2 Relievi

Kosova sht vend malor dhe me ultsira, i prbr nga Fusha e Kosovs (me lartsi mbidetare 510-570 m) dhe Rrafshi i Dukagjinit (lartsia mbide-tare 350-450 m). Lartsia mesatare mbidetare e Kosovs sht 810m. Pika me e ult sht 270m, ndrsa m e larta 2656m (Gjeravica). N aspektin hipsometrik siprfaqe nn 300m lartsi mbidetare prfshin vetm 16.4 km ( 0.2 % ) deri 1000 m shtrihen 8754 km ( 80.7 % ), prej 1000 deri 2000 m 1872.3 km ( 17 % ) dhe mbi 2000m deri 250.6 km ( 2.3 % ). Format krye-sore n relievin e Kosovs jan: malet me 63 % dhe fushgropat 37%.

2.3 Klima

Klima sht e mesme-kontinentale, me ndikim mbizotrues t klims adriatiko-mesdhetare n Rrafshin e Dukagjinit, prmes lugins s Drinit t Bardh, si dhe me ndikim m t vogl t klims s ndryshuar adriatiko-egjeniane n fushn e Kosovs. T reshurat mesatare vjetore 596 mm. Tem-peraturat mesatare vjetore t Kosovs jan 10 OC, me temperaturn e arritur


16

minimale -27,2 dhe maksimale 39,2 (IHMK, 2008). Faktort lokal kryesor q ndikojn n klimn e Kosovs jan: relievi, ujrat, trualli dhe bimsia.

2.4 Ndertimi Gjeologjik

Territori i Kosovs karakterizohet me nj ndrtim t ndrlikuar dhe shum interesant gjeologjik. Kt e dshmojn numri i madh i komplek-seve litologjike dhe formacioneve gjeologjike nga kembriani gjer n kua-ternar.

Formimet Proterozoike shkmbinjt m t vjetr t Kosovs jan rresh-pet kristalore t mass Dardane, q shtrihen n lindje t Kamenics dhe Karaevs. Ky kompleks i takon moshs s Rifej-Kembrianit, i ndrtuar prej gnajseve dhe leptinoliteve, mikashisteve, leukognajseve, amfiboliteve, kuarciteve dhe migmatiteve.

Formimet Paleozoike jan mjaft t prhapura n Kosov dhe t zbu-luara n Bjeshkt e Sharrit, Bjeshkt e Nemuna, Malet e Mokns dhe n rrethinen e Treps.

Formimet Mesozoike kan prhapje t konsiderueshme n territorin e Kosovs, ku Kretaku dhe Triasiku jan m t prhapur n raport me Jurasi-kun. Formimet e Terciarit-mbushin ultsirat tektonike t Dukagjinit, Rrafshit e Kosovs, Drenics, Llapit dhe Gjilanit, ku me hulumtime paleontologjike jan konstatuar Oligoceni, Mioceni, dhe Plioceni. Produktet vullkanogjene ndrtojn rajonin e Stantergut, Kishnic-Janjevs, Moravs s Bins dhe Strezovc-Artans.

Depozitimet Kuaternare - mbulojn fushat e rrafshta dhe shtretrit e lumenjve t Drinit t Bardh, Sitnics dhe Moravs s Bins, t prfaq-suara me sedimentet e teracave lumore, produkteve aluviale, proluviale, deluviale dhe morenave.


17

Harta 1. Harta gjeologjike e Kosovs1

1 http://www.kosovo-mining.org/kosovoweb/al/home.html


18

2.5 Popullsia

Popullsia e Kosovs n periudhn 1948-1981 duke iu referuar regjistri-meve zyrtare t popullsis ka pasur rritje t vazhdueshme, ku nga 727,820 banor ka shtuar poullsin e saj n 1,584,440, q tregon rritje prej 856,620 banor ose 117.9%. Pas ksaj periudhe, Kosova pr nj koh t gjat ( 30 vjeare) ka pasur munges t t dhnave statistikore zyrtare pr popullsin, kshtu q prcaktimi i numrit t popullsis bazohet kryesisht n vlersime dhe parashikime.

Nj vlersim i till sht br edhe n vitin 1991, sipas t cilit Kosova kishte 1,956,196 banor. N vitin 2011, Enti i Statistikave t Kosovs, ka br regjistrimin e popullsis i cili nuk ishte gjithprfshirs. Rezultatet preliminare t ktij regjistrimi tregojn q Kosova ka 1,733,872 banor. Numri i popullsis s Kosovs sipas ktij regjistrimi nuk sht n prputhje me trendin e rritjes s popullsis n Kosov. Kjo mund t jet pasoj e disa faktorve si: ndryshimi i metodologjis s regjistrimit, shprngulja e pop-ullsis gjat viteve 90 ku llogaritet t ken braktisur Kosovn rreth 400 mij banor, mosprfshirja e gjith popullats n regjistrim dhe faktor t tjer.

Popullsia e Kosovs sht me mosh t re. N vitin 2006 grup-mosha 0-19 vje prbn 38 %, grup-mosha e 20-64 prbn 56 % kurse grup-mosha e vjetr mbi 65 vje prbn 6 % t popullsis s prgjithshme.

Table 1 : Numri i popullsis n Kosov 1948-2011

No Viti Nr. i popullsis Burimi i t dhnave

1 1948 727,820 Regjistrim, ESK

2 1961 963,988 Regjistrim, ESK

3 1971 1,243,693 Regjistrim, ESK

4 1981 1,584,440 Regjistrim, ESK

5 1991 1,956,196 Vlersim, ESK

6 2011 1,733,872 Rezultate preliminare t Regjistrimit, ESK


19

3. Zhvillimi ekonomik

3.1 Historiku i shkurtr i zhvilimit ekonomik te Kosoves

Duke shikuar nga kronologjia e zhvillimit ekonomik t Kosovs, vre-het se deri n 1950, Kosova ishte vend tipik agrar, pa industri t zhvilluar, ku bujqsia merr pjes me 70 % n BPV. Vitet 1947 70, njihet si periud-h e cila Kosovn e karakterizon me prjashtim t investimeve nga fondet shtetrore pa kthim.

N periudhn n mes viteve 1971-1980, Kosova arrin shkalln m t lart t rritjes ekonomike dhe t ndryshimeve cilsore n strukturn e prod-himit. N kt Interval kohor jan realizuan projektet m t rndsishme n industri, infrastruktur dhe ekonomi.

Gjat viteve 1989-1998, njihet si periudha e paralizimit t zhvillimit ekonomik n t gjitha degt e ekonomis. N kt koh Kosova karakter-izohet me tensione politike t karakterit t mbyllur deri n vitin 1999 kur konflikti merr prmasa e lufts frontale e cila ndikoj edhe me ndrhyrjen e faktorit ndrkombtare. Me vendosjen e misionit t OKB n Kosov, u ndrmorn masa pr tejkalimin e situats s vshtir ekonomike dhe so-ciale. Gjat viteve 1999-2010, pjesn m t madhe t ndihms ekonomike e kan realizuar donatort e jashtm.

Ekonomia e Kosoves ende pret t rimkmbet prmes procesit t priva-tizimit i cili sht ne proces. Biznesi privat ka shnuar hapa t dukshm t zhvillimit (51% t BPV). Gjithashtu diaspora prben nj faktor te rnd-sishm n zhvillimin ekonomik, e cila sht treguar e gatshme t investoj, mirpo ende nuk ka infrastruktur ligjore t prshtatshme pr investime kapitale nga jasht2.

2 Raport i Kshillit Amerikan pr Zhvillim Ekonomik


20

3.2 Gjendja aktuale ekonomike n Kosov

Numri total i ndrmarrjeve deri n fund t vitit 2009 ka arritur shifrn prej 74436 ndrmarrje. Krahasuar me vitin 2008 (67950 ndrmarrje) vre-het nj rritje e numrit t ndrmarrjeve t reja pr 6486 ndrmarrje apo e shprehur n prqindje 9.5%.

Nga numri total i ndrmarrjeve vrehet se aktivitet ekonomike m t preferuara jan: tregtia me 33826 ndrmarrje (45,4%), transporti dhe telekomunikacioni me 9641 (12.95%), hotelet dhe restorantet me 7230 (9.7%), industria prpunuese 6976 (9.4%), ndrtimtaria me 4418 (5.9%), aktivitetet tjera shoqrore (sociale) dhe personale 4121 (5.5%), pasuria e patundshme dhe dhnia me qira me 3788 (5.1%) dhe aktivitetet tjera prf-shijn pjesn e mbetur n shkall m t vogl3.

Nj shtytje pr zhvillimin ekonomik t Kosovs mund t konsiderohet edhe procesi i privatizimit t ndrmarrjeve publike. Agjencioni pr Priva-tizim i Kosovs (APK) sht institucioni q ka prgjegjsin pr procesin e privatizimit t ndrmarrjeve publike. Si raste t suksesshme n proce-sin e privatizimit me ndikim n zhvillimin ekonomik t Kosovs mund t prmendn: Fabrika e Ferronikelit, Banja n Kllokot, Vreshtaria Stone Castle, Hotel Theranda, Trofta, M HYPERLINK http://www.pak-ks.org/data/M%20&%20Sillosi_FLV(2).flv&HYPERLINK http://www.pak-ks.org/data/M%20&%20Sillosi_FLV(2).flv Silosi, Birraria e Pejs, Hotel Nora etj.

3.3 Sfidat e zhvillimit ekonomik n Kosov

Kosova n kontekstin rajonal dhe at evropian, sipas BPV-s ka nj nivel shum t ult t zhvillimit ekonomik dhe z vendin e fundit n list. Zhvillimi i pabarabart ekonomik ose shprpjestimet m t theksuara, origjinn e kan n nivelin e ult t zhvillimit ekonomik t trashguar, pa-sojat e situats ekonomiko politike gjat viteve t nntdhjeta, n resurset dhe fondet e kufizuara zhvillimore dhe n proceset e ndrlikuara tranzitore n kushte t rindrtimit t paslufts.

Shprpjestimet m t shprehura kan t bjn me: raportin midis BPV dhe konsumit, eksportit dhe importit, oferts dhe krkess pr fuqi pun-tore, buxhetit t konsoliduar dhe nevojave pr investime n infrastruktur dhe shrbime publike. Rritja e qndrueshmris ekonomike, si nj shtje

3 Raporti statistikor mbi ndrmarrjet ekonomike n Kosov T4 2009, faqe 9


21

me rndsi parsore, sfidohet me shprpjestimet prezent q e karakterizo-jn n kt moment ekonomin e Kosovs.

Zhvillimi i industrializimit n baz t burimeve natyrore n t kaluarn sht shprehur n shtrirjen jo proporcionale t efekteve t ktij zhvillimi. Kshtu gjat viteve shtatdhjeta deri n gjysmn e dyt t viteve tetdhjeta n aspektin e zhvillimit industrial dhe urban qartas jan diferencuar shtat qendrat m t mdha urbane.

Me rrnimin e strukturs s vjetr industriale, deindustrializimin e viteve 90-ta dhe ndryshimet e mdha teknologjike q ndodhn viteve t fundit ndikuan q kto zona t mos ken ndonj ndikim t rndsishm n procesin e zhvillimit t ri ekonomik.

Pasojat e zhvillimit t pabarabart reflektohen n aspekte t ndryshme si at social, ekonomik dhe mjedisor.

Zhvillimi i pabarabart n aspektin mjedisor ka pr pasoj shfrytzi-min joracional t toks, dukuri kjo e mbshtetur ne jo efikasitetet n sfern e planifikimit, monitorimit dhe zhvillim te qendrueshem.


22

4. Definimi dhe Klasifikimi i Hotspoteve

4.1 Kuptimi i Definicionit Hotspot

Termi hotspot tani m sht br nj definicion i rndomt n fushn e mbrojtjes s mjedisit. Ai gjithnj e m shum sht duke u prdorur pr t trhequr vmendjen n situata specifike t veanta apo shqetsime mjedi-sor. Hot-spot n fakt sht nj nocion i ri, i veant dhe m disa kuptime. Kuptimi i tij i varet nga konteksti n t cilin ai prdoret. Ne prgjithsi ai prdoret pr t treguar nj aktivitet, ne nj vend apo n nj situat q sht prtej t zakonshme, qoft n aspektin pozitiv (psh. zona me biodiversitet t pasur etj), apo edhe n at negative (zona me ndotje t lart t mjedisit)

Padyshim se interes t veant pr lexuesit dhe ambientalistet ka prdorimi i termit hotspot pr t prshkruar zonat me potencial t lart t ndotjes pr shkak t ndikimit t tyre ne mjedis dhe n shndetin publik. Zakonisht ambien-talistt e prdorin termin hot-spot kur i referohen ndryshimeve negative dhe prkeqsimeve mjedisore n nj zon t caktuar, apo pr t prshkruar zonat e kontaminuara q nuk kan pasur mbikqyrje dhe prkujdesje pr nje periudh t shkurt apo m t gjat kohore dhe q kan efekte t dmshme pr mjedisin dhe pr botn e gjall. Pra kuptimin negativ i termit hotspot sht dika i padshiruar, jo i favorshm, dhe i rrezikshm pr mjedisin dhe shndetin.

N kuadr t nocioneve dhe terminologjive q prdoren n legjis-lacionin mjedisor t Kosovs nuk ka ndonje definim adekuat pr termin hotspote, edhe pse shpesh n kuadr t shtjellimit t problematikave t caktuar prdoret ky definim.

N kt raport termin hotspot duhet ta kuptoni n kuptimin negative pasi q n raport jan trajtuar zonat e ndotura t cilat jan krijuar si rezultat i veprimtarive t ndryshme ekonomike.


23

4.2 Klasifikimi i Hotspoteve

Nuk ekziston ndonje klasifikim i veant pr hotspote, sipas ndonj kriteri apo nj kornize ligjore t caktuar. Mirpo, nse shikohet mnyra e krijimit t tyre ato mund t klasifikohen sipas aktiviteteve t ndryshme ekonomike nga t cilat jan krijuar.

Kshut, nse i referohemi Ligji pr Parandalimin dhe Kontrollin e Inte-gruar t Ndotjes (Ligji Nr. 03/L-043), n anekset shtes t tij parashihen kat-egorit e ndryshme t aktiviteteve ekonomike, si rrjedhoj e t cilave mund t krijohen vendet (zonat) me potencial t larte t ndotjes (hotspote) si:

Vende t ndotura nga industrit energjetike Vende t ndotura nga prodhimi dhe prpunimi i metaleve Vende t ndotura nga industria e mineraleve Vende t ndotura nga industria kimike Vende t ndotura nga menaxhimi i mbeturinave Vende t ndotura nga aktivitetet e minierave Vende t ndotura nga aktivitetet tjera.

Nj klasifikm t ngjashm pr vendet e ndotura (hotspotet), varsisht nga burimi i ndotjes i gjejm edhe n aneksin e I-r te Direktives s IPPC-s.


24

5. Trajtimi i hotspoteve n Kosov

5.1 Legjsilacioni nacional pr trajtimin e hotspoteve

Edhe pse konsiderohet se n Kosov ka disa hotspote, ende nuk ka ligj apo udhzim administrativ t veant pr rregullin e ksaj eshtje.

Rregullimi i deritanishem i problemeve t hotspoteve sht trajtuar duke u bazuar n kuadr t disa ligjeve mjedisore si:

Ligji pr Mbrojtjen e Mjedisit, Ligji pr Vlersimin e Ndikimit n Mjedis, Ligji per Miniera dhe Minerale Ligji VSMS Ligji i Mbeturinave Ligji i Kemikateve Ligji per Biocide Ligji per Parandalimin dhe Kontrollin e Integruar t Ndotjes Ligji i Natyrs

Si dhe disa Udhezime administrative.

5.2 Korniza strategjike dhe programore

Kosova ende nuk ka ndonj strategji, plan apo program t veant pr trajtimin e hotspoteve. Trajtimi i ksaj shtje deri me tani sht prfshir n kuadr t Strategjive, Planeve dhe Programeve tjera si prmes:

Strategjis s Kosoves per Mjedis 2005-2010 Planit t Kosovs pr Veprim n Mjedisit 2005-2010 Draft Strategjis pr Sektorin Minerar Planet Lokale pr Veprim n Mjedis Draft Stategjin pr Administrimin e Mbeturinave, etj


25

5.3 Projektet e realizuara pr rehabilitimin e hotspoteve

Sa i prkete monitorimit, vlersimit, studimit dhe trajtimit t hotspoteve deri me tani MMPH, i sht qasur ktij problemi me forma t ndryshme qoft prmes projekteve studimore pr gjendjen e tyre ose projekteve pr rehabilitimin e tyre. Kontribut t mueshm n kt shtje kan dhn edhe institucionet tjera qeveritare, organizatat ndrkombtare dhe dona-tort e ndryshm.

Gjate viteve 2007-2009 nj pjese e investimeve mjedsiore jan orien-tuar n rehabilitimin e disa deponive dhe mbylljen e plot t deponive t vjetra t mbeturinave komunale dhe atyre industriale.

N kuadr t Planit t Kosovs pr Veprim n Mjedis 2006-2010, Min-istria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapsinor, gjat vitit 2007 ka investuar n rehabilitimin e tri deponive t mbeturinave komunale n: Kaanik, Prizren dhe Gjakov, ndrsa gjat vitit 2008 jan rehabilituar deponit n: Lipjan, Prizren dhe Gjilan. Gjat vitit (2009) Komisioni Evropian n bashkpunim me Ministrin e Mjedisit dhe Planifikimit Hapsinor ka investuar n reha-bilitimin mbylljen edhe t tet deponive t vjetra t mbeturinave komunale.

T dhna pr projektet e realizuara pr rehabilitimin e deponive t vje-tra jan prezantuar n tabelen vijuese. Investime tjera nga MMPH-ja jan br edhe n ndrtimin e shtat qendrave pr sterilizimin e mbeturinave in-fektive spitalore, si dhe n ngritjen e impianteve pr ruajtje t prkohshme t mbeturinave t rrezikshme.

Tabela 2 : Projektet pr rehabilitimin e deponive t vjetra t mbeturinave komunale 2007-2009

Emri i projektit Donatori Viti i realizimit te projektit

Rehabilitimi i deponis s Prizrenit MMPH 2007

Rehabilitimi i deponis s Gjakovs MMPH 2007

Rehabilitimi i deponis s Kaanikut MMPH 2007

Rehabilitimi i deponis s Ferizajt MMPH 2008

Rehabilitimi i deponis s Gjilanit MMPH 2009

Rehabilitimi i deponis s Lipjanit MMPH 2008


26

Ministria e Zhvillimit Ekonim t Kosovs n prkrahjen edhe t orga-nizatave ndrkombtare dhe t donatorve ka realizuar disa projekte pr rehabilitimin e deponive industriale sikur jan: Projekti i Spastrimit dhe i Rikultivimit t Toks nga deponia e hirit n KEK- Obiliq, trajtimi i deponive n Artan, trajtimi i deponis n Kelmend etj. T dhna pr disa nga projek-tet e realizuara n kt fush jan prezantuar n tabeln vijuese.

Tabela 3: Disa projekte t realizuara nga donacionet ndrkombtare pr reha-bilitimin e mjedisit

Nr. Projekti Donatori Vlera n Euro

Restaurimi i pjeserishem i Djerines ne Zhitkovc DUTCH 109.609

Menagjimi i mbeturinave te ngurta ne PIM DUTCH 202.344

Sigurimi i kemikaljeve ne PIM DUTCH 9.535

Sigurija e mureve per rreth rezervoareve te Ac. Sulfurik

DUTCH 32791

Trajtimi i mbeturinave te lengeta ne PIM DUTCH 457.021

Riparimi i Kulmit te trafo stacionit DUTCH 27.567

Sigurija e rrethit Rrethoja dhe Ndriqimi DUTCH 24.256

Demolimi, PIM DUTCH 229.774

Pastrimi i rrethit ne Zvecan Rrethi i Shkrietores DUTCH 223.582

Vleresimi i hapsires se Djerinave , Planet e Mbylljes

DUTCH 220.229

Stacioni pr Monitorim te ajrit S I D A 496

Ameliorimi (Permirsimi) i rrjedhes se Prockes Kizhnice

S I D A 3.000

Marrja e dheut per mbulim S I D A 20.750

Riprofilimi Deponise Gracanica ( Faza e pare S I D A 286.330

Menagjimi i mbeturinave t ngurta ne Zvecan DANIDA 400.000

Restaurimi Permirsimi i Deponise ne Zhitkovc Komisioni Evropian

1.000.000


27

6. Gjendja e Hotspoteve n Kosov 6.1 Hotspotet e identifikuara

AMMK, n kuadr t detyrav dhe prgjegjsive q ka si institucion dhe n kuadr t aktiviteteve t saj n Planin e Puns ka br identifikimin e disa prej ktyre zonave. Identifikimi i hot-spoteve potenciale i realizuar nga AMMK ka gjetur mbshtetje edhe nga UNDP prmes angazhimit t nj eksperti ndrkombtar.

Gjat ktij hulumtimi jan identifikuar disa pika t ndjeshme mjedisore, mirpo jan evidentuar vetn ato zona t cilat kan ndikim m t madh n mjedis dhe q paraqesin rrezik pr shndetin publik. Gjat puns n ter-ren n tr territorin e Kosoves jan identifikuar rreth 110 vende si pika t ndjeshme mjedisore, ndrsa si zona me potencial pr ndikim m t madh n mjedis dhe q paraqesin rrezik pr shndetin publik jan evidentuar 28 sosh dhe t cilat jan t prezantuara n kt Raport.

Siperfaqja e trsishme e ktyre hotspotev sht rreth 9.94 km2 ose 0.09% e teritorit t Kosoves. T dhnat e prezantuara n kt raport jan kryesisht t natyrs informuese, dhe prve pr informimin e publikut pr gjendjen e hot-spoteve mund t shrbejn edhe si nj baz e mir pr har-timin e projekteve pr rehabilitimin e hotspoteve por edhe pr orientimin e politikave dhe donacioneve n fushn e mjedisit.

T dhnat e grumbulluara gjat vizits n terren pr kto hot-spote pr nevoja t ktij raporti dhe pr nj prezantim m t leht pr tu kup-tuar pr publikun do t prezantohen t ndara sipas ktyre grupeve:

Hotspote nga kemikatet Hotspote nga aktivitetet bujqsore Hotspote nga sektori i transportit Hotspote nga deponit sanitare Hotspote nga sektori i industris Hotspotet nga sektori minerar Hotspote nga materiet radioaktive


28

6.2 Hotspotet nga kemikatet

Sipas t dhnave ekzistuese jan te njohura me shum se 100.000 lloje t kemikateve n tregun Evropian. Vetem nj numer i vogl i tyre q gjnden n treg jan t studiuara dhe t testuara pr vlersuar se sa t sigurta jan ato dhe far rreziqesh paraqesin pr shndetin e njeriut dhe mjedisin.

Industrit e ndryshme kimike n bot, ende vazhdojn t prodhojn mijra lnd t ndryshme kimike pr do vit, q shum pak jan t testuara pr ndi-kimet e tyre n njerz dhe mjedis qoft pr periudha t shkurtra apo afatgjate.

Keq administrimi i kimikateve, pesticideve bujqsore dhe biocideve n prgjithsi prmes avullimit t tyre ose kalimit n mjedis prmes formave tjera mund t sjellin pasoja serioze pr shndetin e njeriut, biodiversitetin, shtresn e ozonit dhe n prbrsit tjr t mjedisit4.

Mbeturinat e kemikaleve jan ndots te siprfaqeve te mdha toksore si rezultat i veprimtarive t industris dhe teknologjis, shkarkimeve nga proceset e ndryshme industriale dhe akumulimit t tyre. Kemikalet toksike kan afinitet t madh t deprtojn n mjedise t ndryshme si n lumenjv dhe liqej, ajr, tok madje edhe n detra dhe oqeane.

Industria kimike n Kosov deri n vitin 1989 ka qen dega m e rendsishme e industris. Aktualisht ka shum pak prodhime vendore t kemikateve t rrezik-shme, por sasia m e madhe e tyre importohen nga vendet e ndryshme t bots.

Megjithkt, n disa depo, garazhe apo holle t fabrikave kan mbetur sasi t mdha t kemikateve t cilat kontrollohen dhe monitorohen pjesrisht e disa prej tyre fare. Ato ruhen n kushte t paprshtatshm. N t shumtn e rasteve jan pa pronar dhe pa mbikqyerje, me ka rritet mundsia pr keqpr-dorime dhe aksidente5. Deri me tani pr reduktimin e rrezikut nga substanca t tilla kimike jan realizuar aktivitete n disa ndrmarrje, kryesisht t mbeshte-tura nga donacionet dhe aktivitetet e KFOR-it dhe TMK-s (FSK-s)6.

Vlersohet se kto vende, jan seriozisht t kontaminuara dhe paraqe-sin rrezik permanent pr popullatn q jeton n afrsi t tyre. Nga kjo form e kontaminimit t tokave nuk mbetet pa u ekspozuar edhe ujrat nntoksore dhe siprfaqesore dhe kshtu n mnyre zingjirore mund t krcnohet shndeti i popullats dhe kafshve.

Si m problematike paraqiten sidomos industrit q aktualisht jan jasht funksionit dhe q posedojn mbetje t kemikaleve nga proceset e dikurshme t prodhimit. Problemi bhet edhe m i madh kur dihet fakti se 4 Vlersimi Mjedisore n Shqipri pas Konfliktit, UNDP5 Plani i Kosovs pr Veprim n Mjedis, 2006-2010, MMPH, Prishtin,2006.6 Raporti Gjendja e Mbeturinave n Kosov, 2008


29

ende nuk sht i kompletuar sistemi rregullative dhe legjislative, edukimi i prdorueseve t kemikateve si dhe informimi pr rrezikshmerin e tyre.

N Kosove mungojn politika dhe strategjit specifike pr prdorimin dhe administrimin e mbeturinave t rrezikshme dhe kemikaleve. Kosova nuk sht prfshire akoma n Programin Ndrkombetar pr Siguri Kimike (International Program for Chemical Safety-IFCS), prmes t cilit Kosova do t rekomandohej q t ket politika dhe strategji t qarta pr adresimin e mirfillt t menaxhimit t kemikaleve dhe mbeturinave t rrezikshme.

6.3 Hotspotet nga aktivitetet bujqsore (pesticidet dhe fertilizert)

Pas Luftes s II-t Botrore popullatn rurale t Kosovs e prbenin mbi 80%. N vitin 1991 kjo prqindje ka rn n 63%, ndrsa vlersohet se n vitin 2000 prqindja e popullts rurale zbriti n 60%. Rrethanat e reja ndikuan n zvoglimin e numrit t banorve q merren apo gjenerojn t ardhura nga bujqsia.

Pas lufts s fundit sektori i bujqsis ishte n gjndje te vshtie, me ferma t braktisura, me ndrmarrje publike jofunksionale dhe me infrastruk-tur t dmtuar7. Disa prej objekteve q mbetn t pa shkatrruara u shn-drruan n depo t mbetjeve me prbrje kimike dhe fertilizerve me afate te skaduara. Kto mbetje si pesticide, herbicide, insekticide dhe fertilizues q ishin t destinuar pr prdorim n bujqsi, pas skadimit t afatit t prdorimit u shndrruan n mbetje t t paprdorshme dhe t rrezikshme pr mjedisin.

Gjithashtu edhe objektet ku ato ruhen dhe mjedisi prreth tyre paraqet nj zon t kontaminuar q konsiderohen si hotspot mjedisor. Situatn e rndon edhe m shum shtja e menaxhimit jo adekuat dhe trajtimi jo i duhur i tyre. Prkundr faktit se kto objekte jan identifikuar si pika t ndjeshme mjedisore ende mungo-jn informacionet e detajura pr llojin, sasin dhe prberjen kimike t tyre.

6.3.1 Depoja e mbetjeve bujqesore n Shirok t Therands

Objekti ku jan t deponuara mbeturinat bujqesore ka nj siperfaqe prej 0.04 ha. Infrastruktura e ktij objekti sht e vjeter dhe nuk i prmbush kriteret dhe standardet pr deponim dhe ruajtje t sigurt t mbetjeve nga bu-jqsia. Pr llojet e mbeturinave dhe sasin e tyre nuk ka informacione t plota.

Dikur objekt ishte nn menaxhimin dhe monitorimin e KFOR dhe ishte i izoluar si nj vend me potencial t lart t rrezikshmris. 7 Plani i Kosovs pr Veprim n Mjedis, 2006-2010, MMPH, 2006.


30

Objekti n Shirok, 2009

Objekti n Shirok, 2010


31

Harta 2. Depoja e mbetjeve bujqsore n Shirok-Suharek

6.3.2 Depoja e kemikateve industriale n Pej

Objekti ku jan t deponuar kemikatet industriale t rrezikshem dikur ishte prone e Fabriks se autopjeseve n Pej. Pas lufts kemikatet indus-triale jan grumbulluar nga njsitet e KFOR-it dhe jan vendosur n kt objekt. Edhe pse KFOR-i ka informacione pr pr origjinn, sasin, llojin dhe rrezikshmrin e ktyre substancave, Komuna e Pejs dhe MMPH nuk posedojm informacione t plota pr kto substanca dhe pr ndikimin e tyre n mjedis dhe shndet publik. Aktualisht objekti monitorohet vazhdimisht nga KFOR-it dhe FSK-ja.


32

Objekti i deponimit t kemikateve industriale n Pej

N foto vrehet qindra litra t kemikateve t rrezikshme

Deponimi i kemikateve t rrezikshme industriale n Pej


33

Harta 3. Depoja me kemikate industriale n Pej

Tabela 4. Hotspotet nga kemikatet e rrezikshme n Suharek dhe Pej

Nr

Ven

di

Akt

ivite

ti

Sip

rfaq

ja e

p

raf

rt

Burimet potenciale t ndotjes

Met

ale

te

rend

a

Subs

tan-

ca k

imik

e

Prod

ukte

te

vaj

rave

Mat

erie

or

gani

ke

Tjer

a

1 Objekti i deponim-it t mbetjeve bu-jqsore n Shirok t Suhareks

Depo pr mbetu-rina t rrezikshme bujqsore

0.04 ha

- x - - -

2 Objekti i ruajtjes s kemikateve indus-triale n Pej

Deponimi i kemi-kateve t rrezik-shme industriale

0.12 ha

- x - - x


34

6.4 Ndikimi n mjedis nga sektori i transportit

Hyrja e mjeteve motorike t vjetruara n Kosov, importi i vajrave dhe de-rivateve t kualitetit t dobt (me sasi t lart t sulfurit), deponimi i joadekuat i tyre, jan po ashtu nj rrezik potencial pr shendetin e njerzve dhe mjedisin.

Sektori i transportit sht nj ndr sektort q ka ndikim mjaft negativ n gjendjen e mjedisit dhe n cilesin e prbrsve t tij (ajrin, ujin dhe tokn). Ai po ashtu ndikon edhe n fragmentimin dhe degradimin e habitateve, ndryshimin e peisazhit, destinimin e shfrytzimit t toks dhe trashegimin kulturore8. N niv-elin global transporti konsiderohet se ka ndikim edhe n ndryshimet klimatike.

N Kosov, me theks t veant jan problematike deponit e mbeturi-nave t veturave t prdorura si dhe deponit vajrave dhe karburantev q nuk i plotsojn kushtet e deponimit dhe ruajtjes. Lokacione me destinime t tilla n Kosov jan me qindra t vendosura n vend t ndryshm pa kritere dhe pa leje mjedisore.

Kontaminimi me derivate- Hekurudha Fush Kosov8 Plani i Kosoves pr Veprim n Mjedis, 2006-2010, MMPH, Prishtine, 2006


35

6.5 Hotspotet nga Deponit sanitare

Kosova ka trashguar deponi t mbeturinave komunale n shum lokacione. Shumica e tyre jan shprndar pa kritere dhe pa vlersime paraprake. Disa prej tyre prkundr q jan t mbylluar ende nuk jan t rehabilituara. Lokacione t tilla t jan evidentuar si hotspote potenciale dhe me ndikim n mjedis. M problematike jan deponit regjionale t cilat jan ndrtuar pas lufte nga donatort e ndryshm. Kto deponi pr shkak t keq menaxhimit jan shndrruar n rrezik potencial dhe me ndikim n ndotjen e ajrit, ujit dhe toks.

Numri i deponive komunale dhe regjinonale t evidentuara si hotspote potenciale n territorin e Kosovs konsiderohen 6 sosh, t lokalizuara n Prizren, Podujev, Obiliq, Mitrovic, Gjilan dhe Pej.

6.5.1 Deponia sanitare n Podujev

Kjo deponi sht e lokalizuar n komunn e Podujevs. Madhsia e deponis sht 8.72 ha. Kohzgjatja e prdorimit t ksaj deponie sht 15 vjet. Kapaciteti total sht 925 000 m3, ndrsa kapaciteti mujor 2000 T. N kt deponi nuk vihen n funksion pompat pr riqarkullimin e ujrave t deponis edhe pse jan n gjendje t rregullt. Ujrat e zeza nga kjo deponi derdhen n rrjedhat e afrta siprfaqsore dhe bjn kontaminin e tyre. Kjo paraqet rrezik permanent pr jetn e qytetarve n afersi t ksaj deponie.

Pamje nga deponia Laguna e deponis


36

Przierja e ujrave siprfaqsore me ato t deponis

Harta.4.Deponia sanitare e mbeturinave n Podujev

6.5.2 Deponia sanitare n Pej

Kjo deponi ka siprfaqe prej 4.85 ha. Edhe pse e ndrtuar sipas stan-dardeve gjendja aktuale dhe menaxhimi i kesaj deponie eshte jo e mir. Ne kt deponi bhet przierja e ujrave siprfaqsore m rrjedhn q del nga deponia. Prania e metaleve t rnda, kemikateve dhe produkteve t vajrave n ket deponi, bjne q ky lokacion t jet burim potencial i ndotjes. Mos funksionimi i pompave t laguns dhe mos mbulimi i mbeturinave bjn q gjendja n kt deponi t shkoj drejt prkeqsimit edhe m t madh.


37

Pamje nga deponia sanitare n Pej

Rrjedhja e ujit t kontaminuar nga mbeturinat e deponis sanitare n Pej, Mars 2012


38

Harta 5. Deponia sanitare e mbeturina n Pej

6.5.3 Deponia sanitare n Gjilan

Ne kt deponi grumbullohen mbeturinat nga Komuna e Gjilanit, Kame-nics, Vitis, Novobrds, Kaanikut, Shtimjes dhe Ferizajt. Madhsia e de-ponis sht 20.50 ha dhe kohzgjatja e prdorimit t saj vlersohet deri n 15 vite. Kapaciteti total sht 1.222 222 m3, ndrsa kapaciteti mujor 4000 t.9

Deponia Regjionale e mbeturinave n kt komun edhe pse sht ndrtuar me standarde, nga keq menaxhimi ajo tani sht shndruar n nj ndots t madh pr mjedisin n kt lokalitet. Sistemi i pompimit nuk funksionon rregullisht dhe si pasoj e bhet przierje e ujrave siprfaqesore me ato t deponis.

Venbanimet n pjesen lindore t deponis q jan shum afr saj nuk shfrytezojn ujrat siprfaqsore dhe nntoksore si rezultat i kontamin-imit t tyre. Gjithashtu kundrmimi q vjen nga deponia e ka br t pa durueshme jetn normale t ksaj popullate.

9 Raport-Gjendja e Mbeturinave n Kosov, 2008


39

Ujrat e akumuluara n deponin sanitare n Gjilan

Vendbanimet afr deponis s Gjilanit


40

Kontaminimi i burimit t ujit nga deponia

Burim uji i kontaminuar


41

Rrjedha e ujit t kontaminuar nga deponia

Harta 6 . Deponia sanitare e mbeturinave n Gjilan


42

6.5.4 Deponia n Prizren

Deponia ka 14 ha dhe gjendet n fshatin Landovic t Prizrenit. shte e ndrtuar n vitin 2004 me ndihmen e fondeve nga Bashkimi Evropian. Si pasoj e keq manixhimit n kt deponi nuk funksionon sistemi i pom-pimit. Gjithashtu llaguna ku bhet grumbullimi i ujrave t deponise sht hapur nga erozioni dhe paraqet rrezik pr daljen e rrejdhes nga kontrolli duke rrezikuar ndotjen e ujrave nntokesore dhe banort qe jetojn n af-rsi t ksaj deponie. Kto ujra jane t ndoutra me kemikate t ndryshme q vijn nga substancat e ndryshme q deponohen n kt deponi. Ujrat e patrajtuara vazhdimisht rrjedhin nga lagunat dhe przihen me ujra sipr-faqsore. Nj problem tjetr sht edhe mos mbulimi i mbeturinave.

Ujra t akumuluara n deponin sanitare Rrjedhja e ujrave t ndotura

arja e kaskads s ujrave akumuluese t deponis


43

Rrjedhja e ujrave t ndotura nga ujrat e akumuluara

Rrjedhja e ujrave t zeza nga ujrat e akumulura n deponi


44

Harta 7. Deponia sanitare e mbeturinave n Prizren

6.5.5 Deponia sanitare n Mirash

Deponia e mbeturinave pr regjionin e Prishtins ndodhet n Mirash t Komuns s Obiliqit. N kt deponi grumbullohen mbeturinat nga ko-munat: Prishtin, Obiliq, Lipjan, Fush Kosov dhe Gllogovc. Madhsia e ksaj deponie sht 33.65 ha. Kohzgjatja e deponis sht 15 vjet. Kapa-citeti total sht 3.500 000 m3, ndrsa kapaciteti mujor 6 000 T.

Deponia sht e vendosur n nj hapsir ku sht eksploatuar lignit pr nevoja energjetike. Ky substrat sht jo stabil dhe procesi i vetndezjes s qymyrit bn q ky lokacion t jet i paprshtatshm pr deponim t mbeturinave urbane. Gjendja aktuale e deponis sht mjaft e rnd si pa-soj e lokacionit jo adekuat dhe keq menaxhimit t deponis. Po ashtu pompat pr trajtimin e rrjedhs s llaguns nuk futen n prdorim q nga vitit 2007. Kjo ka br q t zhduket trsisht laguna pr trajtimin e ujrave t deponis. Si pasoj e ksaj vjen deri te przierja e rrjedhjes s deponis


45

me ujrat siprfaqsore. Nj dukuri shqetsuese n kt deponi sht edhe djegia e mbeturinave q ndikon edhe n ndotjen e ajrit n kt lokalitet.

Nga kjo deponi vjen nj kundrmim i rnd dhe me parakushte pr prhapjen e smundjeve dhe epidemive t ndryshme.

Pamje nga deponia sanitare e mbeturinave n Mirash

Djegia e mbeturinave n deponin e Mirashit, 2011


46

Harta 8. Deponia sanitare e mbeturinave n Mirash, Obiliq

6.5.6 Deponia sanitare n Mitrovic

N kt deponi grumbullohen mbeturinat nga komuna e Mitrovics, Vushtrris, Zubin Potokut dhe Skenderajt. Siprfaqja e deponis sht 7 ha. Kapaciteti i dizajnuar pr 250 000 banor. Kohzgjatja pr 15 vjet. Kapaciteti total sht 2.000 000 m3, kurse kapaciteti mujor 2 400 T. Kjo deponi gjendet afr fshatit Grmov t komuns s Mitrovics. Deponia sht ndrtuar me ndihmn e organizats qeveritare DANIDA. Gjendja n kt deponi sht e rnde, si rezultat i keqmanaxhimit q ka sjellur edhe perzierjen e ujerave siperfaqesore me ato t deponis. Ujrat e kontaminu-ara t cilat rrjedhin vazhdimisht jasht deponis paraqesin rrezik potencial pr shndetin publik t banorve t ktij lokaliteti dhe pr mjedisin.


47

Deponia sanitare e mbeturinave urbane n Komunn e Mitrovics

Deponia sanitare e mbeturinave urbane n Komunn e Mitrovics

Tabela 5. Deponit sanitare si burime potenciale t ndotjes n Kosov

Nr

Loka

cion

i V

endi

Akt

ivite

ti

Sip

rfaq

ja

Burimet potenciale te ndotjes

Met

ale

te r

enda

Subs

tanc

a ki

mik

e

Prod

ukte

te

vaj

rave

Mat

erie

or

gani

ke

Tjer

a

1 Deponia sanitare ne Podujev

Deponi pr mbetu-rina urbane

8.72 ha x x x x x

2 Deponia sanitare n Sferk t That-Pej


4.85 ha x x x x x

3 Deponia sanitare n Gjilane


20.50 ha x x x x x

4 Deponia sanitare n Prizren


20.94 ha x x x x x

5 Deponia sanitare n Obiliq


33.65 ha x x x x x

6 Deponia sanitare n Mitrovic


3.60 ha x x x x x


48

6.6 Hotspotete nga aktivitetet minerare dhe industriale

Kosova ka pasur potencial t madh industrial me destinime t ndry-shme. Si pasoj sot jan trashguar nj numr i madh problemesh mje-disore, t akumuluara me dekada nga shfrytzimi i pakontrolluar i resurseve natyrore dhe minerare dhe prodhimi industrial i shoqruar me shkall t lart t ndotjes.

Pas vititi 1999 shumica e industrive prodhuese ishin jasht funskionit. Shumica e ktyre industrive kishin n dispozicion mbeturina t rrezikshme, teknologji t vjetruar, objekte t demoluara dhe depo t pa menaxhuara. T gjitha kto ndikuan n rritjen e ndikimit n mjedis. Lokacione t tilla me potencial ndots nga industria mund t konsiderohen si pika te nxehta (hot spote) dhe me ndikim n mjedisin. Kto lokacione jan burim i ndotjes s toks, ujit dhe ajrit. Hapsira t gjera t toks t kontaminuara me ujra acidike dhe me metale t rnda e posaqrisht me Plumb, Zink, Kadmium, Arsen, Mrkur etj.

AMMK gajt vitit 2010 ka br nj hulumtimi n territorin e Kosovs dhe ka evidentuara disa objekte t ish industrive dhe deponive t tyre q aktualisht paraqesin rrezik permanent pr mjedisin dhe shndetin publik n Kosov. Ndr komunat m t prekura nga kto hotspotet jan: Gllogov-ci, Mitrovica, Suhareka, Zveani, Graanica, Novo Brdo, Obiliqi, Lipjani, Gjakova, Stantrgu dhe Leposaviqi.

Disa prej ktyre industrive jan t privatizuar dhe pronart e rinj kan br nj rehabilitim t pjeshm t mjedisit prreth tyre.

6.6.1 Hotspotet nga sektori i industris

N mesin e industrive me potencial te lart prodhues dikur ishte Ballkani i Suharekes. Sikur shumica e industrive tjera edhe kjo industri ka trashguar lloje t ndryshme t mbeturinave t rrezikshme si vajra t prdorura, shirita gome, kemikale dhe mbeturina tjera, t cilat kan kon-taminuar hapsiren e objektit. Lokacioni kishte t deponuara mbeturina t rrezikshem dhe deri n vitin 2009 ishte shndrruar n nj deponi indus-triale ( shiko foto ).


49

Mbeturinat e vajrave t prdorura n ndrmarrjen Ballkani n Suharek, 2009

Edhe sot n kt lokacion, prkundr faktik se jan ndrmarr masa pr lar-gimin e mbeturinave t rrezikshme nga ambientet e jashtme, nj sasi e tyre ende mbetet e deponuara n depot e ndrmarrjes. Po ashtu ende nuk jan marr masa pr rehabilimin e dheut t kontaminuar nga vajrat dhe materiet tjera.

Ndotjes s mjedisit n kt lokacion i ka kontribuar edhe djegia e va-jrave t deponuara gjat procesit t prodhimit. Kjo e ka ngritur nivelin e ndotjs pr mjedisin ka shte nj faktor krcnues pr shndetin e punon-jseve dhe t popullats pr rreth.


50

Mbetjet e vajrave t prdorura nga procesi teknologjik

Pas privatizimit t ndrmarrjes, menaxhmenti i ri ka marr masa pr prmirsimin e gjendjes s mjedisit n kt lokacion duke eleminuar mb-eturinat e reciklueshme si dhe duke investuar edhe n sektor tjer me qllim t prmiresimit t gjendjes.

Ballkan Suharek, Mbeturinat t ndryshme t prziera, Mars 2011

Ballkan Suhareke, Korrik 2011


51

Edhe pse nga fotot shihet se mbeturinat e vajrave n oborrin e ndrmarrjes pothuaj se jan eleminuar, problemi ka mbetur ende pr shkak se toka sht e kontaminuar nga vajrat e prdorura me vite t tera. Edhe pse menaxhmenti i ndr-marrjes ka hartuar nj plan pr rehabilitimin e hapsirs prreth fabriks, ende nuk sht realizuar ndonj projekt konkret pr t pastruar tokn e kontaminuar.

Harta 9. Fabrika e Ballkanit t Suharekes

Tabela 6. Fabrika pr prodhimin e gomave dhe shiritave, Ballkani i Suhareks

Nr

Ven

di

Akt

ivite

ti

Sip

rfaq

ja


Met

ale

t

rnd

a

Subs

tanc

a ki

mik

e

Prod

ukte

t

vaj

rave

Mat

erie

or

gani

ke

Tjer

a

1 Fabrika e Ballkanit t Suhareks

Mbetjet nga vajrat dhe shiritat e goms

17.17 ha

- x x - -


52

6.6.1.1 Parku ndustrial n Mitrovic

Parkun Industrial n Mitrovic e prbjn ish Industria e Baterive, Met-alurgjia e Zinkut dhe Industria Kimike. N kuadr t aktiteteve punuese metalurgjike respektivisht kimike t ktyre industrive krahas finalizimit t lndve t para ato kan krijuar edhe mbeturina t rrezikshme pr mje-disin. Kto mbeturina jan hedhur n afrsi t ktij parku me rast jan krijuar deponit e ktyre mbeturinave, t cilat jan n nj hapsir t pr-bashkt. Kjo deponi shtrihet n ann perndimore t PIM-it dhe nga njra an kufizohet me lumin Sitnic. Deponia e mbetjeve industriale ka sipr-faqe prej 34,62 hektar. Masa e trsishme e ktyre mbetjeve industriale llogaritet t jet rreth 1 520 000 tonelata. Deponia prbhet prej katr llojeve t mbetjeve industriale, piritit dhe pirotins, fosfogjipsit, jarositit dhe t ashtuquajturs mbetje prej procesit t finjzimit neutral t frgess s zinkut e njohur edhe si fundrrin EMKO. Lokacioni n t ciln gjindet kjo deponi rrit shqetsim pr ndikimin e saj n mjedis, pr faktin se kjo hapsira prreth sht zon me vendbanime dhe afr lumit.

Deponit industriale n Parkun Industrial, Mitrovic


53

Kafsht duke u ushqyer n zonn e PIM

Harta 10. Parku industrial i Treps n Mitrovic


54

6.6.1.2 Deponia e skories s Feronikelit n ikatov-Gllogovc

Kompleksi i industris s Feronikelit daton q nga viti 1984 dhe ka funk-sionuar deri ne vitin 1998. Kompleksi Feronikeli tani sht n pronsi private t dy magnateve izraelite dhe llogariten si njra ndr ndrmarrjet m t md-ha n Kosov. Kjo industri e rnd bn prodhimin e hekurit dhe t nikelit.

Mbetjet nga prodhimi industrial i Feronikelit hudhen n nj hapsire afr lu-mit Drenica duke krijuar kodra t skories. Deponia ka siperfaqe rreth 24 ha kurse zona e ndikimit 45 ha dhe llogaritet si burim potencial i ndotjes. Prve mbeturi-nave t Nikelit ktu akoma hidhen edhe mbeturiant komunale t Gllogocit.

Mesatarisht nga prodhimi gjenerohen 1 milion ton m3 skorie n vit. N prbrjen e vet kimike skoria ka SiO2, MgO, FeO dhe CaO.

Deponit e skories industriale n ikatov t Re, Gllogovc


55

Harta 11. Deponia e skories industriale t Feronikelit, Gllogovc


56

Tabela 7. Deponia industriale me mbetjet e skories n ikatov t Re, GllogovcN

r

Ven

di

Akt

ivite

ti

Sip

rfaq

ja


Met

ale

t

rnd

aSu

bsta

nca

kim

ike

Prod

ukte

t

vaj

rave

Mat

erie

or

gani

ke

Tjer

a

1 ikatov e re, Komuna e Gllogovcit

Mbeturinat e skorjes s Feronikelit

24 ha Zona e ndikimit 71.37 ha

x - - - -

6.6.2 Hotspotet nga sektori minerar

N kuadr t deponive nga sektori minerar jan evidentuar si hotspote po-tenciale deponit n Hajvali, Badovc, Kishnic, Miniera e Artans me Depo-nit e saj, Miniera e Stan Trgut, Deponit n Kelmend, materiet n Parkun In-dustrial t Treps n Mitrovic, Deponit n Zvean, Deponit n Leposaviq, Deponit e hirit n KEK, Deponit e flotacionit n Dev t Gjakovs, Miniera e Goleshit n Magur t Lipjanit dhe Deponit e azbestit n Han t Elezit.

6.6.2.1 Deponit n Hajvali, Badovc dhe Kishnic

Kjo trev sht e pasur me resurse natyrore t rndsishme pr zhvil-limin ekonomik.

Miniera e Badovci sht njra ndr vendburimet m t rndsishme t Plumbit dhe Zinkut t fushs xeherore Hajvali, Badovc dhe Kizhnic. Ajo gjendet n juglindje t Prishtins prkatsisht n pjesn m veriore t fushs xeherore. Fusha xeherore gjendet n lindje t pellgut neogjen t Kosovs n mes shkallve 21029 t gjatsis gjeografike lindore dhe 42021 t gjersis veriore sipas Grinuiit.

Edhe lokacioni i minieres s Kishnics dhe potenciali industrial i saj, paraqet nj hapsire me potencial ndots dhe mund t konsiderohet si hot spot mjedisor. Eksploatimin n kt fush shoqrohet edhe me pa-surimin e xehes n flotacionin i cili gjendet aty. Ky lokacion sht i ndotur edhe nga deponit e shumta minerare, t shprndara n mnyr t par-regullt dhe pa ndonj kriter pr t parandaluar dmet n mjedis.

Eksploatimi i xehes n kt lokacion sht br deri n vitet e 90-ta, mirpo aktiviteti i flotacionit nuk sht ndrprer pasi q aty sht br pasurimi i xehes s eksploatuar nga vendburimi i Artans.


57

Kompleksi i minierave perfshin siprfaqe rreth 100 ha. Ne ket kom-pleks si lokacione m t ndjeshme mjedisore jan evidentuar:

Deponia e Miniers s Badovcit, (afr pends s Liqenit te Badovic-it), n t ciln ka koncetrim t metalve t renda si: Plumb dhe Zink. Deponia ka siprfaqe rreth 1 ha;

Deponia e materialit steril, mbetjeve t miniers s Kishnics me kon-centrim t Plumbit dhe Zinkut. Kjo deponi ka siprfaqe rreth 5 ha ;

Penda e Liqenit t Badovcit

Deponia e Minieres afr pends s Liqenit t Badovcit


58

Harta 12. Deponit e miniers t Kishnics n Badovc

Deponia e materialit steril n Kishnic


59

Deponia e materialit steril n Kishnic

Harta 13. Deponia e miniers n Kishnic


60

Deponia e rehabilituar n Kishnic

Tabela 8. Deponit me mbetje t metaleve t rnda t miniers s Kishnics, Graanic

Nr

Ven

di

Akt

ivite

ti

Sip

rfaq

ja


Met

ale

t

rnd

a

Subs

tanc

a ki

mik

e

Prod

ukte

t

vajr

ave

Mat

erie

org

an-

ike

Tjer

a

1 Deponia e miniers afr pends s Liqenit t Badovcit Kishnic, Graanic

Prmbajtja e Pb, Zn, Ari

2.85 ha x - - - -

2 Deponia e materi-alit steril, mbetjeve t miniers s Kishnics, Graanic


10.23 ha x - - - -

3 Deponia me metale t rnda, Graanic (e rehabilituar)


70 ha x - - - -


61

6.6.2.2 Miniera e Artans

Fusha xeherore e Artans shtrihet n zonn malore t Rodopeve, n lindje t Kosovs dhe njihet si zona malore e Artans dhe e Gollakut. Kjo zon shtrihet n skajin lindor t Rrafshit t Kosovs dhe shtrihet n mes t lumit Llap n veri, lumit Morava e Binit n jug dhe Fushs s Kosovs n perndim. Fusha xeherore e Artans mbulon pjesn m t madhe t fshatit Marec. Administrativisht siprfaqja e ksaj fushe i takon komunave Gjilan, Kamenic, Prishtin dhe Artan.

Ish qyteti i vjetr i Artans shtrihet n pjesn veri-lindore t Kosovs, rreth 25 km n vij ajrore, gjegjsisht 40 km n vij toksore n lindje t Prishtins dhe rreth 30 km n veri t qytetit t Gjilanit.

Zona malore e Artans dhe Gollakut gjegjsisht fusha xeherore e Artans dallohet me reliev m lartsi prej 800-1335m mbi nivelin e detit. Ky reliev sht shprehje e nj evolucioni paleogjeografik, gjeologjik dhe tektonik.

Lumenjt m t njohur m rrjedhje t prhershme jan lumi i Marecit, lumi i Bostanit dhe lumi i Vitis. I gjith ky teritor karakterizohet edhe me burime natyrale t ujit t cilat n t shumtn e rasteve dalin n vendet e punimeve t vjetra dhe t galerive t cilat jan hapur n t kaluarn dhe tani jan t mbuluara.

Si rezultat i eksploatimit te xeheve nga Miniera e Artans jan krijuar dy deponi t mbeturinave buz lumit Krivareka (Lumi i lakuar). Kto dy jan hotspote tipike mjedisore. Ato paraqesin burim potencil t ndotjes sidomos me plumb, zink dhe sulfur.

Ujrat acidike t miniers s Artans10

10 Foto UNDP Kosovo


62

Rehabilitimi i deponive n miniern e Artans11

Lokacionet n t ciln gjenden dy deponit e minieres jan: Deponia Mareci 1, q ka koncetrim t lart t plumbit dhe zinkut,

me siprfaqe prej 2 ha. Llogaritet se kjo deponi ka prafrsisht nj sasi t mbetjeve prej 350.000 t;

Deponia Mareci 2 e cila gjithashtu ka ndotj me metale t rnda si Zink dhe Plumb dhe ka siprfaqe rreth 4 ha. Kjo deponi llogaritet t ket prafrisht rreth 2000.000 ton mbetje.

Prbrja e deponive sht heterogjene dhe prmbajtja e metaleve t rnda sht: Pb=1-1.56%, Zn=1.76-3.22%, Ag=20-110gr/t, Au=2-2.59gr/t, Fes2=60-70%12

Deponit gjenden buz lumit Marec. Jan t ndrtuara jasht rregullave tekniko-minerare dhe shkaktojn ndotje jo vetm n lokacionin ku ndodhen por edhe m gjer. Ato nuk kan penda t qndrueshme dhe jan t ekspo-zuara erozionit t vazhdueshm. Gjendja e tyre vazhdon t jet e rnd edhe pas projektit pr rehabilitimin e tyre, projekt ky i financuar nga UNDP.

Deponia e miniers s Artans, Mareci 1

11 Foto UNDP Kosova12 Sipas t dhenave nga menaxhmenti i minieres me flotacion, Artan-Kishnic


63

Deponia e miniers s Artans -Mareci 1

Bagtit kullosin afr deponis s miniers s Artanes- Mareci 1


64

Deponia e Marecit 1, pos problemeve t shumta teknike t krijuara gjat procesit t rehabilitimit, edh sot sht problem n vete pr arsye se siprfaqja e deponis sht e mbuluar nga shtresa e dheut e cila vazh-dimisht i ekspozohet erozionit dhe brenda nj kohe jo t larget mund t kthehet n gjendjen e mparshme.

Deponia e miniers s Artans, Mareci 2

Ujrat acidike q rrjedhin nga miniera e Artans, Deponia Mareci 2

Edhe Deponia e Marecit 2, ishte rehabilituar nga nj projekt i UNDP. Prkundr investimit t br deponia e rehabilituar nuk i prmbush standar-det. Gjendja aktuale e deponis dhe argjinaturave t saj nuk sht e mir dhe nuk ka masa mbrojtse pr mbrojtjen e lumit dhe mjedisit prrth nga ndotja.

Tabela 9. Deponit e miniers n Artan

Nr

Ven

di

Akt

ivite

ti

Sip

rfaq

ja


Met

ale

t

rnd

a

Subs

tanc

a ki

mik

e

Prod

ukte

t

vaj

rave

Mat

erie

or

gani

ke

Tjer

a

1 Mareci 1 dhe 2 Deponi e Plumbit dhe Zinkut

2.38 ha x - - - -


65

Harta 14. Deponit e miniers n Artan

6.6.2.3 Miniera e Stan Trgut

Miniera e Stan Trgut ndodhet rreth 8 km n verilindje t Mitrovics. Konsiderohet nj nga minierat m t pasura me Plumb, Zink dhe Argjend n Evrop. Q nga viti 2000 jan duke u br prpjekje pr rehabilitimin dhe funksionimin e saj me ndihmn dhe prkrahjen e institucioneve t Kosovs dhe disa donatorve.

Problemi m i madh mjedisore nga kjo miner sht uji i ndotur i miniers i cili shte duke i ndotur hapsiren pr rreth miniers si pasoj e rrjedhjes n tok dhe deprtimit n ujrat nntoksore. Nj problem tjetr sht pluhuri q vjen nga deponit e pa mbuluara t ksaj miniere.

N kte zon si hotspote mjedisore konsiderohen deponia e mbetjeve industriale Leposaviq Bostanishte, Deponia e mbetjeve industriale Zvean- Zhitkovc, Deponia e mbetjeve industriale Zvean/Mitrovic/Gornje Pole, Deponia e mbetjeve industriale te Tuneli i Par, Deponia e mbetjeve in-


66

dustriale Badovc-Potok, Deponia e mbetjeve industriale (Depozitimi i hirit) Zvean, Deponia e mbetjeve industriale Mitrovic dhe Impianti i mbetjeve nga shkrirja e mineraleve n Zvean.

6.6.2.4 Deponia n Kelmend

Rajoni ku ndodhet deponia i takon fushs xeherore t Treps. sht i prbr nga shkmbinjt magmatik dhe shkmbinjve sedimentar t metamorfizuar t palezoikut t ri dhe triasikut, ultramafitet, formacionit vullkanogjeno-sedimentar t jurasikut t siprm, produkteve t seris s oli-gocenit t siprm, krijimeve liqenore t miocenit t pliocenit dhe krijimeve kuaternare. Deponia shtrihet mbi nj zon e cila ka prbrje gjeologjike prej brekqieve vullkanike-kuarclatite, andeziteve dhe tufeve t neogjenit; formacioneve silikor-diabaz te jurasikut si dhe rreshpeve glqeror t tria-sikut.

Gjat periudhs s ndrtimit t deponis, jan br disa shpime t cilat nuk e kan vrtetuar prezencn e ujrave nntoksore n kt zon. Pran deponis nuk kalon asnj lum me rrjedhje t prhershme gjat tr vitit kshtu q n deponi derdhen vetm ujrat atmosferik dhe ujrat q vijn nga flotacioni s bashku me mbetjet nga flotimi i xehes n Tunelin e par. Ky uj krijon nj liqe dhe m pastaj pas trajtimit fizik prmes kolektorve derdhet n lumin Ibr. Ujrat e dala nga nntoka e miniers me rrjedhje rreth 300 m3/h shkarkohen te flotacioni n Tunel t par n prrockn Trep-a, si dhe nj pjes e tyre s bashku me ato q lirohen nga procesi i flotimit barten deri n deponi.

Deponia e materialit t mbetur pas procesit t flotimit, z nj sipr-faqe prej afro 18 ha. Ktu deponohet materiali q vie nga miniera dhe flotacioni. Edhe pse deri me tani jan br disa punime pr trajtimin e ksaj deponie, ajo mbetet rrezik i madh si pr banort ashtu edhe pr mjedisin rrethues.

Nj problem i veant q ndlidhet me kt deponi sht edhe fakti se gjat kohs me erra t forta bhet bartja e grimcave t pluhurit n nj hapsir m t gjer duke shkaktuar kshtu ndotjen e ajrit, ujrave dhe toks prreth.


67

Harta 15. Topografia e deponis s Kelmendit n Mitrovic 13

Penda e deponis n Kelmend

13 Elaborat o izversenom ugradjivanju pijezometra na glavnoj brani jalovista flotacije rudnika ,,Trepca-Stari Terg na Zarkovom Potoku (Kelmend) -1983


68

Liqeni akumulues n deponin e Kelmendit

Tabel paralajmruese pr rrezikun nga deponia


69

6.6.2.5 Materiet radioaktive te Tuneli i par- Mitrovic

N Trep prkatsisht n Tunelin e Par ndodhen tri fuqi me materie radioaktive t sjellura nga KFOR-i Francez. Materiet radioaktive jan: ameri-cium nj fuqi, stroncium dhe thorium nj fuqi. Po ashtu ktu ndodhet edhe nj materie tjetr n form kripe por nga raportit i KFORI-t nuk ka t dhna se pr far lloji t materies bhet fjal. Kto materie radioaktive jan t ven-dosura n depo t veant dhe jan nn mbikqyrjen e KFOR-it. N baz t raportit mbi matjen e radioaktivitetit t ktyre materieve, t bra nga Brigada Shumkombshe Veri-Lindje t dats 26 mars 2005, N0 02/BMN-Ne/Em/

G32D/NBCRT, vetm americiumi tejkalon dozn e lejuar prej 2,5 Gy h .

Depoja ku jan t vendosura materiet radioaktive

Materiet radioaktive t Americiumit, Stronciumit dhe Thoriumit


70

6.6.2.6 Materiet radioaktive n Parkun Industrial n Trep, Mitrovic

N laboratorit qendror t Metalurgjis s Zinkut jan t deponuara 12 boca me pesh afr 1.2 kg t Nitratit t Thoriumit. Shkalla e rrezatimit t

tyre sht rreth 9 Gy h , ndrsa sipas standardeve shkalla e lejuar sht 2.5 Gy h . Substanca gjindet n nj kasoafort t metalit dhe sht e shenjzuar me shenjn e rrezikut nga radioaktiviteti. Substanca monitorihet nga KFOR-i francez. Prejardhja e tyre nuk dihet.

Objekti i laboratorit

Materiet radioaktive te deponuar ne Laborator-PIM


71

6.6.2.7 Deponit n Zvean

Kjo deponi sht krijuar si pasoj e procesimit t xehes s Plumbit dhe Zin-kut n Flotacionin e vjetr n Zvean. Ndryshe sht e njohur edhe si deponija e sterilit n Gornje Pole. Ajo ndodhet afr Shkritors s Plubit n Zvean dhe fare pran saj ndodhet edhe rrjedha e lumit Ibr. Deponia ka sipfaqe rreth 50 ha kurse sasia e sterilit t deponuar llogaritet t jet rreth 12 milion t14.

Prve ksaj deponije edhe n Zhitkovc, 2 km nga Zvecani, gjendet edhe nj Deponi tjetr e sterilit t Flotacionit t vjetr t Zvecanit, me siprfaqe rreth 26 ha dhe me sasi t sterilit rreth12 milion ton. Prbrja kimike e sterilit n Zhitkovc sht e ngjashme me sterilin e Zveanit. Kjo sht rehabilituar me ndihmn e Komisionit Evropian me nj donacion rreth 1 milion Euro.

N shkritoren e Plumbit n Zvean, gjat shkrierjes redukuese t aglomeratit t Plumbit n furrat e larta, ka mbetur zgjyra e Plumbit. Kjo mbetje sht vendosur gjithashtu n Deponin e sterilit n Zvean. Sasia e zgjyrs n Deponin e Zveanit, llogaritet t jet rreth 2,6 milion t dhe z nj siprfaqe rreth 5 ha.

Deponit e Zveanit14 Vlersim nga AER , 2002


72

6.6.2.8 Deponit n Leposaviq

Afr flotacionit n Leposavi ndodhen dy deponi. Njra sht aktive dhe tjetra sht e e mbyllur. N deponin aktive ka rreth 3.7 milion ton mbetje nga flotacioni kurse n at t mbyllur llogaritet t ket rreth 2.7 milion ton mbetje.

Foto: Deponit n Leposaviq

Harta 16. Deponia e flotacionit n Leposaviq


73

Tabela 10. Prbrja kimike e deponive me metale t renda n pjesn veriore t Kosovs15

Lokacioni Gornje Polje

Zhitkovc Leposaviq Leposaviq Zvean

Gjendja aktuale Mbyllur Mbyllur Mbyllur Aktive Mbyllur

Tipi Deponi e sterilit

Deponi e sterilit

Mbetje flotacioni

Mbetje flotacioni

Deponi e sterilit t granuluar

Sasia n ton 12 9 2,7 3,7 2,6

Prbrja kimike e mbetjeve

Al2O3 % 1,6 2,8 0,02

Bi mg/kg 17


74

Harta 17. Materiet radioaktive te Tuneli i par, laboratori n PIM dhe deponia sanitare n Germov-Mitrovic


75

Harta 18. Deponit minerare n Zvean dhe Kelmend


76

Tabela 11. Deponit industriale me metale t renda dhe materiet radioaktive t deponuara n Mitrovic

Nr

Ven

di

Akt

ivite

ti

Sip

rfaq

ja


Met

ale

t

rnd

a

Subs

tanc

a ki

mik

e

Prod

ukte

t

vajr

ave

Mat

erie

or

gani

ke

Tjer

a

1 PIM Mbetje te metaleve te renda nga metalurgjia e zinkut, procesi i jarositit, impianti per plehra artificial, bateri, elektroliz e zinkut, djegia e piritit dhe mbetjet e fosfo-gipsit

115.10 ha

+ + - - +

2 PIM Deponim me materie radioaktive t Nitrat Toriumit

0.04 ha

- - - - +

3 Tuneli i Par Deponim t ma-terieve radioaktive: Stroncium, Torium dhe Americium

0.03 ha

- - - - +

4 Deponi industriale n Zvean

Deponi e metaleve t rnda

62.28 ha

x - - - -

5 Deponi industriale n Leposaviq

Deponi e metaleve t rnda

20.31 ha

x - - - -


77

6.6.2.9 Deponit e hirit n KEK

Deponit e hirit t Termocentralit Kosova A ndodhen n afrsi t fshatit Mirash t komuns s Obiliqit. Ato kan siprfaqe rreth 110 ha. Prve mbetjeve t hirit nga procesi i prodhimit t energjis n kt Termocentral n kt deponi hudhet edhe zgjyra nga mbetjet e thngjillit. Prve sasis s madhe t hirit t deponuar ky lokacion paraqet rrezik permanent edhe pr shkak t jostabilitetit t hirit t deponuar i cili manifestohet me rrshq-itje t her pas hershme. Edhe shprndarja e hirit nga era paraqet nj prob-lem tjetr q sht karakteristik e ktij hotspoti.

TEC A dhe kodrinat e mbetjeve t hirit

Hiri i grumbulluar n deponi krijohet gjat procesit t djegjes s linjitit dhe gjenerimit t energjise elektrike. Transportimi i hirit nga TC A n de-ponit ekzistuese bhet prmes shiritave t hapur transportues. Nga TC B, transportimi i hirit bhet prmes sistemit hidraulik me gypa dhe deponohet n hapsirat e miniers s eksploatuara t Mirashit. Deponimi i hapur i hirit n TCA ka si pasoj shprndarjen e pluhurit n ajr si dhe ndotjen e ujrave siprfaqsore dhe nntoksor n kt zon.

Tabela 12: Prmbajtja e hirit t deponive t KEK-ut sipas komponentve prbrse16

Analizat e hirit %

SiO2 38Al2O3 6.8Fe2O3 5.4CaO 35MgO 18SO3 8.3

16 Raporti, Gjendja e Mbeturinave n Kosov, AMMK 2009


78

Deponimi i Hirit nga TEC A

Deponit e hirit nga TEC A, ndotja e ajrit nga pluhuri


79

Vendbanimi afr deponis s TEC A n Mirash

Tabela 13: Deponit e hirit nga procesi industrial energjetik te KEK-ut17

Emri i deponis Siprfaqja Sasia vjetor Vllimi Pesha n mil.ton

Deponit e TC A 181.97 ha 0,87 mil.m3/vit 25 mil.m3 34 mil.t

Deponite e TC B 192.92 ha 0,93 mil.m3/vit 14 mil.m3 20 mil.t.

Lokacione tjera me potencial t ndotjes n zonne KEK-ut jan edhe Impianti i par i TC-A dhe TC-B. N kto impiante ka koncentrik t lart t metaleve t rnda, substancave kimike dhe vajrave t prdorura.

17 Shrbimet e KEK-ut, Departamenti i mjedisit-Raporti 2009


80

Tabela 14. Deponit e hirit dhe rezervaret me fenole ne KEKN

r

Ven

di

Akt

ivite

t

Sip

rfaq

ja


Met

ale

t r

nda

Subs

tanc

a ki

mik

e

Prod

ukte

t v

ajra

ve

Mat

erie

org

anik

e

Tjer

a

1 Deponia e hirit nga termo-centrali Kosova A

Deponia e hirit 181.97 ha - x x - x

2 Termocentrali Kosova B Deponia e hirit dhe Termocentrali Kosova B

192.94 ha - x x - x

3 Rezervuaret me fenole, TEC A dhe areali i ndikimit

Rezervuaret me fenole dhe ndikimi

177.64 ha - x x - x

Harta 19. Deponia e TEC- B, rezervuaret me fenole dhe deponia e TEC- A


81

6.6.2.10 Deponit e flotacionit n Dev t Gjakovs

Xeheroret e kromit gjinden n pjesn qendrore t masivit t Gjakovs n territorin e vendburimit t Deves. Horizontet ku gjenden xehet e kromit jan t shpeshta por q vendburimet jan me siprfaq t vogla. Paraqitjet m interesante ndodhn n pjesn lindore t masivit, n zonn perndi-more n mes t fshatrave Petkoviq dhe Labuev. Prbrja kimike e xehes s kromit sillet prej: Cr2O3- 35-55%, Al2O3-8-23% dhe FeO rreth 13%

18. Nxjerrja dhe pasurimi i xehes n fabrikn e pasurimit n Dev ka krijuar edhe deponit e tyre. Kjo deponi ka siprfaqe prej 1 ha. Vlersohet se kjo deponi paraqet burim potencial t ndotjes me metale t rnda dhe paraqet krcnim pr mjedisin dhe rrjedhat ujore n kt zon.

Deponit nga flotacioni i Devs, Gjakov

Deponia kryesore e flotacionit n Dev t Gjakovs

18 Elaborat o Istranim Radovima na Djakovikom Serpentinitskom Masivu u Toku 1969 Godine ICMM Reg.-No. 0004/A


82

Harta 20. Deponia e flotacionit n Dev, Gjakov


83

Tabela 15. Deponia e flotacionit t miniers n Dev, GjakovN

r

Ven

di

Akt

ivite

ti

Sip

rfaq

ja.


Met

ale

t r

nda

Subs

tanc

a ki

mik

e

Prod

ukte

t v

ajra

ve

Mat

erie

org

anik

e

Tjer

a

1 Flotacioni i minieres s Kromit n Dev

Deponia e meta-leve t renda

5.23 ha x - - - -

6.6.2.11 Miniera e Goleshit n Magur- Lipjan

N Golesh dhe Strezovc ndodhen dy miniera t magnezitit (MgCO3). Te dyja kto miniera kan nisur s eksploatuari si kariera dhe ka vazhduar eksploatimi dhe shfrytzimi i tyre deri n mbyllje n vitin 1999. Sipas disa vlrsimeve n vitin 1990, n Golesh prodhohej rreth 110 000 ton magnezit, 22 000 ton magnezium dhe 10000 ton magneziumi kaustik t kalinuar pr vit. Miniera e Goleshit shte shfrytzuar me nj pus minerar, ndrsa miniera n Strezovc me an t nje galerie19.

Kjo minier ka nj siprfaqe prej 15.13 ha dhe paraqet burim potencial t ndotjes me metale t renda, magnez dhe me mbetje t vajrave t prdorura.

19 www.kosovo-mining.org


84

Ambientet e Miners n Golesh

Harta 21: Industria e miniers s Goleshit n Magur


85

Tabela 16. Mbetjet nga miniera e Goleshit n MagureN

r

Ven

di

Akt

ivite

ti

Sip

rfaq

ja


Met

ale

t r

nda

Subs

tanc

a ki

mik

e

Prod

ukte

t v

ajra

ve

Mat

erie

org

anik

e

Tjer

a

1 Miniera n Golesh, Komuna e Lipjanit

Minier e magnezit dhe metaleve t rnda

15.13 ha X - x - -

6.6.2.12 Deponia me materie t asbestit n Han t Elezit

Si rezultat i prodhimtaris s Fabriks s Cimentos SharrCem dhe Fabriks pr prodhimin e Salonitit n Han t Elezit jan krijuar dy deponi me mbetje t asbestit. Nj sasi e konsiderueshme e mbetjeve t asbestit sht deponuar n dy ant e lumit me nj siprfaqe prej 0.50 ha. Vetm n pjesn e majt t rrjedhs s lumit jan t deponuar mbetje azbesti q zn nj siprfaqe rreth 0.18 ha. Ky lokacion gjindet prapa Fabriks s Cimentos SharrCem dhe Fabriks pr prodhimin e Salonitit, pran urs s lumit Lepenc.

Nj lokacion tjetr i deponimit t mbetjeve t asbestit sht edhe ai ndrmjet stadiumit t qyteti dhe lumit Lepenc dhe ka nj siperfaqe prej 0.42 ha. Pos mbetjeve t asbestit n kt deponi jana t hedhura edhe mb-eturina t ndrtimit dhe mbeturina komunale.

Mbetjet e asbestit n kto lokacione jan hedhur pas vitit 1999 dhe prezenca e tyre paraqet rrezik pr mjedisin rrethues dhe n veanti pr ekosistemin e lumit Lepenc.

Nuk sht br ende ndonj studim pr t identifikuar llojin e sakt t mbetjeve t asbestit, por vlersohet se kto mbetje mund t jen disa lloje si ato t llojit fibr apo t llojit pluhur sikurse jan: Krokidolit ose Asbest i Kaltr, Aktinolit, Antofilit, Krizotil ose Asbest i Bardh, Amozit apo Asbest i Hirt dhe Tremolit.

Pr prmirsimin e situats dhe zvoglimin e rrezikut nevojitet q t behet trajtimi i ktyre mbetjeve, ose deponimi i tyre n nj vend t veant.


86

Fabrika e SharrCem

Rrjedhja e ujit t ndotur nga SharrCemi Fabrika pr prodhim t Salonitit

Deponia e mbetjeve t Asbestit afr urs s Lumit Lepenc

Deponia me mbetje t Asbestit dhe me mbeturina tjera afr stadiumit t qytetit


87

Harta 22. Deponit me mbetje t Asbestit n Han t Elezit


88

7. T dhna t prmbledhura pr hotspotet

N tabeln vijuese jan prezantuar disa t dhna t prmbledhura pr t gjitha hotspotet potenciale t identifikuara. Nga t dhnat e prezantuara vrehet se shumica e hotspoteve potencial jan nga veprimtarit indus-triale dhe minerare disa prej t cilave jan aktive edhe sot e disa t tjera nuk jan aktive por kan n pronsi materie t rrezikshme ose zona t kontaminuara.

Tabela 17 : Hot-spotet mjedisore sipas lokacioneve, aktivitetit, siprfaqes dhe buri-meve potenciale t ndotjes

Nr.

Loka

cion

i

Akt

ivit

eti n

t

kal

uar

n

Sip

rfaq

ja

Burimet poten-ciale te ndotjes

Met

ale

t r

nda

Kem

ik-a

lie

Vaj

ra

Mat

erie

org

anik

e

Tjet

r

1. Objekti i ish Ndrmarrjes s Agro-Kulturave n Shirok-Komuna e Therands

Depo pr mbeturina t pesticideve dhe fertili-zues

0.04 ha - + - - -

2. Objekti i ish Fabriks s automjetev n Pej

Depo pr kemikale t rrezikshme industriale

0.12 ha - + + - -

3. Deponia Sanitare komu-nale n Podujeve

Deponi e mbeturinave 8.72 ha - + + + +

4. Deponia Sanitare komu-nale n Pej

Deponia e mbeturinave 4.85 ha - + + + +

5. Deponia sanitare regjio-nale n Gjilan


6. Deponia sanitare regjio-nale n Prizren


7. Deponia sanitare regjio-nale n Mirash-Obiliq


8. Deponia sanitare komu-nale n Mitrovic



89

9. Fabrika pr prodhim t go-mave dhe trakave-Suharek

Mbetje t vajrave dhe kontaminim i toks

17.17 ha - + + - -

11. Parku Industrial Mitrovic Deponit industriale 115.10 ha + + - - -12. Deponia Industriale e

Feronikelit-ikatov-Drenas

Deponia e Skories in-dustriale te Feronikelit

24 ha sip, zona e ndikimit 71.37 ha

+ - - - -

13. Deponia e Miniers afr pends, Badovc

Deponia me metale t renda

2.85 ha + - - - -

14. Deponia e materialit steril n Kishnic

Deponia me metale t renda

10.23 ha + - - - -

15. Deponia e Marecit 1 dhe Deponia Mareci 2, Prroji i djaloshit, Miniera Artan

Deponia me metale te renda

2.38 ha + - - - -

16. Deponia n Kelmend-Mitrovic

Deponia me metale te renda

23.78 ha + - - - -

17. Materiet radioaktive n kombinatin industriale n Trepe Mitrovice

Objekti-Deponim me metale radioaktive, Nitrat Toriumi

0.04 ha - - - - +

18. Materiet radioaktive te Tuneli i Par, Mitrovic

Objekti-Deponim me metale radioaktive, Stronciumi, Torium dhe Americium

0.03 ha - - - - +

19. Deponit industriale n Zvean

Deponi t metaleve t rnda

62.28 ha + - - - -

20. Deponit industriale n Leposaviq

Deponi te metaleve te renda

20.31 ha + - - - -

21. Deponia e hirit n TEC A Deponit industriale termoenergjetike

181.97 ha + + + - +

22. Deponia e Hirit n TEC B Deponit industriale ter-moenergjetike dhe areali i ndikimit

192.94 ha + + + - +

23. Rezervuaret me fenole Rezervuare me fenole 177.64 ha + x x - x24. Deponia e Miniers n

Dev-GjakovDeponi me metale t renda

5.23 ha + - - - -

25. Miniera n Golesh-Ko-muna e Lipjanit

Eksploatimi dhe prpunimi i metaleve t rnda

15.13 ha + - + - -

26. Hani i Elezit, Kompleksi industrial SharrCem

Dy deponi t me mate-rie t asbestit

0.60 ha + + - - +

N tabeln 17 jan t prezantuara hot spotet potenciale sipas aktivitetetit nga i cili jan krijuar. Nga tabela vreht se pjesa m e madhe e ktyre hotspo-


90

teve jan nga aktivitetet minerare t prfaqsuara me deponi minerale (26.6%), deponi t hirit (30.1 %) dhe deponi industriale (27%). N total t gjitha hotspo-tet e Kosovs zn nj siprfaq prej 0.09 % t siprfaqs s Kosovs.

Tabela 18. Tabela e prgjithshme e hotspoteve me aktivitetet, siprfaqen dhe prqindjenNr. Aktiviteti Siprfaqja n

km2Prqindja nga totali i hotspo-teve

Siprfaqja e mbuluar n nivel Kosove n km2

1 Deponi minerale 2.66 26.6 0.024

2 Deponia e Hirit 3.01 30.1 0.027

3 Deponia industriale 2.7 27.08 0.024

4 Deponia e mbeturinave 0.93 9.3 0.008

5 Materie radioaktive 0.67 6.7 0.006

Total 9.97 100 0.091

Sa i prket shprndarjes hapsinore t hotspoteve potenciale, numri m i madh i tyre ndodhet n pjesm qndrore dhe n pjesn veriore t Kosovs.

Harta 23. Lokacionet e hotspoteve n Kosov


91

8. Efektet e hotspoteve n shndet dhe mjedis

Mjedisi ka rndsi shum t madhe pr mirqenien fizike, mendore dhe so-ciale t njeriut. Marrdhniet komplekse mes faktorve t mjedisit dhe shndetit t njeriut, duke marr n konside

Documents

Raporti i Hotospoteve Shqip 18122012