Baş Redaktor / Editor-in-ChiefƏbdül Qurbanov

ARPA İdarə Heyyətinin Sədrinin Müşaviriabdul.qurbanov@arpa.az

jurnalın redaktOrlar Şurası edıtOrıal BOard

emin Hüseynov Baş Direktor, Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı

Mehman abbasAparatın Rəhbəri, Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi

Əliyar MəmmədyarovKredit təşkilatlarının fəaliyyətinə nəzarət departamenti

direktorunun müavini, Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı 

azər ƏliyevLayihə meneceri, Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası

eldar adilzadəLayihə meneceri, Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası

elnur MusayevRisklərin İdarə olunması departamentinin Direktoru, AG Bank

Fərid Baxşıyevİqtisadçı, Dünya Bankı

Fərid talışlı

İqtisadçı, Beynəlxalq Valyuta Fondu

azər MəmmədovSektor Müdiri, Maliyyə Nazirliyi

töHFƏ verƏnlƏr / COntrıButOrs

Cavid Mirzəyev Kredit təşkilatlarının fəaliyyətinə nəzarət departamenti,

Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı

sənan Mahmudov Tədqiqatlar və İnkişaf departamenti,

Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı

Dəyərlİ oxucular!

Maliyyə - iqtisadi həyatımızın müxtəlif risklərlə dolu olduğu bir vaxtda, mövcud risklərin əsas hissəsinin idarə edilməsi – onların bir qisminin əvvəlcədən sığortalanması, bir hissəsinin öncədən görülərək aradan qaldırılması üzrə əvvəlcədən lazımi tədbirlərin görülməsi, risklərin baş yaranması ilə ortaya çıxa biləcək itkilərə qarşı hedc əməliyyatlarının aparılması və mümkün risklərə və itkilərə görə müvafiq effektiv və rəqabətqabiliyyətliliyi təmin edən ehtiyat kapitalının yaradılması zərurəti ilə qarşı-qarşıyayıq.

Müxtəlif təcrübə xarakterli nümunəvi hadisələrlə ətraflı tanışlıq, onların yaranması səbəbləri, bu qəbildən olan təhlükə ocaqlarının ortaya çıxması ehtimallarının müəyyən edilməsi, bu hadisələrin motivləri üzrə defolt hallarının yaranmasından sığortalanma, milli iqtisadiyyamızın bütün mərhələlərində və iqtisadi fəaliyyətlər üzrə əsas risklərin mütləq kompleks idarə edilməsi tələbi üzləşməkdəyik.

Bu məqsədlə, Azərbaycan Risk Peşəkarları Assosiasiyası nəzdində yaradılmış öz fəaliyyətini, risklərin mükəmməl idarə edilməsi işinin beynəlxalq təcrübəsinə əsaslanmaqla və bu təcrübədən daimi və fasiləsiz qaydada istifadə etməklə qurmuş, ARPA Tədqiqat & Analitika Mərkəzinin, profilli beynəlmiləl analitik informativ jurnalımızın - “Risk” jurnalının redaksiyası Sizin xidmətinizə irəli sürülür.

Qlobal Risk Peşəkarları Assosiasiyası (GARP) və təşkilatın Tədqiqat Mərkəzi (Research Centre) ilə sıx əməkdaşlıq edən, assosiasiyamız və vahid Tədqiqat & Analitika Mərkəzimiz, öz xidmətləri ilə, artıq respublikamızın bütün iqtisadi fəaliyyət sektorları ilə, qarşılıqlı yüksək səviyyəli əməkdaşlığa tam hazır və risklərin idarə edilməsinin beynəlxalq standartlarını tətbiq etmək imkanlarına yiyələnmişdir.

Jurnalımız, risklərin idarə edilməsi prosesində köməkçi məsləhətçi vasitə olmaqla, bu və ya digər fəaliyyət növünə xas problemlərin, çatışmazlıqların, xarakterik risklərin üzə çıxarılması, bu risklərin idarə edilməsi işinin regional və qlobal səviyyələrdə təşkili, risklərdən irəli gələn itkilərin, onların fəsadlarının hesablanması, həmin fəsadların aradan qaldırılması qabiliyyəti və mədəniyyətinin formalaşdırılması, bu sahədə müxtəlif məsləhətlərin verilməsi, dünyada və Azərbaycanda gedən proseslərlə yaxından tanışlıq və bu sahədə informasiyaya sahiblənmə, həmin prioritet və başlıca fəaliyyət sahəsinin – risklərin idarə edilməsinin, əhəmiyyətli vəsaiti hesab oluna bilər.

Əbdül QurbanovBaş Redaktor

www.arpa.az

2 ■ Risk 1’2011

M Ü N D Ə R İ C A T

SALAMLAMA

5 Elman Rüstəmov Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının Sədri

6 Richard Apostol, Resident & CEO

9 Rəşad Orucov Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankının Kredit təşkilatlarının fəaliyyətinə nəzarət departamentinin direktoru ARPA Himayəcilər Şurasının Sədri

12 Rüfət Mahmud ARPA-nın Direktorlar Şurasının Sədri

ANALİTİKA

14 Bank sisteminin təhlili

16 Краткий обзор банковского законадательства по корпаративному управлению Эльдар Адильзаде

DİALOQ

18 функция риск-менеджмента однa из самых ключевых Джалал Касымов

22 ARPA-nın əldə etdiyi nəticələr məni qane edir Aqşın Əmirov

RƏY

24 Aparici mütəxəsislərin rəyi Cavanşir Abdullayev, Andrew Pospielovsky,

Garth Bedford, Ernst- Eberhard Kopf

SUAL –CAVAB

32 Bank Risklərin Əsaslı və Rsklərin İdarə olunması üzrə Qabaqcıl Tədris Proqramı Nəbi Əliyev, Elcin Əlimərdanov, Nigar Məmmədova, Nərgiz Zeynalova

TƏHLİL

36 Banklarda informasiya sistemlərinin auditinin həyata keçirlməsi təcrübələri İlqar Əliyev

40 Корпоративное управление: антология, эволюция и перспективы. Пюсте Бабаева

www.arpa.az

TƏDQİQAT

50 Faiz riski…. Hesablayag? Tural Baxşaliev 54 Huquqi Risklər: necə tənzimləməliyik?

Fərid Nəbili

60 Risk Management and Mitigation Techniques in Engineering and Design Linda L Miller

64 Профессия трейдер, что это такое? Фарид Саттаров

İNNOVASİYALAR

70 Əlavə dəyərləndirmə modeli Sənan Mahmudov

74 ©“Hibrid” İnnovativ Kreditləşdirmə Texnologiyasi Zaur A. İbişov

78 ÜKİ - həll yolu kimi Alok Sinha və Puşpam Çatterci

1’2011 Risk ■ 3

DİRekToRlAR ŞuraSı / BoARD of DıReCToRS

Rüfət Mahmud, Sədrrufat.mahmud@arpa.az

Tural BaxşəliyevRisklərin İdarə olunması üzrə Direktor

tural.bakhshaliyev@arpa.az

Sənan TapdıqovKorporativ İdarəetmə üzrə Direktor

sanan.tapdigov@arpa.az

Vüsal eynullayevDaxili Audit üzrə Direktorvusal.eynullayev@arpa.az

HİMAyƏçİlƏR ŞuraSı / BoARD of TRuSTeeS

Rəşad orucov, SədrKredit təşkilatlarının fəaliyyətinə nəzarət Departamentinin direktoru 

Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı

Namiq XəlilovSığorta Nəzarəti şöbəsinin rəisi, Maliyyə Nazirliyi

emin MuradovTədqiqatlar və bazarın inkişafı şöbəsinin müdiri,

Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi

Aliyə ƏzimovaBeynəlxalq Maliyyə Korporasiyanın Azərbaycandakı nümayəndəsi

Tamerlan Tağıyevİslam İnkişaf Bankının Azərbaycandakı nümayəndəsi

Hamlet İsaxanli Rektor, Xəzər Universiteti

Cəlal Qasımovİdarə Heyətinin Sədri, Bank of Baku

Aqşın Əmirovİdarə Heyəti Sədrinin Müavini, Bank Respublika

Nailə SəfərovaProqram Meneceri, SECO

emil Məmmədovİdarə Heyətinin Sədri, Amrahbank

emil Mustafayevİdarə Heyəti Sədrinin Müavini, Azərbaycan Beynəlxalq Bankı

Vüqar ƏliyevPartner, PriceWaterHouseCoopers

Rafael Abbasovİnvestisiya Departamentinin rəisi, Azərenerji

Hüseyn kazımovRisklərin İdarə edilməsi Şöbəsinin müdiri, ARDNŞ

Azər Mövsümovİdarə Heyətinin Sədri, AG Bank

___________________________

Vugar Gumayev, Maliyyə Menecerivugar.gumayev@arpa.az

Teymur Sultanov, Biznes İnkişafı üzrə Menecerteymur.s@arpa.az

Püstə Babayeva, ARPA Consulting Direktorupuste.b@arpa.az

Arzu Məmmədova, Mühasibarzu.m@arpa.az

Svetlana kirpa, Üzvlərlə Əməkdaşlıqsvetlana.kirpa@arpa.az

___________________________

NöMRƏNıN HAzıRlANMASı

Nigar Cəmşidi, Laihə Meneceri

Rasim Sadıxzadə, dizayn

Gülnara Rzayeva, korrektor

Sevinc Aslanova, foto

Toğrul Qədirov, Nicat İsayev.

M Ü N D Ə R İ C A T

www.arpa.az

RİSK jurnalı ildə iki dəfə Azərbaycan Risk Peşəkarları Assosiasiyası tərəfindən nəşr olunur (Ədliyyə Nazirliyinin reyestr nömrəsi 3404; 29.04.2011) və ARPA-nın korporativ və indivudual üzvlərinə pulsuz çatdırılır. Üzv olmayanlar üçün illik abunə haqqı 50 AZN təşkil edir. Jurnala yazılmaq və ya nəşr olunmuş materialları yenidən çap etmək üçün + 994 12 465 00 47 əlaqə nömrəsilə ARPA-nın ofisinə müraciət edə bilərsiniz.

SALAMLAMA

4 ■ Risk 1’2011

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 5

www.arpa.azwww.arpa.az

Hörmətli oxucular,

Milli iqtisadiyyatımız dinamik inkişaf, islahatlar və aktiv inteqrasiya simvoluna çevrilmişdir. İqtisadiyya-tımız güclənir, maliyyə sektoru dərinləşir, qlobal iqtisadiyyata və maliyyə bazarlarına inteqrasiya genişlənir. Qlobal maliyyə böhranının neqativ təsirlərinə baxmayaraq, uğurlu sosial-iqtisadi inkişaf strategiyası və kompleks islahatlar ölkə iqtisadiyyatının stabilliyinin təminatı olmuşdur.

Bu gün iqtisadiyyatımızda, xüsusilə də, maliyyə sektorunda ən müasir biznes alətlərindən istifadə olun-mağa başlanılır, yeni inkişaf strategiyası məhz bu innovativ prinsiplər üzərində qurulmuşdur.

Təbii ki, yeni alət və texnologiyaların idxalı biznesin korporativ idarəetmə mühitini və dəyərlərini, yüksək risk menecment mədəniyyətini və ən önəmlisi peşəkar idarəediciləri tələb edir. Mərkəzi Bank bank sektorunda inkişafı bu dəyər və prinsiplər üzərində qurur və hesab edirik ki, bu sektorun məhz unikal vasitəçilik funksiyası hesabına sözügedən dəyərlər digər sektorlara da ötürüləcəkdir.

Qlobal maliyyə böhranı korporativ idarəetmə və mükəmməl risk menecment sistemlərinin nə qədər önəmli olduğunu bir daha təsdiqlədi. Azərbaycanda bu istiqamətdə görüləcək işlər az deyil. Məhz buna görə də, son dövrlər Mərkəzi Bankın islahatlar arsenalında ən mühüm yeri bank sektorunda risk menec-ment mədəniyyətinin və təcrübəsinin artırılması, ən müasir innovasiyaların idxalıdır.

Bu islahatlar çərçivəsində risk menecerlərinin peşəkarlıq səviyyəsinin artırılması məqsədilə Azərbaycan Risk Peşəkarları Assosiasiyasının yaradılması və fəaliyyətinin genişləndirilməsi çox faydalı olmuşdur. Asso-siasiyanın ölkədə risk menecment mədəniyyətinin artırılmasına hədəflənmiş layihələri daha stabil və daha sağlam maliyyə sektoru və iqtisadiyyata nail olmağa xidmət edir.

Hesab edirik ki, ARPA-nın növbəti məhsulu — “Risk” jurnalı qeyd etdiyim hədəflərə xidmət edəcəkdir. Jurnal risk menecmentlə bağlı həm peşəkar, həm də daha geniş auditoriyaya istiqamətlənməklə risk me-necment məsələlərinin populyarizasiyasına, aktiv informasiya mübadiləsinə və dialoqa şərait yaradacaqdır.

Jurnalın redaksiyasına və ARPA-ya fəaliyyətində uğurlar və geniş oxucu auditoriyası arzulayıram.

Elman RüstəmovAzərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının Sədri

SALAMLAMA

6 ■ Risk 1’2011

Global Association of Risk Professionals 111 Town Square Place, Suite 1215 Jersey City, NJ 07310, USA +1 201.719.7210 www.garp.org

October 22, 2010

Mr. Rufat Mahmud Chairman of the Board of Directors Azerbaijan Risk Professionals Association 1107 Ataturk Avenue Teknika Plaza, 4th Floor

Dear Mr. Mahmud:

I would like to take this opportunity to express my appreciation to the Azerbaijan Central Bank and the Azerbaijan Risk Professionals Association (ARPA) for allowing GARP to work with Azerbaijan’s banks and bankers in supplementing your efforts to develop a risk management expertise and culture within the country’s banking system. The effort both ARPA and the Central Bank have placed into the development and implementation of the risk-based educational programs that have been offered should serve as a model not only for future similar undertakings but also for the region’s banking industry.

The last few years has forced the world’s financial system to rethink how it conducts business. The recognition that the banking industry is global and that no country or bank can completely isolate itself from the indirect consequences of bank failures requires that financial institutions enhance their risk-related functions and understanding of risk-related issues and approaches. Not just banks but all financial and non-financial institutions must ensure that they are properly focused on how risk is recognized, measured and managed throughout the organization, from the most junior to the most senior level.

In the future for a financial institution to successfully navigate what has become a very complex and dynamic global financial environment, it must educate and regularly train its staff. The training activities undertaken by the Central Bank in coordination with ARPA have demonstrated unique and exemplary foresight. You have displayed a recognition that increased knowledge and understanding gained through practice-orientated training will result in positive results to a banking institution, its customers, investors and ultimately the country.

GARP looks forward to continuing its cooperation with ARPA in the future. We are confident that the affirmative action you have taken will bring very positive results not only in the near term, but will also lay the foundation for a very solid and progressive banking industry well into the future.

Sincerely,

Richard Apostolik President & CEO

www.arpa.az

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 7

SALAMLAMA

8 ■ Risk 1’2011

Bu GÜN BANklARDA RİSk MeNeCMeNT TƏCRÜBƏSİNİN TƏkMİllƏŞDİRİlMƏSİ MƏRkƏzİ BANkıN ƏN MÜHÜM HƏDƏflƏRıNDƏN BİRİDİR

Rəşad OrucovAzərbaycan Mərkəzi Bankının

Kredit təşkilatlarının fəaliyyətinə nəzarət departamentinin direktoru

ARPA Himayəçilər Şurasının Sədri

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 9

www.arpa.az

• Rəşad müəllim, ilk növbədə, ARPA-nın Himayəçilər Şurasının sədri kimi Assosiasiyanın ilk jurnalının buraxılışı ilə əlaqədar düşüncələrinizi öyrənmək istərdik.

ARPA-nın əsas hədəf i Azərbaycanda yüksək risk mədəniyyətinin formalaşdırılmasıdır. ARPA Azərbaycanda bütün risk menecerləri və digər maraqlı şəxsləri birləşdirən mühüm və yeganə bir məkandır. Və bu məkanda ən mühüm dəyər informasiyadır.

ARPA yaradılarkən bir institut kimi əsas fəaliyyət istiqamətlərindən biri risk menecmentlə bağlı aktiv informasiya mübadiləsini təmin etmək və risk menecmentin populyarizasiyasına nail olmaq idi. Bu fəaliyyət zəruridir və Himayəçilər Şurası tərəfindən tam dəstəklənir.

ARPA həyata keçirdiyi müxtəlif tədbirlərin mətbuat vasitəsilə işıqlandırılmasını təmin edir, bundan əlavə rəsmi veb-saytı fəaliyyətə başlamışdır. Jurnal isə bu istiqamətdə növbəti mühüm alətdir. Hesab edirəm ki, Azərbaycanda risk menecment, yeniliklərinin və uğurlarının müzakirəsi və bütün maraqlı şəxslər arasında mübadiləsi üçün haqqında danışdığımız bu jurnalın əhəmiyyəti böyük olacaqdır.

Mən Himayəçilər Şurasının adından ARPA-nın kollektivinə bu fəaliyyətdə də uğurlar arzu edirəm. Jurnalın böyük populyarlıq qazanacağına, qarşıya qoyulan hədəflərə uğurla xidmət edəcəyinə və aktuallığını qoruyacağına ümid edirəm.

• Azərbaycanda risk menecment mədəniyyəti hansı səviyyədədir, hansı boşluqları və çatışmazlıqları görürsünüz?

Sirr deyil ki, Azərbaycan son illərin ən dinamik inkişaf edən ölkələrindən biridir. Hətta son qlobal maliyyə böhranı şəraitində Azərbaycan öz

stabilliyini və dayanıqlığını nümayiş etdirə bildi. Bütün bunlar düşünülmüş, düzgün və vaxtında verilmiş qərarların nəticəsidir. lakin bu o demək deyil ki, biznes subyektləri bütün risklərdən sığortalanıb və potensial problemlər istisnadır.

Biznesin istənilən mərhələsində və səviyyəsində risklər mövcuddur və təbii ki, bu risklər hal-hazırda da müəyyən formada idarə olunur. lakin ölkə iqtisadiyyatı daha da inkişaf etdikcə, maliyyə sektoru dərinləşdikcə və maliyyə alətləri mürəkkəbləşdikcə, biznes subyektlərindən daha mükəmməl, daha dərin və modern idarəetmə prosesinin formalaşdırılması tələb olunur.

Risk menecment korporativ idaretmə mədəniyyətinin tərkib hissəsidir. Biznes subyektləri idarəetmə qərarlarının qəbulu zamanı gəlir və risk arasında adekvat balansı təmin etməli, risklərə daha düşünülmüş və əsaslı yanaşmalıdırlar. Əslində risk menecmentini bu gün rentabelliyin əsas mənbəyi kimi də ifadə etmək olar.

Mərkəzi Bank olaraq biz bank sektorunda risk menecmentin inkişaf statusunu müvafiq qiymətləndirmələr aparmaqla tam dəqiqləşdirmişik. Boşluqlar, çatışmazlıqlar və maneələr mövcuddur və onlar üzərində çalışırıq. Təbii ki, müasir risk menecment mexanizmlərinin tam tətbiqi kifayət qədər mühüm zaman alacaqdır.

Birincisi ona görə ki, infrastruktur və maliyyə bazarlarının bu cür tez inkişafi və dərinləşməsi müasir risk menecment alətlərinin sistemli tətbiqinin əsas şərtlərindəndir. İkincisi, risklərin idarəedilməsi prosesinin tam təşkili üçün zəruri və operativ informasiya bazası olmalıdır. Üçüncüsü, bəzi bankların institusional və texnoloji inkişafının tam yekunlaşmaması, risk menecment bölməsinin bankın digər bölmələri ilə effektiv inteqrasiya olunmaması və bölmənin avtoritetinin aşağı olmasıdır. Və nəhayət, ən

Bank-malİyyə sektoru ölkə İqtİsaDİyyatının əsas arterİyası olDuğu üçün rİsklərİn ıDarə olunmasının vacİBlİyİ İlk olaraq elə Bu saHəDə qaynamağa BaşlamışDır. şüBHəsİz BuraDa mərkəzİ Bankın aparDığı sİyasətİn rolu əvəzolunmazDır. 2004-cü İlDə mərkəzİ Bank tərəfİnDən “BanklarDa korporatİv İDarəetmə stanDartlarının tətBİqİ” qayDaları təsDİqlənmİş və onun əsasınDa BanklarDa rİsklərİn İDarəeDİlməsİ Departamentlərİ yaranmağa BaşlamışDır. yaraDılmış Hüquqİ çərçİvə BanklarDa DaHa mükəmməl sıstemlərın yaraDılmasına təkan vermİşDİr. mərkəzİ Bank Beynəlxalq malİyyə İnstİtutlarının, o cümlәDәn, Bank nәzarәtİ üzrә Bazel komİtәsİnİn tövsİyәlәrİnə əsaslanaraq Daİmİ olaraq qaBaqcıl İslaHatlar Həyata keçİrməkDəDİr. Bu İslaHatların əsas məqsəDİ Bank sİstemİnİn sağlam və sürətlİ İnkİşafının DəstəklənməsİDİr. azərBaycan respuBlİkasİ mərkəzİ Bankının Bank nəzarətİ Departamentİnİn Dİrektoru cənaB Rəşad ORucOv Düşüncələrİnİ rİsk jurnalı İlə BölüşüB.

Risklərin idarə edilməsi mədəniyyətinin formalaşması — sabitliyin təminatçısı

www.arpa.az

SALAMLAMA

10 ■ Risk 1’2011

mühüm çatışmazlıq risk menecment kimi spesifik sahədə adekvat bilikli kadrların azlığıdır. Bu gün Azərbaycanın bütün banklarında risk menecment adlı struktur bölmə fəaliyyət göstərir və həmin bankların idarəetmə orqanları risklərin idarəedilməsini ümumi idarəetmənin ən mühüm elementi kimi qəbul edirlər. Bunun özü artıq mühüm bir irəliləyişdir.

Digər sektorlar isə bu istiqamətdə çalışmağa başlayırlar, təbii ki, miqyas və xüsusiyyətlər fərqlidir. Qlobal maliyyə böhranı həm qlobal səviyyədə, həm də Azərbaycan səviyyəsində bu sahədəki boşluqları aktuallaşdırdı.

• Bəs bu boşluqların aradan qaldırılması məqsədilə hansı institusional islahatlar aparılır? Ümumiyyətlə, biz bu islahatlara və yeniliklərə nə qədər hazırıq?

Aşkar etdiyimiz boşluqlar üzrə bank sektoru ilə birlikdə çalışırıq. Qeyd etdiyim kimi, risk menecment korporativ idarəetmə standartlarının tərkib hissəsidir və 2004-cü ildən başlayaraq banklar Mərkəzi Bank tərəfindən təsdiq olunmuş bu standartların tətbiqinə aktiv şəkildə başlamışlar.

Tələblər çox yüksəkdir və banklardan kifayət qədər böyük həcmdə institusional, texnoloji, insan və maliyyə resursları tələb edir. lakin yolun əhəmiyyətli hissəsi artıq keçilmişdir və proqres çox böyükdür. Ən

önəmlisi, bir az əvvəl də qeyd etdiyim kimi, bankların yüksək rəhbərlərinin bu zərurəti qəbul etməsi və işə ciddi yanaşmasıdır. Bizim hər bir bankla iş planımız var və görülmüş işlərin nəticəsi dövrü olaraq tərəfimizdən qiymətləndirilir. Bundan əlavə, qeyd edə bilərəm ki, biz banklarda korporativ idarəetmə səviyyəsini hər bir sahə üzrə xüsusi metodologiya vasitəsilə kəmiyyət indeksi ilə detallı qiymətləndirir və proqresi izləyirik.

Risk menecment sahəsi isə xüsusi diqqət tələb edir və son 2 il ərzində biz bu sahədə əhəmiyyətli layihələr icra etmişik. Son qlobal maliyyə böhranı bu layihələrin əhəmiyyətini daha da aktuallaşdırdı.

ölkədə risk menecmentin hansı model və fəlsəfə üzərində qurulması çox fundamental və mühüm məsələdir. İnkişaf etmiş ölkələrin təkamül etdiyi əsasən nəzəri risk menecment modelinin post-sovet məkanında surətinin çıxarılması mümkün deyil və bu səhv yoldur. Bu gün biz daha çox inteqrasiya olunmuş, yerli reallıqlar və kəskin dəyişlikliləri əhatə edə bilən modelin qurulmasından danışmalıyıq. Bu sahədə görüləcək çox işlər var, təcrübə və innovasiyalar milliləşdirilərək idxal olunmalıdır, bunun özü də bir növ riskdir. Biz islahatlarımızı və banklarla fəaliyyətimizi bu prinsiplər üzərində qururuq.

Adekvat və işlək prosedurlar risk menecmentin əsasıdır. Məhz ona görə də layihələr risklərin idarəolunması üzrə bankdaxili reqlament və prosedurlara tələblərin tam dəqiq müəyyən edilməsi, xüsusilə kredit və likvidlik riskləri üzrə prosedur tələblərin yenilənməsi, stress testləşdirmə üzrə tövsiyələrin hazırlanması və s. üzrə olmuşdur. Bankların hesabatlılıq və İT sistemlərinə tələblər ciddiləşdirildi, bu gün əksər banklar yeni və ən müasir tələblərə, xüsusilə də, müasir risk menecment alətlərinin tələblərinə cavab verən əməliyyat sistemlərinə keçməkdədirlər. Bir çox banklar bu tələblərə cavab olaraq beynəlxalq səviyyəli məsləhətçilərin dəstəyi ilə müasir risk menecment sistemləri qurur və bu proses Mərkəzi Bank tərəfindən tam dəstəklənir.

Təbii ki, mükəmməl risk menecment mühiti bilikli və təcrübəli kadrlar tələb edir, qurulmuş sistem bilikli insanların xidmətində olmalıdır. Biz yerli kadrların keyfiyyətini testlər vasitəsilə qiymətləndirdik və zəruri treninq

proqramı hazırlayaraq tətbiq etdik. Hesab edirəm ki, bu layihə çox uğurlu oldu və dövrü olaraq davam etdiriləcəkdir.

Bu gün banklarda risk menecment təcrübəsinin təkmilləşdirilməsi Mərkəzi Bankın ən mühüm hədəflərindən biridir və bu istiqamətdə banklarla sıx işləyirik.

• Bəs bu proseslərdə ARPA-nın rolu nədir? Risk menecerlərin sertifikasiyası proqramının icrası Sizi qane etdimi?

Biz bu islahatlara başlayanda ARPA fəaliyyət göstərmirdi, ARPA özü bu layihələrin tərkib hissəsidir. ARPA-nın yaradılması ideyası peşəkar risk menecerlərinin formlaşdırılması, onların bilik və təcrübəsinin artırılması və daima inkişaf etməsi məqsədlərindən irəli gəlir.

Risk menecerlərin sertifikasiyası proqramı ARPA-nın yaradılması ilə paralel baş verdi və bu layihə ARPA tərəfindən icra olundu. Bu gün ARPA icra etdiyi iki uğurlu beynəlxalq səviyyəli sertifikasiya proqramı ilə öz nüfuzunu qazandı və artıq strateji planında nəzərdə tutduğu daha geniş sahəli layihələrə başlamaq üzrədir. Bu layihələrin hər biri ölkədə yüksək risk menecmenti mədəniyyətinin və təcrübəsinin formalaşdırılmasına xidmət edir.

Bu layihələr sırasında ARPA-nın sertifikasiya mərkəzinin tam istismara verilməsi, tədqiqat mərkəzinin qurulması, məsləhət xidmətinin fəaliyyətə başlaması və s. mühüm layihələrdir. Bütün bu layihələr Himayəçilər Şurası və Mərkəzi Bank tərəfindən dəstəklənir. Belə ki, bu layihələr risk menecerlərin informasiya və texniki dəstəyə olan ehtiyacınin qarşılanmasına imkan verəcəkdir. Bundan əlavə, ARPA-nın maliyyə sektorunun digər sahələrinə, həmçinin digər qeyri-maliyyə sektoruna da inteqrasiyası nəzərdə tutulur.

• Məlumdur ki, Mərkəzi Bankın, əsasən də, Sizin departamentin əməkdaşları da sözügedən sertifikasiya proqramında iştriak edib. Nəticələrdən razısınızmı?

Qeyd etdiyim kimi, sertifikasiya prorqamı ümumilikdə uğurla yekunlaşmışdır, qarşıya qoyulan hədəflərə nail olunması

arPa İCra etdİyİ İkİ uğurlu BeynƏlxalQ sƏvİyyƏlİ sertİFİkasİya PrOQraMı İlƏ öz nüFuzunu Qazandı vƏ artıQ stratejı Planında nƏzƏrdƏ tutduğu daHa genİŞ saHƏlİ layıHƏlƏrƏ BaŞlaMaQ üzrƏdİr. Bu layİHƏlƏrİn HƏr Bİrİ ölkƏdƏ yüksƏk rİsk MeneCMentİ MƏdƏnİyyƏtİnİn vƏ tƏCrüBƏsİnİn FOrMalaŞdırılMasına xİdMƏt edİr.

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 11

istiqamətində mühüm addım idi.Mərkəzi Bankın konkret olaraq

kredit təşkilatlarının fəaliyyətinə nəzarət departamentinin əməkdaşlarının proqramda iştirakına gəldikdə isə bu zəruri addım idi. Belə ki, departamentin əməkdaşları daima yerli və xarici treninq proqramlarında aktiv iştirak etsələr də, bu növ beynəlxalq səviyyəli treninqlərdən kənar qala bilməzdik. Həmçinin, bu həm də nəzarətçilər və risk menecerləri üçün çox faydalı bir bilik mübadiləsi imkanına çevrildi.

Həmçinin, vurğulamaq istərdim ki, treninqlərin yekununda keçirilmiş imtahanların nəticələrinə əsasən ən yaxşı nəticə göstərmiş ilk 3 şəxsdən 2-si Mərkəzi Bankın əməkdaşlarıdır. Ümumilikdə, treninqlərin kifayət qədər faydalı olduğu qənaətindəyəm.

Növbəti addım olaraq, risk menecment sahəsində beynəlxalq səviyyədə ən yüksək dərəcə saylıan – “fRM” sertifikasiyasının Azərbaycan risk menecerlərinə təklifidir.

• Qeyd etdiyiniz kimi, əsas islahatlar və yeniliklər təbii olaraq maliyyə sektorundan başladı. Bəs digər sektorları da oxşar perspektivlər gözləyirmi?

Təbii ki. Məndə olan məlumatlara görə ARPA neft və enerji sektorunda fəaliyyət göstərən şirkətlərlə təmasdadır, əməkdaşlıq imkanları qiymətləndirilir. Bu əməkdaşlıq hər iki sektor üçün faydalı olardı.

Qeyd etmək istərdim ki, ARPA-nın Himayəçilər Şurasında bu sektorlar yüksək vəzifəli nümayəndələrlə təmsil olunmuşlar.

• ARPA-nın bir əhəmiyyətli institut kimi özünün inkişafında hansı islahatlara ehtiyac duyursunuz?

çox vacib sualdır. ARPA yarandığı ilk gündən dinamik inkişafdadır, ölkədə korporativ idarəetmə və risk menecmentin lobbiçiliyini icra edən bir təşkilat üçün başqa cür ola da bilməzdi.

ARPA fəaliyyətində yüksək korporativ dəyərlərinə və daim institusional inkişaf hədəflərinə üstünlük verir. lakin hesab edirəm ki, görüləcək işlər hələ çoxdur, təşkilatın miqyası artdıqca bu islahatlar daha

da dərinləşməlidir.Bundan əlavə, ARPA-nın istiqamət

götürdüyü yeni fəaliyyət sahələrində güclü peşəkar kadrlarla komplektasiyası zəruridir. Həmçinin, ARPA-nın beynəlxalq səviyyədə təmsilçiliyinin artırılmasına ehtiyac var.

• Bəs bütün bu islahatları təşviq edən və tam dəstəkləyən Mərkəzi Bankda risk menecment sistemləri hansı səviyyədə qurulub?

Qeyd edim ki, Mərkəzi Bankda risk menecment sistemləri digər kommersiya banklarındakı formatdan nisbətən fərqlidir, lakin məzmun, təbii ki, eynidir.

yüksək risk menecment mədəniyyəti və təcrübəsi Mərkəzi Bankın fəaliyyətində

tam tətbiq olunur və daim təkmilləşdirilir. Hal-hazırda Mərkəzi Bankda risk menecment sistemlərinin tam təkmilləşdirilməsi üzrə irimiqyaslı layihə icra olunur, layihəyə beynəlxalq məsləhətcilər xidməti də cəlb olunmuşdur.

• Sonda bir daha ARPA-nın fəaliyyətində və inkişafında, eləcə də, jurnalla bağlı gözləntilərinizi səsləndirməyi xahiş edirik.

ARPA-nın Himayəçilər Şurasının

adından, həmçinin bank nəzarətçilərinin adından ARPA-ya mühüm fəaliyyətində uğurlar arzulayıram, jurnalın oxuculara mühüm bir resurs kimi fadydalı olacağına ümid edirəm.

www.arpa.az

SALAMLAMA

12 ■ Risk 1’2011

Bu gün tarixçəmizə baxarkən keçdi-yimiz yolu həyəcanla və fəxrlə seyr edir və düşünürük ki, qısamüddətli planları reallaşdırmaqla əsas sübut edə biləcəyimiz məqamlar aşağıdakılardır:

1) Azərbaycana hər hansı son yeniliklərin gətirilməsi üçün münbit şərait mövcuddur. Təbii ki, hər yerdə olduğu kimi, hər bir yeniliyin qəbul olunmasında çətinliklərlə üzləşilir. lakin, digər tərəfdən bizə ina-nan insanların və üzvlərin say artımı, eləcə də, dövlət

orqanlarının dəstəyi, gördüyümüz işlərin davam etdirilməsinə bizi daha da həvəsləndirir.

2) Peşəkarların bir yerə cəmləşməyə böyük maraq və ehtiyacı var. Mütəxəssislər arasında forumların yaradılması və beləliklə biliklərin və yeniliklərin bölüşdürülməsi yolu ilə sahənin inkişafında daha böyük nəticələr əldə etmək mümkündür.

Biz inanırıq ki, əsasən ilk məqsədimiz olan, ətrafımızda, ideyalarımıza inanan insanların toplanması-na nail olmuşuq. Üzvlük qəbulu elan etdiyimiz gündən, Assosiasiyamıza 21 bank və bir bank olmayan kredit təşkilatı üzv olmuşdur. Bundan əlavə, 400 nəfərdən artıq peşəkar və tələbə individual üzv kimi qeydiyyatdan keçmişlər.

Xüsusi olaraq, ilk gündən, təbii ki, bizə inanan və bizim fəaliyyətimizi dəstəkləyən Azərbaycan Mərkəzi Bankına minnətdarlığımızı bildiririk. ARPA-nın yaradılmasının Mərkəzi Bankın 2009-cu il hesabatın-da əks olunması ARPA-nın maliyyə bazarında olan əhəmiyyətini bir daha vurğulamışdır.

Assosiasiyanın təşkilati strukturunu formalaşdırarkən, bir çox bu cür həm beynəlxalq, həm də inkişaf etmiş ölkələrdə fəaliyyət göstərən və uzun illərin təcrübəsi olan təşkilatların modelləri öyrənilmişdir. Bu işdə, Beynəlxalq Maliyyə korporasi-yasının bizə göstərdiyi dəstək çox faydalı oldu. Üçpilləli struktur təşkilatın dayanıqlığına və kollegial formada adekvat qərarların qəbul olunmasına zəmin yaratdı.

Bu işlərin əsasında, ARPA-nın Himayəçilər Şurası formalaşmağa başladı və bu gün Şurada aparıcı təşkilatların yüksək səviyyəli 15 meneceri təmsil olunur. Himayəçilər Şurasının keçirdiyi iclaslarda, ARPA-nın strategiyasına və fəaliyyətinə dəyərli tövsiyyələr verilir. Şuranın iclasında müzakirə olunmuş 2010-2012-ci illər üçün Strateji Plan, Himayəçilərin bilik və təcrübəsindən bəhrələnərək zənginləşdi və iclasdan sonra, yenidən baxılaraq təsdiqləndi.

fəaliyyətini Strateji Planına uyğun davam etdirən Direktorlar Şurası, 2010-cu il üçün nəzərdə tutulmuş işləri artıq yerinə yetirmişdir. Ümumi sayda, 50-dən artıq dəyirmi masalar və seminarlar keçirilmiş, o cümlədən, yeni nəslin yetişdirilməsi məqsədi ilə, sahə ilə tanışlıq üçün eyni tipli tədbirlər, müxtəlif universitetlərdə də təşkil olunmuşdur.

İki aydan artıqdır ki, ARPA Tədqiqat və Analitika Mərkəzi öz fəaliyyətinə başlamışdır. oxucusu olduğunuz

rüfət MahmudARPA-nın Direktorlar Şurasının Sədri

İkİ İl BuNDAN ƏVVƏl yeNİ TƏŞkİlATıN yAraDılMASı BARƏDƏ MÜzAkİRƏlƏRİ BAŞlAyARkƏN, özÜMÜz BelƏ, BƏzƏN İDeyAlA­RıMızıN ReAllAŞMASıNA TƏRƏDDÜDlƏ yANAŞıRDıQ. İDeyAlA­RıN ƏSAS MƏğzİ İSƏ, RİSklƏRİN İDARƏ eDİlMƏSİ ÜzRƏ İXTİSASlA­ŞAN VƏ Bu SAHƏyƏ MArağı olAN MÜTƏXƏSSİSlƏRİN BİR ArayA GƏTİRİlMƏSİDİR. BİzİM TƏRƏDDÜDÜMÜz İlk NöVBƏDƏ CƏMİyyƏT TƏRƏfİNDƏN HƏR HANSı BİR yeNİlİyİN QƏBul eDİlMƏSİNƏ İNAM­SızlıQDAN QAyNAQlANıRDı. DİGƏR VƏ DAHA öNƏMlİ AMİl İSƏ, Bu SAHƏ İlƏ MƏŞğul olAN MÜTƏXƏSSİSlƏRİN SAyıNıN MƏHDuD ol­MASı VƏ ReAl olAraQ Bu SAHƏNİN PeŞƏ kİMİ TANıNMAMASı İDİ.

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 13

bu jurnal, məhz mərkəzin işləmiş olduğu ilk məhsuludur. Növbəti iki il üçün, jurnalın ildə iki dəfə nəşr olunması nəzərdə tutulmuşdur. Burada məqsəd, tədqiqatçılar və analitiklər üçün geniş auditoriyanın təşkili ilə yeni araşdırmalara həvəs yaratmaq və bununla innovasiya və yeniliklərin müzakirəsi üçün forum yaratmaqdır.

Tədqiqat və Analitika Mərkəzinin fəaliyyət istiqamətlərinin genişləndirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. İlk fəaliyyət istiqaməti kimi, bank sektoru üzrə kompleks məlumat bazasının formalaşdırılması və banklara müvafiq təhlillərin təqdimatı nəzərdə tutulmuşdur. Məlumat Bazasına qoşulacaq banklara gündəlik və aylıq əsaslarla, hesabat və analitik paketlərin təqdim edilmləsi nəzərdə tutulmuşdur. Tədqiqat və Analitika Mərkəzi, üzv bankları bank sektorunun və qrup bankların peşəkar və keyfiyyətli analizi ilə təmin edəcəkdir.

Banklarda risklərin idarə edilməsi və korporativ idarəetmə, maliyyə və qeyri-maliyyə sektorunda prioritet məsələ kimi gündəmdədir. Maliyyə böhranı bir çox maliyyə institutlarına ciddi zərər vurmuş və onların rentabelliyini aşağı salmışdır. Hazırki şəraitdə, risklərin idarə edilməsi, eləcə də qəbul edilən risk müqabilində gəlirlərin optimallaşdırılması, hər bir maliyyə müəssisənin əsas funksiyası hesab edilir. Bu sahədə ölkədəki mövcud boşluqların aradan qaldırılması məqsədi ilə, Azərbaycan Risk Peşəkarları Assosiasiyası-nın nəzdində ARPA Consulting şirkəti də yaradılmışdır.

ARPA Consulting şirkəti, Azərbaycan Risk Peşəkarları Assosiasiyasının nəzdində yaradılmış, maliyyə, özəl və dövlət sektorlarında risklərin tənzimlənməsi istiqamətlərində məsləhət xidmətlərinin göstərən şirkətdir.

“ARPA Consulting”in missiyası, risklərin idarə edilməsi istiqamətində qabaqcıl konsaltinq xidmətləri göstərməklə, banklarda, maliyyə qurumlarında, müəssisələrdə və digər təşkilatlarda müxtəlif əməliyyat proseslərinin optimallaşdırması, eləcə də, strateji hədəflərin müəyyənləşdirilməsi zamanı yarana biləcək risklərin idarə edilməsi istiqamətində məsləhət xidmətləri göstərməkdən ibarətdir.

ARPA komandası olaraq, yeni və qlobal iqtisadiyyata sürətlə inteqrasiya olunan Azərbaycanımıza, olduqca bö-yük ehtiyacı olan sahənin inkişaf etdirilməsinə dəstək ol-maqla, biz ölkəmizin inkişafına öz töhfəmizi verdiyimizə inanır və bu işdə bütün peşəkarları, komandamıza qoşulmağa və yeniliklərdən faydalanmağa dəvət edirik.

www.arpa.az

ANALİTİKA

14 ■ Risk 1’2011

2008-ci ilin 17 sentyabrında “lehman Broth-ers” şirkətinin müflis elan edilməsi ilə daha da gərginləşən maliyyə böhranı, 2009-cu ildə real sektora da öz təsirini göstərməyə başladı. Qloballaşan dünyanın bütün ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda da hiss olundu.

Böhran bir sıra ölkələrə ciddi, digərlərinə isə nisbətən zəif təsir göstərmişdir. Azərbaycan böhranın mənfi təsirləri ilə nisbətən az üzləşən ölkələr sırasındadır. Beynəlxalq reytinq şirkətlərinin hesabatlarına əsaslanaraq söyləmək olar. Bu, ölkənin maliyyə bazarlarının nisbətən zəif inkişaf etməsi, xarici borclardan az asılılıq, böhrana səbəb olan maliyyə alətlərinə investisiya edilməməsi və ümumilikdə yerli bankların beynəlxalq bazarlara inteqrasiya səviyyəsinin nisbətən aşağı olması ilə əlaqədardır.

Bununla belə, bir sıra banklar qısamüddətli likvidlik böhranı ilə qarşılaşsalar da, bu problem aradan qaldırılmış, bank sistemi özünün stabil-liyini və həcmini qoruyub saxlamışdır.

Əvvəlcədən yığılmış valyuta ehtiyatları həm manatın məzənnəsinin qorunmasına, həm də real və maliyyə sektorundakı natarazlığın yaranmamasına xidmət etdi.

Bununla belə, böhranın mənfi təsirləri ölkə iqtisadiyyatından yan ötməmişdir. ÜDM-in artım tempi səngimiş, iki rəqəmli artım templəri bir rəqəmli artım templəri ilə əvəzlənmişdir.

Neftin qiymətinin düşməsi büdcə gəlirlərinin və nəticə etibarı ilə büdcənin investisiya xərclərinin məhdudlaşdırılmasına və iri layihələrin gecikdirilməsinə səbəb olmuşdur. Bu amil, dolayı yolla real sektordakı aktiv-liyin səngiməsinə də səbəb olmuşdur. Xüsusilə, daşınmaz əmlak sektorundakı durğunluq digər sektorlara nisbətən daha qabarıq hiss olunurdur.

Dövlət müstəqillik əldə etdikdən sonra ilk dəfə olaraq daşınmaz əmlak bazarındakı qiymətlərdə aşağı düşmək meylləri müşahidə olunmuşdur.

Son iki ildəki bu mənfi tendensiyalara baxmayaraq, ilk dəfə olaraq, Azərbaycan cari ildə qızıl ixracatçısına çevrilmiş və ixracatda neftdən asılılıq nisbətən azalmışdır.

BANK SİSTEMİNİN TƏHLİLİ

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 15

ÜMuMİ İqTİSAdİyyAT☑ Son 1 il ərzində ölkənin ÜDM-i 4,1% artmışdır. ÜDM-in 51,2% nefti sektorunun payına düşür. Neft sektorunun payının

hələ də yüksək olmasına baxmayaraq, son dövrlərdə qeyri-neft sektorunun ÜDM-dəki payının artması müşahidə olunmaqdadır. Belə ki, 2006-2008-ci illərdə qeyri-neft sektorunun ÜDM-də xüsusi çəkisi orta hesabla 36% olduğu halda, 2010-cu ilin ııı rübün sonuna bu göstərici 48,8% təşkil etmişdir.

ötən ilin müvafiq dövrünə (yanvar-sentyabr) nisbətən inflyasiya 5,2%, ötən ilin dekabr ayına isə 3,6% təşkil etmişdir. BANK SİSTEMİ☑ Son 1 il ərzində bank sisteminin aktivləri 14,7% (1 580,6 mln. manat həcmində) artaraq 12 350,5 mln. manat təşkil etmişdir.☑ Cari ildə real sektora kredit qoyuluşlarının həcmi 6,3% artaraq 8 936,6 mln. manat təşkil etmişdir. kredit qoyuluşların

62,2%-i milli valyutada, 37,8% isə xarici valyutadadır.☑ Real sektora verilmiş kreditlərin 90%-i Abşeron iqtisadi rayonunun payına düşür.☑ Portfelin keyfiyyəti pisləşir. Vaxtı keçmiş kreditlərin portfeldə xüsusi çəkisi cari ilin 9 ayı ərzində 3,6%-dən 5%-ə artmışdır.☑ Cari ilin 9 ayı ərzində dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitlər hesabına 74,1 mln. manat (1 866 nəfər) məbləğində ipoteka

krediti verilmişdir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 2009-cu il ərzində verilmiş ipoteka kreditlərinin ümumi həcmi 77,1 mln. manat (1 819 nəfər) olmuşdur. Ümumilikdə, 5 666 nəfərə 226,8 mln. manat məbləğində ipoteka krediti verilmişdir.

☑ Cari ildə Sahibkarlığa kömək Milli fondunun (SkMf) vəsaiti hesabına 81 mln. manat məbləğində kredit (1 016 sahibkarlıq subyektinə) verilmişdir. Ümumilikdə, bu mənbə hesabına verilmiş kreditlərin həcmi 546,2 mln. manat təşkil edir (10 434 sahibkarlıq subyektinə).

☑ fiziki şəxlərin banklara yerləşdirdiyi vəsaitlərin həcmi son 9 ay ərzində 19,8% (677,6 mln. manat) artaraq 2 798,3 mln. manat təşkil etmişdir. Bu əmanətlərin 63%-i (1 777,1 mln. manat) Əmanətlərin Sığortalanması fondu tərəfindən sığortalanmışdır.

qİyMƏTLİ kağızLAR BAzARı☑ Qiymətli kağızlar bazarı 2 seqmentdən ibarətdir: 1) Dövlət qiymətli kağızlar bazarı. 2) korporativ qiymətli kağızlar bazarı.☑ Dövlət qiymətli kağızlar bazarında aparılan əməliyyatlar qiymətli kağızlar bazarının əsasını təşkil edir. Belə ki, 2010-cu

ildə dövlət qiymətli kağızlar bazarında aparılan əməliyyatlar qiymətli kağızlar bazarında aparılmış əməliyyatların 76,5%-ni təşkil etmişdir. Dövlət qiymətli kağızlar bazarı AMB tərəfindən emissiya olunan not və Maliyyə Nazirliyi tərəfindən buraxılan istiqrazlardan ibarətdir. 2010-cu ilin yanvar-sentyabr ayları ərzində dövlət qiymətli kağızlar bazarında aparılmış ümumi əməliyyatların həcmi 1 026,5 mln. manat təşkil etmişdir. korporativ qiymətli kağızlar bazarının ümumi həcmi isə müvafiq dövr ərzində 314,7 mln. manat təşkil etmişdir. korporativ qiymətli kağızlar bazarının strukturuna nəzər yetirdikdə korporativ istiqraz bazarının üstünlük təşkil etdiyini müşahidə etmək olar. Belə ki, korporativ isiqraz bazarında aparılan əməliyyatların korporativ qiymətli kağızlar bazarında xüsusi çəkisi 62% (195,3 mln. manat) təşkil etdiyi halda, səhm bazarının ümumi həcmi 38% (119,4 mln. manat) təşkil etmişdir.

ƏLAvƏ STATİSTİka☑ ölkənin strateji ehtiyatları 01.10.2010-cu il tarixə, 22 368,6 mln. manat (27 866,7 mln. ABŞ dolları) təşkil etmişdir. Bu

vəsaitin 16 982,6 mln manatı (21 156,8 mln. ABŞ dolları) Dövlət Neft fondunun, 4 862,4 mln. manatı (6 057,6 mln. ABŞ dolları) Mərkəzi Bankın, səlahiyyətində, 523,6 mln. manatı (652,3 mln. ABŞ dolları) isə Maliyyə Nazirliyinin xüsusi hesabındadır (uSD/AzN=0,8027).

☑ Daşınmaz əmlak bazarında mənzillərin qiymətindəki azalma trendi bir qədər zəifləmişdir. Belə ki, cari ilin 9 ayı ərzində ilkin bazarda yaşayış sahəsinin qiyməti (1 m² üçün) 6,5%, təkrar bazarda isə 1,6% ucuzlaşmışdır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, son 1 il ərzində ilkin bazarda qiymətlərdə 13,2%, təkrar bazarda isə 5,2% ucuzlaşma qeyd olunmuşdur.STAT

İSTİ

KA

www.arpa.az

ANALİTİKA

16 ■ Risk 1’2011

Aequitas sequitur legem. (Там, где исполняется закон, там и справедливость)

Эльдар АдильзадеЮридический консультант по банковскому секторуПроект МФК по Корпоративному Управлению в АзербайджанеРуководитель экспертной группы АРПА по корпоративному управлению

Введение

Ввиду сложившихся исторических реалий, в Азербайд-жане не было эволюционного перехода от феодальных правоотношений к «капиталистической» рыночной экономике. В начале ХХ века, страну швырнули из по-луфеодального строя в так называемый «социализм» с его плановой экономикой. В конце же, ХХ века, респуб-лике так же быстро пришлось приспосабливаться к ры-ночным правоотношениям. И, естественно, создание рыночной экономики происходило неэволюционным путем, когда методом проб и ошибок сама бизнес среда приходит к осознанному выводу о необходимости тех или иных структур, и функции законодателя сводятся лишь к отражению этих реалий в нормативных актах. Переход от плановой экономики к рыночным отноше-ниям проходил своеобразным способом революции сверху, когда, образно говоря, правила игры устанавли-вались еще до того, как кто-то научился самой игре.

Обзор банковского законодательства по кор-поративному управлению

Учитывая особую роль банков в экономике страны и количество сторон, заинтересованных в стабильной работе банков, вполне оправдано, что в отличие от «небанковского» банковское законодательство бо-лее подробно описывает структуры корпоративного управления. Первыми нормативными актами, деталь-но регулирующими корпоративное управление, были именно нормативные акты, регулирующие банковскую деятельность — Закон о банках и Положения Цент-рального Банка Азербайджана по внедрению стандар-тов корпоративного управления в банках.

Именно учитывая особую роль банков, в банковс-ком законодательстве установлены более продвинутые требования к работе банков, включая:- требования к размеру минимального капитала;- особые требования для заключения сделок с заинте-

www.arpa.az

ресованными сторонами и раскрытия информации о них;

- более строгий контроль со стороны государствен-ного регулятора – Центрального Банка (например, ежемесячные отчеты), включая и более широкие пол-номочия по наложению санкций или даже закрытию банков, не соответствующих требованиям.

Внимания заслуживает и тот факт, что, кроме так называемых осязаемых требований, в банковском зако-нодательстве есть требования, исходящие из важности репутации в работе банков. Например, более жесткие требования к личности акционеров с владением 10 или более процентов акций, к членам руководящих органов банка и т.д.

Согласно Закону о банках, банки могут быть созданы в форме открытого акционерного общества. Органами управления банком являются (1) Общее собрание ак-ционеров, (2) Наблюдательный Совет, осуществляю-щий надзор за деятельностью банка, (3) Правление, ру-ководящее текущей, ежедневной деятельностью банка и (4) Комитет по Аудиту, отвечающий за организацию работы внутреннего аудита.

Более того, банковское законодательство идет еще дальше и требует наличия в банке определенных де-партаментов и комитетов, например, Департамента по работе с клиентами, управлению рисками, комитета по управлению рисками, кредитного комитета и т. д.

Конечно же, учитывая, что корпоративное управле-

ние создавалось сверху вниз, были и есть определенные проблемы с внедрением передовой практики, причем, связанные не только с законодательством. Это и от-сутствие квалифицированных кадров в области аудита, управления рисками, стратегического планирования. Это и отсутствие понимания со стороны банков опре-деленных структур.

Поэтому основной проблемой с законодательством по корпоративному управлению в банках является и то, что оно должно служить не только для регулирования. Законодательство должно нести еще и созидательную функцию, рекомендуя или требуя создания определен-ных структур, не имевшихся прежде. Именно по этой причине в дополнение к Положениям о корпоративном управлении в банках, ЦБА принял Стандарты по кор-

поративному управлению, включающие стандарты по управлению рисками, информационным технологиям, стратегическому планированию и организационной структуре, по кадрам, внутреннему аудиту, финансо-вой отчетности. Цель этих стандартов помочь банкам создать в соответствии с местным законодательством и передовой международной практикой соответству-ющие структуры и функции и определить процедуры для регулирования этих функций.

Создание всех этих структур и функций, естествен-но, требует определенных расходов. Поэтому выполне-ние законодательства в немалой степени зависит и от желания самих банков. Ведь там, где исполняется закон, там и справедливость!

1’2011 Risk ■ 17

www.arpa.az

функция Риск-МенеджМента

однa из саМыхключевых

DIALOQ

18 ■ Risk 1’2011

Создание эффективной системы внутреннего управления и контроля, а также оптимизация организационной структуры, как условие собственного

выживания, являются в данный момент одними из наиболее актуальных задач, стоящих перед любым банком. Без пристального внимания к организации

работы кредитного подразделения эти задачи решить невозможно, поскольку данное подразделение является основным центром, генерирующим доходы банка. 

О стратегии риск-менеджмента одного из ведущих банков Азербайджана — “Bank of Baku” нам рассказал в эксклюзивном интервью

председатель Правления Джалал Касымов.

Джалал Касымов

(Интервью было взято в период пребывания Джалала Касымова в должности председателя Правления Bank of Baku).

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 19

Г-н Джалал Касымов, управляемый Вами банк — один из самых стабильно разви-вающихся и здоровых банков страны. Как повлиял глобальный финансовый кризис на деятельность Вашего банка?

Первые признаки влияния кризиса на наш банк мы почувствовали через снижение объ-ёмов кредитования в рознице. До кризиса мы в основном предоставляли розничные креди-ты на покупку оргтехники, бытовой техники, мебели, компьютеров и т. д. для розничных клиентов магазинов-партнёров. В разгар мирового экономического кризиса первой и естественной реакцией нашего населения было снижение потребления, что повлекло за собой и снижение спроса на банковские кре-диты, связанные с этим самым потреблением. Грубо говоря, если средний клиент менял мобильный телефон один раз в год, взяв у нас кредит, с новостями о глобальном кризисе, решил предостеречься от излишних расходов и менять телефон раз в 1,5 года, а это означа-ет падение спроса на наш кредит по данному виду продаж на 50%.

Кроме того, кризис, пусть и незначитель-но, но повлиял также на качество портфеля, в особенности в сегменте бизнес кредитов.

Но, к счастью, с обоими негативными последствиями мы удачно справились. Еже-месячный объём продаж кредитов сегодня превысил рекордные предкризисные меся-цы, а качество портфеля является одним из лучших в стране и в регионе на сегодняшний день.

Насколько важен риск-менеджмент в про-цессе принятия бизнес решений? В силе ли данная практика в Вашем банке? Ка-кую роль играет функция риск-менедж-мента в создании стабильной банковской репутации Вашего банка?

На мой взгляд, функция риск менеджмента присутствует во всех бизнесах, возможнo не всегда как выделенная организационная единица и может не всегда осознанно. Но в финансовых учреждениях функция риск ме-

неджмента имеет первостепенное значение. Рассмотрим, к примеру, риски, связанные с продажами в салоне автомобилей и с прода-жами кредита в банке. Продав автомобиль, салон сразу же получает прибыль, как разни-цу между продажной стоимостью автомоби-ля и себестоимостью. В случае с продажей кредита банк начинает зарабатывать только по мере оплаты кредита со стороны заёмщи-ка, т. е. в течение «сей жизни» кредита. Сам факт продажи ещё ничего не значит. Соот-ветственно качественная продажа с наимень-шими кредитными рисками является ключом к привлечению прибыли.

Кроме того, учитывая, что основным объектом банковских операций и сделок являются деньги, то и риски управления лик-видностью в финансовых учреждениях выше, чем в других сферах бизнеса. Я уже не говорю о таких важных рисках в банковской индуст-рии, как имиджевые и операционные риски.

Учитывая всё вышесказанное, несомнен-но, функция риск-менеджмента в нашей орга-низации является одной из самых ключевых. Мы учитываем мнение департамента Риск Менеджмента при принятии всех ключевых бизнес решений.

Не секрет, что Bank of Baku специализи-рован на розничной деятельности. Что является важнейшим требованием в риск-менеджменте данного профиля? Вообще, на каком уровне находится деятельность систем риск-менеджмента в Вашем банке? Какими достижениями Вы могли бы поде-литься?

Специфические требования к риск-менедж-менту в сегменте мелкого ритейл кредито-вания — это построение системы, которая позволит наиболее достоверно и в наикрат-чайшие возможные интервалы измерять уровень рисков, присущих тому или иному продукту, партнёру, филиалу и даже эксперту. Риски, связанные с тем или иным экспертом, могут исходить: а) из-за отсутствия необхо-димых аналитических и кредитных навыков; б) из-за намеренных мошеннических дейс-

В случае с продажей кредита банк начинает зарабатывать только по мере оплаты кредита со стороны заёмщика, т.е. в течение "всей жизни" кредита. Сам факт продажи ещё ничего не значит. Соответственно качественная продажа с наименьшими кредитными рисками является ключом к получению прибыли.

www.arpa.az

DIALOQ

20 ■ Risk 1’2011

твий. То есть самое главное — это скорость и гибкость системы. Контрольная функция риск-менеджмента также должна позволять в кратчайшие сроки измерять степень измене-ния риска того или иного продукта при изме-нении определённых параметров при выдаче кредита (срок кредита, процентная ставка, снижение требований к необходимым крите-риям для выдачи кредита и т.д.).

В целом, мы считаем, что уровень риск-менеджмента в нашей организации находит-ся на достаточно высоком уровне. С точки зрения рисков ликвидности у нас разрабо-тана очень детальная и продуманная анали-тическая система, что позволяет принимать решения, основываясь на необходимом круге фактов, а также на статистических данных. В области управления кредитными рисками я бы хотел отметить, что мы первыми на рын-ке стали использовать vintage методологию для более точного измерения качества пор-тфелей и рисков, присущих им. Мы также используем методологию Roll Rate, что поз-воляет нам спрогнозировать потенциальный уровень будущих рисков и потерь, чтобы принимать обоснованные бизнес решения по тем или иным продуктам, а также более точно создавать необходимые резервы по ıFRS.

Какие вопросы и какие цели стоят перед Вашей командой для построения более совершенной системы и условий риск менеджмента, а также для соответствия требованиям новых бизнес направлений? Какие барьеры существуют? В состоянии ли применить Восточные инновации?

Перед нашей командой стоит задача нахо-диться в постоянном поиске новых методов управления рисками, анализа и прогнозиро-вания. Есть многое чему нам нужно учиться, и что совершенствовать. Не всё ещё из запад-ных инноваций удаётся имплементировать. Риск-менеджмент, хоть и существует в бан-ках как отдельная функция на протяжении достаточно долгого времени, но серьёзный

этап в развитии этой дисциплины начался всего 3-4 года назад. Несмотря на то, что, по моему глубокому убеждению, у нас в депар-таменте управления рисками работают одни из лучших специалистов в стране, для них это тоже новая наука и дисциплина, где имеется очень много неизведанного и требующего времени и усилий для изучения и внедрения в практику. Как раз по этой причине создание ARPA как активно работающей организации во благо качественного скачка в развитии функций риск-менеджмента в местных биз-несах станет ключевым фактором в наиско-рейшем изучении и внедрении best practice повсеместно.

Сотрудничает ли Bank of Baku с ARPA? Ка-ковы Ваши ожидания от ARPA?

Естественно мы сотрудничаем с ARPA и достаточно активно. Наши специалисты учавствуют в многочисленных тренингах, организованных ассоциацией. Сотрудники Департамента риск-менеджмента находятся в постоянной дискуссии с ассоциацией, де-лятся опытом, изучают опыт других. Я уве-рен, что чем дальше, тем теснее мы будем ра-ботать с ARPA и пользоваться создаваемыми ею благами. В свою очередь, мы всегда будем рады внести вклад в развитие ассоциации.

Г-н Касымов, в заключение хотелось бы узнать Ваше мнение, как члена Совета Попечителей, о выпуске первого номера журнала ARPA.

Я очень рад быть членом Совета Попечите-лей ассоциации и иметь возможность оказы-вать посильную помощь её развитию. Выпуск журнала ARPA позволит популяризировать данную профессию; даст возможность про-фессионалам получать информацию о разви-тии риск-менеджмента как в Азербайджане, так и за рубежом. Я приветствую выпуск пер-вого номера журнала, обещаю стать вашим постоянным читателем и буду с нетерпением ждать всех последующих номеров. Удачи!

Сотрудники Департа-мента риск-менеджмента

находятся в постоянной дискуссии с ассоциацией,

делятся опытом, изучают опыт других. Я уверен, что чем дальше, тем теснее мы будем работать с ARPA и пользоваться создаваемы-ми ей благами. В свою оче-

редь, мы всегда будем рады внести вклад в развитие

ассоциации.

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 21

ARPA-NıN koRPoraTİVÜzVlƏRİ

www.arpa.az

DIALOQ

22 ■ Risk 1’2011

ARPA-nın əldə etdiyi nəticələr

məni qane edirAzərbaycanda risklərin idarə edilməsinin vacibliyi, mövcud inkişaf

dinamikası və bank bazarı iştirakçılarının gözləntiləri barədə məlumat almaq üçün RİSK jurnalı “Bank Respublika”nın İdarə heyəti sədrinin

müavini cənab Aqşin Əmirovla həmsöhbət oldu.

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 23

Aqşin müəllim, ARPA-nın ilk günlərindən onun fəaliyyətində və layihələrində çox yaxından iştirak edirsiniz. Nəticələrdən razısı-nızmı?

Mühüm bir məsələni qeyd etmək istəyirəm. ARPA-nın yaradılması barədə təşəbbüs risklərin idarəedilməsi ilə məşğul olan hər bir şəxs üçün olduqca vacib xəbər idi. Risklərin idarə edilməsi ilə məşğul olan peşəkar təşkilatın olmaması bu sahədə bir boşluq yaratmışdı. Risk menecerlərinin inkişafın-da xaotiklik var idi, hər biri öz bankı daxilində inkişaf edirdi, kommunikasi-ya çox aşağı səviyyədə idi, bir sözlə təşkilatçılıq yox idi. onu da qeyd edim ki, bir çox risk menecerlər əslində bu işin mahiyyətini dərindən anlaya bilmirdilər, bəziləri üçün (bəzi banklar) bu sadəcə Mərkəzi Bankın formal tələbi idi.

ARPA-nın bu sektora daxil olması onun GARP ilə əməkdaşlığından başladı. Qısa zaman ərzində bir sıra mühüm layihələri həyata keçirə bildi.

Bu gün ARPA-nın əldə etdiyi nəticələr məni qane edir. Nəzərə alaq ki, bu təşkilat risk menecment sahəsində “buzqıran gəmi” rolunu oynayır, onun əldə etdiyi nəticələr heç də asanlıqla əldə edilməmişdir.

ARPA-ya dair strateji qərarlar qəbul olunan Himayəçilər Şura-sının üzvüsünüz, gözləntiləriniz nədir? Qəbul olunmuş stra-teji qərarların icrası ölkədə risk menecment mədəniyyətinin güclənməsinə nə dərəcədə xidmət edəcək?

ARPA-dan gözləntilər böyükdür. Mən ARPA-nın gələcəyini ölkəmizin risk menecerlərinin beyin mərkəzi kimi görürəm. Buraya yalnız bank sek-torunun risk menecerləri deyil, həmçinin sığorta, enerji, fond bazarı və digər sektorların peşəkarları cəmləşməlidirlər.

Bizim, Himayəçilər Şuarsının üzvlərinin ARPA-dan gözləntiləri bö-yükdür. Sualda “risk menecment mədəniyyəti”ni gözəl qeyd etmisiniz, mən düşünürəm ki, ARPA yalnız risk menecment mədəniyyətini deyil, həmçinin onun fəlsəfəsini inkişaf etdirməlidir. Risk menecerlərinin şüu-runda fəlsəfi dəyişikliklər baş verməlidir. Risk menecment formal riyazı hesablamalar kimi deyil, daha çox həyat prinsipinə çevrilməlidir. yalnız bu zaman risk menecement mədəniyyətinın təzahürlərini görə biləcəyik.

Siz, eyni zamanda, peşəkar risk menecersiniz, ölkənin ən iri bank-larından birində bu funksiya Sizin səlahiyyətinizdədir. ARPA-da müzakirə olunan yeniliklər təcrübədə nə dərəcədə tətbiq oluna bilir?

ARPA dövrü olaraq, müxtəlif elmi-praktiki məsələləri müzakirəyə çixarır. ölkədə olan risk menecment peşəkarları bir yerdə fikir mübadiləsi aparırlar. Qeyd edim ki, bir çox risk menecerlər sonra müzakirə etdikləri məsələləri öz işlərində tətbiq edirlər. Əslində qarşıya qoyulan məqsədlərdən biri də budur. Əgər risk menecerlər problemləri bir yerdə müzakirə edib,

müəyyən ortaq nəticələrə gəlsələr və nəticələri peşəkar fəaliyyətlərində tətbiq etsələr, bu qərarların qəbulu proseslərinə təsir edəcək və sektor üzrə risklərin azalmasına gətirib çıxaracaqdır.

Ümumiyyətlə, bankınızda risk menecment sisteminin fəaliyyəti hansı səviyyədədir? Hansı uğurları bölüşə bilərsiniz? Hansı maneələri görürsünüz?

Bankımızda risk menecmentin səviyyəsi barədə fikir söyləmək mənim üçün çətindir. Daha düzgün qiyməti kənardan almaq olar. Qeyd etmək istəyirəm ki, hal-hazırda yaşadığımız dövr, ölkəmizdə risk menecmentin tarixində olduqca əhəmiyyətli dövrdür. Qlobal iqtisadi böhranın davam etdiyi bir zamanda biz bütün dünyada risk menecmentin necə dəyişikliyə uğradığını görürük. Artıq biz görürük ki, əgər belə demək mümkündürsə, “post böhran” dövründə risk menecment kifayət qədər dəyişikliklərə məruz qalacaqdır.

Bu böhran bizə risk menecerlərə öz səhvlərimizi görməyə imkan verdi. Əslində böhran banklarda qurulmalı olan fundamental risk menecmentə böyük ehtiyacın olduğunu üzə çıxardı.

Daha mükəmməl risk menecment mühiti və sisteminin qurulma-sı üçün, eləcə də yeni biznes istiqamətlərinin tələblərinə cavab vermək üçün komandanızın qarşısında hansı işlər durur, hansı hədəflər var?

İlk növbədə, risk menecmentin daha çox təbliğ edilməsi lazımdır. Bu, jurnallar, internet, sosial şəbəkələr, forumlar və s. vasitəsi ilə aparıla bilər. Daha sonra, risk menecerlərin daha çox iqtisadi sahələrdə müzakirələr cəlb etmək lazımdır. Bu, həm hər hansı bir qanunun (prosedurların və s.) layihəsinin müzakirəsi və ya mühüm iqtisadi problemlərin həlli yollarının axtarılması kimi ola bilər.

Mütləq şəkildə, gənc risk menecerlərin yetişdirilməsinə ciddi diqqət yetirmək lazımdır, bu sahədə ehtiyac hər gün hiss edilir. GARP ilə başlan-mış əməkdaşlıq çox uğurlu layihədir, gələcəkdə risklərin idarə edilməsi sahəsində digər nüfuzlu təşkilat və ekspertləri cəlb etmək faydalı olardı.

Aqşin müəllim, sonda ARPA-nın Himayəçilər Şurasının üzvü və bankir kimi ARPA-nın ilk jurnalının buraxılışı ilə əlaqədar düşüncələrinizi öyrənmək istərdik.

Jurnalınızın ilk buraxılışına uğurlar diləyirəm. Bu olduqca vacibdir, Azərbaycan risk menecerlərinin peşəkar yazılı nəşri olması çox vacib-dir. Ümid edirəm ki, biz gələcəkdə bu jurnal vasitəsi ilə risk menecment sahəsində bilikli insanları üzə çıxara biləcəyik. Həmçinin, jurnal hər bir bank menecerinin stolüstü elmi-praktik vəsaitinə çevriləcəkdir.

www.arpa.az

RƏY

24 ■ Risk 1’2011

.Cavanşir AbdullayevAzərbaycan Bank Tədris Mərkəzinin Direktoru

1. Bildiyiniz kimi, risklərin idarə edilməsi bütün dünyada bir idarəetmə komponenti kimi yeni-dir və öyrənilməkdədir. Qlobal maliyyə böh-ranı başlayandan isə, bu sahədəki müzakirələr daha aktuallaşmış, həm tənzimləyici orqanlar, həm də bazar iştirakçıları üçün prioritet sahəyə çevrilmişdir. Azərbaycan bankları üçün də bu sahə yenidir və strukturlaşma mərhələsindədir. Hazırda banklarda Azərbaycan Mərkəzi Ban-kının tələblərinə uyğun olaraq, risklərin idarə edilməsi strukturlarının formalaşması pro-sesi gedir və bu sahədə müəyyən nailiyyətlər də vardır. Belə ki, bankların əksəriyyətində risklərin idarə edilməsi komitəsi, eyni adlı de-partament fəaliyyət göstərir, maliyyə riskləri üzrə müxtəlifləşdirmə (diversifikasiyalar) limitləri tətbiq edilir, bu sahədə personalın hazırlanmasına diqqət artırılır. Amma əlbəttə ki, bu hələ başlanğıcdır və banklar daima yenidən baxılan risk konsepsiyasına, ayrı-ay-rı risk növləri üzrə risk siyasətinə, hər bir risk üzrə onların tanınması (müəyyən olunması), qiymətləndirilməsi, reytinqinin müəyyən olunması, ölçülməsi, idarə edilməsi, hesabat-lılıq, monitorinq və nəzarət alətlərini, məsul şəxsləri və dövrülüyü özündə əks etdirən risk xəritələrinə malik olmalı, stress-testlər keçirməli, ssenarilər və fövqəladə hallar planla-rı hazırlayıb tətbiq etməli, hər bir risk üzrə kapi-tal ehtiyatlarının müəyyən olunması metodo-logiyalarına sahib olmalıdırlar. Bu isə, yüksək peşəkarlıq, təcrübə və resurslar tələb edir.

Ümumilikdə, risklərin idarə edilməsi sistemi-

nin yaradılması uzunmüddətli prosesdir və yerli xüsusiyyətləri özündə əks etdirməlidir. Bunun üçün isə hesab edirəm ki, risklərin idarə edilməsi üzrə mili standartlara ehtiyac vardır.

2. Hər hansı müəssisədə risklərin idarə edilməsi,

elə müəssisənin idarə edilməsidir. Müəssisənin idarə edilməsi isə milli qanunvericiliyə söykənir, iqtisadi və sosial həyatın reallıqlarını və milli xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Bu mənada, bütün risklərin, xüsusən də kredit və əməliyyat risklərinin idarə edilməsində milli xüsusiyyətlər nəzərə alınmalı, risklərin idarə edilməsi üzrə milli kadrlar hazırlanmalıdır

3. Bu fikir ilə tam razıyam və bu gün banklara bu fikrin aşılanması ilə də məşğuluq. Bəzi rəhbərlər risklərin idarə edilməsi işinin eyni adlı departamentin funksiyası olduğunu düşünürlər. Əslində isə, insan həyata gələndən bu həyatı tərk edənədək risklərini idarə etdiyi kimi, hər bir bankda da Müşahidə Şurasının Sədrindən başlamış texniki işçiyədək hər bir şəxs ona həvalə olunmuş sahə üzrə risklərin idarə edilməsi ilə məşğuldur və hər bir şəxs sö-zün əsl mənasında fəaliyyət göstərdiyi sahənin risk meneceridir. Risklərin idarə edilməsi departamenti risk menecment sistemini qur-malıdır, riskin gündəlik idarə edilməsi isə hər bir işçinin funksiyasıdır. “Hər bir əməkdaş risk meneceridir” fikrini dəstəkləyərək biz təlim və məsləhət xidmətlərimiz zamanı, yeni işə qəbul olunan işçilərin öz funksiyaları ilə bağlı risklər üzrə ilkin təlimdən keçirilməsini və bu işin da-vamlı olaraq aparılmasını ciddi tövsiyə edirik.

1. Is the level of risk management in financial sector nowadays adequate to its requirements in Azerbaijan?2. How much modern risk management mechanisms are essential and applicable in Azerbaijan?  3. Are you agree with the idea that each staff is a risk manager? What is needed to form higher risk management culture?

1. Bu gün maliyyə sektorunda risk menecmentin səviyyəsi ona olan tələblərə adekvatdırmı? 2. Müasir Risk menecment mexanizmləri Azərbaycanda nə qədər zəruridir və yararlıdır? Milli standartlar nə ilə fərqlənməlidir?3. “Hər bir əməkdaş risk menecerdir” fikri ilə razısınızmı? Yüksək risk menecment mədəniyyətinin formalaşması üçün nə etmək

lazımdır?

APARıCı MÜTƏXƏSSİSlƏRİN RƏyİ

www.arpa.az

10 things you should knowabout the ERP®

1.2.3.4.5.6.7.8.9.10.

The ERP (Energy Risk Professional) is the first and only global professional designation for energy risk management

The ERP Program links the physical and financial energy markets, creating anunderstanding of the unique risks associated with each

Upstream and downstream processes, trading and structuring of diverse energycommodities, and the latest risk management techniques are all incorporatedwithin the ERP curriculum

The ERP curriculum is developed by a committee of global energy risk practi-tioners whose expertise spans risk management, commodity trading, consultingand quantitative analysis from both the physical and financial markets

The ERP Exam curriculum instills key industry concepts, ensuring the ERP holderhas the requisite tools to effectively manage risk within the highly dynamic energy industry

Certified ERP holders represent the world’s leading financial institutions, energycompanies, asset management firms, consulting firms, and universities

ERP candidates are currently represented by over 40 different countries across the globe

More than 400 companies have registered one or more candidates for the ERPExam since 2009

ERP registrations have more than tripled between 2009 and 2010

Over 70 organizations have had multiple candidates register for the 2010 ERP Exams

Global energy requirements are growing—making globally accepted energy regulations, commodity trading standards, and risk management practices increasingly important. Use the ERP certification to prove you understand thecomplexities of energy risk management. Registration opens December 1, 2010for the May 2011 ERP Exam.

>> For more information and to register, visit www.garp.org/erp

Creating a culture of risk awareness.TM

© 2010 Global Association of Risk Professionals. All rights reserved.

ERP ARPA Ad102810_Layout 1 10/28/10 11:50 AM Page 1

www.arpa.az

RƏY

26 ■ Risk 1’2011

Andrew PospielovskyGeneral ManagerAccessBank

1. ı think that the level of arrears and losses across the financial Sector provide an answer to this question – risk management still has much room for improvement in Azerbaijan.

2 - 3. The financial products and instruments that account for the vast majority of Azerbaijan’s financial Sector Assets are still relatively simple in Azerbaijan – there are no Derivatives, Securitizations, Hedge funds, etc.  Risk Management in Azerbaijan does not require complex modeling – it requires common sense: it requires clear policies and procedures that clearly establish individual authorities, responsibilities, and limits; and ensure that the mechanisms are in place to constantly monitor and control that these policies and procedures are adhered to. ın this context, yes, every member of staff has a role to play in managing and reducing risk in the institution: of course loan officers and Credit Committee

members are key to managing and reducing credit risk; but we also our train our cashiers and customer service staff so as to reduce risk of loss due to mistakes in transactions; and we employ professional drivers to reduces risk of loosing key staff-capacity as a result of road accidents . and our cleaners also play a role in keeping our working environment safe and hazard-free. for a Risk Management culture to thrive it must emanate from the very top - from the Shareholders, through the Supervisory Board, through the Management Board, through the Committees of the Bank - and it must be consistent and constant.  While it has taken years for us to create our risk management culture in Access Bank, we also understand that it is a delicate creature - as Chairman of the Bank ı could destroy this culture with one phone-call – one instruction to force a credit committee to approve a bad loan. So ı understand my importance in maintaining this culture and that is why ı put my seat-belt on every time ı get into one of our vehicles – even with our professional drivers.

Garth Bedford Project Manager

1. The level of Risk Management in Azerbaijan, while improving, is still much lower than necessary for the secure operation of the financial sector. This is related to both a lack of understanding from Management as to how to effectively use risk based information as a strategic tool, as well as the lack of human resource capacity in Azerbaijan in the sphere of risk management.

2. While it is not expected that Azerbaijan needs to immediately comply with Basel ıı, it is necessary the banking sector moves in this di-rection with the implementation of basic risk

management standards. This should include basic tools to manage all areas of risk, credit, liquidity, market and operational.

3. ı agree that every staff member from the Ceo to the cleaning person is a risk manager, each responsible for minimizing the risk of loss to the bank.  A more robust risk culture starts with upper management giving risk a seat at the table and using risk as a strategic tool.  This is through the introduction of active and trained risk committees, AlCo etc., and giv-ing the risk manager a voice in bank decision making.  once this is done the introduction of risk tools into the business lines will become a sustainable part of bank culture

www.arpa.azCreating a culture of risk awareness.TM

© 2010 Global Association of Risk Professionals. All rights reserved.

10 things you should knowabout the FRM®

1.2.3.4.5.6.7.8.9.10.

The FRM is the globally recognized benchmark and professional designation forfinancial risk managers

There are currently over 24,000 FRM holders across the globe

FRM holders are found in over 90 countries

36 different industry sectors employ FRM holders

48 of the world’s top 50 banks (by total assets) are represented by FRM holders

More than 650 organizations had five or more FRM candidates registered for the 2010 FRM Exams

Registrations for the FRM Exam have increased an average of 26% per year from2001 to 2010

Over 100,000 individuals have registered for the FRM Exam since 1997

The FRM Exam measures a candidate’s grasp of the latest technical and industryknowledge, emphasizing managing risk in real-world scenarios

In gaining FRM certification, FRM holders become part of a global leadership network, enhancing their professional and career opportunities

If you’re not already a FRM holder, consider getting certified. If you already are a Certified FRM, encourage your colleagues and friends to learn how the FRM can help them stand out in a competitive marketplace. Registration opens December 1, 2010 for the May 2011 FRM Exam.

>> For more information and to register, visit www.garp.org/frm

FRM ARPA Ad102810_Layout 1 10/28/10 11:51 AM Page 1

www.arpa.az

RƏY

28 ■ Risk 1’2011

Ernst- Eberhard KopfIFC expert

Three years of a consultant’s experience with one good bank in Azerbaijan, on assignment by ıfC, may not qualify me to provide a qualified and representative answer for all banks in Azerbaijan concerning the question, whether the level of risk management in the financial sector is nowadays adequate to its requirements in Azerbaijan. ı am however happy to share some observations and results from discussions with bank managers, col-leagues and risk managers from other banks dur-ing that time:

1 The financial and banking markets in Azerbaijan:

Banks in Azerbaijan operate in a very “com-petitive” (46 banks for 8 million people), but non-the-less “well protected and closed world” with high yielding business potential, which waits for exploration:

Customers still “learn” about the eventual benefits of bank services and an established trust basis with their bankers for their own business; they are not yet accustomed to take advantage of their market power in a competi-tive bank market or to share their finance busi-ness between competing banks,

Financial markets need further development to satisfy advanced corporate demand and to achieve international standard; until today basic bank products and services dominate. - “Merchant banking” and “ınvestment- bank-ing” with their business segments for support-ing especially the corporate clientele in their economic development with capital market products remain untouched. –

No competition from international banks is seriously challenging banks in Azerbaijan.

The law on Banks, additional legal requirements and the Central Bank of Azerbaijan with strin-gent but very reasonable rules and regulations on a bank’s structure and obligatory financial covenants (legal lending limits, capital adequacy, provisioning for credit risk etc.), and a “Deposit ınsurance” protect customers from undue behav-

iour of banks.→ But who then protects the banks from acquir-

ing or accepting unwanted risks in their busi-ness and operations? Risks which may then reflect in a bank’s financial results and so indi-rectly also hurt stakeholders (owners, clients and staff )? – Just to name a few obstacles for banks:

- Allowed double accounting and financial statements of corporate clients in Azerbaijan, especially from SMe and Micro enterprises do not provide a reliable basis for credit analy-sis and decision making!

- Statistical standards for operations and busi-ness performance have not been established! (Because of the closed markets international standards do not fit!)

- The banks’ human resources need advanced professional bank - training for developing competences in order to comply with profes-sional banking “standards”, which include the development of a culture of risk awareness within each bank!

2. Banking Risk: ın such a market complex environment a global judgement on an “ad-equate” level of risk management is not justi-fied and allowed, but it makes sense to analyse the banking risk and the exercised bank - risk-management in Azerbaijan in a more struc-tured way!

“Banking risk” divides into five categories: a. Credit Risk:b. Operational Risk:c. Liquidity Riskd. Market Riske. Reputation Risk (Compliance Risk).

And the iron-rule of risk management sounds: → Assess the benefits of a business → Analyze

inherent risk intensively → Prioritize alterna-tives for eventual risk control → Compare benefits with risk control cost → Decline the business when risk control cost exceed the cal-culated benefits → Dispose of risk which can be controlled by sale, outsourcing, risk shar-ing, insurance etc → Accept only the remaining

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 29

“undisposable” and calculated risk!!!

3. Banking Risk Control: This being said, now let’s take a look on market

realities in Azerbaijan:a. Credit Risk = Counterparty Risk: for retail lending no rating agencies are avail-

able in Azerbaijan, which record centrally and analyse the payment morale of private bor-rowers. Central registers (black or grey lists) on “ailing borrowers” which offer banks reli-able scoring services for back checking their own analysis on a borrower’s credit standing are also not available. Basis for credit approv-als are some basic financial figures on a bor-rower’s employment status and personal refer-ences.

ın corporate lending banks do not find “relia-ble” (audited) financial information on corpo-rate SMe and Micro borrowers. No uniform accounting standards and auditing obligations are providing guidance. Banks must therefore rely on collateralizing their credit exposures.

→ What then is “acceptable credit risk”, if banks cannot dispose of their once incurred credit risk? Credit- syndication, capital market re-structurings, Credit default swaps, Mergers & Acquisition advisory services etc. are not yet developed. litigation of borrowers and sale of collateralized assets is unwanted and takes time.

→ Banks must therefore rely on risk preven-tion (which can only selectively be successful as the present financial and economic crisis proves) and on - more or less “sophisticated” - risk monitoring, incl. of adequate provision-ing!

→ But under present market conditions, banks have no chance for active “risk management” of their credit portfolio.

b. Operational Risk (OR): each business and operational activity una-

voidably includes oR and must be “managed”: A trustworthy analysis from 2002, prepared by BıS, Basle on “oR losses” (not really compara-ble with “oR cost”, which must be considered even higher!) from 30 major international

banks discovered that each bank reported an average of 900 calculated “losses” from opera-tional mistakes with an average loss of ca. euR 96.000 -- for each registered mistake. 63% of all losses derived from retail banking and com-mercial banking! – ıf we might assume that banks in Azerbaijan are not an exception from the rule, than we may conclude that oR for them is at least the 2nd biggest banking risk, which needs to be addressed. This holds espe-cially true, when we consider that retail bank-ing and commercial banking are their “bread and butter” business segments.

Basic principles for preventive oR manage-ment may be summarized under the slogans “segregation of duties” and “maker-checker - four - eyes - principle”. These seem to be adequately covered by CBA rulings on the banks’ organization - structure and working procedures; in addition internal and external audit committees, when fulfilling their duties – as instructed by law - are obliged to disclose failures during regular audit sessions for re-pair. But – in general - such audit - discoveries cover only “normal” internal operational proc-esses and repairs “ex post”, i.e. after the damage is done! operational Risk management deals, however, with risk prevention (“ex ante”) and tries to reduce uncontrolled risk to an accepta-ble level. for that seven OR - categories were defined and specified by the BıS in their “Basle guidelines”, based on experienced oR hazards from the international banking community:

1.) ınternal fraud,2.) external fraud,3.) employment practices & Workplace Safety4.) Clients, Products & Business Practice,5.) Damage to Physical Assets,6.) Business Disruptions & System failures,7.) execution, Delivery & Process Management. Analysis and proper assessment of these risks

must be developed by each bank on its own and would then allow for “adequate” financial coverage of the unavoidable net – risk - posi-tion (provisioning). Basis for “adequacy” is certainly an individual weighting and assess-ment of disclosed risks on their frequency and

www.arpa.az

RƏY

30 ■ Risk 1’2011

severity for a bank’s operational results. for an entry and before forcing banks into entering into time consuming and complicated identi-fication exercises, incl. of the assessment and analysis of suitable risk - control in order to cal-culate “acceptable” oR and then its individual-ized provisioning the Basle ıı rules suggest a summarizing calculation of risk - provisions as a percentage (15%) of a bank’s average profits over the recent three years.

→ Banks in Azerbaijan are not yet held to provide for oR in their financial statements, and CBA does not offer space in its periodical balance sheet questionnaires. So banks in Azerbaijan cannot even voluntarily provide for this risk category.

→ oR is always related with human activities, being it (in) adequate active input or (in)ad-equate reaction. Well trained and motivated management and staff are therefore the mini-mum basis for “adequate” active oR manage-ment. But, bank - management and staff in Azerbaijan, are they always properly educated, trained and motivated for accepting full re-sponsibility for their position and work?

→ Advanced human resources and talent manage-ment, even when initially expensive, may save the bank huge amounts of damage - cost from oR plus additional cost for eventual later re-pair. Therefore banks should always keep in mind that highly motivated and well trained management and staff are always its cheapest and best “risk managers” for utmost preven-tion from oR. for such an approach, however, the prevailing mentality must change!

c. Liquidity Risk: ın Azerbaijan no developed interbank market

exists on mutual trust basis, with established limits for the exchange of liquidity, but - in case of needs - the CBA serves as a lender of last resort for all banks. So the banks’ liquidity risk analysis concentrates essentially on a monitor-ing maturity gap analysis for the timely match-ing between customer - deposits and credits.

→ Given this market environment and when

knowing that customers are allowed to with-draw their “time” - deposits before agreed maturity but banks must stick to their agreed credit terms, then the problem for banks in Azerbaijan becomes obvious: How to be pre-pared and to deal actively with “unexpected” liquidity shortfalls?

→ luckily the CBA provides stand-by-support! That may suffice for Azerbaijan at the present, but it may not suffice future needs in expand-ing financial markets and it can certainly not be named active “risk management”!

d. Market Risk: This risk category deals with interest rate risk

and foreign currency rate risk: ınterest rates for credits in Azerbaijan are not

reflecting inherent risk, but they are agreed conditions in a “closed” market and are only fluctuating in a small range. As long as there are matching amounts and maturities of the same currencies deposited and financed, in-terest rate risk may therefore not become evi-dent. But the more the market in Azerbaijan opens, and the more banks convert deposit currencies into different credit currencies, the more banks must be prepared to deal with fX risk. This problem will become even more serious, when banks start with own trading activities, swap maturities on speculation and discover “modern” artificial financial assets and derivates.

→ Banks may not yet be obliged to deal with

such risk, but it will be to their benefit, if they prepare on time: “economic Capital” and “Value at Risk” calculations may help to high-light and assess such eventual risks.

→ Profit centre calculation for business units and products may help to disclose “true” winners and losers under risk aspects in a bank’s busi-ness structure.

→ ın 2009 CBA had once started to oblige banks for “stress testing” their financial position against adverse market developments. Ques-tionnaires were filled by banks and delivered, and a first step to “market risk management” was so done. But then this approach was

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 31

stopped again. Why?e. Reputation Risk (Compliance Risk): All of a bank’s business activities and opera-

tions and those of its management and em-ployees are reflecting on the bank’s “reputa-tion”, i.e. when anything goes wrong with the “management” of the before mentioned risks, this will – when becoming public - eventually also jeopardize the trust of (potential) custom-ers. ın addition to those conflicts, statutory regulations and compliance rules must be fol-lowed, as issued by national and international authorities. for the banking industry these are gaining increasing importance and attention during today’s times of terrorism, black money financing and criminal money laundering.

→ CBA has only recently instructed banks to establish compliance units/compliance offic-ers. As a first step these should especially care for the bank’s compliance with “AMl – Anti Money laundering” guidelines. These require frequent reporting on specified cash transac-tions to the Monetary Authority.

→ This innovation must be considered as an ad-ditional step into the right direction of imple-menting risk management.

4. Conclusion: Adequate structures and legal guidelines are

– in general - available in Azerbaijan for ac-tive “management of banking risk”. The clear and mutual understanding on the definition of “banking risk” between banks in Azerbaijan and the communication on methods to get these under control is developing. So, com-bined efforts of CBA and the banks will cer-tainly succeed to introduce risk management into banks in Azerbaijan.

→ ın so far, their joint efforts, which ı was allowed to watch and to accompany during recent three years, must be considered successful.

first marginal improvements on “risk control” become obvious, despite of banks still suffer-ing from the consequences of the international financial and economic crisis. These positive signs should encourage all stakeholders to continue and to intensify their cooperation and efforts. Such cooperation may become

eventually even more systematic and better structured under ARPA’s guidance, where knowledge and experience of bank risk man-agers can be communicated and opinions can be freely exchanged:

1.) “forgotten” risks – like operational risk – should be addressed, with special emphasis on HR and talent motivation and development, in order to develop them into a bank’s initial risk preventive “firewall” against attacking “banking risk”.

2.) New financial markets and banking activities may be explored for an improved control and active management of credit risk.

3.) The introduction of accounting standards and obligatory audits also for corporate clients can be legally enforced by joining the banks’ strength and so improve financial analysis of corporate borrowers.

4.) once introduced “risk control” should be con-tinued, even when it requires improvements, and should be integrated into a growing sys-tem of systemic risk controls.

5.) ınternational professional advisors may con-tinue to provide support for such identified initiatives to CBA and/or to individual banks and they may provide technical assistance to individual banks for the implementation of protective risk monitoring instruments and tools and for the development of efficient risk management. The decisive contributions and activities, however, must be provided and initi-ated by the banks in Azerbaijan themselves.

6.) All these players together will care for the de-velopment of a flourishing banking industry and for a prudent risk controlled financing of an expanding economy in Azerbaijan.

These and other steps in mind ı am convinced that at least the major banks in Azerbaijan will, no doubt, become well accepted “risk con-scious” partners of the international banking community.

www.arpa.az

SUAL-CAVAB

32 ■ Risk 1’2011

1. Məlumunuz olduğu kimi, Mərkəzi Bankda çalışıram, birbaşa risk menecer deyil, bank nəzarəti sahəsində fəaliyyət göstərirəm. fəaliyyətim üzrə əsas funksiyalardan biri banklarda risk menecment işinin qiymətləndirilməsidir. Təbii ki, mən, AMB tərəfindən təşkil olunmuş müxtəlif təlim proqramlarında iştirak etmişəm və bu sahədə kifayət qədər biliklərim və təcrübəm var. lakin, bu treninq mənə biliklərimin , risklərlə bağlı yeni nəzəriyyələrin əldə edilməsi imkanı yaratdı. Əlbəttə, bu treninq proqramında risk mövzusunda müxtəlif aktual məsələlər bank rəhbərləri ilə geniş müzakirə olunurdu və Azərbaycan reallıqları çərçivəsində tətbiqi istiqamətlərinə baxılırdı. Doğrudur, Azərbaycanda risk menecment sahəsində ən müasir nəzəriyyələrin tam tətbiqi reallıqdan uzaq olsa da, hər bir peşəkar ekspert bu sahədə lazımi biliyə sahib olmalıdır.

2. Risk menecment işi bank sektoru üçün yenilik olmasa da, bu sahədə əldə ediləcək bilik və təcrübələrə hələ böyük ehtiyac vardır. Azərbaycanda risklərin idarəolunması sahəsi inkişaf etməkdədir və bu sahəyə yeni kadrlar gəlir. Son dövrlər qlobal maliyyə böhranınım nəticələri də göstərdi ki, dünyada keyfiyyətli risk menecment işinə həssaslıq və ehtiyac artmışdır.

Hesab edirəm ki, hər bir peşəkar risk menecer bu sahədə biliklərə yiyələnməkdən yayınmamalı, belə sertifikasiya proqramlarında iştirak etməli və yeniliklər əldə etməlidir. Belə sertifikatlar risk mütəxəssislərinin peşəkarlıq səviyyələrinin bir göstəricisidir.

fRM sertifikatı ilə bağlı isə, dünya üzrə bu sertifikata sahib olan şəxslərin sayı məhduddur və bu risk menecerlər üçün ən yüksək səviyyədir. Bu sertifikatın əldə olunması, bildiyim qədər böyük əmək və vaxt tələb edir. Təbii ki, şəxsi inkişaf konteksində bu barədə düşünürəm.

3. İlk növbədə qeyd etmək istəyirəm ki, ARPA-nın yaradılmasını eşidəndə çox şad oldum. Risk menecerlərinin vahid bir institut formatında birləşməsinə çoxsaylı aktual və mübahisəli məsələlərin müzakirəsi baxımından çox böyük ehtiyac var idi.

Hesab edirəm ki, ARPA fəaliyyət strategiyasını düzgün qurmuşdur. ARPA-nın “beyin mərkəzinə” çevrilməsi üçün ilk növbədə həmin “beyinlərin” formalaşması lazım idi. Haqqında danışdığımız sertifikasiya proqramı bu baxımdan çox əhəmiyyəli idi. Düşünürəm ki, ARPA aktivliyini daha da artırmalı, risk menecerlərin ehtiyac duyduğu məsələlərin həllində real yardımçı olmalıdır. Bu baxımdan üzv olan risk menecerlərinin ARPA-nın fəaliyyətinə aktiv inteqrasiyası çox vacibdir.

azərbaycan risk peşəkarları assosiasiyası mDB məkanında ilk dəfə olaraq risk peşəkarların qlob-al assosiasiyasının (Garp) təlimlərinin azərbaycanda təşkil olunmasına nail olmuşdur. nəticədə müxtəlif bankları təmsil edən 100 nəfərdən artıq bank mütəxəssisi beynəlxalq səviyyədə tanınmış sert-ifikatlara təltif olunmuşdur. tədris proqramı Bank risklərinin əsas və risklərin İdarə olunması üzrə qabaqcıl tədris proqramı mövzusunda iki pillə üzrə təşkil olunmuşdur. Bu proqramının nəticələri və effektivliyi barədə məlumatların öyrənilməsi üçün bir neçə fəal iştrakçılarla sorğu keçirmişik.

1. ARPA tərəfindən risk menecerləri üçün təşkil olunan GARP-ın Sertifikasiya Proqramının Sizə faydası nə oldu və əldə etdiyiniz bilikləri işinizdə istifadə edə biləcəksinizmi?

2. Sertifikasiya Proqramını risk menecerlərə tövsiyə edirsinizmi? FRM (Financial Risk Manager) sertifikatını əldə etməyə maraqlısınızmı?

3. Sizcə ARPA risk menecerləri üçün “beyin mərkəzi” funksiyasını həyata keçirə biləcəkmi? Bu istiqamətdə ARPA-ya nə tövsiyə edərdiniz?

Nəbi ƏliyevAzərbaycan Respublikası Mərkəzi BankıKredit təşkilatlarının fəaliyyətinə nəzarət departamenti

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 33

www.arpa.az

SUAL-CAVAB

34 ■ Risk 1’2011

1. İlk növbədə, GARP-ın Sertifikasiya Proqramının ədalətli keçirildiyini nəzərə alaraq görə mən Azərbaycanın maliyyə sektorunda risklərin idarə edilməsi sahəsində çalışan peşakarlarından biri kimi özümü təsdiqləyə bilmişəm. Habelə bu proqram mənə daxili nəzarət bağlı risk fəaliyyətimdə istidafə etdiyim biliklərimi sistemə yerləşdirməyə kömək etmişdir.

 2. GARP tərəfindən təsis edilən fRM proqram çərçivəsindən sertifikat əldə etməyin peşəkar risk

menecer kimi yetişməkdə çox faydali olacağını düşünürəm və bunu bütün həmkarlara tövsiyə edirəm. Qlobal maliyyə bazarına inteqrasıya etmək məqsədinə çatmaq üçün GARP-ın özünün beynəlxalq fRM sertifikatını almaq özümə çox faydalı sayıram və bunu risk menecerlərinə tövsiyə edirəm.

 3. “Beyin mərkəzi” funksiyasını həyata keçirmək üçün “ beyin”ləri bir yerdə toplamaq lazımdır və

mənim fikrimcə, ARPA-nın internet saytı bunun üçün ən münasib məkandır. Bu istiqamətdə də mən ARPA-ya öz saytının üzərində təkminləşdirib “beyin”lərin görüşə biləçəyi mərkəzə çevirmək tövsiyə edərdim.

1. Baxmayaraq ki, təlimdə qaldırılmış məsələlərin hamısı Azərbaycanın maliyyə bazarı üçün hələ ki, tam əhəmiyyət kəsb etmir, inkişaf etmiş maliyyə təşkilatlarının problemləri və həlli yolları Avropa və ABŞ bank təcrübəsinə malik olan insanlarla tanışlıq mənim üçün çox marifləndirici idi.

Mən ARPA tərəfindən təşkil olunmuş belə tədbirə ilk dəfə qatılmışdım. Mənim üçün Əməliyyat risklərinə aid “İşçilər tərəfindən Risklərin və onlara Nəzarətin dəyərləndirilməsi” (RCSA) kimi alət haqqında bilik əldə etmək çox faydalı oldu. Artıq öz təşkilatımızda belə tədbir keçirilib və belə tədbirlərin silsilə xarakteri daşımaqla  təşkilatımızın müxtəlif departamentlərində keçirilməsi nəzərdə tutulub.

2. Risklərin idarə olunması sahəsində çalışan insanlara bu proqramda iştirak etməyi məsləhət görərdim.Belə ki, bu sahədə dünyada baş verən yeniliklər məsləhətlər haqqında məlumatın əldə olunması, oxşar problemlərin artıq həlli yolları və sair maraqlı biliklər  dünya görüşünüzü zənginləşdirəcək və işinizin inkişafına imkan yaradacaqdır.

3. Hesab edirəm ki, “ beyin mərkəznə” çevirmək üçün, bu sahədə peşəkar kadrların yetişdirməsində daha da fəal olmaq, Azəbaycanda fəaliyyət göstərən xarici mütəxəssisləri, yerli  qabaqcıl təcrübəyə malik olan insanları müzakirələrə cəlb etmək məqsədə uyğun olardi. Misal üçün AG bankın alman mütəxəsisinin çıxışı mənim üçün böyük maraq kəsb etdi.  Həmçinin Azərbaycan Bank tədris mərkəzilə sıx münasibətlərin yaradılması ümumi işə xeyir gətirə bilərdi.

Elcin ElimardanovFINCA Bank

Nigar Məmmədova United Credit Bank

1. Risklərin İdarə edilməsi sahəsi  Azərbaycanda yeni olduğuna baxmayaraq, eyni zamanda ən sürətlə inkişaf edən və tələbdə olan sahələrdən biridir. Sertifikasiya proqramını bu sahənin inkişafı üçün görülən ən vacib addımlardan hesab edirəm. GARP-ın sertifikasiya proqramı risklərin idarə edilməsi sahəsində yerli mütəxəssislər arasında eyni istiqamətdə baxış yaratdı və fikrimcə, bu proqramın ən boyük faydası uğurlu həllərin müəyyən etmək bacarığını artırmaqdadır.

2. Risk sahəsi üzrə mütəxəssislərə məsləhətim budur: “Bunu etməyə dəyər!”. Bu proqram sahəsində alacaqları biliklər onlara bugünkü bazar tələbinə uyğun bilikləri əldə etməyə kömək edəcək.

özümə gəldikdə isə, fRM sertifikatını əldə etməyi növbəti illər üçün nəzərdə tutmuşam.

3. Bank sahəsində Risk mütəxəssislərinin yetişməsində ARPA-nın rolu və gördüyü işlər danılmazdır. Bəli, hətta bu gün belə ARPA risk sahəsi üzrə “beyin mərkəzi” funksiyasını həyata keçirir. “Beyin mərkəzinin” ən vacib komponentlərindən biri elektron mübadilə/müzakirə mərkəzinin mövcüdluğudur. Düşünürəm ki, yaxın gələcək üçün belə bir mərkəzin yaradılması zəruridir.

Nərgiz Zeynalova Bank of Baku ASC Risklərin idarə edilməsi departamentinin direktoru

www.arpa.az

www.arpa.az

TƏHLİL

36 ■ Risk 1’2011

u gün müəssisə və təşkilatların aktual problemlərindən biri, biznes risklərin adekvat qiymətləndirilməsi və idarə edilməsidır. Dünyada tüğyan edən iqtisadi böhran sübut etdi ki, müəssisələr və banklar güclü maliyyə vəsaitlərinə və mükəmməl texnoloji infrastrukturlara malik olsalar da, uğursuzluqu və iflasa uğramaq riskləri ilə üz-üzədirlər. Hazırda, biznes risklərinin idarə olunmasının təkmilləşdirilməsi məqsədilə bir sıra tədbirlər həyata keçirilir ki, bunlardan biri də daxili nəzarət sistemlərinin və risklərin qiymətləndirilməsi məqsədilə risklərin idarə olunması strukturunun, daxili audit xidmətinin yaradılması və xarici auditin qiymətləndirməsindən istifadədir.

Daxili Audit haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununa görə daxili audit təsərrüfat subyektinin fəaliyyətinin inkişafına və səmərəliliyinin yüksəldilməsinə yönəldilmiş risklərin idarə olunması, nəzarət və idarəetmənin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi və inkişafına sistemli yanaşmaqla, təsərrüfat subyektinə öz məqsədlərinə nail olmaqda köməklik edən obyektiv, təminatverici və məsləhətverici fəaliyyətdir. Daxili auditor fəaliyyətində Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə, daxili audit xidmətinin Əsasnaməsinə, Daxili Auditorlar İnstitutu (DAİ) tərəfindən müəyyən edilmiş peşə standartlarına, prinsiplərə, təlimatlara, qaydalara əməl etməlidir. Standartların məqsədi daxili və İT auditi təcrübəsinin əsas prinsiplərini və konseptual  bazanı müəyyənləşdirmək, audit fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi üçün əsaslar yaratmaq, müəssisə

və  təşkilatın daxilində sistem  və proseslərin  təkmilləşdirilməsinə yardım etməkdir.

Daxili audit müəssisə və təşkilatın fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsinə yönəlmiş müstəqil, obyektiv təminat və məsləhətlərin verilməsi üzrə fəaliyyətdir. Daxili audit risklərin idarə olunması, nəzarət və korporativ idarəetmə sisteminin qiymətləndirilməsi və səmərəliliyinin yüksəldilməsində sistemli və ardıcıl yanaşmadan istifadə etməklə, qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmaqda müəssisə və təşkilata kömək edir. Daxili auditin tərkib hissəsi olaraq, informasiya texnologiyalarının auditinin məqsədi məlumatların tamlığını və informasiya sistemlərinin adekvat mühafizə olunmasını müəyyənləşdirmək və tövsiyələr verməkdir. Beynəlxalq standartların düzgünlük, obyektivlik, məxfilik və peşəkar səriştəlilik prinsiplərini əldə rəhbər tutmaqla, İT-nin korporativ idarə olunmasında İnformasiya Texnologiyaları (İT) auditorunun vəzifələri aşağıdakılardır:

• Təşkilatın nəzarət mühitinin, risklərinin idarə olunmasının qiymətləndirilməsi və auditi;

• Təşkilatın və İT-nin strateji uyğunluğunun qiymətləndirilməsi;

• fəaliyyətin, qüvvədə olan hüquqi, tənzimləyici qayda və prosedurlara uyğunluğunun qiymətləndirilməsi;

• İT resurslarından səmərəli istifadənin auditi.• Ümumiyyətlə auditi, maliyyə, əməliyyat,

informasiya sistemləri, kompüter ekspertizası kimi təsnifləşdirirlər. Banklarda audit işini

Banklarda İNfoRMASİyA SİSteMləRİNİN AudİtİNİN HəyAtA keçİRİlMəSİ təcRÜBələRİ

İlqar Əliyevİnformasiya texnologiyalarının auditi şöbəsiDaxili audit departamentiAzərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı

www.arpa.az

İnformasiya sistemlərinin auditinin fazaları

Auditin adl, mövzusu Audit olunacaq sahənin müəyyənləşdirlməsi

Auditin məqsədi Audit üçün məqsədlərin müəyyən olunması. Məsələn, lokal şəbəkəsinin təhlükəsizliyinin auditi

Audit zamanı yoxlanacaq sistemlər, funksiyalar, tədbirlər. Auditin həcmi Məsələn, lokal şəbəkədə məlumat emalının effektivliyinin, təhlükəsizliyinin və işləkliyinin qiymətləndirilməsi

• tələb olunan məlumat və resursların müəyyənləşdirilməsiAuditdən öncə planlaşdırma • informasiya mənbələri, qayda və prosedurların müəyyənləşdirilməsi • audit olunacaq sahə, avadanlıq və yerin müəyyən olunması

Məlumatın toplanılması üçün Nəzarətlərin testi və yoxlanılması üçün proseslərin seçilməsi və yoxlanılması, aparıcı heyəti

audit prosedurları və addımları ilə müsahibələrin aparılması, qaydalar, standartlar, prosedurların əldə olunması və müəyyənləşdirilməsi, nəzarətlərin testi və yoxlanılması üçün audit prosedurlarının keçirilməsi

Nəticələrin yoxlanılması və test nəticələrinin qiymətləndirilməsi Təşkilatdaxili-spesifiküçün prosedurlar

Menecementlə ünsiyət Təşkilatdaxili-spesifikprosedurları

Audit hesabatlarının hazırlanması • Auditdən sonrakı nəzarət prosedurlarının müəyyən olunması • Prosedur, qayda və sənədlərin adekvatlılığının yoxlanılması və qiymətləndirilməsi

1’2011 Risk ■ 37

planlaşdırarkən İT auditoru aşağıdakı mərhələləri nəzərdə tutmalıdır:

• Bankın missiya, məqsəd, hədəf və proseslərinin başa düşülməsini;

• Bankın informasiya və proseslərə olan funksionallıq, tamlıq, təhlükəzislik tələblərini;

• Müvafiq qayda, standard, prosedur, təlimat və təşkilati strukturun müəyyən edilməsi;

• Risklərin təhlili və qiymətləndirilməsi;• Daxili nəzarət sisteminin yoxlanılması;• Auditin məqsədi və həcminin

müəyyənləşdirilməsi;• Audit strategiyasının hazırlanmasını və audit

resurslarının bölüşdürülməsini.

Audit yoxlamasının planlaşdırılmasının ilkin mərhələsində yoxlanılacaq sahənin, audit obyekti haqqında ümumi məlumat toplanılır, təşkilatın qüvvədə olan qanunverici və normativ tələbləri, qayda və prosedurları müəyyən olunur, audit obyektinə aid olan risklər qiymətləndirilir və əvvəlki audit nəticələri öyrənilir. Sistemlərdəki dəyişikliklərin, nəzarətə məlum olan nöqsanların, işçilərin qabiliyyət və bacarıqlarının və mütəxəssis

səriştəsinə olan tələblərin müəyyən edilməsi həyata keçirilir və zaman büdcəsi hazırlanır. faktların və məlumatların toplanması, növbəti mərhələ kimi mövcud sənədlərin təhlili, audit obyektinin əməkdaşları ilə müsahibələrin aparılması, fəaliyyətlərə nəzarət edilməsi, məlumat və hesabatların təhlil edilməsi və müşahidələr, maliyyə təhlilləri aparılır. Növbəti addım, idarəetmə və nəzarət prosesinin adekvatlığının qiymətləndirilməsi olmaqla, daxili nəzarət sorğu vərəqlərindən (DNSV), və ya yoxlama cədvəllərindən istifadə etməklə, nəzarət modeli qurulur, mövcud nəzarət təhlil olunur, əvəzləyici nəzarət müəyyən edilərək, mövcud çatışmazlıqlar sənədləşdirilir. Audit prosesinin davamı olaraq, sistemin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi və onun effektivliyi barədə nəticələrin yoxlanılması, substantiv testlərin keçirilməsi, əməliyyatların seçilməsi və sınaqdan keçirilməsi, maliyyə təhlillərinin aparılması, çatışmazlıqların və qeyri-səmərəliliyin səbəblərinin müəyyənləşdirilməsi və ilk nəticələrin hazırlanması həyata keçirilir. Sonda, nəticələrin yekunlaşdırılması və tövsiyələrin verilməsi, hesabatın hazırlanması, keçirilmiş

www.arpa.az

TƏHLİL

38 ■ RISK 1’2010

audit yoxlamasının nəticələri haqqında hesabatın verilməsi, audit aparılan obyektdə nəzarət mühitinin təkmilləşdirilməsi üçün tövsiyələrin verilməsi ilə audit prosesi öz yekun mərhələsinə çatır. Audit zamanı vacib məsələlərdən biri müşahidələrin əldə edilməsidir ki, bu zaman aşağıdakı mənbələrdən istifadə oluna bilər:

İnformasiya sistemləri üzrə Bankın təşkilati struktur sxeminin yoxlanılması, təhlili;

Bankda mövcud olan İT üzrə qayda və prosedurların yoxlanılması;

İnformasiya sistemləri standartlarına uyğunluğun yoxlanılması;

İnformasiya sistemləri sənədləşməsinin yoxlanılması (sistem və proqramların hazırlanma mərhələləri, funksional, dizayn tələbləri, test planları və hesabatlar, proqram və əməliyyat sənədləri, istifadəçi əl kitabları, əməliyyat təlimatları, təhlükəsizlik məsələləri ilə əlaqəli sənədlər (təhlükəsizlik planları, risklərin qiymətləndirilməsi), keyfiyyətin qiymətləndirilməsi hesabatları)

Müvafiq işçi heyəti ilə müsahibələr, müzakirələr; Prosesslərin və əməkdaşın işinin monitorinqi,

əməliyyatların simulyasiyası:

Müşahidələri etibarlılıq dərəcələrinə görə sıralasaq, kənar müstəqil ekspert tərəfindən müşahidə (xarici auditor tərəfindən hesabatların, hesablaşmaların təsdiqi məktubu) ən mötəbər mənbə hesab olunur. eləcə də, müşahidənin aparılması zamanı, müşahidəni və informasiyanı əldə edənin ixtisası və bacarığı, müşahidələrin obyektivliyi, müşahidənin aparılması aktuallığı və vaxtında əldə olunması vacib meyar hesab edilir. İşçi heyəti ilə müsahibələr keçirilən zaman, əməkdaşların vəzifə və öhdəlikləri, aktual funksiyaları, proses və prosedurlar, təhlükəsizlik məsələləri barədə məlumatlılıq, hesabatlılıq funksiyaları barədə müzakirələr aparılır. Audit müşahidəsi və məlumatların toplanmasında müəyyən göstəricilər və indikatorlar

vardır ki, bunlara risk indikatorları deyilir və müvafiq sahədə problemlərin olduğuna dəlalət edir:

isitfadəçilərin işə münasibəti; investisiya qoyuluşlarında yüksək və büdcədən

artıq qiymət; yubanmış layihələr, təkmilləşdirilən layihələrin

dayanması, və ya ləğvi; işçi heyətin davamlı olaraq yerdəyişməsi və

təcrübəsiz işçi heyət; avadanlq-proqram səhvlərinin davamlı olması və

avadanlığın sorğulara zəif reaksiyası; kompüter və proqramların ardıcıl yenilənməsi; avtorizasiyası olmayan dəstəkləmə (texniki-

proqram təminatı üzrə); taktiki-strateji planların natamamlığı və qarşılıqlı

tamamlanmaması; işçi heyətdən yüksək asılılıq və adekvat

treninqlərin olmaması, zəif motivasiya.

Daxili audit xidmətinin əməkdaşları, resurslardan səmərəli istifadə və effektivliyin əldə olunması məqsədilə kompüter texnikasının köməyi ilə auditdən (kTKA) istifadə edirlər. kompüter texnikasının köməyi ilə auditin üstünlükləri odur ki, audit riskinin səviyyəsi aşağı salınır, audit obyektindən kifayət qədər müstəqil müşahidə və geniş əhatəli məlumat toplanılır, informasiyanın cəld emalı mümkün olur, daxili nəzarətdəki boşluqların tapılmasında yüksək çeviklik yaranır, seçmə üsulundan geniş şəkildə istifadə edilir və resursların səmərəli istifadəsinə imkan yaranır. kTKA-nın həyata keçirilməsi zamanı, proqram, alət və texnikalar kimi ümumiləşmiş audit proqramı, utilitalar, məlumatın izlənməsi, testi və əks etdirilməsi, ekspert sistemlər və kargüzarlıq sistemlərindən istifadə olunur. Müxtəlif audit prosedurlarını yerinə yetirməyə imkan verən alət və texnikalara- balans və tranzaksiyaların detallı şəkildə testi, analitik yoxlama prosedurları, İT üzrə ümumi nəzarətə uyğunluq testi, İT üzrə proqram nəzarətlərinə uyğunluq testi, əməliyyat sistemlərində və proqram təminatlarında boşluqların qiymətləndirilməsi və nüfuz etmə testlərini misal gətirmək olar. kompüterləşdirilmiş audit, proqram təminatları əldə edən zaman, audit işçi heyəti üçün asan istifadə imkanı, treninqlərdə keçmə imkanları, dəstəklənmə imkanları, istfadənin çevikliyi, qurulmasına dair tələblər, istifadə prosesində səmərəlilik kimi əsas məqamlar araşdırılmalıdır.

Müşahidələri etibarlılıq dərəcələrinə görə sıralasaq, kənar Müstəqil tərəfindən edilən Müşahidə (xarici auditor tərəfindən hesabatların, hesablaşMaların təsdiq Məktubu) ən Mötəbər Mənbə hesab olunur.

www.arpa.az

Audit resurslarından səmərəli istifadə məqsədilə, seçmə üsulundan istifadə edilir. Beynəlxalq standartlara görə, əgər təşkilatda daxili nəzarət sistemi güclü qurulmuşdursa, seçmənin həcmini daha az götürmək olar. lakin götürülmüş və yoxlanılmış seçmənin həcmi, auditorun kifayət qədər əminliyini təmin etməlidir.

Audit hesabatı, audit işinin məqsədi, həcmi və nəticələrini təqdim etməli və lazım gəldikdə hesabatlarda auditor rəyi ifadə olunmalıdır. Hesabatlar, dəqiq, faktlara əsaslanan, aydın başa düşülən, kəmiyyətlə ifadə, ortaya çıxan məsələlərin təsirini və ciddiliyini müəyyən etmək üçün maksimum həcmdə kəmiyyət baxımından ifadə, yığcamlıq, mövzuya yaxınlıq, ədalətli, baş vermiş halların, və ya insanların tənqid edilməsinə deyil, mövcud vəziyyətin yaxşılaşmasına əhəmiyyət verilməsidir. Audit prosesinin son məhsulu olan bu sənəd, obyektiv, aydın, yığcam, konstruktiv tərzdə yazılmalı və vaxtında təqdim olunmalı, auditin nəticələri üzrə razılıq və məsləhətləri həyata keçirilməsi, rasional tövsiyyələrlə əhatə olunmalıdır. Hesabatın nəticəsi olaraq, müvafiq strukturların və auditorların, rəhbərliyin yanında müzakirəsi həyata keçirilir, mövcud risklər bir daha təhlil edilir və risklərin idarə olunması üçün tədbirlər planı hazırlanaraq rəhbərliyin təsdiqinə təqdim edilir. Tədbirlər planına, görüləcək işlərin məzmunu, yerinə yetirilmə müddəti, məsul və cavabdeh bölmələr təsvir olunur. Auditdən sonrakı nəzarətdə tədbirlər planı auditorlar tərəfindən müntəzəm yoxlanılır, həyata keçirilmiş işlər haqqında rəhbərliyə hesabat verilir.

İdarəetməni həyata keçirmək üçün, rəhbərlik, riskləri və nəzarəti effektiv tarazlamalı və “qızıl orta” prinsipinə nail olmalıdır. Belə ki, banklarda risklər, limiti aşdığı zaman, aktivlərin və reputasiyanın itirilməsi, qeyri-adekvat strateji qərarların qəbul edilməsi, normativ aktlara uyğunsuzluq riski, ictimai qalmaqallar və s. baş verə bilər. Əksinə, risklər üzərində nəzarət sistemi, limiti aşdığı təqdirdə bürokratiyanın və dəyərsiz işlərin artması, əməliyyatların yüklənməsi, mürəkkəbləşməsi, qərarların qəbulunda yubanma, dəyişikliklərə ləng reaksiya və s. meydana çıxa bilər. Peşəkar auditor tövsiyələr verərkən, bu tarazlığın qorunmasını, xərc-mənfəət təhlili kimi meyarları da əldə rəhbər tutmalıdır.

TƏHLİL

40 ■ Risk 1’2011

www.arpa.az

Проводя краткий обзор пос-ледних двадцати экономических лет, нужно отметить, что корпоративное управление, как система необходимая для жизнедеятельности организаций, стало предметом пристального внимания в нашем регионе с середины 90-х го-дов. Примерно в это же время стали активизи-роваться процессы по привлечению крупных международных портфельных инвесторов в частный сектор. Опрос более 200 инвестици-онных компаний в 31 стане мира, проведенный компанией Mckinsey в два этапа, показал, что инвесторы готовы платить больше за акции компаний, прозрачных в управленческом плане и ведущих отчетность в соответствии с миро-выми стандартами. Чаще всего корпоративное управление рассматривается именно в данном контексте – как формальный инструмент, с по-мощью которого можно создать приемлемый уровень прозрачности, определить степень надежности и стабильности для привлечения внешних инвестиций. Однако, данная статья преследует цель привлечь внимание к корпо-ративному управлению в контексте мощно-

го иструментария менеджмента, служащего впоследствии переводу организации на качест-венно новый уровень квеста, непосредственно положительно влияющий и на капитализацию, и на финансовые результаты в целом. Метод корпоративного управления предоставляет массу рычагов управления и воздействия на искоренение существенных институциональ-ных, управленческих и операционных проблем при условии его методично последовательного внедрения и применения внутри организаций.

Так что же такое корпоративное управление и каковы его предпосылки?

Как ни странно это звучит, но практика корпоративного управления существует уже несколько столетий. К примеру, в шекспиров-ском «Венецианском купце» описываются волнения торговца, вынужденного поручить заботу о своем имуществе - кораблях и товарах - другим лицам (говоря современным языком, отделить собственность от контроля за ней). История насчитывает немало таких примеров.

Пюсте БабаеваДиректор компании «ARPA Consulting»

Корпоративное управление:антология, эволюция и перспективы.

«В управлении не должно быть полуответственности: она с неизбежностью ведет к утайке растрат и неисполнению законов»

Наполеон I

1’2011 Risk ■ 41

www.arpa.az

Антология корпоративного управления – это история противостояния интересов акцио-неров и руководителей. Когда в 30-х годах XX века собственники бизнеса стали расширять сферы своей коммерческой деятельности, они столкнулись с необходимостью делегировать свои управленческие функции иным лицам. Таким образом, наемные руководители высше-го звена получили право принятия решений не только по текущим, но и по стратегическим вопросам. Отсюда и стали проистекать очевид-ные разногласия. Акционерам был нужен рост капитализации, а менеджерам высшего звена – солидный социальный статус, высокая зарплата и приличные бонусы. С 50-х годов прошлого века во всем мире начался рост инвестицион-ной активности, институциональных и коллек-тивных инвесторов в акционерном капитале, а с 80-х годов доля института портфельных инвесторов стала превосходить прямые ин-вестиции в абсолютном большинстве, что, в свою очередь, оказало весомое влияние на резкое развитие корпоративного управле-ния в мире. Именно в эти годы и стала фор-мироваться полноценная теория корпоратив-ного управления с задатками ее сегодняшнего понимания. Правда, тогда же неторопливость осмысления сложившихся реалий была с лих-вой компенсирована исследовательским бумом и активизацией регулирования отношений в данной сфере. Резюмируя особенности сов-ременной эпохи и двух предшествующих, уче-ные делают вывод, что в XıX веке двигателем экономического развития было предпринима-тельство, в XX столетии - менеджмент, а в XXı веке эта функция переходит к корпоративному управлению.

Так или иначе, необходимо отметить, что даже в условиях современной действительнос-ти, когда корпоративное управление набирает мощные обороты развития, для многих оно остается все еще неопределенным явлением. На сегодняшний день не существует единого, централизованного и общепринятого опреде-ления корпоративного управления. «Корпора-тивное управление – система отчетности перед акционерами лиц, которым доверено текущее

руководство компанией»; «Корпоративное управление – система взаимоотношений меж-ду менеджерами компании и их владельцами по вопросам обеспечения эффективности де-ятельности компании и защите интересов вла-дельцев, а также других заинтересованных сто-рон»; «Корпоративное управление – способ управления компанией, который обеспечивает справедливое и равноправное распределение результатов деятельности между всеми акци-онерами, а также иными за-интересованными л и ц а м и » ; «Кор-

п о -р а -т и в н о е управление – комп-лекс мер и правил, которые помо-гают акционерам контролировать руководство компании и влиять на менеджмент с целью максимизации прибыли и стоимости предпри-ятия» - вот лишь некоторые из определений корпоративного управления.

Однако, вне зависимости от используемого нами определения сущность и природа самого корпоративного управления отражена в защи-те прав акционеров и в возможности их уверен-ного мониторинга менеджмента в ходе управ-ления организацией, тем самым повышающего долю капитализации организации. Рассматри-вая корпоративное управление сквозь призму управленческого опыта, нельзя не подчеркнуть

TƏHLİL

42 ■ Risk 1’2011

www.arpa.az

упорядоченность и конструктивную особен-ность собирать все элементы существующих механизмов внутри компании в единую сеть, этакий конструктор, являющийся действен-ным лишь при наличии и взаимодействии всех его составляющих частей.

Какова же реальная роль корпоративного управления в Азербайджане в условиях сегод-няшнего экономического развития?

Анализируя ситуацию по корпоративному управлению в республике, нельзя не отметить значительный рост и прогресс, обусловлен-ный фоном развития инвестиционного кли-мата, способствующего расширению границ корпоративного управления. На сегодняшний день мы являемся свидетелями практически эволюционного развития в сфере корпора-тивного управления. Организации, осознаю-щие необходимость листинга, одновременно начинают все больше и больше воспринимать корпоративное управление как действенную систему, призванную совершенствовать не только внешние показатели, но и внутрен-ние механизмы управления и операцион-ной деятельности организаций. Безусловно, эти процессы не являются абсолютными и повсеместными, и их интеграция обус-ловлена различными факторами, однако вышеизложенный факт является самым достоверным показателем положительной

динамики развития микроклимата корпора-тивного управления в республике. Внедрение законодательных нормативов на государс-твенном уровне, апробация лучшей практи-ки (best practice), осознание организациями возможных преимуществ, исходящих из им-плементации корпоративного управления, неразрывно ведут к долгосрочной перспекти-ве, опирающейся на факторы стабильности, управляемости и предсказуемости, что само по себе является существенным показателем прогрессивного развития для организаций и республики в целом. Вполне реально, что мы не станем свидетелями сиюминутного роста компаний в нашей республике, но, суммируя ведущий международный и региональный опыт, осознание факта неизбежно грядущего роста в перспективе становится следствием развивающихся здесь и сейчас взаимозависи-мых процессов, катализаторами и сподвиж-никами которых должны являться местные организации.

Безусловно, каждая организация уникаль-на, имея ряд индивидуальных сложностей и тонкостей по своей сути и природе, каждая из них имеет возможность выбора собственной модели корпоративного управления в зависи-мости от его роли в стратегическом развитии

и ряда иных определяющих критериев. Некоторые компании рас-

сматривают переход к эффективному

ко р по рат и в -

ному управлению как обязательное условие функционирования в современной эконо-мической системе и построения компании с возможностью выхода на международный уровень. Иные же, напротив, видят в корпо-ративном управлении своеобразный ключ к увеличению рыночной стоимости. Какими бы не являлись ракурсы в направлении дви-жения к корпоративному управлению, сле-дует отметить его неоспоримую роль в раз-решении нескольких групп стратегических вопросов, таких как структурные вопросы и вопросы прав собственности; управленчес-кие и институциональные вопросы; вопросы общего развития и отчетности. Инкорпора-ция принципов корпоративного управления в систему управления организацией раз-решает массу вопросов, включающих в себя операционный контроль и отчетность, внутренний контроль и управление рисками, вопросы стра-тегического планирования и соб-людения прав заинтересованных лиц, предоставляет возможность облегчения самого процесса уп-равления, принятия решений и распределения обязанностей и многое другое. Этот список мож-но продолжать и детализировать, обосновывая и выстраивая логи-ческие цепочки, связанные плотными узлами взаимозависимых звеньев кор-поративного управления и функциони-

1’2011 Risk ■ 43

www.arpa.az

рования организации в целом. Необходимо подчеркнуть, что, по своему происхождению, природа корпоративного управления заклю-чена в создании и поддержании некоего свода правил, призванного обеспечивать права всех заинтересованных сторон. Корпоративное управление привносит системность в управ-ление компанией. И определяющим фактором в данном контексте является «функциональ-

ная» системность, которая, в свою очередь, должна позволить организации, что называет-ся, «дышать без оков и цепей».

Эффективная система корпоративного управления – мудрость, способная привлечь лучший результат в управление. И говоря об эффективности и корпоративном управле-нии в целом, хотелось бы особо подчеркнуть роль компаний, призванных служить провод-никами к переходу и поддержанию систем корпоративного управления. Речь идет о кон-

сультационных компаниях, специализи-рующихся на предоставлении услуг

в сфере корпоративного уп-равления. Их основная роль

должна быть заключена в применении гибкой и

сбалансированной методики оцени-

вания и инкор-п о р и р о в а н и я

изменений, с учетом тон-костей и ин-дивидуальных особенностей организаций, выработке не

только типовых, но и образцово-

обтекаемых мо-делей, призванных

отвечать не только

законодательным правилам и международным принципам, но и максимально эффективному функционированию в контексте организаций. Следуя известной закономерности спроса на предложение, следует отметить и появляющи-еся предложения, являющиеся свидетельством значительной заинтересованности компаний, стремящихся и развивающих свою деятель-ность в сфере оказания услуг по корпоратив-ному управлению. Исходя из вышеизложен-ного, нужно отметить, что одна из важнейших стратегических миссий «ARPA Consulting» на сегодняшний день заключается в продол-жении поощрения и развития культуры кор-поративного управления в Азербайджане. Для реализации своих долгосрочных целей и задач «ARPA Consulting» обладает всем необходимым спектром ресурсов, включая группы экспертов со значительным местным и международным опытом, специализирующих-ся в сфере корпоративного управления, опыт участия в пилотных проектах МФК (ıfC) и профессионализм, нацеленный на совершенс-твование корпоративного управления. Мы твердо верим, что эффективная система кор-поративного управления и ее не менее эффек-тивная оценка являются одними из ключевых генераторов для обеспечения устойчивости экономического прогресса организаций. А, как известно, следуя индуктивному методу, устойчивый прогресс организаций обуславли-вает экономический рост государства в целом.

RUBRIKA • Подрубрика

44 ■ Risk 1’2011

www.arpa.az

TƏQDİQAT

rİsk İDarəetmə saHəsİnDə son onİllİyİnəsas proBlemİMark T. Vilyams

1’2011 Risk ■ 45

www.arpa.az

rtıq, sistem riski – bir hadisənin, və ya hadisələr silsiləsinin bütün sistemi dağıtmaq ehtimalı – sadəcə sinif müzakirəsi üçün nəzərdə tutulan akademik mövzu deyil. Sistem riski, nə təsadüfi hal, nə də ki təbiət hadisəsidir: onu insanlar yaradıb və o həddən artıq çətin bir məsələdir. Son dövrlərin bazar hadisələri göstərmişdir ki, sistem riski, gizli reaktiv mərmidir və işə salındıqda, geniş maliyyə itkilərinə səbəb ola bilər.

2008-ci ildə leman Brazersin (lehman Brothers) iflasından sonra, dünya bazarlarının sarsıdıcı tənəzzülü, dünya dövlətlərinin maliyyə təşkilatlarını xilas etmə cəhdləri və uzaq İslandiyanın tənəzzülü, sistem riskinin qlobal mövcudluğunu sübut edən dəlillərdir. Daşınmaz əmlak köpüyünün artan təhlükəsini əvvəlcədən görə bilməmə, Böyük Depressiya dövründən bəri, indiyədək mövcud olmuş ən pis böhrana gətirib çıxardı. Qlobal səviyyədə investorların itkiləri, trilyon dollarlarla hesablandı və milyonlarla iş yerləri itirildi.

6 may 2010-cu il tarixdə baş vermiş və müvəqqəti olaraq, 1 trilyon ABŞ dollarının itirilməsi ilə yadda qalmış “Ani çökmə” (flash Crash), sistem riskinin mövcudluğunu xatırladan daha bir hadisədir. Hələ yunanıstan, Portuqaliya, İtaliya və İspaniyada baş verən maliyyə təlatümləri bir daha sübut etdi ki, yalnız banklar deyil, millətlər də həddindən artıq borca girə bilərlər.

yunanıstan, ölkə üzrə ümumi daxili məhsulun 130 faizindən artıq məbləğdə borca girməklə, qısa zaman ərzində maliyyə məsuliyyətsizliyinin canlı nümunəsinə çevrildi. İnvestorlar, yunan istiqrazlarından canlarını qurtarmağa başladılar və bununla da Avronun dəyərini sürətlə aşağı saldılar. Nə qədər ağlasığ-maz görünsə də, iqtisadiyyatının həcmi Almaniya iqtisadiyyatının 1/10 hissəsi qədər olan yunanıstan, Avropa İttifaqını – dünyanın ən böyük ticarət iqtisadiyyatını lərzəyə gətidi. Baş vermə ehtimalı aşağı olan, lakin yüksək maqnitudalı hadisə hesab edilən sistem riski, yenidən baş verdi.

Hazırkı maliyyə böhranının səbəblərinin təhlili zamanı bir çox bankların icraçı direktorları konq-res komitələrinə çağırılaraq, onlardan nə üçün artıq riskin götürülməsi və sonradan müvafiq qaydada idarə edilməməsi izah etmək tələb olunmuşdur. lakin bu cür dialoqa yalnız bir neçə risk meneceri cəlb edilmişdir. Hər bir halda risk idarəetmə peşəkarları gündən-günə böyüyən daşınmaz əmlak köpüyünün yaratdığı təhlükəni görə bilmədikləri üçün daşıdıqları məsuliyyəti boyunlarına almalıdırlar.

RİSK MENECERİN ROLU

Risk peşəkarları kimi, biz baş vermə ehtimalı böyük olan hadisələri ölçməyi, nəzarətdə saxlamağı və idarə etməyi öyrənmişik. lakin, bizim az-az baş verən, lakin yüksək itkilərə səbəb olan hadisələri idarə etmək sahəsində təcrübəmiz dəhşətli dərəcədə zəifdir.

Tarixən diqqət, gəlir əldə etmək məqsədilə götürülən adi risklərin (misal üçün, bazar, kredit və əməliyyat risklərinin) ölçülməsinə və onlar barəsində hesabatın hazırlanmasına yönəlmişdir. Risk sistemləri bu cür tipik riskləri ölçmək üçün işlənib hazırlanmışdır, lakin sistem riskini hərəkətə gətirə biləcək qüvvələrə çox az diqqət ayrılmışdır. Sistem riski ilə bağlı tendensiyaları modelləşdirmək, qeydə almaq və məruzə etmək üçün tələb olunan infrastruktura, qlobal səviyyədə az investisiya qoyulduğu aydın nəzərə çarpır.

Sistem riski, bu problemin qarşısını almaq, və ya ən azından onu minimallaşdırmaq məqsədi ilə, son dövrlərdə qəbul olunmuş qaydalara baxmayaraq, böyük təhlükə olaraq qalır. Bəs mövcud boşluqları doldurmaq üçün biz hansı addımları ata bilərik?

Mark t. Vilyams

www.arpa.az

TƏQDİQAT

46 ■ Risk 1’2011

Sistem riski, adi risklərdən fərqli mövhumdur. o, yalnız azaldıcı dəyəri olan asimmetrik riskdir. Bazar, və ya kredit riskindən fərqli olaraq, şirkətlərə bu cür riskin götürülməsi heç bir gəlir vəd etmir. Həmçinin onu yalnız bir əməliyyata, əmtəəyə, portfelə, və ya regiona şamil etmək mümkün deyil.

2008-ci ilin kredit böhranının nümayiş etdirdiyi kimi, sistem riski, milli sərhədlər tanımır və zahirən əlaqələndirilə bilməyən hadisələr nəticəsində yarana bilir. ondan asan sığortalanmaq mümkün deyil və həddindən artıq risk götürmə, siyasətlərin zəif tərtibi, vergi sahəsində səhvlər, və ya bazar iqtisadiyyatının artan mürəkkəblikləri ilə ayaqlaşa bilməyən qanunlar nəticəsində onun yolu açıla bilər. Bu siyahı tam-lıqdan xeyli uzaqdır və növbəti böhrana səbəb ola biləcək amillərin DNT-si tamamilə fərqli ola bilər.

Müəyyən şirkətlər, məhsullar və fəaliyyətlər nəticəsində artmaqda olan sistem riskinin erkən vaxtlarda aşkar edilməsi, daha geniş mənzərəyə nəzər salmağı tələb edir. Bunun üçün bir model, risk meneceri, şirkət, və ya ölkədən toplana biləcək fikirlərdən daha geniş məlumata malik olmaq lazımdır. Bəzi alimlər, sistem riskinin əvvəlcədən müəyyən edilməsinin, və ya idarə edilməsinin mümkün olmadığı fikrini ortaya ataraq, onu “qara qu” hadisəsi (nadir hadisə) kimi təsvir etmişlər. Sistem riskinə qarşı mövqeyinizdən asılı olmayaraq, o, son onilliyin ən əsas risk idarəetmə problemi olaraq qalır.

NAZİK BUZ

Beləliklə necə oldu ki, biz buzun belə nazik və bazar iqtisadiyyatının belə kövrək olduğu bir yerə gəlib çıxdıq? Bunun ən asan izahı qloballaşmadır. Bu tendensiya qismən də kommunizmin dağılması, kapitaliz-min daha geniş yayılması və iqtisadi imkanların yaradılması üçün azad bazarlara inamın artması ilə daha da alovlandı.

Rusiya, çin və Hindistan kimi ölkələr, son iki onillikdə çiçəklənmişlər. Mərkəzi və Cənubi Ameri-kanın iqtisadiyyatı inkişaf edərək, xərcləməyə təmiz gəliri olan orta təbəqənin get-gedə böyüməsinə nail olmuşlar. Daha böyük maliyyə, texnologiya və ticarət vasitəsilə qloballaşma, regional iqtisadiyyatların, ölkələrin və cəmiyyətlərin xeyli müstəqilləşməsinə imkan yaratmışdır.

Sürətli qlobal inteqrasiya, iqtisadi faydalar yaratmışdır (misal üçün, yaşayış standartında artım), lakin, eyni zamanda qarşılıqlı asılılıq səviyyəsini, bununla da onun əsasında duran sistem riskini artırmışdır. Artıq, böyük ölkələr, fəaliyyətlərini kiçik ölkələrlə hesablaşmadan həyata keçirə bilməz, və ya maliyyə qaydalarını birtərəfli qaydada tətbiq etməklə, digərlərinin də işlərini onlara uyğun quracağını gözləyə bilməzlər. Get-gedə daha sürətlə dünya bazarı halqaları bir-biri ilə qarşılıqlı şəkildə bağlı olan bir zəncirə çevrilir. yunanıstan, İrlandiya və İspaniya kimi ölkələr və digər zəif həlqələr – misal üçün, leman Brazers (lehman Brothers), Bear Sternz (Bear Stearns), AİG, fenni Mey (fanni Mae), freddi Mak (freddie Mac), “General Motors” Aksept korporasiyası (GMAC) və Norzen Rok (Northern Rock) – məhz bu zəncirin kövrəkliyini xatırladan nümunələrdir.

Qloballaşma, kapital bazarlarının qarşılıqlı bağlılığının artmasına şərait yaratmışdır. Bu, ikibaşlı xəncərə oxşayır – iqtisadi inkişafı sürətləndirmək üçün istifadə olunan kapital, neqativ bazar şayiələrinin yayılması ilə sürətlə bazarı tərk edə bilər. İnvestorlar götürdükləri risk səviyyəsi müqabilində mümkün ən yüksək gəliri əldə etməyə çalışdıqlarından, texnologiya və kommunikasiyada baş verən irəliləyişlər, pulun yer üzündə hərəkət sürətini artırmışdır.

kapital bazarlarının iki şəxsiyyəti var. Bəzi vaxtlarda, o, həddindən artıq risk götürməni həvəslə maliyyələşdirir, bəzən isə bu cür pozuntuların aradan qaldırılması üçün iztirab verə biləcək dərəcədə səmərəli ola bilir. İnvestorlar həddini aşanda, şirkətin, sənayenin, ölkənin və hətta qlobal bazarın iflası özünü sürətlə büruzə verə bilir. Qısamüddətli repo bazarlarına etibar edən investisiya banklarının çoxu üçün, 15 sentyabr 2008-ci il tarixinə qədər – kapital bazarları bu tarixdə dondu – bu cür maliyyələşdirmə modeli fəlakətə çevrildi.

Qloballaşma, sistem riskinin artmasının yeganə səbəbi deyil. 600 trilyon dollarlıq qlobal derivativlər bazarının inkişafı və sürətli artımı da bazarda qarşılıqlı asılılığı artırmışdır. Derivativlər, riskin əvvəllər bir-biri ilə əlaqəsi olmayan məhsullar, qarşılıqlı tərəflər və bazarlar üzrə bölüşdürülməsini mümkün

Qloballaşma, kapital bazarlarının qarşılıqlı bağlılığının artmasına şərait yaratmışdır. Bu, ikibaşlı xəncərə oxşayır – iqtisadi inkişafı sürətləndirmək üçün istifadə olunan kapital, neqativ bazar şayiələrinin yayılması ilə sürətlə bazarı tərk edə bilər. İnvestorlar götürdükləri risk səviyyəsi müqabilində mümkün ən yüksək gəliri əldə etməyə çalışdıqlarından, texnologiya və kommunikasiyada baş verən irəliləyişlər, pulun Yer üzündə hərəkət sürətini artırmışdır.

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 47

edir ki, bununla da bir bazarda yaşanan hər hansı şokun digərlərinə keçmə şansı artır. leman Brazers və AİG-nin iflası, aşağı dərəcədə tənzimlənən derivativlər bazarının zəifləməsinə gətirib çıxardı. Son vaxtlar, siyasətləri formalaşdıran şəxslər daha çox sayda əməliyyatı nizamlanan birjalara keçirməklə və daha ciddi hesabatlılıq tələb etməklə və daha yüksək girov tələbləri qoymaqla, bu problemi aradan qaldırmağa cəhd göstərmişlər.

SİSTEM RİSKİNİN İDARƏ EDİLMƏSİ Biz sistem riskinin mövcudluğunu qəbul etdikdən sonra, onu müvafiq qaydada idarə etməyə başlaya bilərik. yumşaldılmasına baxmayaraq, bu yaxınlarda qəbul edilmiş Dodd-frank Aktı Maliyyə Sabitliyinə Nəzarət Şurası (MSNŞ) yaratmaqla, sistem riski məsələsini həll etməyə çalışır. İlk dəfə olaraq, sistem riskinin azaldılması və bütün sistem üzrə daha möhkəm maliyyə sabitliyi əsas tənzimləyici məqsəddir.

yeni şura, federal və ştat maliyyə tənzimləyicilərindən təşkil olunmalıdır və ona sədrliyi, Maliyyə Naziri etməlidir. Siyahısı müəyyənləşdirilmiş qarşılıqlı bağlı iri bankların və müəyyən qeyri-bank maliyyə şirkətlərinin yaratdıqları riskləri müəyyən etmək və modelləşdirmək, bu qrupun xüsusi diqqət yetirməli olduğu məsələdir.

Bu Akt, həmçinin MSNŞ-ə daha yüksək kapital, leveric (rıçaq), likvidlik və risk idarəetmə tələbləri qoymaq səlahiyyəti verir. Ən əsası isə, indi, MSNŞ-nin leman Brazers problemi ilə üzləşməmək və nor-mal şirkətin gərginlikdən ənənəvi müflisləşmə prosesindən keçmədən canını qurtara bilmə imkanlarını artırmaq məqsədi daşıyan nizamlayıcı plan ilə bağlı tələblər müəyyənləşdirmək hüququ vardır.

Bundan başqa, Dodd-frank Aktı, xərclərin sistem baxımından əhəmiyyətli hesab edilən şirkətin aktivlərinin dəyərindən artıq olduğu zaman banklara sahib olan şirkətlərin, maliyyə şirkətlərinin və müəyyən kreditorların normal ləğvetmə üçün həyata keçirdikləri ödənişləri qiymətləndirmək səlahiyyəti verir. Müvafiq qaydada işə salınsa, bu akt erkən aşkarlama şansını artıracaq ki, bununla da növbəti sistem riski hadisəsinin təsirini yumşaltmaq mümkün ola biləcəkdir.

XARİCİ İŞLƏR

Amerika Birləşmiş Ştatlarından kənarda da hansı təşkilatların daha çox sistem riski yaratdıqlarını ölçmək istiqamətində işlər gedir.

Misal üçün, 2009-cu ilin noyabr ayında, Maliyyə Sabitliyi Şurası – xüsusi olaraq qarşılıqlı bağlı şirkətlərin yaratdıqları potensial təhlükələri aradan qaldırmaq üçün yaradılmış tənzimləyici orqanların və mərkəzi bankların nümayəndələrindən ibarət beynəlxalq şura – 30 transsərhəd maliyyə şirkətinin siyahısını tərtib etmişdir. “İflas üçün çox böyük” olan təşkilatların bu nəzarət siyahısına, yalnız 4 ABŞ şirkəti: Qoldman Saks (Goldman Sachs), Jey-Pi Morqan çeyz ( JP Morgan Chase), Morqan Stenli (Mor-gan Stanley) və Bank of Amerika Merrill linç (Bank of America Merrill lynch) daxildir. Təsadüfi deyil ki, leman Brazersin əməliyyatlarının böyük hissəsini üzərinə götürmüş Barkleyz (Barclays) və Nomura şirkətlərinin adı da bu siyahıya düşmüşdür.

Müsbət haldır ki, həmin 30 şirkətdən ibarət nəzarət siyahısına daxil edilmiş təşkilatlardan, böhran vəziyyətlərinin idarə edilməsi üzrə müvafiq planlarının olmasını, o cümlədən qəfil çökmə zamanı nə edilməli olduğunu təsvir edən “yaşam barədə vəsiyyətnamə”ni nümayiş etdirmək tələb olunur. Nəzərə aldıqda ki, sistem riski yaradan şirkətlərin çoxu ABŞ-ın təsir dairəsindən kənardadır, Maliyyə Sabitliyi Şurasının səmərəliliyin qlobal sistem riskinin səviyyəsinə əhəmiyyətli təsiri olacaqdır.

BOŞLUQLAR QALIR

Dodd-frank Aktının müəyyən müddəaları, növbəti 18 ay ərzində həyata keçiriləcəkdir, lakin millətlər arası tənzimləyici fərqlər hələ də böyükdür.

Qloballaşma, sistem riskinin artmasının yeganə səbəbi deyil. 600 trilyon dollarlıq qlobal derivativlər bazarının inkişafı və sürətli artımı da bazarda qarşılıqlı asılılığı artırmışdır. Derivativlər, riskin əvvəllər bir-biri ilə əlaqəsi olmayan məhsullar, qarşılıqlı tərəflər və bazarlar üzrə bölüşdürülməsini mümkün edir ki, bununla da bir bazarda yaşanan hər hansı şokun digərlərinə keçmə şansı artır.

www.arpa.az

TƏQDİQAT

48 ■ Risk 1’2011

Beynəlxalq səviyyədə tənzimləyici orqanlar, hələ nə ümumi məxrəcə gələ bilib, nə də necə tam əlaqələndirilmiş şəkildə işləyəcəklərini müəyyənləşdiriblər. 2004-cü ildə qəbul edilmiş beynəlxalq Bazel ıı standartlarının tətbiqi üçün uzun müddətin lazım olması və hələ də onların ABŞ tənzimləyiciləri tərəfindən tam tətbiq edilməməsi, bank ictimaiyyətinin lazımi tənzimləyici dəyişikliyə nə qədər ciddi müqavimət göstərdiyinə daha bir sübutdur.

ABŞ hökuməti bu transsərhəd səylərin sürətlənməsinə yardım etmək imkanına malik olsa da, öz maliyyə həyətimizdə hələ də görülməli çox iş var. Aşağıda bəzi spesifik tövsiyələr diqqətə çatdırılır:

1. Sistem riskinin idarə edilməsi, əlaqələndirilmiş qlobal reaksiya tələb edir. Dodd-frank Aktı MSNŞ yaratmaqla, ümumi sistem üçün əhəmiyyətli olan təşkilatların monitorinqini təkmilləşdirəcək – lakin onlardan çoxu ABŞ sərhədlərindən kənarda yerləşir. Beynəlxalq Maliyyə Sabitliyi Şurası da yaxşı baş-lanğıcdır, lakin digər millətlərin də MSNŞ-yə oxşar siyasət qəbul etmələrinə ehtiyac vardır. Xüsusilə də, siyasətləri formalaşdıran şəxslərin və tənzimləyicilərin bu riskə qlobal perspektivdən baxmalarına və ardıcıl qaydalar və ölçmə ştanqları tətbiq etmələrinə nail olmaq lazımdır. Səmərəli olması üçün, qlobal maliyyə sisteminin yaxşılaşdırılması naminə, ölkələrin fərdi proqramları kənara qoyulmalıdır.

2. Güclü risk idarəetməsi, erkən aşkarlama və aydın reaksiya strategiyası tələb edir. Bu, infrastrukturun ölçülməsi və modelləşdirilməsi üçün daha böyük investisiya qoyulmasını və sistem riskini yarada biləcək əsas faktorlara daha böyük diqqət ayrılmasını nəzərdə tutur. Son maliyyə böhranı göstərdi ki, mövcud risk idarəetmə sistemləri real həyatda bazarın sınağına tab gətirə bilmədilər. Təkmil risk idarəetmə sistemləri olan bir çox təkmil şirkətlər, böyüyən daşınmaz əmlak köpüyünün yaratdığı təhlükəni seçə bilmədilər. Sadəcə bu cür hadisələrin “qara qu quşları” olduğunu və onları qabaqcadan görməyin, və ya idarə etməyin mümkün olmadığını söyləmək, risk menecerlərin, riski, onun idarə edilə bilməyəcəyi səviyyəyə çatmasına qədər müəyyən etmə vəzifəsini yerinə yetirməmələri deməkdir.

3. Risk idarəetmə ictimaiyyəti, yeni yaradılmış MSNŞ-nin növbəti aktivlər köpüyünün, və ya digər sistem riskinin qarşısını almaq üçün müvafiq müdafiə təmin edəcəyini zənn etməməlidir. Risk menecerləri qəbul olunmaz risk tendensiyalarını erkən vaxtlarda aşkarlamaqda yardımçı olmaq üçün siyasətləri for-malaşdıran şəxslər və tənzimləyici orqanlar ilə birgə əməkdaşlığa səy göstərməlidirlər. Böyüməkdə olan potensial risk problemləri barədə məlumat vermək üçün nə qədər çox göz və qulaq ayıq-sayıq olsa, bir o qədər yaxşıdır.

4. Nəhayət, dünya üzrə dövlət məmurları, siyasətləri formalaşdıran şəxslər və tənzimləyici orqanlar başa düşməlidirlər ki, onlar rəsmi olaraq risk idarəetmə fəaliyyəti həyata keçirirlər. Maliyyə böhranı, sistem riskinin vergi ödəyicilərinə və dünya iqtisadiyyatına baha başa gəldiyini sübut etdi. Siyasətləri forma-laşdıran şəxslərin və tənzimləyici orqanların intensivləşən qloballaşma tendensiyasının təsirini və onun yaratdığı qarşılıqlı asılılığı daha yaxşı dərk etməyə ehtiyacları var. o vaxta qədər isə, biz, leman Brazer-sin dərsləri ilə yaşamağa və öyrənməyə davam edəcəyik.

federal ehtiyatlar bankının sabiq inspektoru Mark t. Vilyams, boston universitetinin idarəetmə Məktəbində maliyyə dərsi deyir. o, həmçinin bratl qrupunun (brattle group) baş məsləhətçisi və “idarə edilməyən risk, leman brazers dərsləri və sistem riski dünya maliyyə sistemini yenə necə dağıda bilər” kitabının (Makqro-hill nəşriyyatı, 2010) müəllifidir. onunla hYPerlınk “mailto:williams@bs.edu” williams@bs.edu elektron poçtu vasitəsilə əlaqə saxlamaq mümkündür.

Beynəlxalq səviyyədə tənzimləyici orqanlar, hələ nə ümumi məxrəcə gələ bilib, nə də necə tam əlaqələndirilmiş şəkildə işləyəcəklərini müəyyənləşdiriblər. 2004-cü ildə qəbul edilmiş beynəlxalq Bazel II standartlarının tətbiqi üçün uzun müddətin lazım olması və hələ də onların ABŞ tənzimləyiciləri tərəfindən tam tətbiq edilməməsi, bank ictimaiyyətinin lazı-mi tənzimləyici dəyişikliyə nə qədər ciddi müqavimət göstərdiyinə daha bir sübutdur.

www.arpa.az

TƏDQİQAT

faiz riski... Hesablayaq?

50 ■ RISK 1’2010

www.arpa.az

Faiz və ya fazi dərəcəsi riski - faiz dərəcəsinin əlverişsiz dəyişməsi ilə əlaqədar xərclərin (zərərin) yaranması riskidir.

Bu model Azərbaycan bank sistminə uyğun şəkildə qurulmuş və ölkə bank sisteminə uyğunlaşdırılmış şəkildə faiz risklərinin hesablanmasını özünü əks etdirir. Bu modelin məqsədi banklarda faiz riskinin balans maddələrinə təsirinin və faiz riskində yarana biləcək mümkün zərərin ölçülməsidir. Bu ölçmə metodunun tətbiq edilməsi üçün bank faiz dərəcələri haqda geniş tarixi məlumatlara malik olmalıdır. Tarixi məlumatlar keçmiş 12 aylıq dövrü əhatə etməlidir. İlkin mərhələdə hər bir faiz riskinə məruz balans və balansdankənar aktiv və öhdəliklərin (bundan sonra aktiv və öhdəliklər) orta çəkili faiz dərəcəsi göstərilməlidir. orta çəkili faiz dərəcəsi dedikdə aktiv və öhdəlik maddələrinin tərkibində olan hər bir fərdi aktiv və ya öhdəliyin (misal üçün aktivlərin kredit maddəsində hər bir verilmiş kredit, və ya öhdəliklərin deposit maddəsində hər bir qoyulmuş deposit üzrə) məbləğinin onların hər birinin faiz dərəcəsinə vurulub, bu aktiv və ya öhdəlik maddələri üzrə fərdi nəticələrin toplanılıb, aktiv və ya öhdəlik maddələsinin məbləğinə bölməklə hesablanan əmsal nəzərdə tutulur.

W(Xi)= ∑xiα*riα/∑xiα Xi – aktiv və ya öhdəlik maddəsi (A1, A2, A3, …, An, Ö1, Ö2, Ö3,…, Öm)

W(Xi) – aktiv və ya öhdəliyin orta çəkili faiz dərəcəsi

xiα – Xi aktiv və ya öhdəlik maddəsinin və ya alt-maddəsinin tərkibinə daxil olan fərdi aktiv və ya öhdəliklərin məbləğiri α – Xi aktiv və ya öhdəlik maddə və ya alt-maddəsinin tərkibinə daxil olan fərdi aktiv və öhdəliklərin faiz dərəcəsi

Bu mərhələdən sonra Bank hər bir aktiv və öhdəlik maddəsi üzrə müəyyən olunmuş 12 aylıq orta çəkili faiz dərəcələrinə əsasən hər bir ayda faiz dərəcələrinin əvvəlki aya nisbətdə dəyişmə dərəcəsini müəyyən etməlidir. Bu cari ayın orta çəkili faiz dərəcəsindən əvvəlki ayın orta çəkili faiz dərəcəsinin çıxılıb, fərqin əvvəlki ayın orta çəkili faiz dərəcəsinə nisbəti kimi müəyyən edilir.

FAİz RİSKİ BAzAR RİSKLƏRİNİN TƏRKİB HİSSƏSİ oLMAqLA dÜNyA MALİyyƏ BAzARıdA İdARƏ oLuNMASı vAcİB HESAB EdİLƏN RİSK NövÜ SAyıLıR. BAxMAyAraq Kİ öLKƏMİzdƏ BANKLARıN BAzAR RİSKLƏRİ İLƏ ÜzLƏşMƏ EHTıMALı AşAğı SƏvıyyƏdƏdİR, Bu RİSKLƏRİN BANKLAR TƏRƏFıNdƏN NƏzƏRƏ ALıNMASıNı vƏ öLçÜLMƏSİNİ vAcİB HESAB EdİRİK. Bu SƏBƏBdƏN dƏ HAzıRLANMış ModELİ SİzƏ TƏqdİM EdİRİK.

Tural BaxşaliyevRisklərin İdarə olunması üzrə Direktor ARPA

www.arpa.az

TƏDQİQAT

52 ■ Risk 1’2010

D(Xi)t = (W(Xi)t - W(Xi)t-1)/ W(Xi)t-1

D(Xi)t – t-1 dövründən t dövrünə aktiv və ya öhdəliyinin orta çəkili faiz dərəcəsinin dəyişməsiW(Xi)t – t dövrünə Xi aktivi və ya öhdəliyinin orta çəkili faiz dərəcəsi

Sonrakı mərhələdə hər bir balans maddəsi üzrə müəyyən edilmiş dəyişmə dərəcələrinin ədədi ortası (μA, μö), standart kənarlaşması (σA, σö) hesablanılır, hər bir maddə üzrə orta çəkili faiz dərəcələrin digər maddələrin orta çəkili faiz dərəcələri ilə korrelyasiyası hər ay hesablanılır və korrelyasiya matrisi qurulur. korrelyasiya matrisi maddələrin orta çəkili faiz dərəcələri arası korrelyasiya rəqəmlərini əks etdirir:

koRRelyASİyA MATRİSİ

Burada ρi,j, i-ci sətrdəki aktiv və ya ödəliklə j-ci sütundakı aktiv və ya öhdəliyin faiz dərəcələrinin korrelyasiya əmsalıdır. i-ci sətrdəki aktiv və ya öhdəliyin faiz dərəcələri ilə j-ci sütundakı aktiv və ya öhdəliyin faiz dərəcələrinin korrelyasiya əmsalı aşağıdakı kimi hesablanır:

ρi,j= Cov(Dit, Djk)/ σ(Dik)* σ(Djk)

Dik – i-ci sətrdəki aktiv və ya öhdəlik maddəsinin k dövründəki orta çəkili faiz dərəcəsidir i=1,...,n,n+1,...,m; k= t-11, t-10, ..., t-1, tDjk – j-ci sütundakı aktiv və ya öhdəlik maddəsinin k dövründəki orta çəkili faiz dərəcəsidir j=1,...,n,n+1,...,m; k= t-11, t-10, ..., t-1, tn - aktiv maddələrinin sayım - öhdəlik maddələrinin sayıσ(Dik)- i-ci sətrdəki aktiv və ya öhdəliyin faiz dərəcələrinin standart kənarlaşmasıdırσ(Djk)- j-ci sütundakı aktiv və ya öhdəliyin faiz dərəcələrinin standart kənarlaşmasıdırCov(Dit, Djk) – Dit ilə Djk –in kovariasiyasıdır

Əldə etdiyimiz korelyassiya matrisi bizə müəyyən əminlik dərəcəsi ilə faiz dərəcəsinin banka vura biləcəyi maksimum zərəri hesablamağa kömək edəcəkdir. Bu zərərin hesablanması üçün biz riskə məruz modelindən istifadə edirik. Belə ki, hər bir aktiv maddəsi üzrə müəyyən edilmiş faizlərin dəyişmə dərəcələrinin 99% əminlik dərəcəsi ilə mümkün minimum həddi müəyyən edilməlidir. Bu hədd orta ölçülmüş faiz dərəcəsinin 99% əminlik dərəcəsi ilə ehtimal olunan minimal dəyişməsini əks etdirir. Hər bir aktiv maddəsi üçün müəyyən edilmiş minimal hədd bu aktiv maddəsinin sonuncu ayının orta çəkili faiz dərəcəsinə və həmin

Faiz riskinə məruz balans maddələrinin orta çəkili faiz dərəclərinin korrelyasiyası

A1 A2 … An ö1 ö2 .. öm

A1 1 ρ1,2 ... ρ1,n ρ1,n+1 ρ1,n+2 ... ρ1,n+m

A2 ρ2,1 1 .. ρ2,n ρ2,n+1 ρ2,n+2 ... ρ2,n+m

… ... ... ... ... ... ... ... ...

An ρn,1 ρn,2 ... 1 ρn,n+1 ρn,n+2 ... ρn,n+m

ö1 ρn+1,1 ρn,2 ... ρn+1,n 1 ρn+1,n+2 ... ρn+1,n+m

ö2 ρn+2,1 ρn+2,2 ... ρn+2,n ρn+2,n+1 1 ... ρn+2,n+m

... ... ... ... ... ... ... ... ...

öm ρn+m,1 ρn+m,2 ... ρn+m,n ρn+m,n+1 ρn+m,n+2 ... 1

www.arpa.az

1’2010 Risk ■ 53

aktiv maddəsinin sonuncu dövrə olan məbləğinə vurulur və yekun nəticə aktivin, faiz dərəcəsinin dəyişməsi nəticəsində 99% əminlik dərəcəsi ilə riskə məruz dəyərini (bundan sonra RmD) müəyyən edilir:

MH99%(Ai)= μA - 2.32*σARmD99%(Ai)= MH99%(Ai)* D(Ai)*S(Ai)

μA – aktivinin dəyişmə dərəcələrinin ədədi ortasıσA – aktivinin dəyişmə dərəcələrinin standart kənarlaşmasıMH99%(Ai) – Ai aktiv maddəsi üzrə müəyyən edilmiş faizlərin dəyişmə dərəcələrinin 99% əminlik dərəcəsi ilə mümkün minimum həddiD(Ai) - sonuncu dövrə Ai aktivinin orta çəkili faiz dərəcəsiS(Ai) – sonuncu dovrə Ai aktivinin cəmi məbləği

eyni üsulla hər bir öhdəlik maddəsi üzrə müəyyən edilmiş faizlərin dəyişmə dərəcələrinin 99% əminlik dərəcəsi ilə mümkün maksimum həddi müəyyən edilməlidir. Bu hədd orta ölçülmüş faiz dərəcəsinin 99% əminlik dərəcəsi ilə ehtimal olunan maksi-mum dəyişməsini əks etdirir. Hər bir öhdəlik maddəsi üçün müəyyən edilmiş maksimum hədd öhdəlik maddəsinin sonuncu ayının orta çəkili faiz dərəcəsinə və həmin öhdəlik maddəsinin sonuncu dövrə olan məbləğinə vurulmaqla hesablanır və nəticədə öhdəliyin, faiz dərəcəsinin dəyişməsi nəticəsində 99% əminlik dərəcəsi ilə RmD-ni müəyyən edilir.

MH99%(Öi)= μÖ + 2.32*σÖRmD99%(Öi)= MH99%(Öi)* D(Öi)t*S(Öi)

μÖ – öhdəliklərin dəyişmə dərəcələrinin ədədi ortasıσÖ – öhdəliklərin dəyişmə dərəcələrinin standart kənarlaşmasıMH99%(Öi) - Öi öhdəlik maddəsi üzrə müəyyən edilmiş faizlərin dəyişmə dərəcələrinin 99% əminlik dərəcəsi ilə mümkün maksimum həddiRmD99%(Öi) - öhdəliyin, faiz dərəcəsinin dəyişməsi nəticəsində 99% əminlik dərəcəsi ilə riskə məruz dəyəriD(Öi) – sonuncu dövrə Öi öhdəliyinin orta çəkili faiz dərəcəsiS(Ai) – sonuncu dovrə Öi öhdəliyinin cəmi məbləği

yekun nəticə olaraq aktiv və öhdəliklərin hər biri üzrə faiz dərəcələrinin dəyişməsi nəticəsində 99% əminlik dərəcəsi ilə riskə məruz dəyəri müəyyən edilir. Bunun üçün hər bir maddə üzrə orta çəkili faiz dərəcələrin digər maddələrin orta çəkili faiz dərəcələri ilə korrelyasiyası hesablanmalı və korrelyasiya matrisi qurulmalıdır. Aktiv və öhdəliklər üzrə ümumi riskə məruz dəyər fərdi aktiv və öhdəliklərin riskə məruz dəyərlərinə və aktivlər və öhdəliklər arası korrelyasiyaya əsasən aşağıdakı kimi hesablanır:

RmD illik faiz dərəcəsinə əsasən hesablandığından, bu rəqəm 12-yə bölünərək, faiz riski nəticəsində 99% əminlik dərəcəsi ilə maksimal aylıq zərər məbləği hesablanır.

www.arpa.az

TƏDQİQAT

54 ■ Risk 1’2011

üasir dövrdə internetin bütün dünyaya sürətlə yayılması nəticəsində, yüz milyonlarla insan, artıq qəzet və jurnalları elektron formada oxuyur, ictimai müzakirələrdə elektron qaydada iştirak edir, şəxsi yazışmaları elektron qaydada həyata keçirir, məhsulları elektron qaydada alır və digər fəaliyyət növləri ilə internetin imka vasitəsilə məkan məhdudiyyəti olmadan internetə çıxışı olan bütün şəxslərə sürətlə ötürülə bilər və bu informasiya günün müəyyən anında deyil (misal üçün, telekanallarda nümayiş etdirilən reklamlar-dan fərqli olaraq), istənilən an əldə edilə bilər. Həm də, bu vasitə ilə informasiyanın ötürülməsi və əməliyyatların apaılması ənənəvi vasitələrdən az vəsait tələb edir.

İnternetin belə imkanlarından, ilk növbədə, kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olan firma-lar və şəxslər (bundan sonra “kommersiya subyektləri”) yararlanaraq, potensial müştəri bazarını genişləndirməyə çalışırlar. kommersiya subyektləri, bu zaman, qeydiyyatda olduğu dövlətin deyil, internet vasitəsilə təqdim etdiyi informasiyanı əldə edən, və ya onlarla elektron əməliyyat aparan (misal üçün, elektron müqavilə bağlayan) şəxslərin olduğu dövlətin yurisdiksi-yasına (bundan sonra “internet yurisdiksiya”) daxil ola bilər.1 öncədən təsbit edilməsi mümkün olmayan problemlər də, məhz bu zaman ortaya çıxır. Misal üçün, kommersiya subyekti yerləşdiyi

dövlətin qanunvericiliyinə uyğun olaraq, internet səhifəsində reklam yerləşdirir və sonradan məlum olur ki, həmin reklamın mətni ingilis qanunvericilinə zidd2 olduğundan İngiltərədə məhkəmə qərarı vasitəsilə qeyd edilən mətndə düzəliş edilməsi, və ya müvafiq cərimə ödənməsi tələbi qoyulur.

Hazırki məqalədə bəhs edilən birinci məsələ, internet yurisdiksiyası zamanı hansı hüquqi risklərin yaranması, ikinci məsələ, hansı hallarda internet yurisdiksiyasının mövcudluğu, sonuncu məsələ isə belə hallarda hüquqi risklərin aradan qaldırılmasının, və ya minimallaşdırılmasının mümkün yollarıdır.

İnternetdƏn İstİFadƏnİn HüQuQİ rİsklƏrİ

İnternetdən istifadə zamanı, yəni kommersiya subyektləri tərəfindən, informasiyanın veb səhifəsində yerləşdirilməsi, və ya elektron əməliyyatların aparılması zamanı, həmin subyektlər üçün bir sıra hüquqi risklər yarana bilər.

İlk növbədə, “hüquqi risk” ifadəsinə aydınlıq gətirək. “Hüquqi risk”in nəyi nəzərdə tutması barədə fərqli fikirlər ifadə edilmişdir.3 Beynəlxalq Vəkillər Assosiasiyasının işçi qrupunun təklif etdiyi anlayış aşağıdakı kimidir:

Hüquqi Risklər:?necə tənzimləməliyikBu məqalə, internet vasitəsilə kommersiya fəaliyyəti həyata keçirilərkən, digər dövlətlərin yurisdiksiyasına daxil olma ehtimalından və bundan irəli gələn hüquqi risklər və onların aradan qaldırılması yollarından bəhs edir.M

1 Yurisdiksiya, dövlətin öz qanununu müəyyən etməsi, mühakimə etməsi və qanun və qərarları icra etməsi üzrə müstəsna səlahiyyətini nəzərdə tutur. hazırki məqalədə, “yurisdiksiya” ifadəsi, “məhkəmə və digər dövlət orqanları tərəfindən müvafiq işə baxaraq qərar vermə (və bəzi hallarda bu qərarı icra etmə) səlahiyyəti” mənasında işlədilir.

2 qeyd etmək olar ki, belə bir hal, adətən o zaman baş verə bilər ki, veb səhifəsinin ingilisdilli variantının kommersiya subyekti tərəfindən, məhz ingiltərə sakinləri hədəf alınaraq yaradıldığı sübut edilmiş olsun. halbuki, məqalənin növbəti hissələrindən də aydın olacaq ki, belə bir vəziyyətin hansı hallarda mövcud olmasının hüquqiliyi barədə mövqelər fərqlənir.

3 bax: tobias Mahler. defining legal risk. norwegian research center for computers and law. university of oslo. səh. 3-4, 15-16. turku university of applied sciences 2007, “commercial contracting for strategic advantage – Potentials and Prospects”. konfrans materiallarında nəşr edilmişdir (səh. 10-31). (Mənbə bundan sonra “tobias Mahler” adlandırılacaqdır).

Fərid Nəbili

1’2011 Risk ■ 55

www.arpa.az

“Hüquqi risk, əsasən, aşağıdakı səbəblərdən bir qurum üçün zərərin (itkinin) baş verməsi riskidir:a) Qüsurlu əqdlər (misal üçün, əqd nəzərdə

tutulmuş qaydada, hüquqları və vəzifələri müəyyən etmir, etibarsızdır, təsirləri barədə yalnış anlaşılma mövcuddur, mübahisələrin həlli qaydasını müəyyən etmir və s.);

b) Məhkəmədə irəli sürülmüş iddialar, və ya qurum üçün məsuliyyət, və ya zərərlə nəticələnən hadisələr;

c) Əmlakın (misal üçün, əqli mülkiyyətin) qorunması üçün qurum tərəfindən müvafiq tədbirlərin görülməməsi;4

d) Qanunvericilikdə baş verən dəyişikliklər.”

Müəlliflərdən McCormick, “hüquqi risk”ə anlayış verərkən, onun iki növünü qeyd etmişdir.5 Birinci növ, qanun, və ya digər normativ hüquqi aktların pozulması nəticəsində, və ya zərərin vurulması

nəticəsində mülki məsuliyyətin yaranması riskini, ikinci növ isə, əqdlər həyata keçirilərkən texniki qüsurlar nəticəsində zərərin baş verməsi riskini nəzərdə tutur.

Hüquqi riskin qeyd edilən ümumi formaları internetdən istifadə edilib edilməməsindən asılı olmayaraq bütün hallarda mövcud olur. Bu hüquqi risklərin bəziləri, məhz internetdən istifadə ilə əlaqədar yaranır. Bunlara, Beynəlxalq Vəkillər Assosiasiyasının təqdim etdiyi anlayışda b) bəndində qeyd edilən hüquqi riski - internet yurisdiksiyası vasitəsilə digər dövlətdə məhkəmə iddiaları, məsuliyyət, və ya zərərlə nəticələnən digər hadisələrin baş vermə riski və nadir hallarda olsa da, McCormickin tərifində ikinci növdə qeyd edilən hüquqi riski – internet vasitəsilə əqdlərdən irəli gələn əməliyyatlar həyata keçirilərkən texniki qüsurlar nəticəsində zərərin baş verməsi riskini aid etmək olar.

Amerika Vəkillər Assosiasiyasının və Beynəlxalq Ticarət Palatasının həyata keçirdiyi beynəlxalq sorğu, şirkətlərin internet yurisdiksi-yasından irəli gələn risklərlə bağlı mövqeyini daha da aydınlaşdırdı. Sorğuda iştirak edən şirkətlərin təxminən 50 faizi, internet yurisdiksiyası məsələsini “böyüyən”, yəni daha da ciddiləşən məsələ kimi qiymətləndirmişlər.-6

Həmin sorğunun nəticələrinə əsasən, şirkətlər, internet yurisdiksiyası zamanı təhlükə mənbəyi kimi digər dövlətlərin qiymətli kağızlar-la bağlı hüquqi tənzimləmələrini, həmçinin, vergi, məlumatların toxunulmazlığı və istehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi, elektron ticarət, defama-siya və deliktlər (zərər vurma) ilə əlaqədar qanun-vericiliyini, cinayət məsuliyyətini, spesifik sənayə təmzimləmələrini, təhlükəsizlik və kodlaşdırma ilə əlaqədar tənzimləmələr və məhkəmə işləri ilə əlaqədar xərcləri qeyd etmişlər.7

4 luc Thevenoz. ıntermediated securities, legal risk and the ınternational harmonisation of commercial law. 13 stanford Journal oaw law, business and finance (2007), səh. 8

5 tobias Mahler, n. 2, səh. 246 global ınternet Jurisdiction: The aba/ıcc survey. american bar association. business law section. cyberspace law sub-section. ınternet Jurisdic-

tion sub-committee (april 2004). iii hissə (a) bölməsi. (bundan sonra, “aba/ıcc survey” adlandırılacaqdır).7 ıd.(orada)8 ıd.(orada) ii hissə (c) bölməsi

www.arpa.az

TƏDQİQAT

56 ■ Risk 1’2011

Sorğuda, risk mənbələrindən ən təhlükəlisi kimi, məhkəmə işləri ilə əlaqədar xərclər göstərilmişdir.8 Bu isə, internet vasitəsilə fəaliyyət göstərən kommersiya subyektinin yerləşdiyi dövlətin qanunvericiliyi ilə (internet vasitəsilə həmin fəaliyyətin yönəldiyi) digər dövlətlərin qanunvericilikləri arasında potensial fərqlər və ziddiyyətlərdən irəli gələn məhkəmə işləri ilə əlaqədardır.

Mülki, cinayət, və ya digər xarakterli olmasın-dan asılı olmayaraq, məhkəmə işləri ilə əlaqədar xərclərə, həm digər dövlətin məhkəməsində təmsil olunmaq üçün hüquqi xərclər (bununla bağlı mümkün xərclərə; hüquqşünasın xidmət haqqı, yol – qalmaq xərci, tərcümə, sənədləşmə və məhkəmə prosesi ilə əlaqədar digər xərclər aiddir), həm də, məhkəmə qərarı nəticəsində müəyyən hərəkətin edilməsi (misal üçün, dəymiş zərərin, və ya cərimənin ödənilməsi), və ya müəyyən hərəkətin edilməsindən çəkinməsi ilə əlaqədar xərcləri daxil etmək olar.

İnternet yurİsdİksİyasının tƏtBİQİ

İnternet yurisdiksiyası, həm ümumi (public), həm də xüsusi (private) hüquqi məsələlərlə bağlı hallarda tətbiq edilə bilər.9 Bu mənada, ümumi hüquqi məsələlər bir tərəfdə dövlətin, digər tərəfdə isə kommersiya subyektinin çıxış etdiyi münasibətləri nəzərdə tutur – konstitusyon hüquq normaları, cinayət və inzibati qanunverici-lik, bu münasibətləri tənzimləyən hüquqi aktlara aiddir.

kommersiya subyektləri daha çox xüsusi hüquqi münasibətlərə daxil olduğundan, yəni, daha çox digər kommersiya subyekti, və ya istehlakçı ilə münasibətlərə daxil olduğundan,10 onlarla bağlı digər dövlətlərin məhkəmələri (və ya, digər orqanları) tərəfindən ümumi hüquqi xarakterli aktların tətbiqindən irəli gələn qərarlara az hallarda təsadüf olunur. Belə hallara ən tipik misal olaraq, yahoo! işini qeyd etmək olar.

yahoo! işində 2000-ci ildə (22 may və 20 noyabrda) Paris dairə məhkəməsi Baş ofisi, ABŞ-da yerləşən beynəlxalq internet şirkəti olan yahoo!-nu, fransa Cinayət Məcəlləsini poz-maqda təqsirli hesab etmişdir.11 Belə ki, yahoo! şirkəti, Natsi rejimi ilə əlaqədar xatirə əşyalarının hərracını keçirərkən, bu hərracda iştirak və onunla bağlı əşyaların nümayişi üçün fransada yaşayan fransızlara da imkan yaratmışdır. fransa Cəza Məcəlləsinin R645-1 maddəsinə əsasən, Natsi rejimi ilə əlaqədar simvolların nümayiş etdirilməsi qadağan edilmiş əməl hesab edilir və müvafiq qaydada cəzalandırılır. Paris dairə məhkəməsi qərarını onunla əsaslandırmışdır ki, yahoo! şirkəti müvafiq internet səhifəsində elanları fransız dilində verməklə, həmçinin saytın fransadan olan istifadəçilərinə, həmin səhifəyə daxil olmaqda hər hansı məhdudiyyət qoymamaqla qeyd edilən simvolları, faktiki olaraq fransa ərazisində nümayiş etdirmişdir. Məhkəmə qərarında, yahoo! şirkətinə, fransadan olan istifadəçilərin həmin səhifəyə daxil olmasını bloklaşdırmaq və əks təqdirdə, hər gecikdirilən gün üçün 13 000 ABŞ dolları məbləğində cərimə ödəmək vəzifəsi müəyyən etmişdir. Qərarın mümkün zərərlərinin qarşısını almaq üçün yahoo! şirkəti, hərracı dayandırmış və qərarın ABŞ-da icrasını məhkəmə qaydasında mübahisələndirmişdir. Bir neçə ins-tansiyadan sonra, son olaraq, ABŞ Doqquzunda Dairə Apellyasiya Məhkəməsi, 12 yanvar 2006-cı ildə qeyd edilən qərarın, ABŞ konstitusiyası ilə qorunan söz azadlığına zidd olduğundan, onu icra etməkdən imtina etmişdir.12

Qeyd edilən yahoo! işində, fransız məhkəməsi, fransada olan istifadəçilərin əşyaların nümayiş etdirildiyi veb səhifəsinə daxil olma imkanının olmasını, şirkət tərəfinən fransa-da cinayət törətməyə bərabər hesab etmişdir. Bu prinsip rəhbər tutularsa və hər bir ölkədə tətbiq edilərsə, internet üzərində fəaliyyət göstərən bütün kommersiya subyektləri mümkün ümumi hüquqi xarakterli risklərdən (xüsusilə, cinayət məsuliyyətindən) qaçmaq üçün, ya internet

9 Jan trzaskowski. legal risk Management in electronic commerce. ex tuto Publishing, october 2005 (müəllif, kitabın 3 və 4-cü fəsillərində buna uyğun olaraq ümumi və xüsusi hüquqi riskləri fərqləndirir) (bundan sonra “Jan trzaskowski” adlandırılacaqdır)

10 Misal üçün, müvafiq olaraq digər kommersiya subyekti ilə alqı-satqı müqaviləsi bağlaması, və ya vətəndaşa-istehlakçıya hər hansı bir xidmətin göstərilməsi.

11 Jan trzaskowski, n. 9, (istinadlar 17-20, 43-47)12 qərarın mətnini buradan oxumaq olar: http://cases.justia.com/us-court-of-appeals/f3/433/1199/546158/ (3 sentyabr 2010 üçün)

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 57

üzərində fəaliyyətlərini bütün dünya dövlətlərinin qanunvericiliklərini nəzərə alaraq qurmalı (ən azından həmin dildə danışılan dövlətlərin qanunvericilikləri), ya da müəyyən üsullarla qanunvericilikdəki fərqlər nəzərə alınaraq müxtəlif dövlətlərdən olan sayt istifadəçilərinin bəzi məlumatların yerləşdiyi səhifələrə daxil ol-masına mane olmalıdırlar. Hər iki üsulun tətbiqi, demək olar ki, qeyri-mümkündür.

Amma, qeyd edildiyi ki, ümumi hüquqi xarakterli işlərə az hallarda rast gəlinir və adətən, beynəlxalq media qurumlarının internetdə fəaliyyəti ilə əlaqədar olur (xüsusilə, söz azadlığı ilə bağlı dövlətlərin qanunvericiliklərində fərqlərə görə). kommersiya subyektləri üçün daha çox təsadüf olunan xüsusi hüquqi xarakterli mümkün məhkəmə işlərindən irəli gələn risklər diqqət mərkəzindədir.

İnternet yurisdiksiyası daha çox böyük sahibkarlıq subyektləri, elektron əməliyyatlar sistemi və böyük sayda internet istifadəçiləri olan dövlətlərdə yeni-yeni inkişaf etməyə başlayan bir sahədir. Bu sahədə daha qədim təcrübəsi və ətraflı məhkəmə doktrinası olduğundan, ABŞ məhkəmələri tərəfindən müəyyənləşdirilmiş presedent hüququna istinadən, internet yurisdik-siyasının prinsipləri izah ediləcəkdir.13

Hal-hazırda, ABŞ-da, məhkəmələr tərəfindən tətbiq edilən internet yurisdiksiya-sının meyarları, internetin ixtira edilməsindən əvvəl formalaşmış hüquqi prinsiplərə əsaslanır. Ənənəvi ümumi yurisdiksiya prinsipinə əsasən, məhkəmə mübahisələrinə cavabdehin olduğu yer üzrə məhkəmə baxmalıdır. lakin ticarətin və nəqliyyatın inkişafı ilə elə hallar yaranmağa başladı ki, ümumi yurisdiksiyanın tətbiqi, iddiaçı üçün əlverişsiz vəziyyət yaradırdı. Misal üçün, cavabdeh digər ştatın ərazisinə daxil olaraq hər hansı mülki hüquq pozuntusu törədib, məhkəmədə iddia qaldırılmadan öncə başqa bir ştata getdikdə, məhkəmə iddiasını onun olduğu ştatın ərazisi üzrə məhkəmədə qaldırmaq iddiaçı

üçün əsassız olaraq əlverişsiz vəziyyət yaradırdı. ınternational Shoe Co. v. Washington işi üzrə, 1945-ci il qərarında ABŞ Ali Məhkəməsi qeyd et-mişdir ki, cavabdehin həmin ərazi ilə (iddiaçının olduğu ştat ilə) olan “minimum əlaqələri” ədalət prinsipinə zidd olmadığı halda, işə cavabdehin deyil, iddiaçının olduğu ştat məhkəməsində baxıla bilər.14 Bu prinsip üzərində internet yurisdiksiyası ilə əlaqədar məhkəmə işləri həll edilmişdir. İnternet yurisdiksiyanın qeyri-rezident üzərində tətbiqi barədə məsələ aydınlaşdırılarkən, məhkəmələr ilk növbədə müəyyən veb səhifəsinə digər ştatda daxil olma imkanının sayt sahibi tərəfindən həmin ştatla “minimum əlaqə”si kimi qiymətləndirilə bilməsinə diqqət yetirmişlər. Bu zaman, şəxsin digər ştatla “minimum əlaqə”yə daxil olmasının məqsədli olması və bunun nəticəsində, həmin ştatın qanunlarına tabe olma ehtimalını nəzərə alması da qiymətləndirilir.15

Veb səhifəsi vasitəsi ilə kommersiya fəaliyyəti həyata keçirilirsə, internet vasitəsilə elektron qay-dada əməliyyat aparılırsa, və ya veb səhifəsində yerləşdirilən məlumatlar nəticəsində müəyyən kommersiya xarakterli əqdlərə daxil olunursa, bu,

saytın interaktivliyini göstərir. Saytın daha çox interaktiv olması, şəxsin həmin ştatla əlaqələrinin müntəzəm və sistematik olmasını, bundan məqsədli şəkildə yararlanmasını və dolayısıyla həmin ştatın yurisdiksiyasına daxil olma ehtima-lını bilməsini göstərir. Misal üçün, sayt vasitəsilə internet üzərindən satışın həyata keçirilməsi zamanı, məhkəmə, internet yurisdiksiyanın mövcudluğunu müəyyən etmişdir.16

Birtərəfli qaydada məlumatın veb səhifəsində yayılması, qarşılıqlı əlaqənin olmaması, saytın passivliyinin göstəricisidir. Bu hallarda, adətən, məhkəmələr, internet yurisdiksiyasını tanımaqdan çəkinmişlər. Misal üçün, Bensu-san Restaurant Corp. v. king (1997) işində, məhkəmə qeyd etmişdir ki, şirkət veb səhifəsində yerləşdirdiyi məlumat nəticəsində digər ştatdan heç bir gəlir əldə etməmiş, həmin ştatda digər vasitələrlə elan verməmiş, həmçinin sayt vasitəsilə ödənişlərin həyata keçirilməsi də qeyri-müm-kün olmuşdur. Məhkəmə nəticəyə gəlmişdir ki, şirkət, sayt vasitəsilə digər ştatın rezidəntləri ilə kommersiya məqsədli əlaqələr yaratmamış və məqsədli olaraq bu saytı həmin ştata yönəldərək

13 Yuxarıda qeyd edilən sorğuya əsasən, şimali amerika şirkətlərinin 75, asiya şirkətlərinin 55 və avropa şirkətlərinin 47 faizi, internet yurisdiksiyası məsələsinə diqqətlə yanaşırlar, aba/ıcc survey. n. 6, iii a. burada, məhkəmə təcrübəsi və şirkətlərin cavabları arasında müəyyən əlaqə tapmaq olar. (daha çox məhkəmə işlərinin baş verməsi səbəbindən şirkətlər üçün bu diqqətə alınan məsələdir. daha çox məhkəmə işlərinin baş verməsi nəticəsində isə, daha geniş və hərtərəfli məhkəmə doktrinası yaranmışdır).

14 326 u. s. 315, ınternational shoe co. v. Washington (http://supreme.justia.com/us/326/310/case.html) 15 bax: f.f.Wang. obstacles and solutions to ınternet Jurisdiction. a comparative analysis of eu and us laws. Journal of ınternational commercial law and technology. Vol. 3, ıssue 4 (2008).

fəsil 3.2. “specific Jurisdiction”. 16 compuserve, ınc. v. Patterson (1996). http://library.findlaw.com/1999/Jan/1/241482.html

www.arpa.az

TƏDQİQAT

58 ■ Risk 1’2011

yararlanmamışdır. Bu səbəbdən, internet yuris-diksiyasının olmaması barəqə qərar verilmişdir.17

Qeyd etmək olar ki, məhkəmələr internet yurisdiksiyasını müəyyən edərkən, saytın inte-raktivliyi ilə yanaşı, sayt vasitəsilə qarşılıqlı şəkildə ötürülən informasiyanın kommersiya xarakterli olmasını da nəzərə almışlar.

Bununla bağlı son olaraq qeyd edilməlidir ki, bu sahə inkişaf etməkdə olduğundan, məhkəmə qərarlarında prinsiplər qəti olaraq aydınlaşdırıl-mamışdır.18 İnternet yurisdiksiyası ilə bağlı xüsusi qanunvericilik aktları və beynəlxalq konvensiya olmadığından, məhkəmələr daha çox daxili qa-nunvericilik aktlarına istinadən, analoji normaları tətbiq edərək qərar qəbul etmişlər. Bu isə hüquqi müəyyənlik baxımından problem yaratdığından, bu sahədə aydın ifadə olunmuş hüquqi aktlara, xüsusilə beynəlxalq konvensiyaya ehtiyac vardır.

HüQuQİ rİsklƏrİn MİnİMallaŞdırılMası

yuxarıda qeyd edilən Sorğuya əsasən, internet yurisdiksiyası ilə bağlı risklərin əsasında üç səbəb durur:19

– Digər dövlətin yurisdiksiyasına daxil olma səbəbindən məsuliyyətin yaranması (xüsusilə mülki məsuliyyət);

– Təhlükəsizliklə bağlı, və ya dövlət barədə tətbiq edilən sanksiya ilə əlaqərar veb səhifəsi sahibinin yerləşdiyi dövlətdə məsuliyyətin yaranması;

– İstifadəçilər tərəfindən saxtakarlıq edilməsi.

kommersiya subyektləri, internet üzərindən fəaliyyət göstərərkən, qeyd edilən hüquqi risklərin qarşısını almaq, və ya onları minimallaşdırmaq üçün bir sıra vasitələrdən istifadə etmişlər. Bunun-la bağlı iki yanaşma mövcuddur:20

– Riski yüksək olan dövlətlərdən istifadəçilərin veb səhifəsinə daxil olmasına mane olmaq, və ya məhdudiyyət qoymaq

– Riski aşağı olan dövlətlər hədəf alınaraq, internet üzərində sayt vasitəsilə fəaliyyət göstərmək.

Birinci yanaşmanı tətbiq edən şirkətlər, istifadəçilərin sayta daxil olmasına mane olmaq məqsədilə texniki bloklaşdırma, qeydiyyat, özünü-təqdim etmə və kod qoruması olmuşdur. Bu üsullar tətbiq edilərək, riski yüksək olan dövlətlərdən olan istifadəçilərin sayta daxil olması minimallaşdırıla bilər.

Daha geniş yayılan və böyük şirkətlər tərəfindən tətbiq edilən yanaşma isə ikinci ya-naşmadır. Bu zaman, şirkətlər ayrı-ayrı dövlətlərə məxsus domeynlər seçmək,21 veb səhifəsini müəyyən dildə tərtib etmək,22 hüquqi şərtlər tətbiq etmək, yerli serverdən istifadə etmək və ayrı-ayrı dövlətlər üçün fərqli məzmunlu sayt ya-ratmaqla mümkün hüquqi risklərdən yayınmağa çalışırlar.

Veb səhifəsindən istifadə barədə razılaşma, və ya elektron əməliyyatlar zamanı bağlanan elektron müqavilədə, istehlakçıların hüquqla-rının müdafiəsi, əqli mülkiyyətin qorunması, informasiya toxunulmazlığı (fərdi məlumatların qorunması), veb səhifəsi ilə, və ya əməliyyatlarla bağlı mübahisələrə baxacaq məhkəmə və bu

zaman tətbiq ediləcək hüquq barədə şərtlər göstərilməklə, hüquqi risklər minimallaşdırıla bilər. Halbuki, qeyd edilməlidir ki, qeyd edilən formada hüquqi şərtlərin elektron qaydada veb səhifəsində əks etdirilməsi, heç də hüquqi risklərin olmaması demək deyildir. Belə ki, hər hansı bir şərt birtərəfli olduğundan, və ya üstün tərəfin mövqeyini əks etdirdiyindən, dəqiq ifadə edilmədiyindən və digər səbəblərdən məhkəmə tərəfindən etibarsız hesab edilə, və ya razılaşdırıl-mış şərt kimi nəzərə alınmaya bilər. Misal üçün, k. S., by her guardian at litem, ısserlis v. Ambassa-dor Programs, ınc.23 işində ABŞ məhkəməsi qeyd etmişdir ki, mübahisələrə baxılmalı yer barədə şərtin də nəzərdə tutulduğu elektron razılaşma, veb səhifəsinin istifadəçisinin iradəsini ifadə etməmişdir. Belə ki, elektron razılaşma barədə veb səhifəsinin istifadəçisi “oxudum və anladım” bölməsi barədə “razıyam”, və ya “razı deyiləm” əmri ilə iradəsini ifadə etmə imkanı verilmişdir. Səhifə istifadəçisi, “Razıyam” əmri ilə şərtləri oxu-yub anladığını bildirmişdir, bu isə həmin şərtlərlə razı olmasına bərabər tutulmamalıdır.

nƏtİCƏ

kommersiya subyektləri, internetin üstünlüklərindən istifadə edərkən bununla yanaşı, mümkün hüquqi riskləri müəyyən etməli və qiymətləndirməlidir. Bu zaman onlar, hüquqi risklərin qarşısını almaq və onları minimallaşdırmaq üçün geniş yayılmış üsullardan ölkə qanunvericiliyinə uyğun olaraq istifadə etməlidirlər.

17 Yenə orada. 18 abş ali Məhkəməsi, bu məsələ ilə bağlı qərar verməli olduğu asahi v. superior court (1987) işində, hakimlərin fərqli mövqelərinə görə konkret nəticəyə gəlməmişdir. r. freer. american and euro-

pean approaches to Personal Jurisdiction based upon ınternet activity. səh. 4 (http://ssrn.com/abstract=1004887)19 aba/ıcc survey. n. 6, ii g.20 Yenə orada.21 Misal üçün, euromarket designs ınc v. Peters & another işi üzrə qərarına ingilis məhkəməsi qeyd etmişdir ki, irlandiyada qeydiyyatda olan ‘crate & barrel’ şirkəti, veb səhifəsinin domeyn

hissəsində, irlandiya mənası verən “ie” qeyd etdiyindən (www.crateandbarrel-ie.com or www.createandbarrel.ie) böyük britaniyada qeydiyyatda olan eyni adlı şirkətin internet yurisdiksiyası tətbiq edilərək, ticarət nişanından qanunsuz istifadə barədə irəli sürdüyü hüquqi iddiaya yurisdiksiya mövcud olmadığından baxılmır. Jan trzaskowski, n. 9, 5.1.2.2.3

22 Yuxarıda qeyd edilən Yahoo! işində, qeyd edilən əsaslardan biri, veb səhifəsində əşyalarla bağlı elanların fransız dilində də verilməsi olmuşdur.13 2010 Wl 1704719 (e.d. Wa april 27, 2010)

www.arpa.az

TƏDQİQAT

60 ■ Risk 1’2011

AAzerbaijan with its massive oil fields and boom in building construction has sped into extremely rapid growth and wealth and thus, local organizations have been forced to quickly grasp the often complex topics of risk identification, assessment, management and mitigation.

ın the fields of engineering and design, schedule risk, cost risk, and technical risk must all be managed in a cohesive manner to ensure project success. Schedule risk, concerned with the potential for the projected scheduled duration of work activities to slip and cause delays to a particular project, is often most concerned with monitoring the critical path – the sequence of activities that, if delayed, will cause delays to the project. for project activities that are not on the critical path, resources may be diverted to ensure that activities which are essential to maintain the expected finish date remain on target. A PeRT Analysis (Program evaluation and Review Technique) may be performed, whereby optimistic, expected, and pessimistic durations for scheduled activities are projected. Primavera, a widely used project management tool in the building construction, engineering and design industries, helps to automate calculation of the critical path and PeRT based upon information entered into the system using what are commonly known in the industry as predecessors and successors as well as early start, late start, early finish and late finish.

The Monte Carlo method may be used to supplement the analysis completed for PeRT. This complex method uses a quasi-random sampling process to generate probability density functions with the goal of establishing confidence intervals, expected values and volatility levels. figure 1.0 shows the confidence interval for one standard deviation to be 68.3%. Take, for instance, a major building project with an expected duration to completion of 4 years and 6 months. To simplify, let’s only consider the possibility that high winds completely shut down construction on a building site. ın our fictional scenario, we run a Monte Carlo simulation based upon historical and forecast wind data to determine the possible variation to the schedule. from the probability density function shown, we can say that we are 68.3% certain that we will complete our project before 5 years and 3 months pass. To increase our confidence level to 95.4%, we double our standard deviation from 1.35 to 2.7. We can then say that we are 95.4% confident that our project will be completed before 5 years and 11 months pass. using enhanced forecasting tools, such as Monte Carlo analysis, it may be possible to limit scheduling delays by planning activities that do not require a tower crane, for example, around days where we experience high winds. A project manager may thus be better equipped to maintain a tight schedule when planning for investors, suppliers, tenants, and other vendors using simulation-based modeling.

Risk Management and Mitigation Techniques in Engineering and design

Linda L MillerFinance & Risk Advisor

ın the last decade, as the financial crisis hit the world stage, risk management came to the forefront in the mind of business executives worldwide. Baku has seen tremendous growth in the field of risk management, including the creation of a new risk professionals association, ARPA, as well as implementation of a risk management function in many local banks and companies.

1 Wang , John X. and Rousch, Marvin L., New York Marcel Dekker, What Every Engineer Should Know About Risk Engineering and Management, V 36, ISBN 9780824793012

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 61

figure 1.0 – Probability Density function1

The complexity inherent in Monte Carlo analysis is exacerbated by the challenges an analyst faces when he/she establishes the inputs that feed into a particular model. When modeling the risk of natural gas price exposure, for instance, historical NyMeX natural gas prices may be an appropriate proxy due to the fact that pricing is widely available and traded often on the New york Mercantile exchange, the world’s largest physical commodities futures exchange. However, if an analyst tries to combine historical pricing with NyMeX natural gas futures pricing, which are also traded on the exchange, he/she will quickly discover that trading in the front month is much more active than trading in months further out into the future; in other words, the curve flattens out at a certain point as energy pricing can be very difficult to predict. ıf an analyst unwittingly uses NyMeX natural gas historical and futures pricing, the Monte Carlo simulation might, thus, be flawed.

once the appropriate inputs are determined, the enormity of the underlying data can make running the model cost and time prohibitive. Thus, it is extremely important to have a specialist who is knowledgeable in the field of study who can be involved in managing the simulation process, choosing the proper usage of Monte Carlo or other modeling, and implementing acceleration methods for simulations, which exist for analysts who wish to minimize model complexity and size.

Cost risk is concerned with the possibility that expenses budgeted for a particular project will be exceeded. Project related expenses can be controlled in a number of ways, including natural or synthetic hedges, or simply by using market pricing. Natural hedges may come in the form of fixed-price contracts for expected energy consumption rates that match the duration of the project, for example. Synthetic hedges may come in the form of creating long or short positions in complex financial instruments that are traded on an open exchange. for example, an entity may buy credit default swaps to help insure that cost risk is covered, even in the event that a supplier or other counterparty defaults and fails to deliver necessary materials. for cost risk, it is important to identify major risks to the project financial statements and to model the widely-used value- cost- and/or margin-at-risk measures in order to manage and mitigate appropriately.

The most important factor in managing project risk is to have an adept leader in charge. kevin Denton is Project Director at Hill ınternational, the project management consultant for the owner of Baku flame Towers, Azinko Development MMC. When interviewed, kevin indicated that risk in major projects, such as this $350-million building construction project, tend to focus on managing schedule and cost. This is not to say that technical risk is not important. With Baku lying in a seismic zone, extra measures were also taken to ensure that the building construction strength at the flame Towers would exceed any potential seismic activity load.

With three towers each containing over 30 stories, seismic risk was mitigated by excavating a foundation at five stories deep and constructing a bored pile retaining wall and foundation piles up to 30 meters deep. To mitigate safety risk, and as winds sometimes reach 120 kilometers per hour, tower cranes are periodically required to be shut down as they reach their design specification limits. Clearly, the project thus experiences an increase to schedule risk.

Technical risk is concerned with the likelihood of engineered products which fail to meet their design specifications. An engineer who designs building materials to withstand a particular load might use the Monte

Expected Value (µ) 4.50

Standard Deviation (δ) 1.35

http://enr.construction.com/economics/quarterly_cost_reports/default.asp, DiA Holding , Istanbul, is the design-build contractor.

www.arpa.az

TƏDQİQAT

62 ■ Risk 1’2011

Carlo method in order to support design specification and fault tolerance levels. for instance, if an engineer is developing building materials with technical specifications that will withstand a certain wind load, he/she may use simulation to generate probability density functions to help determine expected strength or decreased resistance variability. The building materials’ strength may then be physically tested against high wind loads in a wind channel, for example. A petroleum engineer, on the other hand, might be concerned with wave load and resistance for offshore structures such as oil platforms.

figure 2.0 figure 2.1

To maintain design integrity, an engineer ensures that the strength of the product that he/she designs is stronger than the expected load. ın industry, this situation is commonly referred to as over-design and is often stated in terms of a safety factor. The safety factor is defined as the index of a load which causes failure to the maximum anticipated load.� As we can see in figures 2.0 and 2.1, the variability of the expected value is of particular importance to the engineer. Consider for example, our fictional example in which a crane that is rated at strength of 80,000 pounds load resistance. Without a mipeg unit, which an engineer includes in the design as an overload protection system, variability in crane load resistance is 20,000 pounds. However, when the engineer installs a mipeg unit, he reduces load resistance variability risk to 8,000 pounds. When measuring in thousands of pounds, we can see that in both figures the load equals 40 and the strength equals 80. However, as we can see, the variability for both load and strength in figure 2.0 at 20 is more than double the variability in figure 2.1 at 8. Although the safety factor remains the same, the engineer is much more confident that his design will not fail if figure 2.1 is a better representation of his material technical specifications. To translate this confidence to a quantitative number, we can calculate the Safety ındex (Sı) and probability for failure.

The Sı can be calculated as the index of (a) the difference between the strength and load averages to (b) the square root of the difference between the strength and load standard deviations squares. To simplify, the Sı for figures 2.0 and 2.1, respectively, are thus calculated as follows:

(a) 80-40 / (b) 202-202 1/2 = 1.4

(a) 80-40 / (b) 82-82 1/2 = 3.5

We can then calculate the probability of failure by referencing normal distribution tables to find the standard cumulative normative variate. ın so doing, we find that the probability of failure is 0.081 when the Sı is 1.4 and 0.00023 when the Sı is 3.5. As this calculation and the visual representation show us, the probability of failure is greatly reduced where there is an overload protection system installed.

Risk management in design and engineering covers a wide range of areas. ın major projects, it is always important to holistically deal with schedule, cost and technical risk. A sound strategy for success is to begin with a deliberate four-step process to identify, assess, manage and mitigate risks. engineers and risk managers should be well-versed in the various quantitative and qualitative risk measurement techniques as well as industry standards and baselines in order to be successful.

Atatürk pr. 1107 Tel.: (994 12) 5551505(Texnika Plaza 4-cü mərtəbə) E-mail: info@ecgroup.azAZ1069 Bakı, Azərbaycan Web: www.tecgroup.az

E D U C A T I O N

64 ■ Risk 1’2011

www.arpa.az

TƏDQİQAT

Для широкой публики уже Давно не секрет, что мировые финансовые

рынки позволяют инвесторам зарабатывать Деньги и, честно говоря,

иногДа очень Даже большие Деньги. наДо сказать, что заработать на та-

ких рынках не так-то уж и легко, так как Для этого необхоДимо иметь

как поДготовку в области экономики, финансов и бизнеса, так и поДго-

товку чисто психологическую. многие инвесторы за рубежом являются

клиентами престижных брокерских Домов, через которые и приобретают

то, что им наДо, а именно ценные бумаги, такие как акции, облигации,

фьючерсные контракты и т.Д.

Да, финансовые рынки — это не рынки фруктов и овощей. тут без знаний

обойтись невозможно. хотя, если человек хочет заработать, к примеру,

оДин Доллар, то у него, наверняка, получится. говоря о заработке, ваш

почтенный слуга имеет в виДу стабильный ДохоД, который в гоДовом ис-

числении Даёт больше прибыли, чем проценты по банковским вклаДам.

Для простого жителя азербайДжана такой заработок покажется невоз-

можным, так как очень сложно преДставить себе весь механизм работы

финансовых рынков. Давайте же вместе обсуДим эту тему и выясним,

что к чему.

Фарид СаттаровЭксперт АРПА (Ассоциации Риск Профессионалов Азербайджана)Главный специалист по управлению активами брокерской компании “Standard Capital

1’2011 Risk ■ 65

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 65

ля человека, который никогда в жизни ничего не слышал о финансовых рынках, такие сло-ва, как биржа или брокер, наверное, ни о чём не говорят. но ничего. мы начнём с самых азов и доберёмся в конце до самого интерес-ного. Биржа — это место, где собираются покупатели и продавцы. товарами на бир-же выступают ценные бумаги, о которых мы упомянули выше. однако, это не полный спи-сок того, что можно приобрести на биржах. говоря о том, что на бирже собираются поку-патели и продавцы, надо сразу же отметить, что сами инвесторы в принципе на этих тор-гах не участвуют. за них это делают работ-ники брокерских компаний. если инвестор желает приобрести пакет акций какой-либо компании, то первым же делом он находит престижную брокерскую организацию и от-крывает там счёт. затем, по его поручению, брокеры покупают или же продают “това-ры”. тут есть один очень важный момент. с покупкой всё понятно — инвестор даёт при-каз, брокер покупает и держит ценные бума-ги у себя. а как же с продажей? тут немного сложнее, но всё-таки доступно.

кроме такого вида инвестирования, су-ществует также онлайн-торговля, которая чаще называется онлайн-трейдингом. таких брокерских компаний, которые позволяют инвесторам самим управлять средствами на рынках через интернет, в мире огромное множество. к примеру, в столице азербай-джана баку таких компаний около шести. опять-таки, если инвестор хочет подзара-ботать на биржах, ему следует обратиться в такую компанию и открыть счёт. затем ему надо загрузить с интернет-страницы брокер-ской компании торговый терминал, ввести логин, пароль и начать торговать. одним из преимуществ онлайн-трейдинга является то, что на электронных терминалах можно от-крывать демо-счета (виртуальные счета). все мировые цены котировок и графики в точ-ности совпадают как на реальных, так и на де-мо-счетах. это хорошая возможность нович-кам немного набрать опыта для дальнейшей работы. теперь возникает вопрос, который является очень важным – в какой брокерской компании следует открывать счета?

отвечу — существует несколько крите-риев, на которые надо обращать внимание, прежде чем открывать торговые счета:

1. Надёжность брокерской компании — этот фактор является очень важным. ни одного инвестора в мире не обрадует но-вость о банкротстве брокерской органи-зации, в которой у него имеются счета. о надёжности брокерской компании можно судить по качеству оказываемых услуг, по каким-либо гарантиям, предоставляемым на депозиты и т.д. также инвестор может потребовать предъявить ему финансовые отчёты компании, так как для того, чтобы быть уверенным в стабильном финан-совом положении организации, следует

ПРеДСТАВьТе СеБе, чТО ИнВеСТОР желАеТ ПРОДАТь 1000 АКцИй КОМПАнИИ “Х” ПО цене 10 ДОллАРОВ зА шТУКУ, нО ЭТИХ АКцИй У неГО В нАлИчИИ неТ. В ЭТОМ СлУчАе БРО­КеРы БеРУТ ЭТИ БУМАГИ В ДОлГ ПО РынОчнОй цене У ДРУ­ГИХ БРОКеРСКИХ КОМПАнИй ИлИ же ИнВеСТОРОВ. зАТеМ, еСлИ АКцИИ ПАДАЮТ, К ПРИМеРУ, ДО 7 ДОллАРОВ зА шТУ­КУ, ИнВеСТОР РешАеТ ФИКСИРОВАТь ПРИБыль И зАКРыВА­еТ СДелКУ. БРОКеРы СРАзУ же ВыКУПАЮТ ОДОлженные АКцИИ ПО БОлее ДешёВОй цене И ВОзВРАщАЮТ ДОлГ. Ин­ВеСТОР В ЭТОМ СлУчАе зАРАБОТАеТ ПРИМеРнО 3 ТыСЯчИ ДОллАРОВ, не ВычИТыВАЯ КОМИССИОнныХ И Т.П. ( [10.00 – 7.00] х1000 = 3000.00).

www.arpa.az

TƏDQİQAT

66 ■ Risk 1’2011

проанализировать годовые и квартальные финансовые отчёты. сразу же отмечу, что из 100 брокерских компаний 96 скорее всего не предоставят вам эти отчёты. почему? судите сами.

2. Размер минимального депозита торгового счёта — у каждой брокерской компании может быть свой минимальный размер депозита. например, в компании ınforex, которая работает в азербайджане, можно открывать реальные счета от 25 долла-ров сша. существуют также брокерские компании, в которых минимальные депозиты начинаются от десятков тысяч долла-ров. как правило, это очень солидные и престижные органи-зации. а вот в украине, к примеру, имеются брокерские компа-нии, в которых можно открывать счета от одного доллара.

3. Минимальный размер сделки — размеры сделок могут силь-но отличаться у различных брокеров. у некоторых брокеров имеется возможность торговли 0.01 лотом. лот — это размер сделки. Для валюты один лот равен 100 тысячам единиц, для акций один лот равен 1000 акций, для нефтяного рыка один лот равен 1000 баррелей и т.д. таким образом, брокер, у которого имеется возможность торговли 0.01, лотом имеет явное пре-имущество перед остальными. это очень хорошо подходит для начинающих трейдеров, но об этом чуть позже.

4. Имеющиеся в наличии финансовые инструменты — сущес-твуют брокерские компании, которые предоставляют своим клиентам очень малое количество финансовых инструментов. в основном такие организации предоставляют клиентам воз-можность торговли на валютных рынках. самой излюбленной валютной парой для инвесторов среди этих инструментов является пара евро доллара eur/usd. большинство валют-ных трейдеров торгует именно по этой паре (трейдер – тот, кто торгует на финансовых рынках). в то же время сущест-вуют брокерские организации, у которых в наличии имеется несколько тысяч финансовых инструментов. конечно же, это очень сильное преимущество.

5. Спреды финансовых инструментов – спред это разница меж-ду ценой покупки и продажи. к примеру, по той же паре eur/usd спред обычно составляет 2 – 4 пункта. вычисляется это так: цена покупки – 1.4002, цена продажи – 1.4000, (цена по-купки) – (цена продажи) = спред (2 пункта). спред имеет ог-ромное значение для инвесторов. например, если спред акций компании “z” составляет 5 пунктов, это означает, что сразу же после открытия сделки инвестор будет находится в плавающем минусе, равном 5 пунктам. наверное, немного туманно, но сей-час всё прояснится.

представьте себе, что цена покупки акций компании “z” равна 4.05, а цена продажи 4.00 долларов сша. инвестор приобрёл 1000 акций этой компании. таким образом, при от-крытии сделки у инвестора будет плавающий минус, равный 50 долларам сша. это та сумма, которую берёт себе брокерская

компания в виде прибыли за оказание услуги на бирже. затем, если цена акций начинает расти и доходит до 4.50, инвестор закрывает сделку “одним щелчком мыши”. при этом инвестор заработал около 450 долларов сша.

6. Возможность маржинальной торговли – не у всех брокеров одинаковые условия маржинальной торговли. объясню, что это такое. к примеру, вернёмся к акциям компании “z”. инвес-тор купил эти акции по 4.05 долларов сша. количество акций составило 1000 штук. получается, что на эту покупку у ин-вестора должны были быть выделены из торгового счёта 4050 долларов сша. это будет справедливо, если торговля идёт в режиме один к одному (1:1). большинство брокерских орга-низаций предоставляют клиентам возможность торговли с по-мощью маржинального плеча один к ста (1:100). при этом на вышеуказанную сделку выделилось бы не 4050 долларов, а уже в сто раз меньше, то есть 40.5 долларов. многим инвесторам нравится такая возможность, хотя я не считаю, что это так уж хорошо и привлекательно. Дело в том, что доходы при маржи-нальном плече одинаковы как и без него. есть один очень важ-ный момент, который мы с вами сейчас подробно рассмотрим. представьте себе, что у инвестора имеется депозит в брокер-ской компании на сумму 10 тысяч долларов сша и при мар-жинальном плече 1:100 инвестор всё-таки купил 1000 акций компании “z” по 4.05. как мы отметили, на эту сделку из счёта были выделены 40.5 долларов. если цена акций вырастет, то ин-вестор будет просто счастлив и заработает неплохие деньги. а что же происходит, если цена акций вопреки надеждам инвес-тора падает? сейчас рассмотрим. положим, цена акций упала до 3.05. при это минус инвестора будет равняться 1000 долла-ров и 50 долларам, которые, как мы указали, являются комисси-онными, то есть 1050 долларов. однако, этот минус не является фиксированным, сделка всё ещё продолжается и вскоре минус может оказаться плюсом. в надежде на это инвестор открывает ещё одну сделку и опять покупает эти же акции в том же ко-

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 67

личество уже по цене 3.05 долларов за штуку. на это из счёта выделяются ещё 30.5 долларов. каково же будет удивление ин-вестора, когда акции упадут до 2.05 долларов. при этом минус будет равняться примерно 3100 долларов сша. это, конечно же, неприятно и если инвестор сможет удержать себя в руках и не откроет ещё одну сделку, то можно будет рассчитывать на то, что он сможет выйти из этого минуса. но если инвестор вновь будет открывать сделки при подобных откатах, то вероятность полного проигрыша вырастет до 80% или же 90%. надеюсь, вы поняли, почему я считаю маржинальную торговлю ловушкой. при торговле 1:1 на сделку выделяется вся необходимая сумма, а не какая-то её часть. и даже при большом минусе инвестор не сможет открыть дополнительные рискованные сделки, так как оставшихся на счету денег может на это не хватить.

эти критерии я считаю основными. конечно же, можно к

этому списку добавить ещё десяток критериев. например, техни-ческую поддержку, удобный интерфейс торгового терминала, воз-можности технического анализа и т.д.

надеюсь, всё о чём вы прочитали в этой статье стало для вас яс-ным и понятным. в таком случае пойдём дальше. что же является самой большой сложностью во всём процессе онлайн-трейдинга? отвечу вам так, как ответят десятки и сотни моих коллег трейде-ров. самое сложное в трейдинге — это умение правильно давать прогнозы на различного рода финансовые инструменты. Для про-

гнозирования трейдеры пользуются двумя типами анализа: тех-ническим анализом и фундаментальным анализом. технический анализ учит тому, как прогнозировать финансовые инструменты, изучая их графики. существует даже огромное количество раз-личного рода комбинаций фигур на графиках, исходя из которых трейдеры принимают решения о покупке или продаже. такими фи-гурами являются “голова и плечи”, “треугольники”, “флаги” и т.д. любители фундаментального анализа (каковым является и автор статьи) предпочитают прогнозировать рынки на основе реальных экономических цифр и данных. например, нефтяные трейдеры, по идее, должны знать последние данные о запасах нефти и бензина в сша, а также должны читать отчёт опек. это только часть того, что на деле делают фундаменталисты. такие трейдеры обычно хо-рошо разбираются в экономике и им легче осуществлять сделки на фондовых рынках (на рынках ценных бумаг).

особо хотелось бы отметить, что в нашей стране имеется не-мало тех, кто интересуется финансовыми рынками. не могу ска-зать, что большая часть этих людей квалифицирована в этой облас-ти. зачастую начинающие трейдеры поступают так:

1. сначала возникает интерес к этой области.2. потом начинающий загружает из интернета электронные кни-

ги или же покупает их и начинает немного работать над собой.3. затем, если у него возникают сложности, он решает посетить

курсы одной из брокерских компаний (брокерские компании

www.arpa.az

TƏDQİQAT

68 ■ Risk 1’2011

азербайджана предоставляют курсы обучения за определён-ную плату).

4. пройдя небольшой курс и чувствуя прилив сил и эмоций, на-чинающий трейдер решает открыть небольшой счёт в брокерс-кой компании.

5. как правило, пятый шаг в этой схеме — это проигрыш денег. только малая часть начинающих трейдеров может что-либо за-работать. обычно прогрыш бывает связан с тем, что у трейдера не хватает нужной квалификации. с другой стороны, зарабаты-вать, начиная с маленького счёта, в принципе, нереально. если помните, вторым пунктом в критериях мы указали минималь-ный размер сделок. к примеру, начинающий трейдер открыл счёт в какой-либо брокерской компании. сумма счёта равна 300 долларов сша. начинающий трейдер решает купить нефтя-ной контракт марки Brent с маржиналь-ным плечом 1:100. также представим, что данный сорт нефти стоил в то время 70 долларов за баррель. минимальный раз-мер сделки у брокера составляет 0.1 лот, то есть 100 баррелей. из счёта на сделку будут выделены 70 долларов сша. таким образом, при росте цены до 71 доллара за баррель трейдер заработает примерно 100 долларов. однако при падении цены до 67 долларов (что может произойти за один день), трейдер может проиграть всю сумму.

надеюсь, теперь вы поняли, почему я указал на то, что начи-нать торговать с малых сумм очень опасно. рынки бывают очень волатильными и в начиная с маленьких счетов, можно быстро всё проиграть.

но не будем только о печальном. в мире есть множество трей-деров, которые постоянно зарабатывают. по официальной статис-тике из 100% всех трейдеров в мире стабильно зарабатывают толь-ко 5%. остальные в основном проигрывают, хотя краткосрочные выигрыши возможны.

мой дружеский совет начинающим трейдерам — очень упор-но работать над собой. в основном эта работа над собой должна заключаться в чтении книг. старайтесь не увлекаться чтением по-пулярной форекс литературы. я не говорю, чтобы её вообще не читать. просто после прочтения ненужных книг по форексу у множества новичков возникают ошибочные мнения и неверные суждения о финансовых рынках вообще. начинающим я бы посо-ветовал книгу эрика наймана “малая энциклопедия трейдинга”. в этой книге имеется множество общих данных, которыми должны владеть как приверженцы технического, так и приверженцы фун-

даментального анализа. этой книги достаточно, чтобы осознать суть форекса и вообще биржи. следующим шагом для фундамен-талистов я бы назвал изучение науки экономики. надо хорошо разбираться в таких вопросах, как спрос и предложение, надо хо-рошо знать, что такое ввп, инфляция и т.д. Для любителей техни-ческого анализа что-то особенное я посоветовать не могу, так как игра по техническому анализу в любом случае, рано или поздно, приводит трейдера к проигрышу. в оправдание своих слов приве-ду один реальный пример из жизни. как вы, наверное, все помните, летом 2008 года цены на нефть поднялись почти до 150 долларов за баррель. в это время звучало огромное количество прогнозов в пользу дальнейшего роста цен на нефть, так как с технической точки зрения всё говорило о дальнейшем росте. никогда не забуду выступление уго чавеса, который утверждал, что цена на нефть

вскоре вырастет до 400 долларов за баррель. что произошло через несколько месяцев вы хорошо знаете — нефть упала в цене до 40 долларов и даже чуть ниже. этим примером я хотел высказать своё мнение против тех-нического анализа и таких примеров можно привести десятки. такие же мнения были у технарей насчёт валютной пары eur/usd — они считали, что после второго пробития отметки 1.60 (это произошло летом 2008 года) котировка вырастет до 1.70 на тыся-чу пунктов. какие-то стороны этого вида анализа, конечно же, являются очень даже

сильными, но в общей картине этот анализ сильно уступает фун-даментальному. в любом случае, я думаю, что великий инвестор и богатейший человек уоррен баффет никогда не скажет в эфире: “сейчас мы находимся в коррекционной волне C”. не услышите вы этого и от Джорджа сороса. все эти великие инвесторы по-лучили в своё время прекрасное финансовое и экономическое об-разование. например, баффет был лучшим учеником бенджамина грэхема в колумбийском университете. к тому же, те из вас, кто интересуется рынками ценных бумаг, должны вообще забыть про существование технического анализа. ни один технический ана-лиз в мире не сможет предсказать примерную чистую прибыль/убыток компании Microsoft. в этом могут помочь только знания по финансовой отчётности.

таким образом, дорогие друзья, существует много ошибочных мнений о финансовых рынках. но одно могу сказать вам точно — заработать на финансовых рынках можно, и те, кто говорит, что трейдинг это лохотрон, далеки от реальности. мы с вами живём в xxı веке. и то, что кажется сегодня нереальным, станет таковым спустя какое-то время, и выиграет в этом случае тот, кто первым поймёт истину.

МОй ДРУжеСКИй

СОВеТ НАЧИНАющИМ

ТРейДеРАМ —ОЧеНь УПОРНО РАБОТАТь НАД

СОБОй.

TƏDQİQAT

70 ■ Risk 1’2011

www.arpa.az

üəyyən məqamlarda insan faktoru görməməzlikdən gəlinərək yalnız maliyyə göstəriciləri və ya satış həcmi əsas tutulur. Bu prosesdə əsas paya sahib olan insanların əməyi isə qiymətləndirilmədikdə ciddi risklər meydana çıxır. Buna ilk növbədə kadrların getməsi və daxili korrupsiya aiddir. Mövcud iş yerlərini doldurmaq üçün aparılan kadr axtarışı prosesi isə təşkilatın göstəricilərinə ciddi zərbə vurur, çünki kadr axtarışı, rəhbər vəzifəyə düzgün əməkdaşların təyin olunması, ilkin mərhələdə qaçınılmaz olan kiçik səhvlər müəyyən qədər vaxt aparır, habelə psixolo-ji gərginlik yaradır. Bu isə təşkilatdaxili sarsıntıların meydana gəlməsinə, bunun nəticəsi olaraq isə məsuliyyət hissinin, özünə inamın azalmasına səbəb ola bilər. Təkcə təşkilatın deyil, geniş düşündükdə isə cəmiyyət üçün də təhlükəli ola biləcək bu cür problemlərin qarşısını almaq üçün aşağıda yeni dəyərləndirmə modeli təklif olunmaqdadır.

Təklif olunan dəyərləndirmə modeli əməkdaşları test edərkən yalnız yekun nəticələrə deyil, əlavə əmsallara görə də qiymətləndirməyə imkan verir. Buna başqa cür təkcə kəmiyyətə görə deyil, keyfiyyətə görə də təhlil demək olar. Hər bir qiymətləndirmə və dəyərləndirmə prosesi incə yanaşmanı tələb edir ki, bu da öz növbəsində bir sıra təşkilatdaxili münaqişələrin (korrupsiya, subyektivlik və s.) qarşısını alır. Dəyərləndirmə və qiymətləndirmə prosedurları özlüyündə aşağıdakı məqamları əks etdirməlidirlər:

• obyektivlik–heçbirnamizədə(əməkdaşa)qərəzliyanaşmamaq;• etibarlılıq–təsadüfifaktorlardansığortalanmaq;• fəaliyyətindüzgündəyərləndirilməsi-əməkdaşınqarşısınaqoyulmuşhədəflərinöhdəsindəngəlməsibacarığını

dəqiq qiymətləndirmək;• proqnozlaşdırmaq–əməkdaşınpotensialınıölçməkvəgələcəkdəonunqarşısınaqoyulacaqhədəfləridüzgün

seçmək;• komplekslilik–təkcəfərdinyox,habeləşöbənin,departamentin,strukturvahidininnəticələriniümumiləşdirmək,

müqayisə edə bilmək;• şəffaflıq–qiymətləndirmənintəkcəmodelintərtibatçılarınayox,habeləhərbirəməkdaşa,rəhbərə,kənarşəxsə

aydın şəkildə göstərmək;• konstruktivlilik–qiymətləndirməvasitəsilə təşkilatdaxilindəmünaqişəvə intriqalarınyaranmasınınqarşısını

almaq, layiqli namizədin qalib gəldiyinə inam yaratmaq..Təklif olunan dəyərləndirmə modelinin unikal cəhətlərindən biri də testdə yer alan hər bir sual və tapşırığa xüsusi diqqət yetirilməsinə təminatın yaradılmasıdır. Belə ki, model əməkdaşın sualıa cavabının düzgün və ya səhv olması ilə yanaşı, digər əməkdaşların da həmin sualla bağlı nəticələrinə görə üstünlük qazanmaq imkanı yaradır. Qısaca olaraq, əməkdaşın üstünlüyü təkcə onun göstəricilərindən deyil, habelə testdə iştirak edən digər iştirakçıların göstəricilərindən də asılıdır.fərz edək ki, təşkilatda vakant vəzifə mövcuddur və bu vəzifəyə 4 real namizəd var. İnsan resursları departamenti hər birinə 10 sualdan ibarət bir test verir və sualların çətinliyi eyni səviyyədədir. Testin sonunda hər bir namizəd 6 suala düzgün cavab verir. Bu təqdirdə yenidən testləşdirilmə və ya digər mərhələlərin aparılmasının qarşısını almaq üçün, əvvəlcədən əlavə əmsalların nəzərə alınacağı bildirilir və hesablama sistemi izah olunur ki, nəticədə heç bir əməkdaş narazı olmasın.

Hər bir rəhbərin, xüsusilə insan resursları üzrə məsul şəxsin əsas vəzifələrindən biri də keyfiyyətli və uyğun namizədləri işə götürmək, mövcud əməkdaşları stimullaşdırmaq və işlərinin nəticələrinə görə mükafatlandırmaqdır. Düzgün kadrlar siyasətinin qurulması hər bir təşkilatın əsas vəzifələrindən biridir, çünki məhz insan kapitalı təşkilatın bütün resurslarından faydalı şəkildə istifadə edilməsini təmin edir, bunun nəticəsi olaraq da təşkilatın maliyyə göstəriciləri və onun rəqabətliliyi haqqında fikir formalaşmasına səbəb olur.

Sənan Mahmudov

1’2011 Risk ■ 71

Cədvəldən göründüyü kimi hər bir əməkdaş 6 suala cavab verib və əvvəlcədən qeyd etdiyimiz kimi sualların hər birinin çətinliyi eyni dərəcədir. Bu səbəbdən vaxta qənaət edərək heç bir əlavə imtahan və testlər keçirmədən köməkçi əmsallar vasitəsilə yekun seçim etmə imkanını yaratmaq üçün cəhd edilmişdir.Sualların hər birinin xüsusi çəkisinin eyni olduğunu nəzərə alsaq, imtahan yekunlarının hər bir əməkdaşın nəticəsindən necə asılı olduğunu izah etməyə çalışacağıq. Belə ki,

ω = 1 / 10 = 0,1Burada,

ω - xüsusi çəkidir. Hər bir əməkdaşın suala görə alacağı bal isə, aşağıdakı düsturla hesablanır:ratquest. = 1 – ω * (N – 1)/2 + ω * (N - Ncor.)

Burada,ratquest. – suala görə hesablanan bal,n – imtahanda iştirak edənlərin sayı,ncor. – suala düzgün cavab vermiş iştirakçı sayı.

Cədvəldən göründüyü kimi hər bir əməkdaş 6 suala cavab düzgün cavab vermiş olsa da, əlavə əmsal A iştirakçının digərlərindən üstün olduğunu göstərir. Buna səbəb isə A-nın 4 suala düzgün cavab verərkən digər iştirakçılardan yalnız birinin həmin müvafiq suala düzgün cavab verməsi ilə əlaqəlidir. Təklif olunan dəyərləndirmə modeli A iştirakçı üçün bu keyfiyyət üstünlüyünü kəmiyyət baxımından ifadə etməyə imkan verir.yuxarıda göstərilən imtahanda hər bir sualın çətinliyi eyni cür idi. Bəs sualların çətinliyi arasında fərq varsa, o zaman necə hesablamalar aparılmalıdır? Aşağıda göstəriləcək nümunə bu sualın cavabını qismən tapmağa çalışacaq. Belə ki, 1 – 5 sualları 6 – 10 suallarından iki dəfə asandır. Bu təqdirdə, ω aşağıdakı düstura görə hesablanacaq:

ω = 1 / (5 * 1 + 5 * 2) = 0,0667

A B C D 1 1 0 1 0 2 1 1 0 0 3 0 1 1 1 4 0 1 0 1 5 1 0 1 1 6 1 0 0 1 7 0 1 1 1 8 1 0 0 1 9 0 1 1 0 10 1 1 1 0 6 6 6 6

A B C D Correct Ratquest. A B C D

1 1 0 1 0 2 1.05 1.05 0 1.05 0 2 1 1 0 0 2 1.05 1.05 1.05 0 0 3 0 1 1 1 3 0.95 0 0.95 0.95 0.95 4 0 1 0 1 2 1.05 0 1.05 0 1.05 5 1 0 1 1 3 0.95 0.95 0 0.95 0.95 6 1 0 0 1 2 1.05 1.05 0 0 1.05 7 0 1 1 1 3 0.95 0 0.95 0.95 0.95 8 1 0 0 1 2 1.05 1.05 0 0 1.05 9 0 1 1 0 2 1.05 0 1.05 1.05 0 10 1 1 1 0 3 0.95 0.95 0.95 0.95 0 6 6 6 6 6.1 6 5.9 6

www.arpa.az

www.arpa.az

TƏDQİQAT

72 ■ Risk 1’2011

Ratquest. hesablamaq üçün ω-nı müvafiq düstura qoyduqda aşağıdakı nəticələrlə qarşılaşırıq.

Burada da A iştirakçının üstün olduğu görünür. Buna səbəb isə, 6 – 10 suallarından ikisinə A düzgün cavab verərkən digər iştirakçılardan yalnız birinin onunla bərabər həmin sualı düzgün cavablandırmasından irəli gəlir. Belə ki, bonus adlandıra biləcəyimiz əlavə ballar sualların çətinliyi artdıqca və həmin suallara düzgün cavab verənlərin sayı azaldıqca hər bir işti-rakçı üçün üstünlük yaratmağa imkan verir. Nümunə olaraq digər bir varianta nəzər salaq. Burada 1 – 3 suallarının çətinlik əmsalı 1, 4 – 7 suallarının əmsalı 2, qalan 8 – 10 suallarının əmsalı isə 3 olaraq əvvəlcədən təyin olunmuşdur. ω yenə ilkin formula görə hesablanır:

ω = 1 / (3 * 1 + 4 * 2 + 3 * 3) = 1 / 20 = 0,05

A B C D Correct Ratquest. A B C D 1 1 0 1 0 2 1.025 1.025 0 1.025 0 2 1 1 0 0 2 1.025 1.025 1.025 0 0 3 0 1 1 1 3 0.975 0 0.975 0.975 0.975 4 0 1 0 1 2 1.025 0 1.025 0 1.025 4 0 1 0 1 2 1.025 0 1.025 0 1.025 5 1 0 1 1 3 0.975 0 0.975 0.975 0.975 5 1 0 1 1 3 0.975 0 0.975 0.975 0.975 6 1 0 0 1 2 1.025 1.025 0 0 1.025 6 1 0 0 1 2 1.025 1.025 0 0 1.025 7 0 1 1 1 3 0.975 0 0.975 0.975 0.975 7 0 1 1 1 3 0.975 0 0.975 0.975 0.975 8 1 0 0 1 2 1.025 1.025 0 0 1.025 8 1 0 0 1 2 1.025 1.025 0 0 1.025 8 1 0 0 1 2 1.025 1.025 0 0 1.025 9 0 1 1 0 2 1.025 0 1.025 1.025 0 9 0 1 1 0 2 1.025 0 1.025 1.025 0 9 0 1 1 0 2 1.025 0 1.025 1.025 0 10 1 1 1 0 3 0.975 0.975 0.975 0.975 0 10 1 1 1 0 3 0.975 0.975 0.975 0.975 0 10 1 1 1 0 3 0.975 0.975 0.975 0.975 0 12 12 12 12 12.05 12 11.9 12.05

A B C D Correct Ratquest. A B C D 1 1 0 1 0 2 1.0334 1.0334 0.0000 1.0334 0.0000 2 1 1 0 0 2 1.0334 1.0334 1.0334 0.0000 0.0000 3 0 1 1 1 3 0.9667 0.0000 0.9667 0.9667 0.9667 4 0 1 0 1 2 1.0334 0.0000 1.0334 0.0000 1.0334 5 1 0 1 1 3 0.9667 0.9667 0.0000 0.9667 0.9667 6 1 0 0 1 2 1.0334 1.0334 0.0000 0.0000 1.0334 6 1 0 0 1 2 1.0334 1.0334 0.0000 0.0000 1.0334 7 0 1 1 1 3 0.9667 0.0000 0.9667 0.9667 0.9667 7 0 1 1 1 3 0.9667 0.0000 0.9667 0.9667 0.9667 8 1 0 0 1 2 1.0334 1.0334 0.0000 0.0000 1.0334 8 1 0 0 1 2 1.0334 1.0334 0.0000 0.0000 1.0334 9 0 1 1 0 2 1.0334 0.0000 1.0334 1.0334 0.0000 9 0 1 1 0 2 1.0334 0.0000 1.0334 1.0334 0.0000 10 1 1 1 0 3 0.9667 0.9667 0.9667 0.9667 0.0000 10 1 1 1 0 3 0.9667 0.9667 0.9667 0.9667 0.0000 9 9 9 9 9.1001 8.9667 8.9000 9.0334

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 73

Bu düsturdan əldə olunmuş nəticəyə görə də, yekun hesablamalar aşağıdakı cədvəldə detallı şəkildə öz əksini tap-maqdadır.

Göründüyü kimi, A və D iştirakçıları eyni bala sahibdirlər. Təklif olunan dəyərləndirmə modelində, bu cür məqamlarla sıx rastlaşacağımız nəzərə alınmışdır. Bu səbəbdən, A və D iştirakçıları arasında daha çətin suala (10-cu sual) cavab vermiş A iştirakmçısı üstün hesab olunur.

Son nümunə, hər bir sualın 1 – 5 arası çətinlik əmsalına malik ola bilmə ehtimalını incələyir. Belə ki, test tərtibatçıları, hər cüt sual üçün 1-dən 5-ə qədər çətinlik əmsalı təyin edirlər. Bu təqdirdə isə, ω aşağıdakı düstur üzrə hesablanır:

ω = 1 / (2 * 1 + 2 * 2 + 2 * 3 + 2 * 4 + 2 * 5) = 1 / 30 = 0,0333

Bu halda isə, nisbətən fərqli mənzərənin şahidi oluruq. Belə ki, C iştirakçısı, əmsallara görə daha üstündür. Daha çətin suallara düzgün cavab verərək, C iştirakçısı bonuslar köməyilə üstünlük əldə etmiş, və yekun cədvəldə lider mövqeyində qərarlaşmışdır.

Beləliklə, sual və tapşırıqların çətinliyi və digər iştirakçıların göstərmiş olduqları nəticələrin hər bir testdən keçən üçün hansı və necə dəyişiklikləri etdiyinin şahidi olduq.

Gələcəkdə yeni əməkdaş seçərkən, kadrlar siyasətini qurarkən, nəticələrə görə mükafatlandırarkən, vəzifə yüksəlişi prosedurlarında, təhsil və bilik səviyyəsinin ölçülməsində və bir sıra fəaliyyət yekunlarına görə keyfiyyət təhlilinin aparıl-masının zəruri olduğu məqamlarda, bu dəyərləndirmə modelindən istifadə oluna biləcəyi düşünülür.

A B C D Correct Ratquest. A B C D 1 1 0 1 0 2 1.01665 1.01665 0 1.01665 0 2 1 1 0 0 2 1.01665 1.01665 1.01665 0 0 3 0 1 1 1 3 0.98335 0 0.98335 0.98335 0.98335 3 0 1 1 1 3 0.98335 0 0.98335 0.98335 0.98335 4 0 1 0 1 2 1.01665 0 1.01665 0 1.01665 4 0 1 0 1 2 1.01665 0 1.01665 0 1.01665 5 1 0 1 1 3 0.98335 0.98335 0 0.98335 0.98335 5 1 0 1 1 3 0.98335 0.98335 0 0.98335 0.98335 5 1 0 1 1 3 0.98335 0.98335 0 0.98335 0.98335 6 1 0 0 1 2 1.01665 1.01665 0 0 1.01665 6 1 0 0 1 2 1.01665 1.01665 0 0 1.01665 6 1 0 0 1 2 1.01665 1.01665 0 0 1.01665 7 0 1 1 1 3 0.98335 0 0.98335 0.98335 0.98335 7 0 1 1 1 3 0.98335 0 0.98335 0.98335 0.98335 7 0 1 1 1 3 0.98335 0 0.98335 0.98335 0.98335 7 0 1 1 1 3 0.98335 0 0.98335 0.98335 0.98335 8 1 0 0 1 2 1.01665 1.01665 0 0 1.01665 8 1 0 0 1 2 1.01665 1.01665 0 0 1.01665 8 1 0 0 1 2 1.01665 1.01665 0 0 1.01665 8 1 0 0 1 2 1.01665 1.01665 0 0 1.01665 9 0 1 1 0 2 1.01665 0 1.01665 1.01665 0 9 0 1 1 0 2 1.01665 0 1.01665 1.01665 0 9 0 1 1 0 2 1.01665 0 1.01665 1.01665 0 9 0 1 1 0 2 1.01665 0 1.01665 1.01665 0 10 1 1 1 0 3 0.98335 0.98335 0.98335 0.98335 0 10 1 1 1 0 3 0.98335 0.98335 0.98335 0.98335 0 10 1 1 1 0 3 0.98335 0.98335 0.98335 0.98335 0 10 1 1 1 0 3 0.98335 0.98335 0.98335 0.98335 0 17 19 20 18 17.0167 18.5501 19.8668 18.0000

Qeyd: Bu model, hal-hazırda Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin MBA fakültəsinin bəzi müəllimləri tərəfindən tətbiq edilməkdədir.

www.arpa.az

İNNOVATSİOLAR

74 ■ Risk 1’2011

“HİBRİD” İNNOVATİV KREDİTLƏŞDİRMƏ TEXNOLOGİYASI (bundan sonra “HİkT”) –– bir neçə bank məhsulunun birgə istifadəsini nəzərdə tutan yeni kreditləşdirmə texnologiyasıdır. “HİkT”, Azərbaycan, MDB, Avropa ölkələri və dünya bank sistemində təcrübədən keçirilməmiş və tam yeni (innovativ) bir kreditləşdirmə texnologiyasıdır. Texnologiyanın tətbiqində birdən artıq bank məhsulunun birgə istifadəsinin və əlaqəli xüsusiyyətlərinin mövcudluğu faktı, onu “HİBRİD” adlandırılmağa əsas yaratmışdır.

“HİKT” –– sabit və ya dəyişən dövrü ödənişlərin həyata keçirilməsi yolu ilə, kapitallaşan yığım əmanəti hesabına, müəyyən müddətə verilən kreditin, həmin yığım əmanətinin son qalığı hesabına müddətin sonunda birdəfəlik və tam şəkildə ödənilməsini (silinməsini) nəzərdə tutur.

“HİkT”-nin istifadəsi üçün “ödəmə fondu”nun (ing., “sinking fund”) yaradılması nəzərdə tutulur. ödəmə fondu, ödənişi illik bərabər hissələrlə fonda yatırılması ilə şərtlənən uzunmüddətli maliyyələşdirmələr zamanı, fransa, İngiltərə, Almaniya və bir sıra qərb ölkələrinin bank təcrübəsində bir üsul kimi tətbiq olunmaqdadır.

“HİKT”-NİN MALİYYƏ ƏSASLANDIRMASI

“HİkT”, “ödəmə fondunun yaradılması” üsulunu, kredit və əmanət əməliyyatlarını öz tərkibinə almaqla, Azərbaycan və dünya bank sistemində tətbiq oluna biləcək bütöv bir kreditləşdirmə texnologiyası kimi təklif edilir.

Banklarda adi şərtlərlə əmanət hesabının girova götürülməsi yolu ilə, həmin əmanət hesabına müştəri tərəfindən əvvəlcədən yatırılmış məbləğin 50-90% həcmindən artıq olmamaq şərtilə, kreditin verilməsi forması geniş yayılmışdır. Bu, əslində əmanətlərin cəlbi və onun təminat qismində istifadəsini nəzərdə tutan əmanətçi müştərilərin cəlb edilməsi üçün istifadə edilir. lakin bu əməliyyat aparılan zaman, müştərinin hansısa tarixdə banka yatırmış olduğu əmanət hesabına kreditin əldə edilməsi baş tutur. Həmin əməliyyat üzrə verilmiş kredit, nağd təminatlı kreditə çevrilir ki, bunun “HİkT” ilə hər hansı bir əlaqəsi və ya əsaslı bənzərliyi haqda söz etmək absurd olar.

“HİkT” üzrə, bank tərəfindən kredit alan müştəriyə, təklif edilən yığım əmanəti (depoziti) növlərindən hər hansı biri üzrə, müvafiq müddətli hesab açılır ki, məhz bu hesabın, gələcəkdə borcalanın kreditinin ödənilməsi üçün istifadə edilməsi nəzərdə tutulur. “HİkT” üzrə kredit, bank tərəfindən, “ödəmə fondu”nda olduğu kimi, mütləq, müddətin sonunda ödənilməsi şərti ilə təqdim edilir və müştəri bank tərəfindən kreditləşdirilərkən, o, eyni anda həmin bankın əmanətçisinə çevrilmiş olur (məhz bundan sonra “HİkT” üzrə müştəri, “multi-müştəri” adını almış olur).

“HİkT” üzrə kreditləşdirmə zamanı, bank və müştəri arasında, yığım xarakterli əmanət müqaviləsinin bağlanması nəzərdə tutulur. Bu zaman borcalanın sənədlərinə, vəsaitlərin yığım əmanəti üzrə sərt qaydalara əsaslanan və vaxtlı-vaxtında riayət edilməli olan əvvəlcədən hazırlanmış “ödəniş qaydaları” haqqında sənəd də əlavə olunur.

©“HİBRİD”İNNOVATİV KREDİTLƏŞDİRMƏ TEXNOLOGİYASI

zaur a. İbişov

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 75

kredit, bankın qərarına uyğun olaraq, qısa, orta və ya uzun müddətə verilə bilər. Amma, kreditin bağlanması (silinməsi) əməliyyatı, yığım əmanəti üzrə son ödənişin həyata keçirildiyi tarixdə aparılır. eyni zamanda, kredit üzrə ümumi borcun (kredit və ona hesablanmış faizlərin) gələcəkdə ödənilməsi (silinməsi) üçün, bank tərəfindən dövrü (əsasən az intervala malik dövlərlə, yəni, aylıq və ya rüblük) ödəniş məbləği müəyyən edilir. Dövrü ödəniş məbləği, bərabərhissəli və ya dəyişən olaraq fərqlənə bilər. Dəyişən ödəniş məbləği ilə tərtib olunmuş ödəmə qaydalarına isə, ədədi (adi faiz) və həndəsi (mürəkkəb faiz) silsilə ilə dövrü şəkildə artan və ya azalan ödəniş cədvəlləri aiddir.

“HİkT”-nin istifadəsi zamanı, kreditlərin verilmə müddətindən asılı olaraq, bank tərəfindən kredit və əmanət (depozit) portfellərinin qalıqlarını uzun müddət lazımi səviyyədə saxlamaq və dinamik şəkildə artırmaq imkanı yaranır. Bu onunla izah ol-unur ki, müştəri tərəfindən dövrü ödənişlər onun cari hesabına mədaxil edilərək borcların dərhal silinməsinə deyil, məhz cari (tranzit) hesaba ödənilməsi ilə, “mülti-müştəri”nin adına açılmış yığım əmanəti hesabına köçürülərək yığılır (akkumulyasiya ol-unur) və kredit üzrə borc və faizlərin, yalnız müqavilə ilə nəzərdə tutulmuş olduğu müddətin sonunda tam şəkildə ödənilməsinə (silinməsinə) yönəldilir.

Təklif olunan innovativ kreditləşdirmə texnologiyası, bank sisteminə tanış deyil və ümumiyyətlə dünya bank sistemində təklif olunan şəkildə istifadə edilmir. Banklarda likvidliyin artırılması, bankın əmanətçilərdən asılılığının azaldılması və bir çox müsbət amillərə görə, “HİkT”-nin istifadəsi qaçılmazdır.

“HİkT” - bir texnologiya kimi, Ümumi Qəbul olunmuş Mühasibat uçotu Standartlarının və Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarının tələblərinə uyğundur, banklarda mühasibat uçotunun təşkili və aparılması tələblərinə tam şəkildə cavab verir.

“HİKT”-DƏN İSTİFADƏNİN BANK VƏ MÜŞTƏRİ ÜçÜN ƏSAS MÜSBƏT TƏRƏFLƏRİ VƏ TEXNOLOGİYANIN İNNOVATİVLİYİNİ VƏ SƏMƏRƏLİLİYİNİ

İSBAT EDƏN AMİLLƏR

1. kredit və əmanət portfellərinin qalıqlarında yüksək dinamik artım müşahidə edilir. yəni, kredit verilmiş olduğu müddət ərzində azalmır, ödənilmir (silinmir) və ona müddətin sonunadək faizlər hesablanır. Əmanət portfeli isə, müqavilələrin qüvvədə olma müddəti ərzində dövrü şəkildə artaraq maksimum həddə çatır;

2. Bahalı reklam aksiyalarından istifadə edilmədən, banka ucuz başa gələn kredit və əmanət portfelləri yaradılmış olur;3. Əmanət və kredit müqavilələri bərabər müddətə rəsmiləşdirilir. Aktivlərin müddəti passivlərin müddətinə bərabərləşir ki

(taktivlər = tpassivlər), bunun da nəticəsində bankın müddətli likvidliyi qorunmuş olur;4. Hər bir borcalan, bankın əmanətçisinə çevrilir (“multi-müştəri”);5. Hər bir kredit özünə ödəmə fondu yaradır;6. Müştərinin yalnız faiz xərcləri deyil, eyni zamanda faiz gəlirləri də yaranır ki, bu da bank qarşısında öhdəliyin müddətin so-

nunda ödənilməsi (silinməsi) üçün istifadə edilməsinə hesablanır;7. Bank üzrə, bir çox maliyyə nəticələri üzrə göstəricilər yaxşılaşır (yəni, kredit və depozit portfellərinin yüksək dinamika ilə artımı,

kredit portfelinin sağlamlaşması (ehtiyatların həcmi müqavilə ərzində dəyişmir), kredit və əmanət üzrə valyuta ris-kinin olmaması, cari aktivlərin və onlara görə yaradılmış cari passivlərin müddətinin bərabərləşməsi, təminatların kreditlərə nisbətən mütənasibliyi dərəcəsinin dövrü olaraq artması bu maddəyə aiddir);

8. kreditlər üzrə gecikmələrin hədsiz dərəcədə azalması, bankda kredit mütəxəssisləri və problemli aktivlərlə məşğul olan mütəxəssislərin işini sürətlə azaltmış olur;

9. kredit portfeli üzərində diqqət və nəzarət dərəcəsi azalır, və ya portfel üzərində nəzarətin forması dəyişmiş olur;10. Bankın və əməkdaşlarının kreditlərin ödənilməsi üzrə kommunikasiya, rabitə xərcləri və vaxt sərfi kifayət qədər azalmış olur;11. Bankın yüksək xərc tələb edən əmanət cəlbi metodlarından qismən imtina etməsi imkanı yaranır;12. Əmanət və kredit müqavilələrinin qüvvədə olduğu müddət ərzində, aktivlər üzrə ehtiyat (adi ehtiyat, 2%) təyin edilərək

dəyişməz qalır, gecikmə isə aradan qalxmış olur. Bu onunla izah olunur ki, kredit üzrə ödəniş cədvəli mövcud olmur və bunun əvəzinə yığım fondu üzrə “dövrü ödəniş qaydaları” (cədvəli) tərtib edilir.

www.arpa.az

İNNOVATSİOLAR

76 ■ Risk 1’2011

13. Bankda kredit üzrə ödənişlərdən fərqli olaraq, yığım əmanəti hesabına ödənişin vaxtlı-vaxtında və intizamlı şəkildə həyata keçirilməsi daha da asanlaşır, çünki, müştəri, onun əmanət hesabı qalığına faiz hesablandığını bilir və dərk edir, əks halda müştərinin özü uduzmuş (itirmiş) olur.

14. “HİkT” üzrə kredit mədəniyyəti səviyyəsinin aşağı olduğu “azərbaycan borcalanı”nın kredit (yığım əmanəti) ödənişlərinə faizlərin hesablanması, “azərbaycan borcalanı”nı intizamlı ödəniş etməyə sövq edəcəkdir. Banklarda “HİkT”-nin istifadəsi ilə, “azərbaycan borcalanı”nda ödəniş intizamı yaranacaqdır ki, bu da müddət keçdikcə “azərbaycan borcalanı”nda kredit mədəniyyətinin formalaşmasına və məsuliyyətliliyinə gətirib çıxaracaqdır.

15. “HİkT” istifadə edildikdə, sövdələşmənin valyuta seçimi sərbəstləşir. Amma “HİkT”-nin tətbiqi zamanı, əsasən hər bir ölkənin milli valyutasından istifadə etməsi daha məqsədəuyğundur.

16. faiz gəlirləri və faiz xərcləri arasındakı fərq (marja) böyük olmasa da, banklarda “HİkT” üzrə əldə ediləcək faiz gəlirləri, müştərilərin kreditləşdirilməsi üzrə digər məhsullardan əldə olunan faiz gəlirlərindən daha təhlükəsiz və sağlam olacaqdır.

17. Cari texnologiyanın istifadəsi, kəmiyyəti keyfiyyətlə uzlaşdıracaqdır. yəni, kredit portfeli kəmiyyətcə artmaqla bərabər, “HİkT”-nin xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olaraq portfelin keyfiyyəti də yaxşılaşacaqdır;

18. Statistik kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri yüksələcək və yaxşılaşacaqdır. Belə ki, kreditləşdirilən müştərilərin sayı artdıqca, əmanətçilərin sayı mütənasib şəkildə artmış olacaq, yəni, bankın statistik kəmiyyət göstəriciləri yaxşılaşacaqdır. Bundan başqa, statistik keyfiyyət göstəriciləri də artmış olacaqdır. yəni, “HİkT”-nin istifadəsindən irəli gələn və hazırkı sənəd üzrə sadalanan bir çox maddələrlə əsaslandırılan maliyyə nəticələri üzrə göstəricilər yaxşılaşacaqdır;

19. “HİkT” üzrə, bankların cari kreditləşdirmə proqramları üzrə digər kredit məhsullarından fərqli olaraq real faiz dərəcəsi, effektiv faiz dərəcəsinə bərabər olur;

20. “HİkT”-nin istifadəsi ilə, bank ən məsuliyyətli Borcalanları özünə cəlb etmiş olacaqdır. ödənişlərinə faizlərin hesablanacağı faktını dərk edən müştərilər, məhz ödəniş məsuliyyəti olan şəxslər olacaqdır ki, bu müştərilər də gələcək ödənişlərinin həyata keçirilməsində qüsurlara yol verməyəcəklər.

“HİKT”-NİN ƏSASINI TƏŞKİL EDƏN BİR SIRA ƏLAVƏ XÜSUSİYYƏTLƏR

• “HİKT”-nintətbiqiiləyenibirbankməhsulunövüyaranmışolurki,buda“HİBRİD”adlandırılır.• “HİKT”-ninistifadəsiilə,həmkredit,həmdəəmanətüzrəəməliyyatlareynibankdaeynivaxtdatətbiqedilir.• “HİKT”üzrəəmanətinmüddəti,kreditinmüddətinəbərabərolur.• “HİKT”-nintələblərinəəsasənyalnızazfasiləli(qısaintervallı)ödəməqaydası(yığıməmanətihesabınaödənişlər)tətbiqedilir.• “HİKT”,bankınkreditsiyasətindəipotekakreditlərindənbaşqa,deməkolarki,bütünnövkreditlərüçüntətbiqediləbilir(yəni,

kütləvi şəkildə istifadəni nəzərdə tutur).• “HİKT”,kreditvəəmanətinvalyutasınıneyniolmasınıtələbedir.• “HİKT”üzrəhüquqiprosedurlaradikreditləşdirməprosedurlarındanfərqlidir.• “HİKT”-ninbankdatətbiqi,bankınmaliyyəgöstəricilərindəmüsbətdəyişikliklərinyaranmasınasəbəbolur.• “HİKT”üzrəbankınikiayrıməhsulformasının,kreditvəəmanətməhsulformalarınınayrılmazbirbankməhsuluşəklində

istifadəsi, tətbiqi nəzərdə tutulur.• “HİKT”,ayrıcabirkreditləşdirmətexnologiyasıdırki,hərhansıbirbankınbütünkreditsiyasətininəsasınıtəşkiledəbilər.• “HİKT”digərbankməhsullarıiləmüqayisəolunmazdır,çünkialternativimövcuddeyil.• “HİKT”birneçəbankməhsulununsintezindənəmələgəlmişvəbirçoxmüxtəliflikləriiləvahidliyəəsaslanır.• “HİKT”banktərəfindənkreditlərinistənilənmüddətəverilməsivəəmanətlərinistənilənmüddətəcəlbedilməsindəistifadə

oluna bilər.• “HİKT”-ninistifadəsizamanı,bankınöhdəlikləriolankönüllüəhaliəmanətləri,köməkçifunksiyasınıdaşıyır.• “HİKT”,yalnızgəlirinəldəedilməsinədeyil,eynizamandabankınbirçoxmaliyyənəticələrininyaxşılaşmasınaxidmətgöstərir.• “HİKT”,bank fəaliyyətindəhəmfiziki(pərakəndəmüştərilər),həmdəhüquqi şəxslər(korporativmüştərilər)üçün tətbiq

oluna bilər (spesifik olan, ipoteka (mənzil) kreditləri istisna olmaqla).

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 77

“HİKT” ÜZRƏ TƏTBİQİ QAYDALAR VƏ MİSALLAR

“HİkT”-nin istifadəsindən irəli gələn yığım əmanəti hesabı üçün ödənişlərin hesablanması və ödənilməsi qaydaları, növləri, növ müxtəliflikləri (aylıq, rüblük, yarımillik və ya illik şəkildə həyata keçirilən dövrü bərabərhissəli və ya dəyişən ödəniş məbləği ilə fərqlənən ədədi (adi faiz) və həndəsi (mürəkkəb faiz) silsilə ilə artan və ya azalan ödəniş cədvəlləri) də mövcuddur.

“HİKT”-NİN SADƏ FAİZLİ KREDİT ÜZRƏ BƏRABƏRHİSSƏLİ AYLIQ ÖDƏNİŞLƏRİN HƏYATA KEçİRİLMƏSİ YOLU İLƏ

YIĞIM ƏMANƏTİNİN FORMALAŞDIRILMASI üzrə misal:

Verilənlər:kreditin məbləği, (D) = 1 000,00 manatMüddət, (n) = 12 ayGüzəşt müddəti, (n') = 0 ayGüzəşt dövrü nəzərə alınmaqla yığım əmanətinin müddəti, (n-n’) = 12 aykreditin illik (effektiv) faiz dərəcəsi, (g) = 24,00%yığım əmanətinin illik faiz dərəcəsi, (i) = 16,00%

Əməliyyatlar üzrə müddətin sonuna kiçik bank balansı:

yuxarıda göstərilən sadə faizli kredit üzrə aylıq ödənişləri bərabər hissələrlə ödənilən əmanət növü kimi, eyni zamanda, ədədi silsilə ilə d həcmdə artan və ya azalan yığım əmanətlərinin, habelə mürəkkəb faizli kredit üzrə aylıq ödənişləri bərabər hissələrlə ödənilən əmanət növü və həndəsi silsilə ilə k həcmdə artan və ya azalan yığım əmanətlərinin formalaşdırılması da mümkündür.

Təklif olunan innovativ kreditləşdirmə texnologiyası, bank sisteminə tanış deyil və ümumiyyətlə dünya üübank sistemində təklif olunan şəkildə istifadə edilmir.

Dövrün sonuna yığım Dövrü ödənişin Müddətlər əmanətinin qalığı məbləği

1-ci ayın sonunda yığım (əmanət) hesabına ödəniş: 95,97 95,97

kapitalizasiyadan sonra 2-ci ayın sonuna yığım (əmanət) hesabında saldo: ··· ···

··· ··· ···

··· ··· ···

kapitalizasiyadan sonra 12-ci ayın sonuna yığım (əmanət) hesabında saldo: 1 240,00 95,97

AKTİVLƏR PASSİVLƏR

Alınacaq faizlər 240,00 ödəniləcək faizlər 88,32

kredit 1 000,00 Əmanət 1 151,68

kassa 1 151,68 Təsisçilərin payı 1 000,00

ehtiyat -20,00 Öhdəliklərin cəmi 2 240,00

Kapital 131,68

Cəmi: 2 371,68 Cəmi: 2 371,68

Qeyd: “hikt”, məqalə şəklində dərc olunduğuna görə, onun məzmunu 10 dəfə qısaldılmışdır. cari texnologiyanı məqsədəuyğun şəkildə sizin diqqətinizə çatdırmaq üçün, maksimum dərəcədə qısa və asan anlaşılan məzmunda dərcinə üstünlük verilmişdir.

“Hibrid” İnnoVatiV KreditləşdirMə TexnologiYası (©“HİKT”), ibişov Zaur akif oğlunun şəxsi yaradıcılıq fəaliyyətinin məhsuludur.

www.arpa.az

İNNOVASİYALAR

78 ■ Risk 1’2011

İri və xırda bank təşkilatlarında müşahidə edilən hazırkı iflasa və əhəmiyyətli itkilərə baxmayaraq, son bir neçə onillikdə, kredit riskinin idarə edilməsi sahəsində müəyyən irəliləyiş əldə edilib. Təsadüfi və ixtiyari kreditləşdirmə qərarları daha formal, obyektiv kredit qiymətləndirmə təcrübələrinə çevrilmişlər.

1980-90-cı illərdə, banklar, kredit üzrə ümumi riski əks etdirmək üçün birölçülü risk qiymətləndirmə sistemlərindən istifadə edirdilər (bu, adətən gözlənilən itkinin ölçüsündən ibarət olurdu, lakin ümumilikdə defolt ehtimalı adlanırdı); qiymət qoyma isə, ümumi götürdükdə, riskə və kapital ölçülərinə elə də həssas deyildi; kapitalın bölüşdürülməsi isə, təxmini hazırlanmış qarşı tərəf qaydaları ilə tənzimlənirdi. Bir çox hallarda, Bazel ı-in tənzimləyici kapital ölçüləri (yəni, aktivlərin 8%-i həcmində ümumi kapital tələbi), o cümlədən gəlirliliyin ölçülməsi və qiymət qoyma, bir çox korporativ sifarişlərin xeyrinə kapital ayırmaları zamanı tətbiq edilirdi.

İqtisadi kapital metodlarının qəbul edilməsi və daha sonra Bazel ıı standartlarının tətbiq edilməsi istiqamətində cəhdlər, borcalan səviyyəsində (misal üçün, PD - defolt ehtimalı), kredit səviyyəsində (misal üçün, defolt halında itki - lGD, ödəniş müddəti - M, defolt halında riskin həcmi - eAD) və mümkün olduqda portfel səviyyəsində (ıı komponentə (ıı Pillar) əsasən konsentrasiya riski, bank əməliyyatları portfelində faiz dərəcəsi riski, stres-testlər və s.) müxtəlif risk

parametrlərinin hesablanmasını tələb etməklə, köklü irəliləyişlərə gətirib çıxardı.

Bu ölçülərin, qiymətqoyma və portfelin idarə edilməsi kimi bank qərarlarını dəstəkləmə sistemlərinə daha sonrakı inteqrasiyası, vaxt ötdükcə risk və fəaliyyətin uzlaşdırılmasını və dəyərin realizasiyasını artıra bilər.

lakin, kredit riskinin idarə edilməsi infrastrukturu ilə bağlı tələblər də xeyli artmışdır. Aydındır ki, qloballaşma, fərqli müştəriləri və məhsulları əhatə etmək mümkün olması üçün, kredit riskinin idarə edilməsi işinin miqyasını genişləndirmişdir. eyni zamanda, yeni növ maliyyə məhsulları – misal üçün, sekyuritizasiya, kredit derivativləri – bu vaxta qədər bir araya gəlməmiş bazarlar arasında əlaqələrin yaranmasına səbəb olmuşdur ki, nəticədə risk idarəetmə funksiyasından əhatə olunan bazarın, likvidliyin və əməliyyat risklərinin təsirlərini nəzərə almaq tələb olunmuşdur. Sənayenin konsolidasiyası, trilyonlarla dollarlıq təşkilatların meydana gəlməsinə gətirib çıxarmışdır ki, onlar da, öz ölçüləri ilə get-gedə daha çox sistem riski yaradırlar. Nəticədə, banklar, hazırda, kredit risklərinə yəqin ki, həmişəkindən daha çox həssasdırlar.

İstehsal sənayesi oxşar problemlərlə üzləşərkən, uğurla tətbiq edilmiş Ükİ yanaşması əsasında, banklara kredit riskinin idarə edilməsi sahəsində baş verən əsas dəyişikliklərin nəzərə alınması istiqamətində məsləhətlər verilə bilər.

ÜkİHƏll YOlU kİMİ

Alok Sinha, Puşpam çatterci

İstehsal sektorunun Ümumi keyfiyyət İdarəetməsi (Ükİ) konsepsiyalarının bank işi ilə oxşarlıqları və əlaqəsi var və onlar yeni risk idarəetmə paradiqması istiqamətində yol göstərə bilər.

www.arpa.az

1’2011 Risk ■ 79

ayDın seçılən oxşarlıqlar

İstehsal sənayesində keyfiyyət idarəetməsinin təkamülünü müəyyənləşdirmiş qüvvələrin, bankların üzləşdikləri hazırkı şəraitdə analoqları vardır. İstehsal sahəsində müəssisələrin miqyası və əhatə dairəsi artdıqca, ənənəvi keyfiyyətə nəzarət prosesləri kifayət etmirdi. Nəticədə istehsal şirkətləri maliyyə durumuna və nüfuza mənfi təsir göstərən qüsurlu məhsul istehsalı və məhsulların geri çağırılması kimi geniş vüsət almış böhranların öhdəsindən gəlməli oldular. Bundan başqa, xərc diktələri və rəqabət məsələləri, Ükİ təcrübələrinin qəbul edilməsi ilə, istehsal proseslərində inqilab edən düşüncə tərzinin yaranmasına səbəb oldu. Bu yanaşmalar mövcud problemlərin bir çoxunu həll etməyə kömək etdi və onların kredit risklərini daha səmərəli şəkildə idarə etmək istiqamətində səylərə şamil edilə biləcəyini düşünməyə əsas verən müəyyən səbəblər vardır.

Birincisi, keyfiyyət və riskin konseptual əsaslarında xarakterik oxşarlıqlar nəzərə çarpır. Misal üçün, hər ikisi qeyri-müəyyənliyin və onun nəticəsi ola biləcək dəyişkənliyin – istehsal kontekstində izah olunan/izaholunmaz dəyişikliklərin, və ya bankçılıq kontekstində gözlənilən/gözlənilməyən itkilərin – idarə edilməsini istəyir. Məlumatların, paylanmaların, korrelyasiyaların və s. dəqiq xarakteri fərqli olsa da, həm keyfiyyət, həm də risk idarəetməsinin əsasları statistikadan götürülür.

İkincisi və nəzəri oxşarlıqdan daha vacibi odur ki, kredit riskinin səmərəli şəkildə idarə edilməsi, o cümlədən keyfiyyət mədəniyyət, insanlar və proseslərdən asılıdır. Ükİ, bunu uğurlu şəkildə nəzərə ala və bu ölçüləri birləşdirən kompleks yanaşma işləyib hazırlaya bilmişdir ki, bu da bəzi Ükİ dərslərinin maliyyə sahəsində də tətbiq edilə biləcəyini söyləməyə əsas verir.

Sonuncusu, və heç də az əhəmiyyətli olmayanı, keyfiyyətin idarə edilməsi konsepsiyaları, istehsal sənayesindən fərqli sahələrdə də, proqram təminatı və səhiyyə sahələrində də uğurla tətbiq olunmuşdur. Doğrudan da, bankların bir çoxu, əməliyyat risklərini, xüsusilə də, emal zamanı xətalara və müvafiqliyin pozulmasına aid olan riskləri aradan qaldırmaq üçün İSo 9001 və Six Siqma kimi keyfiyyət yanaşmalarından istifadə

etməyə başlamışlar. kredit riskinin idarə edilməsi işi, müvafiq keyfiyyət idarəetməsi prinsiplərinin daha geniş çeşiddə tətbiqindən bəhrələnə bilər.

HəDəflər və stımullar

yeni biznes üçün amansız və gərgin rəqabət qarşısında anderraytinq standartları – mürəkkəbliyə, əsası olan və yeni yaranan iqtisadi amillərə əsaslanmaqla – dəyişən hədəfdir və onlar barədə qabaqcadan fikir söyləmək çox çətin ola bilər. Belə ki, kreditlərin verilməsi və risklərin idarə edilməsi departamentləri arasında nə üçün daim gərginliyin ola biləcəyini və əsas etibarilə, qısamüddətli biznes hədəfləri ilə əlaqələndirilmiş stimullarla nə dərəcədə bağlı olmasından asılı olaraq, təşkilati idarəetmə proseslərinin bu incə tarazlığa necə təsir göstərə biləcəyini başa düşmək asandır.

İstehsal sənayesində biznes strategiyaları, əsas etibarilə satış hədəflərindən çıxış etməklə tərtib olunur və stimullaşdırılırdı, bu zaman istehsal gücünə və xərclərə müvafiq diqqət ayrılmırdı. Bu isə, nəyin bahasına başa gəlməsindən asılı olmayaraq, hətta, bu zaman müəssisənin üzərinə daha aşağı qiymətlərə və daha ağır çatdırma qrafiklərinə əsaslanan öhdəliklər götürməsi lazım gələrsə belə, satışlara meylliliklə nəticələnə bilər – bu isə son nəticədə məhsulun keyfiyyətinə təsir göstərir. İlk dəfə 1984-cü ildə nəşr edilmiş və sonradan dəyişikliklərlə yenidən dərc edilmiş “Məqsəd” kitabında, marketinq, mühasibatlıq və istehsal məqsədləri arasında ziddiyyətlərin hansı şəkildə bu cür suboptimallığa gətirib çıxara biləcəyi belletristik şəkildə təsvir edilir. Bu cür ziddiyyətlər, həmçinin real həyatdan götürülmüş nümunələr əsasında akademik tədqiqatlarda əks etdirilmişdir.

Ükİ bu boşluğu doldurmağa və təşkilat boyu keyfiyyətə əsaslanan mədəniyyət formalaşdırmağa çalışır ki, bu mədəniyyət də, yuxarı rəhbərliyin prioritetləri müəyyənləşdirməsindən başlayaraq, adətən Hoshin-kanri sistemi kimi tanınan struktur yanaşma vasitəsilə, təşkilatın, yuxarıdan aşağıya doğru hər bir əməkdaşının keyfiyyət üçün məsuliyyət daşıması və cavab verməsini təmin edən stimullaşdırıcı strukturun mövcudluğunu nəzərdə tutur.

eynilə banklar ziddiyyətli təşkilati dinamikaların mövcudluq ehtimalını qiymət-ləndirməlidirlər – misal üçün, geniş kök salmış satış mədəniyyəti, risk idarəetməsinin rolunu azalda bilər. onlar təşkilati dəyərlərin bir hissəsi kimi, risklərə diqqətin nə dərəcədə genişləndirilməli olduğuna nəzər yetirməlidirlər və bunu gəlir hədəflərini müəyyənləşdirərkən nə dərəcədə nəzərə almalı olduqlarını, stimullaşdırıcı strukturu uzunmüddətli perspektivdə tarazlaşdıracaq şəkildə, yəqin etməlidirlər. Hadisə baş verdikdən sonra görülən cavab tədbirlərinin, vəziyyəti daha da ağırlaşdırmaq kimi arzuolunmaz nəticələri ola bilər: əmək haqqının məhdudlaşdırılmasına, istedadların şirkəti tərk etməsinə səbəb ola bilər.

şəffaflıq və səlaHıyyətın ötürülməsı

Risklərin idarə edilməsində digər bir əsas dixotomiya, insan mühakiməsinin model əsasında hazırlanan qərarlara qarşı qoyulması kimi təsvir edilə bilər. Modellər, təxmini fərz etmə və evristik idiosinkraziyalara alternativ kimi hazırlanmış intizamlı və faktiki məlumatlara əsaslanan nümunələr olsalar da, onların öz çatışmazlıqları vardır. onlar, həddindən artıq mürəkkəb xarakter daşıya bilərlər ki, nəticədə də yanlış fərziyyələrə, və ya məlumatların təsirinə məruz qala bilərlər; dəyişən bazar şəraitində onların dövrülüyə meylli davranışı, problemi daha da kəskinləşdirə bilər. Bundan başqa, modellərə əsaslanan, mərkəzləşdirilmiş risk idarəetməsinə həddindən çox etibar etmə, digər – adətən müştərilərə daha yaxın olan – işçilərə məhdud

İlk dəfə 1984-cü ildə nəşr edilmiş və sonradan dəyişikliklərlə yenidən dərc edilmiş “Məqsəd” kitabında, marketinq, mühasibatlıq və istehsal məqsədləri arasında ziddiyyətlərin hansı şəkildə bu cür suboptimallığa gətirib çıxara biləcəyi belletristik şəkildə təsvir edilir.

www.arpa.az

İNNOVASİYALAR

80 ■ Risk 1’2011

səlahiyyətlərinin verilməsi ilə, və ya qırmızı bayraq qaldırmağa həvəsləndirmə ilə nəticələnə bilər.

Bunu yenə də ənənəvi istehsalla əlaqələn-dirmək mümkündür ki, bu zaman, əsas etibarilə keyfiyyətə nəzarət departamenti tərəfindən, keyfiyyətə tətbiq edilən qəbul zamanı, seçmə yolla yoxlama modelləri vasitəsilə nəzarət edilirdi və təşkilatın daha geniş tərkibdə iştirakı, xüsusilə də istehsal prosesinə ən yaxın işçilərin iştirakı məhdud xarakter daşıyırdı.

Ükİ yanaşmaları, təşkilatın bütün işçilərinin keyfiyyət məqsədlərinə çatmaqda mühüm rol oynaya biləcəklərini nümayiş etdirmişdir. Buna, şəffaflığın təmin edilməsi ilə – yuxarı rəhbərlik tərəfindən keyfiyyətin elementləri və hərəkətverici qüvvələri barədə məlumatın, aydın, hamı tərəfindən başa düşülən və şirkət boyu əməl edilə biləcək şəkildə ötürülməsi ilə nail olmaq olar.

keyfiyyət ölçüləri barədə geniş məlumatlar yayılır; bütün işçilərə əsas statistik metodlar haqqında təlim keçilir və onlar keyfiyyət dərnəkləri kimi davamlı keyfiyyət artırma proqramlarında fəal şəkildə iştirak edirlər. keyfiyyət idarəetməsinin daha bir aspektini Cidoka prinsipi (yəni, insan intellekti ilə avtomatlaşdırma) təşkil edir ki, bu prinsipə əsasən hər bir işçi qüsur aşkar etdikdə müdaxilə edə və hətta bütün istehsal xəttini dayandıra bilər.

sadƏlık vƏ uyğunluQ

eynilə, kreditorun risk idarəetmə üzrə hərəkətverici qüvvələri (risk iştahaları) və bazardakı payı və gəlirlilik məqsədləri də daxil olmaqla, fəaliyyət parametrləri barədə daha geniş və aydın məlumatların çatdırılmasına ehtiyac yarana bilər. Ali rəhbərlik, risk ölçüsü anlayışlarını elə şəkildə ifadə etməyi və həyata keçirməyi bacarmalıdır ki, müxtəlif funksiyalar – kreditlərin

verilməsi, kreditlərin idarə edilməsi, borcların yığılması, risk və maliyyə funksiyaları – bu ölçülərin mahiyyətini anlaya bilsinlər.

ona görə də, banklar, ölçüləri sadələşdirmək və onları təşkilatın əməkdaşlarının istifadəsi üçün daha açıq etməklə, risk modellərinin şəffaflığını artırmaq məsələsini nəzərdən keçirməlidirlər ki, bu da vaxtında əməkdaşların fikirlərini öyrənməyə və həmin modellərin səmərəliliyini artırmağa kömək edə bilər. Habelə, işçilərin daşıdıqları cavabdehlik səviyyələrinə müvafiq olaraq təlimatlandırılması və müvafiq səlahiyyətlərlə təmin edilməsinə diqqətin yetirilməsi, riskləri tanıma mədəniyyəti formalaşdıracaqdır ki, o da müdafiə xətti kimi çıxış edə bilər. Risklərin səmərəli şəkildə idarə edilməsində ilk əsas addım, yuxarı rəhbərliyin nəzarətidir, lakin Ükİ-nin təklif etdiyi kimi, bu işə təşkilatı daha geniş tərkibdə cəlb etmək lazımdır.

İnnovativ və eksklüziv məhsulların və xidmətlərin təklif edilməsi, bank sənayesinin inkişafını və gəlirliyin artmasını təmin etmək üçün çox vacibdir. lakin nəticədə, məhsulun xüsusiyyətləri mürəkkəbləşə, qiymətqoyma mexanizmləri çətinləşə və yeni risk amilləri meydana gələ bilər. Həmçinin, xüsusi olaraq maliyyə sahəsində təcrübəli müştərilər qrupu üçün hazırlanmış bəzi yüksək riskli məhsullar, digərləri üçün uyğun olmayacaqdır. lakin, bəzən bu cür məlumatlar əhəmiyyətsiz müddəa kimi kiçik yazı ilə (şriftlə) verilir ki, nəticədə, müştərilər onları başa düşməkdə çətinlik çəkir və bu da potensial yanlış istifadəyə qapı aça bilər.

Tarixən hazır məhsullar da, daha geniş dizayn aspektləri, müştərinin faktiki istifadə tələbləri və istehsal proseslərinin qüsurlara səbəb olan çatışmazlıqları nəzərə alınmadan, dar çərçivədə yoxlandığı halda, keyfiyyətə nəzarətin səmərəli olmadığı aydın olmuşdur.

Ükİ, yavaş-yavaş diqqəti, keyfiyyəti məhsula daxil edən təşəbbüslər vasitəsilə, yəni, istehsal məsələlərini potensial şəkildə aradan qaldıra bilmək və qüsurlara səbəb olan halları müəyyən etmək və başa düşmək məqsədilə, “əsas səbəb” təhlil metodlarını tətbiq etmək üçün, ilkin dizaynı sadələşdirməklə, qüsurların aradan qaldırılmasına yönəltdi. Burada müştərinin ehtiyaclarını başa düşmək, keyfiyyət üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən parametrləri müəyyən etmək üçün

“müştərinin səsinə” diqqət yetirmək və yalnız müştəriyə uzunmüddətli perspektivdə uğur qazanmağa kömək edəcək məhsulları satmaq eyni dərəcədə vacibdir.

Banklar, məhsulların layihələndirilməsi vasitəsilə irəliləyişlərə nail olmaq üçün bir neçə üsulu nəzərdən keçirə bilərlər. yeni məhsullar təklif edərkən, və ya onlara investisiya qoyarkən banklar, məhsulların mürəkkəbliyini və onlarla bağlı olan risklərə nəzarəti çətinləşdirən məqamları müvafiq hesab edilən dərəcədə nəzərə almalı və bunun əsasında gözlənilməz risklərin fərz edilməsi ehtimalına uyğun olaraq müəyyən təshihlər aparmalıdırlar. Defolt hallarında isə, sağlamlaşdırma və borcun restrukturizasiyası tədbirlərinə əlavə olaraq, banklar, defoltların əsas səbəblərini anlamağa çalışmalıdırlar ki, bu da onlara defolt hallarının azaldılması üçün müdafiə tədbirlərinin işlənib hazırlanmasında kömək edə bilər.

Banklar, həmçinin müştərilərinin maliyyə məqsədlərinə uyğun olaraq məhsulların mürəkkəbliyini məqbul səviyyədə saxlamaq və qiymət qoyma təcrübələrini sadələşdirmək məsələlərini də nəzərdən keçirməlidirlər. yüksək məbləğli defoltları kompensasiya etmək məqsədilə, sadəcə olaraq, faiz dərəcələrini artırmaq və yeni komisyon haqları tətbiq etmək barədə verilən qərarlar əks təsirə səbəb ola bilər ki, nəticədə müştərilər narazı qalar, tənzimləyici, və ya hüquqi risklər ortaya çıxa bilər.

təcHızatçılarla ınteqrasıya

Banklar və digər bank olmayan maliyyə qurumları, kredit dəyəri zənciri boyu, tez-tez çoxsaylı tərəfdaşlara: brokerlər və agentlər, skorinq və reytinq agentlikləri, qiymətləndirici şirkətlər, xidmət agentləri və qəyyumlara (kastodianlara) etibar edirlər. Hətta, daxildə səmərəli risk idarəetmə təcrübələri tətbiq etdikdə belə, bank, təchizatçılar və tərəfdaşlar tərəfindən ötürülən risklərə məruz qala bilər.

ÜKİ bu boşluğu doldurmağa və təşkilat

boyu keyfiyyətə əsaslanan mədəniyyət

formalaşdırmağa çalışır.