Roli Pellazgo-Ilirn krijimin e kombeve dhe gjuhve Evropiane

Libr nga Elena Kocaqi

Hyrje

Historiant flasin dhe shkruajn pr kulturat e krijuara nga popuj prehistorik dhe historik, por n lidhje me etnicitetin e popujve q krijuan kto qytetrime, ata flasin pak ose aspak. Me ose paqllim ata e trajtojn problemin e etnis s ktyre popujve si shtje jo parsore. Duke ln pas dore nj tem t till, shpesh jan br edhe gabime trashanike n histori, pasi nuk jan studiuar kultura dhe gjuha e kombeve, q jan pasardhs direkt t ktyre popujve antik, me qllim q t nxirret n pah e vrteta historike.

Kan qn historiant e huaj dhe veanrisht austriakt, gjermant dhe s fundmi amerikant, q i kan mshuar me t drejt rolit t etnis m t vjetr evropiane. Kjo shtje fatkeqsisht nuk sht par fare nga historiografia shqiptare, pasi historiant shqiptar jan marr m tepr me vrtetsin se shqiptart jan pasardhsit e ilirve, gj q nuk diskutohet fare nga qarqet e historis botrore, duke ln pas dore shtrirjen dhe rolin etnik pellazgo-ilir dhe kulturn e tyre.

Historiant shqiptar duhet t jen t part q t shkruajn, pasi nj mangsi e historianve t huaj sht mosnjohja e gjuhs shqipe, e cila sht elsi i zbrthimit t ksaj

Gazeta Kritika 1

historie. Edhe nse ata do t dinin shqipen, nuk do njihnin dot dialektet dhe nndialektet e saj t cilat edhe un q jam shqiptare, nuk i njoh n nivelin e duhur.

Sigurisht q historiant dhe gjuhtart e huaj, nuk din se shqipja gjendet n t gjitha gjuht e Evrops dhe n t dy gjuht klasike antike, t cilat pa shqipen shpesh nuk kan kuptim. Kjo gjetje e shqipes n kto gjuh sht justifikuar nga disa historian q nuk din asnj fjal shqip, si huazim q ka br shqipja dhe n mnyr tepr naive edhe gjuhtart e Shqipris, vazhdojn tu mbajn kngn duke mos br asnj studim serioz n lidhje me kt shtje.

Fakti q shqipja, ndodhet n t gjitha gjuht evropiane dhe n t gjitha gjuht e quajtura nga studiuesit si indo-evropiane, tregon se sht gjuha mm e tyre. Ajo gjendet kudo dhe ka rolin shpjegues t kuptimit t ktyre gjuhve, t emrave t vendeve, maleve dhe lumenjve.

T dhnat arkeologjike kan treguar se kultura e bronzit n Evrop ka qn uniforme. Varrimi me tuma dhe spata dytehshe dhe shum materiale arkeologjike, gjenden n t gjith Evropn dhe Azin Qndrore, madje gjurm t tyre jan gjetur deri n kontinentet Amerikane dhe Aziatike. Sipas t gjitha t dhnave historike, arkeologjike, gjuhsore dhe antropologjike, popullsia q krijoi kt kultur t bronzit ishte e etnicitetit pellazgo-ilir.

Edhe n Bibl thuhet pr nj popull q lundron t gjitha detet e bots dhe q lidhet me nj popullsi t racs evropiane, e thn m qart at pellazgo-ilire, q themeloi edhe kulturn m t vjetr evropiane. Pa frik mund t thuhet se epoka e bronzit, ishte periudha e dominimit t ksaj popullsie n t gjith territoret e zhvilluara t bots antike, nga Gjibraltari deri n Indi e ndoshta m tej. Ata jan krijuesit e qytetrimeve t para etnike evropiane si atij t Krets, Trojs, Mikens dhe Etrusk. T dhnat tregojn se jan ata q kan themeluar dhe ngritur qytetrimet e para n Egjipt dhe Mesopotami, pasi antropologjia, arkeologjia dhe historia, tregojn pr pranin e ksaj popullsie n kto vende.

Pothuajse t gjitha kombet antike evropiane jan me origjin nga substrakti pellazgo-ilir. Ktu, nuk bn prjashtim as Greqia e Roma, pasi t dhnat tregojn se popullsia paragreke, por edhe ajo antike greke, ka qn e nj prejardhje pellazgo-ilire, po ashtu dhe ajo romake. Qytetrimi greko-romak, do ishte m drejt q t quhej nj nga fazat e zhvillimit t qytetrimit pellazgo-ilir. Ai nuk sht gj tjetr, ve fundi i ktij qytetrimi mijravjear. Njihet qytetrimi antik, pasi ai ishte m afr historis dhe kshtu t gjitha mrekullit e nj kulture mijra vjeare etnike Evropiane, me pa t drejt mbshtillen n nj epok, n at greko-romake.

Kombet antike evropiane, jan krijuar mbi bazn e ktij substrakti pellazgo-ilir, nga lvizjet e fiseve t njjta etnikisht brenda ktij territori, gjat epoks s bronzit, por edhe t hekurit. Nga Atlantiku deri n Kaukaz, Evropa e bronzit ka folur nj gjuh pellazgo-ilire, nga trungu i s cils do krijoheshin dialekte dhe m pas gjuh dhe kombe.

Ky substrakt ka luajtur rol vendimtar n krijimin e kombeve moderne evropiane. Emigrimi n mas, i popullsis ilire, drejt perndimit, njihet n histori me emrin dyndjet gjermanike. Territoret q popullsia ilirike u detyrua t l bosh, u mbushn nga dyndjet e popullsive iraniano-mongoliane, t cilat jan quajtur si avare, sllave, turke dhe q prfunduan n pjesn lindore t Evrops vetm n shekujt XIII.

Ajo q kam trajtuar n kt studim, sht roli i ilirve n krijimin e kombeve t Evrops, si dhe roli i gjuhs shqipe n lindjen e gjuhve evropiane.

Pra katr jan tezat q kam si qllim t vrtetoj:

1 Substrakti pellazgo-ilir i Evrops prehistorike dhe antike.2 Origjina pellazgo-ilire e kombeve antike evropiane duke prfshir at romake dhe

at para-greke dhe antike-greke.3 Origjina ilire e shum kombeve moderne evropiane.4 Shqipja apo dialektet e saj, ka qn gjuha q ka folur ky substrakt evropian, nga u

krijuan gjuht moderne.

Gazeta Kritika 2

Pr t vrtetuar kto teza kam shfrytzuar t gjitha burimet historike q vijn nga antikiteti si dhe kronikat mesjetare. Jam mbshtetur dhe n t dhnat arkeologjike dhe antropologjike, pr t nxjerr ngjashmrit kulturore dhe antropologjike. Risia e ktij studimi sht fakti se kam analizuar edhe gjuht m kryesore evropiane antike dhe moderne pr t nxjerr n pah, ngjashmrit q ato kan me shqipen dhe kam shpjeguar kuptimin e fjalve t tyre me an t shqipes.

Kto prkime dhe prkthime gjuhsore i kam realizuar nga gjuht letrare aktuale t ktyre kombeve, se nse do t njihja dialektet e tyre pa frik mund t thuhej se nga ato mund t dilnin thesare. Si do e shikojm, shqipja luan rol kryesor n formimin e ktyre gjuhve, pasi ajo sht pasardhsja direkte e substraktit pellazgo-ilir t Evrops. Fal maleve dhe krenaris s shqiptarit, sot bota ka t gjall gjuhn substrakt, q mendon se sht zhdukur, por q pr shum gjuhtar dhe historian, ashtu si dhe pr mua, ajo sht e gjall dhe ruhet tek gjuha shqipe dhe atyre q dyshojn iu themi ta msojn shqipen dhe pastaj t flasin.

Manjani e quan shqipen si: ... ajo gjuha e mrekullueshme q i prngjan nj vendburimi t pasur, mbi t cilin mjafton t prkulesh dhe t mbledhsh kokrriza ari filologjik (Z.Manjani, Fund i Misterit Etrusk, 1973, f.69)

Roli pellazgo-ilir, n krijimin e kombeve antike evropiane

Territoret e mirfillta pellazgo-ilire

Pr t kuptuar m mir se kush ishin popujt m t vjetr t Evrops dhe lidhjet etnike q ekzistonin midis tyre, s pari do ta fillojm me popullin e par evropian, at pellazgo-ilir.

Pellazgt, sipas burimeve historike, jan populli m i vjetr i Evrops. Ata konsiderohen nga autort antik si t part q kan banuar Greqin. Ndoshta pr vjetrsin dhe fisnikrin, ata jan quajtur nga autort antik me nj fjal t shenjt.

Dionisi i Halikarnasit, thot se pellazgt afr Dodons, jan t shenjt dhe askush nuk guxon t bj luft me ta. Madje autort antik thon se ata kan qn n territorin e Greqis s sotme edhe para prmbytjes s madhe. Pr her t par pellazgt prmenden n Iliad si aleat t Trojanve.

Homeri i vendos pellazgt n Azi t Vogl n Larisn pjellore (Ilirt dhe Iliria f.9), n Argon pellazgjike (Ilirt dhe Iliria f.9), n Dodon (Po aty f.9) dhe n Kret. Ai e quan Zeusin e Dodons si Pellazgjik.

Herodoti i vendos pellazgt n Arkadhin pellazge, (Ilirt dhe Iliria. f.16), n Kreston t Thrakis (Po aty), n Thesali (Po aty), n Athin dhe Helespont (Po aty).

Plini nj autor romak, shkruan pr pellazgt se: Peloponezin e quanin m par Apia dhe Pellazgjia. Arkadhia, m par, quhej Drymode dhe pastaj Pelasgia. Vjen pastaj Haimonia q ka ndryshuar shpesh emrin duke u quajtur Pelasges dhe Argo Pellazgjike (Po aty f.195)

Ishulli i Samothraks ka qn banuar m par nga pellazgt. (Herodoti lib.II f.51) Ishulli i Samosit ku ka lindur Pitagora, sht quajtur si ishull ku kan banuar pellazgt.(Herodoti lib. I. f.142) Ishulli i Lesbos q lindi burra si filozoft Pitakus, Theofrasti historiant Helaniku dhe Theofan si dhe poeteshn Safo, sht quajtur Pellazgjia. (Strabon lib. V. f.2, 4; Herodoti lib. V f.26) Ishulli i Rodos ku ndodhej nj nga shtat mrekullit e

Gazeta Kritika 3

bots antike, kolosi i diellit, ishte pellazg. (Diodor Sicialini lib. V f.55; Strabon lib. X f.3) Po kshtu edhe n ishullin e Kosit dhe Eubes (Strabon lib. XIII f.3.3)

Straboni thot se: Pellazgt kan qn nj popull madhshtor, i cili mund t dokumentohet edhe nga burime t tjera. Sa pr pellazgt, t gjith jan t mendimit se ishin nj fis i vjetr i prhapur n t gjith Heladn e sotme, e sidomos n vendin e Eolve afr Thesalis. Pr m tepr Thesalia, e cila gjendet midis gryks s Pineit dhe Thermopileve, quhet Argo Pellazgjike. Shum autor i kan quajtur edhe Epirott Pellazgjik, sepse ata shtriheshin deri atje n Epir.

Menecratos Elaita na tregon se e gjith zona detare q quhet Jonia duke filluar nga Mykale dhe ishujt fqinj, kan qen banuar dikur nga pellazgt (Straboni lib. XIII 3.3, Herodoti lib. VII f.94).

N Efes ndodhej tempulli i Dians q Jordanes thot se e kan ndrtuar Myst. Ky tempull q ishte nj nga mrekullit e bots s vjetr, paraqet nj nn q ushqen t gjitha qeniet njerzore dhe pr idet fetare pellazge, ajo e kishte kraharorin t mbuluar me gjinj.(Pausania libr. IV f.31.6 dhe VII 5.2).

Muret si ato q quhen pellazgjike gjenden nga Azia e Vogl deri n Spanj dhe quhen ciklopike, q do t thot se ata jan shtrir deri n Spanj ashtu si tregojn edhe burimet e tjera historike. Nj pjes e madhe e pellazgve t Atiks s quajtur Jon, u shprnguln pr n vendet e tjera brenda bots pellazgo-ilire, midis t cilve themeluan edhe qytete apo koloni pr shkak se toka e Atiks ishte e pakt dhe nuk mund ti ushqente. Brenda territorit ku ka qn banuar me pellazg, ka pasur lvizje t ktyre fiseve.

Herodoti thot se: Pellazgt u detyruan t braktisin Atikn dhe u shprndan n vende t ndryshme ku nj pjes e tyre shkoi n Lemn.... (Po aty).

Dionis Halikarnasi, tregon gjithashtu pr shprnguljen e nj pjese t pellazgve. Ai thot se: ... duke u shprndar gjat ikjes nj pjes e pellazgve shkuan n Kret, t tjert pushtuan disa nga ishujt ciklade, nj pjes zun vendet rreth Olimpit dhe Oss, t tjert shkuan n Beoti, Fokid dhe Eube kurse ata q u hodhn n Azi, zun vende pran brigjeve t Helespontit. Pastaj pellazgt q banonin n t quajturn, Thesali t detyruar t ln vendin e tyre shkuan dhe u vendosn pran aborigve. Aborigt i pranuan ata m tepr se ishin t afrt nga raca. Raca e pellazgve ishte nga Peloponezi dhe ishin autokton. (Po aty f.166)

Jont-pellazg, ndrtuan at q quhet qytetrimi i Athins, ku mbizotronte forma demokratike e drejtprdrejt e qeverisjes, n t ciln merrnin pjes vetm burrat. Ky kuvend, i cili ishte m i madhi, sht tipik me kuvendin e malsive t Shqipris, q gjithmon kryesohej nga nj pleqsi, q merrte dhe vendimet m t rndsishme. Pavarsisht se ajo ishte m e zhvilluar se kaq, pasi kemi formimin e nj qytet-shteti, ngjan me kuvendet e maleve shqiptare, t cilat ishin pr nj zon t caktuar. Jont-pellazg, i kan dhn qytetrimit botror arritje tepr t larta kulturore dhe mendje t mdha, t cilat kan hedhur bazat e shkencave t ndryshme shoqrore dhe natyrore.

Pra, pellazgt, jan shtrir n t gjith territorin e Greqis antike, Maqedonis, Epirit, ishujve t Egjeut, Azis s Vogl si dhe n Itali, si do e shikojm m pas ku do jepet m qart shtrirja dhe kultura e tyre. Shohim shtrirjen e ilirve sipas autorve antik.

Mendoj se emri Ilir, pr ilirt sht nj emr shqip dhe do t thot i-lir, pasi ata ishin nj popull luftarak q nuk vihej dot nn pushtetin e t tjerve dhe shpesh kan pushtuar botn. Disa studiues mendojn se kshtu i kan quajtur helent e lasht ndaj dhe nuk mund t jet nj fjal shqipe. Studiuesit duhet t din mir se helent e lasht ishin t gjith pasardhs t fiseve pellazgo-ilire dhe patjetr kan folur shum mir kt gjuh. Por lidhur me etnicitetin pellazgo-ilir t Grekve antik, do t flasim m pas.

Gazeta Kritika 4

Apianit, i cili sht i vetmi studiues romak q ka shkruar nj vepr pr Ilirin, thot se: Bijt e Ilirit jan Enheleu, Autari, Dardani, Medi, Taulanti dhe Perrebi, vajzat e tij ishin Partha, Daortha, Dasara dhe t tjera nga kan rrjedhur Taulantt, perrebejt, enhelejt, autariatt, dardant, parthint, dasarett, dhe darsejt. Thon se Autari pati pr bir Panonin ose Paionin dhe ky i fundit pati pr bir Skordiskun dhe Tribalin nga t cilt morn emrat fiset.

Sa pr fiset Ilire kta jan edhe tani shum t dgjuara si sht e natyrshme n nj vend kaq t gjer, kta banojn ndr krahinat e Skordiskve dhe Tribalve. Pas Ardianve jan Liburnt, nj tjetr fis ilir. (Apiani, Illyrike f.2-3).

Apiani vazhdon: Thash gjer ktu se cilt konsideroheshin ilir prej helenve, ndrsa pr romakt, jo vetm ilirt po edhe paiont q jan afr tyre edhe rett, edhe morikt edhe myzt q jan n Evrop edhe tr fiset q jan kufitare me kta q banojn nga e djathta e atij q lundron npr Istr nga lart-posht, i dallojn nga helent si bjn edhe helent vet dhe i quajn secilin me emrat e tyre t veant, por viset e gjith ktyre i quajn me emrin e prbashkt Ilir. (Po aty f.6)

Pra Apiani e shtrin konceptin Ilir, n t gjith Ballkanin deri n Norikum q sht edhe Austria e sotme. Ilirt kan banuar edhe n Itali si Mesapt, Japigt, Daunt, Venett, Rett, Vendolikt etj. Autort gjerman i konsiderojn ilirt si nj etni q jan formuar n Lusace krahin n Polonin perndimore, pasi ka ngjashmri kulturore midis ilirve, t kulturs s vjetr Hungareze dhe asaj t Luzacit (Arsim Spahiu, Ilirt dhe Pellazgt n Greqin e vjetr 2006, f.31) Disa studiues e lidhin krijimin e tyre n Ilirin e veriut n territoret e sotme Hungareze.

Por si do e shikojm, ata gjenden kudo n Evrop dhe sht e vshtir t prcaktosh se ku u krijuan saktsisht ata. Ilirt patn nj nivel t lart shtrirje n epokn e bronzit dhe ata dallohen pr varrimet tumolare si dhe pr spatn dytehshe, t cilat nga t dhnat arkeologjike tregohen se ndodhen n t gjith Evropn, nga Skandinavia n Mesdhe dhe nga Anglia deri n Azi t Vogl dhe Ukrain, madje deri n Azin Qndrore.

Kultura e hekurit e Hallshtatit n Austrin e shekullit t VII p.k., ka ngjashmri me kulturn ilire. Ajo sht quajtur iliro-kelto-venete, pasi kto popuj ishin t njjt nga pikpamja etnike dhe kjo duket edhe nga kultura materiale. Ka ngjashmri n metalurgji midis ilirve dhe Bohemve, Moravs e Bavaris. Nga t dhnat tregohet se ilirt kan populluar t gjith Evropn gjat periudhs s bronzit dhe n ato territore q jan quajtur Kelte m pas. Por keltt far jan?

Keltt nuk jan gj tjetr vese ilir t cilt mund t jen quajtur m pas me kt emr, pasi ata dalin n histori shum von. Edhe dakt nuk quheshin ilir, por si do e shikojm, ata ishin t nj etniciteti me ilirt. Vetm disa studiues e pranojn se Hallshtati i shekullit t shtat ishte edhe kultur kelte, pasi nuk ka pasur t dhna m para pr nj kultur arkeologjike kelte. Pra, mendoj se kan qn nj deg e ilirve dhe si do e shikojm m pas kjo vrtetohet, jo vetm nga t dhnat arkeologjike, por dhe nga ato historike.

Sot nuk jan vetm shqiptart pasardhs t ilirve pasi, si do e shikojm, shtrirja e tyre ishte gjigande dhe nga ata kan gjak, pothuajse t gjitha kombet e Evrops s sotme. Evropa n antikitet ka patur nj substrakt etnik dhe mesa del, t vetmit q kan ruajtur gjuhn e popullsis q ka folur pjesa m e madhe Evrops, jan shqiptart e sotm. Pra, me nj fjal shqiptart, jan t vetmit q ruajn gjuhn e ilirve m pastr se t tjert, ndrsa, kombet e tjera kan trashguar nga ilirt prsa i prket gjakut dhe gjuhs. Shum studiues e lidhin kt me faktin se shqiptart i ruajtn malet nga mosasimilimi nga popullsit barbare q emigronin nga Azia n drejtim t Evrops.

A kan lidhje pellazgt me ilirt?

Gazeta Kritika 5

T dhnat tregojn se kan qn t nj etnie. Kshtu epirott, maqedonasit, thrakt, dakt quheshin me emra t ndryshm, por ishin etni e njjt. Kjo ndodh edhe me pellazgt.

Maqedont antik, jan quajtur nga autort antik si Pellazg, pra automatikisht t nj etnie me epirott.

Kshtu Justini thot se: Maqedonasit ishin Pellazg. (Justinin lib.VII 1.1) Maqedoni del n gjenealogjin e dhn nga autort antik, si pasardhs i Pellazgut (Apollodorus lib.II. 8.1)

Herodoti thot se pellazgt q jetojn n rajonin e Pindusit jan quajtur Maqedon(Herodoti lib. I f.56).

Nga ana tjetr Maqedonia sht quajtur edhe Paioni pra Ilire, kjo do t thot se nuk ka pasur dallim etnik midis pellazgve dhe ilirve, thjesht ata jan quajtur me emra t ndryshm, por kan qn etni e njjt.

Disa krkime bashkkohore i lidhin Dryopt si me pellazgt dhe me ilirt. Disa autor i konsiderojn si pellazg q kan zn vend n jug t Thesalis dhe disa, si ilir pasi kan prapashtesn iop. Ky emr ka lidhje me fjaln shqip dru.(Arsim Spahiu, Pellazgt dhe Ilirt n Greqin e vjetr, f.36)

Jazoni sht vllai i Pellazgut sipas legjends s Argosit. Por sipas nj tradite tjetr ai sht vllai i Dardanit Ilir. Jazi sht quajtur dhe nj krahin e Panonis s Iliris. Pellazgt njlloj si ilirt, aplikonin fen Druide, ashtu si aplikonin n at koh e gjith Evropa.

Hesiodi thot se nga i biri pellazgut, nga hyjnori Lykaon, lindn gjasht djem.Thesproti ishte i biri i Lykaonit dhe se nga ai rrjedhim nipi i Pellazgut. Kaont

dalin si fis Trojan, por edhe epiroto-pellazg, edhe si fis ilir n Itali.Haemoni sht banori i Haemonis dhe sht i biri i Pellazgut dhe ati i Thesalit.

(Straboni, IX, 5.23) Nga ana tjetr ai sht nipi i Polidorit dhe sht ilir, pasi Polidori sht vllai i Ilirit.

T dhnat gjuhsore q jan t pakta nga gjuha q kan folur pellazgt, jan vetm disa fjal apo emra vendesh t cilat kan lidhje me shqipen, si fjala aspet q prdoret pr Akil kmb shpejtin dhe q lidhet po me fjaln shpejt t shqipes q ka po kt kuptim. Fjala pelia pr pleqt, e cila lidhet me fjaln pleq t shqipes. Kodra q quhet po nj qytet pellazgjik q lidhet me fjaln kodra t shqipes. Shum studiues serioz kan prkthyer mitologjin dhe emrat e heronjve dhe toponimis s pellazgve me shqipen e sotme.

Shqiptart e sotm, jan popull pellazgo-Ilir, flasin n t njjtn gjuh, q tregon se n antikitet pellazgt dhe ilirt kan qn t njjt etnikisht. Kshtu, kombi shqiptar sht epirot, pra pellazg pasi Epiri antik z pjesn m t madhe t atij q quhet shtet shqiptar, sht Maqedon, pasi shqiptart etnik banojn n nj territor t gjer n Maqedonin antike. Pra meq jan maqedon, jan pellazg, pasi maqedont quhen si pellazg. Nga ana tjetr nga t dhnat e tjera, maqedont jan quajtur edhe si paion q nga Homeri, Herodoti, Straboni etj. Por paiont ishin nj fis ilir, q do t thot se maqedont jan edhe ilir. Dardant ishin nj nga fiset m t rndsishme t ilirve, q jan autokton dhe sot quhen shqiptar ashtu si dhe epirot dhe maqedont pellazg. Kjo tregon se nga etniciteti, pellazgt dhe ilirt kan qn t njjt.

Lidhur me autoktonin e shqiptarve n kto territore nuk ka diskutim nga historiant q ata jan pasardhs t popullsis s vjetr ilire, por edhe pellazge, prderisa nj pjes e shqiptarve t sotm rrjedhin nga ata. Faktet historike dhe gjuhsore tregojn se shqiptart si komb jan krijuar n territoret q kan. Lidhur me kt shtje do flasim ve.

Disa studiues sllav, t cilt me doemos duan t nxjerrin sllavt si pasardhs t ilirve, sulmojn origjinn ilire t shqiptarve, duke pretenduar se shqiptart n kt territor kan ardhur me turqit, pra pas sllavve. Se gjoja shqipja nuk ka fjal tek greqishtja dhe latinishtja

Gazeta Kritika 6

dhe kjo tregon se shqiptart nuk kan qn ktu n koht e lashta. Kjo tingllon sa absurde aq dhe qesharake. Pse?

Shqipja sot ka fjal si tek greqishtja dhe latinishtja dhe si do e shohim n kt studim shum fjal t latinishtes s vjetr dhe t re si dhe greqishtes s vjetr dhe t re jan t prbashkta me shqipen.

Por ajo q sht edhe m e madhja nga t gjitha shqipja i shpjegon kuptimin e ktyre fjalve q tregon qart se ato jan gjuh derivative t shqipes. Shqipja jo vetm ka qn krijuar ktu, por sht ajo q lindi kto gjuh. Ndaj disa historian amator bjn mir t studiojn shqipen prpara se t flasin pr t. Pasi t msojn shqip, t flasin pr shqipen se aty i kan t gjitha misteret historike dhe gjuhsore t gjuhve dhe qytetrimit Evropian.

Kjo q pam m sipr ishte shtrirja e pellazgo-ilirve sipas t dhnave direkte t autorve antik, pra shtrirja de jure.

Pr t par shtrirjen e vrtet t ilirve, at de facto, duhet t studiojm t dhnat historike dhe gjuhsore q tregojn lidhjen midis tyre dhe popujve t tjer t Evrops antike si thrakt, dakt, skitht, trojant.

Do analizojm nj pr nj t gjitha faktet e shumta historike pr t nxjerr lidhjet etnike midis ktyre popujve t antikitetit pr t prcaktuar qart shtrirjen e etnis ilire n kuptimin m t gjer, n at real. Iliria q njihet nga autort antik me emrin Iliri, ka nj koncept m t gjer nga kufijt q i kan vendosur historiant e m vonshm. Shum popuj si maqedont, epirott, dakt, thrakt nuk jan quajtur ilir, por t dhnat tregojn se ato kan qn t nj etniciteti me to.

Fillojm duke trajtuar s pari qytetrimet m t ndritura t epoks s bronzit dhe etnicitetin pellazg t tyre.

Etniciteti pellazgo-ilir i Krets dhe Mikens.

Kretasit prehistorik kan krijuar nj nga qytetrimet m t vjetra t bots dhe sigurisht qytetrimin m t vjetr Evropian. Shkalla e nivelit kulturor t qytetrimit Kretas ka qn e prmasave t larta dhe paraqitet me cilsi origjinale Evropiane. Qytetrimi i Krets i zhvilluar rreth 3000 deri n 1400 vjet p.k. paraqet nj nga shkallt m t larta t historis s qytetrimit botror. Ai sht quajtur ndryshe dhe si qytetrim pallator pasi jeta e qytetit organizohej rreth disa pallateve madhshtore dhe tepr luksoze edhe pr kohn q jemi sot. Qytetrimit t Krets, prsa i prket etnicitetit, nuk i sht vn emri se kujt i prket, pasi n kt koh nuk ekzistonte nocioni grek, pasi nse do t kishte ndonj shenj edhe m t vogl, padyshim do e kishin quajtur Grek.

Cila sht etnia q ka ngritur kt qytetrim?Qytetrimi i Krets ka qn nj qytetrim pellazg. Nga t gjitha burimet antike,

Pellazgu mbahet si njeriu autokton dhe q ka lindur nga dheu. Meq kjo kultur sht kaq e lasht nuk ka se si t mos jet ndrtuar nga i vetmi popull i lasht, q kan njohur autort antik n at dhe. Le t shikojm t dhnat historike n lidhje me etnicitetin e Krets s vjetr. Homeri prmend n Iliad, midis disa fiseve t tjera dhe pellazgun, i cili sht autokton n territoret e Egjeut.

Me t vrtet vazhdon Straboni, shikojm pellazg n Kret sikur dshmon Homeri duke i vn Odiseut n goj kto fjal: N kt ishull ku banojn Akejt, eteokrett trima, kydont, dort trefish edhe pellazgt hyjnor. (Straboni, gjeografia lib. V, f.152)

Kreusi, sundimtari q i dha emrin Krets ishte i biri i Tegetit nipit t Lykaonit (Pauzania, lib. VIII, f.53.2). Pra me origjin pellazgo-ilire, pasi Kaont jan quajtur dhe pellazg dhe ilir.

Gazeta Kritika 7

Minosi, themeluesi i qytetrimit Minoan, sht i biri i Zeusit dhe i Evrops, motrs s Ilirit, pra ai sht nipi i Ilirve.

T dhnat q japin autort antik, tregojn se n Kret kan banuar disa fise t tjera ilire si Mesapt, Japigt, Daunt, Peukett.

Pasi Dedali u arratis n Itali, Minosi iu vu n ndjekje. Kretasit organizuan nj ekspedit ndshkimore ndaj Italis, por u mundn dhe n kthim e sipr i nxori stuhia n brigjet e Italis ku u quajtn Mesap. (P.Grimal vep. e cit. f.298).

Pra Mesapt e Krets quhen ilir n Itali. Si thuhet Japyksi dhe t vllezrit, Dauni e Peuketi eponime fisesh ilire jan bijt e Ilirit Lykaon t birit t Pellazgut (A.Spahiu, Pellazg. f.126).

Dardani strgjyshi i Trojs dhe Roms ka lindur n Kret, por Dardani del fis ilir n Iliri.

Ashtu si pjesa e bronzit, e Iliris dhe gjith Evrops, Kreta nuk ka qendra fetare, pasi praktikohej besimi fetar druid, i cili ashtu si dhe n Dodona e deri tek Baltt dhe Britanikt, nuk kishte tempuj, por vende n natyr apo shpella. Varrimi n Kret, zhvillohej si n pjesn tjetr t Evrops me tuma, pr shkak t ngurtsis s tyre t madhe, pasi atje dominon guri, jan quajtur tholosi.

Disa autor mendojn se Tholosi i Krets ka ardhur nga ngurtsimi i tums dhe varri me dhomza, nga zhvillimi i natyrshm i kisteve dhe gropave t mparshme. Pra edhe ceremonit e varrimit jan si t ilirve.

Perndeshat mbanin titullin potnia q shqip sht zotnia q tregon dhe zotin apo perndeshn. Hyjnit q adhuroheshin, ishin pellazge. Simbol sht gjarpri, nj simbol ilir, t cilt shqiptart me emrin gjarpri i shtpis, e nderojn edhe sot. Kreta ka pasur dy lloj shkrimesh, n fillim at piktorografik m pas at linear A. T dy kto lloje t shkrimeve nuk jan deshifruar, megjithse pr linearin jan br prparime n identifikimin e disa shkronjave.

P.Fauer nga 100 emrat e qyteteve t Krets, 93 jan pellazg. N listn e tij ai paraqet emrat si: Albe, Arbis, Istron, Lisos, Malla, Kidonia etj. (G.Rachet, 1993, f.253).

Fjala Kret mund t shpjegohet edhe me fjaln Kret e shqipes, q tregon kryet apo kokn, pasi ajo ishte edhe komanduesja e Egjeut dhe Mesdheut Lindor, ndoshta mund ta ket marr kt emr se sht n krye t t gjithve. Drer, quhet nj vend n Kret q lidhet me fjaln drer t shqipes q edhe kaprolli, Thes me thesin, Fest me fest, Rethimno ka kuptimin si rrethim etj.

Edhe t dhnat q japin autort antik tregojn se ishin pellazgt q e ngritn kt kultur nga zero.

Kshtu Diodor Siiliani thot se: N Kret tregohet se fiset pellazge qen t parat q u msuan njerzve t ndrtonin anije dhe t zbusnin kafsht, u msuan njerzve artin e shigjets dhe t jetonin n nj shoqri t prbashkt. Ata kan qen iniciatort e zakoneve t mira dhe t nj jete t rregullt dhe t moderuar. (Diodor Sicilius lib. V f.64).

Ata ishin t part q kan br sakrifica dhe ceremoni fetare pr zotat. (Herodoti lib. II f.52) thot Herodoti grekt i huazuan kto tradita nga Pellazgt (Herodoti libr. II f.51-53).

Pauzania thot se: Burri i par q ka lindur n bot ka qn Pellazgu, nj burr i dalluar pr prmasat dhe bukurin e figurs s tij q i kalonte t gjith t vdekshmit e tjer pr kualitetet e shpirtit. Pellazgu ishte i pari q u msoi njerzve q t ndrtonin shtpi dhe t mbroheshin nga t ftohtit, ai u msoi njerzve q t bnin rroba nga lkura e deles. Pellazgu ka lindur nga dheu pr t qn filluesi i genit t vdekshm. (Pausania lib. VIII. 1.4)

Gazeta Kritika 8

Herodoti thot se: Grekt nuk e din sot, q un kam shkruar kto se nga e ka origjinn do zot, ose nse ata kan jetuar gjithmon dhe se far forme kan patur. Emrat e shenjtorve t cilt egjiptiant thon se nuk i njohin, grekt i kan marr nga pellazgt.(Herodoti, lib. II f.50-53).

Pra edhe pr autort antik, pellazgt, jan t part q shpikn dhe ndrtuan qytetrimin e Krets. Pellazgo-ilirt e Krets, arritn ti japin bots nj nga qytetrimet m t lavdishme, q shrbeu si baza ku u mbshtet qytetrimi i Mikens dhe ai Antik.

Mikena

Mikena ishte nj qytet n veri-perndim t Argos Pellazgjike n Peloponez. Ky qytet nuk dihet kur sht themeluar, por mendohet se m hert se 1500 vjet p.k. Termi qytetrim Mikenas, sht vendosur nga autort e mvonshm, pasi popullsia e asaj kohe quhej si akease, danaj, argiane. Mikena zhvilloi shkrimin linear B, i cili sht deshifruar, por nuk sht prkthyer ende. Jan br prpjekje q ta shpjegojn me greqishten, por nuk kan arritur rezultat. Madje disa studiues naiv, ende dhe sot e quajn shkrim grek, por pa prkthyer asnj fjal nga greqishtja. Askush nuk di edhe sot, t thot se kush sht greqishtja q nuk prkthen dialektet e antikitetit dhe jo m t flitet pr t prkthyer shkrimin e Mikens.

Aty jan gjetur disa maska prej ari t quajtura t Atreut dhe Agamemnonit, por ato datojn rreth shekujve XVII-XVI, pra shum hert. N kto shekuj ka nj teknik t mir t prpunimit t arit, por dhe n ndrtim si shihet tek varret me kupol. Mikena e ngritur pran Argos Pellazgjike nuk ka se si t mos jet vese nj qytetrim pellazg dhe t dhnat e tregojn qart kt.

T dhnat antropologjike dshmojn q n Mikenn e ksaj kohe popullsia ishte brachycefalas, ashtu si ishte e gjith popullsia e Evrops s vjetr. Sot, brachycefalas n Evrop jan shqiptart, gjermant, austriakt, zvicerant si dhe disa zona t veanta malore. Kjo tregon se shqiptart jan pasardhs t tyre.

Pra, edhe nga t dhnat antropologjike, tregohet se popullsia e Mikens e asaj kohe ka qn e njjt nga etniciteti me gjyshrit e shqiptarve apo me shqiptart sot.

T dhnat arkeologjike tregojn se n Miken dhe n Peloponez, ku u shtri ky qytetrim, sht gjetur varrimi me tuma, i cili n kt koh lulzoi n t gjith Evropn. Tumat n Greqi jan zbuluar n Kersoneza, Lerna, Argolid, Peloponez, Kos. Gjat epoks s bronzit t mesm tumat prhapen n Greqin kontinentale si n Mesin, Argolid, Atik, Fokid. Varrimi me tuma vazhdon edhe n bronzin e von n Beoti dhe n Peloponez pran Mikens. Ato nuk ndryshojn nga tumat Ilire. Kjo sht nj prov e fort se Mikena ka pasur nj kultur t njjt me pellazgo-ilirt.

N epokn e bronzit, n Miken, nuk ka faltore si n epokn klasike dhe disa studiues mendojn se nuk ka fe. N fakt fe ka patur n epokn e bronzit n t gjith Evropn, por ajo sht quajtur me emrin shqip si fe druide nga emri dru, q tregon se drurin e lisit, ata e kishin si t shenjt.

Heroi i Mikens sht Mikeneu nipi i Froneut, q ishte pasardhs i Pellazgut (Pauzania, II 15.5). Pra, meq heroi nga ka marr emrin Mikena, sht pellazg, ather sigurisht, q e kan themeluar pellazgt, popullsia q n Peloponez ka lindur nga dheu.

N Spart ndodhet faltorja e Zeus Messapeus q tregon se edhe n Spart ka patur fise ilire. Kjo faltore ndodhej edhe tek fisi ilir i Mesapve.

Tek Homeri, skena e vendets dhe mbledhja e kuvendit t pleqve pr t vendosur pr pagimin e gjakut, i cili n kohn e Homerit edhe blihej, sht i njjt me at t shqiptarve sot n disa zona t veriut ku gjaku edhe blihet. Kt e ka vn n dukje Nikolla Hamond. (N.Hamond 1993, f.217-218). Kjo tregon se ata kan pasur zakone si t ilirve, t cilat jan

Gazeta Kritika 9

ruajtur n Shqipri n disa zona t thella malore, t cilat dallohen pr ruajtjen e traditave prehistorike.

Si e pam, popujt, q gjat lufts s Trojs kan banuar n Peloponez ishin Akejt, Argejt dhe Danajt. Le t shikojm me radh origjinn e tyre sipas t dhnave historike.

AkejtMe emrin Akej quhen Mikenasit gjat luft s Trojs. Kshtu quhet Ake, Atreu,

Menelau, Agamemnoni. Por t dhnat q jep Straboni, tregojn se dinastia e Mikens, ishte me origjin nga Frigjia n Troj t Azis s Vogl. Kshtu ai e sqaron qart se gjat lufts s Trojs n Miken qeverisin pellazgo-ilirt.

Ai citon Hekateun, nga Mileti, i cili thot pr Peloponezin se ... ktu para helenve kan banuar barbar. Kshtu Pelopi solli popullin nga Frigjia n vendin e quajtur sipas tij Peloponez, Danau erdhi nga Egjipti, kurse dryopt, kaukant, pellazgt, lelegt e t tjer, ndan midis tyre viset brenda Ismit. Atikn, e pushtuan thrakt.(Ilirt dhe Iliria f.157).

Si dshmon Straboni n kohn e lufts s Trojs nuk ka fare koncept grek, pasi vet dinastia e Mikens ishte nga Frigjia dhe pjesa tjetr e saj ishte nn pushtetin e fiseve t tjera pellazgo-ilire. Homeri e quan Menelaun leshverdh dhe Ake. Nse kta Akej do ishin jasht bots pellazgo-ilire dhe me origjin aziatiko-afrikane, sigurisht q nuk ka sesi t ishte Menelau me lesh t verdha, pasi q andej nuk ka popullsi t till.

Akeu sht vllai i pellazgut dhe i Fthiut.(Herodoti, f.56). Pra, Akeasit jan pellazg. M.Saqellariu v n dukje se: ... sht e pamundur t jepen shpjegime pr gjuhn e akeasve me an t greqishtes dhe t dhnave greke. Gjuha e akeasve vjen nga substrakti para-helenik indo-evropian.(M.Saqellariu 1977, f.321)

ArgejtIshin nj popull q banonte n Argo t Peloponezit. T dhnat q japin autort antik e

quajn Argon Pellazgjike. Pra t dy kto fise t epoks s lufts s Trojs ishin pellazge. Eskili, n Iktidet dhe Danaidet thot se: raca e pellazgve kishte dal nga Argo pran Mikens. Efori pretendon se dikur Peloponezi kishte mbajtur emrin Pellazgjia.(Straboni, Gjeografia, lib. V f.152)

DanauKy sht i vetmi fis n Greqin e lasht q nuk sht pellazg, por egjiptian. T dhnat

tregojn se danajt kan emigruar nga Egjipti pr n Pellazgji.Eskili pranon prejardhjen egjiptiane t danajve, pasi ai tregon se ata ishin krejt t

ndryshm fizikisht, nga popullsia vendase.(Eskili, Lutset f.219-237). Kur Danau mbrrin nga Egjipti n Pellazgji, mbreti i vendit Pellazgu iu tha: Si mund t jeni ju t nj race me ne? Ju ngjasoni me shum libian, pra jo grave t vendit ton, sepse vetm Nili mund t ushqej nj rac t till. M tregoni q t bindem m mir si mund t jen argiane zanafilla dhe gjaku yt.(Euripidi Suppliantes 277-290). Danai, ishte i biri i Belit mbretit t Egjiptit dhe vlla binjak i Aegipti. Mbreti i Egjiptit para se t vdiste e bri Danaun mbret t Libis, pasi kishte ngritur n Libi faltoren e Amonit.

Danajt kur erdhn nga Egjipti, i thonin Pellazgut, q ata ishin t nj race me Argt, por ai u tregonte atyre se ata ishin nj rac afrikane, q nuk kishin t bnin me pellazgt. Pr kt mund t ket edhe nj shpjegim tjetr.

Nga burimet historike, raca pellazgo-ilire, ka qn krijuesja e dinastive t vjetra si n Egjipt, por edhe n Mesopotami e Indi. Ndoshta Danau q ishte bir mbreti mund t pretendonte se origjinn e kishte nga kto vende, por me qndrimin e dinastis s tij atje ata ishin

Gazeta Kritika 10

afrikanizuar, pasi ishin przier me popullsin vendase. Ndaj dhe pellazgu i thot se grat tuaja nuk ngjajn si grat e Argosit q ishin t bardha, por si grat e Libis, q dalloheshin pr lkurn e tyre, t zez midis t kuqes dhe kjo sigurisht nuk e bindte dot Pellazgun q ta pranonte at si t nj race me veten. Vet Danau, mund t pretendonte nj origjin pellazge, se ishte bir mbreti, por populli q ai solli mbas ishte i racs egjiptiane.

I vetmi element i huaj etnik n Mikenn apo Peloponezin antik, jan danajt, t tjert jan pellazgt. Kshtu q Mikenasit dhe qytetrimi i tyre ishte pellazg.

Euripidi, tek Arhelau, thot se: Danau, i ati i 50 vajzave, si erdhi n Argo u vendos n qytetin Inah dhe urdhroi q pellazgt t linin emrat e tyre dhe t quheshin danaj. (Straboni, lib. V, f.4) Pra nj pjes e pellazgve mund t jen przier me kt rac egjiptiane dhe sigurisht dhan dhe morn nga kulturat e njri-tjetrit. Se sa jan przier pellazgt vendas me kt popullsi me origjin egjiptiane dhe sesa ndikoi kjo n krijimin e kombit antik Grek, kjo mbetet pr tu verifikuar nga t dhna t tjera. Shum studiues mendojn se veprat e Homerit jan shkruar shum von dhe ndoshta jan shtuar disa gjra q kan ndodhur m pas. Ajo q vlen t theksohet sht fakti se Mikenn e themeluan dhe ndrtuan pellazgo-ilirt dhe ishin ata q krijuan at qytetrim.

Megjithat srish pjesa m e madhe e pellazgve e ruajtn identitetin e tyre dhe vazhduan t quheshin me emrat e tyre si Arge, Pellazg apo dhe emrat e fiseve t tjera.

Po japim disa fjal nga gjuha Homerike t cilat nuk kan lidhje me greqishten e sotme, por me shqipen e sotme.(A.Kola, Arvanitt, f.171).

Shqip Greqishtja Homerike Greqishtja sotnm nm kataraanda nda andha efkaristisar arura horafibashk vask porevumedeti theti thalasadhe dheu dhor, dha jidru dris ksiloedhe dhe idhe qeerrt ere-vos skotosethe ethir piretosflas flio milaofryma frimao fisimaiki iki fevgokal kelis-tos alogokorr kir thirokrua krunos vrisikri, krye krithen qefaloleh, lind leh jeniemelepur leporis lagaeslesh lesios malalig ligos adhinatosloz lizo pezolutem litome parakalomarr mar-pto pernoiki iko fevgo

Gazeta Kritika 11

i marr margos trelosmend mendohem medhome sqeftomemri, mni minis thimosmiu mis pondamjeshtr mistor tehnitismjet mitos nimane noi emisnisem nisome kseqinaonuk niuk dhennuse nisos nifipara paros brostapr ty par ti jasenapun punos dhuliaqen qion skilosre rea sineforrah rahso dhernorronj rronio zoruaj, rojtar rrio, rritor filasoshkel skel patiotati, ati tata ata paterathrres thros fonazoudha odhos dhromosvan van piganvend ved edhafosvera vear kaloqerivesa versa dhrososvesh ves-this foraozien zei vrazi

Si e pam, Kreta dhe Mikena prehistorike dhe ajo Homerike, kan qn banuar nga raca pellazge. Kultura dhe qytetrimi i Krets, Mikens dhe m pas ai i Athins q ishte derivat i tyre, ishin qytetrime pellazgo-ilire. Le t shohim se sa kan ndikuar pellazgo-ilirt, n krijimin e etnis dhe qytetrimit antik grek.

Roli pellazgo-ilir n krijimin e etnis dhe qytetrimit antik grekDeri pas lufts s Trojs n at territor kan banuar pellazgt, t cilt patn nj

qytetrim tepr t zhvilluar. N shekullin e X, Greqia ka nj regres kulturor dhe mendohet se ka dyndje t nj popullsie t huaj. Mund t ket dyndje t popullsive t tjera q kan patur edhe nivel kulturor m t ult. Mund q edhe ky regres t ket ardhur edhe si pasoj e rnies s fuqis s pellazgve q kishin dominuar gjat bronzit t gjith botn e athershme. Ajo q na intereson n kt studim sht etniciteti i fiseve q quheshin me emrin Grek, n antikitet.

Shum studiues bashkkohor, mendojn se nuk ka nj etnos grek n antikitet. Nj nga ata sht edhe Th. Harrison, i cili shkruan se: Helent nuk prbjn nj trung etnik e kombtar t veant, por jan grupe kulturor i disa popujve. N koht klasike, helent e konsideronin veten nj ansambl familjesh. Ata nuk prbjn nj etnos.(Th.Harrison. 1988, f.24)

Grenier thot se: Helent prbjn nj larmi t madhe etnike t shkaktuar nga origjina e tyre(J.de la Grenier, 1995, f.39)

Gazeta Kritika 12

Le t shikojm me radh t gjitha fiset e Greqis antike dhe origjinn e tyre etnike.

Origjina pellazge e jonve

Origjina e grekve t vjetr sht nj shtje e debatueshme, por ajo q sht mse e sigurt dhe e qart n kt mes, sht origjina pellazgo-ilire e tyre. Shum autor antik, i quajn helent si pellazg. Eforit, thot pr pellazgt se: ishin me prejardhje nga Arkadia t dhn pas jets luftarake, t cilt u shtuan nga ata q morn ann e tyre dhe t cilve ata u dhan emrin e tyre. U bn t famshm ndr helent dhe n t gjith vendet ku vajtn.(Straboni, Gjeografia, liv V f.152). Edhe Tukididi thot se emrin helen ia kan dhn Hellads, fiset pellazge.

Edhe Halikarnasi i quan pellazgt si helen dhe thot se: Edhe raca e lasht e pallazgve, ishte helene nga Peloponezi. N fillim, banonin pran qytetit Argo e Ahes dhe ishin autokton (D.Halikarnasi Lib. If.17) Pra emri pellazg helen identifikon po pellazgt e atij territori, q sht quajtur Hellad dhe jo ndonj nocion etnik abstrakt si e emrojn disa historian sot.

Athinn e kan banuar fiset iliro-pellazge t lapve, molosve, thesprotve, dardanve.(Homeri, Iliada f.72).

N shekullin e V, Herodoti vren se athinasit, arkadasit dhe argiant jan me prejardhje pellazge. Ai thot se: Banort e Atiks n kohn kur quheshin kranej, nn mbretin Kekrops ata u quajtn Kekropide, sipas emrit t ktij t fundit kur pushteti kalonte n duart e Erekteut, ata i thoshin vetes athinas dhe kur patn pr shef Jonin birin e Ksuthit, morn emrin jonas.(Herodoti, VIII.44)

Po ky autor sqaron se: ... pellazgt morn emrin jonas dhe eolasit ashtu si thonin grekt, quheshin pellazg. Pellazg ishin gjithashtu dhe arkadasit dhe argiant.(Herodoti, VII. 9)

Kshtu Herodoti thot se: ... pellazgt kishin gjuh barbare dhe del se popullsia e Atiks, me prejardhje pellazge, harroi t folurn e saj dhe u kthye n helene prej t cilve msoi edhe gjuhn(Ilirt dhe Iliria f.16)

Athinasit ishin autokton, kjo dshmohet nga Isokrate tek Panegjiriket, ku athinasit thon pr veten e tyre kshtu: Ne nuk e fituam vendin, por ne e mbajtm at duke dbuar t tjert nga ai. Nuk jemi nj rac mikse e przier me shum kombe. Paraardhsit tan jan kaq fisnik dhe gjeni, sa q ne kemi vazhduar pr t gjith kohn posedimin e vendit nga ku u shprndam duke qn fmij t toks q na lindi dhe n gjendje ti drejtohemi qytetit ton me t njjtat tituj q ne iu japim t afrmve tan. Nga t gjith helent, ne kemi t drejt ta quajm qytetin ton atdhe e nn.(Sokrates, Panegjiriket 23-5)

Pra t dhnat e historianve antik tregojn qart se athinasit q ishin jon, ishin nj rac autoktone, jo e ardhur nga diku me origjin pellazge dhe e paprzier me asnj rac tjetr. Mendoj se Herodoti dhe Isokrati e kan shpjeguar qart origjinn pellazge t athinasve dhe nuk ka nevoj pr shum komente. Duhet sqaruar se emri jon sht shqip dhe do t thot po jon, por edhe ion.

Origjina ilire e dorveDori quhet i biri i Fthiut, por ky sht nj nga bijt e Lykaonit, t birit t pellazgut.

(Apollodor, Bibliotheque, II, 8,1) Dort mbaheshin si pasardhs t Herkulit, t cilve iu ishte rrmbyer froni mbretror nga Pelopi Frigas. I ati i Atreut dhe ata po riktheheshin ta merrnin.

Gazeta Kritika 13

Ylli ishte nj nga udhheqsit e Dorit. Hyllasi ishte nj gadishull i Iliris. Fjala dor do t thot n shqip po dor dhe fjala yll po yll.

N lidhje me vendbanimin e Hyllve, autori Scylacis Cariandenis tek Periplus thot: Banojn aty, (n nj pjes t Iliris) popuj barbar q quhen me nj emr lotofag, kta jan hierastamnt, bulint, hyllt. Hyllt, thon se aty kishte banuar Hylli, i biri i Herkulit. Kta jan barbar dhe banojn n nj gadishull pak m t vogl se Peloponezi. Prej ktij gadishulli gjat bregut t detit ngjitur me ta, banojn bulint q jan ilir.(Scylaksi, Illyroi, f.22)

Yllt, jan ilir q kan banuar afr Bulinve para se nj pjes e tyre t emigroj pr n Peloponez, pra ata jan larguar nga Iliria. Bulint, sot jan nj krahin e quajtur Mallakastr, n Shqipri dhe afr tyre kan qn yllt q m von dalin si dor. Pra, dort kan emigruar nga Iliria, q sot ndodhet n territorin e shtetit shqiptar. Ka disa mendime se mund t jen edhe ku sht sot Mali i Zi, q n at koh ka qn Iliri. sht interesante se ai e quan fisin e yllve t Ilirs si vend nga doli Ylli i dorve, por nga ana tjetr ai i quan barbar, por kta barbar quheshin helen, pasi dort ilir quheshin jo barbar, n Peloponez. sht tepr e pasigurt prdorimi i termit barbar nga historiant antik, nse do t thot i huaj apo personi q nuk ka nj shkall zhvillimi me ato fise q quheshin helene.

Herodoti thot se dort ishin me prejardhje nga Maqedonia dhe se i pari i popullit t tyre ishte Pellazgu. (J Burckhardt, 1998, f.287) Ai thot gjithashtu pr dort, se ata n fillimet e tyre ishin t dobt e bredharak dhe u shkputn hert nga pellazgt...

Macedon sht emri i heroit q i vendosi emrin Maqedonis. Ai sht i biri i Lykaonit strgjyshit t Arkadasve Pellazg. Temeni, nj nga gjyshrit e Maqedonasve, sht nj nga udhheqsit e Heraklideve. Pasardhsit e tij jan przn nga Argosi dhe n Maqedoni themeluan mbretrin e Maqedonis.

Herodoti thot se: Perdika, i biri i shtat i Aleksandrit, sht ai q ndrtoi n kt mnyr shtetin e Maqedonasve. Prej Argoje shkuan tek ilirt tre vllezr pinjoll t Temenit: Guani, Aeropi dhe Perdika, dhe duke ikur nga ilirt u vendosn n Maqedonin e siprme, n qytetin Lebae.(Herodoti, VII f.138). Disa studiues thon se, meq dinastia Maqedonase sht themeluar nga Argo e Peloponezit, ather dinastia antike Maqedone sht me prejardhje Greke. Justifikim tepr i gabuar. Pse?

Ktu bhet fjal, koh para lufts s Trojs, ku pushtetin e merr Atreu Frigas n Peloponez, pra koh kur i gjith vendi ishte pellazgo-ilir dhe nuk ka mbi dhe, ndonj komb grek. Si po e shikojm edhe kombi grek antik, ishte pellazg dhe autort nuk duhet t ngatrrojn grekt antik me ata modern. Ktu bhet fjal pr lvizje t popullsive nga territoret pellazgo-ilire n territoret e tjera pellazgo-ilire.

S dyti ata ishin bijt e Temenit, q n gjenealogjin e shkruajtur nga autort antik, jan pasardhs t Pellazgut. Ather tre djemt e nj pellazgu t Temenit, ikn nga Argo Pellazgjike e Peloponezit tek pellazgo-ilirt q at koh quheshin me emrin Paioni apo edhe Maqedoni dhe aty formuan kt dinasti mbretrish, q mori fund me Aleksandrin e Madh. E par n kt prizm, Filipi i II ishte gjysm ilir dhe gjysm maqedon, por maqedont quheshin ndryshe pellazgo-ilir. Ather nga nj baba pellazgo-ilir dhe nga nj nn epiroto-pellazge, lindi Aleksandri i Madh q ishte 100% pellazgo-ilir.

Edhe Platoni e thekson zbritjen e dorve, por shton se ata nuk jan gj tjetr vese akej q ndrruan emrin, ndrsa Pindari i quan kta pasardhs t spartanve, pasardhs t Herkulit dhe disa prej tyre t rekrutuar n ushtri.

Gazeta Kritika 14

Pra ka tre variante n histori lidhur me origjinn e dorve se ata ishin rac pellazge dhe q emigroi nga territoret e Iliris, t Maqedonis apo Paionis, drejt Peloponezit, pr t marr pushtetin q iu kishin marr Akejt. Tjetra sht se, ishin Akej pellazg q ndryshuan emrin n dor.

Si do t jet ajo, i sigurt sht fakti se ata ishin pellazgo-ilir. Dort megjithse erdhn t fundit n Greqi, dalloheshin nga helent e tjer jo nga qytetrimi, por nga shkalla e zhvillimit, duke u kujtuar pr kt qllim, helenve t ktushm, rregullat e trashguara t jets shoqrore dhe zakonet e tyre t lashta.(Po aty, f.92)

Lidhur me dort thuhet se ata zbritn n Peloponez 80 vjet pas pushtimit t Trojs.Dort erdhn n dy val. S pari me pasardhsin e Herkulit Hyllin dhe vala e dyt

mendohet se i ka prir Teutam, ku sipas Saqellariut ky sht emr ilir.(M.Saqellariu 1977, f.131).

Herodoti bn dallimin midis tunikes s holl t jonve peplosit doras, t br prej leshi. Herodoti thot se dort e kan marr kt emr, pasi jan vendosur n Peloponez. Dort ndaheshin n tre fise: n yll, dymant dhe pamfilt. Yllt e kishin prejardhjen nga Herkuli. Ylli sot sht shqip, sepse nuk prdoret n ndonj gjuh tjetr n kt form, e i thuhet yllit dhe prdoret n emra djemsh. Po kshtu edhe emri Teuta q prdoret edhe sot pr vajzat. Yllasi ka qn edhe perndia e drits e Frigolidasve. Kto ishin t dhna q ata ishin me origjin ilire.

Nga ana tjetr ka disa t dhna t tjera q tregojn se ata ishin me origjin egjiptiane ose kananite. N testamentin e vjetr, prmendet nj fis i dorve n Izraelin e sotm, t cilt u shprnguln q aty me forc n kohn e Davidit, pra rreth shekullit X p.k.

Edhe Herodoti arrin ti quaj dort si pasardhs t Danaut q ishte egjiptian.(Herodoti, lib VII f.53-54 dhe lib. VIII, f.73). Ktu ka dy kontradikta, pasi nuk mund t qartsohet nse ishte paria mbretrore me origjin egjiptiane apo populli, pasi populli na del si ilir.

M.Aref mbron iden se popullsia dore ishte pellazgo-ilire, pasi dhe emri dor prkthehet nga shqipja dor, por ata q e sundonin at ishin egjiptian, pra pushtuesit e saj ishin rac afrikane.

Disa studiues modern grek, si Kordati dhe Saqelariu thon se pellazgt nuk kan asnj lidhje me kombin grek, pasi grekt jan me origjin nga Egjipti dhe nga Lindja e Mesme. Kordati thot se dort nuk sht fare e vrtetuar se zbritn nga Ballkani.(Po aty, f.92)

Padyshim q ka nj rac jo-evropiane me origjin egjiptiano-kananite n Greqin e asaj kohe. Ajo q nuk dim me siguri sht fakti nse u przjen apo jo me popullsin pellazge apo thjesht ata ishin sundues, ndoshta dhe skllevr?! Kjo mbetet pr tu vrtetuar.

Megjithat nuk duhet t ngatrrojn formimin e kombit t sotm grek, q sht konglomerat popujsh dhe q sigurisht ka popullsi egjiptiano-semite, pasi nga t dhnat antropologjike nj prqindje e madhe e racs s sotme greke, ngjan me ata t Lindjes s Mesme dhe nj pjes q jan arvanitt apo shqiptart, jan rac Evropiane.

Dort ngritn shtetin e Sparts dhe prdorn formn oligarkike n qeverisje, ku qeveriste nj mbret n bashkpunim me nj klas aristokratike.

Aristidh Kola, jep disa fjal spartane, pra dore dhe i krahason me gjuhn shqipe t arvanitasve.(A.Kola, Arvanitt..., f.)

Lakonike shqipLaros laraBalios balaEkso-vathia vath ku futen deletKalarines kaloj

Gazeta Kritika 15

Irenes i ri q ishin ushtarakt e rinj t SpartsVagaron i vakt

Eolt, etolt, amfiloht, tebant, eubeasit, beottHerodoti thot gjithashtu se: Eolt jan pellazg.(Herodoti, Histories, Lib.II.171)Etol t , Tukididi i prkufizon si nj etnos, ku pjesa m e madhe duhet t ket folur

nj gjuh t panjohur.(Tukididi, I,5)Polibi thot se far kuptoni ju me fjaln grek dhe cilt jan pr ju kufijt e saj?

Vet, etoliant, n pjesn m t madhe nuk jan grek. As krahinat e banuara nga apodt dhe amfilokt nuk jan greke.(Polibi, 18, 1.5) Ka nj krahin ku prfshihet Lokriga, Etolia, Akarnania, Eritant, Dolopve dhe Amfilokve nuk ishin quajtur me emrin helen dhe kto territore ndodheshin midis Maqedonis, Epirit dhe bots s quajtur me emrin grek n antikitet.

Teban t , kan patur nj etnicitet ilir. Kadmi, q themeloi Tebn ishte babai i ilirve. Kadmi nuk erdhi nga Fenikia, por i ati i tij, kishte ikur nga territoret pellazgo-ilire pr n Feniki, kshtu q ishte nga etniciteti pellazgo-ilir. Burimet tregojn se i grih Mesdheu n prehistori ka qn sunduar nga raca pellazgo-ilire dhe ata duhet t ken ndrtuar koloni atje. Edhe t dhnat antropologjike, madje edhe sot, tregojn se n bregdetin lindor t Mesdheut ka mbetje t nj popullsie evropiane. Ai u kthye pr shkak, se si thot legjenda, motrn e tij Evropn e rrmbyen dhe themeloi Tebn.

Kadmi sht ai q solli alfabetin n Pellazgji nga Fenikia. Teba q ai themeloi, sht quajtur edhe Enkelida, pra me emrin e nj fisi ilir.

Stefan Bizantini n veprn Kombtarja n shekullin e VI, thot se: Miti i Kadmit dhe Harmoniasit ruhej n Iliri deri n at koh dhe saktsisht n qytetin Butoj, ku banort e qytetit i tregonin dhe varrin ku ishte varrosur Kadmi dhe Harmonia.(Vep e cituar A.Kola, Arvanitasit 58).

Ky qytet duhet t ket lidhje me fjaln Buaj dhe ndodhet n vendin e Kaonve ku edhe vdiq Kadmi. Homeri e quan malin, n qytetin e Tebs si Plako Ypoplakia.(Iliada VI 397).

Disa e lidhin Tebn me Egjiptin se ata ishin Fenikas dhe egjiptian, por qyteti ka patur emrin tepi ose tep dhe m von e quajtn Teb. Nga ana tjetr tregohet se faraont pellazg ishin ata q themeluan Tebn, kshtu q nuk mund t jet emr egjiptian. N territorin pellazg nuk sht prmendur kurr ndonj koloni fenikase, por prkundrazi n territoret fenikse ka patur koloni pellazge.

Nga ana tjetr n gjenealogjin antike, Tebe sht e bija e Pellazgut Adramis.(P.Grimal 1951, f.447) Teba q sot quhet Thiva, flet aktualisht nj shqipe t pastr, q Tebant e kan ruajtur nga gjuha pellazgjike. Teba sot, sht nj qytet q i gjithi flet shqip madje dhe fmijt e vegjl.

Euben, thon se banojn nj popullsi ilire. Helopt ishin banor t helopis s Epirit. (Po aty, f.69) Homeri i quan eubeasit me origjin nga Thrakia. Pas lufts s Trojs nj pjes e aubeasve, pra amant, u zhvendosn pr n Iliri, me kryeqendr Bylisin, ku dhe u quajtn si fis ilir.

Tukididi i quan Beott emigrant nga zona e Epirit t veriut>(Po aty, f.59).Termin helen pr t emruar kto fise iliro-pellazge, e prdor Herodoti n

shekullin e V p.k.(Herodoti Histories, lib I f.57)Tukiditi e shpjegon qart origjinn pellazge t termit Helen: Para lufts s Trojs

Hellada mesa duket nuk ka br asgj me forcat e prbashkta. Mua m duket se ajo si trsi nuk e mbante akoma kt emr, se nj emrtim i till as nuk ekzistonte para

Gazeta Kritika 16

Helenit, birit t Deukalionit, dhe se emrin ia kan dhn asaj sipas emrave t tyre, fise t ndryshme, m tepr pellazgt(Thucididis, Historiae Lib I, f.3)

Pra, Helent jan nj popull q kan patur origjin pellazgo-ilire dhe q kan folur nj gjuh pellazge q sot sht shum afr shqipes.

Kultura e quajtur greke antike sht nj nga fazat e zhvillimit t kulturs pellazge, ndoshta e grshetuar me nj element t huaj dhe n kt rast semito-kananit. Por mund t jet edhe nj przierje pellazge me pellazg, q kishin qn zotrues t territoreve t Egjiptit dhe Fenikis dhe kthehen pasi bie fuqia e tyre apo dhe humbasin pushtetin. Nj gj e till duket edhe tek Danau, q pretendon se ka t njjtn rac me pellazgun. Por kjo popullsi, q mund t ishte me origjin pellazge dhe kishte jetuar n kolonit pellazge n kto territore, mund t ishte przier me nj element jo-pellazg, pasi vet mbreti i pellazgve i quan ato grat q kishte Danau, si femra t Nilit, pra jo si ato pellazge. Edhe numri i egjiptianve nuk ka qn i madh, pasi vetm danajt jan nga Egjipti, t gjitha fiset e tjera ishin pellazgo-ilire, kshtu q nuk kan ndikuar n krijimin e etnis antike greke.

Nuk ishte rastsi q n at territor t quajtur Greqi, t krijohej nj kultur e prparuar, pasi po t hedhim syt pas, do shohim se pellazgt ishin ata q ngritn n Kret dhe Miken nj qytetrim tepr t lart, madje pr shum aspekte dhe m t lart se ai antik.

shtja e gjuhs greke antikeSi e pam, pjesa m e madhe e fiseve apo popujve q kan banuar n Greqin antike,

ishin pellazg dhe ilir.Disa studiues mund t thon se ka nj komb grek antik dhe nj gjuh greke. Problemi

sot, sht se ne nuk dim se far gjuhe ka folur populli q quhej grek. Pse?Ka nj gjuh q quhet greke e vjetr, por kjo gjuh nuk prkthen dialektet q ka folur

populli. Sot nuk dihet se far gjuhe ka folur Athina, pasi dialekti jonik, nuk prkthehet nga greqishtja e vjetr dhe as nga ajo e re. Si ka mundsi q greqishtja e vjetr t mos prkthej dialektet, gjoja greke?

Pra se far gjuhe ka folur Athina, nuk e di askush dhe sht aq mister sa dhe shkrimet e padshiruara, por kjo fshihet nga historiant dhe nuk i vihet theksi fare. Madje bhet analiza gjuhsore gramatikore, q do ti quaja skandaloze, pasi nuk ka nj gjuh t prkthyer. Si mund t bsh analiz gramatikore kur nuk di fjalt e ksaj gjuhe? Deri ktu kan arritur marrzit e shkencs s gjuhsis dhe historis. Madje marrzit arrijn deri aty, sa ta quajn gjuhn greke, t krijuar n at territor si 2000 vjet para-krishtit, kur ne shikojm greqishtja artificiale e vjetr dhe e re nuk prkthen gjuhn e popullit t ashtuquajtur grek antik.

Prse greqishtja e vjetr nuk prkthen dialektet e saj?Greqishtja e vjetr, nuk sht gjuha e popullit, sepse do ta kishte prkthyer jonishten.

Kjo tregon se populli i quajtur grek, ka folur nj gjuh q nuk sht greke. Ather far gjuhe ka folur populli grek antik? Le t shikojm t dhnat.

Kur flet pr origjinn e grekve, Herodoti thot se: Raca helenike nuk e ka ndryshuar gjuhn kurr, q nga origjina e par e saj. Ishte nj krah i pellazgve q u nda nga trupi kryesor dhe q n fillim ishte e pakt n numr dhe me pak fuqi, por q gradualisht u zgjerua dhe u rrit n disa kombe, nga hyrja vullnetare n shum fise barbare. Un mendoj, se pellazgt, nga ana tjetr, ishin nj rac barbare, q kurr nuk u shtua n numr.(Herodoti lib. I p.57). Duke u nisur nga nj pakic e ikur, helent u shtuan derisa u bn nj popullsi e madhe, sidomos q nga koha kur shum fise t tjera barbare u bashkuan me ta.(Po aty).

Gazeta Kritika 17

Nga ana tjetr Herodoti thot: ...se far gjuhe flisnin pellazgt sht nj shtje pr t ciln nuk mund t themi asgj. Vetm nse mund t msojm ndonj mendim nga pellazgt e ditve t tona, nga ata q jan sot n Kreston, sipas tyrsenve t cilt dikur fqinj t dorve t sotm, banonin n tokn e quajtur tani Thesali. N.q.s. ktyre pellazgve u shtohen ata q kan themeluar Plakien dhe Skylaken n Helespont, q kan banuar dikur me athinasit dhe banor t qyteteve t tjera pellazge, emri i t cilave sht ndryshuar, del se pellazgt kan patur gjuh barbare.

N qoft se, gjuha e pellazgve, ishte e till, del se popullsia e Atiks, me prejardhje pellazge, harroi t folurn e saj duke u kthyer n helene, prej t cilve msoi gjuh.(Herodoti, Lib I, f.58).

Pra si dshmon Herodoti, Athina sht nj popullsi pellazge q fliste nj gjuh q nuk e kishte ndryshuar asnjher. pra q ishte gjuha e pellazgve, por nuk arrin q ta shpjegoj, derisa ishte gjuh pellazge ku ndryshonte nga pellazgjishtja e kohs s Herodotit.

Nga ana tjetr Herodoti shpreh pasiguri dhe nuk ka dijeni se nga ndryshon gjuha e pellazgve t asaj kohe nga pellazgt helen.

Pra vrejm dy kontradikta1 Helent jan pellazg q u shkputn nga trungu pellazg dhe q flasin gjuhn

pellazge pa e ndryshuar asnjher. Nga ana tjetr ai i quan pellazgt barbar edhe pse athinasit e kishin origjinn nga ata. Pra, athinasit pellazg, nuk ishin barbar, por pellazgt e tjer ishin.

2 Athinasit q nuk e kishin ndryshuar gjuhn asnjher harruan t folurn e tyre dhe msuan at helene. Por helent, thot ai, jan vet pellazgt.

Pra helent jan pellazg q nuk kan ndryshuar kurr gjuhn e tyre pellazge, por ata harruan t folurn pellazgjike dhe msuan at helene.

A nuk thot Herodoti, q helent ishin vet pellazgt dhe nuk e kan ndryshuar asnjher gjuhn?! Nga ana tjetr, a nuk thot ai, q ata harruan t folurn dhe u kthyen n helen?! A nuk ishin vet pellazgt helen dhe kush ia msoi gjuhn helene, helenve?

Herodoti, duket tepr i paqart, konfuz e i pasakt n at q shkruan. megjithat ai thot se n.q.s. e till ishte gjuha e pellazgve, pra barbare (e ka kuptimin se nuk e kupton), pasi ai nuk e di se si ishte dhe e tregon se nuk ka t dhna pr kt dhe nuk flet me siguri, ather pellazgt e Athins pr t, duhet t ken ndryshuar gjuh. Pra nuk thot se ai e di, hedh nj hipotez t cils nuk i jep prgjigje.

shtja sht kush sht kjo gjuh helene, q rridhte nga populli pellazg, q e msuan po kta pellazg t Athins dhe kush e pruri n Athinn q fliste pellazgjisht dhe shkruante n jonisht?

Kjo pyetje ka vetm dy prgjigje logjike:1 Platoni, thot tek Kratilo, n lidhje me gjuhn: do gj q ne sot nuk e

kuptojm dhe nuk e njohim n gjuh, ka t ngjar t jet barbare, por ka t ngjar t jet e t duket e till pr shkak t vjetrsis.(Vepr e cituar A.Kola, Arvanitasit, f.39). Ai thot se nj gjuh, q nuk e kuptojm, mund t jet barbare, por mund t duket e till dhe mund t mos jet. Pra mund t flisnin t dy etnit t njjtn gjuh, por q pr shkaqe dialektikore mund t mos kuptoheshin plotsisht. Edhe sot nj vesh i pastrvitur me t folurn gegrisht t disa zonave malore t thella t Shqipris, nuk e kupton qart kur ata flasin, por n thelb ata flasin shqip dhe jan fjal t nj rrnje. Ather, kjo nuk do t thot se n kto zona q flasin nj shqipe e cila nuk kuptohet me lehtsi nga pjesa tjetr e shqiptarve, nuk sht shqip. Pra, n kt pik ose Herodoti sht shtrembruar nga ata q e kan shkruar, ose ai nuk ka pasur njohuri t mira n fushn e gjuhve, pasi e pranon q nuk mund t thot asgj pr gjuhn e pellazgve, se nuk ka njohuri pr t.

Gazeta Kritika 18

2 Ka nj greqishte t vjetr, e cila sht quajtur gjuha e prbashkt e grekve me emrin Koine n shekullin e IV dhe ishin dy studiues nga Siilia, q e solln n Athin. sht kjo gjuh q u soll nga dy persona? Kush ishte kjo gjuh greke?

Kjo gjuh antike greke, ishte nj gjuh artificiale e krijuar nga dijetart pr ta patur si gjuh t arsimit.

Kjo gjuh e stisur, u b edhe gjuha e administrats dhe e njerzve t kulturuar q m pas u msua nga populli q banonte n polis, pasi populli i fshatit nuk mund ta ket msuar dot. Fakti, q sht kshtu, na e tregon edhe Isokrati, i cili ka thn se Grekt jan pjesmarrsit e shkollimit grek. Shkollim, do t thoshte mbi t gjitha, t msoje gjuhn greke. Pse duhet ta msonin kta grek, greqishten? A nuk e kishin gjuhn e nns?

Pra t dhnat tregojn qart se n Greqin antike sht folur nj gjuh pellazge dhe ato q quhen dialekte greke si jonishtja, eolishtja dhe dorishtja nuk jan dialekte t greqishtes, prderisa greqishtja e vjetr nuk i prkthen ato, por jan pellazgjisht. Meq ky popull ishte me origjin pellazgo-ilire, ka folur nj gjuh pellazgo-ilire.

Le t prkthej ndonj studiues gjuhn e tre dialekteve t Greqis antike. Pse nuk e ka br kush deri m sot? Jan prpjekur dhe asnj rezultat nuk kan dhn. Deri sa nuk e kan br t pushojn s gnjyeri pr etnicitetin real t grekve t vjetr dhe t rishkruajn historin ashtu si sht realisht.

T marrin njher shqipen e sotme dhe ta provojn, se nuk i dihet se far surprize mund t marrin. Nse nuk e bjn nj gj t till dhe do vazhdojn ta trajtojn dialektet antike pellazge jasht gjuhs pellazge dhe shqipe, asnjher nuk kan pr t marr vesh ndonj gj.

Autort, ashtu si dhe Herodoti, kan shkruar n jonisht, q ishte dhe gjuha e Athins t cilat u prkthyen m pas n gjuhn greke artificiale, se nse nuk do ishin prkthyer n kt koh nga jonishtja, asgj nuk do dihej sot pr qytetrimin dhe mendimin antik, pasi pothuajse t gjith t diturit e asaj kohe shkruanin n jonisht dhe jo n greqishten q njihet si ajo antike. Madje, pjesa m e madhe e t diturve t antikitetit, ka shkruar n jonisht edhe pse doli kjo greqishte artificiale.

F.R.Adrados thot se: Jonishtja q Herodoti prhapi n t gjith botn Greke nuk ishte gjuh greke dhe as dialekti i greqishtes ashtu si trillohet, por ishte nj gjuh e panjohur edhe jo greke q do t thot se gjat viteve 500-400 p.k. nuk flitej greqisht n Athin.(F.R.Andrados, Hisstoria de la lingua Griega, Madrid 1999, f.196)

Nga shekulli VI deri n shekullin XI-XII, pr Greqin, ashtu si dhe pr t gjith Ballkanin, nuk dihet asnj gj. Faktet tregojn se n shekullin e XII kur ai territor del nga kronikat historike nuk flet greqisht, por deri n shekullin e XIX flitet vetm shqip. Kjo tregon qart se ata n antikitet kan folur shqip dhe kan qn t gjith pellazg.

Nse n Greqin antike, populli, do fliste greqisht, ather pse populli i mesjets dhe kohve moderne fliste vetm shqip? Kjo tregon qart se nuk ka grek, por vetm pellazg q n antikitet jan quajtur me emrin Helen, ashtu si quheshin dhe fiset e tjera t pellazgve me emra t ndryshm.

M kot evropiant e shekullit t XIX preokupoheshin se ku kishin shkuar grekt dhe ngritn teorira se ata jan asimiluar nga sllavt apo dhe kan ikur.

Popullsia e vjetr e Greqis, ka qen pellazge dhe nse ka pasur nj rac egjiptiane, ajo nuk u przi, n pjesn m t madhe t saj, me t ardhurit. Fakt sot, sht vet Shqipria, q ka nj minoritet egjiptian, i cili i ruan tiparet e tij, sikur t ishte n Egjipt, pasi popullsia vendase shqiptare sht tepr konservatore dhe ka qn kundr martesave me racat e huaja. Kjo ndodhi dhe n Greqin antike, ku pjesa m e madhe e pellazgve ruajti gjuhn dhe racn e saj t pastr. Gjuh q nj pjes e atyre pellazgve e flasin edhe sot n Greqi.

Gazeta Kritika 19

Pra nuk ka ekzistuar kurr etni greke e ndar nga pellazgt dhe nse thua grek antik duhet t thuash pellazg, pasi grekt antik ishin pellazg q nuk kan patur ndryshim n gjuh nga t tjert. Ata kan patur nj kultur m t lart se fiset e tjera pellazge, pasi aty ishte djepi i qytetrimit Evropian q n kohn e bronzit dhe ndoshta pr kt dallonin veten nga t tjert. Tek fiset e nj kombi nuk ka patur nj zhvillim t njjt nga ana kulturore, pasi kjo varet nga pozita gjeografike, kushtet klimaterike etj. Nuk mund t ishin n nj nivel vendet bregdetare me vendet q ishin m n thellsi n kontinent dhe t izoluar nga bota tjetr.

Me nj fjal jont, dort, eolt kan folur pellazgjisht apo nj dialekt t evoluar t pellazgjishtes dhe ajo q quhet greqishtja e vjetr, derisa nuk i prkthen kto dialekte tregon se nuk sht gjuha e tyre reale.

Lind pyetja po kjo greqishtja e sotme nga doli?Greqishtja e sotme nuk sht gjuha e popullit, por e kishs, e cila u fut si gjuh e shtetit

t ri grek, pasi populli n pjesn m t madhe fliste shqip. Kisha e ruajti si gjuh fetare greqishten e vjetr dhe e riprpunoi. Kjo greqishte artificiale, u prdor edhe si gjuh zyrtare n Bizant. Nse nuk do kishte ekzistuar shteti i Bizantit, q e vendosi si gjuh pr administratn dhe kishn, sot ajo gjuh do t ishte shuar, pasi ishte nj gjuh artificiale q nuk e fliste populli. Nga gjuha e shtetit dhe e kishs greke u b gjuha e shkolls dhe iu imponua shqiptarve, vllehve, sllavve, pra etnive t ndryshme q bn shtetin grek modern.

Roli i masmedias dhe vendosja si gjuh shkolle t detyrueshme, e bn at gjuh t kombeve q jan brenda shtetit grek. Kshtu nj gjuh artificiale u b gjuha e shqiptarve, vllahve, turqve, sllavve dhe etnive t tjera q jetojn atje, nj pjes e t cilve npr fshatra flasin secili gjuhn e tij n shtpi.

Le t shikojm disa fjal q jan prdorur n gjuhn e popullit pellazg t asaj kohe.Kshtu, Straboni na tregon nj fjal t gjuhs q prdornin athinasit e asaj kohe, pra

jonishtes, q sot greqishtja artificiale meq e ka ruajtur Straboni kur bri pastrimin e gjuhs, e futi n fondin e saj, por q sigurisht nuk ia jep dot kuptimin.

Ai thot se: ... ka pasur pellazg q kan banuar n Athin dhe pr shkak se kta popuj duke u endur n t gjith ant shkonin n grupe n disa vende t ndryshme si disa zogj, ku banort vendas t Atiks i quajtn me emrin pelarg(Ilirt dhe Iliria f.152).

Me emrin pelarg banort e Athins tregonin fisin e lelegve. Leleg, do t thot nga shqipja po leleg t cilt shtegtojn pe-largu. Nj nga sinonimet e fjals leleg sht fakti se ata emigrojn pe larg, q sht edhe kuptimi i fjals. Por fjalt leleg dhe pe-larg jan shqip edhe prdoren edhe sot dhe kan po kt kuptim, ndrsa greqishtja artificiale nuk u jep dot kuptimin q ato kan realisht. Pra kjo fjal jone e folur n Athin dshmon qart se athinasit kan folur nj gjuh q ka qn pellazge dhe q sot shqipja e prkthen kuptimin e ksaj fjale. Sikur Straboni dhe t tjer t kishin ruajtur edhe disa fjal t tjera, do ti kishin br nj shrbim t madh kulturs botrore. Ndrsa Apollodori thot se Homeri e quan Zeusin, pellazg, sepse ai nuk sht shum larg nga asnj nga ne.

Straboni kur flet pr malin e shenjt t Tomorit, ku ndodhej edhe orakulli i Dodons thot se: ... sht mir t shkruajm tomur, se sa themist, se poeti (Homeri) n asnj vend nuk i quan themistt orakuj, por vetm mendimet, regjimet dhe ligjet.(Straboni, VII, f.11).

Pra fjala themiste, q tregon ligjet dhe mendimet, sht nj fjal q kuptimin e saj mund ta shpjegoj vetm shqipja dhe pikrisht fjala them e shqipes q sht edhe sinonim apo shprehja e mendimeve apo ligjeve. Dhe fjala theo q quhet zoti duhet ta ket origjinn nga fjala them q tregon edhe fjaln q thot Zoti.

Gazeta Kritika 20

Po aty thuhet se ata q profetizojn quhen hypofet(Straboni, lib VII, f.12.). Edhe fjala hy-po-fet shpjegohet vetm nga shqipja pr t treguar kuptimin e saj, si hy-q quhet edhe hyu apo zoti dhe po-pro, fe-fe pra q tregon personin q tregon se sht pro besimit ndaj hyut apo ndaj zotit dhe kto fjal i ruan shqipja.

Krato, q tregon shtetin, sht nj fjal me origjin shqipe, pasi fjala kratao, q do t thot mbaj, e ka kuptimin n shqip dhe jo n greqisht. Pasi t vetmit organe t njeriut q mbajn dika jan kraht dhe fjala krat ndodhet aktualisht n shqip dhe jo n greqisht.

Fjala etnos q tregon kombin, fjal shqipe, sht shumsi i fjals at dhe q n t dyja format sot e ka vetm shqipja. Fjala etni rrjedh nga fjala etrit q tregon edhe nj kombsi t caktuar.

Anije quhet ishulli, por anije e ruan shqipja, q tregon dika q sht mbi uj, pra anijen, por grekt me gjuhn artificiale t sotmen prdorin fjal tjetr pr t dhe jo fjaln anije.

Hipia sht quajtur kali dhe kjo n shqip tregohet nga fjala hip, q tregon kalrimin, pra q nnkupton at funksion q ka patur kali n antikitet, pr ti hipur. Dhe fjala hipizm sht shqip, pasi tregon kalrimin, duke u mbshtetur tek fjala hipi.

Efori, tregon se zona malore e Thesalis sht quajtur omolos(Efori historia I f.256) n shqip dhe sot tregon malin apo mol n gegrisht.

Saturni, q paraqitet me nj instrument prers, nga autort e vjetr, quhet drepanon pra drapr sot n shqip.

Pelagos quhej ndryshe edhe oqeani(Aristotel De mundo f.3) q rrjedh nga fjala shqip pelg apo pellg, tregon, si n shqipen e sotme, nj pellg me uj.

Fjala punos pr punn q e prdor aktualisht shqipja, po pr punn n t gjitha format.Gra quhen n nj skulptur t antikitetit disa femra, t cilat paraqiteshin n at

skulptur. Por gra, grave sot u thuhet vetm n shqip dhe jo n greqisht.Skeptri q mbante Zeusi n dor, e ka origjinn nga shqipja gjithashtu. Skeptri i Zeusit

paraqiste nj kok shqiponje, pra skeptri sht sqepi apo skepi si i thuhet n gegrisht. Pra skepi sht sqepi i shqiponjs. Kt fjal e ruan shqipja, si ka qn, pa ndryshuar fare.

Uranos, q quhej qielli, ashtu si e quajn edhe sot nga fjala shqipe vranur q tregon ret e qiellit. Pra nga vrana apo vransira q prdor shqipja sht emrtuar qielli nga greqishtja.

U ndala n disa fjal tipike dhe tepr t rndsishme t cilat jan shqip. Kjo tregon qart se n Greqin e asaj kohe, sht folur nj shqipe e pastr, q nuk ndryshon shum nga ajo q flasin shqiptart sot.

Lidhjet etnike iliro-romake

Ilirt, koh para se Roma t forcohej dhe gjat kohs q ajo ishte perandori, kan banuar edhe n gadishullin Italik. Ata kan zn pjesn m t madhe t tij, prve zons s Toskans s sotme q ishte nj popullsi e prbashkt nga ana etnike me ilirt, por q quhej si etruske dhe afr saj kan banuar edhe nj popullsi q quhej pellazge q sht shtrir deri n Francn jug-lindore me fisin e aborigve.

EtrusktEtruskt edhe sot nga disa historian, konsiderohen si nj popull i mistershm, i cili nuk

dihet se nga e ka origjinn. Ky popull ka patur nj kultur tepr t lasht, por q sot nuk i vihet emri se cilit popull i prket. Studiuesit q nuk njohin asnj kultur tjetr ve asaj greko-romake, kan provuar q t prkthejn gjuhn e etruskve me latinishten, greqishten apo me gjuh t tjera aziatiko-afrikane dhe nuk kan mundur ti prkthejn shkrimet e tyre. Ata i kan vn nj

Gazeta Kritika 21

kapak sipr, ashtu si i sht vn t gjith qytetrimit etnik t vjetr evropian dhe mbi t kan vn emrin mister.

N fakt ata studiues q n pjesn e madhe t tyre, jan evropian, n nj far mnyre, i kan vn kapak kulturs s tyre m t lasht.

Kshtu, lidhur me origjinn e etruskve ka pasur disa ide kontradiktore.1. Nj grup historiansh mbshtet iden se etruskt jan me origjin nga Azia e Vogl,

pra nga fiset Trojane. Ata mbshteten tek Herodoti, i cili tek libri Historia thot se: Lidt dhe pellazgt e Lemnosit emigruan pr n Itali. Edhe Straboni thot se pellazgt ishin t part q banuan ishujt Lemno dhe Imbro dhe disa prej tyre kaluan pr n Italik me Tyrrenin t birin e Atit. (Gjeografia, Straboni lib. V f.4) Pasi erdhn n Itali, ata e ndryshuan emrin e tyre nga Lid n Tirren pasi kshtu quhej njri nga prijsit, q i priu pr n Itali.

Nga ana tjetr Tyrrent quhen edhe si pellazg. Helleniku i Lesbosit q ka shkruar n shekullin e V p.k. prmend gjithashtu nj grup pellazgsh q mbrritn n Itali dhe q atje e kthyen emrin e tyre n Tyrren.

Burimet e tjera i lidhin etruskt ngusht me pellazgt e ishujve t Lemnosit. Tukididi thot se etruskt ishin nj deg e pellazgve(Z.Manjani, Fundi i misterit Etrusk, Tiran 1973, f.25)

Edhe Plini thot se: Umbret kan qn przn ktej prej pellazgve, kta prej lidve t quajtur tyrren nga emri i mbretit t tyre t cilt m von n gjuhn greke u thirrn tusk, sipas riteve t tyre t flijimit.(Plini Secundi, Naturalis Historie, Lib. II.f.8)

Herodoti n lidhje me tyrent, pra etruskt thot se: ... ata jan thesaliot t vendosur n Lidi prej nga ku shkuan n Itali(Herodoti I. 57, VI, 137-139)

Pra, t dhnat q japin disa autor antik, tregojn se etruskt ishin me origjin nga Lidia e Azis s Vogl, pra trojan. Herodoti e pranon se jan nga Lidia, por ai thot se jan me origjin nga Thesalia q historikisht ka qn banuar nga raca pellazge. Tarkuinia ishte nj qytet i themeluar nga Tarkuini, i vllai i Tyrrenit dhe bir i Telefit. Por ky i fundit sht pasardhs i Lykaonit t birit t Pellazgut(Pauzania, VII, 4,1) Ather edhe Etruskt q ishin nga Lidia apo nga Thesalia nuk ishin gj tjetr vese pellazg.

Straboni (lib.V) v n dukje gjithashtu se nuk sht pr tu habitur nse gjen n Italin e lasht legjenda q prkojn njherazi me pellazgt dhe Trojant, sepse kta tre popuj (edhe etruskt) rridhnin nga i njjti trung

Briquel, v n dukje se shkrimet e Helanikut, Hekateut, Thukidit dhe Sofokliut i konsiderojn pellazgt si etrusk. Tradita e origjins pellazge t etruskve ishte e gjall tek ata deri n shekullin e IV p.k.(D.Briquel, 1984, f.628)

2 N shekullin e par p.k. Dionisi i Halikarnasit i quan etruskt si autokton pra si popull q nuk ka emigrua nga zona pellazge e Egjeut Lindor.

3 Nj teori tjetr thot se ata kan zbritur nga rett, pra nga nj fis tjetr ilir n veri t Italis s sotme.

T gjitha kto teori t ojn n t njjtin drejtim, tek origjina pellazgo-ilire e etruskve. Pse?

Nse etruskt jan nga ishujt e Lemnosit nga Troja dhe kan emigruar, ata jan pellazg ashtu si sht thn nga autort antik. Nse etruskt, jan nga Retia, ather srisht jan ilir, pasi rett ishin nj fis ilir sipas Apianit. Nse jan autokton, ather srisht jan ose ilir ose pellazg, pasi gadishullin Italik edhe gjat kohs q Roma dardane ishte superfuqi, banohej nga ilir.

Tosko epirott me tosko etruskt.Toskt e Epirit n antikitet, jan quajtur pellazg, po kshtu shpesh jan quajtur edhe

etruskt, q tregon se ka lidhje etnike midis toskve shqiptar dhe toskve etrusk. Gjuha e

Gazeta Kritika 22

toskve n Shqipri, sht gjuha zyrtare si gjuha e toskans n Itali. Fakti q sot shqiptart i kuptojn shum leht gjuht latine si ajo italiane, spanjolle apo portugeze tregon lidhjet e qarta etnike midis pasardhsve t ktyre kombeve, me paraardhsit e shqiptarve.

Latinishtja e vjetr dhe e re, ka nj ngjashmri t madhe gjuhsore me shqipen. N t ndodhen fjal q shqipja nuk i ka huazuar ashtu si mund t thuhet, pasi ato, shpjegimin e kan vetm me ann e gjuhs shqipe.

N nj koh kur spanjolli shkon n Itali dhe flet spanjisht, italiant nuk e kuptojn, ashtu dhe anasjelltas, nse t dy vijn n Shqipri, pjesa m e madhe e popullsis i kupton menjher se far duan t thon. Pra latint nuk kuptojn njri-tjetrin, ndrsa shqiptart q flasin shqip i kuptojn shum mir ata. far tregon kjo?

Kjo tregon, se kto gjuh kan patur pr baz nj gjuh q ka qn folur n Evrop para krijimit t kombeve, por q at gjuh pr shkak t natyrs kokforte dhe maleve, e ruajtn vetm shqiptart. Ajo gjuh sht baza e gjuhve latine, por edhe e gjuhve t tjera evropiane.

Kur bhet historia dhe kur dshiron q t tregosh se kujt i ka prkitur ky apo ai shkrim, s pari shikohet se cili popull ka banuar aty. Shikohet se cila gjuh apo cili popull sht sot m afr nga ana etnike me kt popull dhe merret gjuha e tij pr ta provuar. Padyshim, kjo, shum pak studiuesve iu ka shkuar npr mendje dhe atyre q njohin shqipen. Kshtu disa autor francez, q kan patur njohuri pr shqipen, kan shpjeguar nj numr t madh shkrimesh nga etruskishtja me ann e shqipes. E thn m qart, t vetmet fjal q njohim nga etruskishtja, jan prkthyer vetm me ann e gjuhs shqipe. Pra, nga pikpamja etnike, etruskt jan pellazg ose ilir. Edhe tek etruskt, varrimet kan qn n disa periudha me tuma si n t gjith Evropn, gjithashtu mbizotron spatn dytehshe tipike ilire.

Disa fjal etruske q jan shqip, t nxjerra nga Z.Manjani (Z.Manjani, Fundi i misterit Etrusk f.419)

Etruskisht Shqipkortona gurtona nga fjala gurthura thura q quhej fortesa si n Lidisht dhe n EtruskishtApe rucen hape ruken apo rrugn dhe n Spanj ka ekzistuar nj term i till arrugia

pr galerit e minierave, pra q hap rrugn pr n galeriap ap hapathna atast ashtat, ati at atiatranes atrit, etritkan qankur gurkuie kujeetna etritersi eret pra ngryset apo bhet natve ve vendosvras vrasvanth vandvaze vajzzar ziarrZi ziha hahulu hulli

Gazeta Kritika 23

dalius daldhusk dushktheruse therikni ikniika ikakru e kry pra e brlart lartlur lyrlus, lut lutlar larmalava malimaie majemir mirneri njerinuk nuknuna nenapi pipleni blenipreve prevase sheri re i ririt ritru ruaj pra kujdesemrepin rrepinranem i ranm pra ka rnsa sasiune synestre shtrijsil sill pra sjelltur Thurtreci tregutesi deshiuthi udhi udhafler fler fle flijojcalus kale

Dionisi i Halikarnasit thot se: disa nga pellazgt, banonin n t quajturn tani Thesali, t detyruar t ln vendin e tyre, u vendosn pran Oborigve dhe s bashku me kta luftonin kundr Siciliotve. Aborigt i pranuan ata me shpresn se do t prfitonin nga kta, por sipas mendimit tim i pranuan se ishin t afrt.(Dionis Halikarnasi, Antiquitatum Romanarum, lib I f.17) Madje nj pjes e tyre jan vendosur deri n Francn juglindore.

Venett jan quajtur si venet. Homeri prmend enett t cilt kan marr pjes n luftn e Trojs prkrah trojanve. Enett apo venett nga burimet antike dalin si ilir dhe ndonjher si koloni e trojanve. Autort si P.Althajm, J.Pokornidhe H.Krahe i konsiderojn venett si nj deg t trungut ilir.(Z.Manjani, f.28).

Venett gjenden edhe n detin Baltik, n gjirin e Dancigut. Ky emr u trashgua nga sllavt q u vendosn n kto toka. Ato gjenden pran tribalve thrako-ilir, ku n Paflagoni

Gazeta Kritika 24

kemi henett q jan thjesht ilir(Z.Manjani, f.28) Venett e quanin veten e tyre vend q lidhet me fjaln vend t shqipes.

Mesapt ishin nj fis ilir, q banonin n pjesn jugore t Italis s sotme. Me emrin Mesap ka disa emra. N Kret, nga mendon Herodoti se ata kan ardhur, ka nj lum me emrin Mesap, n Peloponez edhe sot n Shqipri ka nj vend t quajtur Mesaplik.

Dauni, Mesapi e Peuketi jan bijt ilir Lykaon, birit t Pellazgut. Dauni me vllezrit e tij n krye t nj ushtrie ilire u hodh n Italin e Jugut, przuri auzont dhe n vendin e tyre formoi tre mbretri t daunve, mesapve dhe t peuketve.(Ovidi, Fastes, IV.76).

Sipas nj varianti tjetr ata jan ilir, por kan emigruar nga fiset pellazgo-ilire q banonin n Kret. Plini e konsideron Japiksin si kretas dhe bir t Dedalit e t nj gruaje nga Kreta. Straboni e bn Japyksin heroin eponim t fisit t ilirve t japigve, vlla t Daunit dhe t Peuketit.(Straboni, lib. VI, 3,2)

Ira ose Oria ishte qyteti m i vjetr i Mesapve dhe ka nj zhvillim e kultur t lart, q sht e nj niveli me at etrusk apo trojan, me qytete dhe ndrtime madhshtore. Kjo tregon qart se ilirt kan qn nj popullsi me kultur t lart. Qyteti i Veretos, sht quajtur edhe me emrin Hyria q prdoret edhe sot n shqip, n emra vajzash. N Mesapi grat kishin t drejta t barabarta me burrat, pothuajse edhe m tepr se sa burrat.

Fjal mesape jan

bilia bijaara ararhinos reanda nd a-nd q asht ndrbrendon dre nga bridalamia delmikka ikamenzana mza

Japigt, nj fis i rndsishm ilir, kan patur kultin e quajtur Jupiter Mezana. Ata i flijonin mzat pr nder t Jupiterit dhe sot n kt form fjaln mz e ruan shqipja.

Kaoni, q vijn gjithashtu nga iliria, po n t njjtn koh, kaont jan edhe n Troj. Ajo q sht interesante sht fakti se kaont e Epirit me t Italis mbanin marrdhnie t mira, pasi e dinin q ishin nga nj fis i prbashkt.

Kalabrit, q studiuesit i quajn me origjin nga dardant e Iliris apo Shqipris s sotme.

Umbret, Plini i quan si nj fis t vjetr Pellazg(Plini lib.III. f.19.1)Ligurt, Hesiodi i prmend se banonin afr Skithve Hypomologian. Aristoteli flet pr

ligur n Thrak dhe nj pjes e tyre jetojn n Kapadoki t Azis s Vogl(Herodoti Lib.VII f.72) Pra, ligurt e Italis, kan banuar n Skithi apo edhe n Thrak e Azi t Vogl para se t dalin n Itali. Kjo do t thot se ligurt jan nj popullsi, q ose ka emigruar nga zonat e Skithis, Azis s Vogl, Thraks n koh t hershme prehistorike dhe jan vendosur n Itali, ose ata t Italikut jan emigruar n Lindje. Dy qytete t rndsishme t ligurve kan qn Alba dhe Albia.

Oenotria ku banonin jukant dhe bretian shtrihej nga Posedonia deri n Taranto. Oentori sht i biri i Lykaonit t birit t Pellazgut.

Pisa m par sht quajtur me emrin Teuta, t cilt ishin me origjin nga Elida, q e ka marr kt emr nga Pintint fis ilir (M.Sakellario, 1977, f.86)

Gazeta Kritika 25

Rett, sipas Apianit, q sht i vetmi autor q ka shkruajtur nj vepr t plot pr ilirt, jan ilir. Romakt, jo vetm ilirt po edhe paiont q jan afr tyre edhe rett, edhe norikt i quajn ilir(Apiani, Ilirike, f.6)

Fjal reteretia nga fjala re e shqipes dhe ky fis banonte nj pjes n Alpebarga kasolle me bar nga fjala barber n lombardisht i thoshin deles q n shqip sht edhe fjala bercriu ngriu pra ftohtlop fjal nga savoja dhe zvicra q lidhet me fjaln lop t shqipespalta n Lombardi sht balta n shqipDardant e Roms. Burimet historike tregojn se Ene Dardanidi princi trojan pas lufts

vendoset n Itali dhe pasardhsit e tij, themeluan Romn dhe e bn at nj perandori. Pra n antikitet Roma sht banuar nga dardant e Trojs si dhe nga fise t tjera pellazgo-ilire. Dardant e Trojs jan dardant e Iliris, sepse pr kt dshmon Straboni dhe autort romak.

Pra, me fjal Japigt jetojn n Kroaci dhe n Italin jugore, Galabroit n afrsi t Dardanis dhe n Kalabri, dardant e Mesis s Eprme bhen dardant e Italis, kaoniant e Epirit vendosen pjesrisht n Lukani, liburnt e pjess veriore t Adriatikut i gjejm n Itali, piensave t Paionis iu prgjigjen picenumi.(Z.Manjani, f.42).

Edhe emrat deti Adriatik dhe Jon i kan marr nga fiset ilire t adrianve dhe emri i nj princi ilir, Jon.

Sipas nj varianti Joni sht biri i Dyrrahut. Ai sht vrar aksidentalisht nga Herkuli. Kufoma e tij sht hedhur n detin Jon q mban emrin e tij. (Appien, Bell, Civ. II, 39) Joni, emri i detit Jon, sht biri i nj mbreti ilir, Adrit, emrin e t cilit mban deti Adriatik (Scholie a Apollonios de Rhodo, Argonautiques, IV, 308).

Pra n antikitet, por edhe gjat periudhs kur Roma u shndrrua, nga nj qytet dardan n nj perandori t dyt me rrnj dardane, elementi ilir, ishte mbizotrues ose e thn m qart romakt apo vet italikt ishin ilir. Ajo, q n histori njihet si kultura romake, nuk sht gj tjetr vese kultura e krijuar nga toskt, dardant dhe fiset e tjera ilire. Grmat e alfabetit, i solln n Lat pellazgt.(Plini, Lib. VII, f.57) Pra ata jan t part kudo q zbuluan qytetrimin, shkrimin.

N kohn antike Italiku ka folur t njjtn gjuh me Iberikun dhe Galin. N at koh ata merreshin vesh me njri tjetrin. Meq Italikt si dhe do shohim edhe latint e tjer flisnin nj gjuh pellazgo-ilire, ajo ka shum nga gjuha shqipe brenda saj.

Madje italishtja e sotme e toskans dhe toskrishtja e shqipes kan shum ngjashmri me njra-tjetrn.

Meje, thot se gjuha latine ishte krijimi i nj kaste t pasur shfrytzuesish bujqsor, t cilt pushtuan Romn pasi kishin dbuar prej aty etruskit. Romakt pr tu dalluar nga paraardhsit e tyre, duhet t ken krijuar kt dialekt, i cili m pas u b gjuha zyrtare e Roms, pastaj rajonale dhe m pas kombtare me at prestigj q pati n t gjith Evropn.

Dionisi Halikarnasit thot se romakt flisnin nj gjuh, e cila nuk sht as krejtsisht barbare as plotsisht greke, por nj przierje e ktyre t dyjave, u mbizotruse sht gjuha eoliane, por ajo ishte pellazgjisht. Ktu vrtetohet edhe njher se fiset helene kan folur t njjtn gjuh si fiset e tjera ilire pasi ato edhe mund t kuptoheshin.

Megjithse latinishtja mund t ket qn nj gjuh e krijuar, ajo ka pasur si baz shqipen, pasi fjalt e saj nuk kan kuptim pa shqipen. Kt do e shikojm tek kapitulli ku do flasim pr gjuhn Italiane.

Gazeta Kritika 26

Kultura etrusko-romake, sht nj kultur pellazgo-ilire, pasi etruskt ishin pellazg dhe fiset e tjera Italike ishin me origjin ilire dhe sigurisht ishin ato q krijuan kt qytetrim dhe kultur t lart.

Po t shikosh qytetet e vjetra n Italik, para-romake t ndrtuara nga Ilirt, nuk bjn dallim nga ndrtimet madhshtore dhe qytetet e mdha, nga bota tjetr e zhvilluar pellazgo-ilire. Roma dardane arriti q t bhej nj perandori e fuqishme, e cila mbajti t pushtuar pjesn m t madhe t bots s athershme pr pes shekuj dhe ishte e vetmja superfuqi mbi tok.

Roma, pr t drejtn, arriti majat dhe sot pothuajse pjesa m e madhe e sistemeve juridike t vendeve m t zhvilluara, jan mbshtetur tek e drejta romake, sidomos Evropa me sistemin romano-gjermanik t s drejts.

Pra origjina e etnis, gjuhs dhe kulturs romake antike sht pellazgo-ilire.

Lidhjet etnike iliro-thrakeThrakt ishin nj etni e shtrir n lindje t ilirve deri n Detin e Zi dhe n jug kufi

kishin detin Egje ndrsa n veri dakt. Ata kan jetuar q prej kohsh shum t lashta n gadishullin Ilirik. Lidhur me etnicitetin e tyre jan t shumta faktet historike q tregojn se ata ishin t nj etnie me ilirt. Pr ta vrtetuar kt ka nj mori faktesh historike dhe gjuhsore. Varret e gjetura n Thrak, pra ato mbretrore jan si t tipit t Mikens. Aty si dhe n Miken edhe Iliri gjendet spata dy teheshe dhe varre me tuma, q tregon pr nj etnicitet t prbashkt iliro-thrak. Disa fise jan quajtur edhe ilire dhe thrake, q tregon se kan patur etnicitet t njjt.

Fisi ilir i dardanve, sht quajtur nga autort antik, si fis ilir, por nga disa burime t tjera edhe si fis thrakas. Babai i Dardanve ishte mbreti Ark i Arkadhve, i cili pas nj prmbytjeje q shkatrroi fushat e tyre emigroi n Samothrak.(Po aty, f.73). Ndrsa Straboni, thot se q aty ata emigruan n Troj, nga e cila u quajt Dardane. Nga ana tjetr t gjith autort antik tregojn se dardant ishin nj fis ilir. Edhe historiant e sotm, dardant i quajn si fis iliro-thrak.

Fisi ilir i tribalve, shpesh sht quajtur si thrakas dhe autort e kan shtrir n fush dardani. Nse dardant ilir ishin thrakas ather dhe thrakasit ishin ilir.

Fisi ilir i mysve, n burimet antike del her si fis ilir dhe her si fis thrakas dhe nga burimet gjermanike myst jan jo m shum dhe jo m pak por vet gott gjermanike. Nga ana tjetr Apiani i quan myst si ilir.(Apiani Illirike, f.6)

N Iliri ka nj fis me emrin bryg, pr t cilin na njofton Straboni i cili thot se: Pas Epidamnit dhe Apolonis gjer n malet Keraune banojn bylint, taulantt, parthint e brygt.(Straboni, lib. VII, f.7) Edhe n Thrak, ka nj fis me emrin bryg, q n Troj quhen frig apo frigjia. Straboni, thot se vet vrigasit jan brigian nj fis thrakas.(Straboni, lib VII, 3.2) Por ky fis i njohur si thrakas, del edhe si fis ilir dhe n zemr t Iliris.

Pra, si e shikojm, fise t quajtura si thrake jan edhe ilire njkohsisht, q tregon se midis thrakasve dhe ilirve nuk ka pasur dallime nga ana etnike. T dhnat tregojn se thrakt kan folur t njjtn gjuh si dhe ilirt. Po Straboni thot se myst iliro-thrakas t quajtur si Getae flasin nj gjuh t njjt me thrakt dhe dakt.(Straboni, lib VII, 2.10)

Si do e shikojm, gjuha e dakve prkthehet vetm me ann e shqipes s sotme, q tregon se si thrakt ilirt dhe dakt kan folur t njjtn gjuh dhe kan qn t s njjts etni. Gjuha antike e thrakasve ka shum ngjashmri me shqipen, aq sa t gjith studiuesit pr fjalt e saj i drejtohen shqipes q ti prkthejn. Shum fjal t thrakishtes jan prkthyer vetm nga shqipja.

N gjuhn thrake, t gjitha fshatrat kan pasur fjaln para ose fara, q tregon se kemi t bjm me fshat. Studiuesit nuk arrijn t kuptojn se do t thot fjala fara dhe se far lidhje

Gazeta Kritika 27

ka ajo me nj fshat. Nse kta studiues do t dinin mir shqipen, do ta kuptonin menjher se do t thot fjala fara. Nga shqipja, fara, do t thot njerzit e nj fare, t nj gjaku dhe n Shqipri ka ekzistuar dhe n disa zona t thella ende ekziston ndarja n fara.

Pra, Fara, q prdoret tek thrakt pr fshatin, sht shqip dhe ka lidhje me nj fshat t caktuar q ngrihet nga njerz t nj fare.

Kshtu n Thraki jan 35 emra vendesh me emrin Fara nga pas dhe po jap disa si Besafara, pra vendi quhet Fara e Besve, n t ciln bjn pjes antart e nj fare q quhet besa, Dardafara q do t thot fara e dardave, Bendofara q do t thot fara e bendove q me kt emr sht quajtur nj perndi. Buzifara fara e buzve etj.

Ndrsa qytetet e tyre kishin t gjitha nj fjal q quhet bria, por q srisht nuk sht zbuluar se far do t thot dhe se far lidhje ka ajo me nj qytet. Qytetet e thrakasve kan qn edhe qendrat kryesore t fiseve dhe ndoshta kt emr e kan nga fjala pria, pra q prin apo drejton pasi q nga qytete drejtonte apo qeveriste.

Le t ndalemi tek disa t dhna gjuhsore q kan mbrritur nga Thraka, t cilat studiuesit i kan prkthyer me shqipen. Gjuhtart kan mundur t prkthejn disa shkrime shum t shkurtra dhe me figura q tregojn qart fjalt dhe pjess m t madhe t tyre iu jepet kuptimi nga shqipja.

briza briza, puhiza pra nj lloj eredaton dhe-ton vend yndreni dreniburi buri sht quajtur dhe burri n gjuhn e vjetr thrake si n gjuhn shqipebardh bardhbolinth buallbuza buza me kt emr kan quajtur veten e tyre thrakt. Fjala buza ruhet n

gjuhn rumune dhe n at shqipe pasi rumanishtja e ka ruajtur nga dakishtja. Nga fjala buz ka marr emrin edhe Bizanti pasi aty banonte fisi i Buzve.

ketra ketermar, mer mar, mermezna mez pra i vogli i kalit. Kjo sht gjetur n nj shkrim ku flitej pr nj rrits

kuajsh.manteia man pra fruti i manitphara fara si sht quajtur fshatiruamus ramrera rera, ose leraputra putrareza reza e diellitskalm shkalmspino shpinskila skile q i thon ndryshe dhelprsskreta shkretastruna, struma

shtrun lum q ecn shtruar

suka shuka rash n nj grop apo kurthtunda tund, shtyn troketturm turm, q vrapon ose luftontitha ditazura zura

Gazeta Kritika 28

zalmo helmozenis, zn zn, pra fmija sht zn dhe ka lindur q sht edhe kuptimi i ksaj fjale.zeri theri sepse bhet fjal pr therje t kafshve.zi zi