Roczniki Kulturoznawcze 4 2013 nr 1 B5 s001-176 · KS. KRZYSZTOF GRZESIAK * AKCJA BURZENIA CERKWI NA LUBELSZCZYCNIE W ROKU 1938 – KONSEKWENCJE KULTUROWE WSTFP Wschodnia czOPQ Lubelszczyzny,

A R T Y K U & Y

ROCZNIKI KULTUROZNAWCZETom IV, numer 1 – 2013

KS. KRZYSZTOF GRZESIAK *

AKCJA BURZENIA CERKWI NA LUBELSZCZYCNIE W ROKU 1938 –

KONSEKWENCJE KULTUROWE

WSTFP

Wschodnia czOPQ Lubelszczyzny, rozumianej w przybliXeniu jako teren

obecnego województwa lubelskiego, cechuje siO od zarania dziejów pisa-nych niejednolitym obliczem kulturowym. Jest to nastOpstwem pogranicz-nego charakteru stosunków etnicznych i wyznaniowych na wspomnianym terenie. Zamieszkiwaâ go ludnoPQ polska, wyznaj_ca katolicyzm w tradycji âci`skiej, oraz Rusini (we wspó^czesnej nomenklaturze nazywani Ukrai`-cami), zwi_zani z chrzePcija`stwem wschodnim, greckim (w zaleXnoPci od epoki historycznej prawosâwni albo teX grekokatolicy, czyli unici). Ziemie nad Bugiem, Wieprzem i Tanwi_ odznacza^y siO specyficznym pejzaXem kulturowym. Tworzy^y go przez dûgie stulecia koPcio^y âci`skie, Pwiad-cz_ce o polskim skâdniku narodowoPciowym, ale takXe bardzo liczne cerk-wie, wyznaczaj_ce zasiOg osadnictwa wschodniosôwia`skiego.

W XX wieku w krajobrazie kulturowym tego terenu nast_pi^y znacz_ce zmiany. W ich rezultacie skâdnik wschodniochrzePcija`ski, przez wiele stu-leci dominuj_cy, sta^ siO – w wymiarze iloPciowym – znikomy. WPród wielu dramatycznych wydarze` historycznych, kreuj_cych sygnalizowane prze-miany, istotn_ rolO odegraâ akcja masowych rozbiórek cerkwi, przeprowa-dzona przez wâdze II Rzeczypospolitej latem 1938 r. W okresie od maja do

Ks. dr hab. KRZYSZTOF GRZESIAK – kierownik Katedry Dialogu Kultur i Religii KUL w Insty-tucie Kulturoznawstwa na Wydziale Filozofii KUL; adres do korespondencji: ul. Droga MOczen-ników Majdanka 70/3, 20-325 Lublin; e-mail: [email protected]

KS. KRZYSZTOF GRZESIAK 6

lipca tego8 roku dokonano likwidacji prawie 130 obiektów sakralnych ró8-

nego typu. Akcja rozbiórkowa niezwykle mocno wpisaKa siL w zbiorowM

pamiLN mieszkaOców wschodniej Lubelszczyzny, a szczególnie wiernych

Cerkwi prawosKawnej. Mimo 8e na skutek tzw. repatriacji powojennej oraz

Akcji „WisKa” z 1947 r. ich liczba zmniejszyKa siL do poziomu kilku procent

w porównaniu z okresem do 1945 r., 8ycie wspólnoty prawosKawnej nie za-

marKo caKkowicie. Momentem przeKomowym, który nadaK mu nowM dyna-

mikL, byK marzec 1989 r., kiedy to reaktywowano prawosKawnM diecezjL

lubelsko-cheKmskM, kultywujMcM tradycje istniejMcej ju8 w pierwszej poKowie

XIII wieku eparchii cheKmskiej1.

Niedawne siedemdziesiLciolecie wydarzeO z lata 1938 r. zostaKo uczczone

przez ^rodowiska prawosKawne z rozmachem i w wymiarze wielopKaszczyz-

nowym. Obchody rocznicy odbywaKy siL pod patronatem hierarchów Cerkwi

prawosKawnej w Polsce i najwy8szych wKadz Rzeczypospolitej ze ^p. prezy-

dentem Lechem KaczyOskim. Nie zaniedbano strony naukowej i kulturalnej,

czego dowodem byKa imponujMca liczba konferencji, wykKadów, wystaw

i koncertów, organizowanych w wielu miejscowo^ciach kraju. Utworzono

specjalnM stronL internetowM, powstaKy interesujMce programy filmowe i ra-

diowe. Jednym z punktów obchodów centralnych, zorganizowanych w dniach

12-13 paddziernika 2008 r. w CheKmie, byKo miLdzynarodowe sympozjum

naukowe „Akcja burzenia cerkwi prawosKawnych na CheKmszczydnie i Po-

Kudniowym Podlasiu w 1938 roku – uwarunkowania, przebieg, konsekwen-

cje” z udziaKem przeszKo dwudziestu znawców przedmiotu z Polski i Ukrai-

ny. Owocem pogKLbionych badaO staKy siL liczne publikacje naukowe. Akcja

rozbiórkowa z 1938 r. staKa siL chyba najwszechstronniej zbadanym i opi-

sanym fragmentem dziejów prawosKawia w Rzeczypospolitej2.

Przedmiotem niniejszej publikacji jest wpKyw akcji rozbiórkowej z 1938 r.

na ksztaKt kulturowej panoramy wschodniej Lubelszczyzny. Zniszczone

obiekty i znajdujMce siL na ich wyposa8eniu przedmioty miaKy niejedno-

krotnie wielkM warto^N artystycznM, zabytkowM i historycznM. Ju8 sama liczba

zlikwidowanych ^wiMtyO pozwala na wstLpnM konstatacjL, 8e rozmiar ponie-

sionych strat byK – tak8e w wymiarze kulturowym – bardzo du8y. W kolej-

nych punktach rzecz zostanie przedstawiona bardziej szczegóKowo.

1 G. K u p r i a n o w i c z. Akcja burzenia cerkwi prawos1awnych na Che1mszczy6nie i Po1ud-

niowym Podlasiu. CheKm 2008. 2 T e n 8 e. Kronika obchodów 70. rocznicy akcji burzenia cerkwi prawos1awnych na Che1m-

szczy6nie i Po1udniowym Podlasiu w 1938 roku. W: Akcja burzenia cerkwi prawos1awnych na

Che1mszczy6nie i Po1udniowym Podlasiu w 1938 roku – uwarunkowania, przebieg, konsekwencje.

Red. G. Kuprianowicz. CheKm 2009 s. 363 nn.

AKCJA BURZENIA CERKWI NA LUBELSZCZY0NIE – KONSEKWENCJE KULTUROWE 7

WSCHODNIOCHRZE7CIJA8SKIE KULTUROWE DZIEDZICTWO

LUBELSZCZYZNY W PRZEDEDNIU AKCJI

– KONTEKST HISTORYCZNY Nale=y zaznaczyB, =e akcja rozbiórkowa z 1938 r. byQa kolejnym elemen-

tem caQego ciVgu wydarzeY i procesów historycznych, które wywarQy wpQyw na kulturowe oblicze Lubelszczyzny, a w szczególno]ci na jego wschodniosQo-wiaYskV cz^]B. Aby dokonaB zwi^zQej prezentacji dziedzictwa wschodniego chrze]cijaYstwa w okresie bezpo]rednio poprzedzajVcym interesujVce nas wy-padki, nale=y cofnVB si^ do drugiej poQowy XIX stulecia, kiedy to zostaQ uru-chomiony opisywany ciVg. W 1875 r. wQadze zaborcze dokonaQy likwidacji ostatniej diecezji unickiej pod panowaniem rosyjskim. Diecezja cheQmska, bo o niej mowa, obejmowaQa wszystkie parafie tego= Ko]cioQa w Królestwie Kongresowym, z których niemal wszystkie le=aQy na terenie Lubelszczyzny. Wszystkich unitów, a tak=e caQV administracyjnV i materialnV infrastruktur^ ko]cielnV, wraz z cerkwiami, ich wyposa=eniem, cmentarzami i dobrami eko-nomicznymi, wQVczono przymusowo do rosyjskiej Cerkwi prawosQawnej3. W latach poprzedzajVcych „zjednoczenie” z prawosQawiem wschodnia Lubel-szczyzna staQa si^ arenV tragicznych wydarzeY. OgóQ unitów nie akceptowaQ dziaQaY wQadz, zmierzajVcych do likwidacji ich Ko]cioQa. WQadze rosyjskie odpowiedziaQy masowymi okrutnymi represjami, szczególnie w miejscowo-]ciach poQudniowego Podlasia (teren QaciYskiej diecezji podlaskiej, zasadniczo to=samy z obszarem guberni siedleckiej)4. W poQudniowej cz^]ci diecezji cheQmskiej (QaciYska diecezja lubelska, pokrywajVca si^ z guberniV o tej samej nazwie) kasata Unii przebiegaQa nieco spokojniej. Ci^=kie poQo=enie unitów zmieniQo si^ w kwietniu 1905 r., kiedy car MikoQaj II wydaQ sQynny ukaz tole-rancyjny. WQVczeni do prawosQawia unici i ich potomkowie mogli teraz za-deklarowaB si^ jako katolicy. W ciVgu kilku kolejnych lat uczyniQo tak ponad 200 000 osób, gQównie na poQudniowym Podlasiu. Wypada nadmieniB, =e no-we prawo nie przewidywaQo odrodzenia Ko]cioQa unickiego, tolerowaQo jedy-nie przej]cie unitów na obrzVdek QaciYski5.

3 H. D y l V g o w a. Dzieje Unii Brzeskiej (1596-1918). Warszawa–Olsztyn 1996. 4 J. P r u s z k o w s k i. Martyrologium czyli m>cze?stwo unii Aw. na Podlasiu. Cz.1-2. Wood-

brodge 1983; J.P.B. B o j a r s k i. Czasy Nerona w XIX wieku pod rzJdem moskiewskim, czyli

ostatnie chwile unii w diecezji cheMmskiej. Lwów 1885; J. U r b a n. WAród unitów na Podlasiu.

Pami>tnik wycieczek misyjnych. Kraków 1923. 5 K. G r z e s i a k. Ukaz tolerancyjny z 1905 r. i jego nast>pstwa na LubelszczySnie (w stulecie

wydarze?). „Wiadomo]ci Archidiecezji Lubelskiej” (dalej: WAL lub, do 1992 r., WDL), 2005 (79), s. 472 nn.


Lata 1875-1915, a wi:c okres, w którym wschodnie chrzeHcijaJstwo na LubelszczyNnie byOo reprezentowane wyOQcznie przez rosyjskie prawosOawie, byOy w wymiarze instytucjonalnym i materialnym czasem rozkwitu. RzQd rosyjski hojnie subsydiowaO struktury podporzQdkowanego sobie KoHcioOa prawosOawnego, takSe po 1905 r., kiedy cz:HU dawnych unitów odeszOa do KoHcioOa OaciJskiego. Krajobraz omawianego terenu, naznaczony obecnoHciQ bardzo wielu cerkwi pounickich, noszQcych w sobie znamiona lokalnej tra-dycji architektonicznej, zostaO wzbogacony o nowe obiekty, wzniesione w sty-lu bizantyjsko-rosyjskim. Nowe cerkwie stawiano przewaSnie na miejscu wczeHniejszych HwiQtyJ pounickich (o ile takie byOy w zOym stanie tech-nicznym) lub teS w ich sQsiedztwie. ZdarzaOo si:, Se fundowano cerkwie w miejscowoHciach, w których do tej pory nie byOo HwiQtyni pounickiej. NaleSy pami:taU, Se na rzecz prawosOawia zabrano teS pewnQ liczb: ko-HcioOów OaciJskich, zwOaszcza na poOudniowym Podlasiu. Wszystkie cerk-wie, zarówno wzniesione przed 1875 r., jak teS zbudowane po tym roku, obficie wyposaSono w prawosOawne obrazy, ikonostasy, inne utensylia oraz ksi:gi liturgiczne. Aparaty pochodzenia unickiego byOy stopniowo wycofy-wane z uSytku, umieszczane w przycerkiewnych lamusach bQdN teS przeka-zywane do cheOmskiego muzeum. ZdarzaOy si: teS przypadki ich Hwiado-mego niszczenia, zwOaszcza wtedy, gdy nosiOy znamiona wpOywów KoHcioOa OaciJskiego, doHU charakterystycznych dla unickiej diecezji cheOmskiej6.

Tymczasem dawni unici po 1905 r. nie mogli zabraU z sobQ niczego z ma-terialnej spuHcizny ich KoHcioOa, nawet w tych miejscowoHciach, gdzie prawosOawie zanikOo lub jego wyznawcy pozostali w znikomej liczbie. Cerk-wie, cmentarze, budynki mieszkalne i gospodarcze, majQtek ruchomy HwiQ-tyJ – wszystko to pozostaOo w uSytkowaniu KoHcioOa prawosOawnego. Dopiero koniec dominacji rosyjskiej i odrodzenie niepodlegOego paJstwa polskiego stworzyOy dla spoOecznoHci katolickiej warunki do podj:cia zabiegów na rzecz przej:cia cz:Hci majQtku pounickiego, w tym przede wszystkim HwiQtyJ. Spraw: uOatwiaO fakt, Se w latach I wojny Hwiatowej ludnoHU prawosOawna Lubelszczyzny zostaOa ewakuowana w gOQb Rosji (tzw. bieSeJstwo), a prawosOawne Sycie religijne ulegOo na kilka lat caOkowitemu przerwaniu. `ywioOowy ruch rewindykacyjny trwaO przez kilka lat, ze szczególnym nasileniem w 1919 r. W jego efekcie uksztaOtowaO si: nowy stan stosunków wOasnoHciowych. Na terenie diecezji lubelskiej katolicy

6 P. S y g o w s k i. Wp"yw akcji rozbiórkowej cerkwi na Lubelszczy6nie w 1938 roku na stan

zachowania malarstwa ikonowego. W: Akcja burzenia cerkwi prawos"awnych na Che"mszczy6nie

i Po"udniowym Podlasiu w 1938 roku. Red. G. Kuprianowicz. CheOm 2009 s. 231 nn.


przej:li i rekoncyliowali okoDo 90 FwiGtyI, co stanowiDo okoDo trzeciG cz:FL wszystkich obiektów, pozostajGcych do 1915 r. w posiadaniu KoFcioDa prawosDawnego7. ZbliWonG liczb: FwiGtyI rekoncyliowano na koFcioDy w sGsiedniej diecezji podlaskiej, z tym We byDa to zdecydowana wi:kszoFL (okoDo dwie trzecie) istniejGcych na jej terenie cerkwi8.

Tak wi:c w okresie mi:dzywojennym okoDo 180 cerkwi na terenie Lubel-szczyzny staDo si: koFcioDami katolickimi obrzGdku DaciIskiego, kilka z nich przekazano na rzecz powstajGcych wówczas placówek neounickich. PojawiDa si: potrzeba dostosowania tych obiektów do potrzeb kultu katolickiego i liturgii rzymskiej. WymagaDo to podj:cia dwojakich dziaDaI: przeksztaD-cenia architektury odzyskanych obiektów tak, aby usunGL z nich charaktery-styczne cechy stylu bizantyjsko-rosyjskiego i nadania im wyglGdu koFcioDów DaciIskich, oraz zastGpienia typowego dla obrz:dowoFci prawosDawnej wy-posaWenia FwiGtyI utensyliami typu DaciIskiego. Pierwsze z powyWszych za-daI byDo znacznie trudniejsze do realizacji, szczególnie w przypadku obiek-tów proweniencji prawosDawnej, budowanych w latach 1875-1915. Cerkwie pounickie na naszym terenie, mimo nadawanych im po 1875 r. cech rosyj-skich, reprezentowaDy lokalny, zachodnioukraiIski styl architektoniczny (m.in. Dziekanów, Hopkie, Horoszczyce, Przeorsk, Witków, Wereszyn, Tyszowce D:bina, Tyszowce ZamDynie) albo teW naFladowaDy wyglGd koFcioDów DaciI-skich, nierzadko niczym si: od nich nie róWniGc (m.in. Czerniejów, Hre-benne, Kolemczyce, KopyDów, PoboDowice, Pokrówka, Rzeplin, Strzelce, awierWe, Ubrodowice, Wakijów)9. Usuni:cie bizantyjsko-rosyjskich znamion architektonicznych i dekoracyjnych wymagaDo znacznych prac budowlanych o charakterze nawet konstrukcyjnym, co pociGgaDo za sobG pokabne koszty. Tymczasem erygowane przy rekoncyliowanych cerkwiach katolickie pla-cówki parafialne i filialne nie zaliczaDy si: do zamoWnych, toteW z reguDy ograniczano si: do korygowania najbardziej „raWGcych” elementów wystroju zewn:trznego, jak np. usuwanie charakterystycznych krzyWy10. Zaniechanie dalszych interwencji budowlanych sprawiDo, We jeszcze dzisiaj wprawne oko

7 J. K a n i a. Rekoncyliacja cerkwi prawos0awnych na terenie diecezji lubelskiej w latach

1916-1930. Lublin 1971 mps KUL; K. G r z e s i a k. Diecezja lubelska wobec prawos0awia

w latach 1918-1939. Lublin 2010 s. 122nn. 8 L. B a l i c k i. Dzieje gospodarcze diecezji siedleckiej 1918-1939. Lublin 1991 s. 131 nn;

J. K u l i g o w s k i. Rewindykacja @wiAtyB pounickich w diecezji siedleckiej w latach 1918-1939. W: Martyrologia Unitów Podlaskich w @wietle najnowszych badaB naukowych. Red. J. Sko-wronek, U. Maksymiuk. Siedlce 1996 s. 322 nn.

9 S y g o w s k i. Wp0yw akcji rozbiórkowej cerkwi s. 238 n. 10 G r z e s i a k. Diecezja lubelska wobec prawos0awia s. 376 nn.


znawcy sztuki rozpozna w niejednym koBciele katolickim wschodniej Lubel-szczyzny jego cerkiewne, prawosJawne czy unickie pochodzenie. Dlatego teL wydaje siM, Le tego rodzaju obiekty moLna wciNL zaliczaO do wschodnio-chrzeBcijaPskiego dziedzictwa kulturowego Lubelszczyzny, przynajmniej w znaczeniu historycznym, mimo Le od wielu lat sJuLN one katolikom ob-rzNdku JaciPskiego, reprezentujNcym Bwiat kultury chrzeBcijaPstwa zachod-niego. Natomiast przykJadem caJkowitej likwidacji bizantyjskiej szaty archi-tektonicznej byJa pounicka katedra w CheJmie. Doprowadzenie jej do stanu sprzed 1875 r. trwaJo jednak wiele lat i pociNgnMJo za sobN olbrzymie na-kJady finansowe. SprawM traktowano jednak prestiLowo, z uwzglMdnieniem symbolicznego charakteru BwiNtyni w jej wymiarze nie tylko religijnym, ale i narodowym11. Przebudowa rekoncyliowanych BwiNtyP od poczNtku byJa przedmiotem szczególnej troski wJadz koBcielnych i lokalnych wspólnot wiernych. YwiadczN o tym liczne sprawozdania z wizytacji biskupich, od-bywanych w parafiach pounickich12. Natomiast w koPcu lat trzydziestych omawianN kwestiN zainteresowaJy siM lokalne wJadze administracyjne13.

Zmiana wyposaLenia pocerkiewnych koBcioJów byJa znacznie prostsza. ZnajdujNce siM w nich przedmioty pochodzenia unickiego (m.in. obrazy, ksiMgi liturgiczne, dzwony), bMdNce dla katolików dowodami uzasadniajN-cymi ich prawa do obiektów, byJy przewaLnie zachowywane. Z kolei rzeczy pochodzenia prawosJawnego przekazywano lokalnym wJadzom lub ludnoBci prawosJawnej. Nierzadko zdarzaJo siM, Le zagospodarowywano je na po-trzeby liturgii katolickiej, np. z elementów ikonostasu wznoszono nastawy oJtarzowe. ZdarzaJo siM, choO zapewne sporadycznie, Le Bwiadomie niszczo-no je, dajNc wyraz niechMci do prawosJawia, bMdNcego dla katolików sym-bolem ucisku narodowego i religijnego14.

Koleje losu pozostaJych cerkwi nie byJy identyczne. OkoJo piMOdziesiNt BwiNtyP wJadze paPstwowe pozostawiJy w posiadaniu KoBcioJa prawosJaw-nego, który po okresie I wojny Bwiatowej odbudowaJ swoje struktury tere-nowe, mocno zredukowane w porównaniu ze stanem sprzed 1915 r. W tej

11 TamLe s. 377 n. 12 Wizytacja Kanoniczna J. E. Ks. Biskupa Sufragana w 1930 roku. WDL 12:1930 s. 298;

Wizytacja wiosenna roku 1920 najprzew. Biskupa Sufrag. A. Je@owickiego. WDL 3:1920 s. 89 nn.; Wizyta kanoniczna J. E. Biskupa Sufragana Lubelskiego na wiosnD 1928 r. WDL 10: 1928 s. 211 nn.

13 Archiwum PaPstwowe w Lublinie (dalej: APL), Starostwo Powiatowe Hrubieszowskie (dalej: SH) sygn. 423: Cerkwie wyGwiDcone na koGcio@y s. 20.

14 G r z e s i a k. Diecezja lubelska wobec prawos@awia s. 257 nn.; H. K r u k o w s k i. Sied-

liszcze. Dzieje parafii katolickiej. Lublin 2000 s. 30.


grupie cerkwi przewa@aAy obiekty pochodzenia prawosAawnego, chocia@ nie

brakowaAo te@ budowli pounickich. PozostaAe cerkwie, a byAo ich a@ sto

kilkadziesiNt, zostaAy przez wAadze paOstwowe zamkniQte, opieczQtowane

i przez kolejne lata pozostawaAy nieczynne. Tak pokaSnN liczbN zamkniQtych

cerkwi odró@niaA siQ pejza@ kulturowy miQdzywojennej wschodniej Lubel-

szczyzny od innych ziem zamieszkaAych przez du@y odsetek ludnoVci prawo-

sAawnej. To wAaVnie te VwiNtynie bQdN przedmiotem naszego dalszego

zainteresowania, one bowiem ulegAy niemal caAkowitej likwidacji w wyniku

masowej akcji rozbiórkowej w 1938 r.

Ustalona w 1924 r. sie\ 54 etatowych, czyli uznanych i subsydiowanych

przez paOstwo, parafii i filii prawosAawnych w województwie lubelskim nie

satysfakcjonowaAa ani hierarchii, ani wiernych KoVcioAa prawosAawnego.

LudnoV\ prawosAawna podejmowaAa u wAadz paOstwowych i zwierzchnoVci

koVcielnej intensywne starania o otwarcie kolejnych VwiNtyO. W odpowiedzi

do wielu miejscowoVci z nieczynnN cerkwiN prawosAawna metropolia war-

szawska delegowaAa swoich duchownych. Tak powstawaAy charakterystycz-

ne dla miQdzywojennej Lubelszczyzny prawosAawne parafie nieetatowe,

których liczba stale wzrastaAa, aby w 1937 r. wrQcz przewy@szy\ liczbQ

oVrodków etatowych. Wielu z nich udaAo siQ z czasem otrzyma\ w u@ytko-

wanie miejscowN zamkniQtN cerkiew, w której sprawowano regularne nabo-

@eOstwa. Niektóre z placówek nieetatowych, zwAaszcza funkcjonujNce w tych

miejscowoVciach, w których dawna cerkiew zostaAa przejQta przez KoVcióA

katolicki, dysponowaAy prowizorycznymi domami modlitwy, urzNdzonymi

w prywatnych budynkach. ByAo ich na terenie Lubelszczyzny ponad 20.

Parafie nieetatowe, chocia@ formalnie nieuznawane przez wAadze paOstwo-

we, byAy jednak tolerowane. W 1937 r. podjQto nawet wstQpne ustalenia,

zmierzajNce do peAnej legalizacji wiQkszoVci z nich. Rok póSniej jednak

doszAo do gwaAtownego zaostrzenia polityki paOstwa polskiego wobec

KoVcioAa prawosAawnego na LubelszczySnie, co wiNzaAo siQ z rozpoczQciem

pewnego planu, który przeszedA do historii pod nazwN akcji rewindykacyjno-

-polonizacyjnej. Jednym z jej etapów byAa likwidacja prawosAawnych pla-

cówek nieetatowych, a nastQpnie masowa rozbiórka niemal wszystkich cerk-

wi, które nie byAy siedzibami prawosAawnych parafii etatowych ani nie

zostaAy przejQte i rekoncyliowane przez KoVcióA katolicki15.

15 K. G r z e s i a k. Kszta%towanie si, sieci parafialnej Ko3cio%a prawos%awnego na Lubel-

szczy:nie w latach 1918-1939. WAL 80:2006 s. 785 nn.


CHARAKTERYSTYKA ZBURZONYCH 5WI7TY8 W okresie od maja do lipca 1938 r. na terenie województwa lubelskiego

zlikwidowano prawie 130 obiektów sakralnych. Wypada nadmieniT, Ve dzia-Xania rozbiórkowe prowadzono juV w latach wczeYniejszych. W pierwszych latach doby miZdzywojennej burzono cerkwie bZd[ce dla spoXecze\stwa polskiego symbolami niewoli narodowej. Przede wszystkim byXy to lubelski sobór na Placu Litewskim oraz kaplica Yw. Cyryla i Metodego na Górze CheXmskiej. Do pierwszej zorganizowanej akcji rozbiórkowej doszXo w 1929 r. Zburzono wtedy w województwie lubelskim cerkwie w nastZpuj[cych miej-scowoYciach na terenie diecezji lubelskiej: Janów Lubelski, Zakrzówek, c[Vek Ordynacki, Lubartów, Turobin, PawXowice, Turkowice, DobromyYl, Busówno, Korchów, Krzeszów, Krasnobród, cabu\ki, Uchanie, CheXm (Yw. Praksedy), Tarnogród (stara cerkiew pounicka), Tyszowce (kaplica), dwie cerkwie w Komarowie, a takVe Kijowiec, Kornica, comazy, ZbereVe, Ró-Vanka, Sobibór, Lejno, Ostrów Lubelski, Parczew, poXoVone w granicach diecezji podlaskiej. Wiele z tych obiektów znajdowaXo siZ poza zwartym obszarem zamieszkania ludnoYci prawosXawnej lub w miejscowoYciach, gdzie stanowili oni znikomy odsetek. WXadze planowaXy teV demontaV kilku-dziesiZciu kolejnych Ywi[ty\, jednak wskutek zdecydowanych protestów wyznawców prawosXawia, wspartych przez parlamentarzystów narodowoYci ukrai\skiej, akcja zostaXa wstrzymana16. Do kontynuacji wstrzymanych pla-nów, rozszerzonych o dziesi[tki kolejnych Ywi[ty\, przyst[piono latem 1938 r. Tym razem dziaXano bezwzglZdnie, nie ogl[daj[c siZ na protesty, zgXaszane nie tylko ze strony Yrodowisk prawosXawnych. Nie brano takVe pod uwagZ skutków spoXecznych i politycznych brutalnych dziaXa\. AkcjZ zako\czono dopiero z chwil[ likwidacji ostatniej przewidzianej do rozbiórki cerkwi.

Zniszczone w 1938 r. Ywi[tynie moVna podzieliT co do pochodzenia na trzy grupy. GXównym kryterium podziaXu jest tu zasadniczo czas powstania, czyli wiek obiektu, a w konsekwencji jego wartoYT zabytkowa, kulturowa17.

16 Archiwum Metropolii PrawosXawnej w Warszawie (dalej: AMP) sygn. 1874: Dekanat

lubelski – zburzone i zamkni1te cerkwie, 1938, Wykaz ;wi<ty= prawos?awnych na terenie Wo-

jewództwa Lubelskiego zburzonych, lub przerobionych w okresie czasu od 1918 od 1938 r. 17 Wykaz rozebranych w 1938 r. obiektów, a takVe czas ich powstania, okreYlaj[cy zarazem

ich pochodzenie, s[ ci[gle przedmiotem bada\, maj[cych na celu ich dokXadne ustalenie. U iródeX problemu tkwi rozbieVnoYT odnosz[cych siZ do pewnej liczby Ywi[ty\ danych, zawartych w róVnych iródXach archiwalnych, pa\stwowych i koYcielnych (katolickich i prawo-sXawnych). W rezultacie równieV odnosz[ce siZ do omawianego zagadnienia publikacje nie s[ wolne od nieYcisXoYci. Owo zagadnienie wi[Ve siZ z szerszym problemem – ustaleniem stanu


Najliczniejsz? grupD stanowiHy cerkwie p o c h o d z e n i a u n i c k i e g o.

Najstarsze z nich pochodziHy z XVII stulecia, najmHodsze zaR z lat bezpo-

Rrednio poprzedzaj?cych kasatD unii w 1875 r. W odniesieniu do kilku

obiektów z tej grupy domniemywano, raczej niesHusznie, proweniencji jesz-

cze przedunickiej. Nie zmienia to faktu, Ze wiele spoRród tych Rwi?ty[ byHo

kontynuacj? cerkwi wczeRniejszych, maj?cy istotnie przedunick? metrykD.

Pod wzglDdem wartoRci historycznej byHy to obiekty najcenniejsze. Warto

jednak zaznaczy], Ze RwiadomoR] tego, jak wielk? wartoR] stanowi? stare

budowle i inne dzieHa sztuki, byHa wówczas znacznie niZsza aniZeli obecnie.

DotyczyHo to nie tylko inicjatorów i wykonawców opisywanej akcji, ale byHo

zjawiskiem doR] powszechnym w ówczesnym spoHecze[stwie. JednoczeRnie

obiekty te odznaczaHy siD z reguHy nie najlepszym stanem technicznym, juZ

to z racji podeszHego wieku, juZ to z tego powodu, Ze stan trwaj?cego przez

ponad dwie dekady zamkniDcia sprzyjaH naturalnym procesom destrukcyj-

nym. ByHy to poza tym w zdecydowanej wiDkszoRci budowle drewniane.

Zdaj?c sobie z tego sprawD, prawosHawni podejmowali u wHadz lokalnych

ustawiczne starania o pozwolenie na krótkotrwaHe otwarcie zamkniDtych

Rwi?ty[ w celu przeprowadzenia prac porz?dkowych i konserwatorskich, co

teZ czDsto udawaHo siD uzyska]. W duZo lepszym stanie byHy cerkwie uZyt-

kowane przez placówki nieetatowe.

Wypada wiedzie], Ze dla mieszka[ców miejscowoRci, w których znaj-

dowaHy siD stare cerkwie pounickie, miaHy one znaczenie sentymentalne.

ByHy one wpisane od wieków w krajobraz miejscowoRci, stanowiHy nawet

ich swoisty symbol, w pewnym sensie serce. Ich obecnoR] wi?zaHa siD ze

wspomnieniem najbardziej wzniosHych chwil w Zyciu rodzinnym i spoHecz-

nym, tak obecnej generacji, jak i minionych pokole[. Mieszka[cy podhru-

bieszowskiego KopyHowa, zabiegaj?cy o otwarcie prastarej cerkwi w swojej

miejscowoRci, pisali: „[…] mamy wprawdzie parafiD wHasn? [w Matczu], ale

przecieZ najmilsz? jest nam nasza wHasna cerkiewka – z ni? H?czy nas, nasze

iloRciowego cerkwi na Lubelszczyenie u schyHku panowania rosyjskiego. Tego zadania podj?H siD

P. Sygowski w artykule Stan ilo(ciowy cerkwi na terenie Lubelszczyzny (prawos6awna diecezja

che6mska) w 1914 roku. Próba ustalenia stanu faktycznego („Wschodni Rocznik Humanistyczny”

1: 2004, s. 357-382). Natomiast podany w niniejszej publikacji spis zburzonych obiektów, a takZe

ich proweniencja, zostaHy ustalone w drodze krytycznego porównania róZnych eródeH, w tym

przede wszystkim: Archiwum Archidiecezjalne Lubelskie (dalej: AAL) Rep 61 XIV 3: Raport ks.

M. Niechaja o burzeniu cerkwi w 1938 roku; AMP sygn. 980: Zburzone (wiJtynie prawos6awne,

1938, Wykazy z poszczególnych powiatów; AMP sygn. 1318: Raporty o stanie misji prawo-

s6awnej, o walce Ko(cio6a Rzymsko-katolickiego z prawos6awiem, 1938-1939, Wykazy cerkwi;

AMP sygn. 1726: Zabrane, zamkniNte i zburzone cerkwie prawos6awne, 1936-1938, Wykaz zbu-

rzonych (wiJtyQ prawos6awnych, w czerwcu i lipcu 1938 r., na terenie województwa Lubelskiego.


serca, nasze dusze tyle drogich wspomnieD! Tu chrzczono naszych ojców i nas, tu poznaliHmy Boga, tu JegnaKo sKowo kapKana naszych drogich na ostatni wiekuisty sen. I wiele, wiele innych wspomnieD z tM ubogM, maKM lecz nam ukochanM cerkiewkM zKMczone”18. Wielce prawdopodobne, Je takie samo szlachetne przywiMzanie nosili w sobie mieszkaDcy wielu pozostaKych miej-scowoHci, posiadajMcych zamkniStM cerkiewkS, i to nie tylko wyznawcy prawosKawia.

Do opisanej grupy zaliczaKy siS cerkwie w nastSpujMcych miejscowo-Hciach: Chutcze (drewniana [dr.], zbudowana w poKowie XVIII wieku), Czer-niejów (dr., XVIII w.), Kolemczyce (dr., XVIII w.), Kulik (dr., XIX w.), Po-boKowice (dr., XVIII w.), Pokrówka (murowana [mur.], XIX w.), Roztoka (dr., XIX w.), Sawin (mur., XIX w.), Serebryszcze (dr., XIX w.), Sielec (dr., XIX w. oraz dwie kaplice), ^wierJe (dr., XVIII w.) – w p o w i e c i e c h e K m s k i m, Bohorodyca vel Brodzica (dr., XIX w.), Dziekanów (dr., XVIII w.), Gródek NadbuJny (dr., XVIII w.), Horoszczyce (dr., XVII w.), Hrebenne (dr., XVIII w.), JarosKawiec (dr., XVII w.), KobKo (dr., XIX w.), KopyKów (dr., XVII w. oraz kapliczka), dasków (dr., XIX w.), duszków (dr., XVIII w.), MaKków (dr., XVIII w.), Mieniany (dr., XVII w., zostaKa spa-lona), Oszczów (dr., co najmniej z XVIII w.), Strzelce (dr., XIX w.), Ubrodowice (dr. XIX w.), Wereszyn (dr., XIX w.), Zaborce (dr., XVIII w., a moJe nawet XVII w.) – w p o w i e c i e h r u b i e s z o w s k i m, Dutrów (dr., XVII w.), Hopkie (dr., XIX w.), daszczów (dr., XIX w.), Michalów (mur. kaplica, XIX w.), Mikulin (dr., XVII w.), Muratyn (dr., XVIII w., albo nawet XVII w.), NedeJów (dr., XVIII w.), NowosióKki (dr., XVIII w.), PaDków (dr., XVII w.), Pieniany (dr., XVIII w.), Podlodów (dr., XVIII w.), Przeorsk (dr., XVIII w.), Radków (dr., XVII w.), Ratyczów (dr., XIX w.), Rzeplin (dr., XVIII w.), Steniatyn (dr., XIX w.), Suszów (dr., XVII w.), Typin (dr., XIX w.), Tyszowce DSbina (dr., XVIII w.), Tyszowce ZamKynie (dr., XVIII w.), Wakijów (dr., XIX w.), Werszczyca (dr., XVIII w.), Witków (dr., XVIII w.), Zimno (dr., XVIII), gabcze (dr., XVIII w.), gerniki (dr., XVIII w., spalona na krótko przed rozpoczSciem akcji rozbiórkowej w niewyjaH-nionych okolicznoHciach) – w p o w i e c i e t o m a s z o w s k i m, wreszcie dukówek (dr., XIX w.) w p o w i e c i e w K o d a w s k i m. W granicach po-wiatu bialskiego, biKgorajskiego i zamojskiego nie rozebrano w 1938 r. Jadnej cerkwi pounickiej.

18 APL SH sygn. 463: Wyznanie prawos-awne (sprawa cerkwi zamkni2tej) Kopy-ów s. 5.


Druga grupa cerkwi zburzonych w 1938 r. to LwiMtynie p o c h o d z e n i a p r a w o s P a w n e g o z lat 1875-1915. W momencie ich likwidacji Vadna z nich nie liczyPa sobie wiWcej aniVeli kilkadziesiMt lat, nic zatem dziwnego, Ve nie uwaVano ich za obiekty zabytkowe. Nie doceniano teV ich walorów artystycznych, przeciwnie – z uwagi na rosyjskM szatW architektonicznM byPy one postrzegane przez ówczesne spoPeczeZstwo polskie jako obcy, wrWcz wrogi element lokalnego krajobrazu. Natomiast ich wartoL[ materialna byPa znacznie wiWksza. Zbudowano je wszakVe stosunkowo niedawno, budowy niektórych nawet nie dokoZczono. GrupW tW cechowaP duVy odsetek solid-nych budowli murowanych, podczas gdy wLród starych cerkwi pochodzenia unickiego obiekty murowane naleVaPy do rzadkoLci, takie pochodziPy prze-waVnie dopiero z XIX stulecia. Na przykPad murowanM cerkiew w Mo-gielnicy wyceniono aV na 200 000 zP, podobnM zaL w DepuPtyczach – na 175 000 zP. Obiekty drewniane szacowano odpowiednio niVej, mianowicie na kilkadziesiMt tysiWcy zPotych. Do takich naleVaPy m. in. LwiMtynie w Za-horowie, MiWdzylesiu, KuPakowicach i alipczu. Gwoli porównania wypada doda[, Ve podobnM wartoL[ przypisano tylko nielicznym spoLród zburzonych w 1938 r. LwiMtyZ pounickich, zapewne lepiej utrzymanym bMdb teV nie-dawno wyremontowanym (np. Przeorsk, awierVe). WiWkszoL[ z nich wy-ceniono na kilka czy teV kilkanaLcie tysiWcy zPotych19.

Cerkwie pochodzenia prawosPawnego znajdowaPy siW w nastWpujMcych miejscowoLciach: Bokinka PaZska (dr. kaplica), MiWdzyleL (dr.), PoPoski (kaplica), ZabPocie (dr. kaplica cmentarna), Zahorów (dr.) – w p o w i e c i e b i a l s k i m, Brzebno (dr.), Czerniejów (dr.), DepuPtycze (mur.), Husynne (mur.), Leszczany (dr.), Mogielnica (mur.), Olchowiec (mur.), PPawanice (mur. kaplica), Rejowiec (mur. kaplica), Sielec (dr. kaplica), WojsPawice (dr. kaplica zbudowana z rozebranej cerkwi pounickiej), Zagrody (mur. kaplica) – w p o w i e c i e c h e P m s k i m, nastWpnie Czortowice (dr.), Czumów (dr.), HoPubie (dr.), Husynne (dr.), Kosmów (dr.), KryPów (mur.), KuPakowice (dr.), MaPków (dr.), PrehoryPe (dr.), Radostów (dr.), alipcze (dr.), Zaborce (dr.) – w p o w i e c i e h r u b i e s z o w s k i m, Jurów (dr. cerkiew i kaplica), KlMtwy (dr.), Kmiczyn (dr.), Korhynie Leliszka (dr.), hachowce (dr.), hykoszyn (mur.), NabróV (mur.), Szarowola (mur.) – w granicach p o w i a t u t o m a s z o w s k i e g o, HoPowno (mur.), Kolechowice (mur.), Uhnin (dr.), ZbereVe (dr.) – w p o w i e c i e w P o d a w s k i m, a takVe ZamoL[ (dr. kaplica

19 AMP sygn. 980 – Obrachunek mienia cerkiewnego zburzonych w czerwcu i lipcu 1938 r.

czynnych 9wi:ty< prawos>awnych.


cmentarna), S9aw;cin (dr. kaplica) – w p o w i e c i e z a m o j s k i m. W po-

wiecie bi9gorajskim w 1938 r. nie zburzono Oadnej cerkwi pochodzQcej z lat

1875-1915.

OsobnQ grup; obiektów zlikwidowanych w 1938 r. stanowiQ u r z Q -

d z o n e w l a t a c h m i ; d z y w o j e n n y c h prowizoryczne kaplice, nazy-

wane teO domami modlitwy. Lokowano je przewaOnie w prywatnych domach

mieszkalnych, stQd teO niektórych z tych budynków nie rozebrano, a jedynie,

po usuni;ciu ruchomych elementów wyposaOenia, oddano w9aWcicielom. Pe9-

ni9y one funkcje WwiQtyZ parafii nieetatowych, o ile tym placówkom nie

uda9o si; otrzyma[ zamkni;tej cerkwi lub teO takowej w danej miejscowoWci

nie by9o. Pod wzgl;dem materialnym te niewielkie obiekty nie przedstawia9y

zbyt duOej wartoWci. W raportach, przesy9anych przez duchowieZstwo

prawos9awne do prawos9awnego konsystorza w Warszawie, oceniano je

przewaOnie na kilka tysi;cy z9otych20. Nie odznacza9y si; teO Oadnymi walo-

rami jako dzie9a sztuki. Znacznie waOniejsza by9a ich funkcja duszpasterska;

przez szereg lat s9uOy9y one zaspokajaniu potrzeb religijnych sporego od-

setka mieszkajQcych na Lubelszczy`nie wyznawców prawos9awia. Z tego

waOnego powodu nie powinno si; im odmawia[ naleOnego miejsca w krajo-

brazie kulturowym naszego terenu. By9y to obiekty w nast;pujQcych miej-

scowoWciach: Bia9a Podlaska (kaplica cmentarna), Choroszczynka (kap-

liczka), DQbrowica Ma9a (kapliczka), Kijowiec, KodeZ, Konstantynów (Za-

kanale), Kostom9oty – w p o w i e c i e b i a l s k i m, Biszcza, Chmielek,

Ksi;Opol, Lipiny, Obsza, Zamch – w p o w i e c i e b i 9 g o r a j s k i m, BuWno,

Horod9o (z kaplicQ cmentarnQ), Nieledew, SahryZ, TerebiZ, Turkowice

(kaplica cmentarna) – w p o w i e c i e h r u b i e s z o w s k i m, StrzyOówka

w p o w i e c i e r a d z y Z s k i m, ChodywaZce, Komarów, Perespa, Posadów,

Tarnawatka – w p o w i e c i e t o m a s z o w s k i m, Hola, Holeszów, Koro-

lówka, LubieZ, Wytyczno – w p o w i e c i e w 9 o d a w s k i m, a takOe

Szewnia w p o w i e c i e z a m o j s k i m.

Plan likwidacji wszystkich cerkwi, nie b;dQcych siedzibami prawo-

s9awnych parafii etatowych ani nie przej;tych przez KoWció9 katolicki, zosta9

wykonany niemal w stu procentach. Jedynie kilku obiektom uda9o si; unik-

nQ[ rozbiórki. Dwie murowane cerkwie w powiecie hrubieszowskim – po-

unicka, XVIII-wieczna w Modryniu oraz prawos9awna w Oszczowie – mia9y

by[ przekazane KoWcio9owi katolickiemu. Ocala9a teO XVI-wieczna cerkiew

20 AMP sygn. 980 – Obrachunek mienia cerkiewnego zburzonych w czerwcu i lipcu 1938 r.

czynnych 9wi:ty< prawos>awnych.


w Szczebrzeszynie. Gdy proboszcz miejscowej parafii katolickiej dokonaL rozbiórki dachu, chcQc uRyS go na pokrycie domu parafialnego, czynnie za-protestowaLa miejscowa inteligencja. Zwraca uwagV postawa duchownego, który nie zdawaL sobie sprawy z wartoWci historycznej budowli, traktujQc jQ wyLQcznie w kategoriach utylitarnych jako nikomu niepotrzebny budynek21. Nie sQ natomiast zgodne z prawdQ podawane bardzo czVsto informacje o zburzeniu XVI-wiecznych cerkwi w ZamoWciu i BiaLej Podlaskiej. Obie te WwiQtynie byLy juR wczeWniej przejVte przez KoWcióL katolicki i – jako takie – funkcjonujQ do dziW22. JeWli wierzyS jednemu z autorów, planami wyburze\ nie objVto teR pounickiej drewnianej cerkwi w ]wiVcicy (powiat cheLmski), która jednak ulegLa poRarowi niedLugo po zako\czeniu akcji rozbiórkowej23.

LOSY MAJbTKU RUCHOMEGO Gdy w 1919 r. wLadze pa\stwowe dokonaLy zamkniVcia wszystkich cerk-

wi nierekoncyliowanych na koWcioLy katolickie ani teR nie przewidzianych do pozostawienia w uRytkowaniu KoWcioLa prawosLawnego, pojawiL siV prob-lem zagospodarowania rozmaitych utensyliów cerkiewnych, znajdujQcych siV na wyposaReniu owych WwiQty\. W tej sprawie nie wydano jednak jedno-znacznych dyrektyw. W rezultacie o ich losie decydowali przedstawiciele lokalnych organów administracyjnych. Podejmowano róRne decyzje. Przy-bory z niektórych WwiQty\ trafiLy do depozytu u wybranych prawosLawnych mieszka\ców danej miejscowoWci. Nierzadko teR przejmowali je duchowni prawosLawni posLugujQcy przy otwartych parafiach etatowych. NajczVWciej jednak byLo tak, Re utensylia, po sporzQdzeniu odpowiedniego inwentarza, pozostawiano w nieczynnych WwiQtyniach. Wyznawcy prawosLawia, nie chcQc dopuWciS do zniszczenia tych przedmiotów, starali siV u wLadz o po-zwolenie na ich okresowe przesuszanie i czyszczenie. ProWby te byLy czVsto uwzglVdniane. W póeniejszych latach kapLani z oWrodków etatowych podej-mowali dalsze zabiegi w celu przejVcia tych utensyliów. Nie zawsze jednak zgadzaLa siV na to prawosLawna spoLecznoWS danej miejscowoWci, zwLaszcza

21 Z. K l u k o w s k i. Dziennik z lat okupacji. Lublin 1959 s. 145. 22 M. P a p i e r z y \ s k a - T u r e k. Mi0dzy tradycj4 a rzeczywisto7ci4. Pa:stwo wobec pra-

wos=awia. 1918-1939. Warszawa 1989 s. 374; A. M i r o n o w i c z. Ko7ció= prawos=awny na

ziemiach polskich w XIX i XX wieku. BiaLystok 2005 s. 140. 23 G.J. P e l i c a, Ko7ció= prawos=awny w województwie lubelskim (1918-1939). Lublin 2007

s. 274 n.


tam, gdzie mia9a ona nadziej= na otwarcie swojej BwiCtyni. Kiedy zatem od koFca lat dwudziestych niektóre nieczynne obiekty otwierano na potrzeby placówek nieetatowych, do ich uMytku przeznaczano teM znajdujCce w cer-kwiach przedmioty24.

Niektóre z omawianych utensyliów mia9y wartoBR zabytkowC. By9y to g9ównie ikonostasy i pojedyncze ikony, ale takMe ksi=gi i naczynia litur-giczne oraz dzwony. Wi=kszoBR z nich pochodzi9a z lat 1875-1915, ale nie brakowa9o teM przedmiotów starszych, pochodzenia unickiego. Wszystkie one stanowi9y ogromne bogactwo, BwiadczCce o historii i kulturze naszego terenu. Wielka akcja rozbiórkowa w 1938 r. wywar9a ogromny wp9yw na losy b=dCcego na ich wyposaMeniu majCtku ruchomego, w tym takMe przed-miotów majCcych walory historyczne lub teM artystyczne.

Podstawowym Zród9em wiedzy o losie przedmiotów z rozebranych BwiC-tyF sC sprawozdania, sk9adane na adres warszawskiej metropolii przez proboszczów parafii prawos9awnych, na których terenie istnia9y te cerkwie. Na podstawie tych sprawozdaF moMna ustaliR zarówno to, co si= sta9o z utensyliami podczas akcji, jak i oszacowaR rozmiar bezpowrotnych strat. Niestety nie wszystkie sC kompletne. Najlepiej przedstawiajC si= relacje z powiatu bi9gorajskiego i che9mskiego, nieco gorzej – z powiatu bialskiego. Dane z powiatu tomaszowskiego i w9odawskiego sC fragmentaryczne, natomiast wykazów dotyczCcych BwiCtyF z terenu powiatu hrubieszowskiego i zamojskiego w ogóle nie ma w wykorzystanej jednostce archiwalnej.

W p o w i e c i e b i 9 g o r a j s k i m zlikwidowano 6 domów modlitwy. Utensylia z B i s z c z y trafi9y w komplecie do cerkwi parafialnej w Tarno-grodzie. By9y to: antymins25, krucyfiks, krzyM, cyborium, trybularz, naczynie

24 G r z e s i a k. Diecezja lubelska wobec prawos1awia s. 261nn. 25 Gwoli wi=kszej przyst=pnoBci niniejszej publikacji dla czytelnika nieorientujCcego si=

bliMej w terminologii wschodniochrzeBcijaFskiej wypada wyjaBniR znaczenie nazw niektórych wymienionych tu i dalej przedmiotów: a n a 9 o j (analogion) – niewielki pulpit z pochy9ym blatem, nakryty ozdobnym pokrowcem, cz=sto z umieszczonC naF ikonC, s9uMCcy m.in. do spra-wowania sakramentu spowiedzi; a n t y m i n s – specjalny obrus z umieszczonymi weF reli-kwiami, rozk9adany na o9tarzu do sprawowania Liturgii; d a r o n o s i c a – naczynie do prze-noszenia Komunii ewi=tej, odpowiednik 9aciFskiej bursy; k i o t – pionowa nastawa stanowiCca obudow= ikon o wi=kszych rozmiarach; k r e s t i l n y j j a s z c z y k – drewniany lub metalowy pojemnik na przedmioty uMywane podczas chrztu Bw.; p a n i c h i d n i k – niewielki Bwiecznik z wyobraMeniem UkrzyMowania, uMywany przy odprawianiu panichidy, tj. naboMeFstwa za zmar-9ych; p 9 a s z c z e n i c a – ikona Um=czonego Chrystusa w formie p9ótna, uMywana w liturgii Wielkiego PiCtku; t e t r a p o d – szeBcienny stolik z ikonC umieszczony na Brodku cerkwi; M e r t w i e n n i k – niewielki stolik, znajdujCcy si= w prezbiterium cerkwi, s9uMCcy do przygoto-wania darów do Eucharystii.


do wody – po jednej sztuce, nastEpnie: Ewangelie, naczynia mszalne, szaty

oKtarzowe, anaKoje, chorNgwie pKócienne – po 2 sztuki, a takRe 4 komplety

szat kapKaTskich (w duRej mierze zuRytych), 4 lampki, 3 lichtarze, 20 ksiNg

liturgicznych, 20 obrazów. Przedmioty z K s i E R p o l a równieR znalazKy siE

w Tarnogrodzie. Wykaz podaje nastEpujNce rzeczy: antymins, krucyfiks,

trybularz, naczynie do chlebów, naczynie do wody – po jednym, Ewangelie,

naczynia liturgiczne, komplety szat kapKaTskich, szaty oKtarzowe, anaKoje,

chorNgwie pKócienne – po 2 sztuki, 3 szafy i skrzynie, 4 ikony, 4 lampki,

5 lichtarzy, 10 ksiNg liturgicznych. Autor wykazu, proboszcz tarnogrodzki

ks. WKodzimierz Matwiejczuk, zaznaczyK, Re niektóre z tych przedmiotów

byKy zakupione przez parafian ksiERpolskich (zaznaczyK je krzyRykami),

a niektóre stanowiKy wKasno_` cerkwi tarnogrodzkiej, zapewne wypoRyczone

do KsiERpola. W odniesieniu do rzeczy z C h m i e l k a dziekan zaznaczyK, Re

zostaKy one dostarczone do Tarnogrodu przez urzNd gminny w aukowej.

ByKy to: antymins, cyborium, trybularz, naczynie do wody, szafa, dzwon

(który nie zostaK jeszcze caKkowicie spKacony), uszkodzony podczas roz-

biórki duRy Ryrandol, czyli panikadiKo, maKy Ryrandol, po 2 sztuki Ewan-

gelii, naczyT liturgicznych, szat oKtarzowych, anaKojów, nastEpnie 4 krucy-

fiksy (w tym dwa metalowe), 4 chorNgwie metalowe, 6 lichtarzy (2 meta-

lowe i 4 drewniane), 6 chorNgwi pKóciennych, 7 lampek, 7 kompletów szat

kapKaTskich (jeden nowy, reszta zniszczone), 34 ksiEgi liturgiczne, 37 obra-

zów (12 duRych i 25 maKych). W dodatkowym spisie zawarto szczegóKowy

opis obrazów.

Na terenie etatowej parafii Babice zlikwidowano dom modlitwy w Z a m -

c h u, z tym Re sam budynek, bEdNcy wKasno_ciN prywatnN, nie zostaK zbu-

rzony, lecz wróciK do wKa_ciciela. Do cerkwi w Babicach trafiKa wiEkszo_`

utensyliów. Niektóre rzeczy jednak (szaty liturgiczne, obrazy, wiEkszo_`

ksiNRek i ksiNg liturgicznych) nie zostaKy tam przekazane. Podobnie staKo siE

z domem modlitwy w sNsiedniej O b s z y. Niektóre z przedmiotów (15 do-

kKadnie opisanych ikon, 3 krucyfiksy, cyborium, korony _lubne, 2 chorNg-

wie, pKaszczenica, 2 lichtarze metalowe, 2 lichtarze drewniane, 3 lampy,

naczynia liturgiczne, krestilnyj jaszczyk) znalazKy siE w Babicach jako oneg-

daj od niej wypoRyczone. Wiele jednak innych rzeczy, w tym antymins, sza-

ty, ksiEgi liturgiczne, nie zostaKo przekazanych. Proboszcz parafii babickiej,

ks. Jan Kotorowicz, nie wiedziaK, co siE z nimi staKo.

Najbogatszy w wyposaRenie byK rozebrany dom modlitwy w L i p i n a c h.

Wszystkie jego elementy trafiKy do etatowej cerkwi w Kulnie. Jej proboszcz,

ks. Aleksy Jakuta, podaK nastEpujNcy wykaz: ikonostas, antymins, cyborium,


o1tarz, 7ertwiennik, tetrapod, panichidnik, naczynie do chleba, naczynie do

wody, lampka, 7yrandol, kropid1o, stolik pod p1aszczenicF, katafalk, daro-

nosica, siedmioIwiecznik, nastFpnie: para koron Ilubnych, 2 p1aszczenice,

2 latarnie, 2 Ewangelie, 2 krzy7e o1tarzowe, 2 komplety naczyM liturgicz-

nych, 2 komplety szat kap1aMskich, 3 feretrony, 3 obrazy procesyjne, 4 krzy-

7e drewniane, 4 ana1oje, 8 chorRgwi p1óciennych, 10 lichtarzy, 32 ksiR7ki26.

Dok1adne opisy odnoszR siF te7 do kilku rozebranych obiektów na terenie

p o w i a t u b i a l s k i e g o. Proboszcz etatowej parafii prawos1awnej w Noso-

wie zosta1 wezwany przez w1adze gminy K o n s t a n t y n ó w do zabrania

wyposa7enia z rozebranej cerkwi w tej7e miejscowoIci. W przeciwnym razie

mia1y one zostaZ sprzedane. Utensylia z Konstantynowa trafi1y do kilku

miejsc. I tak antymins, 2 Ewangelie, krucyfiks, naczynia liturgiczne, cybo-

rium, trybularz, 7ertwiennik, szaty o1tarzowe, 30 obrazów, 2 lampki, 2 lich-

tarze, kilka chorRgwi p1óciennych i ana1oj znalaz1y siF w cerkwi etatowej

w Gnojnie. Kilka innych chorRgwi p1óciennych, 2 szafy, dzwon i szaty kap-

1aMskie przejF1a cerkiew w Nosowie. Natomiast o1tarz i obraz Opieki Matki

Bo7ej zosta1y zniszczone podczas rozbiórki. KsiFgi liturgiczne zabrali

Iwieccy prawos1awni w Konstantynowie. Do parafii etatowej w Nosowie na-

le7a1a te7 rozebrana cerkiew w B i a 1 e j P o d l a s k i e j. Tam te7 przenie-

siono wiFkszoIZ wyposa7enia: cyborium, daronosica, krestilnyj jaszczyk,

ikonostas, 5 kiotów z obrazami, siedmioIwiecznik, 5 Iwieczników, 38 obra-

zów, 3 pary chorRgwi, 2 p1aszczenice, tetrapod, 2 dzwony, 7yrandol, kilka

ksiRg liturgicznych. Ks. J. Ha1as zaznaczy1, 7e rzeczy te trafi1y do Nosowa

w stanie zniszczonym. Antymins, komplet szat i kilka innych przedmiotów

zabra1 ks. Antoni Kaliszewicz do Warszawy, natomiast 3 pozosta1e komplety

szat dano na przechowanie do niejakiego Protasiewicza w Bia1ej Podlaskiej.

Z kolei o1tarz, naczynie do chleba, 6 ana1ojów, 4 lampki, szafa i wiele ksiRg

– liturgicznych i innych – uleg1o zniszczeniu podczas rozbiórki. W powiecie

bialskim znajdowa1a siF te7 cerkiew w B u b l u. Na poczRtku lat dwudzie-

stych przekazano jR, jako pounickR, diecezji podlaskiej. Planowano utworzyZ

przy niej parafiF neounickR, czego jednak zaniechano, na skutek stanow-

czego sprzeciwu prawos1awnych, stanowiRcych niemal ca1oIZ populacji wio-

ski. W latach trzydziestych obiekt przejFli prawos1awni i u7ytkowali go a7

do 1938 r., kiedy to obiekt zosta1 zamkniFty i opieczFtowany. Ks. Miko1aj

Zimowiec, proboszcz parafii prawos1awnej w sRsiednim Gnojnie, przejR1

26 AMP sygn. 1292: Zamkni0te i zburzone cerkwie – mienie cerkiewne, 1938 – kwestiona-

riusze z wykazami mienia cerkiewnego ze zlikwidowanych cerkwi dekanatu bi1gorajskiego.


wówczas niektóre utensylia: antymins i naczynia liturgiczne (kielich, KLyca, kopije, diskos). Inne przedmioty zdeponowano u wiernych prawosKawnych: 2 Ewangelie, 6 kompletów szat kapKaTskich, 5 szaf i skrzyT, kilka egzem-plarzy Pisma YwiZtego. WiZkszo[\ rzeczy pozostaKa jednak w cerkwi. W[ród nich byK obraz Matki BoLej, który – wedKug informacji zamieszczonej przez proboszcza – sam siZ odnowiK27.

Z kolei w granicach etatowej parafii Kobylany zlikwidowano dwa domy modlitwy: w Kijowcu (rozebrany) i w KostomKotach (opieczZtowany, byK bo-wiem prywatn` wKasno[ci` pewnego duchownego prawosKawnego). Ks. Jan Jaciuk, proboszcz kobylaTski, potwierdziK odbiór nastZpuj`cych przedmio-tów z K i j o w c a: ikonostas, oKtarz, antymins, naczynia liturgiczne, cybo-rium, szaty oKtarzowe, Lertwiennik, anaKoj, 30 obrazów róLnej wielko[ci, 10 lichtarzy, Lyrandol, ksi`Lki religijne, korony [lubne, feretron, pKaszczenica, krestilnyj jaszczyk. Proboszcz zaznaczyK, Le wszystkie te rzeczy byKy pod-niszczone, a ikonostas caKkiem zniszczony. Wiele przyborów pozostaKo w depozycie u starosty cerkiewnego w Kijowcu: dwa krzyLe, trybularz, 4 komplety szat kapKaTskich, 4 chor`gwie pKócienne, piZ\ egzemplarzy Pisma [w., natomiast plany i rejentalny akt kupna zabraK urz`d gminny w K o s t o m K o t a c h. Z tej ostatniej miejscowo[ci trafiKy do Kobylan niemal wszystkie elementy wyposaLenia: antymins, Ewangelia, naczynia liturgiczne, trybularz, naczynie do chleba, feretron, krestilnyj jaszczyk, korony [lubne, Lyrandol, 2 pKaszczenice, 2 cyboria, 4 krzyLe, 4 lichtarze, 4 anaKoje, 4 cho-r`gwie pKócienne, 5 kompletów szat kapKaTskich, 7 lampek, 14 ksi`g litur-gicznych. Proboszcz okre[liK je, podobnie jak utensylia z Kijowca, jako pod-niszczone, ikonostas za[ zniszczony. Wewn`trz opieczZtowanego obiektu po-zostaK oKtarz. Z kolei plany zostaKy przesKane do warszawskiego konsystorza.

Proboszcz parafii ZabKocie ks. Piotr Moczarski przesKaK informacje o przejZtym przez siebie wyposaLeniu rozebranej cerkwi w M i Z d z y l e s i u.

27 Wyznawcy prawosKawia wierz` w cudowne odnawianie siZ starych ikon bez udziaKu ludzkiej rZki. Tego rodzaju zjawiska byKy – je[li wierzy\ domniemanym [wiadkom – zjawiskiem wcale nierzadkim. Takie przypadki odnotowano na terenie miZdzywojennej Lubelszczyzny. W 1934 r. jakoby odnowiKy siZ ikony w Suchawie (Matki BoLej), Korolówce (Matki BoLej), w Kodniu (Chrystusa Zbawiciela), Sosnowicy (Matki BoLej, w prywatnym domu), Horostycie (Matki BoLej, w prywatnym domu), rok pófniej – w Bohorodycy (Matki BoLej, w prywatnym domu), guszkowie ([w. MikoKaja), ZabKociu ([w. MikoKaja), Juniewiczach (Matki BoLej i [w. MikoKaja w domach prywatnych), w 1936 r. – w HoKownie (ikony Matki BoLej, w prywatnych domach) oraz wKa[nie w Bublu (Matki BoLej), a w 1937 r. – w Husynnem powiatu cheKmskiego (Matki BoLej, w prywatnym domu). AMP sygn. 666: Cudowne odnowienie ikon, 1934-1936; AMP; sygn. 825: Cudowne odnowienie ikon.


By1y to: o1tarz, antymins, Ewangelia, trybularz, 2 krucyfiksy, 2 komplety szat o1tarzowych, naczynie do chleba, szafa, lichtarz, p1aszczenica, korony Ilubne, ikonostas (zniszczony), 4 ana1oje, 4 komplety szat kap1aNskich, 8 chorPgwi p1óciennych, 30 ikon. U starosty cerkiewnego pozosta1 jedynie dzwon, losów zaI naczyN liturgicznych nie uda1o siU ustaliV28. Rzeczy z Z a h o r o w a równieW przeniesiono do cerkwi w Zab1ociu.29

Na terenie p o w i a t u r a d z y N s k i e g o w latach miUdzywojennych ist-nia1a tylko jedna parafia prawos1awna. Placówka skupia1a wyznawców prawos1awia, rozproszonych w kilku wsiach pó1nocno-wschodniej czUIci powiatu: Drelów, Worsy, ^óWki, _erocin, StrzyWówka, WitoroW, Szóstka. Jej oficjalnP siedzibP by1 Drelów, jednak rolU cerkwi parafialnej spe1nia1a niewielka kaplica w Worsach. W 1933 r. uruchomiono dodatkowy dom mod-litwy w S t r z y W ó w c e. Ten obiekt zosta1 w 1938 r. zamkniUty i opieczUto-wany. Z powodu szczup1oIci miejsca w Worsach proboszcz, ks. Jan Samu-sionok, przejP1 jedynie antymins i komplet naczyN liturgicznych. Pozosta1e dobra wziUli parafianie w StrzyWówce. By1y to: ikonostas dUbowy, o1tarz z szatami, Wertwiennik, Ewangelia, krzyW o1tarzowy, trybularz, wieNce Ilub-ne, 3 krzyWe drewniane, cyborium, 2 komplety szat kap1aNskich, 4 chorPgwie p1ócienne, 36 ikon (w tym dwie cudowne: Iw. Onufrego i Matki BoWej LeI-niaNskiej), p1aszczenica, 4 lichtarze, 2 lampy, talerz, 2 zawiasy do carskich wrót, 3 ana1oje30.

WyczerpujPce informacje przekazali proboszczowie parafii z p o w i a t u c h e 1 m s k i e g o. Na terenie etatowej parafii _ulin rozebrano murowana kaplicU w R e j o w c u. Proboszcz, ks. Jerzy Marczuk, potwierdzi1 odbiór pochodzPcych stamtPd nastUpujPcych przedmiotów: Wertwiennik, trybularz, komplet szat kap1aNskich, lampa, szafa, 2 krzyWe, 2 ana1oje, 4 chorPgwie p1ócienne, 5 lichtarzy, 9 obrazów, 10 ksiPg liturgicznych. JednoczeInie zazna-czy1, We pewnych waWnych elementów wyposaWenia (o1tarza, antyminsu, Ewangelii, cyborium, szat o1tarzowych, dzwonów) nie by1o, co oznacza, We w obiekcie nie odbywa1o siU regularne Wycie liturgiczne. UwagU zwracajP wy-mienione precyzyjnie przedmioty nie majPce charakteru sakralnego: chodnik, dzbanek do wody, taborety, pokrowce, talerze, kubek, sznur do zas1ony itp.

Dwa zlikwidowane obiekty leWa1y na terenie etatowej parafii Berdyszcze, której proboszczem w 1938 r. by1 ks. Igor Kikiec. SpoIród utensyliów ze

28 AMP sygn. 1292 – kwestionariusze i inne dokumenty dotyczPce wyposaWenia zlikwi-dowanych cerkwi w powiecie bialskim.

29 S y g o w s k i. Wp"yw akcji rozbiórkowej cerkwi s. 240. 30 AMP sygn. 1292 – wykazy mienia cerkiewnego z domu modlitwy w StrzyWówce.


6 w i e r ; kap?an ten przejD? wiEkszoHI: antymins, EwangeliE, 2 krzy;e, cy-borium, komplet naczyT liturgicznych, 2 trybularze, komplet szat o?tarzo-wych, 2 o?tarze, chorDgiew metalowa, plany. Niekompletne, stare szaty kap?aTskie w liczbie 3 przechowywa? prawos?awny ze 6wier;. Pracownicy urzEdu gminnego przekazali ludnoHci prawos?awnej ikony, natomiast sami zabrali szafE, a tak;e bibliotekE, którD pó[niej w wiEkszej czEHci spalili na drodze. O?tarz i ;ertwiennik zaginE?y. Dywany, chusty, rEczniki ukradli robotnicy rozbierajDcy cerkiew. Utensylia z H u s y n n e g o by?y nowe, dawne wyposa;enie cerkwi zaginE?o podczas I wojny Hwiatowej. WiEkszoHI przedmiotów, figurujDcych w doHI bogatym zestawie tamtejszych mienia cerkiewnego, zosta?a rozkradziona w czasie rozbiórki przez robotników lub zaginE?a bez Hladu. Do cerkwi berdyskiej trafi?o jedynie 5 du;ych obrazów. Po pewnym czasie policja zwróci?a do Berdyszcza obraz Matki Bo;ej, który siE sam odnowi?. Natomiast 3 komplety szat kap?aTskich, 2 chorDgwie p?ó-cienne, kilka ksiD;ek pozosta?y na przechowaniu u parafian. Pozosta?e ksiD;ki zabra? urzDd gminny.

Kolejne trzy obiekt – w Kuliku, Sawinie i Chutczu – znajdowa?y siE w parafii Syczyn. Wed?ug sprawozdania ks. Józefa Ciechana cerkwie w K u -l i k u i C h u t c z u, nieu;ywane od 1915 r., by?y pozbawione utensyliów. WyjDtek stanowi?y ksiD;ki, zniszczone podczas akcji rozbiórkowej. Przed-mioty z cerkwi w S a w i n i e: 2 cyboria, daronosica, komplet naczyT liturgicznych, 5 krzy;y, 2 Ewangelie, obrus, chorDgiew metalowa, siedmio-Hwiecznik, 3 lampy, 2 dzwony, korony Hlubne, 3 p?aszczenice, 2 ikonostasy (jeden przeniesiony wczeHniej z cerkwi w Chutczu), kilka szat kap?aTskich i diakoTskich, nakrycia na ana?oje, 5 obrazów przejE?a parafia syczyTska. Biblioteka uleg?a zniszczeniu. Jedynie antymins zosta? zabrany przed roz-biórkD przez kap?ana, który uprzednio pe?ni? pos?ugE przy nieetatowej parafii sawiTskiej. Pewna liczba zabytkowych ikon z cerkwi w Chutczu i Sawinie pozostaje do dziH w Muzeum Ziemi Che?mskiej. Trudno ustaliI, w jaki sposób tam siE znalaz?y31.

Sprawozdanie o losie przyborów z trzech zburzonych cerkwi przes?a? proboszcz parafii dmud[, ks. Julian Kurkiewicz. PrzejD? on niemal ca?oHI wyposa;enia cerkwi w R o z t o c e: o?tarz, ;ertwiennik, antymins, Ewangelia, komplet naczyT liturgicznych, trybularz, siedmioHwiecznik, ;yrandol, 2 p?a-szczenice, 2 grobnice, 2 szaty o?tarzowe, 4 komplety szat kap?aTskich,

31 K. M a r t. Znaki wiary. Ikony z nieistniej1cych cerkwi ze zbiorów Muzeum Ziemi Che:m-

skiej im. Wiktora Ambroziewicza w Che:mie. W: Akcja burzenia cerkwi prawos:awnych s. 250 nn.


4 chor4gwie metalowe, 7 lichtarzy, 10 ksi4g liturgicznych. Niektóre z nich (antymins, Ewangelia, kielichy) miaKy znaczenie zabytkowe, jednak pro-boszcz nie podaK Qadnych szczegóKowych informacji. Obrazy i niektóre ksi4Qki pozostaKy w rSkach miejscowych prawosKawnych. Cerkiew w L e -s z c z a n a c h byKa dobrze wyposaQona. Gdy przystSpowano do jej zburze-nia, caKoVW wyposaQenia przeniesiono do cerkwi w Sielcu, po której likwi-dacji wiSkszoVW rzeczy znalazKa siS w CheKmie. Do Ymudzi trafiKy: oKtarz, Qertwiennik, antymins, krzyQ, komplet naczy[ i szat oKtarzowych, 2 Ewan-gelie, 6 lichtarzy metalowych. Proboszcz zwróciK uwagS na duQ4 wartoVW artystyczn4 4 obrazów i krzyQa z dwoma obrazami. Obrazy z Leszczan przejSli miejscowi prawosKawni, natomiast kilka szat i obrazów umieszczono w wynajStym budynku, który po zburzeniu cerkwi miaK sKuQyW jako dom modlitwy, a który równieQ zostaK przez wKadze opieczStowany. Z kolei w cerkwi w P o b o K o w i c a c h nie byKo wiele przedmiotów, jako Qe zostaKy one zabrane w 1915 r. do Rosji, sk4d nie wróciKy. W 1938 r. prawosKawni przywiecli z rozebranej cerkwi do Ymudzi tylko 2 lichtarze, 2 pKócienne chor4gwie, szafS i 17 ksi4g liturgicznych. ByKy one bardzo zniszczone.

Cztery zburzone cerkwie znajdowaKy siS w parafii PKawanice. W samych P K a w a n i c a c h rozebrano kaplicS, w której byK obraz, lichtarz i lampa. Przeniesiono je do parafialnej cerkwi w tej miejscowoVci. WiSkszoVW rzeczy ze Vwi4tyni w B r z e c n i e pozostaKa na miejscu, w kostnicy: oKtarz, Ewan-gelia, 2 krzyQe, naczynie do chleba, czSVW z 48 ikon, 5 lamp, 8 lichtarzów, 4 anaKoje, 6 chor4gwi, ikonostas, Qyrandol. Do PKawanic przeniesiono krzyQ, komplet szat kapKa[skich, kilka obrazów, 3 chor4gwie pKócienne, pKaszcze-nicS. Robotnicy dokonuj4cy rozbiórki ukradli szaty oKtarzowe i nakrycia anaKojów. Cerkiew pounicka w C z e r n i e j o w i e byKa od dawna pusta, natomiast utensylia ze Vwi4tyni prawosKawnej: krzyQ, cyborium, 15 obrazów, 8 lamp, 5 lichtarzy, 2 anaKoje, 2 chor4gwie, pKaszczenicS przekazano w wiSk-szoVci do PKawanic. Kilka przedmiotów pozostaKo w Czerniejowie, zapewne u parafian: 4 chor4gwie i krzyQ. OKtarz zostaK spalony podczas rozbiórki cerkwi, szaty oKtarzowe ukradli rozbieraj4cy, natomiast 17 ksi4g zabrali przed-stawiciele gminy. Ikonostas zostaK poKamany, a jego czSVW zawieziono jakoby do koVcioKa katolickiego w Kamieniu. Proboszcz, ks. WKodzimierz Marchewa, zaznaczyK, Qe wiSkszoVW obrazów zabrali ludzie z dalszych okolic.

Do warszawskiego konsystorza wpKynSKy teQ sprawozdania do proboszcza parafii cheKmskiej, ks. Jana Karwowskiego. DotyczyKy one zburzonych cerkwi w DepuKtyczach, Zagrodach, Serebryszczu, Pokrówce oraz w Sielcu, gdzie rozebrano teQ kaplicS. Wiele rzeczy z S e r e b r y s z c z a: oKtarz, Ewan-


gelia, 30 obrazów, 33 lampki, 6 lichtarzy, 4 anaNoje, 2 chorPgwie, 9 ksiPg liturgicznych i 70 o treUci religijnej zaginVNo podczas rozbiórki. Ikonostas zostaN zniszczony. Antymins, komplet naczyY i 2 dzwony znalazNy siV w cheNmskiej cerkwi. Pewne rzeczy: 2 krzy\e, cyborium, 2 kadzielnice, 3 komplety szat liturgicznych kapNaYskich, tyle\ samo diakoYskich i tyle\ oNtarzowych, naczynie do chleba, 3 szafy, umywalka pozostaNy w Sereb-ryszczu, zapewne u parafian. Do cerkwi w CheNmie przewieziono te\ czVU` przedmiotów z D e p u N t y c z: antymins, EwangeliV, 2 komplety naczyY, 2 krzy\e, 2 komplety szat kapNaYskich i 8 ksiP\ek. Inne rzeczy pozostaNy u prawosNawnych w DepuNtyczach i sPsiednich Zagrodach, a mianowicie: 2 trybularze, naczynie do chleba, 2 chorPgwie, 2 szafy, 11 egzemplarzy Pisma Uw., 27 ksiP\ek i 4 plany. Podczas rozbiórki cerkwi zniszczono oNtarz, szaty oNtarzowe, 5 lampek, 5 lichtarzy, naczynie do wody, 5 lampek, 2 lich-tarze, 4 anaNoje, cyborium, GolgotV i 20 obrazów. Obiekty w Z a g r o d a c h i P o k r ó w c e nie zawieraNy w 1938 r. \adnych utensyliów, a kaplica w S i e l c u miaNa tylko jeden obraz, który trafiN do CheNma. Natomiast z wyposa\enia tamtejszej cerkwi do CheNma przesNano antymins, 3 Ewan-gelie, 3 krzy\e, kilka kompletów naczyY liturgicznych, cyborium, naczynie do wody, 3 dzwony. Wiele rzeczy: oNtarz, 2 trybularze, 10 szat oNtarzowych, 8 kompletów szat kapNaYskich, 2 komplety diakoYskie, 2 umywalki, naczy-nie do chleba, 39 obrazów, 37 ksiPg liturgicznych, inne ksiP\ki ulegNo zagubieniu. Podczas rozbiórki zniszczono ikonostas, 4 chorPgwie metalowe, 6 chorPgwi pNóciennych, 2 lichtarze, 5 anaNojów, rVczniki i chodniki.

Cerkwie w Mogielnicy i Olchowcu byNy poNo\one w obrVbie etatowej parafii w Bezku, której proboszczem byN w 1938 r. ks. MikoNaj Zakidalski. WiVkszoU` aparatów z cerkwi w M o g i e l n i c y przejPN urzPd gminy Sied-liszcze. ByNy to: ikonostas, oNtarz, 3 naczynia liturgiczne, panichidnica, \y-randol, cyborium, trybularz, 4 szaty oNtarzowe, naczynie do chleba, naczynie do wody, 22 obrazy, 5 lampek, 12 lichtarzy, 8 anaNojów, 2 szafy, korony Ulubne, 27 ksiPg liturgicznych (autor wykazu wylicza je dokNadnie: ApostoN, PsaNterz, 4 Oktoichy, Antologion, Typikon, Triod Postna, Triod Cwietnaja, Mineja Obszcza, 9 Minei, 3 Trebniki, Posledowanije, 2 Obichody), 30 kilo-gramów Uwiec woskowych, a tak\e wiele chodników, rVczników, firanek. Parafianie z Mogielnicy zatrzymali 5 krzy\y, 5 Ewangelii, GolgotV, 3 kom-plety szat kapNaYskich, 4 chorPgwie metalowe, 2 chorPgwie pNócienne. Trzy dzwony zostaNy przekazane dziekanowi cheNmskiemu, tak wiVc do cerkwi w Bezku nie trafiNy \adne przedmioty z mogielnickiej UwiPtyni. Wiadomo, \e niektóre z tych rzeczy znalazNy siV pógniej w koUciele nowo erygowanej


parafii w Woli Korybutowej (posadzka z kafelków, krzyF, Fyrandol, balu-

strada)32. Inaczej potoczyLy siM losy utensyliów z O l c h o w c a. U miejsco-

wych prawosLawnych pozostaLy 2 krzyFe, 3 komplety szat oLtarzowych, 4 kom-

plety szat kapLaRskich, 6 obrazów, 4 lichtarze, 2 anaLoje, 4 chorSgwie metalo-

we, 2 chorSgwie pLócienne, szafa. Do cerkwi w Bezku przewieziono oLtarz, po-

Lamany ikonostas i 5 ikon. WLadze gminne zabraLy naczynie do wody i 4 ana-

Loje. Z kolei olchowieccy katolicy przejMli 3 obrazy (czyFby pounickie?).

W parafii W o j s L a w i c e rozebrano znajdujScS siM w tej miejscowoYci

kaplicM, wzniesionS z budulca pochodzScego z rozebranej w 2. poL. XIX

wieku cerkwi pounickiej. Warto przypomnie[, Fe onegdaj byLo ich w Woj-

sLawicach aF cztery. Niemal wszystkie przybory: oLtarz, cyborium, 2 szaty

oLtarzowe, 9 obrazów, lampa, 3 anaLoje, siedmioYwiecznik przeniesiono do

parafialnej cerkwi Yw. Eliasza. Jedynie 2 egzemplarze Pisma Yw. i obraz

zabraL do swego mieszkania proboszcz, ks. Abraham Kisiel33.

Na terenie powiatu tomaszowskiego zburzono w 1938 r. duFo YwiStyR.

Kilka z nich znajdowaLo siM w granicach etatowej parafii GrodysLawice. Jej

proboszcz, ks. Eliasz Seheda, poinformowaL kancelariM metropolitalnS o lo-

sie znajdujScych siM w nich przedmiotów. Do cerkwi grodysLawickiej prze-

wieziono niemal wszystkie rzeczy z c a s z c z o w a: antymins, 2 Ewangelie,

4 krzyFe, komplet naczyR, cyborium, trybularz, szeY[ szat oLtarzowych

i 8 kompletów szat kapLaRskich (dokLadnie wyszczególnionych w zaLSczonym

dodatkowym wykazie), komplet szat diakoRskich, naczynie do chleba, 37

ikon, 7 lampek, 2 lichtarze drewniane, 6 chorSgwi metalowych i tyleF pLócien-

nych, 61 egzemplarzy „Eparchialnego Wiestnika”, grobnicM, 12 lichtarzy meta-

lowych, Fyrandol, siedmioYwiecznik, 8 dzieciMcych sticharionów (sticharczy-

ków). Jedynie krzyF oLtarzowy zabrano do gminy Rachanie. Cerkiew w Z i m -

n i e byLa niemal pusta. Dostarczono z niej do GrodysLawic „[…] jednS furM

starych obrazów” i grobnicM. Podobnie „furM starych obrazów” przywieziono

z cerkwi w H o p k i e m i T y p i n i e. Cerkiew w M u r a t y n i e byLa zupeL-

nie pozbawiona wyposaFenia. Relacja z GrodysLawic jest jedynS z powiatu

tomaszowskiego, zachowanS w analizowanej jednostce archiwalnej34. Z roz-

proszonych mródeL dowiadujemy siM takFe, Fe rzeczy z cerkwi w N a b r o F u

32 M.T. Z a h a j k i e w i c z. Diecezja lubelska. Informator historyczny i administracyjny.

Lublin 1985 s. 153. 33 AMP sygn. 1292 – kwestionariusze i wykazy mienia cerkiewnego ze zlikwidowanych

cerkwi powiatu cheLmskiego. 34 AMP sygn. 1292 – kwestionariusze i wykazy mienia cerkiewnego ze zlikwidowanych cerkwi

powiatu tomaszowskiego.


zabrano do cerkwi w Tyszowcach. Utensylia znajdujJce siK w cerkwi w S z a r o w o l i (m.in. antymins i cyborium z NajNwiKtszym Sakramentem) zostaPy sprofanowane i zniszczone podczas rozbiórki.35

Kilka relacji pochodzi w terenu p o w i a t u w P o d a w s k i e g o. Proboszcz parafii Uhrusk, ks. Konstanty Marczakowski, opisaP rzeczy z cerkwi w Z u -k ó w k u. ZaznaczyP, \e najwa\niejsze utensylia zostaPy wywiezione do Rosji w latach I wojny Nwiatowej. To, co trafiPo po rozbiórce do cerkwi uhruskiej, byPo bardzo zniszczone wskutek upPywu czasu: Ewangelia, pPaszczenica z grobnicJ, siedmioNwiecznik, 2 chorJgwie metalowe, kielich, 4 lichtarze, 7 ikon, 4 ksiKgi liturgiczne, z szat oPtarzowych i kapPa_skich przywieziono do Uhruska jedynie kawaPki. CzKN` ksiJ\ek i szafK zabraPy wPadze. Prawdo-podobnie du\o innych elementów ulegPo zniszczeniu podczas burzenia obiektu. Staranny raport dotyczJcy zburzonej NwiJtyni w Z b e r e \ u spo-rzJdziP ks. Bazyli BuchaPo, proboszcz parafii Kosy_. OtrzymaP on przez poNrednictwo gminy Sobibór wszystkie tamtejsze utensylia: zniszczony ikonostas, cyborium, antymins, komplet naczy_ liturgicznych, 2 Ewangelie, 2 krzy\e oPtarzowe, trybularz, kielich, korony Nlubne, siedmioNwiecznik, 2 anaPoje, 2 taborety, 2 lichtarze, 4 ornaty, 2 krzy\e drewniane, grobnicK, pPaszczenicK, 5 chorJgwi pPóciennych, 2 dzwony, 7 pokrowców, \yrandol, 24 obrazy, 55 ksiJg liturgicznych i innych, a tak\e pewne rzeczy niesakral-ne: czajnik, szafK, miednicK. Z kolei do cerkwi w Horostycie trafiPy utensylia z H o P o w n a, skJd wykazano nastKpujJce przedmioty: oPtarz, antymins, Ewangelia, 4 krzy\e, naczynia liturgiczne, 2 komplety szat kapPa_skich, 25 obrazów, 4 lichtarze, anaPoj, 4 chorJgwie pPócienne, 3 szafy, Pismo bwiKte, 2 ksiKgi liturgiczne, 4 ksiJ\ki religijne. Ks. Jan Budzi_ski nie mógP doliczy` siK kilku obrazów z ikonostasu, poza tym zaNwiadczyP, \e wszystkie rzeczy byPy mocno zniszczone. Natomiast rzeczy z domu modlitwy w L u -b i e n i u, tak\e poPo\onym w parafii horostyckiej, pozostaPy na miejscu u jednego wyznawcy prawosPawia. Odpowiedni wykaz wymienia: oPtarz, antymins, 2 krzy\e, naczynia liturgiczne (diskos, kielich, zwiezdicK, P\ycK, kopije), kadzielnicK, szatK oPtarzowJ, 2 komplety szat kapPa_skich, pPaszcze-nicK, 4 lichtarze, anaPoj, 2 pPócienne chorJgwie, dzwon36. W trakcie roz-biórki zniszczono wyposa\enie cerkwi w K o l e c h o w i c a c h37. Z burzonej

35 AMP sygn. 1726: Zabrane, zamkni,te i zburzone cerkwie prawos4awne, 1936-1939 – Dokumenty dotyczJce rozebranych cerkwi.

36 AMP sygn. 1292 – kwestionariusze i wykazy mienia cerkiewnego ze zlikwidowanych cerk-wi powiatu wPodawskiego.

37 S y g o w s k i. Wp4yw akcji rozbiórkowej cerkwi s. 239.


cerkwi w H o l e s z o w i e niektóre przedmioty, w tym ikony i chorDgwie

wyniosFy miejscowe kobiety. Tamtejszy ikonostas znalazF siJ w cerkwi we

WFodawie38.

Niewiele informacji dotyczDcych utensyliów pochodzi z terenu p o w i a -

t u h r u b i e s z o w s k i e g o. MajD one niejednokrotnie charakter wspomnie-

niowy, stDd teR na ich rzetelnoST mógF, chociaR nie musiaF, wpFynDT dystans

siedemdziesiJciu lat. Wynika z nich, Re utensylia, w tym ikony, doST czJsto

pozostawaFy pod ruinami zburzonych SwiDtyU. PóWniej wydobywali je spod

zwalisk wyznawcy prawosFawia. Wiele przedmiotów jednak ulegFo znisz-

czeniu, jak na przykFad cieszDce siJ lokalnym kultem ikony Matki BoRej

w P r e h o r y F e m i M a F k o w i e39. W MaFkowie chociaRby dopiero w dzieU

po rozbiórce wydobyto spod ruin zachowane przedmioty i przewieziono je na

posterunek policji40. Podczas rozbiórki w Strzelcach elementy jej wyposaRenia

wynosili miejscowi prawosFawni: „Kto mógF, ratowaF je”. Dwie cenne siedem-

nastowieczne ikony ze S t r z e l e c znalazFy siJ w cerkwi w CheFmie41.

Spora liczba przedmiotów z terenu powiatu hrubieszowskiego znalazFa

siJ w posiadaniu KoScioFa katolickiego. W poczDtkach lipca 1938 r. Kuria

Biskupia w Lublinie podjJFa dziaFania na rzecz przejJcia pochodzDcego ze

zniszczonych SwiDtyU pounickiego mienia ruchomego. StosownD delegacjJ

otrzymaF ks. prof. MichaF Niechaj, kapFan diecezji lubelskiej, wywodzDcy siJ

z rodziny unickiej, wybitny znawca Wschodu chrzeScijaUskiego. Z treSci

owej delegacji, datowanej na 12 lipca, dowiadujemy siJ, Re dziaFalnoST

ks. Niechaja miaFa objDT caFoST diecezji lubelskiej. ZdDRyF on odwiedziT

wiele miejscowoSci w powiecie hrubieszowskim i przejDT rozliczne dobra

ruchome. Po dwóch tygodniach jednak biskup lubelski cofnDF dane uczo-

nemu upowaRnienie, a kontynuacjJ zadania zleciF dziekanom. Z zachowa-

nych archiwaliów wynika, Re jedynym dziekanem, który zainteresowaF siJ

losem pounickich utensyliów, byF wFaSnie dziekan hrubieszowski, ks. Mel-

chior JuSciUski. On teR dokoUczyF misjJ lubelskiego uczonego. Obaj du-

chowni zgromadzili w sumie nastJpujDce dobra: z K o s m o w a – 2 obrazy,

2 ksiJgi metrykalne, krzyR; z M a F k o w a – obraz, pFaszczenicJ, krzyR;

z P r e h o r y F e g o – obraz, dzwon, monstrancjJ; z f a s k o w a – 2 obrazy;

38 S. K o c h a n. Burzenie cerkwi prawos/awnej w Holeszowie w 1938 roku na tle dziejów

:wi;tyni w okresie mi>dzywojennym. W: Akcja burzenia cerkwi prawos/awnych s. 337 n. 39 S y g o w s k i. Wp/yw akcji rozbiórkowej cerkwi s. 240 n. 40 M. D u s z y k, S. K r ó l. Cerkwie w Ma/kowie i ich zburzenie w 1938 roku. W: Akcja

burzenia cerkwi prawos/awnych s. 328. 41 Z. G a r d z i U s k i, Materia/y do dziejów cerkwi i parafii w Strzelcach na Che/mszczyGnie –

studium konserwatorskie. W: Akcja burzenia cerkwi prawos/awnych s. 301nn.


z D z i e k a n o w a – 3 obrazy, 4 ksiFgi parafialne, 3 ksiFgi metrykalne, mszaM; z K u M a k o w i c – 4 obrazy, feretron, dzwon, ksiFgF parafialnR, baro-kowy oMtarzyk, tabernakulum; z C z u m o w a – pMaszczenicF, ksiFgF parafial-nR, ksiFgF metrykalnR, 2 obrazy, krzyT; ze U l i p c z a – 2 obrazy, 17 ksiRg parafianych, 9 ksiRg metrykalnych, 2 dzwony, krzyT, tabernakulum, kielich, chrzcielnicF, monstrancjF; z O s z c z o w a – 4 obrazy, 2 ksiFgi liturgiczne; z K o p y M o w a – 2 obrazy, 2 krzyTe, 2 ksiFgi liturgiczne, 5 ksiRg para-fialnych, 16 ksiRg metrykalnych, 2 monstrancje, kielich, oMtarzyk barokowy; z H r e b e n n e g o – 4 obrazy, feretron, dzwon, 6 krzyTy, monstrancjF, 2 lichtarze, lampkF, kielich, naczynie do olejów; z ^ u s z k o w a – 5 obra-zów, 2 feretrony, 4 ksiFgi parafialne, 4 ksiFgi metrykalne, krzyT; z K o b M a – 2 obrazy, ksiFgF metrykalnR, 2 krzyTe; z Z a b o r z e c – 2 obrazy, krzyT, monstrancjF; z B o h o r o d y c y – 2 obrazy; z H u s y n n e g o – 2 dzwony, 2 krzyTe, ksiFgF liturgicznR; z W e r e s z y n a – dzwon; z M i e n i a n – 2 ksiFgi parafialne, 2 ksiFgi metrykalne; z H o r o d M a – 8 ksiRg metry-kalnych (w tym jedna Tydowska); ze S t r z e l e c – krzyT. Kilka przedmiotów pochodziMo z miejscowodci, w których w 1938 r. nie zlikwidowano cerkwi, a mianowicie: z Uchaf – 2 dzwony, ze SzpikoMos – ksiFga rachunkowa, ze StrzyTowa – krzyT i monstrancja, z Czerniczyna – 2 krzyTe, z Matcza – 1 krzyT. SzczegóMowy spis zawiera takTe liczne przedmioty z nieokredlonych bliTej cerkwi: 31 ksiRg liturgicznych (Antologion, Ewangelie, Triodiony, MszaMy, czyli SMuTebniki, Oktoichy, CzasosMowy), 7 krzyTy, 3 ornaty, epi-trachilion, bursa do chorych. Wypada podkredlig, Te w opisie zdecydowanej wiFkszodci przedmiotów zwracano uwagF na inskrypcje i inne cechy, dwiad-czRce o ich unickiej, a w niektórych przypadkach bezsprzecznie Macifskiej proweniencji. Niektóre z owych utensyliów nosiMy dlady usuwania znamion Macifskich – dokonywali tego prawosMawni po likwidacji unii42.

Trudno okredlig, jakie byMy dalsze losy wiFkszodci przejFtych w ten spo-sób utensyliów. Zaledwie o kilku rzeczach mamy pewniejsze informacje. I tak 3 dzwony miaMy trafig do Horyszowa Ruskiego, 2 do TuczFp. Jedna z monstrancji pozostaMa w Hrubieszowie, drugR miano darowag najmniejszej

42 AAL Rep 61 XII 1 – O by$ych cerkwiach unickich i ich maj1tkach, 486nn. O dziaManiach ks. M. Niechaja pisze teT B. iukiw (I. Korowygkyj) w publikacji Nyszczennia cerkow na Cho$-

mszczyni w 1938 r. z 25 ilustracijamy (Kraków 1940 s. 22), oceniajRc je nieprzychylnie. Autor datuje tF dziaMalnodg na sierpief i wrzesief 1938 r., tymczasem z cytowanych powyTej doku-mentów wynika, Te ks. M. Niechaj dziaMaM w powiecie hrubieszowskim jedynie do kofca lipca. Najprawdopodobniej w sierpniu przebywaM w powiecie cheMmskim i tomaszowskim. Jak wynika z adnotacji na sporzRdzonym przezef sprawozdaniu, równieT tam prowadziM zbiórkF rzeczy pounickich. Odpowiednie wykazy nie figurujR jednak w archiwaliach AAL.


parafii w dekanacie hrubieszowskim. W Hrubieszowie pozostaE teF krzyF oEtarzowy. SzeHI lichtarzy przekazano do Horyszowa Ruskiego, tyleF samo podarowano obejmowanej przez katolików cerkwi w Modryniu, tyloma teF obdarzono koHcióE pounicki Hw. StanisEawa Kostki w Hrubieszowie43.

Pounicka XVIII-wieczna cerkiew w Modryniu zostaEa przekazana kato-likom. Istnieje przekaz, jakoby proboszcz z Mircza selekcjonowaE znajdujUce siV w HwiUtyni przedmioty, palUc to, co uznaE za niepotrzebne. Nie wiadomo, czy chodziEo o rzeczy wartoHciowe, co stawiaEoby kapEana w niekorzystnym Hwietle, czy teF byEy to przedmioty bardzo zniszczone, co po czVHci uspra-wiedliwiaEoby postVpowanie duchownego44.

ZAKOXCZENIE Pierwsze oceny kulturowych konsekwencji akcji rozbiórkowej z 1938 r.

formuEowano niemal na bieFUco. Nie byEy one jednak pierwszoplanowym elementem refleksji. W Hrodowiskach prawosEawnych akcentowano przede wszystkim ogrom strat moralnych, polegajUcych na gEVbokim zranieniu uczuI religijnych wielu wyznawców KoHcioEa prawosEawnego. Masowe burzenie obiektów sakralnych wywoEaEo powszechny Fal, poczucie krzywdy oraz – w oczywistej konsekwencji – nienawiHI do polskiej pa^stwowoHci i pragnienie zemsty45. Zwracano takFe uwagV na znaczne utrudnienie dzia-EalnoHci duszpasterskiej wskutek likwidacji wielu punktów nieetatowych – droga do HwiUtyni dla sporej czVHci wiernych znacznie siV wydEuFyEa. Oma-wianU kwestiV oceniano teF w krVgach politycznych. DziaEacze ukrai^scy dostrzegali – skUdinUd zgodnie z prawdU – antyukrai^skie podEoFe caEej akcji46. Politycy i publicyHci polscy byli w swych opiniach bardziej zróFni-cowani, ale wielu z nich, w tym takFe z krVgów konserwatywnych, uznaEo w wydarzeniach z 1938 r. wielkie zEo wyrzUdzone polskiej racji stanu47.

43 AAL Rep 61 XII 1 s. 525 nn. 44 Zob. M. B o E t r y k. To do ognia. „PrzeglUd PrawosEawny” 2008 nr 7 s. 35. O przejVciu

utensyliów przez kapEana katolickiego (autor podaje, Fe chodzi o proboszcza z Modrynia, w rze-czywistoHci mógE to byI tylko proboszcz z Mircza) wzmiankuje takFe B. jukiw (Nyszczennia

cerkow na Cho3mszczyni s. 15), ale nie nadmienia, jakoby niektóre z nich zostaEy spalone. 45 AAL Rep 61 XIV 3. 46 M. S z u m i E o. Ukrai6ska Reprezentacja Parlamentarna wobec akcji burzenia cerkwi na

Che3mszczy?nie i Podlasiu w 1938 roku. W: Akcja burzenia cerkwi prawos3awnych s. 115 nn. 47 W. M i c h. Prasa konserwatywna wobec akcji burzenia cerkwi prawos3awnych na Che3msz-

czy?nie i Po3udniowym Podlasiu w 1938 roku. W: Akcja burzenia cerkwi prawos3awnych s. 191nn.


Wspomniany ks. MichaC Niechaj ujmowaC wymiar kulturowy doLM lako-nicznie. W swoim sprawozdaniu wyszczególniaC skutki akcji: „ZmalaC charakter bizantyjski krajobrazu lubelskiego […] ZnikCo gorszXce widowisko zamkniYtych i nieraz walXcych siY cerkwi prawosCawnych, których urucho-mienie i remont byCy uniemo[liwione przez wiele czynników, zwCaszcza politycznych. Dokonane zostaCy zbiory rzeczy pounickich […] przepadCy nieraz bardzo cenne zabytki architektury regionalnej koLcielnej […] zagu-bionych zostaCo wiele dokumentów historycznej wartoLci, cennych dla histo-rii KoLcioCa na tych terenach”48. RzeczywistoLM byCa jednak bardziej dramatyczna. Zmiana kulturowa w krajobrazie Lubelszczyzny byCa nader radykalna. Likwidacja ponad 120 obiektów sakralnych tradycji wschodniej zmniejszyCa ich liczbY do okoCo 50. IstniaCa wprawdzie nadal zdecydowana wiYkszoLM z okoCo 180 dawnych cerkwi przemianowanych na koLcioCy kato-lickie obrzXdku Cacicskiego, jednak ich przynale[noLM do dziedzictwa kul-tury wschodniego chrzeLcijacstwa z roku na rok, z pokolenia na pokolenie nabieraCa coraz bardziej znaczenia historycznego. Mo[na zatem stwierdziM, [e akcja z 1938 r. byCa drugim etapem radykalnych przemian kulturowych wschodniej Lubelszczyzny, redukujXcych jej oblicze wschodniochrzeLcijac-skie. O ile jednak etap pierwszy – mamy tu na myLli przejYcie du[ej liczby cerkwi przez KoLcióC katolicki po 1915 r. (akcja rekoncyliacyjna) – byC logicznym nastYpstwem przejLcia pokagnej czYLci dawnych unitów do ob-rzXdku Cacicskiego, o tyle etap drugi nie miaC [adnego uzasadnienia w prze-mianach wyznaniowych czy innych procesach spoCecznych. ByC Lwiadomym aktem polityki wCadz pacstwowych u schyCku II Rzeczypospolitej, majXcej na celu znaczne ograniczenie zasiYgu KoLcioCa prawosCawnego.

Ów drugi etap nie byC wszak[e etapem ostatnim. Kolejny nastXpiC w la-tach 1944-1947, kiedy to z terenu województwa lubelskiego wysiedlono niemal wszystkich prawosCawnych mieszkacców Lubelszczyzny. WiYkszoLM z nich trafiCa na sowieckX UkrainY, czYLM – na Ziemie Odzyskane. Ten fakt pociXgnXC za sobX drastycznX redukcjY sieci parafialnej KoLcioCa prawo-sCawnego. Wiele cerkwi staCo siY koLcioCami katolickimi (Gnojno, Suchawa, Kosyc, Bezek, CzuCczyce, lmudg, PCawanice, Krupe, lulin, Teratyn, Czerni-czyn, Hostynne, Strzy[ów, CzeLniki, GrodysCawice, oaziska, Babice), wiele innych zaL przestaCo istnieM (Potok Górny, Siedliska, MaziCy, Poturzyn, Szla-tyn, Telatyn, Tyszowce, Matcze, Szychowice, MiYtkie, Koniuchy, Podhorce, Moniatycze, BereLM, Berdyszcze, Syczyn). PozostaCe obiekty, które mimo

48 AAL Rep 61 XIV 3.


ró2nych perypetiów dziejowych pozostaBy w posiadaniu KoDcioBa prawo-

sBawnego, skupiajI wielokrotnie mniej wiernych ani2eli w opisywanym

powy2ej okresie historycznym.

Od poBowy lat piLMdziesiItych XX wieku, w wyniku powrotu czLDci wy-

znawców z ziem zachodnich do rodzinnych miejscowoDci, nastIpiB powolny

rozwój struktur KoDcioBa prawosBawnego na LubelszczyQnie. Ten fakt po-

ciIgnIB za sobI budowL nowych cerkwi i innych obiektów infrastruktury ko-

Dcielnej. Tym samym element wschodniochrzeDcijaSski na nowo zyskuje na

znaczeniu w pejza2u kulturowym naszego regionu, chocia2 oczywiDcie jest

on bardzo skromny w porównaniu ze stanem sprzed stu lat.

BIBLIOGRAFIA

ARCHIWALIA

Archiwum Metropolii PrawosBawnej w Warszawie (AMP):

— sygn. 666: Cudowne odnowienie ikon, 1934-1936;

— sygn. 825: Cudowne odnowienie ikon;

— sygn. 980: Zburzone DwiItynie prawosBawne, 1938;

— sygn. 1292: ZamkniLte i zburzone cerkwie – mienie cerkiewne, 1938;

— sygn. 1318: Raporty o stanie misji prawosBawnej, o walce KoDcioBa Rzymsko-katolickiego

z prawosBawiem, 1938-1939;

— sygn. 1726: Zabrane, zamkniLte i zburzone cerkwie prawosBawne, 1936-1939;

— sygn. 1874: Dekanat lubelski – zburzone i zamkniLte cerkwie, 1938.

Archiwum PaSstwowe w Lublinie (APL), Starostwo Powiatowe Hrubieszowskie (SH):

— sygn. 423: Cerkwie wyDwiLcone na koDcioBy;

— sygn. 463: Wyznanie prawosBawne (sprawa cerkwi zamkniLtej) KopyBów.

Archiwum Archidiecezji Lubelskiej (AAL):

— Rep 61 XIV 3: Raport ks. M. Niechaja o burzeniu cerkwi w 1938 roku;

— Rep. 61 XII 1: O byBych cerkwiach unickich i ich majItkach.

OPRACOWANIA

B a l i c k i L.: Dzieje gospodarcze diecezji siedleckiej 1918-1939. Lublin 1991.

B o j a r s k i J.: Czasy Nerona w XIX wieku pod rzIdem moskiewskim, czyli ostatnie chwile unii

w diecezji cheBmskiej. Lwów 1885.

B o B t r y k M.: To do ognia. „PrzeglId PrawosBawny” 2008 nr 7 s. 35.

D u s z y k M., K r ó l S.: Cerkwie w MaBkowie i ich zburzenie w 1938 roku. W: Akcja burzenia

cerkwi prawosBawnych na CheBmszczyQnie i PoBudniowym Podlasiu w 1938 roku. Red.

G. Kuprianowicz. CheBm 2009 s. 317-330.

D y l I g o w a H.: Dzieje Unii Brzeskiej (1596-1918). Warszawa-Olsztyn 1996.

G a r d z i S s k i Z.: MateriaBy do dziejów cerkwi i parafii w Strzelcach na CheBmszczyQnie –

studium konserwatorskie. W: Akcja burzenia cerkwi prawosBawnych na CheBmszczyQnie i Po-

Budniowym Podlasiu w 1938 roku. Red. G. Kuprianowicz. CheBm 2009 s. 299-304.


G r z e s i a k K.: Diecezja lubelska wobec prawosHawia w latach 1918-1939. Lublin 2010. — KsztaHtowanie siS sieci parafialnej KoUcioHa prawosHawnego na LubelszczyXnie w latach

1918-1939. WDL 80:2006 s. 785-825. — Ukaz tolerancyjny z 1905 r. i jego nastSpstwa na LubelszczyXnie (w stulecie wydarze^).

WDL 79:2005 s. 472-495. K a n i a J.: Rekoncyliacja cerkwi prawosHawnych na terenie diecezji lubelskiej w latach 1916-

1930. Lublin 1971 (mps KUL). K l u k o w s k i Z.: Dziennik z lat okupacji. Lublin 1959. K o c h a n S.: Burzenie cerkwi prawosHawnej w Holeszowie w roku 1938 na tle dziejów Uwidtyni

w okresie miSdzywojennym. W: Akcja burzenia cerkwi prawosHawnych na CheHmszczyXnie i PoHudniowym Podlasiu w 1938 roku. Red. G. Kuprianowicz. CheHm 2009 s. 331-338.

K r u k o w s k i H.: Siedliszcze. Dzieje parafii katolickiej. Lublin 2000. K u l i g o w s k i J.: Rewindykacja Uwidty^ pounickich w diecezji siedleckiej w latach 1918-1939.

W: Martyrologia Unitów Podlaskich w Uwietle najnowszych bada^ naukowych. Red. J. Sko-wronek, U. Maksymiuk. Siedlce 1996 s. 322-340.

K u p r i a n o w i c z G.: Akcja burzenia cerkwi prawosHawnych na CheHmszczyXnie i PoHudnio-wym Podlasiu. CheHm 2008.

— Kronika obchodów 70. rocznicy akcji burzenia cerkwi prawosHawnych na CheHmszczyXnie i PoHudniowym Podlasiu w 1938 roku. W: Akcja burzenia cerkwi prawosHawnych na CheHm-szczyXnie i PoHudniowym Podlasiu w 1938 roku. Red. G. Kuprianowicz. CheHm 2009.

M a r t K.: Znaki wiary. Ikony z nieistniejdcych cerkwi ze zbiorów Muzeum Ziemi CheHmskiej im. Wiktora Ambroziewicza w CheHmie. W: Akcja burzenia cerkwi prawosHawnych na CheHmszczyXnie i PoHudniowym Podlasiu w 1938 roku. Red. G. Kuprianowicz. CheHm 2009 s. 245-256.

M i c h M.: Prasa konserwatywna wobec akcji burzenia cerkwi prawosHawnych na CheHmszczyX-nie i PoHudniowym Podlasiu w 1938 roku. W: Akcja burzenia cerkwi prawosHawnych na CheHmszczyXnie i PoHudniowym Podlasiu w 1938 roku. Red. G. Kuprianowicz. CheHm 2009 s. 191-214.

P a p i e r z y ^ s k a - T u r e k M.: MiSdzy tradycjd a rzeczywistoUcid. Pa^stwo wobec prawo-sHawia 1918-1939. Warszawa 1989.

P e l i c a G.J.: KoUcióH prawosHawny w województwie lubelskim (1918-1939). Lublin 2007. P r u s z k o w s k i J.: Martyrologium czyli mScze^stwo Unii hw. na Podlasiu. Woodbridge, NJ

1983 (reprint). S y g o w s k i P.: WpHyw akcji rozbiórkowej cerkwi na LubelszczyXnie w 1938 roku na stan za-

chowania malarstwa ikonowego. W: Akcja burzenia cerkwi prawosHawnych na CheHmszczyX-nie i PoHudniowym Podlasiu w 1938 roku. Red. G. Kuprianowicz. CheHm 2009 s. 231-244.

— Stan iloUciowy cerkwi na terenie Lubelszczyzny (prawosHawna diecezja cheHmska) w 1914 roku. Próba ustalenia stanu faktycznego. „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 1:2004 s. 357-382.

S z u m i H o M.: Ukrai^ska Reprezentacja Parlamentarna wobec akcji burzenia cerkwi na CheHm-szczyXnie i Podlasiu w 1938 roku. W: Akcja burzenia cerkwi prawosHawnych na CheHmszczyX-nie i PoHudniowym Podlasiu w 1938 roku. Red. G. Kuprianowicz. CheHm 2009 s. 115-122.

Wizytacja kanoniczna J. E. Ks. Biskupa Sufragana w 1930 roku. WDL 12:1930 s. 297-300. Wizytacja wiosenna roku 1920 najprzew. Biskupa Sufrag. A. JeHowickiego. WDL 3:1920 s. 89-92. Wizyta kanoniczna J. E. Biskupa Sufragana Lubelskiego na wiosnS 1928 r. WDL 10:1928 s. 211-216. Z a h a j k i e w i c z M.T.: Diecezja lubelska. Informator historyczny i administracyjny. Lublin

1985 k u k i w B. (I. Korowylkyj): Nyszczennia cerkow na ChoHmszczyni w 1938 r. z 25 ilustracijamy.

Kraków 1940.


DEMOLITION OF THE EASTERN ORTHODOX CHURCHES

IN THE LUBLIN REGION IN 1938:

CULTURAL CONSEQUENCES

S u m m a r y

In 1938 (from mid-May to mid-July) in Lublin region the authorities have demolished about

130 Eastern Orthodox churches. They were of Greek Catholic or Eastern Orthodox origin. The

greater part of them has been closed since 1915; they have not been claimed by the Catholic

Church nor become permanent Eastern Orthodox parishes. Some of them were the seats of not

full-time parishes and were not recognized officially by the state, but they were tolerated until

1938.

The elimination of so many sacred buildings had a huge impact on the cultural face of the

described area and greatly diminished its Eastern Christian character. From the landscape of the

Eastern Lublin region disappeared several old Uniate churches, mostly wooden, from the 17th,

18th and 19th centuries. They were often objects of great historical value. The next few churches

were of Eastern Orthodox origin. They were built in the late nineteenth and early 20th century.

Being recently built, they were not been seen as historical monuments, however a much greater

was their material value (new buildings, often of bricks). The list of closed buildings should be

completed by small chapels, built in the interwar period. Their material value were negligible and

they had no historical significance.

The churches were supplied with utensils among which were the objects of great artistic and

cultural value. Their fate varied. Many of them have been transferred to the permanent Eastern

Orthodox parishes or to Eastern Orthodox believers. Significant part was destroyed by the authors

of the demolition action. The Catholic Church was interested in some objects of Uniate origin and

took over some of them.

Summarised by Rev. Krzysztof Grzesiak

S"owa klucze: prawosaawie, Lubelszczyzna, akcja rewindykacyjno-polonizacyjna, cerkwie, okres

mibdzywojenny.

Key words: Orthodoxy, Lublin region, Polonisation and restitution, Eastern Orthodox churches,

interwar period.

Documents

Roczniki Kulturoznawcze 4 2013 nr 1 B5 s001-176 · KS. KRZYSZTOF GRZESIAK * AKCJA BURZENIA CERKWI NA LUBELSZCZYCNIE W ROKU 1938 – KONSEKWENCJE KULTUROWE WSTFP Wschodnia czOPQ Lubelszczyzny,