Robert Shuman

PËR EUROPËN

Përktheu nga origjinali

Fotaq Andrea

- 1 -

© Fotaq Andrea

© Fondation Robert Schumman, Paris

- 2 -

HYRJE

Kur pas dyzet e ca vjet jete parlamentare, mosha dhe sëmundja më

detyruan të heq dorë nga çdo lloj veprimtarie politike, tërhequr në pension,

rigjeta dhe rilexova shënime e shkrime të grumbulluara pak nga pak gjatë

tërë kësaj periudhe. Dëshmi të lëna në harresë nga vrulli i punës së

përditshme, ato më dhanë mundësinë të ripërshkoj rrjedhën e ngjarjeve

nën dritën e një përvojë tashmë të fituar.

Nga Dhoma ngjyrë qielli e 1919-ës1, përfshirë në entuziazmin e atdheut

të rizbuluar2, deri në orët e errta të 1940-ës, nga gëzimi i çlirimit deri te

drama algjeriane dhe pasojat e saj, ndiej të kem pasur në vetvete privilegjin

e rrezikshëm të pjesëmarrësit aktiv në jetën publike të vendit tim, në një

epokë veçanërisht të turbullt të historisë së tij, si dhe përgjegjësinë e rëndë

për të orientuar vite të tëra politikën e tij të jashtme.

Megjithatë, as që kam ndër mend të paraqes këtu një përjetim personal

të së shkuarës. Një vëllim « Kujtimesh » pas tërë atyre ngjarjeve të

shënuara, me siguri nuk do të sillte kurrfarë risie, që të kënaqte sadopak

kureshtjen mikëpritëse të lexuesit.

Por kam përshtypjen se mendimet e një politikani, detyra themelore e të

cilit është të vrojtojë me kujdes marrëdhëniet që ekzistojnë midis njerëzve

si anëtarë të një kolektiviteti dhe midis vetë kolektiviteteve, të veprojë mbi

këto marrëdhënie në kahun e një kuptimi dhe bashkëpunimi më të mirë,

ruajnë, kur këto mendime çojnë drejt domosdoshmërisë së ndërtimit të

Europës, vlerën e një mesazhi.

Nisur nga ky qëllim, kam parashtruar në faqet që vijojnë, falë shënimeve

të shumta mbajtur në konferenca, nxjerrë nga artikuj gazetash, fjalime në

1 Dhoma e deputetëve të mandatuar pas zgjedhjeve legjislative të 16 tetorit 1919 në Francë, në të cilën përfaqësuesit e Alzasës dhe të Lorrenës u bashkuan me grupin e Antantës Republikane Demokratike. Robert Shumani, me veprimtarinë e tij, u pozicionua në krahun përparimtar të këtij grupimi të qendrës. 2 Më 11 nëntor 1918, me mbarimin e Luftës së parë botërore, Alzasa dhe Lorrena iu rikthyen sërish Francës.

- 3 -

Parlament, etj. idetë themelore që udhëhoqën veprimtarinë e zhvilluar gjatë

jetës sime politike në favor të Europës së Bashkuar.

Larg çdo fryme polemike, larg të papriturave të çastit, do dëshiroja mbi

të gjitha të dëshmoja këtu nëpërmjet bindjes sime të patundur.

Në një kohë kur, brenda hapësirës së një brezi të vetëm, ndodhën midis

njerëzve përplasje të një dhune e përmase të pashembullt, dhe kur

kërcënimi i konflikteve të reja vazhdon të rëndojë mbi mbarë njerëzimin si

një fatalitet, ndërkohë që mjetet e shkatërrimit masiv të shpikura kohët e

fundit i japin vrasjeve të ardhshme një karakter jo më të një ndeshjeje midis

forcash kundërshtare, por të një gjenocidi të përgjithshëm, ne e ndjemë që

gjendeshim në udhëkryq.

Një alternativë parashtrohej, një alternativë që do të qe vendimtare për

të shkuar në kahun e së mirës a së keqes.

Më 9 maj 1950 qeveria franceze, me deklaratën e saj solemne, zgjodhi

Europën. Europën e shpëtuar nga hitlerizmi, falë energjisë së pamposhtur

të Winston Çërçillit, nga komunizmi, falë nismës së zgjuar të G. Marshallit,

të çliruar nga luftrat e veta vëllavrasëse e shterpë, dhe që po niste me

vendosmëri rrugën e bashkësisë, garanci për lulëzim, siguri e paqe.

Mësimet e vështira të historisë më bënë të kuptoj mua, njeriut të

kufijëve, të ruhesha nga sajesa të çastit, nga projekte tepër ambiciozë, por

më bënë të kuptoj gjithashtu se kur një gjykim objektiv, i pjekur më së miri, i

mbështetur mbi realitetin e fakteve dhe interesin suprem të njerëzve, na

udhëheq drejt nismash të reja, madje revolucionare, rëndësi ka – qoftë

edhe kur këto nisma përplasen me zakonet ekzistuese, me antagonizmat

shekullore dhe rutinat e vjetra – t’u përmbahemi atyre pa u lëkundur dhe të

vazhdojmë përpara me këmbëngulje.

Europa nuk do të bëhet brenda një dite dhe pa përplasje. Asgjë e

qëndrueshme nuk realizohet me lehtësi. E megjithatë, ajo tashmë e ka

nisur rrugën e vet. Bashkësisë së Qymyrit e Çelikut3 i janë shtuar Tregu i

Përbashkët4 dhe Euratomi5. Por sidomos, përtej institucioneve dhe në

3 Bashkësia Europiane e Qymyrit dhe e Çelikut (C.E.C.A.), e njohur ndryshe si « Plani Shuman », shpallur më 9 maj 1950, me objektiv afrimin politik të vendeve Europiane nëpërmjet krijimit të një tregu të përbashkët të qymyrit e të çelikut dhe zhdukjes së çdo pengese dhe çdo diskriminimi në qarkullimin e mallrave. Trajtohet në mënyrë të veçantë nga autori në kapitullin VII të këtij libri. 4 Tregu i Përbashkët ose Bashkësia Ekonomike Europiane u krijua më 1957 nga gjashtë vende të Europës (Gjermani federale, Belgjikë, Francë, Itali, Luksemburg dhe Hollandë) për të vendosur bashkimin doganor dhe për të realizuar qarkullimin e lirë të mallrave, duke zbatuar një politikë të përbashkët në fushat e ekonomisë dhe të financës.

- 4 -

përgjigje të një aspirate të thellë të popujve, ideja Europiane, fryma e

solidaritetit të bashkësisë kanë hedhur rrënjë.

Kjo ide, « Europa », do t’u tregojë të gjithëve themelet e përbashkëta të

qytetërimit tonë dhe do të krijojë pak nga pak një lidhje të ngjashme me atë

që dikur farkëtoi vetë vendet tona. Ajo do të jetë forca para së cilës do të

thyen të gjitha pengesat.

Teksti i këtij libri është nxjerrë – pa ndryshime të rëndësishme as në përmbajtje e as në

formë – nga një numër i madh shkrimesh të llojeve të ndryshme. Ripërmbledhur në bazë të

rendit ideor, ndonjëherë ndihet në të njëfarë mungese kompaktësie, që nuk qe e mundur të

shmangej dhe për të cilën i lutem lexuesit të pranojë ndjesën time.

Dëshiroj t’u shpreh Z. Toma Shreiber, Zonjushës dë Lazhart dhe bashkëpunëtorëve të

mi Zhan-Pier Pensa e Henri Bejer, ndjenjat e mia të mirënjohjes së thellë për ndihmesën e

çmuar që më kanë dhënë.

R.S.

5 Bashkësia Europiane e energjisë atomike, krijuar më 1957, për zhvillimin e energjisë bërthamore në shtetet anëtare të këtij organizmi.

- 5 -

I

COPËZIMI I EUROPËS

ËSHTË BËRË NJË

ANAKRONIZËM ABSURD

Kufijtë politikë kanë lindur nga një evolucion historik e etnik i

respektueshëm, nga një përpjekje e gjatë bashkimi kombëtar ; as që mund

të ëndërrohet për t’i fshirë. Në kohëra të tjera, ato zhvendoseshin me anë

pushtimesh të dhunshme apo martesash të frytshme. Sot, mjaft t’i

zhvlerësosh. Kufijtë tanë në Europë lypsen të jenë përherë e më pak një

pengesë në këmbimin e ideve, njerëzve dhe të mirave materiale. Ndjenja e

solidaritetit të kombeve do ngadhënjejë mbi nacionalizmat tanimë të

kapërcyera. Këto nacionalizma kanë pasur thjesht meritën e pajisjes së

shteteve me një traditë dhe strukturë të brendshme të qëndrueshme. Mbi

bazamente të tilla të vjetra, duhet hedhur një kat i ri : mbikombëtarja do

ngrihet mbi themele kombëtare. Nuk do të ketë kësisoj kurrfarë mohimi të

një të shkuare të lavdishme, por lulëzim të ri të energjive kombëtare,

nëpërmjet vënies së tyre tërësore në shërbim të një bashkësie

mbikombëtare.

Një ideal i tillë është shumë francez. Është në përputhje me shpirtin e

një populli që përherë është prirur drejt universalizmit nëpërmjet veçorive të

tij mrekullisht të larmishme.

Nuk është fjala këtu për të shkrirë shtete, për të krijuar një super-shtet.

Shtetet tona Europiane janë një realitet historik ; do të ishte psikologjikisht

e pamundur t’i zhdukje. Larmia e tyre madje është shumë e dëshirueshme,

dhe ne nuk do donim as t’i sheshonim, as t’i barazonim.

Por na duhet një bashkim, një kohezion, një bashkërendim… Nga

pikëpamja politike, marrëveshja e qëndrueshme, organike, e arritur midis

vendeve të ndryshme, duhet të bëjë të mundur paqësimin e kësaj Europe

të përçarë. Asgjë tjetër veç bashkëpunimit dhe lulëzimit nuk shpresojmë të

arrijmë, për vendosjen e marrëveshjes midis vendeve fqinje.

Europa nuk mund të jetë një zonë ndikimi për shfrytëzim, rezervuar për

një sundim të çfarëdoshëm, politik, ushtarak a ekonomik. Por, që të

- 6 -

ekzistojë me të vërtetë, ajo duhet udhëhequr nga parimi i barazisë në të

drejta dhe detyra për të gjitha vendet e lidhura në mënyrë të tillë.

Ligji demokratik i shumicës, i vendosur lirisht në kushte dhe modalitete

të përcaktuara paraprakisht, i përqendruar mbi probleme themelore të

interesit të përbashkët, do të jetë, në fund të fundit, më i pranueshëm se

vendimet e urdhëruara prej më të fortit.

Një Europë e tillë nuk i kundërvihet kurrkujt ; ajo s’ka kurrfarë qëllimi

agresiv, kurrfarë karakteri egoist a imperialist, as brendapërbrenda vetes,

as ndaj vendeve të tjera. Ajo mbetet e hapur për këdo që do kërkojë të

marrë pjesë në të.

Ajo synon solidaritetin dhe bashkëpunimin ndërkombëtar, një organizim

racional të botës, në të cilën duhet të jetë pjesë thelbësore.

Ç’ka përbën elementin më aktiv të Europës është aftësia e saj për të

ndihmuar efektivisht dhe në çast në zgjidhjen e nevojave të njerëzimit,

duke iu përgjigjur kështu aspiratave të reja të popujve.

Bëhet fjalë pra për një ndërmarrje paqësore.

Fryma e vërtetë Europiane është në vetvete ndërgjegjësimi ynë ndaj

realiteteve, mundësive dhe detyrave, që na bashkojnë, si njërin dhe tjetrin,

përtej kufijëve, përtej antagonizmave e urrejtjeve tona.

Ne nuk do arrijmë të hedhim poshtë si duhet nacionalizmin e tjetrit duke

i kundërvënë nacionalizmin tonë. Vala e nacionalizmave nuk mund të

ndalet veçse nëpërmjet një politike konstruktive e kolektive, në kuadrin e së

cilës gjithsekush do gjejë vetveten, falë një solidariteti të vërtetë interesash

dhe përpjekjesh. Na mbetet të provojmë, për këdo që ka mirëbesim, se

interesat e ndërthurura në këtë mënyrë nuk janë të papajtueshme, sikundër

janë, në të kundërt, nacionalizmat që hasen e përplasen me shoshoq.

Interesat janë, është e vërtetë, të ndërvarura dhe mund të plotësohen

vetëm nëpërmjet përbashkësimit të të gjitha burimeve.

Lypset që te secili të zërë rrënjë bindja se ne kemi nevojë për njëri-

tjetrin, pa nxjerrë në plan të parë vendin dhe fuqinë që zotërojmë. Mjetet

tona nuk janë më në nivelin e kërkesave që na parashtrohen. Kjo është një

e vërtetë e hidhur dhe ne nuk kemi të drejtë ta fshehim. S’ka pse të na vijë

turp për të njohur këtë ndryshim të gjendjes. Kundërshtimi ynë për të mos e

pranuar do të ishte shenjë e një mendjemadhësie rrezikshmërisht të

pakuptimtë.

Izolimi është bërë jo vetëm shkak dobësimi, por edhe shkak rënieje.

- 7 -

Franca, më 1789, u bë lajmëtare e një regjimi të ri, e një çlirimi individual

e politik. Ushtarët e saj qenë përhapësit e një lirie ngadhënjyese, për të

cilën mund të diskutohej a të diskutohet edhe sot lidhur me mënyrat që u

vunë në përdorim, të ashpra e të dhunshme, por që çelte një etapë

vendimtare në lulëzimin e gjinisë njerëzore.

Më 1950, Franca u paraqit edhe një herë si ithtare e një ideali të ri,

revolucionar në konceptimin dhe rëndësinë e tij, por paqësor në mënyrën e

realizimit të tij. Ky ideal nuk vinte në dyshim as pavarësinë, as neutralitetin

e kurrkujt.

Ne kemi mësuar domosdo, si njeri dhe tjetri, të mos i zëmë besë

kurrgjëje që përbën propagandë, kjo formë bashkëkohore e invadimeve

armiqësore, shkatërrimtare e traditave tona më të çmueshme. Po prapë,

idetë tona i kanë kapërcyer tashmë tërë kufijtë ndarës, jo për t’i hedhur

këto tradhtisht në erë, po për t’ia parashtruar kritikës, për të kërkuar

mendime, këshilla miqësore dhe përvojë.

Politika Europiane, në frymën tonë nuk është kurrsesi kontradiktore me

idealin atdhetar të secilit prej nesh. Para mijëra vjetësh, bashkësitë e para

njerëzore u krijuan përtej kufijëve të familjes, duke u mbështetur mbi të, në

fiset primitive. Më vonë u krijuan komunat, duke u zhvilluar përherë e më

shumë vetë qyteti ; askujt nuk do t’i shkonte ndër mend të akuzonte këtë

evolucion se ka penguar rolin e familjes. E njëjta gjë mund të thuhet për

çdo organizim mbikombëtar që e tejkalon kombin, jo për ta zvogëluar e

asimiluar, po për t’i dhënë një fushë veprimi më të gjerë e më të ngritur.

Kombi ka një mision jo vetëm ndaj bashkëkombasve të vet, por edhe, e po

në atë shkallë, ndaj kombeve të tjerë. S’mundet pra të kufizohet thjesht në

njërin prej këtyre roleve, në atë të parin.

Megjithatë, për aq kohë sa një komb nuk ka përkryer strukturën e vet,

unitetin e vet të brendshëm, për aq kohë sa ai kërcënohet në ekzistencën

apo në pavarësinë e tij, dhe fqinjët sillen ndaj tij si rivalë a kundërshtarë,

është pikërisht nacionalizmi, lartësimi i ndjenjës atdhetare që përbën

shprehjen më të pastër të detyrës qytetare. Në vazhdimësi, sikurse ndodh

shpesh në veprimet e njerëzve, çka përbën virtyt degjeneron në ves, çka

ishte një refleks i ligjshëm shpëtimi e mbrojtjeje kthehet në burim

konfliktesh dhe pasigurie. Kjo dëshmon edhe një herë tjetër për relativitetin

e vlerave tokësore.

Pas dy luftrash botërore, arritëm më në fund të pranojmë se garancia

më e mirë për kombin nuk qëndron më në shkëlqimin e vet izolues, as në

- 8 -

forcën e vet, e çfarëdo fuqie qoftë, por në solidaritetin e kombeve që

udhëhiqen nga e njëjta frymë dhe që pranojnë detyra të përbashkëta në një

interes të përbashkët.

Aspiratat tona politike s’kemi pse t’i kërkojmë më tek Moris Barresi6 apo

Deruledi7.

Nacionalja lulëzon në mbinacionalen. Politika Europiane ka për qëllim

t’u japë popujve të lirë të Europës një strukturë organike, të aftë për t’i

dhënë fund anarkisë në të cilën ata po përpëliten, të pafuqishëm, ngaqë të

paaftë për të zotëruar me vetë mjetet e tyre problemet e mëdha që u dalin

përpara.

Deri në luftën e fundit, bashkëpunimi i tyre shfaqej kryesisht në formë

traktatesh për aleanca, konstelacione këto të përkohëshme, të lidhura e të

zgjidhura mbi bazën e ambicieve e të mërive. Aleanca pro dhe kundër

Austrisë së Mari-Terezës, Prusisë së Frederikut II, Francës së Napoleonit

I ; aleanca të lidhura me synimin për të përgatitur e realizuar nëpërmjet

luftrave të njëpasnjëshme unitetin gjerman apo unitetin italian ; aleanca me

objektiv më pak të nderuar për të ndarë Poloninë, këtë komb të mjerë

shqyer përgjatë dy shekujsh, deri te ajo aleancë e përbindëshme

gjermano-sovjetike e gushtit 1939, që ka qenë shembulli më i fundit e më

cinik i këtyre marrëveshjeve famëkeqe.

Domosdo, asgjë s’kish në to për ndërtimin e Europës. Dhe aq më keq

për ta bërë këtë Europë, kur vendin e garave territoriale të dhunshme e zuri

krijimi i blloqeve të vendeve satelite, të mbërthyera këmbë e duar

politikisht, ekonomikisht e shpirtërisht, kur paqes së varrezave iu shtuan

tmerret e kampeve të përqendrimit.

Një detyrë Europiane, konstruktive dhe e vlefshme është sigurisht

mbrojtja kolektive kundër çdo agresioni të mundshëm. Sikurse paqja,

sigurimi është bërë tashmë i pandashëm. Është kushti për çdo liri e çdo

përparim, dy synime këto të shtetit demokratik bashkëkohor. Megjithatë, të

mbrosh Europën, nuk do të thotë ta ndërtosh atë. Përtej sigurisë së

nevojshme, qëndrojnë gjithë detyrat e tjera të përbashkëta, që i tejkalojnë

kufijtë e një kombi të vetëm. Mund të pohojmë se tërë problemet e mëdha

që i marrin frymën vendeve të dala nga lufta kanë marrë sot një karakter

6 Maurice Barrès, shkrimtar dhe politikan francez (1862-1923), i cili në veprën e tij lartëson individualizmin moral e shoqëror si dhe parimet e nacionalizmit. 7 Paul Déroulède, shkrimtar dhe politikan francez ( 1846-1914), i cili në veprën e tij shpreh një atdhetarizëm me karakter të theksuar nacionalist.

- 9 -

ndërkombëtar, duke i shpëtuar autonomisë politike e ekonomike të

vendeve, madje edhe të vendeve më të fuqishme.

Furnizimi me lëndë të parë, çështjet e krahut të punës dhe të

papunësisë, problemi i ethshëm i refugjatëve, i të shpërngulurve dhe

tepricës së popullsisë, modernizimi i kapacitetit tonë industrial e bujqësor,

këmbimet ndërkombëtare dhe fati i monedhave, krizat periodike të

varfërisë e të superprodhimit janë ndër të tjera shembujt më tipikë : në të

tëra fushat, asgjë e efektshme dhe e qëndrueshme nuk mund të arrihet në

izolim, kur një shtet kapet fort vetëm pas burimeve të veta. Autarkia që i

lejoi Hitlerit përgatitjen e luftës është sot e pazbatueshme.

Sa më shumë një territor është i shtrirë, i larmishëm në aftësinë e vet

prodhuese e përthithëse, sa më shumë është elastik për t’iu përshtatur

lëkundjeve të koniukturës, aq më mirë ai e sheh veten armatosur ndaj

krizave që e përgjojnë.

Është në interesin e saj që Europa të jetë zonjë e fateve të veta.

Copëzimi i Europës është bërë një anakronizëm absurd.

Natyrisht, po e theksoj edhe një herë, nuk është fjala aspak për të shuar

kufijtë etinkë e politikë. Ato janë një e dhënë e historisë : ne nuk kemi

pretendimin të korrigjojmë historinë, as të shpikim një gjeografi të

racionalizuar e të drejtuar. Çka dëshirojmë, është thjesht t’u heqim kufijëve

egërsinë e tyre, do thoja madje armiqësinë e tyre të papajtueshme. Ah,

këta kufij të mjerë ! As që mund të lakmojnë më për paprekshmëri, as që

mund të garantojnë më sigurimin tonë, pavarësinë tonë. Shkelen me

këmbë, mbifluturohen, parashutistët dhe kolonat e pesta i përbuzin. S’ka

më fortifikime kufiri, s’ka më vijë Mazhino8, ajo ëndërr që të mrekullonte,

pas së cilës strehoheshim pa kujdes.

E ç’kuptim do kishin kufijtë në strategjinë periferike ?

Po le mos u biem kot në qafë këtyre kufijëve të nderuar ; në gjendjen që

ndodhemi, ato s’kanë të bëjnë aspak në këtë mes. S’është faji i tyre nëse

shpikjet trondisin tërësisht nocionet e mbrojtjes ushtarake. Kufijtë ruajnë

arsyen e tyre të të qenit për aq sa do dinë të luajnë rolin që kanë në çka do

përbëjë sot e tutje misionin e tyre frymëdhënës pak a shumë. Në vend që

të jenë pengesa ndarëse, ato lypset të kthehen në vija kontakti, ku të

organizohen e dendësohen këmbimet materiale e kulturore ; ato do

8 E projektuar më 1925, ndërtimi i saj me karakter mbrojtës përfshinte teorikisht një front luftimi prej 760 km, nga Zvicra në Detin e Veriut. U ndërtua vetëm një pjesë në vitet 1929-1936 në zonë zviceriane e franceze.

- 10 -

përcaktojnë detyrat e veçanta të secilit vend, përgjegjësitë dhe nismat e

tyre në morinë e problemeve që kaptojnë hapësira territoriale, madje dhe

kontinente, që i bëjnë të gjitha vendet të jenë solidare me shoshoq.

I I

EUROPA

PARA SE TË JETË

NJË ALEANCË USHTARAKE

APO NJË ENTITET EKONOMIK

DUHET TË JETË NJË BASHKËSI

KULTURORE NË KUPTIMIN

MË TË LARTË TË KËSAJ FJALE

Francezi di të hedhë ide të mëdha, shpesh edhe ide revolucionare ; por

ai nuk do që të shkëputet nga zakonet e veta. Këto janë, për të, si një

garanci për lirinë dhe pavarësinë. Ai pëlqen të përdorë shprehjen :

« Qymyrbërësi është zot në shtëpinë e vet ». Kjo fjalë e urtë ishte e

vlefshme për aq kohë sa në pyjet tona kishte qymyrbërës. Mirëpo koha e

këtyre specialistëve të nderuar ka marrë fund, është tejkaluar në mënyrë të

pakthyeshme. Të duash si sytë e ballit pavarësinë tënde është e

natyrshme dhe e ligjshme. Por i pavarur je me të vërtetë për aq sa nuk ke

nevojë për tjetrin dhe nëse, e marrë në këtë kuptim, pavarësia bëhet shkak

për dobësim, vetë interesi ynë do ta kërkonte që të hiqnim dorë duke e

braktisur. « Izolimi i shkëlqyer » është kthyer në faj, një mëndjemadhësi e

padurueshme.

Atdhetarizmi, kjo ndjenjë fisnike që ka farkëtuar kombet, që u ka

parshtruar detyra të mrekullueshme dhe ndihmuar në realizimin e tyre,

- 11 -

shpesh ka pësuar shmangie, ka degjeneruar në një fanatizëm të

patolerueshëm, duke u bërë kështu burim pasigurie dhe përçarjesh

vëllavrasëse.

Ne nuk jemi, ne nuk do të jemi kurrë mohues të atdheut, që harrojmë

detyrat që kemi ndaj tij. Por përmbi çdo atdhe, ne njohim përherë e më

shumë dhe gjithnjë e më qartë praninë e një të mire të përbashkët, më e

lartë se interesi kombëtar, atë të mirë të përbashkët në të cilën shkrihen

dhe përzihen tok interesat e çdonjërit prej vendeve tona.

Ligji i solidaritetit të popujve i diktohet ndërgjegjes bashkëkohore. Ne

ndihemi solidarë me njëri-tjetrin në ruajtjen e paqes, në mbrojtjen ndaj

agresionit, në luftën kundër varfërisë, në respektimin e traktateve, në

ruajtjen e drejtësisë dhe të dinjitetit njerëzor.

Ne kemi krijuar bindjen, përmes vërtetimit të fakteve, se kombet, larg

mundësisë për të plotësuar vetë nevojat e tyre, janë solidarë me shoshoq ;

se mënyra më e mirë për t’i shërbyer vendit tënd është t’i sigurosh ndihmën

e të tjerëve përmes përpjekjeve të ndërsjella dhe përbashkësimit të

burimeve.

Kontinentet dhe popujt varen më shumë se kurrë nga njëri-tjetri, si për

prodhimin e të mirave materiale, ashtu edhe për shitjen e tyre, si për

këmbimin e rezultateve të kërkimit shkencor ashtu dhe për atë të krahut të

domosdoshëm të punës dhe të mjeteve të prodhimit. Ekonomia politike po

bëhet pashmangshmërisht një ekonomi botërore.

Kjo ndërvarësi çon në atë që fati i mirë a i keq i një populli nuk mund t’i

lërë të tjerët mospërfillës. Për një Europian me mend në kokë, as që ka më

kuptim të ngazëllehet me ligësi makiavelike për fatkeqësinë e fqinjit të vet ;

të gjithë bashkë janë, për të keqe e për të mirë, brenda së njëjtit fat.

Lufta dhe shkatërrimet e saj, ashtu sikurse fitorja çlirimtare, kanë qenë

vepër kolektive. Paqja, nëse duam të kthehet në fitore të qëndrueshme

përballë luftës, duhet të ndërtohet bashkërisht, nga tërë popujt, përfshirë

edhe ata që dje u ndeshën dhe rrezik të përplasen sërish në rivalitete të

përgjakshme.

Ja pra, nën shtrëngesën e përvojës, pas tërë atyre dështimeve që ka

pësuar shkathtësia diplomatike apo bujaria e disa njerëzve, si ajo e Aristid

Briandit9, tek e shohim veten përballë kërcënimesh të tmerrshme që i

9 Politikan francez (1862-1932), një nga përkrahësit më të zjarrtë të politikës së paqes dhe të bashkëpunimit ndërkombëtar, që u përpoq me të gjitha mjetet ta nxirrte luftën jashtë ligjit, që mbështeti fuqimisht punimet e Shoqërisë së Kombeve

- 12 -

rëndojnë mbi krye njerëzimit si pasojë e përparimeve marramendase të një

shkence kryeneçe, ja pra tek e shohim veten të kthyer te ligji i krishterë i

një vëllazërie fisnike, por të përulur. Dhe përmes një paradoksi që do të na

çudiste së tepërmi, nëse s’do ishim të krishterë – ndoshta të krishterë në

mënyrë të pavetëdijëshme – ne u zgjasim dorën armiqve tanë të djeshëm,

jo thjesht për t’i falur, por për të ndërtuar bashkërisht Europën e së

nesërmes.

Kjo politikë nuk frymëzohet nga një pacifizëm i turbullt sentimetal. Ajo

nuk përbëhet as nga traktate e pakte të thjeshtë që s’bëjnë gjë tjetër veçse

e shpallin luftën jashtë ligjit, duke regjistruar zotime shpejt të harruara a të

mohuara. Do të kishim të bënim në kësi rasti me një mashtrim të ri, një

iluzion shpejt të shuar. Sepse që tani po na zë veshi përsëri ndoca fjalë

arrogante, të cilat do dëshironim të mos i dëgjonim më kurrë.

Po, lypset tjetër gjë nga tekste e fjalë, tjetër gjë nga damka e krimit që

është lufta, tjetër gjë nga kujtimi i tmerreve dhe mjerimeve të saj.

Lypset t’i heqësh luftës arsyen e vet të të qenit, t’i zhdukësh deri edhe

orvatjen për ta ndërmarrë. Lypset që askush, qoftë edhe qeveria më e

kujdesshme të mos interesohet për ta bërë. Po shkoj edhe më larg : ne

duam t’i heqim mjetin për ta gatitur, mjetin për ta pësuar në kurriz të

vetvetes. Më i ligu i aventurierëve do të nxirret kësisoj jashtë loje në

përgatitjen e prapësisë së vet.

Në vend të nacionalizmit të dikurshëm, të një pavarësie plot frikë e

mosbesim, ne lidhim interesat, vendimet dhe fatin e kësaj bashkësie të re

shtetesh që më parë kanë qenë kundërshtare.

Kjo politikë e re qëndron në themel të solidaritetit dhe të besimit

përparues.

Ajo përbën një akt besimi, jo si ai i Zh.Zh.Rusoit10 bazuar në mirësinë

njerëzore, aq mizorisht të përgënjeshtruar që prej dy shekujsh, por një akt

besimi në gjykimin e mirë të popujve, të bindur më në fund se shpëtimi i

tyre qëndron në një mirëkuptim dhe bashkëpunim të organizuar aq

fuqimisht mes tyre sa asnjë qeveri e lidhur në mënyrë të tillë nuk do mund

të shkëputet dot.

dhe propozoi më 1930 një regjim bashkimi federal Europian të njhohur si memorandumi Briand. Çmim Nobel i paqes më 1926. 10 Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), shkrimtar dhe filozof gjenevas, i cili përmes veprës së tij u përpoq të ndërtojë një sistem politik e pedagogjik, por edhe moral e fetar për të ekuilibruar lumturinë individuale me kërkesat e kolektivitetit.

- 13 -

Kjo ide, për një Europë të pajtuar, të bashkuar dhe të fortë, le të bëhet

tanimë moto dite për breznitë e reja, të dëshiruara për t’i shërbyer një

njerëzimi që po çlirohet më në fund nga urrjetja e frika dhe që po rimëson,

pas periudhave të gjata të përçarjes, vëllazërimin e krishterë.

Sigurisht, duhet vepruar me etapa, në sektorët psikologjikisht të pjekur

dhe ku lehtësitë e veçanta teknike mundësojnë parashikimin e një

përfundimi të shkëlqyer. Megjithatë, jo gjithmonë arrin të përcaktosh

zgjidhjet e nevojshme dhe rendin e çështjeve më të ngutshme. Kështu,

mjaft të përmendim rastin e C.E.D.11-it, konceptuar për të shmangur

rikrijimin e ushtrisë kombëtare gjermane e të shtabit të saj madhor, dhe

diktuar në mënyrë të paradokohshme në opinionin publik nëpërmjet

bllokadës së Berlinit12 dhe luftës së Koresë13.

Duhen përgatitur mendjet për të pranuar zgjidhjet Europiane, duke

luftuar kudo jo vetëm pretendimet për hegjemoni dhe besimin për

superioritet, por edhe ngushtësitë e nacionalizmit politik, të proteksionizmit

autarkik dhe të izolimit kulturor. Tërë këto prirje që kemi trashëguar nga e

kaluara lypset të zëvendësohen me nocionin e solidaritetit, domethënë me

bindjen se interesi i vërtetë i gjithsecilit qëndron në njohjen dhe pranimin në

praktikë të ndërvarësisë të së gjithëve. Egoizmi nuk ecën më.

Bashkësia Europiane nuk do të ketë pamjen e një Perandorie, as edhe

atë të një Aleance të Shenjtë ; ajo do të mbështetet mbi barazinë

demokratike të zbatuar në fushën e marrëdhënieve midis kombeve. E

drejta e vetos është e papajtueshme me një strukturë të tillë që parakupton

parimin e marrjes së vendimeve me shumicë, duke përjashtuar

shfrytëzimin diktatorial të epërsisë materiale. Ky është kuptimi i

mbikombësisë, për të cilën ende jemi tepër të prirur të shohim thjesht liritë

që braktisen, pa vështruar autoritetin dhe garancitë që fitohen. Por nga ana

tjetër, as që bëhet fjalë për zbatimin e saj në fushën e kulturës, duke qenë

se ajo respekton të gjitha veçantitë.

11 Bashkësia Europiane e Mbrojtjes (C.E.D.), krijuar më 1952 me synime tërësisht mbrojtëse, parashikonte integrimin e forcave të ardhshme gjermane në gjirin e një ushtrie shumëkombëshe Europiane. 12 Pas kapitullimit të Gjermanisë naziste dhe marrëveshjes së Potsdamit (1945), qyteti i Berlinit, i ndarë në katër sektorë të pushtuar (rus, amerikan, anglez e francez) u vendos nën autoritetin e ndëraleatëve, por më pas rusët shkaktuan bllokadën e Berlinit perëndimor (1948-1949), si pasojë e së cilës perëndimorët u detyruan të organizonin një urë ajrore për të furnizuar sektorët e tyre. 13 Lufta civile e Koresë (1950-1953) midis dy republikave të vendit, asaj të Veriut dhe asaj të Jugut, të mbështetura njëra prej lindorëve dhe tjetra prej perëndimorëve.

- 14 -

Këto ide duhen popullarizuar nëpërmjet shkollës dhe shtypit ; ato nuk

janë monopol i ndonjë partie. Nuk mund të përsërisim një e dy : uniteti i

Europës nuk do arrihet as vetëm, as kryesisht përmes institucioneve

Europiane ; krijimi i tyre do ndjekë rrugën e mendimeve. Që këtej edhe

rëndësia e një qarkullimi të lirë të ideve e njerëzve ndër vendet Europiane ;

vendet që nuk e pranojnë një gjë të tillë, parimisht përjashtojnë vetveten

nga Europa. Duke formuluar këtë parim, ne nuk hedhim kurrsesi poshtë

shqetësimin e drejtë për siguri, masat paraprake që duhen marrë kundër

papunësisë, nevojën për të ruajtur sekretin profesional, pronësinë letrare e

artistike. Çka flakim tej, është ai proteksionizëm sistematik zbatuar në dëm

të një këmbimi të lirë që mbart në vetvete emulacion, përzgjedhje të

menjëhershme dhe besim.

Të zhdukësh pengesat, nuk është gjithçka ; duhet organizuar

bashkëpunimi. Kjo para së gjithash nënkupton shtim të kontakteve

individuale : këmbime e stazhe, kongrese e udhëtime studimore, ekspozita,

turne, takime të rinjsh punëtorë dhe intelektualë.

Duhet nga ana tjetër që botimet letrare, artistike e shkencore të jenë më

të pranishme sa nga njëri krah, në krahun tjetër ; çmimi i tyre shpesh është

frenues. Përdorimi i bibliotekave publike dhe atyre private ka nevojë të

lehtësohet. Disa kërkime shkencore ia vlen të organizohen e financohen në

mënyrë të përbashkët, kur burimet kombëtare janë të pamjaftueshme apo

kur ndodh të bëhen shpenzime pa efektivitet.

Dezintoksikimi i manualeve të historisë është një nga domosdoshmëritë

më parësore. Ai nuk është në kontradiktë as me lirinë e shtypit dhe të

shprehjes së madhorëve, as me atdhetarizmin e vërtetë që lypset t’u

mësohet të rinjve.

Me pretekstin se i shërbehet ndjenjës kombëtare dhe kultit të një të

shkuare të lavdishme, shpesh lihet mënjanë detyra për paanshmëri e

vërtetësi : pandehet se duhet bërë sistematikisht apologjia e gjithçkaje që

ka qenë pabesi, shfrytëzim cinik i forcës dhe i terrorit ; shumë herë fajet i

vishen kombit kundërshtar.

Ndërsa do duhej, përkundrazi, të mësoheshin shkaqet e thella të

antagonizmave që kanë copëtuar njerëzimin ; absurditeti i sakrificave që

tërë ato luftra dinastike dhe ideologjike u kanë diktuar popujve, të cilët kanë

paguar harxhet e ambicieve të kota dhe të fanatizmit.

Nga ana tjetër, është me vend të nxirret në pah, të vlerësohet bashkësia

e vërtetë e ideve dhe e aspiratave që gjithmonë ka ekzistuar në nivele të

- 15 -

ndryshme midis kombeve, por që është mbytur nga pasionet e ngacmuara

dhe të shfrytëzuara.

Nëse në këtë paraqitje të historisë, është e drejtë t’u lihet vend

aspiratave dhe vlerave kombëtare, konkretisht nevojës për bashkim

kombëtar, do duhej nga ana tjetër t’i jepej fund trajtimit kryesisht të luftës

përreth kufijëve politikë apo rivalitetit midis racave ; sepse ta orientosh

kuptimin e historisë në këto dy nocione, do të thotë të përfundosh në

nacionalizëm apo racizëm. Përmbi këta faktorë e këto përplasje, që deri

tani kanë përcaktuar rrjedhën e historisë, ekzistojnë afritë dhe bashkësia e

interesave, të cilat na takon t’i qëmtojmë nga e kaluara si mundësi për të

ardhmen.

Pa dashur nga pozitat e sotme të korrigjojmë historinë, ne nuk pranojmë

fatalizmin që e sheh veten përballë një këmbimi të pashmangshëm forcash

të vëna në provë.

Shkolla duhet të përgatisë nxënësin me një vizion më pak pesimist dhe

më shumë konstruktiv për të ardhmen.

I I I

EUROPA,

ËSHTË ZBATIMI I NJË

DEMOKRACIE

PËRGJITHËSUESE

NË KUPTIMIN E KRISHTERË

TË FJALËS

Ishte një kohë – jo shumë e largët – kur francezët diskutonin me

ashpërsi çështjet e regjimit politik. Demokracia kishte kundërshtarët e vet

të egër. Sot, ndonëse nuk ka unanimitet rreth saj – unanimiteti është i rrallë

- 16 -

në këtë botë – pasionet janë qetësuar. Mund të trajtohet pra një temë e tillë

qetësisht e me çiltërsi. Ky është një përparim i pamohueshëm.

Pikësëpari, lypset të merremi vesh për termin « demokraci ». Ajo çka

karakterizon shtetin demokratik janë objektivat që i vë vetes dhe mjetet me

anë të së cilave përpiqet t’i sendërtojë ato. Shteti demokratik është në

shërbim të popullit dhe vepron në marrëveshje me të. Unë s’gjej ndonjë

përkufizim tjetër më të thjeshtë e më pak shkencor. Një përkufizim i tillë i

bashkëngjitet atij të presidentit Linkoln : « qeverisje e popullit, nga populli

dhe për popullin ». Do të vini re se ai nuk e vë në pikëpyetje formën e

qeverisjes. Demokracia moderne, në kuptimin që sapo thashë, mundet fare

mirë të jetë qoftë një monarki konstitucionale, qoftë një republikë. Shpesh,

është e vërtetë, termi « demokraci » i vishet shtetit republikan, duke

përjashtuar monarkitë. Mendoj se është gabim ; disa monarki, si Britania e

Madhe dhe Hollanda, për të folur vetëm për këto që janë fqinjet tona më të

afërta, janë më haptas e më tradicionalisht të lidhura me parimet

demokratike se sa disa republika, ku populli s’ka veçse pak ndikim të

drejtpërdrejtë në orientimet dhe vendimet politike të vendit. Një fakt i tillë

më mbyll gojën për të diskutuar se ç’përzgjedhje mund të bëj demokracia

ndër format e shumta të qeverisjes. Do mjaftohemi duke shmangur ato që

janë antidemokratike, në kuptimin që më duhet të saktësoj më poshtë.

Pikërisht këtu ndërhyn doktrina e kristianizmit. Demokracia ia detyron

ekzistencën e vet kristianizmit. Ajo lindi ditën kur njeriut iu kërkua të

realizojë gjatë jetës së tij të përkohëshme dinjitetin e personit njerëzor, në

lirinë individuale, duke respektuar të drejtat e secilit dhe duke ushtruar

dashurinë vëllazërore ndaj të gjithëve. Kurrë ndonjëherë para Krishtit nuk

qenë formuluar ide të tilla. Demokracia është e lidhur kësisoj me

kristianizmin, doktrinalisht e kronologjikisht. U trupëzua me të, me etapa,

nëpërmjet gjurmimesh të shumta, shpesh plot gabime dhe kalim në

barbari. Zhak Mariteni14, filozofi ynë i madh i krishterë, që ne francezët

gabimisht e kemi braktisur diku në një universitet të largët, në vend që të

përfitonim nga mësimet e tij të ndritura, e ka nxjerrë në pah këtë

paralelizëm në zhvillimin e mendimit kristian dhe të demokracisë.

Kristianizmi mëson barazinë gjinore të të gjithë njerëzve, si fëmijë të së

njëjtës Perëndi, mëkatet e të cilëve i shlyen i njëjti Krisht, pa dallim race,

14 Jacques Maritain, filozof dhe eseist francez (1882-1973), që trajtoi çështje të përvojës dhe të filozofisë fetare, të estetikës dhe të politikës, në të kundërt të filozofisë materialiste dhe të bergsonizmit.

- 17 -

ngjyre, klase a profesioni. Ai ka bërë të njohur dinjitetin e punës dhe

detyrimin që kanë të gjithë për t’iu nënshtruar. Ai ka njohur përparësinë e

vlerave të brendshme, që vetëm ato e fisnikërojnë njeriun. Ligji universal i

dashurisë dhe i shpirtmirësisë e ka bërë çdo njeri të afërmin tonë dhe mbi

të mbështeten tashmë marrëdhëniet shoqërore në botën e krishterë. I

gjithë ky mësim dhe pasojat praktike që rrjedhin prej tij e kanë tronditur

botën. Ky revolucion është kryer i shkallëzuar përmes frymës së ungjillit,

duke përpunuar brezat me punë të ngadaltë, shpesh shoqëruar me luftra të

mundimshme. Në të vërtetë, përparimet e shënuara nga qytetërimi i

krishterë nuk kanë qenë as të vetvetishme, as vetëm në një drejtim të

caktuar : reminishencat e së shkuarës dhe instiktet e ulta të një natyre me

vese kanë rënduar mbi këtë evolucion dhe vazhdojnë ta pengojnë. Nëse

kjo është e vërtetë për ne që jemi të privilegjuar, që përfitojmë nga një

atavizëm i krishterë, do të thonim atëherë se tek të tjerë, që sapo kanë

krijuar kontaktet e para me kristianizmin, kjo është edhe më shumë e

ndjeshme.

Në këtë proces të gjatë dhe dramatik të qytetërimit të krishterë, nuk

kanë qenë dhe nuk janë, as sot e kësaj dite, vetëm besimtarët e plotë që

kanë bërë të mundur që demokracia të njohë përparimet më të vendosura.

Nocionet e krishtera kanë mbijetuar dhe vepruar në nënvetëdijën e atyre

njerëzve që nuk praktikonin një fe dogmatike, por që vazhdonnin të

frymëzoheshin nga parimet e saj të mëdha. Këto u bënë dhe mbetën

karakteristikat e qytetërimit bashkëkohor. Kështu për shembull,

racionalistët e shekullit 18-të shpallën dhe popullarizuan të drejtat e njeriut

dhe të qytetarit, që në thelbin e tyre janë të krishtera.

Këto parime kaluan në kushtetutën e parë demokratike, atë të Shteteve

të Bashkuara, ku një lidhje e tillë midis kristianizmit dhe demokracisë ndihet

thellë dhe shfaqet në jetën politike të përditshme. Lutja bëhet publike dhe e

përbashkët deri edhe në bankete, kongrese e mbledhje elektorale, dhe një

praktikë e tillë, edhe pse e kryesuar alternativisht prej drejtuesish të kulteve

të ndryshme, nuk ngjall kurrfarë ironie a proteste. Askush nuk mendon se

ndarja zyrtare e Kishave nga shteti mund t’i kundërvihet shfaqjes së një

tradite të fortë fetare. Një qëndrim i tillë e tejkalon plotësisht atë çka ne e

quajmë tolerancë apo respektim të një zakoni. Mendimi fetar është një

faktor zyrtar i njohur në jetën publike amerikane ; mbi bazën e tij, shpesh

frymëzohen disa nisma e zbatime që ndonjëherë mund të na çudisin e

trondisin, si për shembull antikolonializmi, refleks më tepër ndjesor se

- 18 -

mendor, remineshencë e një epoke kur vetë amerikanët ankoheshin nga

një kolonializëm Europian.

Ndonëse gjejmë në këtë mënyrë gjurmë të thella të mendimit të

krishterë në jetën politike bashkëkohore, kristianizmi nuk është dhe nuk

duhet të jetë i lidhur pas një regjimi politik, të njejësohet me një formë të

çfarëdoshme qeverisjeje, qoftë edhe demokratrike. Në këtë çështje,

sikundër në të tjerat, duhet bërë mirë dallimi i asaj që i takon Çezarit dhe

asaj që i takon Zotit. Këto dy pushtete kanë secili përgjegjësitë e tyre.

Kisha lypset të përkujdeset për respektimin e ligjit natyror dhe të vërtetave

të shpallura ; roli i saj, nga ana tjetër, nuk është që të bëhet gjykatëse e të

vendosë për zgjidhje konkrete, të cilat duhen arritur nëpërmjet mendimesh

praktike të përshtatshme dhe në bazë të mundësive të vërteta, që burojnë

nga vetë evolucioni psikologjik e historik. Detyra e politikanit të

përgjegjshëm është të pajtojë, brenda një sinteze shpeshherë të brishtë

por të domosdoshme, këto dy rende arsyetimi, shpirtëroren dhe profanen.

Jeta jonë, në shumë raste, vështirësohet në labirintin e problemeve dhe

zgjidhjeve të kërkuara, në pasionin e kundërshtive. Mirëpo, nuk ka kurrfarë

konflikti të pazgjidhshëm midis këtyre dy domosdoshmërive, asaj të një

doktrine të palëvizshme nga pikëpamja parimore dhe asaj të një zbatimi të

urtë të faktorëve ndryshues, të cilët duhen mbajtur parasysh në jetën e

popujve, sikurse në jetën e individëve.

Teokracia nuk e njeh parimin e ndarjes së dy fushave. Ajo i ngarkon

mendimit fetar përgjegjësi që nuk i ka të vetat. Nën një regjim të tillë,

divergjencat e fushës politike ka rrezik të degjenerojnë në fanatizëm fetar ;

lufta e shenjtë është shprehja më e frikshme e një shfrytëzimi të

përgjakshëm të ndjenjës fetare.

Që në zanafillë, Krishti ishte kundër fanatizmit, përderisa pranoi të jetë

viktima e tij më madhështore. Mbretëria e tij nuk bënte pjesë në këtë botë.

Kjo do të thotë gjithashtu që qytetërimi i krishterë nuk duhej të ishte produkt

i një revolucioni të dhunshëm e të menjëhershëm, por produkt i një

transformimi përparues, i një edukimi të vullnetshëm, nën veprimin e

parimeve të mëdha të shpirtgjerësisë, sakrificës dhe përulësisë, që

qëndrojnë në themel të shoqërisë së re. Vetëm nëpërmjet luftrave

shekullore të brendshme dhe spastrimeve të njëpasnjëshme, një qytetërim

i tillë mundi të evoluojë drejt një ideali të madh që i caktoi vetes, të

spastrohet nga skoriet e njerëzimit pagan, përmes përpëlitjesh të

dhimbshme dhe hulumtimesh të shumta.

- 19 -

Sot, kristianizmi, i pasuruar me këtë përvojë të përjetuar gjatë historisë

së tij, lypset t’u ndihë popujve më pak të përparuar që të futen në të njëjtën

rrugë të ripërtëritjes njerëzore. Kombet kolonizuese jo përherë kanë

kuptuar plotësisht dhe që në fillim rolin që iu takonte. Koloni dhe misionari

jo përherë kanë pasur të njëjtin frymëzim fisnik e bujar. Kapitalizmi

ekonomik vinte shumë lehtë në përdorim metoda shfrytëzimi egoist, duke

lënë pas dore thelbin e përgjegjësisë njerëzore, e cila më në fund u

formulua që në hyrje të Kushtetutës sonë, më 1946 : « Franca dëshiron t’i

udhëheqë popujt që ka marrë në ngarkim drejt lirisë për t’u qeverisur ata

vetë dhe për të administruar demokratikisht çështjet e tyre ». Një program i

tillë nuk do të thoshte thjesht emancipim të popullsive autoktone, por

nënkuptonte paraprakisht formimin e tyre individual, familiar e kolektiv,

domethënë aftësinë e tyre për të marrë mbi vete ato përgjegjësi politike e

shoqërore që Franca do t’ua kalonte, duke i çliruar nga tutela e vjetër. Ne

shumë vonë u ndërgjegjësuam për këtë aspekt të problemit. Ne ishim tepër

të merakosur vetëm për të përgatitur kalimin e funksioneve politike e

administrative ; ne nuk i kishim kuptuar sa duhet nevojat dhe aspiratat e

zhvillimit njerëzor dhe pasurimit kulturor. Meraku për përparim teknik na

bëri të lëmë pas dore nevojën e një baraspeshimi midis dy faktorëve të çdo

përparimi të vërtetë : dijes materiale dhe zotërimit moral. Në Afrikë,

misionarët tanë, të kuptuar e të mbështetur keq, u përpoqën t’i siguronin

veprës sonë, që pakundërshtueshmërisht është e madhe, atë shtojcë

shpirtërore, për shembull, të përkushtimit dhe të sakrificës së tyre,

nëpërmjet kuptimit të nevojave shpirtërore. Këto nevoja janë tepër të

mëdha për popullata të tilla ende në prapambetje në krahasim me botën

bashkëkohore, me të cilën futen papritur në lidhje, pa përgatitje dhe pa

tranzicion të mjaftueshëm.

Demokracia, para së gjithash nuk sajohet ; Europës i është dashur më

shumë se një mijëvjeçar kristianizëm për ta përpunuar. Në Afrikë, ne

nxiteshim për të djegur etapat. Jo vetëm që i kemi dhënë fletë votimi një

popullsie shpeshherë analfabete, por çka është më e rëndë, ua lamë

pushtetin njerëzve që nuk kishin pasur kurrfarë formimi për qeverisje dhe

që do binin të pambrojtur në tërë grackat e arbitraritetit dhe të padrejtësisë.

U orvatëm të ngadalësonim ritmin, të vendosnim kontrolle ; qenë të tëra

këto nga ana jonë masa të brishta, nën nxitjen e nacionalizmit. Do

dëshiroja të citoja këtu për këtë qëllim atë çka Zhak Mariteni, pas

- 20 -

Bergsonit15, ka shkruar njëzet vjetë më parë, në kohën kur përpunohej një

politikë më bujare dhe më e krishterë lidhur me territoret tona të përtej detit.

Po kufizohem vetëm në përmendjen e disa frazave veçanërisht

domethënëse :

« Le të mbajmë parasysh këtë fakt, që roli i instiktit dhe i forcave

iracionale është ende më i madh në jetën kolektive se sa në jetën

individuale. Në çastin kur një popull hyn në histori duke kërkuar të vendosë

shumicën e vet politike dhe shoqërore, fraksione të gjera njerëzimi kanë

mbetur në gjendje papjekurie apo vuajnë nga komplekse të dëmshme, të

grumbulluara gjatë rrjedhës së kohës, dhe nuk janë në këtë rast veçse

skicim a parapërgatitje e atij fruti qytetërues që ne e quajmë popull. Le të

kuptojmë se për të gëzuar privilegjet e veta të personit madhor, pa

rrezikuar të dështojë, një popull duhet të jetë i aftë për të vepruar si person

madhor… »

« Nuk ka gjë më të lehtë për mashtruesit politikë se sa të shfrytëzojnë

parimet e mira për iluzion, dhe nuk ka gjë më shkatërrimtare se sa parimet

e mira të zbatuara keq… »

Nxjerr si përfundim, tok me Bergsonin, se « demokracia është ungjillore

në thelb, sepse ka për motor lëvizës dashurinë ».

Demokracia do të jetë e krishterë, ose pastaj nuk do të jetë asgjë. Një

demokraci antikrishtere do të jetë thjesht një karikaturë që do përfundojë

në tirani apo në anarki.

Qëndrimi i demokratit mund të përkufizohet kështu : e ka të pamundur të

pranojë që shteti të lërë mënjanë sistematikisht faktin fetar, që ta vendosë

atë përballë një paragjykimi, i cili bie erë armiqësi a përbuzje. Shteti nuk

mund të nënvleftësojë pa arbitraritet dhe pa dëmtuar vetveten

efektshmërinë e jashtëzakontë të përkushtimit fetar gjatë praktikimit të

virtyteve qytetare në mbrojtjen aq të domosdoshme ndaj forcave të

shpërbërjes shoqërore që veprojnë kudo. Ne as që e kemi shkuar

ndonjëherë nëpër mend ta katandisim Kishën në rolin e policit a të

xhandarit ; konceptet e Perandorisë dhe të Restaurimit i kemi hedhur

përfundimisht pas kurrizit. Por fjalën këtu e kemi që të njihet autoriteti i saj

moral i pakufishëm, që vetvetiu pranohet nga një numër shumë i madh

qytetarësh, si dhe vlera e lartë e atij mësimi që jep dhe që asnjë sistem

15 Henri Bergson, filozof francez (1859-1941), spiritualist, kundërshtar i intelektualizmit formalist, veçanërisht neo-kantizmit dhe pozitivizmit shkencor e materialist.

- 21 -

tjetër filozofik nuk ka mundur deri më sot ta arrijë. Në rrafshin e ndikimit të

saj ndërkombëtar, vihet re e njëjta dukuri : 1° solidaritet i besimtarëve të të

gjitha vendeve ; 2° Selia e Shenjtë, me pavarësinë e saj, me paanshmërinë

e vullnetshme dhe politikën që ndjek, aq njerëzore dhe aq të ndjeshme

ndaj tërë fatkeqësive e rreziqeve që kërcënojnë popujt, cilado qoftë bindja

e tyre, është bërë këshillëtarja më e dëgjuar dhe më e mirëinformuar.

Për Francën, ku bashkëjetojnë besimtarë e jobesimtarë, ku

bashkëpunimi i të gjithë qytetarëve me vullnet të mirë është më shumë se

kurrë një domosdoshmëri, ne e pranojmë asnjëanësinë e shtetit, në

shkollën publike sikurse në mbarë institucionet zyrtare. Shteti, si i tillë, nuk

mund të marrë anën e ndonjë doktrine fetare apo filozofike. Por atij i duhet

t’i sigurojë gjithkujt mundësinë për të vepruar e për t’u zhvilluar, brenda

kufijëve të rendit publik për të cilin shteti mban përgjegjësi. Demokracitë

bashkëkohore – të vërtetat, jo ato që thjesht kanë emrin dhe etiketimin

mashtrues – na japin shembullin e një kuptimi të saktë të vlerave

shpirtërore e fetare. Shpresojmë se, pas qetësimit të nevojshëm të

zënkave të vjetra dhe zhdukjes së mosbesimit, do të vijë koha kur

marrëdhëniet midis Kishës dhe Shtetit demokratik do të vendosen mbi

baza të reja, duke respektuar lirinë dhe përgjegjësinë e secilit.

Demokracisë i duhet kësisoj të përcaktojë marrëdhëniet e veta me

Kishën. Mënyra si e bën, është rrjedhojë – tashmë e vumë në dukje – e një

evolucioni historik, që jo gjithmonë është zhveshur nga kontradiktat dhe

luftrat. Konflikte edhe lindin midis pushtetit laik dhe Kishës ; në pjesën më

të madhe të kohës, ato burojnë nga mosmarrëveshja lidhur me kufijtë që

përcaktojnë apo ndajnë fushat e tyre të veprimit.

T’i njohësh kristianizmit vetëm praktikën e kultit dhe të punëve të mira,

do të thotë çuditërisht të mos njohësh dhe të kufizosh misionin e tij.

Kristianizmi, përkundrazi, është një doktrinë që synon të përkufizojë

detyrën morale në tërë fushat, të paktën përsa i përket parimeve të tij të

përgjithshme. Pa pretenduar për një recetë të pagabueshme në çështje të

karakterit praktik – ku nevoja dikton zgjidhjet e duhura – e nënvizuam këtë

lidhur me formën e shtetit dhe të institucioneve të tij – Kisha përkujdeset

për të ruajtur interesat e mëdha të personit njerëzor : lirinë, dinjitetin,

lulëzimin e tij. Ajo i kundërvihet gjithçkaje që bie ndesh me to.

- 22 -

Ajo i kundërvihet kësisoj tërë regjimeve totalitare, qofshin të djathta apo

të majta. Me anë enciklikash16 të bujshme Piu XI17 ka dënuar një pas një

Hitlerin, Musolinin dhe Stalinin, ndërkohë që ata ishin në kulmin e fuqisë së

tyre dhe fitonin nga qeveritë demokratike lëshime të padrejta dhe të

rrezikshme për paqen.

Marrëveshjet e Latranit18 më 1929 dhe konkordati gjerman më 1934

ishin një përpjekje nga ana e diktatorëve për të maskuar qëllimet e tyre të

vërteta, për të marrë me të mirë Kishën, duke i njohur përfitime, të cilat ajo

vetë mund t’i kërkonte përderisa i takonin në mënyrë të ligjshme. Këto

ujdira madje u ruajtën edhe nga regjimet demokratike të mëpasshme. Ato

nuk e penguan papën të kundërshtojë me guxim të fuqishëm çdo cënim që

iu bë më pas lirisë nga diktatura, në Gjermani, sikurse në Itali.

Hitleri e shfaqte hapur urrejtjen e tij ndaj mendimit demokratik. Të

ashtuquajturat demokraci popullore të Lindjes, përkundrazi, mundohen ta

përvetësojnë falë një maskimi hipokrit. Nuk mundet në fakt t’i vishet termi

demokraci një regjimi, i cili kundërshton të njohë jetën e një populli,

domethënë të një bashkësie të gjallë që ka një trashëgimi origjinale, që ka

aspiratat e veta, një mision të vetin, të cilin kërkon ta realizojë tërësisht i

lirë ; një regjim që shkel me këmbë vetë idenë e lirisë dhe të përgjegjësisë

vetiake, që mbyt me dhunë prirjet e papajtueshme dhe kritikat, nën

pretekstin e shtrembërimeve kriminale. Me këtë, konformizmi më servil nuk

mund të mbrojë askënd nga zhgënjimet më të mëdha : bindja ndaj

udhëheqësve të sotëm mund të kthehet nesër në herezi, sepse tërë zotërit

e çastit pretendojnë për të njëjtën pagabueshmëri dhe zbatojnë të njëjtën

papajtueshmëri. Të shtirurit për rehabilitime të përmortshme dhe rrëfime

publike nuk ia heq një regjimi të tillë aspektin e një karikature ogurzezë të

demokracisë.

Në një demokraci të vërtetë, ka vetëm një kufizim të lirisë : themelet e

shtetit dhe të shoqërisë duhen mbrojtur nga dhuna dhe veprimet

shkatërrimtare. Çdo reformë, çdo kërkesë mund të jetë objekt jo vetëm i një

diskutimi të lirë, por edhe i një veprimi të pavarur a kolektiv pranë

pushteteve publike, brenda kuadrit ligjor të parashikuar. Nuk ka këtu vend

16 Qarkore, letër e papatit. 17 Achille Ratti (1857-1939), papa i 257 në vitet 1922-1939, që dënoi mizoritë e fashizmit, nazizmit dhe bolshevizmit. 18 Marrëveshje e nënshkruar midis Selisë së Shenjtë dhe Italisë (Musolinit) për të zgjidhur çështjen e formimit të Shtetit të Vatikanit nën autoritetin e vetëm të papës.

- 23 -

për dogmatizëm, për të cilin mund të pretendojnë vetëm të vërtetat e

pandryshueshme dhe absolute, të zbuluara e të sanksionuara prej Zotit, i

vetmi sundues dhe gjykatës i ndërgjegjeve.

Kufiri i përcaktuar nga ligji midis lirisë dhe tejkalimit të saj mund të lëvizë

sipas rrethanave në kohë e në vende të ndryshme. Rreptësitë e kohës së

luftës, kur luhet jeta e një kombi, janë të pazbatueshme në kohë normale.

Ekzistojnë nuanca në vlerësimin e fushëveprimit që i lihet lirisë, sipas

zakoneve e nevojave të secilit vend. Kështu, për shembull, në Shtetet e

Bashkuara shpesh habitemi kur vëmë re diçka që për ne duket si tejkalim

lirie i shtypit, ndërkohë që, në të kundërt, gjejmë aty një legjislacion

antitrust aq të ashpër, sa asnjë ligjvënës Europian nuk ka guxuar deri më

sot ta bëjë të vetin, megjithë shpërdorimet e njohura.

Më në fund, demokracia është një krijim i vazhdueshëm ; ajo e di që

priret përherë drejt përsosmërisë. Totalitarizmi ushqen iluzionin se zotëron

të vërtetën jo vetëm të plotë, por edhe të menjëhershme e përfundimtare ;

ai as nuk mund t’i presë etapat, as nuk mund t’i pranojë, sidomos kur

personifikohet nga një njeri i cili e di që do vdesë dhe, rrjedhimisht, kërkon

të përfundojë veprën e tij pa asnjë afat. Demokracia mban parasysh

evolucionin e ideve dhe korrigjimet që na sjell përvoja, domethënë mësimin

e nxjerrë nga sukseset dhe dështimet, nën kontrollin e një diskutimi dhe

vlerësimi të lirë.

Zbatimi i këtij programi të gjerë për një demokraci përgjithësuese në

kuptimin e krishterë të fjalës ecën përpara me ndërtimin e Europës.

Tashmë, Bashkësia e Qymyrit dhe e Çelikut, Euratomi dhe Tregu i

Përbashkët, me qarkullimin e lirë të mallrave, kapitaleve e njerëzve, janë

institucione që i ndryshojnë thellësisht e përfundimisht marrëdhëniet midis

shteteve të ortakësuara ; ato po kthehen në njëfarë mënyre në sektorë, në

zona të së njëjtës bashkësi. Dhe kjo tërësi nuk mundet e nuk duhet të

mbetet thjesht një ndërmarrje ekonomike e teknike : asaj i duhet një shpirt,

ndërgjegjia e afrive të saj historike dhe e përgjegjësive të saj të sotme e të

ardhme, një vullnet politik në shërbim të së njëjtit ideal njerëzor.

- 24 -

V

PA GJERMANINË

ASHTU SIKURSE PA FRANCËN,

DO TË ISHTE E PAMUNDUR

TË NDËRTOHEJ EUROPA

Qëkurse Gjermania bëri hyrjen e vet në histori, ekziston një çështje

gjermane. Ajo iu shfaq romakëve kur fiset e para të Veriut pushtuan Galinë

dhe Italinë. Ndoca shekuj më vonë, gjithë popullatat gjermanike u vunë në

lëvizje drejt perëndimit dhe jugut, në kërkim të zonave klimatike më të

ngrohta. Dhe kur këto rrjedhje llave u ngurtësuan e zunë vend, kur lindën

shtetet dhe një perandori gjermanike, shtyrjet e tyre të vijueshme përtej

kufijëve, tërheqja e tyre drejt vendeve të pasura e me diell, prirja e tyre për

sundim mbante në ethe krejt Europën e Mesjetës, nga koha e dinastisë së

karolinginëve19 deri te Karli i Pestë20. Ideja e një Perandorie gjermanike,

sipas shëmbëlltyrës së Perandorisë romake përbënte themelin mistik të

tërë atyre ndërmarrjeve të tepruara.

Pastaj erdhën tri shekuj qetësie relative. Shtetet gjermanike njohën,

është e vërtetë, përmbysje të thella në brendësi të tyre, rregullime kufijsh,

konflikte dinastike. Por Perandoria e Shenjtë, tanimë e mpirë, e

pafuqishme, nuk paraqiste rrezik për vendet kufitare.

Napoleoni, në mënyrë të shkujdesur, çliroi Gjermaninë nga pengesat

feodale dhe përgatiti kështu lindjen e një Rahiu të ri nën drejtimin e

Prusisë. Kongresi i Vienës21 vendosi Prusinë mbi Rhin, brenda Ruhrit ; e

bëri atë një fuqi perëndimore.

19 Dinastia e dytë e mbretërve frankë në vitet 751-987, periudhë gjatë së cilës u zhvilluan vasalizmi e feodalizmi. 20 Perandor i Gjermanisë në vitet 1519-1556. 21 Kongresi i Vienës, shtator 1814 - qershor 1815, i cili u mblodh për të vendosur një paqe të qëndrueshme në Europë dhe për të përcaktuar kufijtë politikë të shteteve të saj.

- 25 -

Periudhat e mëpasshme rrodhën me një shpejtësi të jashtëzakontë :

kryengritje kombëtare më 1813 ; lindje e atdhetarizmit gjerman në shërbim

të unitetit ; bashkim doganor më 1828 midis 39 shteteve ; identifikim

legjislativ metodik, ndonëse i ngadaltë, që u arrit të përfundojë vetëm më

1900 me hartimin e një Kodi civil të përbashkët ; Asamble kushtetuese më

1848 dhe 1849 në Frankfurt, që dështoi për faktin se nuk mundi të pajtojë

në kuadrin e një Perandorie të vetme të drejtat tradicionale të Austrisë me

ambiciet e Prusisë.

Për më tepër, mbreti i Prusisë, kundërshton pranimin e një kushtetute

dhe të një kurore perandorake me origjinë popullore ; parapëlqen të presë

çastin e vet, domethënë lindjen e një Rahiu me të drejtë hyjnore, kurorën e

të cilit do ta mbante ai, nëpërmjet vullnetit të princërve, pa interferencë

demokratike.

Pikërisht, këtu zë fill vepra e Bismarkut. Më 1866, Austria eliminohet

përkohësisht në Sadova përmes forcës së armëve. Ky rregullim, në dukje,

nuk vë në pikëpyetje të tretët. Austro-Hungaria, aglomerat i një larmie të

jashtëzakontë kthehet në njëfarë Komonuellthi të Europës qëndrore.

Kancelari prusian i ngarkon asaj një detyrë danubiane e ballkanike, përkrah

Perandorisë gjermane dhe nën kontrollin e saj.

Mirëpo një perandori e tillë mbetej për t’u themeluar. Ajo vetëm sa kishte

nisur të kristalizohej në formën e një konfederate me lidhje shumë të

dobëta, që nuk mund t’i jepnin tërësisë një autoritet të mjaftueshëm.

Çështja gjermane, thosh Bismarku, po bëhet çështje Europiane ; dhe

s’mund të zgjidhej ndryshe, veçse me hekur e gjak. Bashkimi gjerman

duhej mbështetur mbi një fitore të arritur nga jashtë ; ja përse duhej

Sedani22 dhe Versaja23. Alzasë-Lorena, tokë perandorake, ishte simboli i

unitetit të arritur.

Mund të mendohet se Gjermania, politikisht e bashkuar në këtë mënyrë,

do të kënaqej me rolin e madh që kishte siguruar në Europë e në botë, falë

fuqisë dhe cilësive të racës së saj. Mirëpo, nga ana tjetër, ndërgjegjen e

kishte të trazuar : Raihu që në zanafillë ishte karakterizuar nga dhuna dhe

padrejtësia që kish ushtruar. Pastaj, duhet pranuar ajo që historia tashmë e

ka vërtetuar : Gjermania përjetësisht do të jetë e pakënaqur. Ndaj dhe ka

pasur e me siguri do të ketë përherë një problem gjerman.

22 Kapitullimi i ushtrisë franceze më 2 shtator 1870 në Sedan, pas fitores së forcave prusiane. 23 Armëpushimi i Versajës më 1871, që u shoqërua me çarmatimin e ushtrisë pariziane dhe që i dha fund luftës franko-gjermane të viteve 1870-1871.

- 26 -

Për aq kohë sa Gjermania është e copëtuar në vetvete, për aq kohë sa

ndien mall për bashkim, ajo mbetet rrezik për paqen e të tjerëve. Dhe me

t’iu plotësuar nevoja për bashkim, pretendime të reja i nguliten në kokë.

Bindet lehtë se Fryma e Shenjtë i ka ngarkuar misione të larta.

Në Mesjetë, ajo qe e pushtuar tërësisht nga ideja e Perandorisë së

Shenjtë, ide e bukur, e madhe, që kishte në fillimet e veta frymëzim fetar,

porse zbatimi i saj do bënte që perandorët t’i kundërviheshin jo vetëm

Kishës, por edhe krejt kombeve kufitare.

Sa për Napoleonin, ai e ktheu idealin demokratik të ushtrive

revolucionare në dobi të një imperializmi që shkaktoi lindjen e imperializmit

gjerman të shekullit 19-të. Tërë kjo është mëse e vërtetë. Por është po

ashtu e vërtetë se, duke lënë mënjanë këto gabime të rastit, me synime të

kufizuara, apo që janë vepër e një njeriu të vetëm, Franca kurrë nuk e ka

trajtuar hegjemoninë si një pronë, si një të drejtë që ka të bëjë me racën,

në njëfarë mënyre si pjesë përbërëse të natyrës, rrjedhimisht e

paparashkrueshme dhe përherë në gjendje për t’u vënë në përdorim sapo

e lejojnë rrethanat.

Mirëpo, ideja e një të drejte të tillë, bindja se zotëron prirje të parathënë,

ndjenja e epërsisë në krahasim me kombet e tjerë, pikërisht kjo frymë e çoi

Gjermaninë drejt katastrofave të kohëve të fundit.

Rreth mbarimit të shekullit 18-të, u shfaq një mistikë e re, gjurmët

sporadike të së cilës i gjejmë që në Mesjetë, por që u kristalizua dhe u ngrit

në sistem nga gjermani Niçe, francezi Gobino dhe anglezi Huston Stiuard

Çambërlein. Një shenjtërim i vërtetë Europian të themi, i një doktrine, asaj

të epërsisë gjermanike, kërkuar për të drejtuar popuj të tjerë. Mjerisht, na u

desh të njihnim nga afër përvojën e « Führertumit ».

Problemi i vërtetë gjerman qëndron këtu : a do të pranojë vallë

Gjermania të bëhet një partnere paqësore, apo do të vazhdojë të jetë një

kërcënim pak a shumë i fshehtë ? A mos vallë do dëgjojmë përsëri një ditë

të afërt se vetëm Gjermania është në gjendje të vërë rregull në kontinentin

tonë të shthurur ?

Franca, do thonë duke më kundërshtuar, ndoshta s’është shumë e aftë

për t’u dhënë mësim të tjerëve. E saktë, në dukje : Franca jo gjithmonë ka

qenë model i frymës paqësore. Vetë uniteti i saj nuk është arritur pa

dhimbje, as pa pushtime të përgjakshme. Sigurisht, ajo ka mbështetur

- 27 -

luftra mbrojtëse ; le të kujtojmë luftën njëqindvjeçare24, gllabërimet e

Gjermanisë në Burgonjë, në Provansë, ato të Spanjës në Veri e Jug.

Por duhet pohuar që Franca ka pasur gjithashtu edhe synime dinastike,

në kërkim të kufijëve të ashtuquajtur natyrorë apo strategjikë, gjatë disa

periudhave madje të luftrave ideologjike, si periudha menjëherë pas

Valmit25, të cilën Belgjika e mban mend fare mirë.

Fakti gjerman, të nesërmen e luftës së dytë botërore, ka qenë për çdo

francez shkaktar në një farë mënyre për të ardhmen e vendit të tij, problemi

më i ankthshëm, sepse kish të bënte jo vetëm me sigurinë e Francës, por

edhe me paqen në botë.

Po e trajtoj këtë çështje jo me frymën e dikujt që është duke shkruar

kujtimet e veta me synimin për të përligjur vetveten apo për të dërrmuar

tjetrin. Dëshiroj të paraqes këtu thjesht një dëshmi, në qetësinë më të

plotë, pa u merakosur fort për ndonjë apologji personale. Gjykimi im do të

jetë sa më i paanshëm që të jetë e mundur, përderisa ndihemi të mpleksur

nga afër me zhvillimin e ngjarjeve, dhe kjo në një kohë kur jemi mësuar ta

cilësojmë si një kthesë në histori.

Do të dëshmoj pra për aq sa kam parë e përjetuar unë vetë, për çka në

veprimtarinë time ka përbërë një element shpesh vendimtar. Dhe pikërisht

këtu qëndron këto çaste vështirësia e përpjekjes që po bëj : ka rrezik të

vishem me njëfarë mosbesimi që, megjithë kujdesin për të shmangur çdo

lloj pasioni e paragjykimi, mund ta nxjerrë gjykimin tim të çalë, pikërisht

sepse shprehet ndaj një partneri dhe ndaj një vepre të përbashkët.

Gjatë një seance pyetjesh që m’u bënë nga ana e Gestapos në shtator

1940, kjo e fundit këmbënguli të dinte në kisha pasur lidhje me Konard

Adenauerin26 gjatë kohës që ai kishte qenë kryetar bashkie i Kolonjës,

domethënë para ardhjes në fuqi të Hitlerit. Në korrik 1932, unë vërtet kisha

marrë pjesë në një kongres që mbahej në kryeqytetin rhenan, po nuk e

kisha takuar administratorin e qytetit të madh. Në atë kohë ai njihej si një

nga specialistët më të shquar të çështjeve bashkiake të Gjermanisë

republikane. Në fakt, e takova për herë të parë në gusht 1949, gjatë një

24 Lufta e gjatë midis Francës dhe Anglisë nga viti 1337 deri në vitin 1453. 25 Periudha pas betejës së Valmit, zhvilluar në shtator 1792, që përfundoi me fitoren e ushtrisë franceze ndaj asaj prusiane. 26 Politikan gjerman (1876-1967) ; kancelar nga viti 1949, që ndoqi me sukses politikën e ringritjes ekonomike të Gjermanisë së pas luftës dhe të integrimit të saj në Europën perëndimore ; një nga artizanët kryesorë të pajtimit franko-gjerman.

- 28 -

inspektimi që bëra në Rhenani në cilësinë time si ministër i Punëve të

Jashtme.

Ishim në prag të hyrjes në fuqi të Kushtetutës federale dhe Adenaueri

do të ishte një nga kandidatët për postin e kancelarit. Takimi u zhvillua me

propozim të guvernatorit të Landit rheno-palatin të Koblensit dhe më pas

në rezidencën e tij. Ky funksionar i lartë ishte Z. Hittier de Boislambert,

deputet i ardhshëm i R.P.F. Në këtë mënyrë, biseda qe e zhveshur krejt

nga karakteri zyrtar ; po për mua, ajo kish shumë më tepër vlerë, duke

qenë se zhvillohej larg ceremonive të zakonshme dhe detyrimeve

protokollare. Më kujtohet veçanërisht, ndër subjektet e shumta të trajtuara,

se si bashkëbiseduesi im hodhi idenë e një lidhjeje ekonomike të

vijueshme midis Francës dhe Gjermanisë, për shembull në formën e një

rrjeti elektrik të përbashkët që lidhte Sarrën dhe Lorenën. Gjashtë muaj më

vonë, ishte Franca që bënte propozimin e vet për një Bashkësi Europiane

të Qymyrit dhe Çelikut ; ajo e tejkalonte krejt kuadrin e një marrëveshjeje

dypalëshe franko-gjermane, jo thjesht në aspektin gjeografik, por gjithashtu

e për më tepër për nga guximi i strukturës që parashtronte.

Ndërkohë, veç kësaj, kancelari Adenauer, të nesërmen e zgjedhjes së

tij, kishte sugjeruar krijimin e një bashkimi ekonomik midis dy vendeve

fqinje, projekt që nuk pati vazhdimësi, sikurse edhe ai i bashkimit doganor

franko-italian përfunduar më 1947. Sot, këto ide janë konkretizuar në

formën e Tregut të Përbashkët, që përfshin gjashtë vende me 160 million

njerëz.

Vëmë re kësisoj rrugën që ndjekin idetë gjatë evoluimit të tyre, se si

saktësohen sipas klimës së përcaktuar dhe në bazë të mundësive që

paraqiten.

Në rrjedhën e historisë do të flitet për epokën Adenauer sikundër që

flitet për epokën Bismark apo për epokën Weimar. Nuk mendoj, nga ana

tjetër, se bëhet fjalë këtu thjesht për një episod ; emri i Adenauerit

nënkupton ripërtëritje organike të politikës gjermane, politikë që ka rrënjë të

thella si në traditat më të vlefshme, ashtu dhe në konceptet e reja që e

tejkalojnë kryekëput kuadrin kombëtar. Kjo politikë do të ndiqet, jam mëse i

bindur, nga ata që do pasojnë kancelarin, cilëtdo qofshin ata, në gjithçka

që përbën thelbin e saj.

Ka në Gjermani nga tërë llojet e komplekseve, por më zotëruesi sot

është kompleksi ndaj bashkëpunimit, në mënyrë të veçantë ndaj

bashkëpunimit Europian. Këtë munda ta vë re edhe vetë gjatë bisedave të

- 29 -

shumta në qarqe universitare, sindikale a të tjera. Dhe po qe se ideja e

bashkëpunimit ngadhënjen, jam i bindur që në Gjermani qoftë edhe ata që

nuk e përkrahin, më në fund do ta pranojnë falë disiplinimit, edhe pse një

gjë e tillë nënkupton heqjen dorë nga ripushtimi i krahinave të Lindjes.

Në të vërtetë, për arsye psikologjike nuk mund të pritet që një qeveri

gjermane të heqë dorë zyrtarisht e përfundimisht nga rikthimi i territoreve të

Lindjes. Franca, pas Traktatit të Frankfurtit27, që iu desh ta nënshkruante,

kurrë nuk ka pranuar moralisht shkëputjen e Alzasës dhe të Lorenës, gjë

që nuk do të thotë se ajo ka pasur për qëllim të bënte luftë për t’i rifituar.

Por shpresa për një rikthim të tyre nuk ishte shuar. Gjermanët po ashtu

s’kanë se si të reagojnë ndryshe nga ne. Territoret e Lindjes, veç kësaj,

nuk u janë shkëputur atyre pas ndonjë traktati që ata vetë ta kenë

nënshkruar. Çka mund dhe duhet të kërkojmë është që ata të heqin dorë

nga çdo përdorim force për të arritur këtë rikthim. Kancelari Adenauer e ka

deklaruar këtë fare qartë. Edhe pse pas Traktatit të Frankfurtit, statuja e

Strasburgut u mbulua me perçen e zisë, kaluan dyzet vjetë në paqe, pa e

menduar ndonjëherë të shpallnim luftën për të ndryshuar gjendjen. Nuk

është pra e paarsyeshme, nga pikëpamja e qeverisë gjermane, që nga një

anë të mbajë gjallë te refugjatët gjermanë të Lindjes shpresën se një ditë

do mund të kthehen në vatrat e tyre, nga ana tjetër të marrë zotimin për të

mos bërë luftë për rimarrjen e territoreve të Lindjes.

Domosdo, gjermanët dëshirojnë bashkimin e vendit të tyre. Mendoj se

kjo dëshirë e ligjshme nga ana e tyre nuk e rrezikon paqen.

Sigurisht, ka politikanë që mendojnë se një bashkim, qoftë edhe

paqësor do të ishte i rrezikshëm për Francën, sepse do të prishte

drejtpeshimin në dëm të saj në gjirin e Bashkësisë.

Një ribashkim do të nënkuptonte natyrisht ripërshtatje të Bashkësive

Europiane dhe konkretisht të atyre të Qymyrit dhe të Çelikut, ribashkim që,

edhe pse Silezia mbetej jashtë saj, do të zgjerohej me një numër minierash

dhe industri siderurgjike të zonës lindore. Megjithatë, mund të sigurohemi

se nuk do ndodhemi pa dashur përpara një fakti të kryer. Ne do dimë të

mbrojmë interesat tona, duke qenë se ribashkimi nuk mund të arrihet pa

pëlqimin e Francës.

27 U nënshkrua në maj të vitit 1871 për dhënien fund të luftës franko-gjermane. Franca, e mundur, u detyrua t’i lëshojë Gjermanisë Alzasën dhe veri-lindjen e Lorrenës.

- 30 -

Sa për rreziqet e nazizmit, madje dhe të militarizmit, ato janë më të

pakta nga ç’kanë qenë në të shkuarën. Shembja e Gjermanisë ishte prova

më e mirë e gabimeve të atij regjimi, për më tepër në sytë e të rinjve që

kishte verbuar. Mendoj se në kohët e sotme nuk kemi pse të trembemi nga

një rindezje e nacionalizmit, sikurse e përjetuam në prag të ardhjes së

Hitlerit. E ardhmja e demokracisë është në përgjithësi e vështirë për t’u

parashikuar, sidomos në një vend që e ka praktikuar këtë demokraci

shumë pak deri më sot. Ajo do të varet nga rezultatet që mund të arrijnë

qeveritë demokratike. Ne s’kemi pse t’u presim hovin, po pa dëmtuar

natyrisht interesin tonë, as edhe ato të paqes e sigurisë.

Ka pasur periudha kur gjermani kërkonte hegjemoni, i pushtuar tërësisht

nga ideja e epërsisë së lindur. Kjo ndodhte përherë kur jetonte në një

mjedis, në një klimë suksesesh, ushqyer prej udhëheqësve të vet.

Gjermani pëlqen disiplinën dhe bindjen. Kur parulla zyrtare e nxit për të

fituar ndaj të tjerëve, ai bën maksimumin në këtë drejtim, po kur parulla

është në drejtimin e një kuptimi më të mirë të popujve të tjerë dhe të një

bashkëpunimi në dinjitet, ai i përshtatet gjithashtu kësaj fryme. Ai nuk është

nga vetëvetja domosdoshmërisht agresiv, as i prirur për sundim, as

përbuzës ndaj të tjerëve. Përkundrazi, gjermani është shumë i ndjeshëm

për të njohur cilësitë e tjetrit dhe të ushqejë njëfarë admirimi ndaj të huajit.

Është shumë i ndjeshëm për vëmendjen që i kushtojnë, për faktin që e

ortakësojnë, për shembull, në kërkime, në përpjekje të përbashkëta, në një

bashkëpunim ndërkombëtar në fushën shkencore, kulturore e teknike.

Pikërisht kësaj prirjeje të tij lypset t’i drejtohemi. Ndaj dhe vendosja e

marrëdhënieve kulturore që po zhvillojmë midis Francës dhe Gjermanisë

ndër studentë, profesorë, shkencëtarë, sindikalistë etj. po shënon

përparime të dukshme. Mendimi për një gjë të tillë është tejet popullor, gjë

që tregon se gjermanët nuk kanë më aktualisht frymë fodullëku, as edhe

ushqejnë paragjykime e urrejtje.

Por i tillë mund të bëhet. Është bërë në disa periudha kur Gjermania

ishte dehur nga ngjitja e saj e shpejtë, nga doktrinat e Gobinosë e të

Çambërlenit, nga ngadhënjimet e vijueshme, pa përvojën e një dështimi të

pashmangshëm.

Sigurisht, kurrë nuk mund të bëhesh dorëzanë për evolucionin e

ardhshëm të mendimit në një vend të çfarëdoshëm. Ai ka të bëjë me

rrethana të paparashikueshme që mund të bëhen burim ngasjeje të

gjithfarëshme.

- 31 -

Vazhdimisht do të ketë antagonizma me karakter kombëtar. Interesi i

Ruhrit nuk është kurdoherë i njëjtë me atë të Basenit loren. Bujqësia

franceze punon në kushte klimatike dhe të krahut të punës krejt të

ndryshme nga ato të fshatarit apo vreshtarit italian. Ligjshmëria fiskale dhe

sociale është domosdoshmërisht e veçantë për secilin vend, të paktën në

hollësitë e veta, dhe mund të pasqyrohet krejt ndryshe në koston e

prodhimit. Kjo parashtron probleme të brishta baraspeshimi në detyrimet

financiare. Ajo çka quajmë, me fjalë të huazuara, konkurrim i prodhimit në

një vend pak a shumë i favorizuar nga pasuritë e veta natyrore, nga

pozicioni gjeografik apo gjendja demografike, nga aftësia e institucioneve

të tij politike, mbetet në këtë mënyrë një burim larmie të madhe. Ja përse

lypsen klauzola shpëtimi për të kufizuar rreziqet, kur ndërmerren përpjekje

për një konkurrencë të re. Duhen barazuar, harmonizuar kushtet e

prodhimit, ligjshmëritë, masa e pagave dhe e detyrimeve, me qëllim që çdo

vend pjesëmarrës të jetë në gjendje të ballafaqohet lirisht me të tjerët. Çdo

bashkësi e shëndoshë kërkon para së gjithash të pakësohen, dhe

mundësisht të zhduken krejt, këto dallime rrethanore, me qëllim që një

industri apo një prodhimtari që del jashtë proteksionizmit të vjetër të mos

rrezikojë të shkatërrohet.

Ne nuk mund ta fshehim faktin që integrimi i Europës është një vepër e

përmasave të mëdha dhe e vështirë, dhe që kurrë ndonjëherë nuk janë

bërë përpjekje për ta realizuar. Ai kërkon një ndryshim tërësor në

marrëdhëniet midis shteteve Europiane, veçanërisht midis Francës dhe

Gjermanisë. Dhe këtë vepër, ne do ta kryejmë bashkërisht, mbi një bazë

medoemos barazie, në frymë vlerësimi e besimi të ndërsjellë, pas gjithë

asaj vuajtjeje e urrejtjeje të shkallës më të lartë që njohu brezi ynë.

Ky orientim i ri qëndron në themel të deklaratës së 9 majit 1950. Nga

pikëpamja politike, Franca, sepse para së gjithash bëhej fjalë për të, duhej

të linte mënjanë kujtimet e dhimbshme të së shkuarës. Asaj i takonte të

ndërmerrte nismën për të shfaqur ndaj fqinjit të vet vullnetin për mirëbesim,

jo nëpërmjet një deklarate platonike apo kushtëzuese, por nëpërmjet një

kërkese konkrete për bashkëpunim të përhershëm, dhe kjo në një fushë të

caktuar me rëndësi jetike. Me fjalë të tjera, Franca propozonte të hynte në

marrëveshje me Gjermaninë në barazi të plotë. Ajo kërkonte brenda

lidhjeve të një bashkësie shumëpalëshe garancitë e qëndrueshme që kurrë

nuk i kish hasur në zgjidhjet e mëparshme të shtrëngimit a të vartësisë.

Rivaliteti tradicional dhe mosbesimi do të zëvendësoheshin kësisoj me një

- 32 -

solidaritet interesash që do të zhduknin krejt shkaqet e një antagonizmi që

dukej i pandreqshëm.

Më 1945, mund ta vije veten përpara detyrimit : Gjermania ishte pa

qeveri, përfshirë nga rrënimi i plotë i kuadrove dhe institucioneve të veta. A

nuk mundej, a nuk duhej, në të tilla kushte, të kapej rasti për të bërë një

Gjermani të re, për t’i dhënë një strukturë që të na siguronte ndaj ringritjes

së një fuqie të papërmbajtshme dhe kërcënuese ? Por, le të mos harrojmë

se kushtetutat e shpallura nga jashtë dhe institucionet e sjella në vagona

armiqsh kurrsesi nuk e kanë jetë të gjatë.

U propozua copëtimi i Gjermanisë, duke ia ndaluar rikrijimin e një

perandorie apo të një autoriteti qëndror të çfarëdoshëm dhe duke bërë nga

ana tjetër të mundur që secila prej pjesëve të saj të gjymtuara t’i

bashkëngjitej drejtpërdrejt dhe pa ndërmjetësi një bashkësie Europiane.

Më lart, përmenda dështimin e dekreteve që u provuan më 1871 dhe 1919.

Politika e shtrëngimit, e zbatuar nga ngadhënjyesi, nuk sjell veçse zgjidhje

të dobëta dhe mashtruese ; ajo bëhet burim konfliktesh të reja. Madje edhe

një paqe e arritur thjesht mbi bazën e lëshimeve të ndësjella nuk i qëndron

gjatë një zhvendosjeje të re të forcave midis palëve në marrëveshje. Për aq

kohë sa i lihet vend një shpagimi, rreziqet e luftës do të shfaqen sërish. Një

marrëveshje e arritur kokë më kokë midis fituesit dhe të mundurit mund ta

qetësojë përkohësisht një kërkesë territoriale a një konflikt prestigji. Por

kurrë e vetme, ajo nuk është e mjaftueshme për të themeluar një paqe të

shëndoshë.

Në të shkuarën, janë bërë herë pas here orvatje, me anë traktatesh

paqësore shumëpalëshe për të stabilizuar situatat politike në disa zona të

Europës. Vendet e Ulta më 1815, Ballkani, disa herë me radhë gjatë

shekullit 19-të kanë qenë objekt i konferencave Europiane, në të cilat u

bënë përpjekje për të sjellë në ujdi shtetet që dolën nga monarkia e vjetër

austro-hungareze. U shkua nga zhgënjimi në zhgënjim, sepse u harrua t’u

jepej këtyre të ashtuquajturave marrëveshje, përveç një statusi juridik pak a

shumë artificial, një detyrë e përbashkët dhe një shpresë e re, që të mund

të linin mënjanë zënkat e së kaluarës. Një vlerësim i tillë na bëri këtë radhë

të kërkonim, në marrëveshje të përbashkët, një paqe që jo vetëm të ishte

një asgjësim i luftës, por edhe një ndërtim i së ardhmes.

Kur, pas luftës, vendosëm piketat e para të politikës Europiane, të gjithë

ata që morën pjesë në të, ishin të bindur se marrëveshja, bashkëpunimi

midis Gjermanisë dhe Francës ishte për Europën problemi kapital, se pa

- 33 -

Gjermaninë, sikurse pa Francën, do të ishte e pamundur të ndërtohej

Europa.

Gjermania kurrë nuk ka qenë më e rrezikshme se sa kur izolohej, duke

besuar në forcat dhe në cilësitë e veta që i ka të mëdha, duke u dehur

njëfarësoj me epërsinë e vet, sidomos përballë dobësisë të së tjerëve. Nga

ana tjetër, Gjermania ka ndjenjën e bashkësisë më shumë se kushdo

tjetër ; në gjirin e Europës së bashkuar, ajo mund ta luajë plotësisht rolin e

saj.

V

ANGLIA

NUK DO TË PRANOJË

TË INTEGROHET NË EUROPË

VEÇSE E DETYRUAR

NGA NGJARJET

Vështirësitë që has ideja e integrimit në Europë janë fillimisht dhe para

së gjithash të karakterit psikologjik. Ajo synon heqjen dorë nga pushtetet

sovrane, në dobi të një autoriteti të përbashkët. Mirëpo, shekuj me radhë,

vendet Europiane kanë luftuar, kanë zhvilluar luftra të përgjakshme për të

fituar pavarësinë e tyre dhe – çka do të thotë të njëjtën gjë – për të

realizuar unitetin e tyre të brendshëm. Andaj jo pa keqardhje e pa

shqetësim ato heqin dorë nga një pjesë e asaj autonomie ; ndjejnë në

vetvete të mohojnë krejt një të shkuar ideali dhe lavdie.

Për t’i siguruar, përmendet shpesh shembulli i Shteteve të Bashkuara të

Amerikës, që aq mrekullisht arritën, para se të shpikej edhe vetë termi,

integrimin e 48 shteteve sovrane në një tërësi federale. Gjendja nuk është

e njëjtë dhe ky shembull nuk është bindës. Këto shtete nuk kishin nga pas

tyre një të shkuar të largët pavarësie, përkundrazi, sapo ishin çliruar falë

një lufte thjesht disavjeçare nga një regjim kolonial ; ato ishin në kërkim të

- 34 -

një formule sipas së cilës do të organizohej bashkëjetesa e tyre e

ardhshme, po edhe kjo, jo pa vështirësi e pa humbje kohe. Ngrehina e

mrekullueshme e Kushtetutës amerikane, lartuar mbi themelet që skicuan

në mendjet e tyre, brenda frymën së kohës, Uashingtoni, Xhefersoni e

Hamiltoni, u bë shtëpia e përbashkët dhe e padiskutueshme vetëm pas

ngurrimesh e kundështimesh të gjata. E megjithatë, ajo mundi të

konceptohet e të realizohet mbi një terren që ishte i lirë, spastruar nga çdo

ndërtim i mëparshëm që e pengonte. Amerika ishte një vend i ri, që i

zgjidhte sipas dëshirës institucionet e veta, pa qenë nevoja të

zëvëndësonte institucione të mëparshme, as të hynte në marrëveshje me

vende të tjera.

Le të shohim, në të kundërt, evolucionin e vendeve të lashta të

Europës : nuk dua të përmend veçanërisht si përfaqësuese të frymës

Europiane Anglinë ishullore e kozmopolite, tradicionale, instiktivisht

mosbesuese ndaj çdo novacioni ideologjik, por në të njëjtën kohë aq të

zhdërvjellët në përshtatjen e institucioneve të saj të vjetra me rrethanat e

reja, aq të mprehtë në interpretimin e zakoneve të pashkruara. Anglia

paragjykon ashpër tekstet e përpiktë dhe të ngurtë që përbëjnë kënaqësinë

e juristëve kontinentalë ; ajo, po ashtu, në parim e në çdo rrethanë, është

kundër çdo integrimi, në kuptimin që i japim ne, në çdo strukturë federale.

Komonuellthi28 i saj, të cilin e ruan si dritën e syrit dhe që qëndron për të

më lart nga çdo organizatë ndërkombëtar e hamendësuar, nuk është

madje as Konfederatë ; po prapë, ai përbën një realitet të gjallë dhe të

efektshëm. Ja përse integrimi Europian mund të marrë bekimin e saj

dashamirës, por vetëm e detyruar nga ngjarjet, ajo mund të marrë pjesë në

të.

Si ta shpjegojmë pikëpamjen angleze ? Gjithmonë kam në mendje

figurën e mikut tim Ernest Bevin29, që më fliste ato çaste në emër të

qeverisë angleze. I dukej e pamundur, e paimagjinueshme se mund të ketë

për një anglez, për një qeveri angleze, për një Parlament anglez, një

autoritet më të lartë nga ai i Parlamentit anglez. Asnjë argument nuk mund

ta trondiste këtë qëndrim, jo për rrjedhojë të ndonjë kokëfortësie – anglezi

është i aftë për shumë elasticitet empirik – por në funksion të një arsyetimi

logik : një qeveri angleze nuk mund t’i japë një organizmi Europian më

28 Federata e shteteve sovrane të dala nga Perandoria e vjetër britanike (1931) dhe të lidhura zyrtarisht e lirisht me monarkinë e Mbretërisë së Bashkuar 29 Politikan britanik (1887-1951), ministër i Punëve të Jashtme në vitet 1945-1951.

- 35 -

shumë autoritet se sa kanë organet e Komonuellthit. Duke qenë se nuk ka

asnjë gjurmë të mbikombëtares në brendësi të Komonuellthit, nuk ka se si

të konceptohet që organizmave Europianë t’u njihet një autoritet

mbikombëtar. Për anglezin, parësia i jepet Komonuellthit, jo vetëm

kronologjikisht, por edhe sentimentalisht. Kjo duhet kuptuar. Ndoshta ne

nuk e kapëm sa duhej që në fillim, ndaj dhe na gënjente mendja se Anglia

s’kish pse të mos merrte pjesë përnjëherësh. Në asnjë fushë një qeveri

angleze, një parlament anglez nuk do mund të pranojnë vendime të marra

jashtë tyre dhe ndoshta kundër tyre. Anglezi është shumë i lidhur me atë

parim që e quan « unwritten constitution30 ». Një kartë, një kushtetutë

duhet të përshtaten në çfarëdo rrethane ; ja pse s’duhet shprehur me një

tekst të ngurtë. Në të kundërt, në Francë, në vendin e Dekartit31, gjithçka

duhet të jetë sa më e përpiktë në tekste ; çka s’është e shkruar, nuk ka

vlerë. Pikërisht një gjë e tillë e vështirëson temperamentin anglez, sidomos

kur fjala është për të hequr dorë nga një pjesë e sovranitetit ; anglezi as që

e merr dot me mend se u dashka bërë rob i një zotimi të tillë falë një teksti

të shkruar dhe kjo, për një periudhë pesëdhjetëvjeçare.

Kemi të bëjmë këtu me një dallim botkuptimi, formimi politik, tradite

kombëtare.

Anglia di t’i vrojtojë distancat në gjithçka. Pa u vetizoluar, ajo vrojton.

Nuk ka vend në botë që të jetë më serioz nga pikëpamja e respektimit të

banesës. Çdo dhunim i banesës, çdo ndërhyrje, çdo teprim shihen me sy

të keq. Organizimi i një integrimi i duket në një farë mënyre si dhunim

banese, si gabim shumë i rëndë.

Sa për Francën, që prej pesë shekujsh, qoftë monarki, qoftë republikë,

në mënyrë të palodhur ajo ndërtoi unitetin e vet mbi gërmadhat e regjimit

feudal dhe përmes mbeturinave të një partikularizmi krahinor. Revolucioni i

Madh dhe Perandoria vendosën autoritetin qendror sovran brenda kufijëve

të përforcuar përfundimisht. Dhe ja ku i kërkohet tani të kthehet në një farë

mënyre prapa, të pranojë me dashje të mplekset në një bashkësi prej 6 a

15 vendesh, t’i dorëzohet moskuptimit apo arbitraritetit egoist të një

shumice. Unë vetë, edhe pse përkrahës i integrimit, e di se ç’do të thotë kjo

për Francën si lëshim ndaj krenarisë së saj kombëtare, ndaj mbrojtjes së

ligjshme të interesave të saj jetësore, ndaj zakoneve të saj më të shtrenjta.

30 Anglisht në tekst : kushtetutë e pashkruar. 31 René Descartes (1596-1650), filozof dhe dijetar francez që vuri arsyen në qendër të veprës së tij dhe hodhi themelet e idealizmit modern.

- 36 -

Gjermania e Italia, në të kundërt, nuk njohin paragjykime të tilla

psikologjike. Unifikimi i tyre është arritur gati një shekull më parë. Si njëra

dhe tjetra kanë një përvojë të gjatë regjimi konfederal, domethënë

bashkësie shtetesh pak a shumë të varur prej njëri-tjetrit. Ato e kanë

relativisht të lehtë për të zhvendosur në rrafshin Europian përvojat e

shkuara, të cilat i kanë familiarizuar me funksionimin e një regjimi të tillë.

Nga ana tjetër, me shembjen e hitlerizmit dhe të fashizmit u rrafshuan tërë

institucionet e mëparshme. Rruga është e lirë për ide të reja. Më në fund,

t’u besosh këtyre kombeve, të nesërmen e humbjes së tyre, një rol jo

thjesht kombëtar, por Europian, me të drejta të barabarta, pa kurrfarë

diskriminimi që i poshtëron, a nuk është vallë një fat i papritur për to? Dhe

e gjithë kjo, para se Gjermanisë t’i njihet një traktat paqeje dhe para se të

jetë futur në Organizatën e Kombeve të Bashkuara !

Problemi i integrimit shtrohet pra ndryshe në Francë dhe ndryshe tek

fqinjët tanë ; është kësisoj e lehtë për kundërshtarët e politikës sonë tek ne

për ta shfrytëzuar këtë ndryshim të gjendjes dhe për të krijuar shqetësime

e lëndime nacionale. Ka rrezik, na thonë, që Franca, të paguajë

shpenzimet e këtij operacioni.

Ka mëri të dikurshme që mund të rishfaqen. Kujtimet e dhimbshme të

pushtimit vijnë e pengojnë dispozitat e shëndosha parimore ; plagët jo të

gjitha janë mbyllur. Të mësojmë të njohim vetveten, ata që jemi, me cilësitë

dhe dobësitë tona, me anët e përbashkëta që na afrojnë dhe ato që na

ndajnë, me paragjykimet dhe rutinat që kemi, ky mbetet kushti i parë për

çdo afrim.

Nuk ka besim pa çiltërsi, dhe as marrëveshje të mundur lidhur me

keqkuptimet.

Europa do formojë një shpirt të vetin në larminë e cilësive dhe të

aspiratave që ka. Uniteti i koncepteve të saj themelore pajtohet me

shumëllojshmërinë e traditave dhe të bindjeve, me përgjegjësinë ndaj

zgjedhjes që bën secili. Europa bashkëkohore duhet ndërtuar nga një

bashkëjetesë e tillë që të mos krijojë një aglomerat të thjeshtë kombesh

rivale, periodikisht në armiqësi me shoshoq, por një bashkësi vepruese, të

bashkuar dhe të organizuar lirisht.

A mos kemi gabuar vallë deri më sot në rrugën tonë ? Në një masë të

madhe, rezultati do të varet nga vlera e njerëzve që kemi përballë vetes,

nga shkalla e çiltërsisë së tyre, nga mirëkuptimi që do të tregojnë ata dhe

pasuesit e tyre.

- 37 -

Alternativa të tilla përmbajnë kurdoherë rreziqe. Çka na nxiti për t’i

pranuar është bindja që kemi lidhur me dështimet e mëparëshme. Metodat

e vjetra falimentuan.

Pas shumë vitesh orientimi radikalisht të kundërt, ne nuk kemi pësuar as

zhgënjim, as përgënjeshtrim. Kemi arritur më në fund të zhdukim me

mirëkuptim, nëpërmjet sakrificave të ndërsjella, tërësinë e

mosmarrëveshjes që vinte përballë Francën me Gjermaninë. Ky pajtim,

dhe më shumë se kaq, bashkëpunimi ynë u shfaq jo vetëm i mundur, por

edhe i dobishëm për secilën nga dy palët, si dhe për mbarë Europën.

VI

INTEGRIMI EKONOMIK,

ME KOHË,

NUK MUND TË KUPTOHET

PA INTEGRIM POLITIK

Në plan të parë të bashkëpunimit Europian, me mbarimin e luftës,

qëndron O.E.C.E32-ja. Pas lindjes së saj më 1948, si rrjedhojë e planit

Marshall33 (fjalim i Marshallit më 5 qershor 1947), objekti i saj fillestar ishte

ndarja e ndihmës amerikane dhënë në mënyrë globale vendeve Europiane

përfituese. Ajo u transformua me shpejtësi në një organizëm të

përhershëm e konstruktiv me veprim ekonomik kolektiv. Synimi i saj ishte i

dyfishtë. Para së gjithash, t’u çelte rrugën hap pas hapi këmbimeve të lira

ndër këto vende, të zhdukte pengesat sasiore që haseshin në formë

liçensash apo kontigjentesh importi a eksporti ; në këtë drejtim, ende nuk

32 Organizata Europiane e Bashkëpunimit Ekonomik. 33 George Marshall (1880-1959), politikan amerikan, çmim Nobel i paqes më 1953, hartuesi i programit të rindërtimit Europian pas Luftës së dytë botërore, i quajtur « Plani Marshall ».

- 38 -

bëhej fjalë për zhdukjen e pengesave doganore. O.E.C.E.-ja kish nga ana

tjetër për qëllim të lehtësonte këmbimet Europiane duke organizuar një

sistem të zhdërvjelltë kompensimi midis monedhave të dobëta dhe

monedhave të forta. Është fjala për Bashkimin Europian të pagesave,

sistem i cili, gjatë atyre viteve të vështira ka qenë me efektshmëri të

veçantë. Pjesëmarrja në të e një vendi me monedhë të fortë, si Zvicra, ka

ndihmuar në zgjerimin e vëllimit të marrëveshjeve për mallra, duke futur

monedhën e shëndoshë në qarkun e blerjeve shumëpalëshe. Gjithsekush

kishte kësisoj leverdi, pa u rrezikuar dhe pa sakrifikuar.

Kjo organizatë u krijua pa shtrëngesa, pa rendur pas sanksioneve dhe

votave të shumicës. Gati sa s’pandehej se do të arrihej në shëndoshjen e

domosdoshme përmes bindjes dhe vullnetit të mirë. Për fat të keq, kishim

të bënim thjesht me një iluzion, që shumë shpejt çoi në zhgënjim.

Për të vënë në vend çrregullimet e mëdha ekonomike, lypsej bindja për

të pranuar një disiplinë dhe një autoritet kolektiv. Unanimiteti mbi bazën e

vullnetit të mirë nuk mjaftonte. Dobësitë dhe rëniet e përsëritura shkaktonin

zhgënjim të vijueshëm. Franca dhe vendet e tjera detyroheshin të

tërhiqeshin nga premtimet, të shtynin përkohësisht dhe pjesërisht

detyrimet, për të cilat më parë kishin dhënë vetë pëlqimin e tyre.

Përvoja të tilla do të na udhëhiqnin në politikën tonë drejt së ardhmes.

Në fakt, O.E.C.E.-ja, duke kundërshtuar me vendosmëri çdo detyrim,

këshillonte një sistem të lirë të këmbimit, ndryshe nga Tregu i Përbashkët.

Ajo besonte në uljen apo zhdukjen e të drejtave doganore, sikurse kishte

besuar më parë në shpërbërjen e kontigjenteve. Rezultati pa dyshim do të

ishte i njëjtë. Nëse ne parapëlqyem sistemin e Tregut të Përbashkët, kjo

ngaqë gjetëm në të tërësinë e garancive dhe të normave rregullatore që

parashikojnë dështimet e mundshme të një lirie të shfrenuar. Ne e

zbatojmë këtë sistem ndër gjashtë vende, jo sepse i përmbahemi ndonjë

lloj përjashtimi egoist, por sepse vetëm ato vende përqafuan konceptin

tonë dhe pranuan disiplinën që vendosëm. Ne zbatojmë një politikë të

përbashkët, të rregulluar përmes një statuti të vendosur ligjërisht, që

përmban klauzola mbrojtëse, të efektshme dhe elastike. Nëse lejojmë

ndonjë çarje në dobi të vendeve të tjera, pritat që kemi ngritur nuk do

qëndrojnë në këmbë. Çka mund të bëjmë në këtë rast, brenda mundësive

që kemi, është të lidhim marrëveshje të kufizuara, sipas produkteve dhe

vendeve në të cilat prodhohen, në përputhje me konventat tona të gjashtë

vendeve. Brenda këtij kuadri të lejueshëm, jemi të gatshëm për të përballur

- 39 -

tërë alternativat ekzistuese midis grupimit të Gjashtëshes dhe të

Njëmbëdhjetëshes së O.E.C.E., të marra këto qoftë më vete, qoftë të

grupuara në një zonë. Europianët, të afruar me shoshoq nëpërmjet një

bashkëpunimi gjashtëpalësh, nuk dëshirojnë vendosjen e një diskriminimi

dhe të një distance lidhur me të tjerët. Çka duan, është pikërisht të

shmangin shthurjen e Tregut të Përbashkët në dobi të një organizimi më

pak të fuqishëm dhe më pak të disiplinuar. Bashkimi i dy sistemeve të

ndryshme mund të kryhet me etapa, në kuadrin e një marrëveshjeje të

përkohëshme parimore, pa u kompromentuar lidhjet ekzistuese midis

Gjashtëshes.

Rruga drejt Europës na çoi, më 1950, drejt një bigëzimi, ku lypsej të

bënim përzgjedhjen tonë. Por më parë, ajo na çoi drejt një institucioni që

nuk kërkonte vendimarrje të vështirë. Ishte fjala për Këshillin e Europës34.

Ai kishte, sikundër O.E.C.E.-ja një kuadër të gjerë, sepse edhe aty

përjashtohej disiplina dhe vendimet e marra me shumicë. Asambleja e

Strasburgut mbetet tërësisht konsultative. Komiteti i saj i Ministrave nuk

mund të vendosë veçse me unanimitet. Një konstatim i tillë nuk i ul aspak

meritat e Këshillit të Europës. Asambleja e tij, shprehje e opinionit publik të

17 vendeve, ka qenë në pararojë të ideve plot dinamizëm e guxim. Por një

reformë e thellë është e domosdoshme për të marrë karakterin e një

institucioni Europian me fuqi vetvendosëse, pavarësisht nga forma

kushtetuese e saj dhe zgjerimi i kredencialeve.

Edhe pse kufizimet që iu vendosën institucionit të ri zhgënjyen të gjithë

ata që shpresonin për një strukturë kushtetuese të fortë, ai prapëseprapë

mbetet njëfarë konference e herëpasherëshme, një laborator mendimesh,

ku bashkohen njerëz veçanërisht të vlefshëm dhe ndeshen prirje të

shumëllojta. Megjithë mungesën e një fuqie vendimore, autoriteti i tij

institucional është i njohur. Parlamentet e kanë si një rezervuar të

përhershëm, qeveritë një mjet për sondazhet e tyre në rrafshin

ndërkombëtar. Është e vërtetë, gjithsekush vazhdon të frymëzohet para së

gjithash në bazë të të dhënave kombëtare dhe të parapëlqimeve vetiake.

Këshilli i Europës nuk është as një central energjie, as një motor për

34 Organizatë ndërqeveritare themeluar në maj 1949, me synimin për të mbrojtur të drejtat e njeriut dhe të demokracisë pluraliste, për të ndihmuar në ndërgjegjësimin dhe vlerësimin e identitetit kulturor të Europës, për të kërkuar zgjidhje të problemeve shoqërore (të minoriteteve, ksenofobisë, intolerancës, mbrojtjes së mjedisit, etj) si dhe për të zhvilluar stabilitetin demokratik në Europës. Aktualisht, përfshin në gjirin e vet 43 shtete të Europës. Shqipëria është anëtare e saj nga viti 1995.

- 40 -

dëshirat Europiane. Nuk ka vend këtu, sikurse vihet re, as për qortesë as

për padrejtësi. Strasburgu ka bërë dhe vazhdon të bëjë shërbime të vërteta

brenda kuadrit të mjeteve të tij statutore : është një fanar që ndriçon rrugën

e Europës.

Deri më 1950, nuk kish patur ndonjë rast institucioni që të shkonte

përmbi dhe përtej sovranitetit kombëtar. Ky sovranitet vazhdonte të shihej

si i pacënueshëm. Paktet e Dunkerkut (Francë-Angli, 4 mars 1947) dhe të

Brukselit ( në të cilin u futun edhe vendet e Beneluksit, 17 mars 1948)

mbështeteshin mbi të njëjtën ide, po aq sa edhe Pakti i Atlantikut (4 prill

1949). Duhej prishur magjia. Vështirësia ishte që të mund t’i dilej mbanë në

kohë paqeje.

Në fakt, nën trysninë e ngjarjeve të luftës i nënshtrohesh më lehtë një

autoriteti kolektiv, ngaqë është më i fuqishëm se vullneti individual. Por, si

mund të pranohet ky autoritet jashtë rrezikut kërcënues, dhe sidomos në

fushën ekonomike ? Franca u orvat ta bënte më 1950 ; dhe diti t’ia dalë në

krye, megjithë ngurrimet dhe kundërshtimet që buronin nga rutina e

mosbesimi.

E bëri lidhur me dy industri kyçe, qymyrin dhe çelikun. Ishte një orvatje e

kufizuar në dy prodhime, por megjithatë prodhime thelbësore për tërë

ekonominë, po aq të rëndësishme për vepra paqësore sa dhe për

armatimin. Për vite me radhë, këto prodhime ishin bërë shkak për

diskutime gjithnjë e më të ashpra me Gjermaninë. Ishte menduar të

vendoseshin kufizime për kapacitetin e tyre prodhues. Autoriteti

ndërkombëtar i Ruhrit (nëntor 1948) duhej t’i mbante nën mbikëqyrje. Në

këtë mënyrë, ne pra, i paraprinim ndërlikimeve të mëdha, konflikteve të

pafunda.

Politika jonë, më 9 maj 1950, do të përmbysej kryekëput. Ne i dhuruam

Gjermanisë dhe vendeve të tjera pjesëmarrëse një partneritet për 50 vjetë,

pa diskriminim, pa kufzim. Synimi i partnerëve ishte zgjerimi i prodhimit,

shfrytëzimi i përbashkët i burimeve, vendosja e rregullave të njësuara për

të garantuar arritjet më të mira të ndërmarrjes, një emulacion paqësor e të

ndershëm midis kundërshtarësh të vjetër. Për herë të parë në Europë, pati

në këtë mënyrë, ndër të tjera, një legjislacion antitrust, një politikë sociale

që kontrollohej nga organizma ku bashkëveprojnë në barazi nëpunës e

punonjës të gjashtë vendeve pjesëmarrëse.

Ideja themelore që po kristalizohej për herë të parë, dhe kjo në rrafshin

ndërkombëtar, ishte ajo e bashkësisë, bashkësisë që nuk mund të

- 41 -

shpërbëhej dhe me vazhdimësi praktikisht të pakufizuar, rregulluar me anë

të një statuti, respektimi i të cilit sanksionohet nga një gjykatë, e

paanëshme dhe e pavarur. Administrimi i bashkësisë i besohet një

Autoriteti të Lartë, i cili, në kuadrin e statutit, ka fuqi vendimore, i pandikuar

nga asnjë autoritet kombëtar, qeveriar a ligjvënës. Në këtë kuptim, mund të

flitet për një autoritet mbikombëtar, mbrojtur nga një juridiksion

mbikombëtar. Ai ia detyron ekzistencën e vet votës që japin ligjvënësit

kombëtarë, por, nga çasti që ekziston, bashkësia ndjek jetën e vet dhe s’ka

të bëjë me të papriturat apo fantazitë e plitikës kombëtare.

E gjithë kjo, nuk është thjesht një koncept. Që prej 10 gushtit 1952,

C.E.C.A.-ja është një realitet që funksionon, mbrohet, çel rrugën e vet,

përpiqet të kënaqë tërë të interesuarit, si rrogëtarët dhe punëdhënësit, si

përdoruesit dhe ekonominë kombëtare. Ajo është vepër e të gjithëve, në

përparimet që njeh dhe në vështirësitë që has, dhe që përpiqet t’i

kapërcejë nën kontrollin publik dhe kontradiktor të një asambleje

parlamentare.

S’ka pse çuditemi pra, që pas kësaj arritjeje të shënuar, përvojën e mirë

të kërkojmë ta shtrijmë në një fushë më të gjerë. Këtë radhë, dhe me

keqardhje e them, Franca zuri një vend më pak përcaktues në krijimin e

bashkësive të reja që iu bashkëngjitën C.E.C.A.-së. Në fakt, Franca sapo

kishte hedhur poshtë C.E.D-in nëpërmjet votimit të Asamblesë së saj

kombëtare më 30 gusht 1954. Një qëndrim i tillë, që binte ndesh me

politikën e saj të mëparshme, e bënte të humbiste autoritetin e

pamohueshëm që kishte në drejtim të nismave Europiane. Më 1955, këto

nisma vinin tashmë nga Belgjika, pishtarin e së cilave e mbante ministri i

Punëve të Jashtme, Z. P.H.Spaak. Bisedimet për Tregun e Përbashkët dhe

Euratomin u zhvilluan në Bruksel, pasi u vendosën në Konferencën e

Mesinës në qershor. Kjo tregon se sa e cënon prestigjin dhe sa e dëmton

autoritetin e një vendi dobësia që ai tregon në fushën e jashtme. Kjo tregon

gjithashtu se sa mbetet e hipotekuar politika e jashtme e një vendi prej

inkoherencave që njohin çështjet e tij të brendshme.

Këtej e tutje, lypset të dalim nga izolimi dhe t’i hyjmë një konkurrence që

nuk mund ta shmangim ; tërë ekonomia jonë duhet të jetë në lartësinë e

duhur, t’u përshtatet rrethanave të reja të një gare dhe të një bashkëpunimi

paqësor. Lufta do të kryet jo nëpërmjet një ndeshjeje të egër, por

nëpërmjet një disipline të pranuar dhe të zbatuar nga një popull i tërë, i

ndërgjegjshëm që shpëtimi i tij varet para së gjithash nga ai vetë, nga

- 42 -

përpjekjet dhe sakrificat e tij, por po aq edhe nga bashkëpunimi me vende

të tjera, duke u solidarizuar në një ndërmarrje të madhe të përbashkët.

Europa bashkëkohore, dhe secili prej vendeve Europiane, duhet të ketë

në një farë mënyre instiktin e kësaj ndërvarësie, të jetoj dhe të punoj në

këtë klimë të re besimi dhe vullneti, ku gjithësekush t’i japë bashkësisë

maksimumin e asaj çka është e vlefshme, atë çka më të mirën e vet.

Vetëm kështu Europa, Perëndimi, mund të shpëtojnë përballë koalicionesh

armiqësore që kërcënojnë qytetërimin e tyre.

Termi federatë është formula juridike e një mendimi më të thellë e

human, plot perspektiva të reja. Shohim në të zhvillimin e shpejtë, por të

logjikshëm, të një ideje, e cila duke pasur për zanafillë Bashkësinë e 1950-

ës, po lulëzon në një vëllazërim që shtrihet përtej kufijëve.

Tashmë edhe vetë Traktati i Romës35 parashikon fillimin e një Eurafrike

lidhur me shfrytëzimin e burimeve energjetike përmes vullnetit të

përbashkët në shërbim të një kooperimi të lirë të dy kontinenteve.

I takon brezit të së nesërmes t’i përpunojë këto koncepte të së ardhmes

mbi një bazë realiteti që po ndërtohet hap pas hapi, në frymën e

mirëbesimit të arritur falë tërë kësaj pune. Është shumë të guxosh t’i hysh

një rruge të re, pasi e ke parë veten të ngurtësuar brenda nacionalizmit dhe

kolonializmit shekullor. Çka mund të themi së paku është se ndjejmë të

kemi marrë mbi vete përgjegjësinë njerëzore.

Megjithatë, lypset të shpejtojmë. Ngjarjet na tregojnë çdo ditë se s’duhet

të humbasim asnjë minutë. Dështimi përherë e më i dukshëm i O.K.B.-së

kërkon me ngulm suksesin e Europës.

Por si të vazhdojmë, si ta konceptojmë zhvillimin e politikës Europiane ?

Duhet para së gjithash të zbatojmë traktatet e Romës, të respektojmë

përmbajtjen dhe frymën e tyre me tërë shkathtësinë e nevojshme në këtë

fushë, pa mohuar aspak objektivat dhe parimet. Duhet, nga ana tjetër, të

krijojmë zonën e lirë të këmbimit, në të njëjtën frymë pajtimi dhe

vendosmërie. Ne s’kemi pse mos të shohim përtej asaj çka është arritur

apo është duke u arritur : duhet pra të përgatisim etapat e mëtejshme.

Integrimi ekonomik që jemi duke realizuar nuk mund të kuptohet, me

kohë, pa një minimum integrimi politik. Është një element plotësues logjik, i

nevojshëm. Duhet që Europa e re të ketë themele demokratike ; që

këshillat, komitetet dhe organet e tjera të vendosen nën kontrollin e

35 Traktati i Romës (mars 1957), që themeloi bashkësinë ekonomike Europiane, të njohur ndryshe me emrin Tregu i Përbashkët.

- 43 -

opinionit publik, kontroll i cili të jetë i efektshëm, pa paralizuar veprimtarinë

dhe nismat e dobishme. Integrimi Europian duhet, përgjithësisht, të

shmangë gabimet e demokracive tona kombëtare, sidomos teprimet e

burokracisë dhe të teknokracisë. Ndërlikimi i mekanizmave dhe akumulimi i

vendeve të punës nuk japin kurrfarë sigurie përballë shpërdorimeve që

kryen, por janë edhe vetë në mjaft raste rrjedhojë e teprimeve dhe e

favoritizmit. Mpirja administrative është rreziku i parë që kërcënon

shërbimet mbikombëtare.

Në të kundërt, duhet që popullsia, nëpërmjet përfaqësuesish të zgjedhur

posaçërisht, të jetë në gjendje të ndjekë dhe të ndihmojë zhvillimin e

institucioneve. Duhet pra, që në një të ardhme jo shumë të largët, të

parashikohet zgjedhja, me votim të përgjithshëm e të dretpërdrejtë, e

anëtarëve të asamblesë, që ushtron pushtetin vendimor e kontrollues, në

përputhje me Kartën e Bashkësisë. Për më tepër, neni 138 e ka mandatuar

këtë asamble për të përpunuar një projekt të tillë elektoral, i cili do duhej të

ishte i njëllojtë për tërë shtetet anëtare. Është e sigurt se ndërgjegjia e një

Europe të bashkuar do forcohej edhe më tepër dhe do të konkretizohej

edhe më mirë nëse do arrihej të shprehej periodikisht nëpërmjet një votimi

në shkallë Europiane. Zgjedhësi do të integrohej në një sistem elektoral të

vetëm dhe do të shprehej për objektiva që i interesojnë tërë territoreve të

përbashkëta. Kjo ide meriton pra të mirëpritet dhe të vihet pa vonesë në

jetë.

Një etapë tjetër, që nuk është parashikuar nga traktatet e sotëm, do të

ishte më e rëndësishme dhe më e vështirë. Fjala është për të integruar në

të ardhmen jo thjesht zgjedhësit, por politikanët. Vendimet me rëndësi

ndërkombëtare nuk mund të merren veçse bashkërisht nga shtetet e

partnerizuara.

Lypset të merremi vesh për kuptimin e kësaj fjale. Sigurisht, mund të

thuhet se këto shtete zotohen të konsultohen midis tyre, para se të

ndërmarrin një nismë të veçantë të njëfarë rëndësie (Suez, Liban). Mund të

shkohet më tej në këtë rrugë dhe të organizohet një veprim diplomatik

kolektiv, që do t’i paraprinte çdo veprimi individual ; të ndalohet,

konkretisht, çdo fakt i kryer kur ai bëhet në mënyrë të shkëputur. Ky do të

ishte një përparim shumë i madh. Por a do mund të arrihej, që sot, në një

marrëveshje sipas së cilës qeveritë dhe parlamentet t’i nënshtroheshin çdo

vendimi që do merrej, jo me unanimitet, por nëpërmjet shumicës së

shteteve apo shumicës së një asambleje të përbashkët ? E kemi fjalën për

- 44 -

vendime të rëndësishme që vënë në dyshim paqen apo luftën, domethënë

jetën e qytetarëve, pavarësinë e kombit, tërësinë e tij territoriale.

Nuk besoj se kemi arritur pjekurinë për një kalim të tillë të përgjegjësive,

ku një shumicë e vullneteve ndërkombëtare të arrijë t’i diktohet vullnetit

kombëtar në një fushë ku mund të vihet në pikëpyetje vetë ekzistenca e një

vendi. Ç’shpërthim të fuqishëm pasionesh e dyshimesh do të shihnim në

atë rast !

Mirëpo, vetë ideja e një qeverie federale dhe ajo e një parlamenti federal

nënkuptojnë, më duket, atë fuqi të tillë vendimore të shumicës, që i mban

të lidhura shtetet e federuara.

Mendoj se do kish të bënim në këtë rast thjesht me djegie të etapave,

rendje në mënyrë të paradokohëshme dhe të pakujdesshme në rrugën e

braktisjes së sovranitetit kombëtar për çështje me rëndësi thelbësore.

Rrezik të shihnim të përsëritur përvojën e C.E.D.-it me zhgënjimet dhe

përplasjet e veta gjatë kthimit prapa.

Mjeti më i mirë për t’u siguruar ndaj rreziqeve të luftës dhe të robërisë

do të jetë kompaktësia jonë kolektive në gjithçka, në fushat ekonomike,

politike dhe ushtarake. Bashkëpunimi i ngushtë që do vendoset në gjirin e

bashkësive Europiane tashmë të krijuara, do bëj të mundur që gjithçka ta

shohim nën prizmin e interesit dhe të përgjegjësisë së ndarë kolektivisht.

Do mësohemi që gjithçka të mos e shqyrtojmë më nga këndvështrimi i

ngushtë kombëtar. Doemos, arsyetimet kombëtare s’kemi për t’i lënë pas

dore, por ato do t’i hasim se s’bën edhe në një këndvështrim kolektiv. Ne

do t’i përfshijmë së toku me të tjerat në një kuadër ndërvarësie të

ndërsjellë. Do duhet kësisoj, duke u nisur nga kombëtarja, ta vendosim

këtë brenda një tërësie, ku gjithçka më në fund do bashkohet, do

plotësohet.

Na duhet të mësojmë dhe të kuptojmë pikëpamjen e veçantë të partnerit

tonë, ashtu sikurse edhe ai vetë do bëj të njëjtën përpjekje ndaj nesh.

Në këtë mënyrë, politika e jashtme nuk do të jetë më fusha e

antagonizmave që përplasen, por fusha e pajtimit, me anë të mirëkuptimit

dhe efektit parandalues, të divergjencave që ekzistojnë, shprehen dhe

diskutohen, larg çdo ashpërsimi.

Përvojat që kemi krijuar në marrëdhëniet midis Francës dhe Gjermanisë

janë të mjaftueshme për të na bërë optimistë, për të ruajtur besimin në

vetvete.

- 45 -

VII

LINDJA,

QËLLIMI DHE NDËRTIMI

I BASHKËSISË

SË QYMYRIT

DHE TË ÇELIKUT

Miqëve dashamirës që shpesh më pyesin për rolin tim si Ministër i

Punëve të Jashtme në lindjen dhe përpunimin e traktatit të C.E.C.A.-së,

kam dëshirë t’u përgjigjem - po ç’rëndësi ka në fund të fundit - duke

parodizuar thënien e mareshalit Zhofrë36 lidhur me betejën e Marnës :

« Nuk di kush e ka fituar, po di fare mirë se kush do ta ketë humbur. »

Në atë fillim të vitit 1950, kishim ndjesinë se po shkonim përpara një

krize të dyfishtë : njëra e karakterit politik, tjetra e karakterit ekonomik.

Krizë politike : së pari, përsa i përket marrëdhënieve tona me B.R.S.S.-

në. Nëse Konferenca e Pallatit Rozë (qershor 1949) do t’i kishte dhënë

fund bllokadës së Berlinit, kurrfarë marrëveshje nuk do të ishte e mundur të

arrihej për një zgjidhje të problemeve në vazhdim : Gjermani, Austri,

Trieste, etj.

Veçanërisht lidhur me Gjermaninë, politika e re, përuruar nga

marrëveshjet e Londrës (qershor 1948) – ringritje politike dhe ekonomike,

që u pasua nga krijimi i federatës gjermano-perëndimore (shtator 1949)

dhe marrëveshjet e Petersbergut (nëntor 1949) – krijonte njëfarë

shqetësimi në rritje. Kjo politikë e re zbatohej me metoda të vjetra : lëshime

që, pas një pazari të vështirë, të mundurit e turpëruar, përherë e më shumë

të ndërgjegjshëm për forcën e tyre të rilindur, ua shkulnin fituesve në

36 Joseph Joffre (1852-1931), mareshal francez, kryekomandant i forcave të armatosura franceze të zonës veriore dhe veri-lindore gjatë Lufës së parë botërore, i cili korri një fitore të rëndësishme në Marnë, në shtator 1914.

- 46 -

mëdyshje e në mosbesim. Rehabilitimi moral nuk përkonte me rivendosjen

graduale të lirive politike.

Në mënyrë të veçantë Franca, e pasigurt, llogariste rreziqet që mund t’i

vinin sa herë që hiqte dorë nga një e drejtë që i qe dukur si element

garancie.

Statuti i Sarrës dhe ai i Ruhrit, përcaktuar në mënyrë të njëanshme pa

ndërhyrje të Gjermanisë, përbënin nga ana tjetër burime të veçanta

mosmarrëveshjeje.

Krizë ekonomike : varfëria në qymyre kishte bërë të nevojshme një

shpërndarje të qymyrit të prodhuar në Gjermani ndër vendet importuese,

shpërndarje kjo që u diktua nga organizmat ndëraleatë, nga Komiteti i

Qymyrit i Komisionit ekonomik për Europën, me qendër në Gjenevë, duke

filluar nga janari i vitit 1948, dhe më pas nga Organizata Europiane e

bashkëpunimit ekonomik (O.E.C.E.), dhe gjithë kjo, pa u këshilluar me

Gjermaninë.

Në fund të vitit 1949, mbi bazën e marrëveshjeve të Petersbergut,

Gjermania u përfshi në Autoritetin ndërkombëtar të Ruhrit, por pa vullnetin

e saj ; ky organizëm, bazuar në regjimin pushtues, i mirrte vendimet e veta,

kryesisht në fushën e shpërndarjes së qymyrit, sipas pikëpamjes dhe

interesave të fituesit.

Ndonëse pranohej nevoja për rimëkëmbjen ekonomike të Gjermanisë

dhe forcimin hap pas hapi të pavarësisë së saj, kërkohej në të njëjtën kohë

që ndaj saj të vendoseshin kufizime afatgjata : ulje të potencialit të saj

prodhues, sidomos në çeliqe e në anije me tonazh të lartë dhe ndalim të

disa prodhimeve me interes ushtarak.

Për t’i bërë ballë një gjendjeje të tillë, lypsej të ndryshohej fryma,

orientimi i politikës sonë dhe të zëvendësoheshin antagonizmat e vjetër me

një bashkëpunim të ndershëm, në barazi të plotë të drejtash dhe

detyrimesh.

Në këtë mënyrë, marrëdhëniet midis dy vendeve do viheshin

përfundimisht mbi baza të shëndosha dhe do të çliroheshin nga ëndrra e

keqe e një konflikti të ri të mundshëm.

Ky qëllim parësor përkonte për më tepër me kërkesat e karakterit

ekonomik, që e tejkalonin kuadrin e problemit franko-gjerman dhe synonin

të ardhmen e Europës.

Kontinenti ynë vuante jo vetëm nga copëtimi tradicional, rrjedhojë e

evolucionit të tij historik, por edhe nga ndarja e re midis Lindjes dhe

- 47 -

Perëndimit, shkaktuar nga lufta e fundit. Europa perëndimore, gadishull i

mbipopulluar, përherë e më shumë e industrializuar, duke dashur të

sigurojë tregje për produktet e veta dhe valutë për importet e lëndëve të

para, vijonte të ish e ndarë në rreth njëzet shtete, të cilat, në vend që të

binin në ujdi, të plotësonin shoshoqin duke lehtësuar së pari këmbimet

ndërEuropiane, zhvillonin midis tyre një luftë të egër nëpërmjet një

konkurrence që i kalonte kufijtë e arsyes dhe të ndershmërisë. Dhe kjo, në

një kohë kur pjesa tjetër e botës organizohej në blloqe ekonomike të

përmasave të mëdha.

Praktikisht, çështja shtrohej që të organizohej Europa në drejtim të

unifikimit të saj, duke hequr gradualisht pengesat që nuk lejojnë qarkullimin

e mallrave, duke bashkërenduar në mënyrë racionale prodhimin në vende

të ndryshme, investimet e tyre, eksportet dhe më në fund duke lënë të lirë

qarkullimin e njerëzve dhe të kapitaleve.

Është e qartë se këto objektiva ekonomike nuk mund të realizoheshin

veçse me një strukturë të re politike.

Nuk mendonim se duhej filluar nga federata Europiane. Por përqasja e

të dyja kategorive problemore (problemit franko-gjerman dhe atij Europian)

na bëri të parashikojmë një zgjidhje konkrete, që t’i përgjigjej si njërës,

ashtu edhe tjetrës kategori.

As që mund të pretendohej të ndërmerrej aty për aty shqyrtimi i

njëkohshëm i mbarë sektorëve të ekonomisë Europiane. Për arsye të

ndërlikimeve teknike dhe të mospërgatitjes së botëkuptimeve, lypsej të

fillohej me etapa, të bëhej një provë.

Një fushë çelej para nesh për këtë eksperimentim të pjesshëm :

prodhimi i qymyrit dhe i çelikut ; kishim mendimin se në të përmblidheshin

të gjitha kushtet për një arritje teknike, për një efektshmëri sa politike dhe

ekonomike. Objekt i konkurrimeve të ashpra në të shkuarën dhe deri më

1950, ky terren paraqitej tashmë i favorshëm për një bashkëpunim paqësor

dhe konstruktiv.

Këto dy industri kyçe numëronin në të vërtetë një numër relativisht të

kufizuar ndërmarrjesh (rreth njëmijë në të gjashtë vendet e Bashkësisë) ;

ato përdornin të njëjtat metoda shfrytëzimi, një krah pune relativisht të

paktë në numër dhe njëlloj të specializuar. Veglat e punës i kishin të

ngjashme, megjithëse jo kudo në vendet prodhuese me të njëjtën shkallë

modernizimi. Ato ishin të pavarura nga klima e përgjithshme dhe zakonet

zotëruese të çdo vendi, në dallim nga bujqësia për shembull.

- 48 -

Bashkërendimi i tyre dukej pra i mundur për t’u realizuar, pa vështirësi të

mëdha.

Ishte në interesin e prodhuesit dhe të konsumatorit që këtyre dy

prodhimeve të domosdoshme t’u krijoheshin kushte më të mira, në një treg

shumë të gjerë. Zgjerimi i këtij tregu ishte garanci për ekspansion

ekonomik dhe ngritje të nivelit të përgjithshëm të jetesës ; ai bënte të

mundur një shpërndarje më të mirë të produkteve, duke lehtësuar

furnizimin dhe eksportimin, e rrjedhimisht duke ulur rreziqet e mbiprodhimit

dhe të papunësisë.

Prodhimi bëhej nga ana tjetër më i lehtë për t’u racionalizuar në metodat

dhe në pajisjet e veta, falë specializimit të ndërmarrjeve, ndarjes së

detyrave dhe investimeve në kuadrin e një tregu të zgjeruar.

Mirëpo, në tërë këtë perspektivë të karakterit ekonomik, na interesonin

në radhë të parë përfitimet e menjëhershme që të do nxirrnim në fushën

politike. Të arrije në një bashkim të qëndrueshëm dhe të kontrolluar lidhur

me qymyrin dhe çelikun, do të thoshte në të vërtetë t’i hiqje çdo vendi të

partnerizuar në mënyrë të tillë mundësinë jo që jo për të shpërthyer luftën,

por as edhe për ta përgatitur atë ndaj partnerëve të tjerë ; sepse nuk mund

ta bësh luftën kur nuk ke dorë të lirë mbi energjinë dhe metalin, elementët

bazë për çdo ndërmarrje të këtij lloji.

Këtë mendim udhërrëfyes, me ta zbuluar e peshuar më së miri, lypsej ta

kaloje në realitetin konkret të gjërave. Dhe kjo u bë brenda një kohe

rekord : në më pak se një vit, traktati u përpunua dhe u nënshkrua.

Do dëshiroja të theksoja këtu meritat e veçanta të një njeriu, ai vetë i

veçantë, mikut tim Zhan Mone37. Është pikërisht Zhan Mone që, tok me

bashkëpunëtorët e tij, në një hotel të vogël të rrugës Martinjak, skicoi

brenda disa muajve, pa reklamë dhe pa dijeni të publikut, madje as të

qeverisë, idenë e bashkësisë së qymyrit dhe të çelikut.

E dinim fare mirë që kjo ide do të shkaktonte që në fillim, sidomos në

fillim, dyshime, madje njëfarë armiqësie. Të përdorje metodat e zakonta të

konsultimeve paraprake të njëpasnjëshme do të thoshte të ndiqje udhën e

zvarritjeve të shumta e të pafunda.

I takonte Ministrisë së Punëve të Jashtme të jepte mbështetjen dhe

garancinë e vet, të merrte parasysh rreziqet politike të kësaj nisme. Duke

37 Ekonomist dhe politikan francez (1888-1979), përkrahës i idesë së Europës së Bashkuar dhe nismëtar i Deklaratës së 9 majit 1950, e cila hodhi bazat e Bashkësisë Europiane të qymyrit e të çelikut (C.E.C.A.), president i parë i Autoritetit të Lartë të kësaj Organizate Europiane.

- 49 -

qenë më i ndjeshëm ndaj shqetësimeve politike, ky institucion ishte mësuar

t’u besonte specialistëve aspektet teknike të problemeve, duke mbajtur

vetë përgjegjësinë për të zgjedhur njerëzit, për të pranuar apo hedhur

poshtë konkluzionet e tyre dhe për t’i mbrojtur ata brenda qeverisë apo

para parlamentit.

Në këtë mënyrë, në dy seanca, midis 3 dhe 9 majit 1950, projekti iu

propozua Këshillit të Ministrave, i cili ishte në padijeninë e plotë të

gjithçkaje të përgatitur. Brenda pesë ditëve, qeveria franceze i hyri këtij

projekti dhe e miratoi.

Para se të hidhnim këtë bombë, lypsej të dinim si do të reagonin

bashkëbiseduesit tanë kryesorë. Ndër ta, për ne, kryesori ishte Këshilli

federal i Ministrave. Kësisoj, ne tanimë kishim siguruar, që para 9 majit,

marrëveshjen në parim të kancelarit federal. Pa këtë marrëveshje, asgjë

nuk do të ish e mundur. Qeveritë e tjera, britanike, italiane, amerikane, ato

të Beneluksit, u vunë në dijeni vetëm 24 orë para shpalljes zyrtare.

E papritura qe e përgjithshme. Askush nuk e priste një nismë të këtij

lloji, as në Francë, as jashtë Francës, e sidomos nga ana e Francës. Unë

vetë, e vura re këtë shtangie (për të thënë vetëm kaq, se s’po gjej term

tjetër më të fortë), kur më 10 maj shkova në Londër, për një konferencë të

përgatitur që më parë. Ndjeva menjëherë që projekti ynë kishte shkaktuar

një ftohtësi tek miqtë tanë anglezë. Zhan Mone më shoqëronte.

Saktësonim më së miri idetë tona, jo vetëm ato që ishin parashtruar

përmbledhurazi në Deklaratën e 9 majit, por edhe mendime të tjera tonat

dhe objektivat përfundimtare. Shkëmbimi i pikëpamjeve, fillimisht me gojë,

më pas me shënime, zgjati javë të tëra. Shpejt u vu re se s’bëhej fjalë për

ato « të shtëna » diplomatike që bëjnë shumë zhurmë, por që s’kanë

kurrfarë efekti. Këtë radhë, qe diçka serioze. Jo kudo gjetëm të njëjtën

pritje. Disa laburistë, – qeveria i përkiste ende asaj partie – u treguan

entuziastë për idenë që kishim parashtruar, duke më shprehur pëlqimin e

tyre të plotë e tërësor. Ky ishte reagimi i tyre i parë. Megjithatë, duke u

thelluar, miqtë tanë anglezë shprehën mendimin se ky projekt i përshtatej

me vështirësi gjendjes në vendin e tyre dhe botëkuptimit anglez.

Shpresonim, si palë franceze, se Anglia do të përkrahte plotësisht planin

tonë, ndoshta me disa rregullime. Por pikërisht në çastin kur kërkuam

thirrjen e një konference, në të cilën kishin të drejtë të merrnin pjesë vetëm

ato vende që pranonin paraprakisht parimin e një autoriteti mbikombëtar,

vumë re hendekun e madh që ekzistonte midis nesh. Kërkesa jonë që

- 50 -

projekti të pranohej në parim, shkaktoi pozicionime të ndryshme.

Megjithatë, nga muaji maj 1950, ne i propozuam Britanisë së Madhe të

asociohej me Bashkësinë nëpërmjet një lidhjeje tërësisht kontraktuale, pa

vartësi institucionale.

Fakti që Gjermania e dha publikisht pëlqimin e vet për pjesëmarrje në

projekt dhe që Franca vendosi të vazhdojë qoftë edhe me këtë partner të

vetëm nxiti për t’u përfshirë në të fillimisht Italinë dhe më pas vendet e

Beneluksit, të vëna ndërkohë në dijeni me saktësi për synimet dhe

konceptimet tona.

Më 20 qershor 1950, domethënë vetëm gjashtë javë pas Deklaratës

sonë të 9 majit, hapej një konferencë e rëndësishme kryesuar nga Z.

Mone. Përbëhej nga delegacione që kishin dërguar gjashtë qeveritë. Secili

delegacion vinte të shprehej lirisht e të ballafaqohej me mendime të

ndryshme, pa qenë i ndrydhur nga udhëzime të ngurta, pa ndjerë në

vetvete se detyra e tij kryesore ishte të mbronte me këmbëngulje interesa

kombëtare. Këto delegacione uleshin përreth së njëjtës tryezë me dëshirën

e mirë për të ndihmuar për një vepër të përbashkët, për të ndërtuar së toku

një godinë mbikombëtare, ku do të puqeshin dhe do lidheshin fort interesat

kombëtare. Fryma e ngushtë vetiake u zëvendësua tek të gjithë me frymën

e vërtetë kolektive, me frymën e bashkëpunimit dhe të mirëkuptimit të

ndërsjellë. Ky ndryshim i klimës së përgjithshme përbënte në vetvete një

përparim kolosal.

Kjo ishte aq e vërtetë sa qeveria franceze, për shembull, as që i kishte

dhënë udhëzime të sakta delegacionit të vet. E kish lënë krejtësisht të lirë,

duke mbajtur me të thjesht lidhje të rregullta dhe duke i ndenjur në

gadishmëri për t’i dhënë, në rast kërkese nga ana e tij, udhëzime apo

sqarime. Delegacioni kishte të drejtë të kërkonte mbështetjen e tërë

shërbimit administrativ përkatës lidhur me statistika e urdhëresa të

karakterit juridik dhe teknik, të cilat do t’i nevojiteshin në punë e sipër.

Përfaqësues të këtyre shërbimeve bënin pjesë në delegacion, konkretisht

punonjës të Ministrisë së Punëve të Jashtme, të drejtorive të siderurgjisë,

qymyreve, financave të jashtme të Ministrisë së Thesarit, etj. Në të kundërt,

ministrat teknikë, duke mos qenë të përfaqësuar si të tillë, nuk ndërhynin

në këtë fazë të diskutimit. Shërbime të tjera dhe persona privatë

konsultoheshin herë pas here nga delegacioni, sipas nevojave që dilnin.

Një problem delikat u shfaq : si të vendosej e të mbahej lidhja midis

delegacionit dhe përfaqësuesve të interesave private ? Interesat private,

- 51 -

domethënë nëpunësit zotërues të ndërmarrjeve të ndryshme siderurgjike,

qymyret e shtetëzuara, rrogëtarët, konsumatorët, shpërndarësit. Plani ynë

parashikonte që të gjithë të interesuarit duhej të kishin vendin e tyre në

strukturën e ardhshme, jo vetëm prodhuesit dhe rrogëtarët. Për herë të

parë, në rrafshin ndërkombëtar, u mbajtën parasysh interesat e konsumit.

Nuk lindën vështirësi përsa i përket punonjësve ; sindikatat iu përshtatën

më së miri kësaj metode. U konsultuan që në fillim, përveç sindikatave

sezhetiste38, të cilat kundërshtuan çdo bashkëpunim, pas një ngurrimi

fillestar prej pesëmbëdhjetë ditësh. Tërë sindikatat jo komuniste morën

pjesë aktivisht në përpunimin e traktatit. Megjithatë, kritikat, kundërshtimet

nuk munguan. Shoqatat e prodhuesve ankoheshin – po flas vetëm për

Francën – se nuk ishin konsultuar sa duhej nga delegacioni dhe se qenë

vënë kësisoj para faktit të kryer. Nuk dua t’i hyj këtu analizës se sa këto

kritika ishin të bazuara. Pa dyshim që kishte pasur të meta ndërlidhjeje ;

ndoshta njëfarë papajtueshmërie karakteri. Mirëpo, kur puna u krye, kur

tekstet morën vulën e traktatit, duhet të pranoj se një bashkëpunim i

ndershëm u vendos nga ana e të gjithë të interesuarve.

Parlamenti francez po ashtu nuk ishte i kënaqur. Duke qenë Ministër i

Punëve të Jashtme, unë vetë isha bërë tashmë objekt i tij. Parlamentit

francez do t’ia kishte ënda të mbahej në dijeni, të themi, dita me ditë për

zhvillimin e punimeve. Teknikisht, qe e pamundur. Kur përpunohet një tekst

aq i gjatë dhe i ndërlikuar, as që mund të bëhet fjalë për ta paraqitur përditë

në dy seanca. Parlamenti ngurronte në marrjen e shpejtë të vendimit.

Pavendosmëria parlamentare është aq e madhe sa çdo ndërhyrje e

parakohshme gjatë fazës përgatitore pegon ecjen e punimeve. Mendova

atëherë se në donim t’ia dilnim mbanë, duhej të merrnim parasysh rrezikun

e lëndimit të ndonjë sedre të ndjeshme, të acarimit të vullneteve të

paduruara, mëse të kuptueshme. Duhej përfunduar projekti brenda një

minimumi kohe. Nuk mund të linim të na shkonte dëm, me anë zvarritjesh,

një rast i tillë që asnjëherë s’kish për t’u paraqitur më.

Konstitucionalisht, për më tepër, nuk kishte kurrfarë vështirësie : qeveria

shqyrton vetëm traktatet, dhe në rastin konkret, nuk bëhej fare fjalë për

shqyrtim në kuptimin e saktë të termit, por për përpunimin e një projekti që

do t’i paraqitej qeverive të ndryshme. Ministrat ndërhynë plotësisht vetëm

nga mbarimi i punimeve, kur tekstet tanimë qenë gati në tërësinë e tyre,

38 Nga inicialet C.G.T., Konfederata e Përgjithshme e Punës, sindikatë franceze themeluar më 1895, nën ndikimin e komunistëve francezë.

- 52 -

duke u rezervuar të shprehen në çdo rast – flas gjithnjë nga pikëpamja

franceze – për çështje të karakterit politik.

Mbledhjet e para të Këshillit të Ministrave të gjashtë qeverive u zhvilluan

në muajin mars 1951, domethënë rreth gjashtë javë para nënshkrimit. Deri

në atë kohë, vetëm gjashtë delegacionet bënin punën e tyre të qetë, të

ndërgjegjshme e pa bujë në rrugën Martinjak, secili duke mbajtur, siç e

thashë, lidhje me qeverinë e tij. Nga pala franceze, veç kësaj, një komision

i përbërë prej ministrave posaçërisht të interesuar, ndiqte hartimin e

teksteve gjatë evolucionit të tyre.

Nënshkrimi i Traktatit u bë më 18 prill 1951 në Paris. Ratifikimi i tij u bë

më ngadalë se përpunimi, duke qenë se duhej të shpreheshin

njëmbëdhjetë asamble parlamentare (Luksemburgu është i vetmi nga të

gjashtë vendet që ka vetëm një Asamble). Para ratifikimit, duhej vendosur

për t’u përcaktuar selia, si dhe të zgjidheshin anëtarët e organizmave të

veçantë. Ndryshe nga sa mendonim, zgjedhja e njerëzve nuk paraqiti

kurrfarë vështirësie. Për njëzet minuta, u përcaktuan tërë anëtarët e krejt

organizmave, meqenëse shumica e tyre kishin marrë pjesë në ndërtimin e

veprës dhe se mbështeteshim në besimin e qeverive që i propozonin.

Mirëpo, zgjedhja e selisë së Bashkësisë shkaktoi vështirësi të mëdha.

Vetëm në orën 6 të mëngjesit, pas një seance nate të tërë, shpesh

dramatike, dhe pas një lodhjeje të përgjithshme, u arrit që presidencën ta

merrte përkohësisht Luksemburgu.

Më 10 gusht 1952, pas stafetës së ratifikimeve, Bashkësia hyri në fuqi.

Të njëjtën ditë, qeveria britanike do të akreditonte pranë Autoritetit të Lartë

të Bashkësisë një ambasador të posaçëm e të përhershëm, pasuar nga një

delegacion prej njëzet anëtarësh. Nga ai çast, mjaft kombe të tjerë do të

emëronin përfaqësues të përhershëm apo vrojtues.

Vendet e mbetura jashtë Bashkësisë, jo vetëm që nuk varën buzët, por

përkundrazi, zunë të afrohen, të hyjnë në kontakt me të, të vendosin lidhje

dhe të përgatisin për rast nevoje pikërisht atë çka ne dëshironim :

marrëveshje apo partnerizime.

Ja pra arritja e parë e efektshme në drejtim të bashkimit të Europës. E

çara në qëndrimet e ngurta u krye dhe do të thellohej në mënyrë të

pashmangshme. Ky qe edhe qëllimi ynë. E patëm deklaruar më 9 maj, pa e

fshehur.

Në një kohë kur gjithçka është në fermentim e sipër, duhet të dish të

guxosh. Qëndrimi më i keq në politikë është të mos dish të vendosësh, apo

- 53 -

të marrësh vendime të njëpasnjëshme dhe kontradiktore. Ne nuk duhet të

kemi vullnet të dobët, të jemi të gatshëm për të braktisur gjithçka me t’u

shfaqur vështirësitë e para. Asgjë nuk do të kishim bërë, po qe se nuk do

të kishim pasur besimin në drejtësinë e ideve tona. Sot, kemi kënaqësinë e

madhe të vërejmë se asnjë prej katastrofave që paralajmëronin

kundërshtarët tanë nuk ndodhi. Bilanci mbetet pozitiv. Asgjë nuk na bën të

mendojmë se kemi gabuar, përkundrazi. Kritikat më të ashpra u shuan. Jo

shpesh ndodh, në ditët e sotme, që një ndërmarrje politike e përmasave të

tilla të mëdha, të arrijë kaq shpejt në një rezultat të tillë.

VIII

T’I SHËRBESH NJERËZIMIT

ËSHTË E NJËJTA DETYRË

SIKURSE AJO QË NA KËRKOHET

PËR TË QENË BESNIKË

NDAJ KOMBIT

Një fakt tashmë është i dukshëm : ata që e quajnë veten Europianë,

domethënë përkrahës të një Europe të bashkuar, janë të shumtë, të paktën

në vendet ku mendimet shprehen lirshëm. Sigurisht, jo gjithmonë ata janë

në një mendje për mënyrën se si të ndërtohet kjo Europë, as edhe për

numrin e vendeve pjesëmarrëse. Kemi Europën e gjashtëshes,

shtatëshes, pesëmbëdhjetëshes dhe të tetëmbëdhjetëshes. Nismat

Europiane, në fakt, janë të shumta dhe shpesh ndërthuren. Çka mund të

themi me siguri është se problemi është i shtruar pak a shumë kudo dhe se

Europa ka nisur të ketë për vetveten më shumë sesa një paragjykim të

favorshëm.

- 54 -

Europa po shfaqet në sytë e një numri Europianësh përherë në rritje, si

e vetmja rrugëdalje e mundur, si një nga bërthamat e fuqishme të një

strukture të ardhshme politike e botës.

Roma dhe Bizanti, të minuara nga përçarjet e brendshme, u shuan si

rrjedhojë e rivaliteteve të tyre të çmendura. Europa e ditëve tona, edhe pse

nuk ka arritur deri në atë shkallë shpërbërjeje, kërcënohet nga një e keqe e

së njëjtës natyrë. Copëzimi vonon ringritjen e saj ; rivalitetet midis kombeve

Europiane shkaktojnë rraskapitjen e tyre, përballë blloqeve kundërshtare.

Nuk na hyn më në punë të ngrejmë një « limes39 » të ri, një fortifikatë përtej

Rhinit dhe përreth Danubit ; do të ishte një vijë mbrojtjeje artificiale dhe

mashtruese. Divizionet e ushtrisë atlantike nuk janë më bedena të

pakapërcyeshme, sikurse qenë një kohë të gjatë legjionet romake të

përqëndruara në Gjermani. Siguria jonë nuk është thjesht një çështje

efektivash ushtarake dhe armatimi. Asgjë nga këto nuk është e

papërfillshme, as edhe vendimtare. Ajo që ka rëndësi para së gjithash

është kohezioni i popujve që përmblidhen prapa kësaj vije mbrojtjeje, është

forca me të cilën ata dinë të bashkojnë dhe të bashkërendojnë vullnetet

dhe përpjekjet e tyre.

Europianët do dinë t’ia dalin mbanë duke u ndërgjegjësuar për t’i bërë

ballë së njëjtit rrezik me solidaritetin e tyre. Europa duhet t’i japë fund

gjendjes së saj si një grumbull gjeografik shtetesh pranë shoshoqit, shumë

herë kundërshtarë, për t’u kthyer më në fund në një bashkësi kombesh të

mëvetësuara, por të asociuara në përpjekjen e përbashkët për mbrojtje dhe

ndërtim. Nuk është fjala këtu për të gjetur një ilaç të përkohshëm, për të

shmangur një rrezik të veçantë, as edhe për të zënë një të çarë në një mur

rrethues gati duke u shembur. Europa ka nevojë për të jetuar më mirë,

duke e bërë të përbashkët pasurinë e burimeve të veta. Ajo duhet të

kthehet në një entitet veprues, e ndërgjegjshme për veçoritë e saj, duke u

organizuar për nevojat dhe mundësitë që ka, në një botë që nuk rresht së

qeni një masë e paformë dhe e trazuar, që zgjohet sa herë që ndodhin

konflikte sporadike. Çështja e Europës shtrohet pra në këtë mënyrë,

pavarësisht nga rreziku komunist apo aziatik ; ky rrezik nuk i jep veçse një

karakter aktual dhe urgjent. Ankthi i sotëm do të jetë shkaku i

menjëhershëm për një bashkim Europian, por jo arsyeja e të bërit. Sipas

rrethanave të rastit në të cilat do kryhet realizimi i saj, Europa do të jetë pak

39 Historikisht zonë kufitare e një krahine në kohën e perandorisë romake.

- 55 -

a shumë e plotë. A ka për të qenë ndonjëherë e tillë ? Askush nuk mund ta

thotë me siguri. Por kjo nuk është një arsye për ta shtyrë për më vonë

përpjekjen për bashkim. Të bësh diçka, është më mirë se sa të rrish

duarlidhur, dhe të presësh përsosmërinë është shfajësimi më i keq para

mosveprimit.

Një arritje e pjesshme nuk ka thjesht një vlerë argumentuese ; është më

shumë se sa një shembull që përmendet për nxitje ; është një fillim, një

pikënisje për realizime më ambicioze. Kërkohet prej nesh para së gjithash

t’u kthejmë popullatave tona besimin në vetvete, të mos i lëmë të shtangen

nga rreziku, të shfrytëzojnë bashkërisht burimet e qytetërimit tonë

perëndimor dhe të ngrejnë kësisoj, jo në hutim e sipër, por në bazë të një

plani ndërtimor, pritat ndaj bazës së shpërthimeve shkatërrimtare.

Europa i ka siguruar njerëzimit lulëzimin e tij të plotë. Asaj i takon të

tregojë një rrugë të re, ndryshe nga e robërisë, nëpërmjet pranimit të një

shumësie qytetërimesh, në të cilën gjithsekush do të veprojë me të njëjtin

respekt ndaj të tjerëve.

Problemi madhor i paqes është ai i marrëdhënieve midis Lindjes dhe

Perëndimit, midis botës perëndimore dhe botës sovjetike. Problem

bashkëkohor në mënyrë të veçantë, jo thjesht për shkak të vështirësive që

ekzistojnë në këtë fushë, por sepse ka lidhje me tërë problemet e tjera të

mbetura pezull : ai i Gjermanisë, i Austrisë, i Ballkanit, i Lindjes së Mesme

dhe i Lindjes së Lagme. Nga ana tjetër, ai mbizotëron krejt çështjen e

shpenzimieve tona ushtarake, e për rrjedhojë të gjendjes sonë ekonomike

e financiare. Ne atëherë mund të themi se po të arrijmë të vendosim një

modus vivendi të qëndrueshëm me regjimin sovjetik, jo vetëm që do të

hedhim një hap vendimtar drejt paqes, por do t’i afrohemi së tepërmi

zgjidhjes së krejt trazirave me origjinë shoqërore e politike.

Për shkak të mosmarrëveshjes sonë me Rusinë sovjetike, Europa dhe

Gjermania janë të ndara në dy, Kina kontinentale mbahet jashtë

Bashkësisë së Kombeve, Karta e San Françiskos është kthyer në

instrument të pafuqishëm. Nismat që kemi ndërmarrë dhe që lypset ende

të ndërmarrim për të organizuar Europën, për të normalizuar marrëdhëniet

tona me Gjermaninë dhe Japoninë, nuk mund të gjejnë zgjidhje

përfundimtare për aq kohë sa Rusia nuk do të mbajë një qëndrim më

konstruktiv nga vetoja e saj e zakonshme dhe nga lufta e ftohtë që ka

projektuar.

- 56 -

Lufta e ftohtë është arti për të arritur disa qëllime të luftës pa qenë

nevoja t’a pësosh mbi kurriz ; të konsumosh forcat e kundërshtarit duke

mbajtur gjallë frikën e luftës, duke i shkaktuar vështirësi të brendshme apo

konflikte me të tretë ; të prishësh funksionimin normal të institucioneve

ndërkombëtare të ngritura për ruajtjen e paqes. Lufta e ftohtë spekulon me

lodhjen, si pasojë e një tensioni të vazhdueshëm. Një rend lirie mbrohet më

keq se një rend totalitar ndaj këtij rreziku të lodhjes nervore, sepse

opinionet brenda tij shprehen publikisht, nuk zbatojnë në mënyrë servile

urdhëresat zyrtare, dhe se kontradikta mund të ushtrojë brenda tij një

veprim gërryes.

Lufta e ftohtë është e papajtueshme me vullnetin e sinqertë të paqes, e

cila kërkon marrëveshjen, rrjedhimisht çdo detantë të mundshme. Të

heqësh dorë nga lufta e ftohtë, nuk do të thotë thjesht të ndërrosh taktikë,

sa për propagandë dhe sa për të hutuar kundërshtarin.

Nuk do të ishte e mjaftueshme të shpallje vetëm vullnetin e mirë, të

pranoje apo të propozoje në mënyrë të bujëshme bisedime, duke hequr

dorë madje edhe nga kushtet vështirësuese. Do gjendeshin atëherë

njëmijë mënyra të tjera për të zvarritur në kohë bisedimet, sidomos kur ato

do fillonin pa përgatitjen e mjaftueshme, duke shfrytëzuar kësisoj xhunglën

e të papriturave proceduriale ; dhe në këtë rast, do të ishte e lehtë për t’ua

veshur bashkëbiseduesve përgjegjësinë për vonesat dhe ndërlikimet, për

të shfrytëzuar më pas, në rast dështimi, zhgënjimet e reja që do t’u zinin

vendin shpresave të sapolindura.

Ja pra rreziqet tona. Por mund të ndodhë gjithashtu – dhe këtë

shpresojmë në ditët e sotme – që popujt e nënshtruar prej regjimit sovjetik

të ndjejnë dhe të shfaqin më një fund një nevojë të domosdoshme për ulje

tensioni, të këmbëngulin për një periudhë pushimi, tek janë mbajtur vite të

tëra me mendje të ngritur për rreziqet e agresioneve të fantazuara. Mund të

ndodhë që këtë herë, të njihet e të pranohet për interesin e përbashkët të

të gjithëve nevoja për të rënë në ujdi, qoftë edhe përkohësisht, për t’iu

kushtuar më shumë rindërtimit dhe mirëqenies së përgjithshme ; mund të

lind detyrimi për të lënë mënjanë idealin revolucionar që – s’kemi pse ta

fshehim – do të mbetet thelbi i doktrinës marksiste, por që mund t’ia lërë

vendin nevojave të çastit, deri ditën kur mosmarrëveshjet midis Aleatëve,

ulja e vigjilencës nga ana e tyre dhe gabimet e një kapitalizmi të shpenguar

do t’i krijonin ekspansionit revolucionar perspektiva më të mira. S’kemi pse

të përjashtojmë edhe një interpretim të tillë për ngjarjet më të fundit.

- 57 -

Në rastin e një hipoteze të favorshme, do të shtroheshin para nesh krejt

problemet themelore që i takojnë paqes t’i zgjidhë. Duhen gjetur jo thjesht

formulat pritëse, me qëllim që të shtyhen për më vonë zgjidhjet e vërteta,

por bazat e një statuti unanimisht të pranuar. Të gjesh konkretisht për

Gjermaninë një zgjidhje, që të mundësojë bashkimin e saj me anë të votës

së lirë dhe në kuadrin e parimeve kushtetuese që i sigurojnë pavarësinë e

një shteti sovran dhe liritë e një regjimi demokratik, sikurse tërë kombet e

tjera, veçanërisht fqinjët e saj, duke përfshirë edhe Rusinë dhe vendet

satelite, do të thotë të gjesh garancitë e nevojshme kundër çdo orvatjeje të

ardhshme për hakmarrje a hegjemoni. Kjo do të thotë se një Gjermani e

bashkuar e ka më të lehtë të marrë pjesë në një organizatë paqësore të

Europës, siç e kanë projektuar Perëndimorët dhe për të cilën janë gati të

japin hapur shpjegimet e tyre. Në të kundërt, një asnjanësi e Gjermanisë

do të ishte e papajtueshme me objektivin e caktuar ; ta ndalësh atë të bëjë

tani për tani përzgjedhjen e vet, do të thotë në fakt t’i japësh mundësinë që

këtë ta bëjë në çastin kur ajo të ndjehet mjaft e fuqishme dhe zgjidhjen t’ia

kërkojë të gjithëve me anë të detyrimit.

Problemi gjerman, dhe vetkuptohet ai i Europës, do të gjejë zgjidhje të

kënaqshme jo nëpërmjet rikthimit të lojës së vjetër të intrigave dhe

aleancave, por nëpërmjet krijimit të një bashkësie të gjerë, të hapur për të

gjithë, që jep tërë garancitë e nevojshme nën frymën e bashkëpunimit

paqësor si në marrëdhëniet midis anëtarëve të saj të solidarizuar, ashtu

edhe ndaj vendeve të treta.

Nuk e kemi të vështirë për të piketuar rrugën që duhet të ndjekim për të

arritur këtë qëllim. Gjithë merakun e kemi kur shohim vështirësitë e mëdha

që shfaqen para nesh, kur ndoshta mund të përballemi në mos me

keqbesimin, të paktën me moskuptimin apo mosbesimin e patundur.

Shpresat pas së cilave dëshërojmë të mbërthehemi fort mbështeten tek

dëshira për paqen që po shpaloset çdo ditë e më hapur tek popujt, të cilët

do dinë më në fund t’ua kërkojnë këtë udhëheqësve të tyre ; tek përparimet

mjaft konkrete të shënuara në fushën e bashkëpunimit midis vendeve dikur

armiq me njëri-tjetrin ; tek vullneti ynë i përbashkët për të mos dobësuar

përpjekjet, për të pranuar arritjet e deritanishme, duke pritur që durimi dhe

ndershmëria jonë të mposhtin çdo ngurrim e qëndresë.

Çështja shtrohet gjithashtu nëse është apo jo e mundur një bashkësi

botërore dhe deri në çfarë mase. Gjer më sot, kemi hasur nisma të

pjesshme. A mundet vallë, me efektivitet të mjaftueshëm të mendojmë për

- 58 -

një organizatë botërore që të përfshijë në gjirin e saj praktikisht krejt vendet

e botës ? Gjërat këtu duhen parë shumë hapur, si realistë, jo thjesht nën

prizmin e ideve që mund të shfaqen, por të përvojave që kemi arritur qoftë

në gjirin e Shoqërisë së Kombeve, qoftë në atë të Organizatës së

Kombeve të Bashkuara.

Prania e një bashkësie të tillë botërore është më shumë simbolike sesa

reale. Lidhjet që bashkojnë vendet e ndryshme janë shpesh të sajuara,

divergjencat shpërthyese. Mëse një herë kam marrë pjesë në mbledhjet e

Kombeve të Bashkuara. Më shumë flitet në to për marrëveshjet që

ekzistojnë midis vendeve, dhe është e rëndësishme që të flitet, por të

kufizohesh vetëm duke theksuar çka është e përbashkët, s’do arrish dot të

plotësosh as edhe një sesion në vit. Kjo organizatë është e nevojshme,

është e dobishme, me kusht që të mos i njihen tiparet e një force apo t’i

vishet një rol që nuk i takon. Ajo mund të shërbejë si kuadër për arbitrazhe,

sanksione, po prapë edhe kjo më të rrallë. Veprimi i saj është parandalues,

dhe këtë rol e ka luajtur shumë herë në konflikte lokale, ndërkohë që

organizmi kryesor që duhet të shërbejë për këtë qëllim, « Këshilli i

Sigurimit », është paralizuar nga e drejta e vetos, një e metë strukture, por

që vështirë të hiqet dorë prej saj: nuk mund t’i nënshtrohesh verbazi ligjit të

numrit në një asamble me mbi njëqind vende dhe madje të ndryshëm nga

njëri-tjetri.

Kombet e Bashkuara luajnë po ashtu edhe një rol tjetër të dobishëm,

nëpërmjet veprimtarisë së tyre në drejtim të ndihmës së ndërsjellë,

ndërhyrjes në favor të vendeve të pazhvilluara, gjë që është shumë e

nevojshme dhe ka sjellë shërbime të mëdha.

Dhe për më tepër – besoj se pikërisht kjo është kryesorja – për të mos i

rënë shumë në qafë padrejtësisht këtij institucioni, por as duke e tepruar

nga ana tjetër në këtë drejtim, është një mjet kontakti, një mundësi për t’u

takuar, për të këmbyer mendime, përqasur teza, zbuluar paragjykimet që

ekzistojnë. Kjo jo vetëm mund të ndihmojë për një ulje të tensionit, por

mund të përgatisë gjithashtu rënien e pengesave kufitare dhe të

paragjykimeve. Mirëpo, deri më sot – mund të shprehim keqardhje, por ky

është fakti – përpjekjet e mëdha për të ndërtuar paqen bëhen ende jashtë

Kombeve të Bashkuara. Kjo tregon se autoriteti i organizatës botërore nuk

është ende mjaft i shëndoshë, nuk është i vendosur sa duhet që të mund të

marrë në dorë zgjidhjen e problemeve më të vështira e më të dobta.

- 59 -

Një bashkësi e vërtetë nënkupton të paktën disa afërsi të veçanta.

Vendet nuk grupohen kur nuk ndjejnë midis tyre diçka të përbashkët, dhe

çka duhet të jetë e përbashkët është sidomos një minimum besimi. Lypset

po ashtu një minimum interesash të njëjta, sepse pa këtë arrin thjesht në

bashkekzistencë, por jo në bashkëpunim. Për t’u marrë vesh dhe për të

ndërtuar një lidhje të ngushtë, nuk ka pse të mos shquhesh më vete deri në

një farë mase, por duke qenë po ashtu i sigurt se ekzistojnë mjaft lidhje

dhe ide të përbashkëta. T’i shërbesh njerëzimit është e njëjta detyrë

sikurse ajo që na kërkohet për të qenë besnikë ndaj kombit. Në këtë

mënyrë do të hyjmë në rrugën e konceptimit të një bote ku përherë e më

shumë do të shfaqen përfytyrimi dhe hulumtimi i asaj që i bashkon kombet,

i asaj që është e përbashkët midis tyre, dhe ku do të pajtohen çka i dallon a

i kundërvë me shoshoq.

Europa është në kërkim të vetvetes ; e di që ka në duart e veta të

ardhmen e saj. Kurrë nuk ka qenë kaq pranë qëllimit. Zoti e ndihtë për të

mos e lënë t’i ikë rasti i mbarësisë që i ka ardhur, fati i fundit për shpëtimin

e saj.

Paqja botërore nuk mund të ruhet pa përpjekje krijuese përballë

rreziqeve që e kërcënojnë.

Ndihmesa që mund t’i japë qytetërimit një Europë e organizuar dhe e

gjallë është e domosdoshme për mbajtjen e marrëdhënieve paqësore.

Duke u bërë që prej njëzet e ca vjetësh flamurtare e një Europe të

bashkuar, Franca vazhdimisht ka patur si qëllim kryesor t’i shërbejë paqes.

Europa nuk u bë, na ndodhi lufta.

Europa nuk mund të bëhet menjëherë, as të përbëjë një ngrehinë

tërësore : ajo do të bëhet nëpërmjet realizimesh konkrete, duke krijuar

fillimisht një solidaritet të vërtetë. Bashkimi i kombeve Europianë kërkon të

zhduket mosmarrëveshja shekullore e Francës dhe e Gjermanisë : veprimi

i ndërmarrë lypset të prekë në radhë të parë Francën dhe Gjermaninë.

Për këtë qëllim, qeveria franceze propozon të përqëndrojë menjëherë

krejt veprimtarinë e saj mbi një pikë të kufizuar, por me rëndësi

vendimtare :

Qeveria franceze propozon të vendosë tërësinë e prodhimit franko-

gjerman të qymyrit e të çelikut nën një Autoritet të Lartë të përbashkët, në

kuadrin e një organizate të hapur për pjesëmarrjen e vendeve të tjera të

Europës.

- 60 -

Bashkësimi i prodhimeve të qymyrit e të çelikut do të sigurojë menjëherë

krijimin e bazave të përbashkëta për zhvillimin ekonomik, etapa e parë e

Federatës Europiane, dhe do të ndryshojë fatin e krahinave të

paracaktuara prej kohësh për prodhimin e armëve të luftës, duke i kthyer

ato vetë në viktima të përherëshme.

Solidariteti prodhues që do të themelohet në këtë mënyrë, do të tregojë

se çdo luftë midis Francës dhe Gjermanisë bëhet jo vetëm e

pabesueshme, por materialisht edhe e pamundur. Vendosja e këtij uniteti

të fuqishëm prodhimi, të hapur për të gjitha vendet që do të dëshirojnë të

marrin pjesë në të, duke synuar furnizimin në krejt vendet e grupuara të

elementëve themelorë të prodhimit industrial në kushte të barabarta, do të

hedhë themelet e vërteta të bashkimit të tyre ekonomik.

Ky prodhim do t’i paraqitet mbarë botës, pa dallim e pa përjashtim, për

të ndihmuar në ngritjen e nivelit të jetesës dhe në zhvillimin e veprave të

paqes. Me mjete gjithmonë në rritje, Europa do mund të ndjekë realizimin e

një prej detyrave të saj thelbësore : zhvillimin e kontinentit afrikan.

Në këtë mënyrë, do të arrihet thjesht dhe shpejt në shkrirjen e

domosdoshme të interesave për krijimin e një bashkësie ekonomike dhe do

të futet tharmi i një bashkësie më të gjerë e më të thellë midis vendeve prej

kohësh në kundërvënie për rrjedhojë të përçarjeve të përgjakshme.

Falë bashkësimit të prodhimeve bazë dhe krijimit të një Autoriteti të

Lartë të ri, vendimet e të cilit do të lidhin Francën, Gjermaninë dhe vendet

që do të marrin pjesë në të, ky propozim do të hedhë themelet e para

konkrete të një Federate Europiane të domosdoshme për ruajtjen e paqes.

Për të ndjekur realizimin e këtyre objektivave të caktuara, qeveria

franceze është e gatshme të çelë bisedime mbi këto baza :

Autoritetit të Lartë të përbashkët i caktohet për mision të sigurojë në

afatet më të shpejta : modernizimin e prodhimit dhe përmirësimin e cilësisë

së tij ; furnizimin në kushte të barabarta me qymyr e çelik të tregut francez

dhe të tregut gjerman, si dhe të tregjeve të vendeve pjesëmarrëse ;

zhvillimin e eksportit të përbashkët drejt vendeve të tjera ; barazi në

përparimin e kushteve të jetesës të krahut të punës së këtyre industrive.

Për të arritur këto objektiva duke u nisur nga kushte shumë të veçanta

në të cilat ndodhet sot prodhimi i vendeve anëtare, lypset të vihen në

zbatim, përkohësisht, disa dispozita lidhur me hartimin e planit të prodhimit

e të investimeve, vendosjen e mekanizmave rregullues të çmimeve, krijimin

e një fondi mbështetës për racionalizimin e prodhimit. Qarkullimi i qymyrit

- 61 -

dhe i çelikut midis vendeve anëtare do të çlirohet menjëherë nga çdo e

drejtë doganore dhe nuk do të cënohet nga tarifa diferenciale transporti.

Hap pas hapi do të shfaqen kushtet që do të sigurojnë në mënyrë të

vetvetishme shpërndarjen më racionale të prodhimit në nivel të lartë

prodhimtarie.

Ndryshe nga një kartel ndërkombëtar që synon shpërndarjen dhe

shfrytëzimin e tregjeve kombëtare përmes praktikash kufizuese dhe

mbajtjes së një niveli të lartë përfitimi, organizimi i parashikuar do të

sigurojë shkrirjen e tregjeve dhe zgjerimin e prodhimit.40

40 Pasojnë në tekstin origjinal udhëzime për marrëveshjet që duhen arritur lidhur me përfundimin e traktatit të Bashkësisë.

- 62 -