1

P O N I E D Z I A E K , 2 8 M A J A 2 0 1 2

Krlewscy potomkowie w dawnym Maszewie

Ziemia Maszewska, tak jak i cae Pomorze, podlegaa znaczcym przeobraeniom spoecznym i

kulturowym, zwizanym z wprowadzeniem w XII i XIII wieku przez misjonarzy z zachodniej

Europy chrzecijastwa i nowych stosunkw gospodarczych. Rozwijajce si pomorskie miasta,

rolnictwo i handel wzmocniy wadz polityczn Ksistwa Pomorskiego i sprzyjay tworzeniu si

arystokracji ziemskiej. Postpoway gbokie zmiany ludnociowe. Miejscowe rycerstwo

sowiaskie, nie bez pewnych oporw, przyjo nowe wzorce kulturowe i wczyo si, obok

przybyszw z Saksonii, Flandrii i innych czci Europy, w rozwj stanu szlacheckiego na

Pomorzu.

Zwizek z Maszewem, poprzez swoich potomkw, miao w jego historii wiele rodw

arystokratycznych, nie tylko o korzeniach pomorskich (sowiaskich), ale pochodzcych z Polski,

Saksonii, Rusi, Danii, Meklemburgii, uyc .... Oto herby rodowe obcej szlachty, ktra najbliej

zwizaa si z Ziemi Maszewsk: von Everstein (pisana take w niektrych rdach jako von

Eberstein, ale jak uwaa prof. Edward Rymar - raczej nieprawidowo, z uwagi na inny, nie

zwizany z Eversteinami, jego zdaniem, rd Ebersteinw z Bawarii - "Eversteinowie pomorscy na

Nowogardzie i Maszewie",Przegld Zachodniopomorski 1998), oraz von Gleichen i von Lippe

(rdo: Wikipedia).

Jak wspominam o tym w artykule "O pochodzeniu nazwy miasta Maszewa", starosowiaski

rycerski rd Masaww - zaoycieli miasta o zniemczonej nazwie Massow, a dzisiaj spolszczonej

na Maszewo, w 1334 roku odsprzeda ostatnie swoje posiadoci na Ziemi Maszewskiej i ustpi

miejsca przybyszom wspieranym przez biskupstwo w Kamieniu. Massowowie (Masawowie)

przenieli si do wschodniej czci Pomorza, najpierw w okolice Czaplinka (Tempelburg,

Tempelborch), ktry polski ksi Przemysaw II przekaza w 1286 roku zakonowi templariuszy, a

pniej na Pomorze Supskie, gdzie zaoyli m.in. miasto Miastko (Rummelsburg). Rycerze von

Massow byli czsto w swojej historii zwizani politycznie z ksitami pomorskimi, m.in. Ewald

2

von Massow suy jako marszaek dworu u ksicia Bogusawa X (1454-1523). Rd von Massow

zasuguje na osobn publikacj na tym blogu.

Tutaj natomiast jeszcze krtko o wyrniajcym si w historii Pomorza Bogusawie X, ktrego

wsplny z on Ann Jagiellonk (1476-1503) pomnik stoi przed Zamkiem Ksit Pomorskich w

Szczecinie. Fotografia z iwmali.bloog.pl.

Anna bya crk krla Kazimierza IV Jagielloczyka (1427-1492), podczas gdy inna, bardziej

sawna Anna Jagiellonka (1503-1547) bya jego wnuczk i on Ferdynanda I Habsburga (1503-

1564), od ktrego czasw Czesi praktycznie utracili swoj suwerenno, a do 1918 roku.

Wybrany na biskupa kamieskiego w 1469 roku Ludwig II von Everstein, o ktrym bdzie mowa

poniej, opowiadajc si oficjalnie po stronie Brandenburgii, prowadzi otwart polityk

skierowan przeciwko Bogusawowi X, kiedy ten wid wojn z napadajcymi na Pomorze

margrabiami brandenburskimi. W 1479 roku papie Sykstus IV wyznaczy jako biskupa

pomorskiego Marino (Marinus) di Fregeno, ktry zastpi Ludwiga von Eversteina. Ten ostatni w

ramach rekompensaty uzyska od ksicia Bogusawa X potwierdzenie swoich praw do zamku

w Golczewie (przepisanego przez Ludwiga von Eversteina w 1500 roku ponownie na rzecz

biskupstwa kamieskiego).

W drodze z Rzymu na Pomorze biskup di Fregano spotka si w bawarskim Ansbach z elektorem

brandenburskim Albrechtem III Achillesem, ktry udzieli mu wsparcia dla swojej misji na

Pomorzu (tak, jak wczeniej wspiera Ludwiga von Eversteina, nazywajc go w licie z 26.09.1479

do starosty Nowej Marchii "naszym przyjacielem" ["unserm frund"]). Szukanie przez

wczeniejszych biskupw kamieskich silnych zwizkw politycznych z Brandenburgi byo wic

kontynuowane nie tylko przez biskupa von Eversteina, ale i przez jego woskiego nastpc. Fakty

te wskazuj, e papiee rzymscy stymulowali polityk politycznego wizania Pomorza z

Brandenburgi, kosztem jego oddalenia od zwiazkw z Polsk. O politycznej konfrontacji

biskupw kamieskich z wadz ksic na Pomorzu wspominam w artykule "Szpital i kaplica

w. Jerzego".

Bogusawowi X, mimo podjtej przez niego na sugesti cesarza Maksymiliana I pielgrzymki do

Ziemi Switej i do Rzymu, nie udao si przekona cesarza o nadaniu mu tytuu ksicia cesarstwa,

co miao wzmocni pozycj polityczn Pomorza wobec Brandenburgii. Jego legendarne

bohaterstwo w bitwie morskiej, jaka mu si przydarzya w 1479 roku, w trakcie podry do

3

Jerozolimy pod greck wysp Kithira przedstawia ponisza kopia obrazu (rdo: Spiegel Online),

pdzla pomorskiego malarza Otto Heydena.

Obraz ten by eksponowany w latach 1922-1945 w Muzeum Miejskim w Szczecinie, a po wojnie

nigdy nie zosta odnaleziony.

Bogusaw X pozostawi po sobie ufundowny dla kocioa we Wkryujciu (Ueckermnde) w 1510

roku otarz, ktrego fotografi (autorka: Daniela Swoboda) piknego fragmentu publikuj za

portalem Sedina.

4

Tutaj pomwimy gwnie o rodzie szlacheckim von Everstein z Saksonii, ktrego przedstawiciele

osiedlili si w Maszewie na przeomie XV/XVI wieku. Na pocztek mapa rodkowej czci Europy

z podziaem administracyjnym Kocioa z tego okresu, tu przed burzliwymi czasami Reformacji,

w ktr Eversteinowie obok ksit pomorskich take si zaangaowali.

Nota bene, arcybiskupstwo gnienieskie byo wwczas najwikszym terytorialnie w Europie.

Biskupstwa w Kamieniu, Mini i w Bambergu podlegay bezporednio Rzymowi. O negatywnej

roli kocioa katolickiego na Pomorzu, ktry doprowadzi w 1380 roku do oderwania diecezji

kamieskiej od podlegoci arcybiskupstwu w Gnienie, a take krytycznie o polskiej

historiografii, pisz w post scriptum artykuu "Szpital i kaplica w. Jerzego". Na mapie

zaznaczyem miejsca majce zwizek z korzeniami opisywanej poniej arystokratycznej linii von

Everstein - Massow, [ Atlantik-Verlag 1950].

Pierwszym z rodu von Everstein na Pomorzu by Otto (1266-1313), syn Ludwiga I von Everstein

(1224-1285) i Adeli von Gleichen (1215-1266), ktrej brat Hermann von Gleichen, piastowa

funkcj biskupa pomorskiego.To wanie biskup kamieski zaprosi swojego siostrzeca Ottona

do przybycia z rodzinnego zamku w pobliu Holzminden i osiedlenia si na posiadanej przez

biskupstwo Ziemi Nowogardzkiej. Otto (w genealogii rodu saksoskiego wymieniany jako Otto

IV) sta si w 1274 roku pierwszym zarzdc tworzcego si wwczas (obok grodu sowiaskiego)

miasta Nowogard. Jego wuj Otto II von Everstein (1219-1282) przyzna w 1245 roku prawa

miejskie miastu Holzminden w Saksonii.

Hermann von Gleichen nie tylko chrystianizowa Pomorze, ale jako biskup - ksi bardzo

energicznie budowa swoje wasne pastwo w pastwie, czasami w sposob otwarty konkurujc o

wpywy polityczne z ksiciem Barnimem I. W 1270 roku przyjmowa w swojej kamieskiej

rezydencji (przejedajcego zapewne po drodze przez Maszewo) biskupa Ottona I z Minden. To

stare biskupstwo misyjne w Saksonii, zaoone przez cesarza Karola Wielkiego w 800 roku. Otto I

urodzi si w Stendal (Stara Marchia) w 1225 roku, studiowa u samego Tomasza z Akwinu w

Paryu, powoany na biskupa Minden przez papiea Klemensa IV w 1266 roku, zmar we Francji w

1275.

Biskup Gleichen cign jeszcze na Pomorze dwch modszych braci Ottona IV, kolejno

Bernharda i Gebharda, ktrzy penili u biskupa funkcj kanonika katedry kamieskiej. Bernhard

by pniej proboszczem w Pasewalku, a nastpnie preceptorem zakonutemplariuszy w Czaplinku.

5

W 1291 roku biskup Poznania Jan Gierbicz, ktremu podlegaa Ziemia Czaplinecka, wyda

Bernhardowi zgod na rozpoczcie kolonizacji tej ziemi przez Niemcw. O Ziemi Czaplineck,

ktra stopniowo przesza pod panowanie polityczne Brandenburgii, walczyli bezskutecznie

zarwno Polska (najazd Kazimierza Wielkiego w 1368 roku), jak i Ksistwo Pomorskie

(zniszczenie zamku zakonu przez ksicia witobora I w 1386 roku). Na miejscu zamku i z czci

jego murw pobudowano w eklektycznym stylu koci w. Trjcy (rdo: Wikipedia).

Oficjalnym zaoycielem odnogi rodu von Everstein - Massow sta si kilka pokole pniej Georg

V (Jerzy) von Everstein (1481-1553), ktry wraz z bratem Wolfgangiem otrzyma w 1509 roku z

rk wyej wspomnianego ksicia Bogusawa X list na objcie w lenno Ziemi Maszewskiej.

Jednak ju rodzice Jerzego - Ludwig II von Everstein (1461-1512) i pochodzca z Zerbst-Anthalt

(tak jak i przodkowie przyszej szczecinianki carycy Katarzyny II) Walpurgis (Walpurga) von

Honstein - Vierraden (1465-1528), mieszkali w Maszewie, bowiem jego siostra Agatha urodzia si

w Maszewie w 1482 roku (zm. 1533), a take wzia lub w Maszewie z przedstawicielem starej, o

sowiaskich korzeniach, szlachty rugijskiej. Jej mem by Woldemar II von Putbus (Podebus).

Oto nieistniejcy ju dzi paac rodowy w miejscowoci Putbus, wzmiankowany w 1371 roku,

rozbudowany i zmodernizowany w stylu neoklasycystycznym w 1872, a rozebrany przez wadze

NRD w latach 1960-1964.

6

Na marginesie rozebranego zamku w Putbus naley zauway, e nie tylko wschodnio-niemieckie

wadze po barbarzysku traktoway "niewygodne" zabytki. Niewygodne, jeeli wiadczyy o

"obcym" pochodzeniu. W NRD sowiaskie korzenie Putbusw byy tamtym wadzom obce, tak

jak obce dla ignorantw w Warszawie byy sowiaskie korzenie Borkw (niem. Borcke), z ktrych

histori wiza si zburzony przez nich zamek w Zociecu. Zaoyciel rodu Borko, zgin w

obronie Pomorza przed Brandenburczykami okoo 1187 roku. Suy on u ksicia Bogusawa I (ok.

1130-1187), ktrego on bya Anastazja, crka Mieszka III Starego.

Wadze polskie zadecydoway o wysadzeniu w powietrze w 1976 roku zachowanej w caoci bryy

rozszabrowanego po wojnie zamku. Nie miao adnego znaczenia, e od 1954 roku by on wpisany

do Pastwowego Rejestru Zabytkw, a zatem objty ochron prawn. Jak wida odpowiedzialno

karna urzdnikw pastwowych bywa iluzoryczna. Oto zdjcie zamku przed jego zburzeniem

(rdo: fotopolska.eu).

Putbusowie naleeli do rwnie starej jak piastowska, rugijskiej dynastii ksicej Wisawicw

(Wicaww), ktrzy wadali plemieniem Ranw (Rojanw). Nazwa Wicaww, zamiast moim

zdaniem mniej poprawnej Wisawicw, zostaa zaproponowana przeze mnie w artykule "Maszewo

Anno Domini 1091". Oto opublikowany w ksice autorstwa Carl Gustav Fabricius: "Urkunden zur

Geschichte des Frstentums Rgen unter den eingeborenen Frsten", 1851 kopia fragmentw

pieczci z czasw ksicia Jaromara I (1140-1218).

Wracajmy "do Maszewa". Niektre rda podaj, e zobowizania ksicia szczeciskiego wobec

Eversteinw do przekazania im Ziemi Maszewskiej z tytuu wczeniejszej umowy zastawu

powstay ju w 1481 roku. Prawdopodobnie wic ju dwaj pierwsi synowie: Georg w 1481 i

7

Wolfgang w 1483, urodzili si w Maszewie. Obydwaj wystpuj w rdach genealogicznych pod

nazwiskiem von Everstein-Massow, a wic klasyfikowani s jako wspzaoyciele dynastii

maszewskiej tego rodu.

Brat Jerzego, Wolfgang (1483-1534), po uniwersytetach w Greifswaldzie i w Rostocku, w 1524

zosta prepozytem w kapitule kamieskiej, wbrew wczeniejszym intencjom ksicia Bogusawa X,

ktry podejrzewa Wolfganga o sprzyjanie Brandenburgii. Wolfgang cieszy si natomiast duym

zaufaniem kolejnego wadcy Pomorza, ksicia Barnima IX (1501-1573), na ktrego polecenie uda

si w 1531 roku do Heidelbergu, aby asystowa w podry do domu przebywajcego tam u swego

wujka niepenoletniego wwczas ksiciaFilipa I (1515-1560).

W roku 1524 Georg von Everstein-Massow otrzyma od ksicia Bogusawa X dobra pobiskupie

w Botnie (Quarkenburg, od 1697 Friedrichsberg) koo Nowogardu, gdzie zbudowa zamek.

Oeni si w Maszewie w 1526 ze szlachciank czesko-austriack Walpurg Schlick von Bassano

(Passaun) - Weisskirchen (1500-1575), ktr zapewne pozna w zwizku ze swoim pobytem w 1518

roku (a moe i pniejszymi) na dworze cesarskim w Wiedniu u Maksymiliana I

Habsburga (1459-1519). Mieli oni picioro dzieci, o ktrych powiem poniej.

Przez Botno prowadzi stary szlak z poudnia Niemiec i Polski przez Maszewo i Nowogard do

Wolina i Kamienia. Czasy wietnoci Botna przypaday na przeom XVII/XVIII wieku, to jest w

okresie ycia w nim Stefana Henryka von Everstein-Massow, syna wspomnianego powyej

Georga.

Jeszcze pod koniec XVII wieku miejscowo ta miaa swoje znaczenie. Na powyszym fragmencie

mapy Nicolasa Sansona, wydanej w Paryu w 1696 roku, Quarkenburg (Quarkenborg) zaznaczony

jest wyraniej, ni na przykad Goleniw, Maszewo i Nowogard.

W posiadanym przeze mnie podrczniku geografii z 1695 roku "Mthode pour apprendre

facilement la gographie" autorstwa Jacques'a Robbe, nadwornego geografa i inyniera Ludwika

XIV, krla Francji, "Quarkenborg" wymieniony jest jako jedna z waniejszych miejscowoci na

Pomorzu Szczeciskim, obok Stargardu, Kamienia, Trzebiatowa, Goleniowa, Peczyc i Szadzka. Po

posiadociach Eversteinw pozosta w Botnie tylko zarys parku ze starymi drzewami, jak ten oto

db (fot. Krzysztof Gabrysiak, Panoramio).

8

Najstarszy syn Jerzego, Ludwig III (1517-1590), bdc na subie u elektora saskiego Augusta

Wettyna pozna swoj przysz on, Anne von Mansfeld (ur. 1520, zm. w Maszewie w 1583).

Dwie jego siostry Kunigunda (1519-1579) i Sibilla (ur. 1525) wyszy za m za czeskich

szlachcicw. Ludwig III suy take, jak wspomniany wyej jego wujek Wolfgang, na dworze

ksicia Barnima IX. Na sejmie (Landtag) w Szczecinie w 1585 roku, w imieniu szlachty pomorskiej

przeciwstawi si naoonej przez ksicia Jana Fryderyka (1542-1600) akcyzie na alkohol i udanie

osobicie interweniowa u cesarza Rudolfa II Habsburga (1552-1612) w Pradze, ktry anulowa

decyzj ksicia. By to sygna rosncej siy politycznej pomorskiej szlachty kosztem wadzy

ksicej, o czym wspominam w artykule "Pomeranos - spadkobiercy kultury pomorskiej".

Pewnym symbolem kulminacyjnej pozycji kulturowej i politycznej ksit pomorskich w pastwie

niemieckim jest wykonany w 1554 roku tzw. gobelin Croya (Croy Teppich). Oto jego fragment

przedstawiajcy (kolejno od lewej) ksicia Barnima IX, Marcina Lutra (zwanego w jego czasach

Pomeranem), ksicia Filipa I i jego rodzin.

9

Tutaj maa dygresja o Rudolfie II. Przenis on dwr cesarski, a wic "stolic Europy" z Wiednia

do Pragi. By wadc godnym epoki renesansu, opiekunem sztuki i promotorem nauki. Jego

nadwornym matematykiem i astronomem by Johannes Kepler (1571-1630), obroca i

kontynuator kopernikaskiej teorii heliocentrycznej. W niedalekiej Wenecji inny obroca

odkry Mikoaja Kopernika (1473-1543), Giordano Bruno (1548-1600) nie by tak wyrniony jak

Kepler; po omiu latach procesu za t i inne "herezje" zosta skazany przez papieski trybuna

inkwizycyjny na spalenie ywcem na stosie.

Kierujcy trybunaem kardyna Robert Bellarmin bdzie w dalszych latach ciga innego wiatego

czowieka renesansu, Galileusza (1564-1642) za propagowanie teorii Kopernika, ale nie zdy go

skaza przed swoj mierci.

Wracajc do Pragi: Rudolf II pozwoli si sportretowa malarzowi woskiemu Giuseppe

Arcimboldo w sposb surrealistyczny. By moe inspirowany on by twrczoci Hieronima

Boscha, prekursora tego rodzaju malarstwa. W odrnieniu od Boscha, ktry uy stylu

surrealistycznego dla wzmocnienia trwonego, mistyczno-religijnego przekazu swych obrazw,

Arcimboldo wykorzysta go w sposb ju nieredniowieczny, ale pogodny, renesansowy. Oto jeden

z portretw cesarza Rudolfa II.

Nie mog powstrzyma si od jeszcze jednej, "pomorskiej" dygresji, przy okazji "okrgej"

rocznicy. Inny malarz renesansu, Piero della Francesca, by najwyej cenionym artyst przez

wspczesnego ju nam, urodzonego 100 lat temu w Szczecinie, Maca Zimmermanna, uznawanego za

najlepszego niemieckiego malarza surrealistycznego. Oto charakterystyczny motyw kobiet w jego

twrczoci (rdo:Pommersches Landesmuseum).

10

Kolejnym synem Georga by Wolfgang II von Everstein-Massow (1538-1592), ktry po lubie z

Ann von Lippe - Detmold (1551-1614) w Detmold w 1576 roku, poprzez swoja crk Katherin

von Everstein (1579-1617) wczy swj rd w jedn z wielkich linii arystokratycznych Europy.

Potomkami w tej linii s dzisiejsi monarchowie, na przykad krlowa Holandii Beatrix ... Ale to ju

temat na osobny artyku. Wolfgang II wybudowa zamek rodowy na pwyspie na poudniowy

zachd od miasta (Google Maps).

Faktem jest e Eversteinowie, chocia odgrywajcy du rol polityczn na Pomorzu, nie zapisali

si pozytywnie w pomorskich legendach ludowych. W wyzyskiwaniu "swojego" chopstwa nie

rnili si zapewne od innej szlachty pomorskiej czy europejskiej. W pobliu wsi Redostowo

(Retztow), ktrej koci nalea do parafii w Maszewie, Eversteinovie zbudowali zameczek

myliwski, ktry nazwali Wolfsburg ("Wilczy grd").

Jeszcze do pocztku XIX wieku zachowaa si w opowiadaniach ustnych, przekazywanych z

pokolenia na pokolenie, a dopiero wwczas spisanych (J. Temme - "Die Volkssagen von Pommern

und Rgen", Berlin 1840), za fama o tym XVI-wiecznym zamku myliwskim. Eversteinowie

wiedli tam "puste i bezbone ycie", a w trakcie urzdzanych polowa nie zwaali na chopskie

pola, tratujc zasiewy. Widoczne resztki zabudowa "Wilczego grodu" wspomniane byy jeszcze

przez Ludwiga Brggemanna, w jego bogatej w fakty pracy "Ausfhrliche Beschreibung des

gegeswrtigen Zustandes des Knigl. Preussischen Herzogthums Vor- und Hinter-Pommern",

11

Szczecin 1784. Ponisza reprodukcja zawarta w ksice "Le livre de chasse" Gastona Phebusa z

1389 roku, przedstawia szlacht w scenie polowania.

Oto co pisze wspczesny tej epoce feudalnej Johannes Boemus(1485-1535) w pracy z 1520 roku:

"Rodziny chopskie odosobnione jedne od drugich mieszkaj upokarzajco ze swoim bydem.

Chaty z gliny i drewna su za domy. Lichy chleb, owsianka i gotowane warzywa s ich

wyywieniem; lniana sukmana, para butw i brzowy kapelusz ich odzieniem. Lud wiejski pracuje

bez wytchnienia i utrzymania higieny. Panowie czsto wymagaj paszczyzny. Nie ma adnych

robt, do jakich nie byby zmuszony ten biedny i niewolny lud".

wczesny grafik, sygnowany jako Meister M.W., przedstawia chopa jako zbir narzdzi

rolniczych (ksika: J. Kettel, P. Wietzorek "Die Deutsche Bauernkrieg 1524-1526", Stuttgart

1995). Kto wie czy z tego rysunku nie czerpa inspiracji nadworny malarz cesarza Rudolfa II?

Chop symbolizowal wic prac, a warstwa panujca konsumenta owocw tej pracy.

Nie tylko srebrny lew Eversteinw, ale i dwuwieowa brama, ktra znalaza si w

redniowiecznym herbie miejskim Holzminden zostay przeniesione do nowego herbu miasta

Maszewa, ktry zastpi poprzedni, stworzony za czasw biskupa Hermanna von Gleichena,

12

przedstawiajcy sylwetk biskupa w gecie bogosawienia. Tak wic od XVI wieku herby Maszewa

i Holzminden byy bardzo podobne do siebie; herb Holzminden przedstawia drewnian palisad

chronic miasto, herb maszewski ju mury miejskie.

Po 1945 roku polscy heraldycy zmienili nieprawidowo kolor lwa w herbie Maszewa ze srebrnego

na zoty. Oryginalny, srebrny lew pozosta jednak na szczycie ratusza miejskiego, jak wida to na

poniszej fotografii; zdjcie zrobione pod ktem, std proporcje herbu nieco znieksztacone

(rdo: polskaniezwyka.pl).

Anna Gut w swoim interesujcym opracowaniu "Rozwj i symbolika herbu Maszewa", bdcy

czci publikacji "Maszewo i okolice na przestrzeni wiekw" (2008), o ktrej wspominam w

artykule "Maszewo Anno Domini 1091", przywouje historyczne rda wskazujce, e w okresie

od XVII-XIX wieku uywany by jeszcze inny herb - w formie picioramiennej gwiazdy

(pentagram). Dawni badacze wywodz tak z zachowanych odciskw pieczci miejskich,

jakkolwiek nie zachowa si aden inny zabytek, ktryby przedstawia pentagram jako herb

miasta.

Pomwmy o rodzie von Lippe. Najstarszym znanym przedstawicielem tego rodu by zmary w

1168 roku Hermann I, ktrego syn Bernhard zaoy w 1185 roku na tzw. "surowym korzeniu"

(czyli w terenie dziewiczym) Lippe, obecnie Lippstadt, najstarsze miasto w Westfalii. Ojcem Anny,

ktra po lubie zamieszkaa w Maszewie (i tu zmara) by hrabia Bernhard VIII von Lippe -

Detmold (1527-1563) i Katharine von Waldeck - Eisenberg (1524-1583). Ze zwizku Wolfganga i

Anny na Ziemi Maszewskiej powstaa nowa ga szlachecka, ktrej herby reprezentuj srebrnego

lwa w koronie oraz kwiat ry.

13

Ostatnim synem Georga by Stephen Heinrich von Everstein-Massow (ur. Nowogard 1543 - zm.

Botno 1613). By wietnie wyksztaconym prawnikiem, po uniwersytetach w Wittenberdze,

Bolonii, Paryu i Oksfordzie. W latach 1571-1583 zajmowa najwysze w pastwie tego rodzaju

stanowisko, jakim bya prezydentura Sdu Kameralnego Rzeszy. W 1577 roku, w zamku

Frauenberg w Lotaryngii wzi lub zMargaret von Diez (1544-1608), crk Filipa

Wielkodusznego (Philipp I, Hessen), landgrafa Hesji.

Margareta bya wwczas wdow po Johannie Bernhardzie (Hans Bernhard) von Eberstein (1545-

1574), potomkiem pochodzcego z Badenii rodu von Eberstein, do ktrego nalea ten zamek.

Mimo, e wrd historykw przewaa opinia e rody von Everstein i von Eberstein nie wywodz

si z tego samego pnia genealogicznego uwaam, e ich wsplne, wczesnoredniowieczne

pochodzenie jest prawdopodobne. Ale to ju temat do dalszych rozwaa przy innej okazji. Oto co

po nim pozostao dzisiaj, zrujnowanym najpierw przez wojska szwedzkie w 1633 roku, a pniej

przez wojska pruskie w wojnie z Francj w 1793 roku (rdo: Wikipedia).

W 1593 powrci na stae na Pomorze, gdzie w Botnie postawi nowy paac. By starost powiatu

gryfickiego. Jego pierwsza crka Sabina Hedwig (1579-1631) wysza za m za kolejnego

przedstawiciela wyej wspomnianego rodu von Putbus, Friedricha Erdmanna (1580-1622), i

druga rwnie - Walpurgis (zm. 1613) za Ernsta Ludwiga von Putbus (1580-1615).

14

Sabina Jadwiga (Hedwig) urodzia w Botnie Ann Margaret von Putbus (1604-1645), ktra w

1623 roku zwizaa si maestwem z hrabi Zygmuntem Zygfrydem von Promnitz,

przedstawicielem dolnolskiego rodu Promnitzw. Po mierci Anny Margarety, wnuczki Stefana

von Everstein-Massow, hrabia ten oeni si ponownie w 1647 roku, a za on obra sobie

Katarzyn von Schnburg-Lichtenstein, prawnuczk brata Stefana, Wolfganga von Everstein-

Massow. Tak wic obie przedstawicielki maszewskiego rodu Eversteinw przyczyniy si do

rozwoju rodu Promnitzw.

Wracajc do Wolfganga II i Anny, z poniszej ryciny Meriana z 1647 roku wynika, e w tamtych

czasach Detmold, stolica hrabstwa (a pniej ksistwa) Lippe bya jakby dodatkiem do obszernej

siedziby rodowej von Lippe (lewa cz ryciny).

Przed wyjazdem do dalekiego, skromnego miasteczka na Pomorzu Anna von Lippe spdzia

dziecistwo w paacu, ktry musia by ju wtedy okazaym, przed jego barokow rozbudow

ponad wiek pniej. Oto jego stan aktualny.

Zestawienie wielkoci hrabstwa Lippe z hrabstwem Naugard - Massow w wczesnych czasach

(skala na obu mapach porwnywalna) wskazuje, e Eversteinowie z Maszewa po prawie trzech

latach zabiegw o dobry maria dla Wolfganga mogli by w aspekcie materialnym tego zwizku

zadowoleni.

15

Historycznie obydwie te dynastie miay porwnywaln si polityczn i presti. Obydwa rody

sigaj swoimi udokumentowanymi rdami do pocztkw XII wieku. Ich rang potwierdza

ponisza szkatuka z Quedlinburgu, datowana na 1209 rok, gdzie obydwa herby wystpuj w

ssiedztwie centralnie pooonego herbu cesarza Niemiec Ottona IV (1175-1218), syna Henryka

Lwa i Matyldy, o ktrych wspominam w artykule "Obodryci w Maszewie" (rdo: Nathalie

Kruppa - "Neue Gedanken zum Quedlinburger Wappenkstchen", 2001). Faktycznie autorka

uwaa, e herb Eversteinw nie by na pokrywce szkatuki (jak ja to sugeruj), ale na boku

niewidocznym na fotografii.

W odrnieniu jednak od rodu von Lippe, ktry przetrwa do czasw wspczesnych, saksoska

ga Eversteinw wygasa pod koniec XIV wieku. Jej dusk odnog zaoy Albrecht (Albert VI)

von Everstein (1254-1289), po jego lubie z Mariann Esbernsdottir (1245-1283) w Viborgu. By

16

on najstarszym bratem Ottona IV, protoplasty pomorskiej gazi tego rodu, ktry nie przyjecha z

dwoma swoimi brami na Pomorze, ale postanowi osiedli si w kraju swojego pra-pradziadka,

krla duskiego Waldemara I.

Syn Albrechta, a bratanek Ottona IV, Ludwig Everstein, przez Duczykw i Szwedw zwany

Ludvig Albertsen Eberstein (1285-1328), by marszakiem dworu u krla Krzysztofa II (ktrego

on bya Eufemia, crka ksicia pomorskiego Bogusawa IV i matka krla Danii Waldemara IV),

a nastpnie u krla Waldemara III. Posiada w lennie od krlw znaczne obszary ziem (nie

mniejsze, ni Eversteinowie pomorscy) w Skanii i w Jutlandii. Linia duska Eversteinw wygasa

w 1453 roku. Pomorska ga Ottona (mska linia) zakoczya si w 1663 roku.

Oto co dzisiaj pozostao po zamku saksoskich Eversteinw pod Holzminden

(rdo: VikitiecordeliA).

Nie brakuje jednak w Niemczech ladw po saksoskich Eversteinach, w postaci innych zamkw

rodowych, grobowcw, nagrobkw i rzeb kamiennych. Oto wykonany w czerwonym piaskowcu

grobowiec z kocioa w. Marii w byym zakonie cystersw w Amelungsborn, w ktrym zoeni

zostali Hermann III von Everstein (1305-1351) i jego ona Adelheid zur Lippe (1298-1324) -

zawarte w 1323 pierwsze maestwo pomidzy rodami Eversteinw i Lippw. [zdjcie z okoo

1915 roku, rdo: Bildarchiv Foto Marburg].

17

Tak jak i w Polsce, tak i w Niemczech i w innych krajach europejskich widoczne jest budzce si

zainteresowanie lokaln histori oraz renesans kultury i tradycji redniowiecznej. Tak oto

SredniowieCzuj sympatycy historii z Grafschaft Everstein.

Czas powrci do wyej zaczonej mapy, na ktrej zaznaczyem take Pock, piastowsk stolic

Polski za czasw Wadysawa Hermana i Bolesawa Krzywoustego. Ot rodzice Ottona,

zaoyciela pomorskiej linii Eversteinw, zarwno w linii mskiej (Ludwig I von Everstein), jak i

eskiej (Adela von Gleichen, a zatem i biskup Hermann von Gleichen) maj wrd swoich

przodkw polskiego krla Bolesawa Krzywoustego (1086-1138), a take wadcw innych pastw.

Babk Ludwiga I bya Ryksa lska (ca 1135-1185) - od 1167 roku ona Alberta (Adalberta) II von

Eversteina (1158-1197), znana w literaturze historycznej take jako Rycheza (Richeza) Everstein,

pani na zamku pod Holzminden. Eversteinowie byli wspfundatorami klasztoru cystersw w

pobliskim Amelungsborn. Hans Dobbertin w swojej pracy "Die Piastin Richza von Everstein und

ihre Verwandtschaft" z 1957 roku podaje, e Konrad III von Everstein (1217-1254), wnuk Alberta

II i Rychezy, posugiwa si rycersk pieczci, przedstawiajc poczone herby ksit lskich i

Eversteinw.

Wok herbu z poow piastowskiego ora widnia napis: "S COMITIS CONRADI DE

EVERSTEN". Burchard C. von Spilcker ("Geschichte der Grafen von Everstein und ihre

Besitzungen", 1833) by zdania, e zczone motywy ora ksit lskich (por. herb lska) i lwa

Eversteinw widniay na pieczciach pniejszych przedstawicieli tego rodu: Konrada IV (1243-

1283) - ten z poniszej reprodukcji, a take Alberta VI (1254-1284) i Engelberta I (1276-1291).

Jako e Ryksa bya cznikiem rodu Piastw lskich z Eversteinami, musieli oni przej od

18

niej herb lska jeszcze za jej ycia. Naley wic przypuszcza, e herb ten wprowadzili na lsku

ju bracia Ryksy, Mieszko I Pltonogi (1131-1211) i Bolesaw I Wysoki (1127-1201). Mogo to

nastpi po roku 1163, kiedy przejli oni wsplne wadanie nad lskiem, a przed 1166 rokiem,

kiedy Ryksa opucialsk i zamieszkaa w Saksonii.

Historycy polscy przypisuj uycie herbu lska po raz pierwszydopiero jednak bratankowi

Ryksy, Kazimierzowi I Opolskiemu(1179-1230), na pieczci z 1222 roku, czyli ponad p wieku

pniej ni herb ten mg by przyniesiony przez ksin do Saksonii. Jan Matejko susznie

jednak narysowa Bolesawa I Wysokiego ju z herbem lska, zgodnie z wizerunkiem pyty

nagrobnej tego ksicia w klasztorze cystersw w Lubiu, ktry ten ksi ufundowa w 1163 roku.

W 1171 roku mnisi z Amelungsborn zaoyli cysterski klasztor

Doberan (w jzyku poabskim Dobra) na ziemi Obodrytw. W rok pniej zostaa tam

pochowana ksina Woisawa, ona Przybysawa, pierwszego wadcy Obodrytw, ktry przyj

chrzest (wspominam o tym w artykule "Obodryci w Maszewie"). Rycheza, hrabianka lska,

cieszy musiaa si za ycia duym mirem wrd saksoskiego ludu, bowiem jej rocznica mierci w

dniu 16 czerwca byajeszcze przez wiele lat obchodzona uroczyst msz (Jahrgedchtnis) w

klasztorze Amelungsborn. O Rychezielskiej wspominam take na bloguPradzieje Pomorza w

artykule "Sztuka Wikingw od Pomorza po Hiszpani".

Wracajmy do rodzicw Ottona, zaoyciela pomorskiej dynastii Eversteinw. Pradziadkiem

Ludwiga I by ojciec Ryksy lskiej, krl (formalnie ksi) Polski Wadysaw II Wygnaniec (1105-

1159), syn Bolesawa Krzywoustego. Pradziadkiem Adeli i Hermanna von Gleichen by krl

duskiWaldemar I (1131-1182), a ich praprababk inna Ryksa (1116-1155) - crka Bolesawa

Krzywoustego i ona kolejno: krla Szwecji Magnusa Nilssona (1106-1134), ksicia miskiego z

poockiej, bocznej linii dynastii Rurykowiczw Woodara Glebowicza (1095-1168) i ponownie

nastpnego krla Szwecji Swerkera Starszego (zm. 1156). Niektrzy historycy za opini, ktr

wyrazi Nicolas Pierre Serge von Baumgarten, e ksina Ryksa (Rycheza) nie moga rozwie si za ycia

Woodara Glebowicza, przypisuj jako jej maonka nie ksicia Woodara, ale ksicia

nowogrodzkiego Wodzimierza (1123-1145).Zofia (1141-1198), ksina Miska, bdca crk Ryksy

i Woodara, polubia krla Danii Waldemara I (1131-1182). Pochowana jest w kociele w.

Benedykta w Ringsted. Oto zdjcie pyty nagrobnej (fot.Finn Larsen 04/2009).

19

Na marginesie imienia Ryksa mona doda, e odpowiada ono w jzykach starosowiaskich

aci- skiemu imieniu Regina (czyli krlowa, krlujca). W historii Polski pojawio si po raz

pierwszy wraz z polubieniem w 1013 roku przez Mieszka II Lamberta (990-1034) Rychezy

Lotaryskiej (998-1063) ["Richeza regina quondam Poleni"], matki Kazimierza I Odnowiciela

(1016-1058) i Adelaidy, zwanej te Ryks (1018-1075) - ony krla Wgier Beli I (1015-1063). Slub

Beli, przyszego krla wgierskiego z Adelaid, by ukoronowaniem jego przyjaznych zwizkw z

Mieszkiem II, a zwaszcza z Kazimierzem I, w tym ich wzajemnej wsppracy w walkach przeciwko

Pomorzanom. Historyk Kazimierz Jasiski (1920-1997) oceni Rychez Lotarysk jako "jedn z

najwybitniejszych on piastowskich". Oto dzisiejsze zdjcie z ruinami zamku w Klotten nad

Mozel, gdzie po wyjedzie z Polski mieszkaa przez kilka lat Rycheza (rdo: Wikipedia).

Podobizna Mieszka II, chocia tylko symboliczna, ale oddajaca zapewne ducha epoki, widnieje na

miniaturze, zaczonej do ksigi liturgicznej "Liber de Officiis divinis" (zwanej Kodeksem

Matyldy), jak podarowaa Matylda Szwabska krlowi polskiemu okoo 1026 roku (by moe byo

to 8 maja tamtego roku, w dniu wietaArchanioa Michaa, obchodzonego na cze jego

pojawienia si, jak gosi tradycja, na grze Gargano). Zwraca uwage respekt, z jakim Matylda

wrcza ksik, nie dotykajc jej go doni. Na marginesie, bardzo amatorska jest kopia tej

miniatury, zamieszczona w polskiej Wikipedii, gdzie charakterystyczne dla ikonografii

redniowiecznej detale, szczeglnie twarzy, zastpiono wspczesnymi, a wzrok obdarowujacej i

obdarowywanego skierowano nienaturalnie dla tego momentu w pustk.

20

Ksina Matylda wraz z ksik przesaa list, w ktrym wychwala dokonania Mieszka II w Polsce,

a take jego przymioty osobiste i kultur: "Chocia mgby modli si godnie do Boga w swoim

jzyku i po acinie, Ty nie zadowolie si tym i dodae jeszcze znajomo greki" ("Cum in propria

et in latina deum digne uenerari posses, in hoc tibi non satis, grecam superaddere maluisti").

Mieszko II by pierwszym polskim krlem o "europejskim" wyksztaceniu. Oto kopia wspomnianej

ilustracji, bdca w zbiorach Biblioteki Krnickiej PAN.

O Rychezie - mao znanej polskiej krlowej, polecam interesujcy wywiad z panem Kazimierzem

Lup. Oto wybraenie krlowej Rychezy Lotaryskiej wykonane owkiem przez Jana Matejk

okoo 1890-1892 roku, opublikowane na znaczku Poczty Polskiej w 1988 roku. Orygina rysunku

znajduje si w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocawiu.

21

Koczc dygresj o imieniu Ryksa: pisane ono byo w rdach historycznych take jako Rycheza,

Richza, Rixa, Ricca, Rikessa, Rikza, Richsa, Richesa, Richeza, Rikenza, Richenza, Rikinsa; w

dokumentach anglosaskich Richilde, a jako Rikissa w rdach skandynawskich.

Kto moe czu si zawiedziony, e polskie wizy krwi s sabe i odlege w tych rodach

saksoskich, aby o nich wspomina. Naley jednak uwiadomi sobie, e historia europejskiej

arystokracji jest genealogi praktycznie jednej wielkiej rodziny, dla ktrej ani granice pastwowe,

ani narodowo, ani nawet jzyk nie stanowiy przeszkody we wzajemnych zwizkach rodzinnych.

Warto te zwrci uwag tym, ktrzy jeszcze dzisiaj szukaj wok nas "prawdziwych Polakw", e

dosownie aden z ksit i krlw piastowskich, ktrzy wadali Polsk (by moe poza Mieszkiem

I, o ktrego pochodzeniu niewiele wiemy; wrd niektrych historykw jego sowiaskie

pochodzenie budzi nawet wtpliwoci), nie mia matki Polki, to znaczy ktrej matk byaby take

Polka.

Jedynym z nich, ktrego matka bya zapewne polsk szlachciank (Przecawa Prawdzic, ur. okoo

1050, zmara po 1079 lub w 1092) to ksi Zbigniew (1071-1113), syn krla Wadysawa

Hermana (1043-1102) z pierwszego maestwa, ktre jednak nie zostao udzielone przez Koci,

a wic ksicia uznano jako pochodzcego z nieprawego oa i nieuprawnionego do zwierzchnictwa

nad ca Polsk. Oto znaczek Poczty Polskiej z 1989 roku z rysunkiem krla, autorstwa Jana

Matejki z jego cyklu rysunkw pocztu 44 krlw Polski, wykonanych u schyku ycia na

zamwienie wiedeskiego wydawcy Maurycego Perlesa (1844-1917).

Chocia termin "contractus matrimonii" pojawi si w prawie kocielnym dopiero w poowie XII

wieku, a od czasw w. Anzelma(1036-1086) z Lukki (Lucca) Koci przyj postulowane przez

tego biskupa w "pactio conjugalis" wymogi mioci (dilectio) i oboplnej zgody stron na

maestwo (consensus), to jednak pierwszego lubu Wadysawa Hermana z okoo 1070 roku nie

uzna, nawet jeeli te warunki mogy zosta spenione. Wymg sakramentu maeskiego zosta

wprowadzony dopiero w 1184 roku przez papiea Lucjusza III(Ubaldo z Lukki ok. 1100-1185) w

jego dekrecie skierowanym przeciw heretykom.

Zasady moralnoci chrzecijaskiej dotyczcej maestwa przypomnia w swoim

dziele "Tractatus de peculiari effectu contractus matrimonii", wydanym w Lyonie w 1662 roku,

Giovanni Angello Bossi. Ksika miaa swoje ostatnie wydanie w 1839 roku. Oto rycina ze strony

tytuowej z pierwszego wydania.

22

Jeszcze papie Innocenty III (1161-1216) gosi doktryn, e maestwo uznawane jest za

prawdziwe (verum), jeeli zawarte zostao wedug wczeniejszych zwyczajw lokalnego kraju,

chocia bez udzielenia sakramentu (ratum). W praktyce kryteria te byy zaostrzane wobec

monarchw, od ktrch wymagano lubu z sakramentem kocielnym. Nie zmienia to faktu, e

okresie ycia Wadysawa Hermana, kiedy prawo kocielne w kwestii maestwa nie byo jeszcze

do koca uksztatowane, lub zawarty zgodnie z lokalnym zwyczajem by prawdziwy.

Ponisza kopia drzeworytu (rdo: Wikipedia) z opowieci o Meluzynie z koca XIV wieku

wskazuje, e w redniowieczu Koci ingerowa do gboko w ycie prywatne (powiadczenie

przez biskupa "czystoci" panny modej w nocy polubnej).

Bezkrytycznie powtarza historyk Edward Rymar za Gallem Anonimem (cennym kronikarzem, ale

take oddanym propagandzist Bolesawa Krzywoustego, konkurenta Zbigniewa do tronu), e

matka Zbigniewa bya "naonic" krla Wadysawa Hermana.

23

Po mierci Przecawy lub odsuniciu jej od Hermana w 1079 roku, kiedy obj on koron Polski,

Zbigniew przez cae swoje dziecistwo traktowany by przez swego ojca nie jako syn naonicy, ale

na rwni z dziemi z dwch kolejnych maestw (Judyta Czeska i Judyta Szwabska). Jako

modzieniec pobiera nauki w Krakowie od Ottona - przyszego biskupa i apostoa Pomorza, zanim

nie zosta odesany do klasztoru w Kwedlinburgu. W ten sposb jako pierworodny syn zosta

usunity od pretensji do polskiego tronu. Trzeba take pamita, e prawo kanoniczne w czasach

Wadysawa Hermana nie tylko nie ustalao jeszcze zasad lubu kocielnego, ale i nie zakazywao

ksiom lubu. Celibat w Polsce wprowadzi dopiero arcybiskup Henryk Kietlicz w 1210 roku. Ale

jeszcze wspomniany wyej papie Klemens IV, przed lubami kapaskimi w 1255 roku wzi lub

kocielny w 1239 i zanim owdowia (co mu pozwolio zosta ksidzem) sta si wielokrotnym

ojcem.

Monogamiczny lub cywilny ("justum matrimonium"), nieznany poza krgiem kultury grecko-

rzymskiej, a przejty pniej do tradycji chrzecijaskiej, znany by kilkanacie wiekw wczeniej

w prawie rzymskim, a jeszcze wczeniej u Grekw. Poprzedzany by uroczystoci zarczyn

("sponsalia"), w ktrej kobieta otrzymywaa piercionek zarczynowy, a obie rodziny przemawiay

podkrelajc zalety zawieranego zwizku.

W podobnym okresie, jak lub kla Wadysawa Hermana z Przecaw w polskiej tradycji, krl

Anglii Harold II (1022-1066) polubi kobiet wedug duskich zwyczajw, ktrych Koci nie

uzna, a wic odmwi take prawa dziedziczenia tronu dzieciom z tego maestwa. Nie zmienia

to faktu, ze historiografia angielska (podobnie jak polska w odniesieniu do Wadysawa Hermana,

mimo odmiennych teorii goszonych przez niektrych naszych historykw) nie znajduje

wspczesnych owym czasom dowodw, ktre wskazywayby na traktowanie tego zwizku jako

pozalubnego.Gytha z Wessex, crka z tego maestwa, ktr uznawano wtedy za "ksin",

wysza za m za ksicia kijowskiego Wodzimierza II Monomacha.

24

Na koniec wypada powiedzie, e pozostaoci bogatej historii rodu Everstein - Massow, jak jest

park i zabudowania pobudowane na miejscu byego zamku von Eversteinow przy obecnej ul.

Gowackiego 5 w Maszewie, budz smutne refleksje o sprawnoci administracji pastwowej,

conajmniej na szczeblu regionu, w deklarowanej na przytwierdzonej na ruinie tablicy o opiece nad

zabytkami i karaniu za ich niszczenie (fot. H. A. Goerke).

W nastpnym pocie podymy genealogicznymi ciekami, ktrych pocztki zaczynay si w

miejscu uwidocznionym na powyszej fotografii, a ktre kocz si na dzisiejszych dworach

europejskich krlw.

Post scriptum (2014):

Ostatnie lata przyniosy w naszym kraju wiele znaczcych odkry archeologicznych z okresu

budowania zrbw pastwa polskiego (X-XI wiek), ktre - o ile same w sobie nie przeomowe, s

jednak na tyle czytelne i jednoznaczne w swojej wymowie, e w powizaniu z dotychczasowym

dorobkiem archeologii w kraju i za granic, stworzyy podstawy do zasadniczo nowego spojrzenia

na rda i przyczyny nagego (w perspektywie historycznej) uformowania si struktur

pastwowych w Polsce.

Rysujce si ju od wielu lat, poza oficjaln wykadni naszych historykw, zarysy nowych

interpretacji rde archeologicznych i historycznych znalazy swj mocno uargumentowany i

spjny wyraz w zbiorze esejw Zdzisawa Skroka "Czy wikingowie stworzyli Polsk?" (Iskry 2013),

a take w w hipotezie sformuowanej przez Marka Skarbka Kozietulskiego "Czy wadztwo

piastowskie wyroso na wilaskich szlakach do Orientu?", Los Angeles 2013.

W tym wietle wida wyranie, e ewolucja kulturowa i polityczna najpierw wrd Obotrytw, a

pniej take wrd Ranw i Pomorzan, w okresie VIII-X wieku, musiaa by w znaczcym

stopniu stymulowana przez bezporedni, wewntrzplemienny, a pniej wewntrzpastwowy w

niej udzia Wikingw.