RESILENCIA FAMILIAR

Embed Size (px)

Citation preview

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    1/31

    Disponible en: http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/ArtPdfRed.jsp?iCve=26416966005

    RedalycSistema de Informacin Cientfica

    Red de Revistas Cientficas de Amrica Latina, el Caribe, Espaa y Portugal

    Gmez, Esteban; Kotliarenco, Mara Anglica

    Resiliencia Familiar: un enfoque de investigacin e intervencin con familias

    multiproblemticas

    Revista de Psicologa, vol. 19, nm. 2, agosto-diciembre, 2010, pp. 103-131

    Universidad de Chile

    Santiago, Chile

    Cmo citar? Nmero completo Ms informacin del artculo Pgina de la revista

    Revista de Psicologa

    ISSN (Versin impresa): 0716-8039

    [email protected]

    Universidad de Chile

    Chile

    www.redalyc.orgProyecto acadmico sin fines de lucro, desarrollado bajo la iniciativa de acceso abierto

    http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/ArtPdfRed.jsp?iCve=26416966005http://redalyc.uaemex.mx/principal/ForCitArt.jsp?iCve=26416966005http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/IndArtRev.jsp?iCveNumRev=16966&iCveEntRev=264http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/ArtPdfRed.jsp?iCve=26416966005http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/HomRevRed.jsp?iCveEntRev=264http://redalyc.uaemex.mx/http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/HomRevRed.jsp?iCveEntRev=264http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/ArtPdfRed.jsp?iCve=26416966005http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/HomRevRed.jsp?iCveEntRev=264http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/ArtPdfRed.jsp?iCve=26416966005http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/IndArtRev.jsp?iCveNumRev=16966&iCveEntRev=264http://redalyc.uaemex.mx/principal/ForCitArt.jsp?iCve=26416966005http://redalyc.uaemex.mx/
  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    2/31

    / 103 /

    Resiliencia Familiar: un enfoque deinvestigacin e intervencin con familias

    multiproblemticasFamily Resilience: a research and intervention approach

    with multiproblem amilies

    Esteban Gmez1

    Mara Anglica Kotliarenco2

    Rsumn

    en s rcu s prsn cncp rsiinci miir,

    rvisnd sus ncdns hisrics, dsrrs cus psis

    piccins n cmp d inrvncin cnic, psicsci d

    sud cn miis mn vunrs. es nqu prmi ricur

    s prs rics mprics d cmps hs hr incnxs,cm s cincis d dsrr, rpi miir inrvncin

    ipsicsci cn miis nis vunrs. S disinu nr

    ris crnic, crisis siniciv nsin miir, n cu

    prsnci s civn prcss d rsiinci dirns. l rsiinci

    miir s dn cm cnjun d prcss d rrnizcin

    d sinicds cmprmins qu civ un mii smid

    srs pr rcuprr mnnr nivs pims d uncinmin

    insr, quiirnd sus rcurss ncsidds miirs. Qudnnumrss spcs mdics qu rsvr, cm vur

    miis inrmn, ncsidd d sudis niudins d

    invsicin spcimn disd prir d s nqu.

    Prs Cv: resiliencia amiliar, estrs amiliar, crisis

    amiliar, amilias multiproblemticas, intervencin.

    1 esn gmz, Prcr d Innci, Psic Msr n Psic Cnic, Snid Chi, [email protected]

    2 Mr anic Kirnc, Cnr d esudis ancin Ni Mujr - CeaNIM, Psi-c, Msr n Cincis Dcr n Fis, Sni d Chi, [email protected]

    Dedicado en memoria de Ana Mara Haz, invsidr n mr inni rsiinci d escu d Psic d Pnici Univrsidd Cic, mimr unddr d Cnr desudis d emprndimins Sidris CeeS-UC, mnr mi.

    Rvis d Psic, V. 19, N 2, 2010

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    3/31

    / 104 /

    Rvis d Psic d Univrsidd d Chi

    asrc

    T cncp mi rsiinc is prsnd, rvisin is

    hisric ncdns, currn dvpmns nd pssi ppicinsin h d cinic, pschsci nd hh inrvnin wih hih

    vunr miis. Tis pprch ws h ricuin hric

    nd mpiric cnriuins ds uncnncd uni nw, such

    s dvpmn scincs, mi hrp nd ipschsci

    inrvnin wih vunr miis nd chidrn. I disinuishs

    wn chrnic risks, sinicn crisis r mi nsin, in whs

    prsnc dirn rsiinc prcsss r civd. Fmi rsiinc

    is dnd s h rup prcsss rrnizin mnins

    nd hvirs, which mi undr srss civs rcvr nd

    minin pim vs uncinin nd win, ncin

    rsurcs nd mi nds. Tr r mhdic pics

    rsvd, such s h inr vuin miis, h nd r

    niudin sudis nd rsrch spci dsind cnrun

    wih his pprch.

    K Wrds: amily resilience, amily stress, amily crisis,

    multiproblem amilies, intervention.

    Inrduccin

    e dsrr pud nndrs cm un rcri spccd inrcmi nr s sisms iics, psicics scis

    d sr humn, nrnd cninuidd, discninuidd cmi

    n sus crcrsics, prcss uncins r d cic vi

    (brnnrnnr & evns, 2000; McCrn & Phiips, 2006). Dsd

    su scin primr innci hs su mur, prsn rd rs

    vis dss crics pr r d prndizj cmpnci n

    s divrss rs d dsrr inr. Pr n s s: s md scnsru s mism n rcin cmuniccin cn rs prsns,

    rups, insiucins rrns sinicivs d su cuur (Shnk&

    Phiips, 2000).

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    4/31

    / 105 /

    Dsd un niv nic, iqumic nurn, dsrr

    humn s dspi n prund ricucin cn inrprsn,

    vincur sciciv, hs cuur cciv (McCrn &

    Phiips, 2006; Shnk & Phiips, 2000). en s cmin, nis

    dus, miis cmunidds, dn idir cn dvrsidds qu pnn

    pru sus cpcidds rcurss. bj cirs cndicins, prsns,

    miis cmunidds s vn imids, rumizds incus

    dsruids; pr jmp, rn un nrmdd crnic, mr

    rv, dprsin mrn, csn prnd csrs nurs.

    H sn cincmn dcumnds s cs prjudicis dss xprincis dvrss sr dsrr humn (Prsn &

    burk, 2001; Shnk & Phiips, 2000; Sprinr, Shridn, Ku,

    & Crns, 2007; Wkr, Wchs, grdnr, lz, Wssrmn, Pi

    ., 2007); sin mr, ns siun srprndind hisris d

    suprcin rsisnci, d rnsrmcin crcimin prir d

    dr dvrsidd.

    trs dcds d invsicin n rsiinci, s rspuss s

    nmn s uscn n ricucin d prrms d invsicin

    muidiscipinris (Msn & ordvic, 2006). es nuv

    prdim xpic qu n s rcins suris un rnvd rm

    d mirr rsiinci, n cm un crz prsn d prccin,

    sin cm un engranaje relacional y eco-sistmico qu prmi ncnrr

    prunidds dnd pdr drs sncmin drir.

    e rcu usc prundizr s id dsd cncp d

    resiliencia amiliar, qu vrms d uiidd pr inrvncin

    psicsci, cnic d sud cn miis mn vunrs

    muiprmics. S riz un rvisin mic usnd s ss

    d ds ebSCo, PrQus, Sci JStoR, inrsnd: rsiinci

    miir, srs miir, crs d ris, crs prcrs,dpcin miir, sud miir uncinmin miir, n

    sp ins.

    Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    5/31

    / 106 /

    Rvis d Psic d Univrsidd d Chi

    ancdns

    Rcncind nrm mri d s pinrs d invsicin n

    rsiinci, s imprn visuizr qu s primrs inns cincs

    vrn hipsis d invunriidd individu imn

    d nis invncis (Wrnr & Smih, 1982), hcinds dici

    visuizr sncirelacionald s prcss d rcuprcin, sncin

    crcimin (luhr, Cichi & bckr, 2000). ls primrs sudis

    sr rsiinci dnirn cm cpcidd d un prsn pr

    srpnrs dvrsidd n rm cmpn (Wrnr & Smih,1982), cnrnds n idnicr crs d ris cndicins d

    dvrsidd qu umnn priidd d un rsud niv

    pic; hisris individus d dpcin xis r d

    cic vi; crs prcrs cndicins qu mdrn c

    din d s crs d ris.

    ess sudis pinrs uscn xpicr pr qu s cndicins

    d dvrsidd n vrn, n ss nis, rsud niv sprd.

    Ms rd, s u cmprndind qu rsiinci n r un cuidd

    cdicd n cdi nic d prsn, ni qu pics n ds

    s circunsncis ni n ds s dminis vuds (Kwski & Hz,

    2003). tmin s nndi qu rsiinci n s un nmn n

    xr scs cm s cr inicimn, sin qu muchs vcs rm

    pr d vid cidin (Msn & ordvic, 2006). S ps nncsd sudi d xrrdinri sudi d cidin, d sudi d

    rsiinci cm cpcidd , sudi d s rsiincis mips,

    dirncind cd cnx, rup prm pricur (Kwski &

    Hz, 2003).

    Rcinmn, Msn & ordvic (2006) hn xpus un

    snsis d s sisms prcss invucrds n dsrr humn

    xis rn cnxs d dvrsidd, sn hn sid rirdmn

    idnicds pr s rs primrs nrcins d invsicin n

    rsiinci, cnsiund s pidrs nurs d un modelo eco-sistmico

    de resiliencia humana. es cncimin s rc n ur 1.

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    6/31

    / 107 /

    Fiur 1: Sisms prcss invucrds n rsiinci rn cnxs d dvrsidd

    Fun: cnsruid dsd Msn & ordvic, 2006.

    Prrsivmn, s sz un prdim n cu s lazos

    relacionalesqu unn prsns sisms s prmin cminr hciun rcri cmprid, ncnrnds s d mr d s

    prcss crics pr dsrr humn: pr jmp, n s prcss

    iics psicics d srs, urucin, cnrmcin

    d cirquicur crr su uncinmin (Shr, 2001), n

    cnsruccin d mds privs squms qu rnizn xprinci

    cnrn snid (Fn & tr, 1997), n siidd dinmic

    qu cnr sud mn (lcnnir, 2009) n cnquis d s

    cndicins ipsicscis sncis pr dsrr (Wkr .,

    2007), nr muchs rs. en ds s, s xprincis rcins

    jun un r indsmni (Shnk & Phiips, 2000).

    Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    7/31

    / 108 /

    Rvis d Psic d Univrsidd d Chi

    Un ru, ds cmins

    tn niv individu cm miir cncp rsiinci s

    cnci cm un urz qu s pn dvscin pnci d

    dvrsidd: n s psi hr d rsiinci n usnci d cndicins

    d dvrsidd cn priidd d nrr rsuds nivs n un

    prsn rup (luhr . 2000; Msn & ordvic, 2006). l

    dvrsidd s nncs rmn d rsiinci, dr s smi d

    suprcin s scus sn incniv surz ssnid hci

    un m qu crcriz s prsns miis rsiins (Crunik,2003).

    l rsiinci, s vis n prsns miis, n s un cuidd

    sic, un rs crcrsic inmu, sin qu s un prcs

    dinmic cmin qu s mnis rn cirs xincis, minrs

    qu pud n srvrs n rs cndicins mmns (Kwski &

    Hz, 2003). Sin imprr si s individu miir, rsiinci s simpr

    cnxu hisric. aunqu s cmpnn prcsu d rsiinci

    h sid prmnnmn nizd (D Hn, Hw & D, 2002;

    Rur, 2007), cnin picnds n prcic un squd d qu

    cuidd inrnsc prsn, qu xpic sus rsuds xrrdinris

    j srs.

    or spc cmprid s qu rsiinci, niv prsn

    miir, h sid vis d ds rms. en un nqu d rsiinci dmnims, s dsc r d adaptacin, s dcir, rsiinci sr

    un prcs dinmic d dpcins psiivs dnr un cnx d

    siniciv dvrsidd (luhr ., 2000; Rur, 2007). Pr r pr,

    un nqu d rsiinci d mxims n s imi rcuprcin

    cninuidd d quiiri prvi rs crisis, sin qu pus pr

    transormacin y crecimiento. en s mird rsiinci s cpcidd

    humn pr nrnr, srpnrs sr rcid rnsrmd pr

    xprincis d dvrsidd (Crunik, 2003).

    aunqu cmprn ss ncs rics qu dn curp

    ncin d rsiinci, rsiinci individu in sus rcs n sudi

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    8/31

    / 109 /

    d psicp vuiv vrsus dsrr xis (luhr

    ., 2000), minrs qu rsiinciamiliar s nc n s sudis

    d rpi miir rnmin d srs miir (Ki, 2003),

    msrnd un vd pnci hursic pr ricucin ric n

    inrvncin cnic psicsci cn miis mn vunrs

    (gmz, Muz & Hz, 2007; Sus, 2008) n nriqucimin

    d s nuvs mds d ncin n sud miir (Schd, gnzz,

    bch, & trrs, 2010).

    Ris Vunriidd Fmiir

    lsactores de riesgo sn vris qu umnn priidd

    d un rsud disuncin pic n un individu rup

    (Rur, 2007). en invsicin sr rsiinci, cncp ris

    siniciv undmn cricr cund hms n d

    rsiinci dic rcin cn rs psiiidds (Msn & Cswrh,

    1998, n Prsn, 2002):1. expsicin cidin crnic cndicins scis dvrss,

    cm prz;

    2. expsicin un vn rumic, cm us sxu, un

    svr dvrsidd cm urr un rrm;

    3. Un cmincin d niv d ris cn xpsicin un

    vn rumic pricur.

    Pr r pr, cncp actor de vulnerabilidad s rr

    vris qu incrmnn suscpiiidd s cs nivs d

    s crs d ris, pr jmp, un hisri d dprsin j

    chsin miir (Ki, 2003). e md csic d d, nncs,

    s qu n prsnci d un cnx dvrs (mips crs d

    ris), si prsn mii musr drminds diidds n su

    uncinmin (crs d vunriidd) impc din d sprms crisis umnr sinicivmn, pudind rnrs

    crnic d n mdir nuvs prcss d rcuprcin rcimin

    (vr ur 2).

    Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    9/31

    / 110 /

    Rvis d Psic d Univrsidd d Chi

    Fun: rcin prpi.

    Si in ss prcss d ris vunriidd cn ds smiis r d su cic vi, xis un rup n qu s cncnrn

    cn spci hnc. S r d miis dnminds multiproblemticas,

    crcrizds pr su pisinm, crisis rcurrns, ms d un

    prdr d snms, dsrnizcin n su srucur dinmic

    miir, prns d cmuniccin mivns mprcids,

    ndnci ndn d sus uncins prns, ninci mr

    inni, ismin xcusin sci (gmz ., 2007). es dcir,

    sn miis dnd dvrsidd s h rnd crnic rnsnrcin,

    invucrmin cn ns scis s csi invi (Cpin,

    1995). Cm ss srvicis sun crcrizrs pr sr rmnris,

    rcivs s crisis, cnrds n individu rnizds prir d s

    prms crncis (gmz & Hz, 2008; Sus, 2008; Wsh, 2004),

    n s rsiinci rcin qu s simu, sin ms in d

    cnrri, qu qu Cpin (1995) h dnmind disolucin de

    los procesos amiliares, nndid cm rnsrnci prrsiv d s

    rzs cmpncis d mii hci rcrs, rminnd n su

    vnu dsinrcin cm sism.

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    10/31

    / 111 /

    ahr in, pr cur cm cizdr d s prcss d cmi

    crcimin miir n s cn dpr simpmn un psur

    innu d pnsmin psiiv. e dr, s rums rcins

    s crncis ins s ncunrn prsns n un dimnsin qu

    prsin prci cd d qu rsu pc ic dscncr. Pr

    rcrrr cmin hci rsiinci miir s indispns nndr

    d n un mii, dsd s prund mp cn su surimin,

    vnzr n idnicr sus puns urs prcss prcrs, s dcir,

    sus rsrs rcins hci suprcin.

    Prccin Rcuprcin Fmiir rn srs

    e nqu d rsiinci miir pn qu xisn actores

    protectores cu dnicin pun uncin d scud qu cirs

    vris cumpn sr uncinmin miir pr mnnr

    sud cmpn j cndicins d srs: pr jmp, s

    crcins miirs, imp cmprid s ruins rdicinsmiirs. ess crs cn nund incus nuriznd

    impc d s crs d ris sr rcri vuiv miir

    (Ki, 2003). en cnrpun, s idnicn s procesos de recuperacin,

    qu cumpn un uncin d cizdr d nuvs quiiris rs

    impc dssrucurn d crisis, pr jmp, cmuniccin,

    inrcin p miir, squd d rcrcin pimism

    miir (Ki, 2003; McCuin & McCuin, 1988; Prsn, 2002).

    tmnd n cun ss mns, rsiinci miir s

    h dnid cm s prns cnducus psiivs cmpncis

    uncins qu unidd mii dmusr j srs circunsncis

    dvrss, drminnd su hiidd pr rcuprrs mnnind su

    inridd cm unidd, imp qu sur rsur insr d

    cd mimr d mii d mii cm un d (McCuin,bin, Pssin, Frirdich & brn, 2002).

    or dnicin prpn nndr rsiinci miir cm

    dscripcin d cmin qu siu un mii mdid qu s dp

    prspr rnr srs, n n prsn cm r d im-

    Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    11/31

    / 112 /

    Rvis d Psic d Univrsidd d Chi

    p. ls miis rsiins rspndn psiivmn ss cndicins

    spccs d dvrsidd n rms nics, dpndind d cnx, ni-

    v d dsrr, cmincin inrciv d crs prcrs d

    ris, un visin miir cmprid (Hw & D Hn, 1996).

    ls rcs d ss dnicins sr rsiinci miir pudn n-

    cnrrs n tr sr Dsrr Fmiir, qu s rm prir d in-

    vsicin sr rcris miirs d rnmin d srs (grci &

    Musi, 2000) dsrrd n dcd d 1950 pr Hi, n md abC-

    X. en dich md, s idnicn rs ps psrirs un crisis miir:

    1. Un prd d desorganizacin: crcrizd pr cnfics incr-mns, squd d rms d rnmin un msr

    d cnusin, nj rsnimin;

    2. Un prd d recuperacin: durn cu s dscurn nuvs

    mdis pr jusrs crisis;

    3. Un prd d reorganizacin: dnd un mii s rcnsru

    hs sr niv d uncinmin nrir crisis.

    Sin mr, min s psi qu un sism miir no se

    recupered prd d dsrnizcin, vnd su dsinrcin (D

    Hn ., 2002). en ur 2 s musrn rcris psis d un-

    cinmin miir ns, durn psrir crisis.

    en s n, un d s princips dsrrs rics sr rsi-

    inci miir prvin d rj d McCuin, Prsn crd-

    rs, quins hn xprd n un sri d sudis cmprmin d smiis rn srs n md D abC-X (McCuin & Prsn,

    1983; McCuin & McCuin, 1988; McCuin ., 2002; Prsn,

    1988; Prsn & grwick, 1994), dsrrnd ms rcinmn un

    md d rsiinci miir cncid cm Respuesta Familiar de Ajuste y

    Adaptacin (Fmi adjusmn nd adpin Rspns - FaaR Md).

    es md d rsiinci miir s vn sr cinc supus-

    s rics: s miis xprimnn srs dicuds cm un spc-

    prdci d vid miir r d cic vi; psn rzs

    dsrrn cmpncis pr prr sisir sus mimrs n

    rcuprcin; s ncin cnriun un rd d rcins n su c-

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    12/31

    / 113 /

    munidd, pricurmn durn prds d srs crisis miir; uscn,

    ncin scn un visin cmn, qu s dr snid, prpsi un

    prspciv cmprid pr vnzr cm rup; s miis nrnds

    srs crisis sinicivs uscn rsurr rdn, nc rmn incus

    n mdi d un p d rn cnmcin (McCuin ., 2002).

    en md FaaR s nizn s prcss civs n s cus s

    miis s invucrn pr quiirr s demandas amiliarescn s capacida-

    des amiliares. Simunmn, s nc nr dmnds cpcidds

    d mii, inrc cn s signifcados amiliares, pr r un niv

    dcud d ajuste o adaptacin amiliar(Prsn, 1988, 2002, 2002).

    ls dmnds miirs s cmpnn d srs nrmiv n nr-

    miv, nsins miirs cnsns cmpiccins cidins, quip-

    rnds s crs d ris idnicds n irur. ls cpcidds

    miirs, pr r pr, incun s rcurss nis psicics ( qu

    mii in) s cmprmins d rnmin ( qu mii

    hc), cincidind muchs vcs cn crs prcrs d rcuprcin.

    en cun s sinicds miirs, s spcicn sinicds siucin-s sr sus dmnds cpcidds; su idnidd cm unidd miir;

    su visin d mund, cm vn su mii n rcin rs sisms.

    D curd md, prir d sus xprincis cidins, s

    miis s invucrn n prns ss d inrccin, mdid qu

    vn s dmnds qu nrnn cn s cpcidds rcurss xisn-

    s, qu s v un niv d ajuste amiliar dinmico (vr ur 2). Sin

    mr, n cirs mmns s dmnds miirs xcdn sinic-

    ivmn sus cpcidds, qu prduc un dsquiiri qu, si prsis

    n imp, dsncdn uncrisis amiliar(Prsn, 2002, 2002).

    l rsiinci miir s nind cm un rcuprcin d quiiri,

    sind cmpi cn nqu d dpcin xis rn srs

    (luhr ., 2000; Rur, 2007).

    S driv, nncs, qu s mcnisms pr civr rsiincisn: rducir s dmnds miirs; umnr sus cpcidds; /

    cmir s sinicds miirs. ess prcss s dnminn poder

    regenerativo procesos de recuperacin n md FaaR (McCuin &

    Prsn, 1983).

    Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    13/31

    / 114 /

    Rvis d Psic d Univrsidd d Chi

    Dsd un prspciv ms cnic, Wsh (2003, 2004, 2007)

    rc un squm qu visuiz sprocesos de resiliencia amiliarn rn

    rs js: s sisms d crncis; s prns rnizcins;

    cmuniccin rsucin d prms n mii (vr ur 3).

    Figura 3: Prcss d Rsiinci Fmiir

    Proceso centralComponentes de cada

    proceso

    Caminos posibles a la

    resiliencia amiliar

    Dr snid dvrsidd

    Vr crisis cm dscmprid

    Creencias Prspciv psiiv sprnzFcizr n rzs,

    dminr psi

    trscndnci spiriuidd aprndr crcr

    Fxiiidd, cmi,siidd

    Rcuprrs,rrnizrs

    ResilienciaFamiliar

    Organizacin Cnxin /chsin ap muu, rsp,rcnciirs

    Rcurss scisMviizr rds, rrsuridd cnmic

    Cridd buscr chrnci nrprs ccins

    Comunicacin exprsin sincr mpevir cuscins,

    cmprir xprincis

    Rsucinprms

    crivMdids cncrs, irps ps, prvnir

    Fun: cnsruid dsd Wsh, 2003, 2004, 2007.

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    14/31

    / 115 /

    Sism d crncis cmprid

    D curd s md, s miis rsiins rn cnsruir

    un sistema de creencias compartido qu s rin hci rcuprcin

    crcimin. es primr prcs d rsiinci miir s rn

    psi nrmizr cnxuizr dvrsidd srs, nrnd

    un snid d chrnci qu rdn crisis cm un ds mnj.

    es cncp min h rciid nmr d squm miir n

    irur sr rsiinci miir (Hw, 2000).

    en s miis qu rn civr su rsiinci s srv un

    cncp vuiv d imp d dvnir, cm un prcs cninu

    d crcimin cmi; n cnrs, s miis qu s sncn n

    prns disuncins spcimn s muiprmics crcn

    d s snid sus snms sun prcr n mmns d rnsicin

    disrupiv, qu s cnn nusin (Ci & linrs, 1997).

    Pr hcr surir rsiinci miir s rquir qu mii

    mnn un visin psiiv, pr ris d siucin, dminnd psi cpnd invi. en s prcs ju un r imprn

    rscndnci spiriuidd, spcs qu hs hc pc rn

    cnsidrds jns invsicin cinc. e impus rscndr

    inspir visumrr nuvs psiiidds, ncnrnd muchs vcs n

    mr pr crcimin prir d p d crisis.

    Prns rnizcins

    en sund ur, md prpus pr Wsh (2003, 2004)

    dsc urz prcr d s patrones organizacionalesd mii,

    qu cn cm srns d s cnmcins miirs. en ss

    prns s ncunr mviidd vrsus sncmin d un mii

    n crisis; qu crisis in pnci pr dssrucurr s rmscncids d uncinmin prvi, fxiiidd mr cm un

    mn cnr. l fxiiidd psicidd miir, cm smi d

    psicidd nurn, cnv cpcidd d rirs cmi, d

    Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    15/31

    / 116 /

    Rvis d Psic d Univrsidd d Chi

    rrnizr nrmd d psicins rs d cd cmpnn

    d sism pr dprs nuvs dss. Sin mr, rm

    spcc n qu s s rsuv n s nic ni xcun: h muchs

    rms psis d rnizcin n un mii cuur drminds

    (grci & Musiu, 2000).

    l cpcidd d rrnizcin miir rs crisis s susn n

    qu Wsh (2003, 2004) dnmin cnxin miir, pr qu osn

    (1989, n Ki, 2003) rs hn nmrd chsin miir. Impic

    p muu cmprmis hci ms ccivs. Cund s inn

    simur cnxin miir, s vijs rncis, s nsms dpsd, dicun nrimn s prcs, sind pr n ncsri

    uscr rcnciicin n s rcins dds, prdn, mns

    un ru mpr.

    Pr d s prcss d rrnizcin miir rn un

    crisis cnsisn n incrprr nuvs rcurss n rm crdind

    (lndu, 2007). ahr in, squd d nuvs rcurss d p

    cnv ris prdj d rir dmsid sism miir

    inrvncin d rcrs, quins pudn invucrrs xcsivmn, n

    rm dscrdind pc snsi ethos miir, rminnd pr

    dsrnizr disvr sus prcss miirs d unm rsiinci

    (Cpin, 1995). es ris nunc d sr susimd, n d

    inrvncin prun pr prinnci, ricucin dsiccin d

    s ccins ju un r cnr.

    Cmuniccin rsucin d prms

    en rcr ur, s prcss d rsiinci miir s susnn n

    comunicacin y habilidades para la resolucin de problemas. es vri

    h sid mu rjd pr s rpus miirs (Hw, 2000),quins hn cncrdd n qu d sr cr, vrcr xprsin

    mcin ir squd criv d sucins (Minuchin

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    16/31

    / 117 /

    & Fishmn, 2004; Nvrr gnr & bch, 1995). asimism, s

    rquir qu s mimrs d mii pudn cmprir un mpi

    rn d mcins, cm r dr, sprnzs mrs, xis

    rusrcins (Minuchin & Fishmn, 2004; Nvrr gnr &

    bch, 1995; Wsh, 2003).

    ls miis muiprmics hn sid nrnds pr su

    hisri su rcin cn s ns scis pr dscr qu n

    uncin (Cpin, 1995; Ci & linrs, 1997; Sus, 2008),

    qu s m j s xpcivs (sin cnsidrr qu vcs sn

    xpcivs inpics), mu pc pr iuminr crr qu sunciona. Prcismn irur sr cividd d rpi miir

    (Minuchin & Fishmn, 2004) d inrvncins psicscis cn

    miis muiprmics (Sus, 2008) h rspdd squm d

    dnir pss cncrs hci un m c-cnsruid, vnznd sr

    undmn d s pqus cnquiss prsns ccivs.

    Hzs mprics sr rsiinci miir

    Si in xis pc invsicin dsrrd spccmn

    dsd mrc ric d rsiinci miir (D Hn ., 2002),

    cminzn visuizrs hzs cnruns qu punn hci un

    dirccin cmn.

    ls invsicins cuiivs hn msrd prcss

    spccs d rsiinci miir sn cnx rdd, pr

    min prcss rnsvrss. en t 1 s iusr s pun cn

    rs sudis: dvrsidd psicsci crinz psiiv, dspzmin

    miir pr vinci rmd, nrmdd d cncr n un hij. ls

    prcss rirds urn: prsvrnci n jivs cividds

    qu ncirn unidd miir; spr p muu mdinun ciud mpic cn r; squd civ d nuvs rds

    d p.

    Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    17/31

    / 118 /

    Rvis d Psic d Univrsidd d Chi

    t 1: Estudios cualitativos sobre resiliencia amiliar

    Cnx Adversidad psicosocial ycrianza positiva(Siv ., 2009; sudi

    d cs)

    Desplazamiento amiliarpor violencia armada(gnzz, 2004; 9

    miis nrvisds)

    Cncer en un hijo(McCuin .,2002; 26 miis 42

    nrviss)

    Procesosespecfcos

    snsiiidd prn

    rspndr s

    ncsidds d sus hijs

    crr un spci

    rcin d xprsin d

    pnci d s hijs

    vid cm vr

    nrr nuvs

    prcs d vid

    mnnr unin

    miir disnci

    rsucin

    cnjun d prmsun humr

    cm sri d

    cmuniccin

    nrsidd

    rpid

    mviizcin

    rrnizcin miir

    p sci

    d quip d sud,

    mii xns,

    cmunidd ur drj

    cmis n

    vucin d su

    xprinci

    hcr siucin

    ms cmprnsi,

    mnj cn

    snid

    Procesos

    comunes

    prsvrnci n jivs cividds qu ncin unidd miir

    spr muu mdin un ciud mpiccpr ud n r; cnsruir nuvs rds d p

    asimism, s sudis cuniivs xpuss n t 2

    rrmn dirncicin nr prcss spccs cnx, vrsus

    prcss rnsvrss, dscnd nr ss ims: nrr spcis

    prcss d cmuniccin n mii; rsvr cnjunmn s

    prms; rcr chsin miir p muu; nriqucr cidd d inrccin pdr-hij; prcicr dsrrr s cmpncis

    prns; ccdr uns d p sci (bnzis & Mchsiuk,

    2008).

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    18/31

    / 119 /

    t 2: Estudios cuantitativos sobre resiliencia amiliar

    Contexto del estudio Hallazgos principales sobre procesos de resiliencia amiliar

    Familias en riesgo psicosocial

    (Rdri ., 2009; N=418)

    rsiinci n s drmind pr crsvuivs srucurs.

    dpnd d s prunidds qu rindn scnxs d dsrr.

    rsu cv vrcr dsrr d s cmpncisprns.

    Familias con una hospitalizacinpsiquitrica

    (Jhnsn, 1998; N=180)

    niv d uncinmin miir;

    snid miir d cmpnci.

    Familias con escasos ingresoseconmicos

    (orhnr ., 2004; N=373)

    cmuniccin miir;

    rsucin d prms;

    ccs p sci.

    Familias a lo largo del ciclo vital

    (McCuin & McCuin, 1998;

    N=360)

    cmuniccin pr inrcmir inrmcin cuidds;

    curd pr rsvr cnfics;

    rz cm snid d cnr, cmprmis cn mii cnnz;

    cpcin d r;

    imp ruins qu prmin cninuidd siidd n vid miir; crcins; cividdsd ci cmprids;

    rdicins pr hnrr hisri xprincismiirs;

    mnj nncir;

    sud sic psicic;

    rd d p psiiv (prins, crcns mis).

    Familias con un hijo autista

    (gr & vn dr W, 2010;N=34)

    prns d cmuniccin irs prdcis;

    nrn miir d p, cmprmid fxi;

    rz miir;

    sris d rnmin inrns xrns;

    p sci;

    sus scicnmic;

    un mird psiiv d vid;

    sism d crncis miirs.

    Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    19/31

    / 120 /

    Rvis d Psic d Univrsidd d Chi

    Cm pud vrs, invsicin mpric cuiiv cuniiv

    h idnicd prcss d rsiinci miir mn cnsisns cn s

    mds rics rsds n s rcu. Sin mr, s rquir much

    ms invsicin dsrrd spccmn dsd s nqu, qu

    impic cirs dss mdics qu s nizrn n discusin.

    apiccins psis d nqu d rsiinci miir

    e cncp d rsiinci miir h sid picd rcinmn

    n rpi miir (Hw, 2000; Wsh, 2003), n s prrms

    inrs d inrvncin cnic miir (l, grn, Hsu, Sv,

    grv, Frsr ., 2009), n inrvncin psicsci cn miis

    muiprmics (Sus, 2008), n srvicis d rpi cupcin

    sud mn (and & Hrich, 2003), n cmp d sud

    miir (brs & Siv, 2010) n mnj d csrs nurs,

    rrrism crisis cnmics (lndu, 2007, 2010; Wsh, 2007).

    a cninucin s musrn iniciivs impmnds n Chiqu s cnsidrn pncimn cnruns cn s principis d un

    md csismic d rsiinci miir, n rs rs d rvnci

    pic: prmcin d dsrr inni mprn; prvncin

    scundri d mr inni ninci prn; ncin n

    cnrs d sud miir.

    ls Centros de Desarrollo Inantil emprano pr p miir

    dsd mrz hs sund d vid d inn u un prc

    impmnd pr Cnr d esudis ancin Ni Mujr

    (CeaNIM) nr 2006 2008 n un d 15 cnrs 829 miis.

    e prc s cncnr n rcr dd mdr-hij dsd m-

    rz hs sund , n mujrs d j niv sci-cnmic,

    vivind n cndicins d prcridd, ris psicsci xcusin d

    s rds cs d p. l princip sri u visi dmiciiriinnsiv, cmpmnd cn cnsjrs, rs psicducivs cui-

    dd mpr d . l vucin d rsuds pr-ps (Kirnc,

    Muz, gmz, & armij, 2009), msr un mjr sdsicmn

    siniciv n dsrr psicmr d s inns, srvnds un

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    20/31

    / 121 /

    c prvniv pr css cn nrmidd inici nivdr pr css

    n ris inici (N=166,p

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    21/31

    / 122 /

    Rvis d Psic d Univrsidd d Chi

    pcins cn rsrns smmrs ndids n si Cnrs d

    Sud Fmiir d rd d ncin primri, rin d bi-b (Schd

    ., 2010). e md rc s prmiss d nqu d sud miir,

    rjnd cn supus d qu s pcins inn rcurss urzs

    sucins pr rsvr sus prms. S pnn rs ps: pr-

    cnsjr miir n sud inririzcin crc d cs; cnsjr

    miir, cn cur ss: c-cnsruccin d rcin; rfxin nisis

    pr m d dcisins; rdj riniv, inrmiv sric;

    ncicin, r cnr; ps-cnsjr miir, vucin;

    suimin d s cmis. es inrsn qu unqu dinsic d

    inrs r rsrn smmr, quj princip rprd pr s

    pcins dc rcin cn prj mii n un 58,5%. ls ssins

    vrirn nr 1 5, cn un prmdi d 3, s uvirn rsuds

    psiivs n 75,8% d s css.

    aunqu n ninun d ss xprincis pud rizrs

    riucins cuss pr d un rup d cnr, sus rsuds psiivs

    sn simuns rspc pnci d s ip d prrms n ps.S cnsidrn jmps d ip d iniciivs disds impmnds

    n Chi qu rsun chrns cn mrc d rsiinci miir. ls

    rs xprincis dscris nizn s rcurss pnciidds d cmi

    crcimin d s miis ndids, pr sr dci p;

    s ricun cn cnx cic d dsrr d mii; rjn

    civmn pr cnsruir un rcin rspus criv cn s

    miis.

    Discusin

    e nqu d rsiinci miir musr un uur prmdr

    dsn. bj s cncp, un rn cnidd d invsicin

    dsrr cnic pud sr ricud n un d chrn qu prmiprundizr cncimin sr uncinmin miir sud

    pic n cic vi, mjrnd sinicivmn impc d

    s inrvncins, spcimn cn miis vunrs qu prsnn

    divrss rds d mui-prmicidd.

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    22/31

    / 123 /

    Cm s vi, nqu d rsiinci miir s nur d

    rsiinci individu, n spci d squm qu nsin crs d

    ris vunriidd vrsus crs prcrs d rcuprcin. Pr

    su vz h dsrrd cncps spccs, nndr crisis cm

    un dsquiiri nr dmnds, cpcidds sinicds cnsruids

    pr mii (Prsn, 2002, 2002), visuizcin d s sisms

    d crncis, prcss rnizcins prns d cmuniccin

    rsucin d prms, cm prcss ricudrs d rsiinci

    miir (Wsh, 2003, 2004, 2007).

    l ur 4 s un squm qu usc inrr s divrss pics

    rvisds n un Md ecsismic d Rsiinci Fmiir. e squm

    musr qu dsrr individu miir curr n inrccin

    inrcmi d rcurss nis innis nr divrss su-sisms

    c-sisms nidds (grci & Musiu, 2000; McCrn & Phiips,

    2006; Shnk & Phiips, 2000).

    Fiur 4: Md ec-Sismic d Rsiinci Fmiir

    Fun: rcin prpi.

    Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    23/31

    / 124 /

    Rvis d Psic d Univrsidd d Chi

    S niz r cric qu jun s prcss d siniccin

    inrsujiv cnsruids pr mii durn prds d srs

    siniciv n ps psrirs crisis, nrnd rcris

    miirs dirncids: qus d sncmin in d drir

    prrsiv d rnizcin, uncins sud miir (qu incus

    nncs pudn rvrirs cn un dcud inrvncin), in qus

    rcris qu civn rsiinci miir.

    Prpnms qu rsiinci miir s dn cm conjunto

    de procesos de reorganizacin de signifcados y comportamientos que activa

    una amilia sometida a estrs, para recuperar y mantener niveles ptimos deuncionamiento y bienestar, equilibrar recursos y necesidades amiliares, y

    aprovechar las oportunidades de su entorno. Idnicms rs scnris

    psis pr civcin sncmin d rsiinci miir (vr

    urs 2 4):

    Un cnx d ris ipsicsci, quiird pr prcss

    prcrs civs, s dcir, unresiliencia amiliar por contrapeso cotidiano:

    pr jmp, un mii viv n un rri pr, cn s nivs d

    vinci micrrc, pr r mnnr vrs prscis, rs

    miirs fxis ruins cmprids, cnrpsnd s infuncis

    pncimn dins d nrn.

    Un crisis n qu s crs d ris, vunriidd srs (j.,

    csn, dprsin prn chism) suprn s rcurss miirs,

    nrnd un ur drir n mii (j., dinmics d mrinni); rs cu s civn prcss rcins d suprcin (j.,

    mii cnvrs su prm, s ms pr n ps mprns

    d prcs) in rquir inrvncin d rcrs (j., inrs un

    prrm d inrvncin miir, n ps ms vnzds d drir).

    es unresiliencia amiliar por recuperacin.

    e rcr scnri idnic un vn cn niv d xinci

    srs (j., un dinsic d rv nrmdd), pr n s nr

    un prcs d drir miir prnd, civnds prnmn

    cpi cumud pr mii (j., un spiriuidd cmprid

    durn s) mviizcin d rcurss xrns (j., p prsin

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    24/31

    / 125 /

    inmdi), nrnd un uncinmin incus suprir, s dcir, un

    resiliencia amiliar por crecimiento.

    es musr qu pdms simur rsiinci miir dsd

    nusr r prsin, s: disminund s dmnds nsins

    qu srpsn mii, ciind su cpcidd d cnrps; pr-

    mvind mviiznd sus cpcidds, rzs rcurss dispnis

    n s misms n su nrn; simund chsin cnxin

    rcin nr sus mimrs; rnd mdicnd sus sisms d

    crncis sinicds cmprids (Hw, 2000; Ki, 2003; lndu,

    2007, 2010; Prsn, 2002; Sus, 2008; Wsh, 2003, 2007).

    es imprn, n nisis prvi cmnzr inrvncin,

    drs imp pr idnicr crmn scnri qu s nrn (ris,

    drir nsin miir) pr sccinr sri dcud suir

    (cnrps, rcuprcin rcimin prvniv). en s vucin

    s undmn cnr cn hrrmins qu ciin un visin inr

    d mii, n d sus prms cm rzs, n cncrdnci cn

    un nqu cic d rsiinci.exisn mips piccins pncis d r sr

    rsiinci miir, n cmps n divrss cm psicrpi, s

    prrms psicscis, s cnrs d sud miir n ncin primri,

    s prrms d innci mprn s cnrs d duccin prscr

    scr. l rsiinci cm nqu h s primni d humnidd,

    sind sndr qu rin s iniciivs urnmns diriids

    innci vunr prcss d rcnsruccin psrirs

    csrs nurs. tds ss piccins sin dud hn cnriuid

    xndr dr visiiidd cncp su mrc ric nr pcin

    nr, prmiind qu s p invsicin dsrr d nuvs

    prrms d inrvncin.

    Sin mr, piccin sismic sd n vidnci

    sr rsiinci h sid much ms xcpcin qu nrm. exisnimprns dirncis nr cm s cncpuiz mdicmn

    rsiinci cm nindn s prcicns qu picn cncp

    (Prsn, 2002). gnrmn, s prcicns usn cncp pr

    rrirs un nqu qu dsc s rzs d mii pr sr sus

    Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    25/31

    / 126 /

    Rvis d Psic d Univrsidd d Chi

    dcs (Sus, 2008); mr d s invsidrs, n cmi, hn

    sd ms inrsds n s rsuds dmsrds rn ris (D

    Hn ., 2002).

    Pr , s rquir dsrrr invsicin qu s cncid

    spccmn j s mrc cncpu, surind numrss

    dicuds mdics mr n cun. Pr jmp, disuniv

    nr vur miis cm unidds inrs, n cnrpsicin rcr

    un cccin d prcpcins d individus. Si in xisn prcdimins

    pr mnjr ds rccds individumn (sumr punjs, nr

    prmdis, c.), prmnc prm d qu s prcss miirs

    prncn un niv disin disn sr prcinizds vuds

    n dich niv (Cumsi, 1996; D Hn ., 2002).

    ls diss d invsicin n rsiinci miir disn sr

    niudins, incuir mdicins nrirs psrirs un crisis

    rccr inrmcin niv miir (n nicmn individu);

    simism, dn sr snsis cnx d mii s srsrs

    xminds. a rspc, Prsn (2002) riz s siuins prpusspr vnc d invsicin n rsiinci miir:

    orcr crs dnicins prcins cncpus d

    vris cv, dirncind s rsuds qu indicn cmpnci

    miir, d s prcss prcrs miirs civds.

    Dsrrr sr mds cncpus sr prcss

    miirs prcrs d ris.

    esudir pcins d miis xprimnnd riss

    sinicivs (vinci d prj, mr inni, csn, c.)

    n s crisis nrmivs.

    Cnducir sudis niudins.

    Incrprr mds cuiivs n invsicin, cn spci

    nsis n s prcss d cnsruccin d sinicd n s miis.

    en s ds, crms qu insrumns cm esc devucin Fmiir NCFaS prn nuvs hrrmins pr disr

    sudis d cur nrcin sr rsiinci miir (Vnci &

    gmz, 2010). asimism, dis impmncin d nuvs mds

    d p inrvncin miir cmuniri, spcimn rn

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    26/31

    / 127 /

    miis muiprmics n ris sci (gmz & Ciuns, 2010;

    Kirnc ., 2009; lndu, 2007, 2010; l ., 2009; Sus,

    2008) rquirn pncir prrsivmn us d s hrrmins qu

    s nqu rc.

    a rir pur sudi, cncpuizcin inrvncin d

    resiliencia relacional(rup, miir cmuniri) s hn ir dss

    d insspchds rprcusins pncis ncis pr dsrr

    d nis nis, miis cmunidds vunrs.

    Rrncis

    and, J. & Hrich, C. (2003). Fmi rsiinc nd mn inss:T r ccupin hrp. Occupational Terapy in MentalHealth, 19(1), 25-39.

    bnzis, K. & Mchsiuk, R. (2008). Fsrin mi rsiinc: a rviw h k prciv crs. Child&Family Social Work, 14, 103-114.

    brs, Z. & Siv, M. (2010). Prmcin d sprnz rsiincimiir. Prcics prciivs. Investigacin y Educacin enEnermera, 28(2), 250-257.

    brnnrnnr, U. & evns, g. (2000). Dvpmn scinc in h21s cnur: emrin qusins, hric mds, rsrchdsins nd mpiric ndins. Social Development, 9(1), 115-125.

    Cpin, J. (1995). Diuin mi prcss in sci srvics:Impicins r rmn ncu miis. Family Process,34(2), 59-74.

    Ci, M. & linrs, J. (1997). La intervencin sistmica en los serviciossociales ante la amilia multiproblemtica: la experiencia de CiutatVella. brcn: Pids trpi Fmiir.

    Cumsi, P. (1996). Prms dss n vucin psicic ddimnsins miirs. Psykh, 5, 57-68.

    Crunik, b. (2003). El murmullo de los antasmas. brcn: gdis.

    D Hn, l., Hw, D. & D, J. (2002). oprinizin mirsiinc: a mhdic sr. Te American Journal o FamilyTerapy, 30, 275-291.

    Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    27/31

    / 128 /

    Rvis d Psic d Univrsidd d Chi

    Fn, P., & tr, M. (1997). achmn nd rfciv uncin:Tir r in s-rnizin. Development and Psychopathology, 9,679-700.

    gmz, e. & Hz, a.M. (2008). Inrvncin miir prvniv nprrms crdrs d Snm: prspciv d prsin.Psykh, 17(2), 53-65.

    gmz, e. & Ciuns, b. (2010). Prvncin scundri d mrinni ninci prn: vucin d rsuds dprrm Vivind n Fmii. Mnuscri n puicd.

    gmz, e., Ciuns, b. & Rss, M.I. (2010). Prvinind mrinni: dscripcin psicsci d usuris d prrms dinrvncin rv n Chi. Universitas Psychologica, 9(3), 817-833.

    gmz, e., Muz, M. & Hz, a.M. (2007). Fmiis muiprmics n ris sci: crcrsics inrvncin. Psykh, 16(2), 43-54.

    gnzz, C. (2004). trnsrmcin rsiinci n miis dspzdspr vinci hci b. Revista de Estudios Sociales, 18, 123-130.

    grci, e. & Musiu, g. (2000). Psicologa social de la amilia. brcn:

    Pids.gr, a. & vn dr W, K.J. (2010). Rsiinc in miis wih n

    uisic chid. Education and raining in Autism and DevelopmentalDisabilities, 45(3), 347-355.

    Hw, D. & D Hn, l. (1996). twrds dniin mirsiinc: Inrin individu nd mi prspcivs. FamilyProcess, 35, 283298.

    Hw, D. (2000). Cinic impicins mi rsiinc.Te American

    Journal o Family Terapy, 28, 101-116.Jhnsn, e. (1998). T c mi uncinin nd mi sns

    cmpnc n pp wih mn inss. Family Relations, 47(4),443-451.

    Kwski, J.P. & Hz, a.M. (2003).y dnd s rsiinci? Unrfxin cncpu. Revista Interamericana de Psicologa, 37(2),365-372.

    Ki, a. (2003). Family resilience and good child outcomes: A review o the

    literature. Cnr r Sci Rsrch nd evuin, Minisr Sci Dvpmn: Nw Znd.

    Kirnc, M. a., Muz, M., gmz, e. & armij, I. (2009).evucin pr-ps d dsrr psicmr si d pn s usuris d s Cnrs d Dsrr Inni tmprn.SUMMA Psicolgica US,6(2), 89-104.

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    28/31

    / 129 /

    lndu, J. (2007). enhncin rsiinc: Fmiis nd cmmuniis sns r chn. Family Process, 46(3), 351-365.

    lndu, J. (2010). Cmmuniis h cr r miis: T lINC

    md r nhncin individu, mi, nd cmmuni rsiinc.American Journal o Orthopsychiatry, 80(4), 516-524.

    lcnnir, F. (2009).Apego e intersubjetividad. Segunda parte: la teora delapego. loM edicins: Sni d Chi.

    l, M., grn, g., Hsu, K., Sv, a., grv, D., Frsr, J., .(2009).Uiizin mi srnhs nd rsiinc: Inriv mind ssms rmn wih chidrn nd dscns wih svrmin nd hvir prms. Family Process, 48(3), 395-416.

    luhr, S., Cicchi, D. & bckr, b. (2000).T cnsruc rsiinc: acriic vuin nd uidins r uur wrk. Child Development,71(3), 543-562.

    Msn, a. & ordvic, J. (2006). Cmpnc nd rsiinc indvpmn.Annals o the New York Academy o Sciences, 1094(1),13-27.

    McCrn, K. & Phiips, D. (2006) (eds). Blackwell Handbook o Early

    Childhood Development. bckw Puishin: oxrd.McCuin, H. & McCuin, M. (1988). tpis rsiin miis:emrin rs sci css nd hnici. Family Relations, 37,247-254.

    McCuin, H. & Prsn, J. (1983). T mi srss prcss: Tdu abCX md mi djusmn nd dpin.Marriageand Family Review, 6(1-2), 7-37.

    McCuin, M., bin, K., Pssin, P., Frirdich, S. & brn, b. (2002).

    Fmi rsiinc in chidhd cncr. Family Relations, 51(2), 103-111.

    Minuchin, S. & Fishmn, H.C. (2004). cnicas de erapia Familiar.buns airs: Pids trpi Fmiir.

    Nvrr gnr, J. & bch, M. (1995).Avances en erapia FamiliarSistmica. buns airs: Pids trpi Fmiir.

    orhnr, D., Jns-Snpi, H. & Wiimsn, S. (2004). T rsiincnd srnhs w-incm miis. Family Relations, 53(2), 159-

    167.Prsn, J. (1988). Fmiis xprincin srss: T mi djusmn

    nd dpin rspns md. Family Systems Medicine, 5(2), 202-237.

    Prsn, J. (2002). Inrin mi rsiinc nd mi srss hr.Journal o Marriage and Family, 64, 349-360.

    Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    29/31

    / 130 /

    Rvis d Psic d Univrsidd d Chi

    Prsn, J. (2002). Undrsndin mi rsiinc.Journal o ClinicalPsychology, 58(3), 233-246.

    Prsn, J. & grwick, a. (1994). lvs mi mnin in mi

    srss hr. Family Process, 3, 287-304.Prsn, S. & burk, a. (2001). ecs pvr nd mrndprssin n r chid dvpmn. Child Development, 72(6),1794-1813.

    Rdri, M. J., Cmch, J., Miquz, M. l., brn, S. & bni, J. M.(2009). Fcrs qu infun n prnsic d rcuprcin ds miis n ris psicsci: pp d rsiinci d mnr.Psicothema, 21(1), 90-96.

    Rur, M. (2007). Rsiinc, cmpnc nd cpin. Child Abuse andNeglect, 31, 205-209.

    Schd, N., gnzz, a., bch, M. & trrs, P. (2010). trsrnssmmrs n ncin primri: crcrsics psicscis rsuds d un prpus d cnsjr miir. Revista Chilena deNeuropsiquiatra, 48(1), 20-28.

    Shnk, J. & Phiips, D. (eds) (2000). From Neurons to Neighborhoods:Te Science o Early Childhood Development. Wshinn D.C.:Nin acdm Prss.

    Shr, a. (2001). T cs r rin rum n rih rindvpmn, c ruin nd inn mn hh. InantMental Health Journal, 22(1-2), 201-269.

    Siv, M., lchri, C., Siv, P., lunrdi, V. & lunrdi, W. (2009).Prcsss qu susnm Rsiinci Fmiir: um sud d cs.exto & Contexto Enermagem, 18(1), 92-99.

    Sus, l. (ed.). (2008). Strengthening vulnerable amilies. Nw yrk: NvScinc Puishrs.

    Sprinr, K., Shridn, J., Ku, D. & Crns, M. (2007). ln-rmphsic nd mn hh cnsquncs chidhd phsicus: Rsus rm r ppuin-sd smp mn ndwmn. Child Abuse and Neglect, 31, 517-530.

    Vnci, e. & gmz, e. (2010). Un sc d vucin miirc-sismic pr prrms scis: cniidd vidz d NCFaS n pcin d ris psicsci. Psykh, 19(1), 89-103.

    Wkr, S., Wchs, t., grdnr, J., lz, b., Wssrmn, g., Pi, e., . (2007). Chid dvpmn: Risk crs r dvrs ucms indvpin cunris. Lancet, 369, 145-157.

    Wsh, F. (2003). Fmi rsiinc: a rmwrk r cinic prcic.Family Process, 42(1), 1-18.

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    30/31

    / 131 /

    Wsh, F. (2004). Resiliencia Familiar: Estrategias para su ortalecimiento.buns airs: amrrru edirs.

    Wsh, F. (2007). trumic ss nd mr dissrs: Srnhnin mi

    nd cmmuni rsiinc. Family Process, 46(2), 207-227.Wrnr, e. Smih, R. (1982). Vulnerable but invincible: A study o resilientchildren. Nw yrk: Mcgrw-Hi.

    Fch d rcpcin: 13 d jui d 2010.

    Fch d cpcin: 10 d dicimr d 2010.

    Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics

  • 7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR

    31/31

    Rvis d Psic d Univrsidd d Chi