Upload
others
View
1
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Vizaun CAC
'Timor-Leste Estadu demolvdtiku ida ho kultura rejeisaun
korrupsaun ida makforte ba interese no prosperiedade povu nian'
'A democratic state of Timor-Leste with a strong culture of the
rejecting corruption in the interest and prosperity of the people'
Lia-fuan ba dala uluk
Honra bo'ot ida mai hau representa Comissio Anti-Comrpgao (CAC) hato'o relat6riu anu6l2011 nian mai Uma-Fukun ida ne'e. lda ne'e relat6riu daruak ne'eb6 CAC hato'o, tuirrelat6riu dahuluk ne'ebd CAC hato'o iha loron 30 fulan-Marsu tinan-2010.
Iha tinan-201l, CAC halao atividade lubun ida hodi implementa lei no. 8/2009 nomos planuasaun anu6l ne'eb6 mak CAC prepara antes. Tinan-2Oll hanesan 'tinan ezersfsiu' maiCAC, tanba CAC komesa hatudu dadaun nian kar6kter hanesan 'polisia krimin6lespesializada'. Tinan ezersisiu tanba maski sei nurak hela iha kufiesimentu no esperi6nsiaiha irea prevene no kombate komrpsaun, CAC dudu dadaun ona naha todan (le'ekomrpasaun) ida ne'e.
Ho haraik a'an, no hakruk ba krftika sirak ne'eb6 mak mosu, nomos ba lian midar sirakne'ebd mak hato'o mai, CAC simu hodi bele estimula nafatin hanoin diak, no enerjia tomakba prevene no kombate komrpsaun iha rai laran.
CAC hein katak Distintus Deputadu sira sei iha tempu atu estuda relat6riu ne'e, nune'e belehetan imazem ida mais klaru kona-ba CAC - instituisaun ida mak estabelese bazeia ba Leine'ebd mak Distintu Deputadu sira rasik mak aprova iha Uma Fukun ida ne'e. CAC sempredisponivel kualker tempu atu mai hatan ba Ita Bo'ot sira nian preokupasaun sirak.
Saudasoens Kombate Komrpsaun,
Ad6rito de Jesus Soares
Komis6riu
indise
Vizaun CACLia-fuan ba dala ulukIndise
Tabela
Figura
Relat6riu Anu6lI. Antesedente
II. Objetivu CAC 201IIII. Husi Faze Estabelese Edifisiu ba'Tinan Ezersisiu'
A. Diresaun Investigasaun
l. Atendimentu kazu
2. Investigasaun kazu
3. Rekolla no anilliza dokumerTtu no informasaun sirak4. Formasaun investigador sira
5. Koordenasaun servisu
B. Diresaun Prevensaun
l. Programa sosializasaun ba funsionririu ptiblikua. WorkshopMinisteri6lb. Workshop Distrit6l
2. Atividade Monitorizasaun
3. Atividade Inspesaun
C. Diresaun Edukasaun, Kampafia no Peskiza
l. Sub-diresaun Sidadania Sivika2. Sub-diresaun Peskiza
D. Diresaun Jer6l Administrasaun no Finansas
l. Introdusaun
2. Dezenvolvimentu Kapasidade Institusionil nian
3. Dezenvolve Politika lnterna no Prosedimentu sirak seluk
4. Instalasaun Infra-estrutura no servisu Lojistika5. Apoiu servisu sirak finansas nian no Ezekusaun Orsamentu
20tt6. Informasaun no Publikasaun
7. Susesu ki'ik sirak no Best Pratice balun ne'eb6 ki'ik maib6
importante
ry. Desafiu Sirak
V. Rekomendasaun sirak
VI. Lian-Ikus
l
11
lll
lV
iV
1
1
1
1
3
3
4
5
5
6
6
7
7
10
11
13
13
14
18
18
18
19
21
21
22
24
24
26
27
27
VII. Aneksu:
l. Organograma CAC2. Logotipo CAC
3. Sum6riu Perfil Mapa Peso6l CAC,20I24. Detallu Mapa Peso6l kada Diresaun, CAC20125. Detallu MapaPeso6l Kontratadu, CAC20I26. Lista Viajen ba rai-liur
Tebela
Tabela I Realizasaun lo no 2o workshop ba DJRA, Minist6riu Finansas
Tabela 2 Workshop CAC ho IGE ba Inspet6r no Audit6r MinisteriilTabela 3 Workshop ba Minist6riu Saride
Tabela 4 Workshop ba Ministdriu Turismu, Kom6rsiu no Indristria
Tabela 5 Atividade Sub-Diresaun Sidadania Sivika
28
29
30
3l33
34
7
8
9
10
t4
Figura
Figura IFigura 2
Figura 3
Figura 4
Figura 5
Figura 6
Figura 7
Rekapitulasaun Kazu husi tinan-2010 - 201I
Monitorizasaun ba Projetu PDD no PDL iha Sub-distritu
Sosializasaun no Formasaun tuir Distritu
Hare husi programa edukasaun no konsializasaun iha set6r
edukasional
Hare husi Produsaun mat6ria edukativu
Yizita, Konfer6nsia no Formasaun iha Rai-liur
Orsamentu CAC tinan-2011 no nia Ezekusaun durante tinan ida tuirkategoria
4
t2t7
t7
t72t
23
lV
RELATOzuU ANUAL 2O1I
I. Antesedente
Relat6riu Anu6l ida ne'e, refleta atividade lubun ida ne'eb6 mak CAC halao husi fulan-
Marsu tinan-2O11 to'o mai fulan-Marsu tinan-2012. Iha loron 22 fulan-Fevereiru tinan-
2012, CAC halo tinan daruak. Ida ne'e konta husi Komis6riu Addrito de Jesus Soares nian
tomada de posse iha data hanesan iha tinan 2010. Maibe, funsion6riu sira tomak, seidauk
to'o tinan rua hakna'ar a'an iha CAC.
Iha relat6riu anu6l ba tinan-2010 ne'eb6 mak CAC hato'o ba Parlamentu Nasion6l, CAC
hateten katak tinan-2010 hanesan tinan estabelesimentu eskit6riu. Tanba iha tinan 2010,
CAC f6 atensaun no enerzia tomak ba halo prosesu rekrutamentu ba funsion6riu sira inkluiinvestigador sira. Nune'e m6s CAC monta fasilidade baziku ba eskrit6riu nian. Maski
nune'e, CAC halo m6s atividade inisi6l balun iha fulan ikus tinan-2O10.
Prosesu hari'i eskrit6riu, inklui rekrutamentu ba funsioniiriu sira ihatinan-2010, lao diak,
nune'e mak tama ba tinan-2O1l, CAC konsege ezekuta programa lubuk ida hanesan parte
integr6l husi implementasaun misaun CAC nian hanesan hatu'ur iha Lei.
Relat6riu anu6l ida ne'e hanesan implementasaun kna'ar ka responsabilidade Komis6riu
nian hanesan hateten iha artigu 7 pontu 2letraj Lei No. 812009 kona-ba ComissSo Anti-Comrpgdo nian. Relat6riu anuill ne'e m6s refleta atividade sirak ne'eb6 mak CAC ezekuta
bazeia ba orsamentu Estado nian ne'eb6 mak aloka mai CAC iha orsamentu 201I nian.
U. Objetivu CAC 20ll
Objetivu Jer6l CAC iha 20ll mak hasa'e kapasidade institusion6l Komisaun nian. Husi
Objetivu Jer6l ne'e, hamosu objetivu Departamentii haat (4). Objetivu hirak ne'e mak sai
hanesan mata-dalan hodi hatudu servisu hotu CAC iha tinan 201 l. Objetivu hirak ne'e mak
tuir mai ne'e:
a. Efisi6nsia no efetividade administrasaun ba rekursu sira hodi apoiu ba diresaun
hotu.
b. Empeflamentu profision6l servisu investigasaun nian.
c. Promove sensitividade sivika sidadaun sira atu prevene, deteta no kombate hahalok
sira korrupsaun nian.
d. Garantia efetividade prevensaun iha set6r pribliku.
III. Husi Faze Estabelese Edifisiu ba 'Tinan Ezersfsiu'
Tinan-2O1l, bele hateten katak hanesan 'tinan ezersisiu' mai CAC. 'Tinan Ezersisiu' tanba
ba dala uluk CAC halo nia atividade sirak hanesan implementasaun husi programa ne'ebd
mak dezenvolve ona. Ho funsion6riu sira ne'eb6 mak sei nurak tebes no menus esperidnsia,
CAC halao servisu lubuk ida hodi bele responde pribliku/nasaun nia nesesidade iha aspetu
kombate no prevene komrpsaun. 'Tinan ezersisiu' hodi f6 m6s lisaun diak balun mai CAC
hodi bele reforsa liutan CAC nian atividade ba tempu oin mai. Iha parte ida, CAC tenke ser
hametin nafatin sistema administrasaun uma laran; iha parte seluk CAC tenke m6s halo
atividade lubuk ida ba liur hanesan implementasaun husi misaun CAC nian.
Hanesan bai-bain, kritika husi pribliku hato'o nafatin mai CAC. Tanba pfibliku hakarak
hare'e CAC funsiona diak liutan. Maibe, iha m6s apresiasaun lubun ida mak CAC simu
husi p0bliku nasion6l m6s internasion6l balun, kona-ba ezersisiu ne'eb6 mak CAC halo iha
tinan-2011. Sirak ne'e hotu, sai hanesan 'stimulus' ida mai CAC atu hadia no reforsa liutan
nia atividade iha tempu oin mai.
Maski ema barak iha Timor-Leste mak koalia kona-ba komrpsaun, maibe dadus/peskiza
balun hatudu katak pribliku nia komprensaun kona-ba komrpsaun sei menus l6s.r Nune'e
mak CAC m6s sei esforsu a'an makads liutan atu hato'o nafatin informasaun ba pribliku,
liu-liu kona-ba CAC nia misaun, atu nune'e pribliku bele iha konprensaun ida diak liu ''kona-ba esforsu tomak ba prevene no kombate komrpsaun. Ptbliku barak mak sei dfvida,katak CAC nian papel mak investigasaun krimin6l deit, nomos pribliku balun sei hanoin
katak CAC m6s iha poder atu prosecute ka halo akuzasaun hanesan ministdriu ptbliku.Tuir lei, CAC iha misaun importante rua: Misaun prevensaun no misaun investigasaun
kimin6l.
Wianhira Komis6riu no Komis6riu Adjuntu hahu servisu iha CAC, iha de'it programa
badak oan ida ne'eb6 mak governu aprova liu husi orsamentu estadu tinan-2010. Maibe,
laiha planu ida mak klaru, oinsa CAC atu halao nia misaun ba oin. Nune'e mak iha tinan-201 l, CAC m6s konsege dezenvolve planu estratdjiku ida ba longu prazu. Planu estrat6jiku
ne'e hodi bele hateke ba tinan sanulu mai oin, maski Komis6riu no Komis6riu Adjuntu sira
nia mandatu ba to'o tinan haat de'it nudar lei hateten.
Iha planu estratdjiku ne'e, CAC defini nia vizaun no misaun foun. CAC nia vizaun mak
hakarak, 'Timor-Leste Estadu Demokr6tiku ida ho kultura rejeisaun korrupsaun ida mak
forte ba interese no prosperiedade povu nian'. Nune'e m6s CAC haluan uituan nia missaun
sai, 'kombate komrpsaun liu dalan prevensaun, edukasaun no investigasaun'.
Nune'e mak atividade tinan-201 ne'e refleta dadaun implementasaun vizaun no misaun
CAC nian. Atu hetene didiak kona-ba lalaok CAC nia durante tinan-2011, tuir mai sei
hato'o atividade iha diresaun ida-ida nian.
' Survey ne'ebd mak CAC halo hatudu katak kuaze 52,5o/o husi respondent sira mak la kumpriende kona-basaida mak komrpsaun (Comrption Perception Survey, CAC, 201 l). Bele m6s download survey ne'e iha,Itttp://cac.tl/rvo-content/unloads/201 I /l I /ClP-Surr,e)'-Reool1-l'L I I - I 2.pdf.
2
A. Diresaun Investigasaun
Diresaun Investigasaun hanesan 'sentru' ba programa CAC nian halao ona servisu lubukida iha periodu 2011. CAC iha tempu fulan ida ho balun de'it, prepara investigador sira
depois de rekrutamentu iha fulan-Novembru tinan-2010, hahu kedas investigasaun ba
alegasoens kazu komrpsaun iha loron ikus fulan-Fevereiru tinan-201 l.
Programa no atividade prinsipal Diresaun Investigasaun fahe ba parle hat, hanesan tuir maine'e:
1. Atendirnentu kazu
Nudar 6rgaun polisia kriminal espesializada CAC liu husi Diresaun Investigasaun
iha servisu lor-loron simu denirnsia ka keixa kazu komrpsaun husi ptbliku.Denunsiante ka kesar-nain mai husi funsionririu pfibliku ka Estadu nian, instituisaunprivadu hanesan kompaflia ka empresiiriu sira, organizasaun naun governmental,
komunidade bai-bain, no komponente seluk tan iha Dili no m6s mai husi distritubalun. Kazu balun m6s CAC simu hanesan rekomendasaun husi entidade relevante
balun hanesan Inspesaun Geral do Estadu (lGE), Provedoria dos Direitos Humanos
e Justiga (PDHJ) no Comiss5o Fungdo Pirblica (CFP).
Mekanisrnu atendirnentu pribliku ne'ebd durante ne'e halao maka sesaun ka ekipa
investigador ne'ebd servisu ho sisterna rotasaun simu denrinsia ka keixa ne'ebd
hato'o mai iha Edifisiu CAC. ho eskrita no m6s verbal. Mekanismu atendimentupubliku ba kazu komrpsaun liu m6s husi telefone maibe ninia frekudnsia sei ki'ik.Hodi hatene didiak kazu ne'ebd rejista kategoria ba krime komrpsaun, ekipa
investigador presiza analiza ba dokumentu no informasaun ne'ebd iha hodi difinekazu hirak ne'e pertensia ba kompetdnsia CAC ka lae. Wainhira identifika ona
katak iha indisius forle krime komrpsaun akontese, tenke imediata hato'o ba
Ministdriu Pfbliku nudar titular ba asaun pen6l hodi nune'e bele hetan despaxu
form6l. Atividade atendimentu kazu hanesan faze importante ida hodi hetan
infonnasaun inisi6l husi ptbliku kona-ba krime komrpsaun, atu nune'e loke dalan
ba investigador hodi hahu halo investigasaun.
Hahu tinan-2010 to'o fim fulan-Dezembru tinan-201I CAC simu deminsia ka keixa
hamutuk kazu 103. Hosi nfmeru total kazu hirak ne'e, kazu 31 haruka ba MinisteriuPfbliku (MP) liu hosi formatu auto-noticia,kazl38 arkiva provizoriamente no kazu
34 arkiva tamba laos kompetdnsia CAC. Kazu ne'ebd arkiva provizoriamente tamba
keixa ne'ebe tama ninia informasaun la hatudu ka la sufisiente hodi determina katak
iha krime komrpsaun no presiza halibur tan informasaun ka dokumentu ruma hodi
suporta. Kazu ne'ebd laos kompetensia CAC, refere ba instituisaun seluk ne'ebd
kompetente maibe durante ne'e la akontese tamba denunsiante sira ninia denirnsia
maioria destina laos deit ba CAC maibe ba m6s entidade seluk ne'ebd bele responde
keixa hirak ne'e sein CAC refere ka rekomenda.
2. Investigasaun kazu
Servisu investigasaun nudar atividade prinsipal maske la signifika atividade sira
seluk la importante. Desde estabelese ninia estrutura iha tinan-2O10, CAC foin hahu
hetan despaxu husi Ministdriu Pribliku iha fim fulan-Fevereiru tinan-2011. Ne'ekatak halo preparasaun hanesan treinamentu fulan ida ho balun de'it, CAC desidi
atu loke investigasaun krirnin6l ba alegasaun kazu komrpsaun. Ho koflesimentu no
esperidnsia ne'ebd sei ki'ik hela, investigador sira iha obri-easaun hahu halao servisu
investigasaun ne'ebd kobre atividade halibur informasaun no dokumentu sira hodi
tuir mai analiza, hasai notifikasaun no lori rasik ba entrega iha destinasaun sasin no
arguidu sira, halo entrevista no interogat6riu, halo asaun buska domilisi6riu no
apreensaun, halo kapturasaun ba suspeitu, halo vijil6nsia rnaske sei ho frekuensia
oituan, no atividade suporti\n seluk tan.
Durante tinan-2O11 nia laran CAC hetan despaxu kazu komrpsaun husi MinistdriuPirbliku total hamutuk kazu 28 ho ninia detalla kaz:u I hanesan informasaun
krimin6l kona-ba suspeisaun kazu brankeamentu kapitais, ne'ebd iha posibilidade
CAC bele halibur infonnasaun balun hodi deskobre lalaok no atividade tranzaksaun
osan ne'ebd mak suspeita hetan hosi atividade krimindl maske sei presiza tan tempu.
Kant 27 hanesan kazu krime komrpsaun. Hosi total ne'e, kazu I devolve fila hikas
ba MP tamba iha investigasaun dupla husi CAC ho MP. Kazu 12 investigador sira
fnaliza ona no ninia relat6riu haruka ba MP no kazu 14 mak iha prosesu
investigasaun laran.
Figura 1. Rekapitulasaun Kazu husi tinan-2010 - 2011
120
100
80
60
40
20
0
Sが
ぴ
4
3.
Atu servisu investigasaun krimin6l lao ho efetivu, investigador laos hein simu deit
despaxu husi Ministdriu Pfbliko, maibe investigador sira mos ho inisiativa rasik
ativu halo meius halibur informasaun krimin6l no haruka ba Ministdriu Priblikumaske ninia frekudnsia seidauk barak tamba rekursu umanu no fasilidade
ekipamentu investigasaun ne'ebd sei menus. Husi total kazu ne'eb6 CAC hetan husi
MP, iha kazu 13 hanesan rezultadu husi servisu halibur informasaun husi
investigador sira.
Rekolla no anbliza dokumentu no informasaun sirak
Informasaun hanesan dapur hodi sustenta no f6 han servisu investigasaun. Volumeservisu rekolla no aniiiza informasaun durante ne'e lao natoon tamba ezijdnsia tuirdespaxu MP. Investigador halo investigasaun ba kazu, halo aniiiza no ezame ba
dokumentu au-mezmu tempu halibur nafatin dokumentu no informasaun hodi
suporta servisu investigasaun.
Formasaun investigador sira
CAC realiza katak atu halao misaun boot, asaun prevensaun no investigasaun
krimin6l presiza buka ninia ema ka funsion6riu ne'ebd matenek no kapabel hodiresponde ezijdnsia servisu ne'eb6 todan. Maibe servisu investigasaun presiza ema
matenek ho abilidade espesffiku sei susar hetan iha Timor-Leste, tamba ne'e atu
hahu halao servisu investigasaun, tenke prepara ninia rekursu umanu ho diak liuhusi meius treinamentu ka formasaun oi-oin kona-ba t6kniku investigasaun.
Desde Novembru tinan 2010 investigador sira hetan treinamentu kona-ba t6knikuinvestigasaun ne'ebd fornese husi ajdnsia peritus intemasion6l ho background
polisia nian. Formasaun ba investigador CAC nian liu husi dalan rua: Ida,
formasaun iha rai laran (in-house training) no formasaun iha rai liur. Primeira
formsaun hahu iha fulan-Novembru tinan-2010 to'o fulan-Abril tinan-2011 iha
CAC. Investigador sira nain l0 partisipa ho m6simu no hetan koflesimentu no
esperidnsia lubuk ida hanesan modalidade ba servisu investigasaun. Treinamentu
hanesan ho karateristiku oi-oin lao nafatin durante tinan-2011 tuir nesesidade iha
intern6l CAC. Investigador sira m6s partisipa iha treinamentu ho asuntu
investigasaun no asuntu seluk ne'ebd nakait, ne'ebd organtza husi MP, Servisu
Nacional Intellejensia (SNI) no entidade seluk tan. Esforsu CAC hodi hasa'e
kapasidade no abilidade investigador sira laos deit liu husi treinamentu iha rai-laran
maibe mos haruka investigador sira ba partisipa treinamentu no estudu komparativu
iha estranjeiru hanesan Thailandia, Hongkong, Malaysia, Bhutan, Estados Unidos,
no fatin seluk tan, nune'e mos envolve sira partisipa iha enkontru ka semin6riu
intemasion6l hodi enkoraja no aumenta kapasidade investigador sira.
Laiha duvida, katak CAC hanesan instituisaun foun, sei persija atu hasae
kapasidade.
4.
5. Koordenasaun servisu
CAC iha koordenasaun servisu diak ho entidade parseiru prinsip6l MP, ne'eb6 mak
hanesan titular ba asaun pen6l. Meius hodi hametin koordenasaun servisu CAC
halao enkontru regular ho Ministdriu Pfbliku hodi halo diskusaun kona-ba kazu
ne'eb6 investiga, identifika problema, difikuldade no frakeza ne'eb6 investigador
sira iha no enfrenta hodi nune'e rezultadu investigasaun bele ajuda prokurador
prepara akuzasaun ho ninia evidensia forte. Investigador sira iha servisu loro-loron
sempre iha komunikasaun no koordenasaun diak ho prokupdor sira titular kazu.
CAC m6s iha koordenasaun servisu diak ho PNTL ne'eb6 dala barak ajuda iha 6rea
seguransa no fornese espasu ba investigador sira wainhira halao dilijdnsia iha
distritu. Atu suporta servisu investigasaun lao diak, CAC m6s koordena ho entidade
relevante seluk hanesan Inspesaun Geral do Estado (IGE), Provedoria dos Direitos
Humanos e Justiga (PDHJ) no Comissio da Fungdo Priblica (CFP).
B. Diresaun Prevensaun
Nudar prevista iha lei CAC nri. 8 12009, 15 Jullu, artigu 5 pontu l, fo kompet6nsia ba
Komisaun atu: a) Rekolla no analua informasaun relativa ba kazu no prevensaun ba
korupsaun; b) Realiza asaun sensibilizasaun atu limite pratika aktus korupsaun; no c)
Akonsella kualker instituisaun ka entidade ptblika kona-ba oinsa prevene no funu hasoru
komrpsaun
Mandatu ida ne'e sai hanesan mata dalan ba Diresaun Prevensaun (DP) hodi kumpri nia
papel importante "garante efetividade prevensaun iho sdtor pfibliktrr", liu-liu kona-ba
jestaun ezekusaun Orsamentu Jeral Estadu.
Relasiona ho misaun ne'e, DP hosi fulan-Janeiru to'o fulan-Novembru tinan-2011 halao
atividade lubun ida ne'ebd refleta hosi atividades pilares tolu mak hanesan:
l. Soasializasaun/sensibilizasaun
2. Monitorizasaun
3. lnspesaun
Programa tolu ne'e, nudar pilar fundament6l atu ezekuta servisu tuir planu ne'eb6 formaliza
hosi inisiu no introduz ba atividade ne'eb6 halao iha tinan-2011. Atividade sirak ne'e
diresaun konsege halao iha minist6riu lubuk ida iha Kapital Dili no abrage to distritu liuliunia fokus ba funsioniriu pribliku ka estadu hanesan agente prinsip6l ba halao politika
dezenvolvimentu nasaun nian, iha parte fiziku no no-fiziku. Hosi atividade sirak ne'e,
diresaun halo relat6riu ba atividade idaidak ho nia sentidu atu halo reflesaun ba lalaok DP
nian, oinsa bele sukat hodi hare hikas buat sirak ne'eb6 hakotu liu hosi atividade oi-oin iha
tinan kotuk hodi akumula fali enerjia no estratdgru foun atu hakat ba oin hodi enfrenta
atividades no dezafius oinoin iha tinan-2012. Atividades iha tinan-2011 m6s sai nudar
lalenok ba DP, liliu kona-ba desvantajen no obstakulu sirak ne'eb6 diresun enfreta.
Desvatajen no obstakulu sirak ne'ebd diresaun infrenta, konsidera hanesan esperidnsia hodi
hakat ba oin ho objetivu no finalidade atu prevene asaun korupsaun iha set6r p0bliku.
Atividade sirak ne'eb6 halao durante tinan-2011, destaka objetivu prinsipSl hanesan
garantia exitdnsia no politika CAC nian iha set6r pribliku; transfere informasaun kona-ba
lei CAC no termu legal sirak importante; hetan informasaun atual hosi terenu; forma
estrat6jia foun ba atividade hanesan iha loron ikus no hetan ka kria metodf prevene no
kombate korrupsaun ida efikaz.
1. Programa Sosializasaun ba Funsioniriu Ptbliku
DP halao nia mandatu tuir misaun prevensaun CAC nian katak akonsella kualker
instituisaun ka entidade priblika kona-ba oinsa prevene no funu hasoru komrpsaun. Sentidu
filosofia hosi knaar ne'e, Diresaun desde inisiu tinan-2011 halao kontaktu formal no
audi6nsia ho membro Govemu lubuk ida no liu hosi membru Govemu hatutan ba distritu
atu bele loke espasu ba CAC atu hola parte intensiva ho xefia no funsion6riu tomak
instituisaun idaidak, liu hosi workshop ka diskusaun grupu atu oinsa funsion6riu pribliku ka
estadu nian atu iha konsi6nsia boot hamotuk ho CAC hodi hadok-an husi hahalok aat
komrpsaun. Realizasaun atividade sirak ne'e fahe ba parte rua: workshop ministerial no
distrital, hanesan tuir mai ne'e:
a. Workshop Ministeriil
Primeiru workshop ministerial halao iha Diresaun Jer6l Reseitas no Alf6ndega (DJRA) iha
Minist6riu Finansas ho tema " Fortificar o dezempenho dos funcindrios de alfandega e
receitas para minimizar os riscos da corrupqdo". Workshop ba daruak halao nafatin ho
DJRA ho nia mat6ria en-kaixa liu ba subt6nsia prosedimentu intern6l diresaun jer6l nian ho
objetivu no rezultadu la dok husi atividade rua ne'ebd esplika iha tabela kraik ne'e.
Tabela 1. Realizasaun 1o no 2o workshop ba DJRA, Minist6riu Finansas
Atividade Data/fatinrealizasaun
Total
Partisipant
e sira
Tarjetu Objetivu Rezultadu
loworkshop
Loron 17
fulan-Maiu201 I ihaSalaunDeltaNova, Dili
ema naln
150
Partisipa hosiDiret6r Jer6l,Diret6r Nasioniilsira, XefeDepartamentu,Xefe Seksaun nofunsion6riu tomakDGRA.
I )Fo kofiesimentu ba
funsionariu priblikusira hotu kona-ba leiCAC nian no
dokumentu legal sirakseluk ne'eb6 relasionaho prosediementu ihaDGRA.
I )Partisipantes hetan
informasaunadekuadus kona-baimplementasaun leiCAC nodokumentu leg6lsirak seluk.
2) Hadia met6dukontrolu ida ne'eb6efikaz, efektivu ihaDJRA atu hamenusrisku komrpsaun.
2)Iniat市a atu
fortiflka
prosedimcntu leg狙
ne'eb6 kria ona iha
DJRA.
7
2"workshop
Loron 28fulan-Jufrutinan-201Iiha SalaunDeltaNov4 Dili
ema nain
50
Ba xefia deit:Diret6r Jerril,Diret6r Nasion6lsira, XefeDepartamentu noXefe SeksaunDGRA.
I ). Publika prosedimentulegal DJRA liu hosikartazbapribliku ihafatin portu, aeroportuno fronteira.
2). Hatoo informasaunadekuada kona-basistema prosedimentukobransa reseitasnian.
l) Hetan mdtodukontrolu idane'eb6 efikaz noefetivu iha servisuAlfiidega noReseitas.
2) Atendimentu bapribliku dok husipratika subomu.
Realizasaun hosi workshop daruak iha DJRA, Komisaun hatoo nia relat6riu ba Ministra noVise-Ministru Finansas no hetan apresiasaun pozitivu ba melloria kondisaun atu6l DJRA,hanesan parte ida mak rekezita ekipamentu x-ray diresaun alfrlndega nian ne'eb6 f6 servisuefikaz no efisiente ba kontrolu sasan merkadoria sai no tama hosi nasaun seluk. Iha parteinternill DJRA, sira publika onakartlz kona-ba prosedimentu atendimentu ba p0bliku nian, atunune'e iha kofiesimentu klaru tebes oinsa bele liga servisu pribliku nian ba importasaun kaexportasaun sasan merkadoria nian ho funsion6riu pfbliku alfl{ndega nian no hemenus ligasaunho aktu subornu no seseluk-tan ne'ebd liga ba aktu komrpsaun. Atividade ho DJRA ne'e seihatutan nafatin iha tinan-2012.
Tabela 2. Workshop CAC ho IGE ba Inspet6r no Audit6r Ministerial
T6piku:Fortificar o desempenho de servigo dos funciondrios no combate a corrupEdo e promover a
coordenaEdo de serviqo entre o CAC e a IGE
Atividade Data/fatinrealizasaun
Total
Partisipant
e sira
Tarjetu Objetivu Rezultadu
Workshop Loron 14-l5 fulan-Setembrutinan-201Iiha SalaunDeltaNova, Dili
Ema nain
70Funsionatiu CAC,IGE, Inspet6r noAuditor kadaMinistiriu.
I ) Garante ezistdnsia nopolitika prevenekorupsaun.
2) Akumula informasaunatu6l hosi partisipantekona-ba maladministrasaun ne'ebdrezulta aktukomrpsaun.
3) Hetan mdtode atu kriaestrategia kombatekorupsaun.
l) Partisipante sirahetan
kofiesementukona-ba papelinspeksaun noauditoria nian
2) Hetan m6toduprevene korupsaunho efikaz iha ida-idak niaministdriu.
Workshop iha loron-rua tutuir malu, fo mat6ria no informasaun klaru tebtebes oinsa papel CACnian bele servisu hamotuk ho IGE no inspesaun ka auditoria ministdriu nian. Hola parte ihaaprezentasaun matdria sirak ne'e, orador prinsip6l CAC nain mak Komis6riu no Komis6riuAdjuntu sira no orador seluk mai hosi Minist6riu Pribliku (Prokurador Distritu Dili, Dr. Jos6 daCosta Ximenes), Tribun6l Distritu Dili (Juiz Duarte) no orador selukseluk-tan. Resultadukonkretu husi workshop ne'e maktomesa mosu ona komunikasaun diak entre IGE ho CAC.
8
Tabela.3. Workshop ba Ministdriu Saride
T6piku:
Promover o atendimento pilblico de sailde ds comunidodes
Atividade Data/fatinrealizasaun
TotalPartisipant
e rircTarjetu Objetivu Rezultadu
Workshop Loron2Tfulan-Setembrutinan-201 Iiha DiliConventionCenter, Dili
Ema nain250
Diret6r Jer6l,Diret6r Nasioniil,Diretor DistritrilXefeDepartementu noXefe SeksaunMinisteriu Saude.
I )Fo kofresimentu bafunsionariu p0bliku sirahotu kona-ba lei CACnian no dokumentu legiilsirak seluk ne'ebdrelasiona hopresediementuatendimentu pribliku ihaMinist6riu Saride.2)Hato informasaun
adekuadu kona-basistema noprosedimentuatendimentu pribliku
3) Hadia met6dukontrolu ida ne'eb6efikaz, efektivu ihaservisu atendimentupribliku
l)Hetan koflesimentukona-ba lei CAC nianno dokumentu legiilsirak seluk ne'eb6relasiona hopresedimentuatendimentu p0bliku.2) Hetan informasaun
adekuadu kona-basistema noprosedimentuatendimentup[bliku.
3) Hetan mdtodukontrolu ida ne'ebdefikaz, efektivu ihaservisuatendimentupfbliku.
Semana rua antes atu realiza eventu ne'e, ekipa hosi CAC nian kompostu hosi Komis6riuAdjuntu Prevensaun ba halo audidnsia no enkontru ho estrutura Ministdriu Saride nian,kompostu hosi Ministru, Vise-Ministra, Diret6r Jer6l no Nasionril sira. Iha eventu ne'e, holaparte xefia sira hosi distritu 13, inklui estrutura ministdriu. Apresiasaun pozitivu entre parte rua,CAC no Minist6riu Saride. Interpretasaun kona-ba aktu sirak ne'ebd mak dehan korrupsaun nooinsa liga ho funsioniriu idaidak nia servisu, hetan esplikasaun klaru hosi orador CAC nian.
9
Tabela y'. Workshop ba Ministdriu Turismu, Komdrsiu no Indristria
T6piku:Fortifikar o desempenho dosfunciolals do Ministderio de Tilrismo,Comdrcio e Indilstria
paro minimizar os riscos da corrupEdo
Iha tinan-2012,DP halo kontinuasaun workshop ministeri6l iha ministdriu rua importante,mak Minist6riu Agrikultura no Peskas (MAP), loron 14 fulan-Fevereiru no Minist6riuNeg6siu Estranjeiru (MNE), loron 28 fulan-Fevereiru. Asuntu ne'ebd foti iha workshop rua
ne'e, nia subtilnsia matdria la dok husi mat6ria sirak ne'eb6 hatoo uluk ona ba ministdriusirak seluk.
b. Workshop Distritil
Workshop distrit6l sai parte ida importante tebes ba pap6l CAC nian iha 6rea prevensaun.
Hare ba politika Governu nian ne'eb6 f6 import5nsia boot ba dezenvolvimentu nasion6l,liuliu komesa desloka poder ba distritu atu dezelvolve sirak nia-an, liu hosi projetu pakote
referendum iha tinan-2009, PDD no PDL iha tinan-2010 no PDDI, PDD2 no PDL iha
tinan-2011. Parte ida ne'e sai risku boot ba Estadu ne'e, tamba rekursu ne'eb6 atu hola
Atividade Data/fatinrealizasaun
TotalPartisipant
e siraTarjetu Objetivu Rezultadu
Workshop Loron 25
fulan-Outubrutinan-201 I ihaDCC, DiIi
Ema nain150
Diretor Geral,Director Nasional,Xefe Departementuno funsion6riuMTCI
l)Fo konesimentu bafunsion6riu prlblikusira hotu kona-ba leiCAC nian nodokumentu legal sirakseluk ne'ebd relasionaho presediementuatendimentu priblikuihaMTCI
2) Hato informasaunadekuadu kona-basistema noprosedimentuatendimentu p0bliku
3) Hato mdtodu kontroluida ne'ebd efikaz,efektivu iha servisuatendimentu p0bliku
l)Partisipante hetankofresimentu kona-ba lei CAC nian nodokumentu sirakseluk.
2) Hetan informasaunadekuadu kona-basistema noprosedimentuatendimentupribliku
3) Hetan m6todukontrolu idane'ebd efikaz,efektivu iha servisuatendimentupIbliku
Realizasaun eventu ba dahuluk nian hola parte m6simu tebes husi estrutura no funsion6riu sira.Kestaun barak mak elabora iha eventu ne'eba, liuliu kona-ba prosedimentu atendimentu bapribliku, rejistu kompaflia nasion6l no internasion6l, kontrolu sasan merkadoria, distribuisan fosno kualidade f6s ne'eb6 sosa. Importante iha workshop ne'e, mak ministdriu bele estabelesek6digu konduta ba funsion6riu hothotu atu dezempefia sira nia funsaun ho loloos, hanesanpontualidade, responsabilidade, integridade no seluk-seluk-tan, sai parte importante ida hodiprevene aktu komrpsaun iha instituisaun nia laran.
10
parte iha atividade sirak ne'e, barak menus tebtebes kofresimentu tekniku no
administrasaun, seja iha supra-estrutura estadu nian no m6s set6r privadu sira. Momentusirak ne'e, frajil tebtebes atu mosu aktu komrpsaun ne'ebd nia impaktu negativu halo povusai kiak ba bebeik.
DP planeia atividade ba tinan-2011 hodi halao workshop iha distritu sirak. Workshopprimeiru halao iha loron 8 fulan-Marsu iha Distritu Aileu ho tema: "Desenvolver o pais esalvaguardar a qualidade dos bens ntoveis e imoveis para do bern-eslar do povo". Eventune'eba hola parte hotu husi distritu tolu (3) mak hanesan Ainaro, Ermera no Manufahi hototal partisipante kuaze atus rua (200). Hola parte iha workshop ne'e, funsion6riu priblikuno funsion6riu Estadu (PNTL), lider komunitririu no sosiadade sivil sira. Objetivu hosiatividade ne'e mak fo kofresimentu ba funsion6riu pribliku sira hotu kona-baimplementasaun lei CAC nian no dokumentu legal sirak seluk ne'ebd relasiona hoprosediementu atu dezenpefla funsaun; hetan inforrnasaun ne'ebd adekuada kona-barealizasaun ezekusaun projetu sirak iha distritu no sub-distritu no ikus kria hrl hadia met6dukontrolu ida ne'ebd efrkaz, efektivu iha instituisaun nia laran no m6s ba kontrolu projetusirak.
Workshop tuir mai, halao iha Distritu Baucau iha loron 23 fulan-Agostu tinan-2011,hanesan parte rejiaun leste nian no hola parte funsion6riu pribliku kuaze atus ida rua nulu(120) husi Distritu uma nain, Manatuto, Lospalos no Viqueque inklui reprezentante PNTL.Antusiasme husi reprezentante distritu tolu (3) nian, laos uma nain, konvida verbalmenteiha eventu ne'e atu Komisaun bele halao diretamente workshop iha sira nia distritu. T6pikuno matdria ne'ebd orador CAC nian f6, formula nia konteridu hanesan ba distritu hothotu.Iha fulan-Setembru, Komisaun liu hosi Diresaun Prevensaun halao-tan workshop ihaDistritu Covalima iha loron 20 no loron 22 iha Distritu Bobonaru (Maliana). Totalpartisipante husi distritu idaidak kuaze atus ida (100). Iha Distritu Covalirna, partisipasaunla m6simu tamba Administrador la hola parte, reprezenta deit ninia Adjuntu. Workshopikus nian ba tinan-2011 halao iha enklave Distritu Oekuse iha loron 13 fulan-Outubru.Administrador hapesan uma nain, f6 ninia suporta m6ximu ba eventu ne'e. hola parte ihamomentu ne'e, reprezentante hosi igreja, Ministeriu Ptbliku distrital, PNTL, liderkomunitiiriu no funsion6riu tomak distritu nian.
Atu follow-up fali workshop sirak iha tinan-201l, mak CAC sei dezenvolve ComrptionPrevention Plan iha tinan-2012 hodi bele fahe ba ajdnsia Estadu sirak ne'e. Nune'e mak,
CAC la para de'it ho workshop sirak ne'e, maibe sei halao nafatin nia kontinuasaun.
2. Atividade Monitorizasaun
Monitorizasaun sai hanesan papel importante ida no fundamental ho nia sentidu hakbesikba fatin ne'ebd realiza servisu ida ka obra (projetu) ida ne'ebd nia rezultadu benefisiu bapribliku. Servisu monitorizasaun nian mak rekolla no halo avaliasaun kontinua ba progresuservisu ida antes atu f6 medidas ruma adekuadabazeia ba prosedimentu legal.
Realidade ne'eb6 akontese iha Timor-Leste, kuaze maioria kompaffia sirak (nasionril) iha
d6fise (defisit) no disigualidade grave entre traballador sira no m6s menus kapasidade
tdknika atu identifika no avalia kestaun krusiill sirak iha sira nia andamentu servisu nian.
Ho razaun ida ne'e, kestaun fundamentril liga ba sira nia estatutu peso6l, sira nia nivel
rezultadu no problema sempre mosu no kontinua la iha resposta.
DP tau importdnsia ba halo atividade monitorizasaun ba projetu ne'ebd Govemu ezekuta
iha tinan-2010 no tinan-2011. Durante tinan-2011, iha loron 15 too l8 fulan-Marsu, ekipa
DP halao monitorizasaun ba projetu PDD no PDL hamotuk walu (8) iha Sub-distritu,
Distritu Liquiga. Loron 25-30 fulan-Marsu, ekipa halao iha Sub-distritu, Distritu Dili ba
projetu walu (8). Iha loron 6 too 9 fulan-Abril, ekipa halao ba projetu walu (8) iha Sub-
distritu, Distritu Manatuto, hanesan m6s iha loron I too 4 fulan-Jufru, halao iha Sub-
distritu, Distdtu Ermera, ne'eb6 indika iha figura 2 kraik. Objetiru hosi atividade ne'e atu:
akompaffa progresu projetu PDD no PDL ne'eb6 atiji ona faze retensaun; verifika projetu
ne'eb6 mak la bele halao ka iha faillansu; foti dokumentasaun ba progresu fiziku projetu
ne'eb6 abandona; no foti informasaun husi responsrlvel projetu.
DP foti desizaun tuir posibilidade rekursu ne'ebd iha hodi desidi kada distritu idadak ekipa
halo monitorizasaun ba projetu walu (8) deit no abranje ba sub-distritu hotu. Diskusaun ba
dados monitorizasaun nian halao ba daruak iha salaun enkontru CAC nian no hetan
diskusaun makas kona-ba mdtodu, kualidade no limitasaun ba elaborasaun dadus. Prakasu
ne'eb6 mak DP sei infrenta mak sei persija-tan rekursu umanu ne'eb6 kualifikasun iha rirea
tdknika.
Figura 2. Monitorizasaun ba Projetu PDD no PDL iha Sub-distritu
′^‘
lT吼撃Ⅲ:lJ Dili, loron 25 -
30 f ula n-Mar;
Manatuto, loron6-9fulan-Apr; prt. 8
3. Atividade Inspesaun
DP iha tinan-2011, halo inspesaun ba datoluk ho sentidu atu hare atualmente kondisaun
projetu no funsionamentu servisu instituisaun ida nian tuir knaar ne'ebd mak regula
legalmente. Inspesaun dahuluk halao iha momentu DP halao workshop iha Distritu Aileu,
loron 8 fulan-Marsu. Momentu ne'eba, ekipa Komisaun lidera hosi Komis6riu no Adjuntu
Komis6riu ba Prevensaun hodi hola parte atu hetan informasaun no diretamente hare
kondisaun projetu ne'eb6 ezekuta liu hosi PDD ka PDL. Informasaun barak mak Komis6riu
hatoo iha momentu inspesaun ne'eba ba Ekipa Dezenvolvimentu Distrital (EKD) atu oinsa
bele kontrolu m6simu ba projetu sirak ne'e.
Inspesaun daruak halao iha Suku Fahiten, Sub-distritu Bazartete iha loron 14 fulan-Juffu
kona-ba konstrusaun hari ponte nasion6l ligasaun entre Dili, Liquiga no Ermera. Objetivu
ba inspesaun ne'e atu deteta se iha irregularidade no mal pratika konstrusaun ba utilizasaun
material ne'ebd bele la tuir dezefiu no BOQ. Ekipa halo levantamentu dadus no foti
dokumentasaun iha terrenu.
Inspesaun da-ikus iha tinan-201l, halao iha loron l2 fulan-Outubru tinan-2011 iha fronteira
Mota-Ain - Batugade. Inspesaun ne'e deteta duni katak ekipamentu X-ray hodi deteta
sasan kontent6r tama-sai fronteira, la funsiona, loloos ona kuaze fulan tolu nia laran no
disfunsionamentu ne'e prejudika servisu diresaun alf6ndega atu deteta sasan saida deit mak
iha kontent6r nia laran. Iha parte seluk diresaun alfiindega enfrenta difikuldade kona-ba la
iha kooperasaun servisu diak ho UPF, PNTL. Dala ruma, liu tiha oras servisu nian no tuir
akordu entre nasaun Timor-Leste ho Indon6zia, tuku lima (5) loro-kraik, fronteira taka.
Maibe, dala-ruma sei akontese movimentu kareta tama iha kalan. Ita ne'e, sai risku boot ida
ba estabilidade iha rai laran. Hosi informasaun sirak ne'e, Komisaun kompostu hosi
Komis6riu, Adjuntu Komis6riu no ofisi6l prevensaun sira halo intervensaun ba UPF no m6s
ba Diresaun Imigrasaun hodi berifika no propoin medidas adekuada hodi obedese ba
prosedimentu leg6l ne'ebd vigora nomos f6 informasaun ba superior idaidak nia
instituisaun.
C. Diresaun Edukasaun, Kampafia no Peskiza
Atividade Edukasaun no Peskiza, sai hanesan m6s misaun ka papel importante ida iha 6rea
prevensaun nian iha servisu CAC nian, ne'eb6 hatur ona iha artigu 4 no artigu 5.1 (a), (b),
no (c). Tanba CAC m6s hanesan instituisaun ida ne'eb6 mak sei foun, mak atividade DEKP
nian laos de'it importante atu fahe no f6 kuffesimentu ba pribliku kona-ba 'korrupsaun',
maibe m6s atu f6 kufiese liutan CAC ba pribliku. Nune'e mak iha rezultadu Survey
Persesaun, hatudu katak maski CAC hanesan institusaun ida mak foun, maibe pribliku
komesa hatene ona kona-ba CAC nian papel, maski seidauk a'as. Iha Tinan-2011, CAC
komesa halao atividade lubun ida iha distritu sirak, maibe seidauk konsege perkore distritu
13
hotu. Ida ne'e sei kontinua iha tinan 2012 hanesan trasa tiha ona iha planu asaun anu6ltinan-2012.
DEKP, iha tinan 201I implementa aktividade husi programa haat mak hanesan Edukasaunno konsializasaun ba ptbliku, Edukasaun no konsializasaun ba set6r edukasion6l,produsaun materias edukativus no Peskiza. Iha tinan ne'e alein hala'o atividade nune'e m6satu introduz no halo sosializasaun ba pribliku kona-ba Lei ne'eb6 fo knaar ba CAC.
Aleinde atividade hosi sub-diresaun ne'ebd esplika iha kraik, DEKP ne'e m6s holaresponsabilidade hodi organiza eventu bo'ot rua hanesan komemorasaun ba loroninternasion6l kontra korrupsaun iha loron 9 fulan-Dezembru tinan-201l, nomos eventuanivers6riu daruak CAC nian ne'ebd mak monu iha loron 22 fulan-Fevereiru tinan-2012.
l. Sub-Diresaun Sidadania Sfvika
Atividades ne'eb6'e Sub-Diresaun ne'e hala'o durante tinan-2O1I mak parte husi programahaat mak hanesan Edukasaun no konsializasaun ba pfibliku ne'eb6 hala'o ba Juventudene'eb6 halibur-an iha CNJTL, Parlamentu foinsa6 no eskuteiru sira. Ho lider komunit6riusira hala'o ona workshop no formasaun b6ziku ba lider komunit6riu sira iha Dili, no ihadistritu 3 mak Suai, Maliana no Oekusi. Edukasaun no konsializasaun ba set6r edukasion6l,halo ona sosializasaun ba eskola balun iha Dili, Suai, Maliana, no Oekusi. Atu ihamensagen ne'eb6 bele rai hela ba estudantes no pribliku ein jer5l, DEKP m6s servisuhamutuk no IT CAC nian, CPA no TV IN halo produsaun materias edukativus, ne'eb6barak distribui ona iha tinan 2011, no balun sei fosai iha inisiu tinan-2012.
Alein implementa programa rasik, DEKP, CAC partesipa iha sorumutuk sirak ne'eb6organiza husi intituisaun seluk, hanesan CNJTL, CARITAS, ASEE& Eskuteirus noKliesula, Ensinu Sekundiriu Canossa no Coldgio 56o Jos6. Halo m6s formasaun b6ziku baestudantes ne'eb6 prontu prevene no kombate komrpsaun hahu husi sira nia an rasik.Estudante sira ne'e, mai husi eskola sira ne'eb6 CAC visita ona.
Realizasaun atividades hirak ne'e bele hare'e iha tabela (kronolojikamente) tuir mai ne'e.
7bうclα :覧 Atividade Sub-lDiresaun Sidadania Sivika
Data / Fulan Atividade Targetu Lokal TotalPartisipa
ntes
TotalNumeru
estudantesne'eb6prontu
prevenekorupsaunhahu husian rasik
Observasaun/Oryaniza
dor
6 Janeiru Kampafia noSosializasaun
Estudantes ESCSta. Madalena de
Has laran-Diti
I 00 resin 7 ES Canossa
14
Canossall Janeiru Kampafra no
SosializasaunEstudantes ESP 5de Maio
Bckora‐
Dlli
250 resin CAC
1 1 .laneiru Kampafia noSosializasaun
Estudantes ESPl2 de Novembru
Bekora‐
Dlli
I 00 resin CAC
1 3 Janeiru Kampafla noSosializasaun
Estudantes ESP
28 de
Novembru
Bekora‐
Dili
300 resin CAC
14 Janciru Kampafla noSosializasaun
Estudantes EPSPEsperansa daPatria
Bckora‐
Dili
I 50 resin CAC
7 Fevereiru Koordenasaun Enkontru inisiu hoCNJTL Nasional
Sede
CNJTLFarol¨ Dili
6 CAC
8 Fevereiru Koordenasaun EnkontロュhoTVTL,no RTK)presidc husi Com.
Adi.ECP
Ediflsiu
CAC7 CAC
25 Fevereiru Kampala nososializasaun
Juvcntude
ASEERGleno-Ermera
I 00 resin ASEER
I Marsu Enkontrukoordenasaun
Enkontru ho
Mcdia sla(CPA,TV IN,TLMDC),prcsidc husi Com.
Adi.EKP
Edinsiu
CACFarol‐ Dlli
9 CAC
l0 Marsu Enkontrupreside husiComisariu
Rrep.CNJTL dist.
13
Ediflsiu
CACFarol‐ Dili
30 CAC
I I Marsu Kampafia nososializasaun
Estudantes ETI
rsTM、
Bekora‐
Dili
140 6 CAC
3l Marsu I Formasaunno
sosializasaun
Rep.CNJTLSeleslonadu husi
dist.13
INAPKomoro‐
Dlli
CAC
20 Abril Kampaiapiblika
JuventudeEskuteiru
Remexiu-Aileu
60 1lu ESKUTEIROS
27 Abril Sorumutu Lidereskomunitariu
Hotcl Vila¨
Vcrde,Dlli
24 CARITAS
28 Abril Servisuhamutuk hoCPA
Asina kontratu hoCPA halo videono buklet hariumakain.
Dili
Servisuhamutuk ho TV lN
Asina kontratu hoTV IN halodokumentariukona-baFos MTCI
Dili
Servisuhamutuk hoIT
Produz Maudiak,no mensajeinbadak siraseluk
Dlli
6 Maiu Kampafiapriblika
Rep. ParlamentuFoinsaehusi dist.l3
Dlli 30 CNJTL
6 Maiu Kampanapiblika
Rep. ParlamentuFoinsaehusi dist.4 (Baucao,
Baucao 43 CNJTL
ξυ
Lospalos,Viqueque no
Manatuto).Rep. ParlamentuFoinsae husi dist.4 (Suai, Same,
Ainaro, Maliana).
Suai 42 CNJTL
9 Juiu Kampafia no
SosializasaunEstudantes ES
CristalBalidc‐ Dili 110
16 Junu Kampala noSosializasaun
Estudantes ESPl0 de Dezembru
Komoro‐
Dili
41
17 Juiu Kampafla noSosializasaun
Estudantes ESP
Nicolaol-obatoTasi‐tolu
Dlli
59
4 Ju‖u Workshop/Formasaun
Formasaun daruakba Rep. CNJTLselesionadu
Darc¨ Dlli
8 Junu Workshop Lidercs
komunitanus husi
Dili
Fundasaun
orlente‐
Dili
24
3 Agostu Workshop EstudantesNe'ebd prontoprevenekorruDsaun
Fundasaun
Oricntc‐
Dili
6 Agostu Enkontru Diretora ONGForum, Sra.DinorahGranadeiro
Ediflsiu
CAC,Gab.Com.Adi.EKP
CAC
20 Setembru Workshop Lidereskomunitarius
Suai 14 CAC
2l SetembruKampafiaSosializasaun
Estudantcs ESP
no I
Suai 48 CAC
2l SetembruKampaflaSosializasaun
Estudantes ESCAve Maria
Suai 104
22 Setembru Workshop Lidereskomunitarius
Maliana 27 CAC
23Setembru KampafiaSosializasaun
Estudantes ESP
No.IMaliana 59 CAC
23 Setembru KampafiaSosializasaun
Estudantes ESC
Dom MartinhoMaliana
13(Dutubro Workshop Lidereskomunitarius
Oekusl 10
l4 Outubro Kampaffaedukasaun
Estudantes ES
BaouiOekusi 66
Estudantes ES Oekusi
16
Palaban,
Estudantes ES St.
AntonioOekusi 50
22 Outubro Kampafiaedukasaun
Estudantesfakuldadeekonomia
UNTL‐ Dili 70 KLIESULA
5 Dezembru Konkursuhakerek nodiskursu ba
materia AC
EstudantesUniversitarius
Dili
Estatistikamente programa no atividade edukasaun no konsializasaun bele hare'e m6s iha
tabela sirak tuir mai ne'e.
Figuro -1. Sosializasaun no Fonnasaun tuir Distritu
Figura 4. Hare husi programa edukasaun nokonsializasaun iha set6r edukasional
Figura 5. Hare husi Produsaunmatdria edukativu
Grupu organizasaun ne'eb6 CAC
halo m6ssosaalizasaun, formasaun tuir
distritu
Rep. CNJTL husi dist. 13
Parlamentu foinsae iha Dili, Baucao
no SuaiLider Komunitariu iha
Dili, Suai, Maliana no Oekusi
Total n0. eskola husi ensinu bdziku-superior ne'eb6 CAC halo ona
kampaff a sosializasaun tuir Distritu
>Suai;2
Ermera ; 1
N[. Produsaun mat6ria edukativuno mensagen badak sira
爾
剛
鰤
爾
剛
剛
鰤
卿
000
000
0
2。
3
16
・4
・2
Ю
8
6
4
2
17
2. Sub-Diresaun Peskiza
Iha 6rea peskiza nian, iha asuntu rua mak CAC deside halo iha tinan 2011. Ida Halo
monitorizasaun ba movimentu veikulu Estadu nian no utilizasaun Sefla kombustivel, ne'ebd
nia resultadu lansa ona iha loron 20 fulan-Outubru tinan-2011. Objetivu husi peskiza ne'e
mak atu deteta tipu infrasaun ka violasaun ne'ebd akontese iha utilizasaun veikulu Estadu
nian, utilizasaun sefla kombustivel no vontade atu kumpri Dekretu-Lei No.8/2003. Atu hare
m6s faktor hirak ne'ebe kondisiona funsion6riu sira komete infrasaun ka viola regulamentu
ne'ebd iha. Objetivu seluk mak bolu atensaun ka fo hanoin fila fali ba funsioniiriu no nai-
ulun sira atu hamoris ka halao mekanismu kontrolu efektivu ba fasilidade Estadu nian hotu-
hotu hodi bele fo benefisiu ba ema barak nia moris diak. Resultadu husi monitorizasaun
ne'e lansa ona ba pribliku liu husi sorumutuk iha loron 20 fulan-Outubru tinan-201I no
publika m6s ona iha website CAC nian.2
Survey ida seluk ho tulun husi Casal's, Kompanhia Insight ho nia ekipa rnak hala'o ho
akompaflamentu no supervisaun husi CAC kona-ba persesaun pribliku nia kona-ba
komrpsaun. Nia resultadu prelimin6riu, CAC hato'o liu husi komemorasaun loron
internasional anti-komrpsaun 9-12-ll iha Centro de ConvensSo de Dili, ba pfblikupartisipante iha serim6nia ne'e. Survey ida ne'e hanesan primeiru survey ba pribliku nia
persesaun kona-ba komrpsaun iha Timor-Leste ne'ebd'e mak hetan respondentes husi
distritu sanulu resin tolu (13). Survey ida ne'e importante tebes ba Timor-Leste nom6s ba
ajensia internasion6l sirak seluk tanba bele sai baze ba policv developntenl ba esforsu
prevene no kombate komrpsaun iha Timor-Leste. Depois de apresentasaun prelirnin6riu iha
fulan-Dezembru, CAC lansa formalmente survey ne'e iha loron aniversdriu daruak CAC
nia iha loron22 fulan-Fevereiru tinan-2012.3
D. Diresaun Jerrll Administrasaun no Finansas
1. Introdusaun
Programa sirak ne'ebd mak diresaun tolu iha leten ezekuta, sei la lao, se la hetan suporta
m6simu husi Diresaun Jeriil Administrasaun. Diresaun ida ne'e sai hanesan 'makina' hodi
bele halao atividade tomak iha CAC. Diresaun Jeral Administrasaun kompostu husi
komponente lubuk ida hanesan administrasaun; rekursu umanu; finansas; lojistika no
patrim6niu; aprovizionamentu; no informasaun no teknoloj ia.
Hanesan instituisaun foun, CAC m6s f6 enerzia bo'ot ba hari'i CAC nia sistema
administrasaun finansas ida mak diak, forte no transparante. Nune'e mak iha tinan-201I
2Http://cac.tl/wp-content/uoloads/201 I /l I /Relatoriu-Monitorizasaun-Veikulu-no-Utilizasaun-Sena-
Kombustivel-kus-errata.pdf.
3 Bele m6s download survey ne'e iha, http:i/cac.tl/wp-content/uploads/201lll l/CP-Survey-Report-TLl l-12edf.
18
maski CAC f6 atensaun bo'ot ba halao atividade ne'eb6 mak halao husi diresaun tolu iha
leten, maibe CAC m6s fo nafatain atensaun bo'ot ba diresauan ida ne'e.
Atividade Diresaun JerSl Administrasaun bazeia ba objetivu espesifiku CAC nian, liuliuobjetivu espesffiku dahuluk nian, ne'eb6 maka liga direta ho natureza servisu Diresaun ne'e
nian. Atu halao servisu ho diak liutan, mak Diresaun ne'e halao enkontru lubuk ida no
workshop iha loron l4 fulan-Janeiru tinan-2011, hodi hamosu programa haat (4) ba tinan-
20ll hanesan tuir mai ne'e: l) Dezenvolve kapasidade institusion6l nian;2) Dezenvolvepolftika interna no prosedimentu sirak seluk; 3) Instalasaun infraestrutura iha Komisaun; no
4) Dezenvolve informasaun no publikasaun. Tuir mai sei hato'o em jer6l programa haat
ne'e ida-idak.
2. Dezenvolve Kapasidade Institusionil nian
Iha atividade lubuk ida mak dezefla ba programa ida ne'e. Atividade sira ne'e mak hanesan:
l) Halo konpleta rekrutamentu funsionilriu sira ne'ebd presiza iha diresaun ida-idak; 2)
Mapa kapasidade peso6l hodi identifika abilitasaun no identifika formasaun hirak ne'eb6
presiza; 3) Identifika instituisaun/peso6l sira ne'eb6 fornese formasaun; no, 4) Koordena
implementasaun formasaun no estudu komparativu sirak.
Iha parte rekrutamentu nian, CAC servisu hamutuk ho Commissdo Funcdo Pirblica (CFP)
konsege rekruta tan funsionilriu permanente na'in walu (8). Rekrutamentu ba Grau A ho
pozisaun ida ba Diret6r Prevensaun no Grau B pozisaun ida ba pozisaun sub-diresaun
Estudu no Analiza Juridiku. Rekrutamentu ba Grau D ba pozisaun hamutuk neen (6), hilihusi lista aprovadu ne'ebd mak CAC no CFP rekruta antes. Pozisaun sira hanesan ofisi6llojistika (pozisaun l), finansas (pozisaun 1), sidadania sivika (pozisaun l), peskiza
(pozisaun l), prevensaun (pozisaun l) no administrasaun (pozisaun 1). informasaun ne'e
bele horee iha aneksu 4.
CAC m6s halo rekutamentu rasik ba motorista sira. Komisaun Delega prosesu
rekrutamentu ba ekipa ida hodi rekruta ba motorista sira. Finalidade rekrutamentu iha
motorista hamutuk na'in tolu rekruta iha prosesu ida ne'e, no ekipa rezer\ta hela ema balun
husi the best 4-10 hanesan rezervadu, kuandu Komisaun presiza bele kontaktu fali sira.
(Informasoun ne'e bele haree iha aneksu 5).
Alende ida ne'e, sub-diresaun Rekursu Umanu halo mapamentu ba funsion6riu sira hotu
hodi identifika kursu sirak ne'eb6 sai hanesan nesesidade no identifika instituisaun sira
ne'ebd mak sai fornesedor ba formasaun sirak ne'ebd presiza.
Durante periodu 2011,iha formasaun lubuk ida mak hala'o, tantu iha rai laran no m6s iha
rai li'ur, inklui vizita ofisi6l konferdnsia intemasion6l sirak, bele horee iha Figura 6. Kursu
sirak iha rai laran mak hanesan, kursu Lingua Inglds ba investigad6r/a sira, ne'eb6 hetan
apoiu husi Justice facility Porgrame. Nune'e m6s Kursu Lingua Portugeza ba funsion5riuhotu inklui investigad6r, fornese husi Kooperasaun Brasil. Kursu Jestaun no
19
Administrasaun Eskrit6riu ba funsion6riu hotu, hetan apoiu no fornese husi MSD-USAID.T6knika televizaun ba ofisi6l administrasaun, formasaun profision6l rekursu Umanu ba
ofisi6l rekursu umanu hamutuk ho CFP. Sertifikadu 4 iha administrasaun nian iha rekursu
umanu oferese husi AusAid. Siklu Aprovizionamentu Qtrocurament cycle) ba ofisi6laprovizionamentu ne'eb6 koordena no hala'o husi Aprovizionamentu Nasion6l MinistdriuFinansas. Nune'e treinamentu ba jestaun lojistika no patrim6niu nian ba ofisi6l sira
Lojistika husi Diresaun Nasion6l Lojfstika no Patrim6niu RDTL kona-ba Free Bolance.
Ikus liu mak formasaun Free Balance ka Performance Budgeting System (PBS) ba ofisi6lsira iha Finansas nian hamutuk ho Ministdriu Finansas.
Alende ida ne'e, iha m6s kursu kona-ba tdkniku investigasaun nian ba investigadorla sira,hanesan kursu kona-ba Informasaun no Analiza Krimin6l, Kursu informasaun Krimin6l no
analiza prosesu K6digu Pen6l. Kursu sirak ne'e fornese husi ases6r sira internasion6l nian,
Sr, Jos6 Brito no sira seluk ne'ebd hetan apoiu husi MSD-USAID.
Iha tinan 2011, CAC m6s hetan tulun orsamentu husi MSD-USAID, hodi haruka DiretoraEdukasaun Kampaffa, Sekret6riu Ezekutivu no investigador senior ida ba tuir kursu ba PostGraduate Certificate iha estudu korrupsaun iha Universidade Hong Kong, ne'eb6 organizahusi Universidade Hong Kong no ICAC Hongkong. Oras ne'e, iha ona funsion6riu no
investigador nain lima (5) mak konsege hetan post graduate certificote course husiprograma ida ne'e.
Iha tinan 2011, Komisiriu hamutuk Sekret6riu Ezekutivu, Diretora Investigasaun, Diret6rPrevensaun no Ofisi6l Peskiza hamutuk ho Inspet6r Jer6l Etadu no reprezentante husi
PDHJ, ba halo estudu komparativu iha nasaun Bhutan no hasoru malu ho Ajdnsia rua ba
kombate komrpsaun, mak hanesan Komisaun Anti-Komrpsaun Bhutanese no KomisaunAnti-Komrpsaun Maldives. Estudu komparativu ne'ebd halo durante semana ida nia laran,
depois delegasaun CAC no Inspet6r Jer6l Estadu kontinua ba halo estudu komparativuloron rua nia laran ho KPK Indondzia. Programa ne'e hetan apoiu husi PNUD Timor-Lesteno CAC nian orsamentu rasik. Estudu komparativu ne'e f6 vantanjem bo'ot mai CAC hodibele dezenvolve nian programa sai diak liutan.
20
Figura 6. Yizita, Konferdnsia no Formasaun iha Rai-liur
ヾぎ ごヾござごがDurante tinan-201I, iha fulan idaidak Komisaun hola parte iha atividade internasion6llubuk ida, liu hosi vizita ofisi6l, atende konferdnsia no tuir formasaun. Frekudnsia barak liumonu iha fulan-Maiu, hanesan: tuir International Conference on Foreign Bribery iha Bali,Indonezia, ttir Conference of the Slates Parties to the United Nations Convention against
Corruptiort, entitled "Reviev'Mechanism" iha Vienna, Austria no Formasaun iha ILEABangkok-Thailand no fulan-Juflu, hanesan: Konferensia IAACA iha Shanghai-China, StuS, Tour ba
Nasaun BHUTAN, Studt' Tour ba KPK, Indonesia no partisipa iha Forum APG Monet, Laundry,thaKerala, India. Dadus detalladu bele haree iha aneksu 6.
3. Dezenvolve Politika interna no Prosedimentu sirak seluk
CAC hahu husi zero, nune'e mak laiha matadalan interndl ruma hodi jere instituisaun ne'e.Nune'e mak iha tinan-2011, Diresaun ne'e f6 atensaun hodi dezenvolve matadalan karegulamentu interniil balun mai CAC rasik. Diresaun ne'e konsege dezenvolve regulamentuinternal seluk relasiona ho finansas nian, lojistika no patrim6nia no rekursu umanu. Lakunaida mak CAC sei enfrenta mak seidauk iha estatutu org6niku ida, maski iha ona Lei CACnian ne'eb6 mak Parlamentu Nasional aprova. Desenvolmentu regulamentu intern6l no m6sesbosu ba estatutu sei kontinua nafatin iha inisiu tinan-2072.
4. Instalasaun Infra-estrutura no Servisu Lojistika
Hanesan instituisaun foun, servisu instalasaun infra-estrutura lubuk ida rnak CAC halo ihatinan-2071. Ne'e inklui kompras ba fasilidade sirak eskrit6riu hanesan komputador, port6til
つ4
(laptop), vehiclulos no m6s motorizada sirak, meja, kadeira no fasilidade sirak seluk tan ba
nesesidade eskrit6riu CAC nian, inclui monta CCTV iha CAC.
Servisu seluk mak diresaun ne'e halao, mak suporta lojistika ba diresaun seluk hanesan
workshop sira nomos movimentu investigador ba halo investigasaun iha distritu no sub-
distritu balun. Hanesan esplika iha leten, atividade workshop no volume investigasaun iha
distritu iha tinan-2011 a'as tebes, ne'e duni diresaun ne'e m6s fo suporta m6simu ba
realisazasaun atividade husi diresaun tolu iha leten.
5. Apoiu servisu sira Finansas nian no Ezekusaun Orsamentu 2011
Finansas sai hanesan sentru ba prosesu tranzasaun ne'ebe relasiona ho osan ba atividade sira
CAC nian. Sistema ne'ebd uza sei liga hela ho sistema finansas nasion6l nian. Hahu husi
prepara CPY, Purchoce of Order (PO) no pagamentu, hotu-hotu sentraliza iha Finansas
Nasion6l. Durante ne'e ofisi6l finansas CAC ba posting dokumentu sira hotu relasiona ho
finansas nian iha Tezouru Nasion6l.
CAC m6s simu osan cash ne'eb6 koflesidu hanesan Petty Cash ka Fundu Maneiu. lha faze
inisia, CAC proposta osan petty cash ho ninia adiamentu USD 3.000,00 depois tanba
nesesidade barak, iha tinan klaran Sub-Diresaun Finansas husu aumenta adiamentu ba iha
USD 5.000. Relat6riu sirak tuir formatu ne'ebd prepara ona husi Tezouru Nasion6l nian.
Molok foti foun fali pettlt cash,tenke hatama uluk relat6riu tuir formatu ne'eb6 prepara ona
husi Tezouru Nasioniil. Molok relat6riu sira ne'e submete ba Tezouru Nasiondl, sei verifikaliuhusi Sekret6riu Ezekutilu no aprova husi Komis6riu.
Komisaun m6s simu osan adiamentu ba workshop sirak ne'ebe CAC organiza, tantu iha Dilika iha Distritu sirak. Hanesan mensiona iha leten Sub-Diresaun ne'e estabelese sistema
simples ida ba osan sirak adianta ba atividade sirak ne'eb6 halo. Relat6riu halo tuir osan
ne'ebd adianta tuir atividade ididak nian.
Orsamentu CAC iha tinan fisk6l 2011 hamotuk tokon rua rihun hitu nulu resin sai ($
2.079.000). Too iha rohan tinan 2011, CAC konsege ezekuta orsamentu hamutuk 57.%.
Husi sal6riu ezekutu 43Yo,Bens no Servisu ezekuta 57o/o,Kapitala Minor ezekuta 76 Yo no
Kapit6l Dezenvolvimentu ezekuta 50%, bele haree iha figura 7.
う乙
つ4
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
9
8
7
6
5
4
3
2
1
Bens no Servisu
I Orsamentu tinan-2011 I Ezekusaun durante tinan tomak
Kapitdl Menor
Figura 7. Orsamentu CAC tinan-2011 no nia Ezekusaun durante tinan ida tuir kategoria($ ooo)
Iha verba Vensimentu no Salilriu ezekuta la hotu tanba funsion6riu ne'ebd projeta aturekruta iha tinan-2011 nian la rekruta hotu. Razaun tanba fatin mak la too. Ben Servisu lakonsege ezekuta barak tanba Item relasiona ho Asistensia tdkniku, liuliu atu rekruta Ases6rInternasion6l ida (l) no Ases6rNasion6l la konsege halo. Ida ne'e tanba iha parseiru sirakbalun hanesan USAID liu husi ninia kontraktor MSD ajuda asesora Internasiondl ida. Nofundu MCC nian liuhusi sira nia kontraktor naran Casals fornese ases6r hamutuk na'in ruaiha tinan klaran 2011. Nune'e m6s iha fatin vaga balun ne'ebe mak koloka ba kategoria BenServisu hanesan asistensia tdknika m6s la rekruta hotu tanba kestaun fatin.
Iha kapitdl Dezenvolvimentu m6s la ezekuta hotu, tanba planu orsamentu ne'ebd makkoloka hodi halo dezeflu ba eskrit6riu foun CAC nian la konsege halo. Ida ne'e akontese
tanba Ministdriu Justisa la konsege koloka rai mai CAC. Iha ona esforsu lubuk hanesan
enkontru Primeiru Ministru, Vise-Primeiru Ministru, Ministra Justisa, no ekipa tekniku husiTerras no Porpriadades Nasioniil. Komisaun m6s haruka karta ofisi6l ba Ministra Justisa,
maibd too tinan remata, seidauk iha despaxu husi Ministra Justisa konaba rai. Iha inisiutinan-2011, ekipa tekniku CAC no Terras Propriadade iha sorumutu dala hirak no konsegeindika rai balun ne'ebd pontensia ba eskrit6riu CAC iha futuru. No fatin ida ne'ebd
konsidera apropriadu mak entre EDTL no MSS. Iha ona esforsu hanesan temi iha leten, noCAC haruka ona karta, maibe sedauk iha resposta eskrita husi Ministra Justisa. Tanba ne'e,
ekipa tekniku husi Instituisaun rua CAC no Terras Proprioridades seidauk bele halo buat
23
KapitSl
Dezenvolvimentu
ida. Too ikus mai osan tenke tama fali ba depozitu Estadu nian. Too tinan rohan 2011,
Ministra Justisa seidauk resposta karta ne'ebd mak Komisaun haruka iha tinan klaran 2011.
6. Informasaun no Publikasaun
Atividade sirak ne'eb6 dezefla ba programa ida ne'e mak (a) dezenvolvimentu website, (b)
publika buletin CAC, c) estabelese biblioteka. Ofisirll sira IT ho limitasaun ne'ebd iha,
konsege dezenvolve ezbosu website ne'ebd hetan apoiu tdkniku husi Casals. Website ne'e
iha prosesu laran no espera sei lansa iha loron anivers6riu CAC nian tha2012.
Relasiona ho atividade publikasaun, ofisi6l sira konsege produz bulletin edisaun primeira
iha fulan-Agostu. Tanba iha limitasaun rekursu, CAC la konsege finaliza edisaun segunda
iha tinan rohan 2011. Biblioteka CAC nian la konsege estabelese tanba iha limitasaun ba
fatin no m6s rekursu.
7. Susesu ki'ik sirak no Best Pratice balun ne'eb6 ki'ik maib6 importante
Hodi temi dezafiu sira iha leten la dehan katak, buat hotu la'o ladrin di'ak. Iha buat balun
ne'eb6 la'o di'ak husi limitasaun sira ne'eb6 temi iha leten. Servisu balun la'o ho sidi hela,
maib6 to'o ikus iha rezultadu di'ak. Susesu ki'ik ne'ebe mensiona atu refere ba iha esforsu
hirak ne'eb6 halo ho limitasaun barabarak hodi halo servisu ne'e didi'ak ho kuidadu. Karik
ninia val6r no impaktu ki'ik, maib6 hakarak atu nafatin konsidera no tau relat6riu ne'e hodi
konta no f6 val6r ba servisu sira ne'ebd ofisi6l sira halo.
I ) Iha susesu ki'ik ida mak, husi sub-diresaun finansas no aprovizionamentu ho sira nia
kuidadu no pasidnsia hasoru dezafiu lubuk ida, sira konsege salva osan Estadu nian
hamutuk USD 4,000.00 husi konstrusaun Kobe House (KH).Ho tdkniku limitadu, CAC
husu tulun ba iha Obras Publiku atu tulun halo supervizaun ba konstrusaun KH ba CAC
nian. Tuir prosedimentu, CAC simu relat6riu husi tdkniku sira Obras Publiku nian,
depois mak halo pagamentu. Iha relat6riu ikus husi Obras Pfbliku ba pagamentu fin61,
tdkniku sira Obras Pribliku hatama montante item sira ne'ebd la tza halo konstrusaun
ne'ebe iha kompaflia BoQ, hanesan eletrisidade no bee. Seluk fali tdkniku sira la konta
multa ne'eb6 aplika ba kompafiia ne'ebd halo projetu tarde no la tuir kontratu. Iha
hanoin ne'eb6 la hanesan, entre tekniku sira Obras Publiku no ofisial sira CAC nian. Iha
deskontente husi kompaflia, iha diskusaun barak, no too ikus, CAC nafatin ho pozisaun
atu la selu osan sira ne'ebd la'6s kompaflia nia direitu, maski rekomendasaun ne'e
aprova husi Sekret6riu Estadu Obras Pribliku. Parese val6r ki'ikoan, maib6 ho esforsu,
kuidadu no responsabilidade, no f6 konsege salva osan ne'ebd refere, maiske nia val6r
ki'ik.
2) Susesu ki'ik ida seluk mak Finansas no lojistika konsege halo jestaun ho di'ak hodipoupa kombustivel ne'eb6 restu husi tinan 2010 hodi uza too fulan-Outubru tinan-2011,
ho regulamentu ne'ebd rigorozu no kontroladu. Bainhira iha instituisaun sira seluk too
fulan-Outubru sira-nia kombustivel ne'ebd aloka ba tinan ne'eb6 la'o daudaun komesa
hotu ona, maib6 CAC uza hela kombustivel ne'ebd mak restu hela husi tinan anterior,
24
3)
no kombustivel ne'eb6 mak aloka ba tinan fiskal 2011, sei tomak hela. Ho ida ne'e,
orsamentu CAC 2012, ne'eb6 koloka iha item ida ne'e, bele utiliza fali ba item sira seluk
ne'eb6 la kobre iha orsamentu tinan-2012 hanesan; eletrisidade, no sasan sirak ba
Investigasaun nian ka aumenta ba orsamentu reabilitasaun eskit6riu.
Iha prosesu aprovizionamentu karreta nian, depois liu husi prosesu ne'eb6 rigorozu,
CAC konsege hetan folin ne'eb6 competetive. Orsamentu ne'eb6 koloka atu sosa karreta
hamutuk USD 240,000.00, tanba nesesidade, depois aumenta kuantidade karreta no
depois halo tiha estudu kona-ba folin iha merkadu hamutuk USD 291,000. Maibd to'oikus, liu husi prosesu ida nakloke, konsege hetan nia folin ne'eb6 di'ak liu husi planu ba
USD 300.000, maibe ikus mai konsege hetan ho montante USD 251,000.00. Prosesu
ne'e, hetan fiar husi instituisaun seluk iha governu nian, ne'eb6 instituisaun balun halo
pedidu mai CAC hodi dokumentu sirak ne'e, hodi halo kontratu ho kompaffia hanesan
atu sosa karreta sirak hanesan, ne'eb6 bolu Pigg,,-back Contract.
Kapasidade funsion6riu sira aumenta gradualmente liuhusi servisu ne'eb6. Iha lian
Ingl6s dehan "learning by doingl', ida ne'e aplika duni iha servisu fatin CAC. Durante
tinan ne'e nia laran, funsion6riu sira, aprende barak liu husi esperi6nsia. Bainhira hala'o
servisu, sira sidi barak, tanba sira seidauk hatene didi'ak nafi)reza servisu hirak ne'eb6
sira halo, no balun seidauk hatene duni, tanba sira hasoru servisu ne'e ba dala uluk iha
sira nia moris. Maibd sira iha korajen atu aprende, nafatin buka atu hadia-an no buka
tan informasaun hodi aumenta sira nia koffesimentu. Agora Kapasidade seidauk di'ak
loos, maibd sir4 bele hatene dalan oituan ona no sira gradulamente pelumenus hatene
ona dalan-dalan sira ne'ebd tenke liu ba.
lha best pratice balun ne'ebd mak funsion6riu halo balun ho inisiativa rasik, hanesan
sira ho perdiem, ema sira ne'ebd ba hala'o servisu organizasaun iha distritu, kuandu sira
la kompleta loron ne'ebd planu, maibd atividade hotu uluk, entaun finansas rekolla filafali osan restu husi perdiem, ida ne'e aplika ba ema hotu inklui Komis6riu no Adjuntu
sira. Iha deskontente husi balun, maibd ida ne'e komesa la'o no harii kultura forte ba
rejeita korrupsaun.
Best Pratice seluk mak karreta hotu para bainhira tama iha loron boot Nat6l no Tinan
foun nian. Hahri husi Komis6riu too funsion6riu sira, veikulu sirak ne'ebd sira uza para
hotu iha eskrit6riu.
Best Pratice seluk iha funsion6riu lubuk ida servisu ho dedikasaun no responsabilidade
ba servisu sirak ne'ebd sira hetan. Balun hatene-an kuandu mai tarde sira servisu halo
kompletu sira nia dev6r ba oras servisu nian. Balun servisu ho dedikasaun too kalan
boot kuandu sira tenke halo servisu. Balun servisu liu oras, maiske la hetan over time
tanba razaun balun husi finansas Nasion6l nian ne'eb6 rasaun la forte.
4)
くυ
6)
7)
25
IV. Dezafiu sirak
Esperidnsia iha tinan rua nia laran hatudu katak sei iha dezafiu lubuk ida mak CACenfrenta. Desafiu sirak ne'eb6 mak CAC identifika relat6riu tinan-2010 balun sei relevan
nafatin. Desafiu sirak ne'e mak hanesan iha kraik mai:
a. Rekursu umanu
Hanesan instifuisaun foun, CAC sei enfrenta nafatin problema rekursu humanu. Problema
rekurusu umanu ne'e engloba aspetu sirak hanesan, kuflesimentu ba leis sei menus, lingua
Portug6s no Ingl6s sei menus, kuflesimentu tdkniku hanesan investigador sei menus, no sst.
Maibe, hanesan ida ne'e laos desafiu ne'eb6 mak la bele rezolve. CAC nafatin halao
formasaun iha rai laran no rai liur atu rezolve desafiu sirak iha problema rekursu umanu.
CAC orgullu ho programa formasaun ne'eb6 mak lao dadaun, no espera sei bele rezolveproblema ne'e iha tempu badak oin mai. Dezafiu ida ne'e laos deit hasoru husi investigador
sira, maibe ba funsioniriu sira en-jer6l.
b. Problema submisaun ka hato'o keixa
Ida ne'e sai hanesan desafiu ida ba investigador sira wainhira halo investigasaun ruma.
Dala barak keisosu hato'o keixa laos ba deit autoridade ida hanesan CAC, maibe hato'ok6pia ba entidade lubuk ida, inklui suspeitu ka arguidu sira. Ida ne'e sai hanesan desafiu,
tanba f6 dalan ba keisosu atu subar ka halo manobra ruma molok CAC halo investigasaun
hasoru sira. Atu rezolve problema ida ne'e, laiha dalan seluk CAC tenke ativu liutan atu
hato'o informasaun klaru ba pribliku kona-ba komrpsaun nomos dalan atu kombatekomrpsaun inklui oinsa hato'o keixa ba kazu komrpsaun.
c. Protesaun ba Sasin no whistle blowers.
Iha CAC nia esperi6nsia tinan rua ne'e, hatudu katak dala barak sasin sira ladun senti
siguru wainhira sira tenke hato'o sasin hasoru autoridade bo'ot sira. Ida ne'e persiza
vontade politiku husi politiku sira atu implementa lei kona-ba protesaun ba sasin sira
ne'ebd aprova tiha ona.
d. lnstalasaun ba espasu
Hanesan esplika ona iha parte Diresaun Jer6l no Administrasaun, to'o oras ne'e CACseidauk hetan espasu ida mak seguru mai CAC hodi halao nian kna'ar. Oras ne'e dadaun
investigador sira sei servisu nafatin iha Kobe-House ida. Ida ne'e klaru la seguru mai CAC.
e. Lakuna iha rejime leg6l
CAC m6s hare'e katak sei iha lakuna lubuk ida iha aspetu leg6l. Hanesan seidauk iha leianti komrpsaun; lei konflitu de interese; lei assest declaration no lei kona-ba freedom ofinformation act. Lei sirak ne'e sei fasilita liutan CAC nia servisu iha tempu oin mai.
26
V. Rekomendasaun sirak
Rekomendasaun sirak ne'e hato'o liu ba Parlamentu Nasioniil no Governu atu fasilita liutan
CAC nia servisu iha tempu oin mai, hanesan:
l) PN atu aprova lei kona-ba anti-korrupsaun, lei kona-ba assets declaration, lei
kona-ba freedom of information no lei kona-ba conlflict of interest.
2) Atu efetiva liutan komunikasaun entre CAC ho Parlementu Nasioniil liu-liuKomisaun C no Komisaun A nomos GOPAC.
3) Husu ba Governu atu indika loloos espasu ida mai CAC.
4) Atu efetiva liutan komunikasaun entre CAC no Governu iha aspetu prevensaun
komrpsaun iha set6r pribliku.
VI. Lian-Ikus
Mak ne'e de'it relat6riu anu6l ne'e ami hato'o ba Parlamentu Nasion6l. Fiar katak DistintuDeputadu sira sei f6 tempu balun hodi bele estuda didiak relat6riu ne'e, nune'e bele fo falisujestaun sirak ne'ebd mak relevante mai CAC. Ho haraik a'na, CAC hein ita bo'ot sira niakoment6riu m6s CAC disponivel atu hakat mai Uma Fukun ida ne'e, hodi diskuti ho ItaBo'ot sira.
CAC, loron 31 fulan-Marsu tinan-2012
27
Aneksu 1: Organograma CAC
Nota: m- Diret6r sira iha Diresaun Investigasaun, Prevensaun, EKP no SekretiiriuEzekutilu : Ekivaldnsia Diret6r Jer6l
;:l- Sub-Diret6r sira iha Sub-Diresaun sirak ne'e : Ekival6nsia Diret6r Nasion6l
28
Komis5riu
Komisdriu Adjuntu ba
Edukasaun, Kampafra no PeskizaKomisdriu /a Adjuntu
ba lnvestigasaunKomisdriu Adjuntu ba
Prevensaun
D iresaun Eduk., Kampafia no Peskiza
Sub-Diresaun Estudu no AndlizeAdministrasaun no Finansas
Aneksu 2: Log6tipu CAC
Ema nia matan nakloke hela iha kabuar nia laran
Konseitu: Tau matan didiak ba riku-soi Timor-Leste nian, uza loloos ho responsabilidadeba povu tomak nia moris diak.
Ida-idak no hotu-hotu hamutuk matan-moris, neon nain ho honestidade, sinseridade, brani hovontade no dedikasaun hakas-an prevene no kombate komrpsaun, promove boa governasaun atu
alkansa prosperidade povu tomak.
1. Matan ho fitun nia roman katak alerta ka matan-moris atu labele monu ba komrpsaun,labele monu ba manipulasaun komrpsaun, buka hatene karik iha pratika komrpsaun rumamosu iha ita nia let, iha sira ne'eb6 serbi Estadu no povu ka ita nia ulun sira. Buka hatene se
deit mak halo komrpsaun iha Timor-Leste ka halo komrpsaun ba Timor-Leste nia riku-soi.Investiga ka buka hatene didiak ema ne'eb6 deit mak halo komrpsaun hodi responzabilizasira nia hahalok nee. Hateke ba oin ho konviksaun atu prevene komrpsaun ba tempu narukhodi kria kondisaun ide6l ne'eb6 diak ba povu hotu-hotu.
2. Fitun mutin (iha matan laran) nee mak konsi6nsia mor6l, kondisaun ide6l govemasaun
diak, transpardnsia, responsabilidade no prosperidade. Kondisaun ide6l nee, laos buat ketakida aban-bainrua nian deit, maibe hahu husi ita nia-an iha nee no agora kedas mak beleprepara kondisaun ba alkansa moris diak iha aban-bain-rua. Fitun nee iha kedas matan laran
hatudu katak nia laos roman ida iha liur ne'eba, ne'eb6 haketak-an husi ita nia moris, ita niarealidade sosio-kultur6l, politika no ekon6mika. Moris diak nia abut ka nia fini iha ita ida-idak ne'eb6 hakarak fo-an ba kria kondisaun ide6l ne'eb6 diak.
3. Kabuar ho kor mean katak, integridade mor6l, hakarak no kbi'it tomak ho aten baraniprevene no kombate komrpsaun hodi utiliza didiak Timor-Leste nia riku-soi ba povu tomaknia moris diak.
29
Anexu 3: Sumr{riu Perfil Mapa Pesofl Comissio Anti-Corrupg6o' 2012
Komis6iuKomis6riuAd.juntu
Total
Grau CDFG A Tot五 l
Tot6l Permanente Atu6l 2712
Tot6l Tempor6riu Atu6l
2
3
4
5
Tot6l Asistente Servisu Jer6l
TotSl lnvestigador 10
Totil Pesoil CAC 2011 494163
Komis6riu
Komis6riu AdiuntuSekretiriu Ezekutivu
Diret6r/a
Funsion6riu Nivel 6
Funsion6riu Nivel 5 12
Funsion6riu Nivel 4Investigador Nivel 6
Investigador Nivel 5
Asistensia Servisu Jer6l
Totttl 49
30
6
Anexu 4: Detallu Mapa Pesoil kada Diresaun, CAC 2012
Tabela l: Funsion6riu Diresaun Administrasaun no Finansas
N°。 Naran Grau Pozisaun Observasaun
1 Alexandre Faustino Freitas A/7 Sekretririu Ezekutivu Permanente
つ4 Carlos Bento Mau-Bere B/6 Oflsill Finansas Permanente
Maria V. Pereira da Costa Belo C/5 Oflsiil Finansas Permanente
4Eusdbio Adriano G. GongalvesBarreto
C/5 Ofi siril Aprovisionamentu Permanente
5 S6rgio Gongalves D/4 Ofi siril Aprovisionamentu Permanente
6 Jo6o Correia do Rosario C/5 Ofisi6l Rekursu Umanu Permanente
7 Luis Ersio de Jesus X. Guterres C/5 Ofisidl Rekursu Umanu Permanente
8 Jaime Filomeno da Costa Ximenes C/5Oflsill Patrim6niu no
LogistikaPermanente
9 Maria Asvia Boavida Correia D/4 Ofisi6l Resepsaun Permanente
10 Ant6nio Maia Barros C/5 OflsialIT no PubHkasaun Permanente
Ver6nica Maria Alcina V. Lopes C/5 Oflsial IT nO Publikasaun Permanente
つ4 Est6vSo dos Santos Nahak C/5 Oflsial IT nO Publikasaun Permanente
13 Anina de Sousa Xavier D/4 Ofisi6l Administrasaun Permanente
14 N`lia R.F.S,Gusmお D/4 Oflsitt Finanasas Permanente
15 Roberto Carlos D/4Ofisi6l Patrim6niu noLogistika Permanente
Tabela 2: Funsion6riu Diresaun Edukasaun, Kampafia no Peskiza
N° . Naran Grau Pozisaun Observasaun
1 Jesuina Maria do Ros6rio Abel A/7Diretora EdukasaunKampafla no Peskiza
Permanente
つ4 Rosiirio de Ararijo B/6
Ofisirll Edukasaun noKampafla
Permanente
Leonilda R. Soares Lobato C/5Ofisi6l Edukasaun noKampaffa
Permanente
4 Almeiro Alvares Maria Barros C/5 OflsittI Peskiza Permanente
5 Agustinha Duarte C/5 Oflsi五 l Peskiza Permanente6 Cirilo H.R.Abi D/4 OflsiaI Peskiza Permanente7 Mateus Quint6o D/4 Oflsial Administrasaun EKP Permanente
31
Tabela 3: Funsion6riu Diresaun Prevensaun
N° . Naran Grau Pozisaun Observasaun
1 Jo6o Bosco Soares A/7 Diret6r Prevensaun Permanente
つ4 Abr6o Jos6 Freitas B/6
Ofisiril Estudu Adm. noFinansas
Permanente
3 LiziaCawalho Soares B/6Oflasial Estudu Juridiku no
PolftikaPermanente
4 Antonino Alves da Cruz C/5Ofisiril Estudu Adm. noFinansas
Permanente
5 Aniceto Caldeira Ximenes Filipe D/4Ofisi6l Estudu Adm. noFinansas
Permanente
Tabela 4: Peso6l Investigador
N° . Naran Grau Pozisaun Observasaun
1 Maria da G. de Vasconcelos A/7 Diretora Investigador Permanenteつ4 Ant6nio Ximenes Guterres B/6 Investigador Permanente
3. Agosto da Costa Castro B/6 Investigador Permanente
4. Jos6 Cardoso de Ararijo B/6 Investigador Permanente
5. Emilio Freitas Quintas B/6 Investigador Permanente
6. Jos6 de Arafjo Verdial B/6 Investigador Permanente
7. Ant6nio Soares C/5 Investigador Permanente
8. Euclides Vidal Madeira C/5 Investigador Permanente
9. Rosito Amaral C/5 Investigador Permanente
10. Zulmira da Costa C/5 Investigador Permanente
32
Anexu 5: Detallu Mapa Peso6l Kontratadu, CAC 2012
Tabela l: Peso6l Kontratadu
N° . Naran Grau Pozisaun Observasaun
1 Francisco J. Pereira Saldanha N/A Tekniku Administrat市u Kontratadu
2 Jos6 Francelino da Silva N/A Tekniku Administrat市u Kontratadu
3 Ijidio da Costa Ararijo N/A Tekniku Administrativu Kontratadu
4 Agapito R.C. Silva N/A Tekniku Administrat市u Kontratadu
Josd Ant6nio Pereira N/A Tclciku Administrat市u Kontratadu
6 Herman Ximenes N/A Tekniku Administrat市 u Kontratadu
7 Belina das Neves Conceig5o N/A Asistente Servisu Jeriil Kontratadu
8 Rosa Soares N/A Asistente Servisu Jer6l Kontratadu
9 Laureano Lobato N/A Asistente Servisu Jerill Kontratadu
33
Aneksu 6.Lista Viaien ba Rai‐liur iha tinan‥ 2011
Fulan-Marsu
Reprezentante Investigador nain rua Augusto da Costa Castro no Euclides VidalMadeira ba tuir Semin6rio ho Tema " whole of Govemment Approach " hahuu husi19-2513 12011 iha Darwin - Australia
Fulan-Maiu
C9l05l20ll : Comissiirio dezloka ba Bali atu partisipa iha International Conference on ForeignBribery durante loron rua hahu husi dia l0 de maio 2011 to'o dia I I de maio 201l.
25/05/2011 : Comiss6rio dezloka ba Vienna Austria atu partisipa iha Conference of the States
Parties to the United Nations Convention against Comrption, entitled "ReviewMechanism". 30 maio 2011 to'o 3 Junho 201l.
2810512011 : CAC haruka nia Investigador nain rua Ant6nio Ximenes Guterres ho Josd Cardoso de
Arafjo ba tuir Treinamento iha ILEA Bangkok-Thailand hahuu husi loron 30 de
maio 20l l to'o 03 de junho 201I sobre Public integrity Investigations Course.
Fulan-Jufru
0410612011 : Adjunto Comissrlrio EKP, Sr.Josd Neves dezloka ba Vienna - Austria atu partisipa
Training"Review Mechanism" durante loron rua hahu husi loron 6 to'o 7 de junho
20tt
Fulan-Jullu
0ll07l20ll : Comiss6rio Adjunto Prevensaun, Sr. Manuel Bucar ho Investigador ida Sr. Rositodezloka ba Shanghai-China atu partisipa encontro IAACA komesa dia 3 de Jullu to'odia 9 de Juillu de 201 l.
08107/2011 : Ekipa CAC lidera husi Komis6riu CAC Sr. Addrito de Jesus Soares hamutuk hoReprezentante Inspesaun Geral no PDHJ STUDY TOUR ba Nasaun BHUTAN husiloron I I Jullu 201 I to'o 14 Jullu 201I
l8 to'o l9 Jullu 2011 : Delegasaun CAC halo Study Tour ba KPK Indonesia
1510712011 : Investigador CAC, Sr. Agostu dezloka partisipa Forum APG Money Laundry ihaKerala India hahu husi 10 Jullu 201 I to'o 22 Jullu 201 I
34
Fulan-Agostu
0510812011 : Comiss6rio Adjunto EKP Jos6 Neves ho Diretora Investigasaun Sra.Maria
Vasconsellos tuir Study Tour FBI Los Angeles USA - Komesa husi loron 5-Agosto-
201I to'o l5-Agosto-201 I
Fulan-Setembru
7-9l9l20ll : Comissilrio Adjunto EKP partisipa 2nd review IRG session Convened iha Viena-
Austria
Fulan-Outubru
24-28IIO/2OII: COMISSARIO PARTISIPA ENCONTRO STATE PARTIES MEMBRO T'NCAC (hamutuk ho Reprezentante PGR no MNE ) iha Nasaun Marrakech- Marroco.
l7-2lll0l20ll : OFFICIAL Investigador CAC Sr. Jose Verdial BA TUIR KURSU EZECUTIVE
CERTIFICATE IHA Nasaun MALAYSI.A
Fulan-Novembru
DIA l0 - 30 NOVEBRO 20ll : Sekretrlriu Ezecutivo Sr. Alexandre, Diretora EKP Sra. Jesuina no
Investigador Ida Sr. Agostu tuir kursu Postgraduate Cenificate in corruption studies
iha hongkong University
Fulan-Dezembru
5-16ll2l20ll: ZULMIRA (lnvestigadora) Partisipa Treinamentu iha Malaysia kona-ba Executive
certificate course.
ξυ
り,