ΠΪ. Ψοἰἰἱε

ΝΕΟΠΛΑΪΩΝ |ΣΜθΣ

ΜΕἌΦΡΑΣΗΓιάννης Σταματἐλλος

ε κ Δ ο ± ες/Ιῖυ

9:ιῖκ

Ι.;± Σ;

"ειΝ

ηνΚἐἑνα

το.„ε.;~+­Μ..­

\ἐχ4›. Ι ι

Ι

ἑὲ Αν “ /νι±<`ιΖ Ι ¿ ω

00:ΔΡΟΜΟΙ'ΙἩΣ ΓΝΩΣΗΣ

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

ΣΕΙΡΑ: ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΓιαννης Σταματέλλος

ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣΆννα Τσιὡτσιου

ΣΧΕΔ ΙΑΣΜΟΣΔημιουργική Ομάδα Ηαἰαεκδοτιιιή

Τίτλος πρωτοτύπου:ΝΕΟΡΣΑΤΟΝΙΘΜ

© Κ. Τ. ν$|αΙΙὶε, Νοέμὅριος Ι995Ι ια πρώτη φορά εκδόθηκε στη Μ. Βρετανίααπό την Οεταὶα Ι)υ.ι:Ι‹ννοτΙ:Ιι & ίζο. Ιπα.

© Για την Ελληνικη Γλώσσα:ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΧΕΤΥΠΟ/ΜΕΤΑΕΚΔΟΤΙΚΗ Ε.ΙΙ.Ε

Α” ΕΚΔΟΣΗ: ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2002

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Λὡρη Μαργαρίτη Ι3, Τ.Κ. 546 22ΤΗΛ.: (0310) 226.166 ¬ ι=ΑΧ± (0310) 22ι583Αοι­ιΝΑ± Μεοώνης 47­51, τκ. 106 ειΤΗΛ.: ιοιο) 38.ι0.56ε, 38.ι0.428 · εΑΧ± ιοιο) 38.ι0.ι39Ιιϋρ//νννννιε:ηεὶ·εεΙ‹αο£ΙΙ‹Ι.ἔι· · Ε­1τιεἱΙ:επ:Ι1ετγΡο©πιε!εεΙ‹αοΙ·ἱΙ‹ἱ.8τ

Απαγορεύεται η με οποιοδήποτε τρόπο αναπαραγωγήμέρους ἠ όλης της έκδοσης χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη

ΙΒΒΝ: 960­7928­65­Ζ

Φθ.υΞο=Ὁἕ<

Ι;/>ο=ῦὉηο>=×//.(Λο

|/ὁ/‹ \9'Κ

7Μ± Ξρω

#­ΜΡΏβ

Η/'(/

ἐωωὉὉ*/ΚΞἕἔΔ/8αἔ`>3=ἔν<7 ΕΞ­Θ­

Ὁ.συὶε­82.υἕοξἔν­Ν·6­

ΟαυΏΒεῖ<.ΟΕ

Ξἔ­°×Ν°“_=>ν_=­_'=“­._

.ἑἑἕ·`ΰΏ"

88­_ω`.Ξω¦Ε<.00

.Ο8\ΔὉο\\ω§ω×Ὁ=><.ύεν­><ΜνηἕὉ

ἐἔἔῇμἕἕἐααοΘἹεἕ<

Ξἕ.ἐἔοαοῃῇἔΦ==ἕυῦὉα©κ..

Δῦῦἶἔἔἄ==<αΕΞ

982­8_..υΞῖ>αἩ_“_Θεωἔῦ×Ν'έΰ1ΟΜ'Ξ­Ν.ωὲἐο283.Φ`Ὁ<=>=ωυομΕΞ­ἐωὲε­`

+αΡαωὼΞ°Ξ6>=­ἔΒ>3×Ὁηὅωο

=Μ=<Ομ<Ζ<=

Ζ. Οι πηγες του Νεοπλατωνισμού. .

Π ΕΡ| ΕΧΟΜ ΕΝΑ

Πρόλογος του μεταφραστή . . . . . . . .

Πρόλογος στη δεύτερη έκδοση . . . . 11

Ι. Οι στόχοι του Νεοπλατωνισμού. . 19

3. Πλωτίνος

Ι. Έργα και ὅίος . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ΙΙ. Οι τρεις Υποστόισεις . . . . . . . . . . . . . .

ΠΙ. Απορροή, Λόγος, Συμπάθεια . . . . . . .

Ιν. Η Ατομική Ψυχή . . . . . . . . . . . . . . . .

ν. Επιστροφή στο Εν . . . . . . . . . . . . . . .

νΙ. Πλωτίνος και ύστερος Νεοπλατωνισμός

4. Πορφύριος και Ιἀμὅλιχος

Ι. Ο Νεοπλατωνισμός από τον Πλωτίνοέως το θανατο του Ιουλιανού . . . . . . .

Π. Η αντιχριστιανική πολεμικήκαι το πρόὅλημα της θεουργίας . . . . .

ΠΙ. Οι τρεις Υποστόισεις στον Πορφύριοκαι ο σχολιαστής του διαλόγου Παρμενιδης . . . . 182

Ιν. Η αντεπίδεση του Ιόιμὅλιχου· η Ψυχήκαι η σωτηρία της . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ν. Η δομή της ύστερης νεοπλατωνικής μεταφυσικήςΧ/Ι. Η εξήγηση του κειμένου κατόι τον Πορφύριο

και τον Ιόιμὅλιχο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Η Σχολή της Αδήνας

Ι. Ο Νεοπλατωνισμός στην Αδήνακαι την Αλεξάνδρεια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Π. Μερικόι ὅασικόι δόγματα της Αδηναικής Σχολής. . 234ΠΙ. Ο Δαμάσκιος και το τέλος της Ακαδημίας . . . . . .

6. Η επιρροή του Νεοπλατωνισμού . . . . . . . .

Συντομογραφίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Παραπομπές αρχαίων πηγών . . . . . . . . . . . .

Βιὅλιογραφία από τον Ι..Ιογὀ. Ρ. θοτεοπ . . . . 286

Ευρετήριο κύριων ονοματων και όρων . . . . . .

Πρὀἰἱογοςτον μεταφραστή

Η μετάφραση του ὅιὅλίου Νεοπλατωνισμός του Β. Τ. Ἄἴειὶἰὶε απο­τελεί πρόκληση για τη σύγχρονη νεοελληνικη ὅιὅλιογραφία. Όταντο ὅιὅλίο κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 198, στην αγγλικηγλώσσα, έλαὅε αμέσως την ευρύτατη αποδοχη από τους ακαδημαϊ­κούς κύκλους. Σύντομα, εντάχδηκε στις ὅιὅλιογραφίες των εγκυρό­τερων ερευνητικών συγγραμμάτων και αποτέλεσε έναυσμα για ὅα­δύτερη και ευρύτερη μελετη του παραμελημένου και παρεξηγημἑ­νου έως τότε Νεοπλατωνισμού. Μέχρι τις ημέρες μας, αποτελείίσως την πιο ολοκληρωμένη εισαγωγη στη δύσὅατη φιλοσοφία τουΝεοπλατωνισμού. Σημερα στην Ελλάδα παρατηρείται μια στροφημελετης προς την αρχαία ελληνικη γραμματεία και ιδιαίτερα στοντομέα της αρχαίας φιλοσοφίας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο το έργοτου Ἄίαἰὶἰε καλείται να καλύψει ένα σημαντικό κενό: την παντελήέλλειψη ενός ολοκληρωμένου εισαγωγικού αὅλιρυ για την ιστορικήκαι φιλοσοφική περιοδο του αρχαίου Νεοπλατωνισμού.

Η φύση αυτού του εγχειρηματος υποχρεώνει τον ιΝειΙΙίε στηνάρδρωση ενός συμπυκνωμένου και σύνδετου φιλοσοφικού λό­γου. Ο σύγχρονος αναγνώστης οφείλει απέναντι σε αυτόν το λό­γο να δείξει υπομονη, αφού τα νεοπλατωνικά νοηματα επισκο­πούνται από το συγγραφέα στην καδαρότερη φιλοσοφικη τουςμορφη. Οι εκτενείς αναφορές και υποσημειώσεις του ”ννειΙΙὶε κα­τά την ανάλυση κεντρικών νεοπλατωνικών ιδεών καδιστά το ὅι­ὅλίο ένα χρησιμο εργαλείο στη συνολικη μελετη της νεοπλατω­νικης σκέψης, τουλάχιστον όπως αυτη περιστρέφεται γύρω από

8

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ

το δεωρητικό όιξονα του Πλατωνισμοὐ. Μέσα σε αυτό το πλαί­σιο, η εισαγωγή του ιΝειΙΙἰε είναι απαραίτητο ὅοήδημα τόσο γιατο φοιτητή της αρχαίας φιλοσοφίας όσο και για τον ανεξόιρτητομελετητή της αρχαίας γραμματείας.

Το έργο του ἌἴειΙΙὶε είναι συστηματικό και μεδοδικό. Ο συγ­γραφέας ασχολείται εξ ολοκλήρου με την περίοδο του αρχαίουΝεοπλατωνισμου (Βος­όος αιών μ(ΧἌ), όπως αυτή ξεκινόι απότην πρωτοποριακή σκέψη τ`ου τίνου„)(2Ο4/5­,27Ο μ.Χ.), συνε­χίξεται στους μαδητές(Βος αιώνας),μεταὅιὅόιξεται στὀνςίαμόλιχοῖκῶαιίἶτηξἔχολή τηδζπόιμειας (4ος αι­ὡνσε) και κοποιλῆῃ στις Σχολέεαιειεοιἐαῖιιιοτῷίνι ιΦιι,πιεΑ7×εἐάν·δρειαςίὅος και ιόος το κλείσιμο της ΠλατωνικήςΑκαδημίας από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό το 522 μ.Χ. Με ὅό.­ση την ιστορική και φιλοσοφική διαγρόιμμιση της πορείας του Νε­οπλατωνισμου και ύστερα από δυο εισαγωγικόι κεφόιλαια για τουςστόχους και τις πηγές της νεοπλατωνικής παράδοσης, ο ιΝειΙΙὶε δι­αιρεί το ὅιὅλίο του σε αντίστοιχα κεφόιλαια στηριξόμενος στηνπαραπόινω εξελικτική πορεία της νεοπλατωνικής σκέψης. Τέλος,παρουσιόιξει με συντομία την επίδραση που είχε ο Νεοπλατωνι­σμός στην ύστερη σκέψη και προσπαδεί να αποκαταστήσει τηναξία του τόσο στον πολιτισμό της Δύσης όσο και της Ανατολής.Το ὅιὅλίο συμπληρώνεται από μια ενημερωμένη ὅιὅλιογραφία τουΗογα Ρ. θετεοτι, απαραίτητο ὅοήδημα του αναγνώστη για πε­ραιτέρω μελέτη. Η ὅιὅλιογραφία του Πογα Ρ. θετεοτι εντοπίξε­ται στην ξένη ὅιὅλιογραφία που ήταν διαδέσιμη το 1993 όταν καιολοκληρώδηκε η δεύτερη έκδοση του ὅιὅλίου του ννειΙΙὶε.

Το σημαντικότερο μήνυμα της εργασίας του Ἄἴαὶὶἰε είναι ηαποκατάσταση της γνησιότητας και της σημασίας της νεοπλα­τωνικής σκέψης. Ο ιΝειΙΙὶε με ὅαδυτατη γνώση των ελληνικώνπηγών διαπιστώνει πως για πολλό. χρόνια η δυτική παρόιδοσηκαμπὐλωσε την αλήδεια για να ταιριόιξει σε μια συγκεκριμένηιστορικοφιλοσοφική πραγματικότητα. Η διόιδεση αυτή πόγωσετην έρευνα στον τομέα του Νεοπλατωνισμού και άφησε ανεξι­χνίαστα τα μονοπόιτια της εναλλακτικής του σκέψης. Ίσως, ανο ῖΝαΙΙὶε δεν έὅρισκε πρόωρο δόινατο, η συνεισφορά του στην

9

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

επαναξιολόγηση της ύστερης ελληνικής γραμματείας να ήτανακόμη μεγαλύτερη. Εύχομαι, συνεπώς, το παρόν ὅιὅλίο να οδη­γησει τον Ελληνα αναγνώστη σε μια υγιἡ μελέτη και διερεύνη­ση της ύστερης αρχαιότητας και των πηγών της.

Εν κατακλείδι, δα ἠδελα να ευχαριστησω δερμα τον ΦώτηΤερζάκη για την ανεκτίμητη ὅοἠδεια που μου προσέφερε τόσοσε δεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο κατά τη διάρκεια τουμεταφραστικού μου εγχειρήματος. Χωρίς τη δική του συμὅουλἠκαι συμὅολἠ το παρόν ὅιὅλίο δεν δα είχε τη μορφη που του άξι­ζε. Επίσης οφείλω να ευχαριστησω τον Σπύρο Ρόιγκο, ο οποίοςμε τις εύστοχες φιλοσοφικές του παρεμὅόσεις φώτισε σκοτεινάερμηνευτικά σημεία της μετόιφρασης. Τέλος, δα ηδελα να ευχα­ριστήσω τη μητέρα μου Αντωνία και τη σύντροφό μου Αλεξάν­δρα για την υποστηριξη και την ιδιαίτερη υπομονη που έδειξανκατά τη διάρκεια αυτής της εργασίας. Η ὅοἠδεια όλων ήταν πο­λύτιμη και τους ευχαριστώ ὅαδύτατα.

Γιάννης Σταματέλλος, Αδήνα 2002

ΙΟ

Πρὀἰὶογοςστη δεύτερη έκδοση

Όταν πρωτοεμφανίστηκε το ὅιὅλίο του Κ. Τ, ῖΝειΙΙἰε το 1972, η με­λέτη στο σκοτεινό πεδίο του Νεοπλατωνισμού ήταν ακόμη σε σχε­τικά ανώριμο στάδιο. Για παράδειγμα, η πρώτη κριτική έκδοση τωνέργων του φιλοσόφου ο οποίος αναγνωρίζεται ως ιδρυτής του Νε­οπλατωνισμσύ, του Πλωτίνου, ήδελε ακόμη ένα χρόνο για να ολο­κληρωδεί. Όσο για τα κείμενα των ύστερων φυσιογνωμιών, σε πολ­λές περιπτώσεις δεν υπήρχε καμία σύγχρονη έκδοση διαδέσιμη,για να μη μιλήσουμε για μεταφράσεις στις σύγχρονες γλώσσες.Και παρότι είχαν εμφανιστεί αρκετές ακαδημοίἰκές μονογραφίεςμε αντικείμενο διάφορες όψεις της περίπλοκης ιστορίας και δεω­ρίας του Νεοπλατωνισμού, ελάχιστα μπορούσαν να χρησιμοποιη­δούν ως γέφυρα στους μη ειδικούς. Το ὅιὅλίο του ιΝε.ΙΙὶε έπαιξεδαυμάσια το ρόλο που ανέλαὅε. Σήμερα, δύο και πλέον δεκαετίεςαπό την εμφάνιση αυτού του ὅιὅλίου, έχει πραγματοποιηδεί έναςτεράστιος όγκος πρόσδετης εργασίας. Κριτικές μελέτες, μετα­φράσεις, σχολαστικά υπομνήματα, ιστορικές και συστηματικέςμελέτες, έχουν όλα ὅοηδήσει να εμὅαδύνουμε την κατανόησή μαςστο Νεοπλατωνισμό και στη δέση του μέσα στην ιστορία της φι­λοσοφίας και στο δυτικό πολιτισμό γενικά. Έχω παραδέσει μιααναδεωρημένη ὅιὅλιογραφία στο τέλος του ὅιὅλίου η οποία προ­σπαδεί να επισημάνει τις σημαντικότερες πρόσφατες εργασίες,όπως και μερικές παλαιότερες που είναι απολύτως αναγκαίες. Ευ­ελπιστώ ότι αυτή δα παράσχει στον ενδιαφερόμενο αναγνώστη κά­ποια σημεία προσανατολισμού για περαιτέρω μελέτη.

Πέρα απ' όλα αυτά τα πλεονεκτήματα, ο Νεοπλατωνισμόςτου ι|νεΙΙὶε παραμένει ακόμη η περιεκτικότερη και πιο αξιόπιστη

Π

Ρ(.

6­ε‹ἦθγ4.„„„,ἶ­α.

/ Είναι περιττό να αναφέρουμε ότι εθελοτυφλούσαν στις θεμε­/ . ι ι . ι .

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

εισαγωγή στο θέμα στην αγγλική γλώσσα. Είναι ένα μικρό αρι­στούργημα ευκρινούς, περιεκτικἡς και ακριΰούς έκθεσης. Μπορείνα συσταθεί θερμόι σε οποιονδήποτε αναζητεί κόιποιου είδους γε­νικη επισκόπηση μιας εξαιρετικα πολύπλοκης περιόδου στην ιστο­ρία της φιλοσοφίας η ένα εγχειρίδιο που απαντά ξεκάθαρα στοερώτημα «Τι ακριὅώς είναι ο Νεοπλατωνισμός;››. Φυσικα, πολλαλεπτομερειακόι ζητηματα στο ὅιὅλίο μπορεί να τεθούν υπό αμφι­σὅἠτηση, ιδιαίτερα υπό το φως των πρόσφατων μελετών. Αν ο κα­θηγητης ιΝειΙΙιε δεν είχε ὅρει πρόωρο θανατο, θα είχε ασφαλώςτην επιθυμία να διορθώσει και να επεκτείνει το κείμενό του μεδιαφορους τρόπους. Ο ίδιος στον πρόλογο της πρώτης έκδοσης μι­λούσε για τις αναπόφευκτες υπεραπλουστεύσεις μιας τέτοιαςερευνητικής εργασίας. Παρά μια τέτοια υπεραπλούστευση, ηοποία στην πραγματικότητα έκρυφε σπουδαία μόιθηση και ὅαθιόισκέφη, ο ὅασικός της ισχυρισμός μού φαίνεται ακόμη λογικός.Ίσως έχει κάποια αξία να επισημόινω συνοπτικά διάφορες σημα­ντικές νέες γραμμές έρευνας οι οποίες ανοιξαν στην πρόσφατη με­λέτη και δείχνουν πέρα από την εισαγωγική μελέτη του ιΝειΙΙιε.

Οι όροι Νεοπλατωνισμός και Νεοπλατωνικός φαίνεται να προέρ­χονται από τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα από τη Γερμανίαι

ι» κ |για να σημειωσουν μια διαπιστωμενη εξελιξη στην ιστορια του

Πλατωνισμού. ”Ενα από τα κεντρικόι στοιχεία αυτής της εξέλιξηςείναι μια αυτοσυνείδητη αντίδραση και οικειοποίηση της δικης τηςφιλοσοφικής ιστορίας. Ο Νεοπλατωνισμός είναι έντονα παραγό­μενος υπό την έννοια ότι παίρνει ως αφετηρία του τη φιλοσοφίατου Πλόιτωνα και τα συνακόλουθα προὅλἠματόι της μέσα στην πα­

Κ ρόιδοση. Προκαλεί έκπληξη στους σύγχρονους αναγνώστες η πλη­ροφορία ότι ο Αριστοτέλης θεωρούνταν μέρος εκείνης της παρόι­δοσης από τους Νεοπλατωνικούς, οι οποίοι φυσικόι έὅλεπαν τουςεαυτούς τους απλώς ως Πλατωνικούς.

λιωδεις αντιρρησεις του Αριστοτέλη με μερικες θεωριες του Πλα­τωνα. Μόιλλον, σε μερικές περιπτώσεις έὅλεπαν πέρα από αυτέςτις αντιρρἠσεις στις υποθέσεις τους σχετικά με το τι ηταν εκείνοπου δίδασκε ο Πλόιτωνας. Επιπρόσθετα, έτειναν να επικεντρωθούν

ΙΖ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ

σε εκείνους τους τομείς που αποτελούσαν το ενδιαφέρον του Αρι­στοτέλη, όπως η λογικη, οι οποίοι δα μπορούσαν να ιδωδούν ωςπαράρτημα των κύριων προὅληματισμών του Πλάτωνα και όχι σεαντίδεση με αυτούς. Οι Νεοπλατωνικοί δεν ςαμἔςσόητούσαν τηνεγκυρότητα της μαρτυρίας τού”Αρἶὅ·ἶ­ότέληἶῦσον αφοράίδίτίςἶενω­

ι ριειιὸῦόίῇίλάτνια­Αι<ιιὀιὡὶ±;η±±ίφτεωτεωι,ἐιιιίιζῖιὲάιραἔιίίὸόϋι:19ι,ΕΣό±τεενα.„‹›5±τιιηιιοκ<ιν,εεειαα ιειξἕἑεῖἑἔἑτἶἔἔἶιἶμε τηἐδδἠδεια αριστοτελικών όρωνυῃίἐαι αύτόδεν σημαίνειἠδελαν να στραφούνίπροςί τδνίΑριστοτέλη· σημαίνει ότι αποδεχό­μενοι τους ισχυρισμούς του Αριστοτέλη σε ό,τι έλεγε ο Πλάτωνδεν πίστευαν ότι δα τους οδηγούσε στις αντιφάσεις για τις οποίεςεπέμενε ο Αριστοτέλης. Μάλλον, ήταν η αριστοτελική εναλλακτι­κἡ η οποία ήταν στην πραγματικότητα δύσκολο να υποστηριχτεί.Οδηγούμενοι συνεπώς από τον Αριστοτέλη, οι Νεοπλατωνικοί με­ταφέρδηκαν, ίσως κάπως ακούσια σε μερικές περιπτώσεις, σεπρωτότυπους ισχυρισμούς προς υποστήριξη του Πλάτωνα.

Οι Νεοπλατωνικοί υπέδεταν, εν μέρει με ὅάση τη μαρτυρίατου Αριστοτέλη, ότι η πλατωνικἡ φιλοσοφία είναι πολύ μεγαλύτε­ρη απ, ό,τι μπορούσε να σταχυολογηδεί αποκλειστικά από όλουςτους διαλόγους. Αφενός η φιλοσοφία του Σωκράτη περιέχεται επί­σης μέσα στους διαλόγους, και οι Νεοπλατωνικοί δεν ενδιαφερό­ντουσαν καδόλου γι, αυτην. Αφετέρου η φιλοσοφία του Πλάτωναυποστηριζόταν ότι προτεινόταν έξω από τους διαλόγους, σε επι­στολές και σε προφορικές διδασκαλίες. Όταν το ὅιὅλίο του νναΙΙἰεεμφανίστηκε, υπηρχαν ηδη διαδέσιμες εργασίες από τους Γερμα­

­ νούς μελετητές Κοτιτεκὶ θαὶεετ και Ηαπε ]οε.‹:Ιιὶττι Κτὲὶπιετ, οι οποί­οι αξίωναν να δώσουν μια περιγραφη των άγραφων δογμάτων τουΠλάτωνα και της σχέσης τους με τους διαλόγους. Τα τελευταίαόμως είκοσι χρόνια, αρκετή επιπλέον εργασία έχει γίνει, στη Γερ­μανία, την Ιταλία και αλλού, για τη διασάφηση και ανάπτυξη αυ­τού του ισχυρισμού, όχι μόνο με ὅάση τη μαρτυρία του Αριστοτέ­λη, αλλά επίσης με ὅάση τη μαρτυρία των Μεσοπλατωνικών. Κα­τά πόσο ἠ σε ποια έκταση αυτός ο ισχυρισμός είναι ορδός είναι ένααρκετά αμφισὅητούμενο ζητημα. Αυτό που εγώ πιστεύω σε αντί­δεση με την αμφισὅητούμενη πλευρά είναι ότι τα δεωρούμενα

Ι3

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

άγραφα δόγματα ήταν μέρος του Πλάτωνα του Νεοπλατωνισμού.

Επομένως, αφού η ερμηνεία του Πλάτωνα είναι σε τόσο μεγάλο

ὅαδμό μέρος του Νεοπλατωνισμού, είναι εξαιρετικά χρησιμο να

έχουμε διαδέσιμο και να κατανοήσουμε κάποιο μέρος των πηγών

έξω από τους διαλόγους το οποίο τους οδήγησε να διαὅάσουν τους

διαλόγους με αυτόν τον τρόπο. Το αποτέλεσμα μπορεί να είναι μό­

νο ότι δα αποκτήσουμε μια ὅαδύτερη κατανόηση του Νεοπλατω­

νισμού όσο εκτιμάμε την αληδινή ιστορική ὅάση μερικών από τις

μυστικότερες δεωρητικές κατευδύνσεις.

Ἀ Παρότι ο Πλωτίνος χρησιμοποιούσε τον Αριστοτέλη για να κατα­

νοήσει τον Πλάτωνα και με αυτόν τσν τρόπο να τον υπερασπιστεί

έναντι του Αριστοτέλη, οι ύστεροι Νεοπλατωνικοί έφτασαν προο­

ῳλ δευτικά στο σημείο να δεχτούν την ιδέα ότι ο Πλάτωνας και ο Αρι­

3

δσζιοτέλης ὅρίσκονταν σε απόλυτη συμφωνία μεταξύ τουςἐὲ Όπως

ακρῖΰώςοι ­νεοπλατωνικές ερμηνείες των διαλόγων φαίνονιἶπλιγότε­

ρο εύλογες όταν συνειδητοποιείται ότι τα άγραφα δόγματα καδοδη­

γούν την ερμηνείαίἦι και η υπόδεση της αρμονίας Πλάτωνα και

Αριστοτέλη μάς εκπλήσσει λιγότερο όταν τη ὅλέπουμε στο αληδινό

τί της φως. Με αυτό εννοώ ότι ο Πλάτωνας, ο οποίος πίστευαν ότι μπο­ἕί : × | σ ι ι

ρουσε να συμφιλιωδει με τον Αριστοτελη, ηταν ο Πλατωνας οπως,Ψ

τ κ ι | : | : ιαυτοι τον κατανοουσαν. Και αυτος, οπως εχουμε δει, δεν ηταν απλως

ο Πλάτωνας των διαλόγων. Για να πάρουμε μόνο ένα απλό και προ­

φανές παράδειγμα, η ιδέα ενός δείου νου ο οποίος αιώνια ενατενίζει

τις ιδέες, ιδέα πδυίέχει οπωσδήποτεκάποια κειμενική στήριξη στους

δμιιλόγους, δεν ταυτίζεται χωρίς λόγο με μια πιδανή ερμηνεία του

ενεργηῖιώ;νῳ:τουΞΑριστοτέλη οήοποίος είναι αυδεντικότερα αυτό

που είναι, λέει ο Αριστοτέλης, όταν διαχωρίζεται. Το ότι η προσέγγι­

ση εκείνων που ενδιαφερόντουσαν κυρίως για τη φιλοσοφική αλή­

δεια (και έπαιρναν τον Πλάτωνα ως οδηγό τους) δα έπρεπε να ήταν

διαφορετική από εκείνων που ενδιαφερόντουσαν κυρίως ή και απο­

κλειστικά για την ιστορική ορδότητα δεν μας εκπλήσσει.

“ Ο τεράστιος δησαυρός πηγών όπου συζητείται η δεμελιώδης συμ­

φωνία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη είναι τα κείμενα των αρι­

στοτελικών υπομνημάτων. Περίπου Ι5.ΟΟΟ σελίδες, γραμμένες μετα­

ξύ ΖΟΟ και 600 μ.Χ., είναι μια ανυπολόγιστα πολύτιμη πηγή για τη

Ι4

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ

νεοπλατωνική φιλοσοφία. Πολλά από τα εναπομείναντα υπομνήμα­τα των Νεοπλατωνικών, από τους οποίους πολλοί έδρασαν στηνΑλεξάνδρεια, προέρχονται από το τέλος του πέμπτου και τον έκτοαιώνα. Ο ιΝε.ΙΙὶε είχε οπωσδήποτε γνώση αυτού του υλικού και τοχρησιμοποίησε, μολονότι δα χρειαξόταν, υποπτεύομαι, μια ολόκληρηξωή για να εξοικειωδεί κανείς πλήρως με αυτόν το ὅιὅλιογραφικόόγκο. Τα πρόσφατα χρόνια, ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον για τα υπσμνήματα οδήγησε σε έναν αριδμό χρήσιμων εργασιών, από τις οποί­ες η πιο αξιοσημείωτη είναι μια συλλογική προσπόιδεια, υπό την κα­δοδήγηση του Ιἰὶὼειτὀ. Ξοτειὶηί, να μεταφραστεί ουσιαστικά όλο αυ­τό το υλικό για πρώτη φορά στην αγγλική γλώσσα. Σχεδόν το ήμισυτου έργου έχει ολοκληρωδεί. Αναμφισὅήτητα, αυτό το έργο έχει ήδηεμπνεύσει μια καλύτερη εκτίμηση μερικών λεπτών ξητημάτων τουΝεοπλατωνισμού και μια ώδηση να αντιμετωπιστούν οι σημαντικό­τερρι σχολιαστές ως φιλόσοφοι που από μόνοι τους αξίξουν μελέτη.

Ένας από τους ύστερους σχολιαστές, ο Ιωάννης ο Φιλόπονος,| Ι | : ιξεχωριξει ως μια κρισιμη φυσιογνωμια στην εξελιξη της ιστοριας

της φιλοσοφίας. Ο Φιλόπονος ήταν ο πρώτος σχολιαστής του Αρι­γ : | | | ι χστοτελη που ηταν Χριστιανός. Ειχε περισσοτερο στοχο να εναρμο­ἶ # π π : κ

ι :νισει τον Πλατωνα και τον Αριστοτελη με τη χριστιανικη/δεολογιαπαρα να εναρμονίσειδ τον Αριστοτέλημεέλτον !Πλάτωνα.ςΜολονότιυπήρχαν Χριστιανοί πριν από τον Φιλόπονο οι οποίοι δα μπορού­σαν εύλογα να ονομαστούν «Νεοπλατωνικοί», ήταν αυτός ο οποί­ος έπαιξε το σπουδαιότερο ρόλο στη μεταφορά της φιλοσοφίαςτου Πλάτωνα όχι άμεσα στους Λατίνους χριστιανούς φιλοσόφους,αλλά πρώτα στους Ἀραὅες φιλοσόφους του Ισλάμ στην Αλεξάν­δρεια τον έὅδομο και τον όγδοο αιώναιί Ο Νεοπλατωνισμός τωνΑράὅων φιλοσόφων αναφέρεται μόνδμεί συντομία στο ὅιὅλίο τουιΝεΙΙίε, αλλά αυτό το εξαιρετικά ενδιαφέρον και απαιτητικό πεδίο

: : | » » ­ειναι το επικεντρο μιας αυξανόμενης έρευνας που υποκινηδηκε ενμέρει από το μεγάλο όγκο των πρόσφατων εργασιών σχετικά με τονΦιλόπονο και τους ίδιους τους Ἀραὅες φιλοσόφους. Όσο η γνώσημας γι, αυτήν την περίοδο αυξάνεται, είναι πολύ πιδανό να έχουμεμια επανεκτίμηση της πορείας της ύστερης λατινικής χριστιανικήςφιλοσοφίας, ιδιαίτερα στο γόνιμο δέκατο τρίτο αιώνα.

Ι5

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Υπάρχει ένας σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στους παγανιστές Νε­οπλατωνικούς που έὅλεπαν τους εαυτούς τους απλώς ως μαδητέςτου Πλάτωνα και σ” εκείνους, είτε Εὅραίους είτε Χριστιανούς εί­τε Μουσουλμάνους, οι οποίοι προσέγγιξαν γενικά την ελληνική φι­λοσοφία με αρχές και στόχους προερχόμενους από αλλού. Οι τε­λευταίοι ήταν «Νεοπλατωνικοί» με την έννοια ότι επιξητούσαν νααξιοποιήσουν το σύνολο της πλατωνικής παράδοσης, από τα έργατου ιδρυτή της μέχρι τον Πρόκλο, με σκοπό να διατυπώσουν δεο­λογικά δόγματα όπως αυτά της Τριάδας ή της ακαταληπτότηταςτου Θεού. Ενδιαφερόντουσαν περισσότερο για ό,τι έὅλεπαν ως

κοινά μεταφυσικά και αξιολογικά αξιώματα τα οποία πίστευαν ότιμπορούσαν να εναρμονιστούν με τις δικές τους δρησκευτικές επι­διώξεις παρά για τις περίπλοκες ή και μερικές φορές όχι τόσο πε­ρίπλοκες διαφορές ανάμεσα στον Πλάτωνα και τους παγανιστέςερμηνευτές του. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πιστεύω ότι συ­ναντά κανείς κόιποιου είδους χαλαρότητα ή ακόμη και διστακτικό­τητα στην απόδοση των χαρακτηρισμών «Πλατωνικός» και «Νε­οπλατωνικός» σε συγγραφείς από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα.Συχνά δεν υπάρχει καμία ουσιαστική διαφορά. Συνεπώς, κάποιοιδα αποκαλούν τους εαυτούς τους και άλλους «Πλατωνικούς»,ενώ εμείς τείνουμε να τους αποκαλούμε «Νεοπλατωνικούς›› και ο

ίδιος ο όρος Νεοπλατωνισμός χρησιμοποιείται μερικές φορές γιαιδέες που είναι αυδεντικόι πλατωνικές. Πρέπει να προσδέσουμεωστόσο πως η αρχή σύμφωνα με την οποία ο Πλάτωνας και ο Αρι­στοτέλης ὅρίσκονταν σε δεμελιώδη αρμονία υπερέὅαινε τη διά­κριση ανάμεσα σε Χριστιανούς και παγανιστές. Ο Σιμπλίκιος, ο

περήφανα παγανιστής νεοπλατωνικός σύγχρονος του Φιλόπονου,προσφέρει αρκετές αποδείξεις σχετικά με αυτό.

Στο κεφάλαιο «Η επιρροή του Νεοπλατωνισμού», ο ιΝειΙΙὶε δί­γει πολύ σύντομα μερικά από τα σύγχρονα πνευματικά και δρη­σκευτικά ρεύματα σκέψης τα οποία κληρονόμησαν στοιχεία τηςφιλοσοφικής παράδοσης που είναι ανιχνεύσιμη σε απώτατη ανά­λυση ως τον Πλάτωνα. Μπορεί απλώς να προσδέσει κανείς μερι­κά από εκείνα που παρέὅλεφε η επισκόπηση του ιΝειΙΙὶε και ταοποία συνεχίξουν να είναι ξωηρά αντικείμενα έρευνας. Πέρα από

Ι6

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ

την ελληνική νεοπλατωνική παράδοση, υπάρχει μια σημαντική λα­τινική εξηγητική και σχολαστική παράδοση στον Πλάτωνα η οποίαπαρέχει το υπόὅαδρο για τους ύστερους Λατίνους χριστιανούς φι­λοσόφους και δεολόγους, ιδιαίτερα εκείνους του δωδέκατου αιώνα.Με τη χρήση μεταφράσεων και υπομνημόιτων Ελλήνων συγγραφέ­ων που έγινε από τον Βοήδιο, αυτή η λατινική παράδοση είναι γνή­σια νεοπλατωνική. Στη συνέχεια, οι ουμανιστές του τέλους του δέ­κατου πέμπτου και των αρχών του δέκοιτου/,έκτου.ομώνα, ο ]οΙ1ιιΕοΙε·τ, ο Ἑρασμος του Ρότερνταμ κάΟ .­έήταν οι πρω­τοπόροι που έφεραν πλατωνικά ή νεοπλατωνικά ζητήματα στο επί­κεντρο της προσοχής των λογίων στην Αγγλία. Όταν ο ΕοΙετ δια­κήρυσσε πως οι χριστιανοί ευαγγελιστές που «αλίευαν» ψυχές δαπρέπει να χρησιμοποιούσαν «πλατωνικά δίχτυα», δεν δίσταζε ναπροσδέσει ότι ο Πλάτωνας που είχε στο μυαλό του ήταν στηνπραγματικότητα ένας «νεοπλατωνίζων» Πλάτωνας των πρώτωνΕλλήνων Χριστιανών. Αυτή η μορφή Πλατωνισμού επιζεί στηνύστερη άνδηση της χριστιανικής εικονιστικής λογοτεχνίας στην Αγ­γλία τον εικοστό αιώνα, εκπροσωπούμενη από συγγραφείς όπως ο(]το.τΙε·ε ῖΝΗΙιειτιτε και ο Ο Β. Εεννὶε. Τέλος, απλώς ονομάζω μερι­κούς φιλοσόφους του δεύτερου μισού αυτού του αιώνα ­τον ]ε·ατιΤτου.ὶΙΙατὀ., τον Ηοτιτὶ Πιιπιότγ, τον ]. Ν. ΡὶτιάΙαγ και τον ΒιερἰποτιΠατκ­ οι οποίοι έγραψαν φιλοσοφικά έργα που ὅασίστηκαν απο­φασιστικά στο σύνολο της πλατωνικής παράδοσης, ιδιαίτερα στονΠλωτίνο. Αυτοί οι συγγραφείς είναι, παρά τις αξιοσημείωτες δια­φορές στις απόψεις τους, γνήσια Νεοπλατωνικοί.­ Ο πλούτος του Νεοπλατωνισμού φαίνεται ξεκάδαρα από αυ­τήν τη σύντομη ανασκόπηση. Από τις δύο πηγές, τον Πλάτωνα καιτον Πλωτίνο, εκπορεύεται μια σύνδετη, λεπτή και γόνιμη πνευμα­τική ιστορία. Το τρομακτικό έργο να φτάσουμε σε μια ξεκάδαρηιδέα σχετικά με το τι είναι ο Νεοπλατωνισμός έχει ὅοηδηδεί απε­ριόριστα από το ὅιὅλίο του ν\ἴαΠὶε. Χάρη στον πλούτο της πρό­σφατης ακαδημαϊκής έρευνας και το αυξανόμενο ενδιαφέρον γιατην όψιμη ελληνική φιλοσοφία εν γένει, η ανατύπωσή του είναι κά­τι παραπάνω από ευπρόσδεκτη.

Ηοντἰ Ρ. Οοτεοη, Μάρτιος Ι995

Ι?

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Οι στὀκοιτου Νεοπῖὶατωνισμοὐ

ΝΕὉΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑΣ ΟΡΟΣ που επινοήδηκε στανεότερα χρόνια για να διακρίνει εκείνη τη μορφή της πλατωνικήςπαρόιδοσης η οποία εγκαινιόιστηκε από τον Πλωτίνο (ΖΟ4­270μ.Χ.) και διατηρήδηκε στην παγανιστική της μορφή μέχρι τονέἔωαιώνιαωιμ­.Χ.­· από τη διδασκαλία των όιμεσων διαδόχων τουΠλάτωνα (την «Παλιόι Ακαδημία››) και τον Πλατωνισμό τηςπρώιμης Εῳμαικῆς Αυτ9ΚΘ979οίας (το <‹Μεσοπλατωγιςσμ"όα›).Ανόιμεσα στις μεταπλωτινικές εξελίξεις του ρεύματος μπορούμενα διακρίνΰυμε τρεις περιόδους: πρώτον, τη διδασκαλία των μα­δητων του Πλωτίνου Πι­›ρ_φίΗ›υ (περ. 232­περ. 305) και Αμέλι­ου· δευτερον, τις σχολές της Συρίας και της Περγόιμου προερχό­μενες από τη διδασιἔλία του Ιόιμὅλιχου (πέδανε περ. το 326) καιτέλος­ τις σχολές ιηεέέἑίιοιεζιἐἔταιἐλεἑεἰιγἑιεειιιειτογ πέμπτου'και έκτου αιώνα μ.Χ. Η τελευταίιἶήσχολή, σημαντική κυρίως γιατα ερμηνευτικά της σχόλια στον Αριστοτέλη, πέρασε τον έκτο αι­ώνα στα χέρια των χριστιανών διδασκόιλων και ήταν ακόμα ενερ­γή μέχρι την όιλωση της Πόλης από τους Μουσουλμάνους το 641·οι κυριότερες δέσεις της ενσωματώδηκαν μεταγενέστερα στηνισλαμική φιλοσοφία. Ι­Ι Σχολή των Αδηνών, από την όιλλη μεριά,παραμένοντας αποφασιστικότερα παγανιστική, έκλεισε από τον

Ι9

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

αυτοκράτορα Ιουστινιανό το 529· ηγετικόι μέλη της υπήρξαν οΠλούταρχος ο Αδηναίος (πέδανε το 432),' ο Συριανός (πέδανεπερ. το 437),­ ο Πρόκλος (4Ι2­485), ο Δαμόισκιος, διευδυντής τηςΑκαδημίας μέχρι το κλείσιμό της, και ο νεότερος σύγχρονος τουΔαμόισκιου Σιμπλίκιος, ο σημαντικότερος αριστοτελικός σχολια­στής της Αδηναϊκής Σχολής.ἕΣύγχρονοι χριστιανοί στοχαστές,όπως οι ΚαἩ”αδόςκεςζζΞΤΑϋγόυστίνος και ο ψευδο­Διονύσιος, επη­ρεάστηκαν έντονα από τη σχολή και ο όρος Νεοπλατωνισμός συ­χνόι απευδύνεται τόσο στη διδασκαλία τους όσο και στις μετέ­πειτα προσπόιδειες αναὅίωσης των ὅασικών ιδεών της σχολής,όπως αυτές του Ρὶςὶιτο και του Ρὶεο στην Αναγέννηση και του'Πιοαιειε Τεγἰοτ το δέκατο ένατο αιώνα. Μερική έκδεση της με­τέπειτα επιρροής της σχολής πρόκειται να παρουσιαστεί στο τε­λευταίο κεφόιλαιο, το κύριο όμως μέρος του ὅιὅλίου δα περιορι­ Ώ

στεί στους αρχαίους Νεοπλατωνικούς και κυρίως ανόιμεσα στους Ξ

παγανιστές. Αυτοί οι περιορισμοί οφείλονται τόσο στα όρια τουἶχώρου όσο και στη δική μου επόιρκειοι· εξαλλου, είναι το λιγότε­

...ἢἐ

ρο σημαντικό, αφού η δετική χριστιανική επιρροή στο Νεοπλα­τωνισμό ήταν ελόιχιστη, παρόι το γεγονός ότι η αντίδραση ενόιντιαστους δεδηλωμένους χριστιανούς Γνωστικούς ὅοήδησε τον Πλω­τίνο στη διαμόρφωση της σκέψης του, με τον ίδιο τρόπο που οιδιόιδοχοί του ένιωσαν την ανόιγκη να σχεδιάσουν ένα δρησκευτι­κό σύστημα για να αντιμετωπίσουν την αυξανόμενη απειλή τουΧριστιανισμού. Πρέπει συνεπώς να παρουσιόισουμε μια σύντομησύγκριση των νεοπλατωνικών και των χριστιανικών αντιλήψεων(πρὅλ. σελ. 168­74). Θα είναι επίσης απαραίτητο να συμπληρώ­σουμε την έκδεσή μας για τους Νεοπλατωνικούς με μια συζήτη­ση σχετικόι με την πραγμόιτευση του Πλόιτωνα και του Αριστοτέ­λη εκ μέρους τους και να ασχοληδούμε με τους πιο σημαντικούςαπό τους μεσοπλατωνικούς προκατόχους τους. τι τι

Οι στόχοι του Νεοπλατωνισμού, έτσι όπως ορίστηκαν, μπο­ρούν να ιδωδούν καλύτερα από την πραγματεία του Πλωτίνου

ι. Δεν πρέπει να συγχέεται με τον γνωστότερα Πλούταρχο από τη Χαιρώνεια, τον ερα­σιτέχνη πλατωνιστή φιλόσοφο του δεύτερου αιώνα και συγγραφέα των έργων Ηθικάκαι Παράλληλοι Βιρι.

2ο

ι”

ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΪ

Περί των τριών αρχικών υποστοισεων (Ενν. ν. Ι). Το πρώτο μέροςαυτής της πραγματείας (κεφάλαια 2­7) μεταὅαίνει από την ανά­λυση των συστατικών στοιχείων του κόσμου στο αξίωμα τριώνδιαδοχικών, περισσότερο ενοποιημένων, επιπέδων της αληδινής ήδεϊκής πραγματικότητας (των τριών πλωτινικών «Υποστάσεων››),αυτών της Ψυχής, του Νου και του Ενός. Τα κεφάλαια 8 και 9προσπαδούν στη συνέχεια να δείξουν ότι αυτές οι αρχές πρου­ποδέτονται από τη διδασκαλία των κλασικών Ελλήνων φιλοσό­φων, αν και διασαφηνίξονται πλήρως από τον Πλάτωνα, ενώ τακεφάλαια ΙΟ­12 αποδεικνύουν την ύπαρξη των Υποστάσεων όχιμόνο στην εξωτερική φύση, αλλά και μέσα στον ανδρώπινο νου(πρὅλ. ν. Ι. ΙΟ. 5­6). Ανάλογα με τους τρεις τομείς στους οποί­ους διαιρέσαμε την πραγματεία μπορούμε να διακρίνουμε τρειςόψεις του Νεοπλατωνισμού, τις οποίες είναι δυνατό να ορίσουμεαντίστοιχα ως τις μεταφυσικές, τις εξηγητικές καιιτις δρησκευτι­_κέςςή εμπειρικές του όψεις. Η τελευταία από αυτές δα χρειαστείιδιαίτερη επεξήγηση αφού, όπως δα δούμε, οι διάφοροι Νεοπλα­τωνικοί την αντιλαμὅάνονταν με διαφορετική σημασία. Εντούτοιςήταν ομόφωνοι ότι η δεωρητική γνώση που προσέφεραν οι δύοπρώτες προσεγγίσεις ήταν κατά πολύ κατώτερη από την άμεσηεμπειρία της πραγματικότητας μέσα στον ανδρώπινο νου.

Οι μεταφυσικές αρχές πάνω στις οποίες στηρίζεται ο Νεοπλα­τωνισμός περιγράφονται καταλληλότερα στο έργο του ΠρόκλουΣτοιχειιιισις Θεολογική, εκεί όπου ολόκληρη η νεοπλατωνική κλί­μακα του όντος προκύπτει συστηματικά από αυτές. Θεμελιώδηςμεταξύ τους αρχή ήταν ότι η τάξη, και στην πραγματικότητα ηίδια η ύπαρξη, του παντός ὅασίξεται στην ενότητά του (δεώρημα1­6, πρὅλ. Πλωτίνος Ἡ. 9. 1. 1­17) και ότι η αιτία ενός πράγματοςείναι πάντοτε τελειότερη του αποτελέσματός της (δεώρημα 7).Άλλες αρχές πρόκειται να ανακαλύψουμε στην πορεία. Αυτές οιαρχές στο μεγαλύτερο μέρος τους προέρχονται από την πρώιμη ελ­ληνική σκέψη· για παράδειγμα, τα αξιώματα που αφορούν την ενό­τητα ήταν δεμελιώδη στους Πυδαγορείους και στον Πλατωνισμό,όπως αργότερα στο Στωικισμό. Άρα, η μεταφυσική της σχολήςσυνδέεται στενά με την εξήγηση των προηγούμενων φιλοσόφων.

ΖΙ

ι

Ι

ΕΤΕΟΠΛΑΤΩΣΠΣΜΟΣ

Στην πραγματικότητα, όπως δα δούμε, οι Νεοπλατωνικοί δεω­ρούσαν τους εαυτούς τους απλόι και καδαρόι Πλατωνικούς, υπότην έννοια πως δεν ανέπτυξαν τίποτα που δεν είχε ήδη ειπωδεί,τουλαχιστον συμπερασματικόι, στη διδασκαλία του ίδιου του

”Πλόιτωνα. Οι μεταγενέστεροι Νεοπλατωνικοί προσπόιδησαν επι­πλέον να δείξουν την παρουσία των ίδιων αληδειών όχι απλώς

9 στον Αριστοτέλη και στους πρώιμους Έλληνες φιλοσόφους, αλ­λόι και στον Όμηρο, τον Ησίοδο και γενικό στην ελληνική μυδο­λογία. Δύο πηγές υπήρξαν εδώ αξιοσημείωτης σημασίας: τα ποι­ήματα που αποδίδονται στον Ορφέα και τα Χαλδαικά Λόγια, μιαυποτιδέμενη δεϊκή αποκάλυψη η οποία περιλόιμὅανε επίσης μιαδεολογία και ένα δρόμο προς τη σωτηρία. Αυτό το έργο είναι πουμας φέρνει κοντόι στους δρησκευτικούς στόχους της σχολής.

Ακόμα και εκείνοι που δεν γνωρίξουν τίποτε όιλλο για το Νεο­πλατωνισμό, γνωρίζουν ότι ο Πλωτίνος ήταν ένας μυστικιστής. Οόρος μυστικιστής, πρέπει να τδνιστεί, χρηστμοποιείταῇσεῇαυτό τοσημείο όχι με την έννοια του «ανορδολογιστή», του «αποκρυφι­στή» ή του «διδασκόιλου κόιποιου εσωτερικού δόγματος», αλλάστην ακριὅέστερή του μορφή, ενός ανδρώπου που πιστεύει πωςέχει ὅιώσει την ένωσή του με το Θεό ή την Υπέρτατη Πραγματι­κότητα. Η εμπειρία του Πλωτίνου για την ένωσή του με το Εν εί­ναι αντίστοιχη με την εμπειρία που ο Ἄἴ. Τ. Βτειςα ονομάζει«αδιοιφοροποίητη ενότητα», μια κατόισταση κατά την οποία αι­σδητικές παραστόισεις και εννοιακή σκέψη υπερὅαίνονται, ο νουςκαδίσταται πλήρως ενοποιημένος και ὅιώνεται η κατόιργηση των

Η

τ

ξ Χ

ατομικών ορίων. Ο Πορφύριος δηλώνει ότι ο Πλωτίνος ὅίωσε αυ­ήν την κατόισταση τέσσερις φορές στη διόιρκεια των έξι χρόνωνης γνωριμίας τους και πως ο ίδιος ο Πορφύριος την είχε επιτύ­ει μία φορόι σε προχωρημένη ηλικία (Β. Πλ. 23. 12­18), ενώ ο

Α Πλωτίνος, σε μια πραγματεία του γραμμένη πριν γνωρίσει τονΠορφύριο περιγρόιφει πως είχε συχνό. ὅιώσει αυτήν την εμπειρία(Ιν 8. Ι. Ι. κ.ε.). Εκεί όπου ο Πλωτίνος διαφέρει από τους πε­ρισσότερους μυστικιστές είναι ότι γι” αυτόν, όπως και για τον2. Πρβλ. το έργο του Μγετἰοἰειη εηα Ρήϋοεορήγ (Λονδίνο ι96ι) και Τηε Τεεοήιηρέ οί ΜεΜνειιοε (Νέα Υόρκη ιΘ60) ρεεειτη.

ΖΖ

ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

Πλάτωνα, η κάθαρση της ψυχής επιτυγχάνεται κυρίως μέσω τηςφιλοσοφίας (πρὅλ. Ενν. Ι. 3 ραεεὶττι), μολονότι, όπως άλλοι μυ­στικιστές, θεωρεί την ηθική αυτοΕἑιἶἶ¶Β)ἑί9"9)Ξ5>ΪδΠ (Ενν. Ι. 3. 6.

Ιό κ.ε., Π. 9. Ι5 κῖλπ.Ϊκαι αντιμετωπίζει την αφηρημένη λογικήως περιορισμένης σημασίας, εκτός εάν αποκορυφώνεταῖθστή δῖ­αισθητικήενόραση ­και­ (πρὅλ. π.χ. νἱ.7. 36). Ωστόσο, ενώ ο Πορφύριος συνέχιζε να θεωρεί τη φιλοσο­φία αναγκαία για την τελική σωτηρία της ψυχής, υποστήριζε τηνόχι αδικαιολόγητη άποψη ότι αυτό ήταν εξαιρετικά δύσκολο γιατο μέσο άνθρωπο. Ως ένα πρώτο ευκολότερο ὅήμα συνιστούσετην πρακτική της θεουργίας, ἔαςσύστημα τελετουργικής κάθαρ­σης ὅοισιζόμενοίστη μαγική θεώρηση του σύμπαντος καιςπροερ­χόμενοίαπό τα Χαλδαικἄ Λόγιαςζιὰυγουστίνος δΒτκ.,9). Για τον

7 τ 7 ( κ |Ιάμὅλιχο και τη Σχολή της Αθήνας ήταν επίσηςιηιςθεουργιςωεκει­νη που θεωρούνταν η υψηλότερη αξία και μπορούσε αποκλειστι­κά να προσφέρει την πλήρη σωτηρία3 (εντούτοις τελικός στόχος

κ λκ Θ Ι # 2 ) Γρ |­υἔπαρεμενε, του αχιστον εωρητικα, η μυστικη ενωση . ι αυτοκαι ο ύστερος Νεοπλατωνισμός τονίζει της δικαίωση της παραδο­

ι.,αι,.­ωι....±

Ά

ι

ΧΣ

ι: Ι κ » \­.σιακης τελετουργιας και την εξηγηση της παραδοσιακής μυθο­

λογίας, όπως κορυφώνεται στην προσπάθεια του Ιουλιανού τουΠαραὅάτη (ανεξάρτητος αυτοκράτορας 361­3) να αντικαταστή­σει το Χριστιανισμό με έναν αναγεννημένο παγανισμό ο οποίοςείχε ως φιλοσοφική του ὅάσή το Νεοπλατωνισμό.

Το γεγονός ότι ο Νεοπλατωνισμός φαίνεται να συνδυάζειαποκλίνοντες στόχους, αν όχι ασύμὅατους μεταξύ τους, δεν θαπρέπει να μας εκπλήσσει, αφού το ίδιο συνέὅαινε σε πολλέςαπό τις μεγαλύτερες φιλοσοφίες και όχι μόνο σε αυτές του ελ­ληνικού κόσμου. Μρία τωνἐδεῷνςςτουςίἶίλάτωνα, για παρά­δειγμζαιδίνει μια απάνττὔηβτόσο στο λογικό πρόὅλήμα των κα­θολίκώνωεννοιώνόσο και στην ηθική των ὅασικώνιἶδσῖὁἶήὲδ­νδ­τἢξύατιὅίλυτῆτ αἑίαεωενὡ ιι θεωρία τον Αιοίιστστὲληπερί της ουσίας έχει τις ρίζες της τόσο στη σχέση υποκειμέ­νου­κατηγορήματος όσο και στη ὅιολογική, μελέτη της δομής

3. Ιάμβλιχος Μυστ Η. Π, Πρόκλος ΠΘ Ι. 25. σ. ΝΒ. 6­ι0, Ολυμιτιὀδωρος Εις Φαίὀ. ι28. 3­6.

23

Ι

Σ

ι/

Χ

#1Χ­

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

των ζώντων οργανισμών. Το να οικοδομήσουμε όμως πόινω σε"αυτήνήἶτἶἄἰισηιμαηφιλοσοφία με απόλυτη συνοχή δεν είναι,προφανώς, καθόλου εύκολο. Οι δογματικές αντιπαραθέσειςμεταξύ ,ετων Νεοπλατωνικών ήταν στην πραγματικότητα τοαποτέλεσμα είτε διαφορετικών προσεγγίσεων σε καθέναν απότους τρεις στόχους που έχουμε διακρίνει, είτε αποκλινουσώναπόψεων σχετικόι με το ποιος στόχος θα έπρεπε να προτιμηθείόταν αυτοί συγκρούονται. Συχνόι εμπλέκονταν ταυτόχροναπολλόι διαφορετικόι ζητήματα· ας πόιρουμε για παρόιδειγμα τιςσύνθετες πηγές, μεταφυσικές, εξηγητικές και εμπειρικές, τωνπεριγραφών που έδινε ο Πλωτίνος για το Νοητό κόσμο, ένααπό τα σημαντικότερα σημεία αντιπαραθέσεων στο εσωτερικότου Νεοπλατωνισμού (πρὅλ. σελ. 99­ΙΟΙ). Αν μας εκπλήσσει τογεγονός ότι οι Νεοπλατωνικοί ποτέ δεν συνειδητοποίησαν τηνασυμὅατότητα των στόχων τους, θα πρέπει να θυμηθούμε δύο

ἦ ἕσημεία. Πρώτον, όπως έχουμε σημειώσει, οι περισσότερες απόἔτις φιλοσοφικές αρχές της σχολής ήταν τουλαχιστον υπονοού­Ἡμενες ήδη στον Πλόιτωνα και στον Αριστοτέλη· κατόι συνέπεια,τἶὀἶρόι τον εξεςητημένο χαρακτήρα της νεοπλατωνικής εξήγη­σης των κειμένων, η νεοπλατωνική μεταφυσική μπορεί κόιλλι­στα να ισχυριστεί ότι μας προσφέρει μια λογική ανόιπτυξη καισυστηματοποίηση ορισμένων θεμελιωδών ιδεών τους. Δεύτε­ρον, η εναρμόνιση των μεταφυσικών και θρησκευτικών σκοπώντης σχολής είχε διευκολυνθεί από τη σύνδεση, τόσο μέσα στηνπυθαγόρεια­πλατωνική παρόιδοση όσο και στη μυστική πρα­κτική, ὅαθμίδων ενότητας και ὅαθμίδων τελειότητας. Κατόι συ­νέπεια, 'το,¬Εςν της ελληνικήςεφιλοσοφικής παρόιδοσης θα μπο­ρούσε να εξισωθεί με την «αδιαφοροποίητη ενότητα» των μυ­στικών και με την «αναγωγή» του φιλοσόφου, είτε μέσω τηςενατένισης του εξωτερικού κόσμου είτε στρέφοντας την προ­σοχή του εντός. Και οι δύο τρόποι μπορούν να θεωρηθούν ότιπερνούν από κοινόι στόιδια.

Ωστόσο, το αποτέλεσμα της θρησκευτικής εμπειρίας τουΠλωτίνου μετατόπισε την ελληνική φιλοσοφία σε ένα νέο κλει­δί. Αυτό δεν οφείλεται τόσο στην εισαγωγή αυτής καθαυτής της

24

ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

μυστικής εμπειρίας, η οποία, αν δεν μπορεί με ὅεὅαιότητα ναὅρεδεί στους κλασικούς Έλληνες διανοητές, είναι οπωσδήποτεπαρούσα στα δρησκευτικά κείμενα της προ­νεοπλατωνικής πε­ριόδου, ιδιαίτερα σε μερικά από τα Ερμητικά (π.χ. ΟΗ Χ. 4­6)και ίσως (αν και αμφισὅητείται) στον Ελληνοιουδαίο φιλόσοφοΦίλωνα τον Αλεξανδρέα. Το αποφασιστικό ὅήμα έγινε μάλλοναπό την πλωτινική ταύτιση μεταξύ μεταφυσικών πραγματικοτή­των και καταστάσεων συνείδησης. Από φυχολογική άποψη, η δε­ωρία του Πλωτίνου για τη συνείδηση παρουσιάζει μια αξιοση­Πμείωτη αντίδεση τόσο προς την κλασική”ςεγλῃληνικαήἑφιλ­οσαηἔα, ηοποία, πλην λίγων αποσπασμάτων του ΠΙ.2. 4293 12 κ.ε., ΠΙ. 4. 42%) 26 κ.ε., Μεταφ. Λ. 9. ]Ο74ίο 33 Κ.8.),είχε ελάχιστα αναγνωρίσει την έννοια, όσο και προς την καρτε­σιανή ταύτιση της «συνείδησης» με τη «σκέφη››,ή τη «νοητικήδραστηριότητα» (πρὅλ. σελ. 270). Γιααφςςτονωόπως δαδούμε, δεν είναι όλες οι σκέψεις ἱσύνειδητέ/ςἶακριὅέστερα, ηεπιφανειακή μας συνείδηση είναι μόνοωἔναήαπό τα διαφορετικό.επίπεδα αντίληψης, και πολλά στοιχεία της πνευματικής μας ζω­ής διαφεύγουν φυσιολογικά από την προσοχή μας. Στην πραγ­ματικότητα, οι παρατηρήσεις του Πλωτίνου σχετικά με τις ασυ­νείδητες καταστάσεις του πνεύματος αποτελουν μερικά από τασυναρπαστικότερα και οιονεί σύγχρονα αποσπάσματα του έρ­γου του. Αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ όμως είναι ότι, κατά τηνάποφη του Πλωτίνου, οι καταστάσεις συνείδησης είναι εκείνεςπου συνδέτουν τις πρωταρχικές πραγματικότητες· τα υλικάπράγματα είναι αμυδρότατες αναπαραστάσεις αυτών των πραγ­ματικοτήτων. Κατά συνέπεια, οι τρεις Υποστάσεις του Πλωτίνουμπορούν να δεωρηδούν είτε στατικά, ως αντικειμενικές υπαρ­κτές πραγματικότητες, είτε δυναμικά, από την άποψη της εσω­τερικής ζωής του ατόμου. Η πρώτη τάση, που έχει οριστεί ως‹‹8ο8ο11ετεὶ11αΙἰςι›› από τους Γερμανούς μελετητές, αντιστοιχείσε αυτό που ονομάσαμε μεταφυσική προσέγγιση τηςςπρὴαγματι­κότητας· η τελευταία, εμπειρική τάση από τηνάλλη μεριάψῶταΓερμανικά ‹‹ειΙ‹τιιεΠ››) εκφράζεται καλύτερα στις ζωηρές περι­γραφές του Πλωτίνου για την ενατένιση πάνω στον κόσμο των

25

Χ

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Ιδεών και τη μυστική ένωσηἔ Ακόμη και στον Πλωτίνο εντούτοιςοι δύο προσεγγίσεις δεν μπορούν ξεκόιδαρα να διαχωριστούν, έτσιτο στοιχείο ‹‹ειΙ‹ταεΙΙ›› στην πλωτινική του μορφή εξαφανίζεται σεμεγόιλο ὅαδμό στη φιλοσοφία των διαδόχων του· ιδίως οι περι­γραφές της μυστικής ένωσης γίνονται στερεότυπες και στερούνταιτην αμεσότητα που είχαν στον Πλωτίνο. Η εξίσωση όμως πνευμα­τικών καταστόισεων με μεταφυσικές οντότητες παραμένει δασικήγια τους ύστερους Νεοπλατωνικούς και δημιουργεί το ὅαδύτεροδίλημμα του Νεοπλατωνισμού. Κόιδε επίπεδο συνείδησης, ιδωμέ­νο ως μεταφυσική πραγματικότητα, είναι αφ” εαυτού του πραγ­ματικό° από την όιλλη μεριόι, ως καταστόισεις συνείδησης, τα κα­τώτερα επίπεδα γίνονται ατελείς τρόποι δέασης των αληδινώνπραγματικοτήτων που συλλαμὅόινει η νόηση στις ανώτερες κατα­στόισεις συνείδησης. Η αντίληψη αυτή των κατώτερων αρχών ως«φευδαισδήσεων» μπορεί να στηριχτεί περαιτέρω από την περι­γραφή τους ως «αντιγρόιφων» των ανώτερων αρχών που μας προ­σφέρει η πλατωνική παράδοση. Εδώ λοιπόν τίδεται το πρόὅληματης πραγματικότητας τους και το πώς αυτή η πραγματικότητασυνδέεται με το πρόὅλημα της αξίας τους. Κόιδε επίπεδο, ως αντί­γραφο του ανώτερού του επιπέδου, και όιρα μιμούμενο εκείνο όσοκαλύτερα μπορεί, είναι καλό και πολύτιμο· από την αλλη μεριά,ως απλό αντίγραφο, είναι αναμφισὅήτητα κατώτερο εκείνου καισυνεπώς πρέπει τελικόι να επιτευχδεί η υπέρὅασή του. Το πρό­ὅλημα αυτό είχε τεδεί από τη διφορούμενη στόιση του Πλόιτωνααπέναντι στον αισδητό κόσμο· έμεινε στους Νεοπλατωνικούς νατο επεκτείνουν σε όλη την ιεραρχία των Υποστόισεων.

Ἀρα ο Νεοπλατωνισμός δεν εγκαταλείπει τον ελληνικό ορδο­λογισμό, αλλα αντιπροσωπεύει μια αναπροσαρμογή των κατηγο­ριών της ελληνικής σκέψης στον κόσμο της εσωτερικής εμπει­

| | κ ι ρ χριας. Ηταν ωστοσο αναπόφευκτο το οτι μια τετοια αναπροσαρμο­γή δα οδηγούσε στην τροποποίηση, σε μερικόι σημεία, του ελληνι­κού παραδοσιακού εννοιολογικού σχήματος, με καταφανέστερο

4. Οι αναφερόμενοι όροι ειτινοήθηκον στο έργο του Ρ. Ο. Κιιετειιετ Πεκ Βερτίίί αεκ 8εε|ε ίηαετ Ετήίκ αεε Ριοτίη (Γίιρἱιιςετι, ι929)· τιρβλ. επίσης Η.­Η. Θοηννγπετ, «Πιο Ζννεὶίεοηε 8ίοητ ιοσει Ρηιιοεορηὶε Ριοτιηε», Μυεειιπι Ηεινειίοιιπι Ι (1944) 87­99.

26

ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

παράδειγμα αυτό της δέσης του απείρου (πρὅλ. σελ. ΙΟΙ­Ζ, 237­8).Εδώ το πρόὅλημα που ανακύπτει για τους Νεοπλατωνικούς είναι "

να εναρμονίσουν τη μυστική επιδυμία για την υπέρὅαση της μορ­φής και του ορίου με την κλασική ελληνική αντίληψη των δύο αυ­τών στοιχείων ως ουσίας της τελειότητας. Τέτοιου είδους αντι­κρουόμενες τόισεις εξηγούν τέτοια παρόιδοξα, όπως ότι ένα κίνηματο οποίο ουσιαστικόι διαμόρφωσε την αναγεννησιακή έννοια τουκλασικισμού δα εντυπωσίαζε τους σύγχρονους μελετητές λόγω της'συγγένειας του με την εξ ολοκλήρου μη κλασική σκέψη της Ινδίας.

Μέχρι στιγμής έχουμε παρουσιόισει τις αντιφόισεις μέσα στηνεοπλατωνική σκέψη όπως αυτές ανακύπτουν από την ιστορικήτης κατάσταση και ως εκ τούτου έχουν ίσως συγκαλυφτεί, ύστε­ρα από προσεκτικότερη σκέψη, από τους υποστηρικτές της. Εδώόμως αγγίζουμε ένα ὅαδύτερο πρόὅλημα. Οι πραγματικότητεςι

Ε

με τις οποίες ασχολείται ο Νεοπλατωνισμός ήταν ατελέσταται

ιῇης.,..­..ειπε­Ι

εκφρόισιμες, αν ήταν καν, με εννοιακούς όρους και κατόι συνέ­ι `πεια εναλλακτικές, φαινομενικα αντικρουόμενες διατυπώσειςηχμπορεί να φαίνονταν εξίσου σωστές, και σε τελευταία ανόιλυση ξ

εξίσου ανεπαρκείς. Η πραγματικότητα, εν ολίγοις, είναι αδύνα­ Μ

το να περιοριστεί μέσα σε αυστηρές διατυπώσεις· όμως το μόνοπου δεν ήταν πρόδυμοι να δυσιόισουν οι Νεοπλατωνικοί ήταν ηελληνική έμφαση στην εννοιακή ακρίὅεια. Μια περαιτέρω δυ­σκολία ανέκυπτε από την ανόιγκη οποιαδήποτε ανόιλυση διανοη­τικών καταστόισεων να χρησιμοποιεί μια γλώσσα η οποία να πη­γόιζει από τον κόσμο των φυσικών πραγματων και καταρχόις ναπροορίζεται για εφαρμογή σε αυτόν. ίΕτσι, ενώ το πρόὅλημαήταν καταφανέστερο στα ανώτερα οντολογικόι επίπεδα του νεο­πλατωνικού σύμπαντος, ιδιαίτερα στο επίπεδο του Ενός, είναιεπίσης ορατό, για παραδειγμα, στις διαδοχικές προσπόιδειες τουΠλωτίνου να διαιρέσει την Ψυχή σε «επίπεδα» (πρὅλ. σελ. 126­ι8). Εν ολίγοις, υπήρχε η ανόιγκη για διατυπώσεις οι οποίες δαήταν ακριὅείς και ωστόσο όχι τόσο αυστηρές ώστε να εμφανίζο­ ζτ

νται αναληδείς απέναντι στη ζώσα εμπειρία. Εδώ ο Νεοπλατω­ Ζνισμός αγγίζει ένα πρόὅλημα που παραμένει ανεπίλυτο και τοοποίο κανένα μεταφυσικό σύστημα δεν μπορεί να αγνοήσει.

27

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Εφόσον η ιστορική κατάσταση των Νεοπλατωνικών τούς έδεσεαντιμέτωπους με αυτό το δίλημμα σε εξαιρετικά έντονη μορφή,αξίξει να δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή στις λύσεις τους.

Ο Νεοπλατωνισμός στην προσπάδειά του να ανακαλύψει ξα­νά την πραγματικότητα μέσα από μια προς τα ένδον στροφή,μακριά από τον αισδητό κόσμο, εκδηλώνει με το δικό του ξεχω­ριστό τρόπο την αυξανόμενη αδιαφορία για τα εγκόσμια η οποίαεπηρέαξε όλες τις σύγχρονές του φιλοσοφίες και τα δρησκευτι­κά κινήματα. Θα ήταν σίγουρα λάδος να αποδώσουμε γενικά μιατέτοια διάδεση σε όλο τον υπόλοιπο κόσμο. Όπως πάντα, οι ελ­πίδες, οι φόὅοι και οι επιδυμίες τόσο των μαξών όσο και της αρι­στοκρατίας επικεντρώνονται σταδερά στην υλική σφαίρα. Η πε­ρίοδος αυτή έχει ορδά χαρακτηριστεί ως «εποχή αγωνίας» ήανασφάλειας, της οποίας οι συνέπειες φανερώνονται αφενόςστην εξάπλωση σωτηριακών λατρειών, όπως της Ίσιδος και τουΜίδρα, και σε υποτιδέμενες δεϊκές αποκαλύψεις οι οποίες πε­ριλάμὅαναν τη γνώση που ήταν αναγκαία στη σωτηρία (παρα­δείγματος χάριν, τα γνωστικά συστήματα και τα γραπτά πουαποδίδονταν στον Ερμή τον Τρισμέγιστο), αφετέρου στην άνδη­ση των μαγικών πρακτικών και της πίστης στη μαγεία, ένα με­γάλο μέρος της οποίας στρεφόταν αναμφισὅήτητα προς τουςσκοπούς αυτού του κόσμου. Και οι δύο αυτές δυνάμεις, όπως δαδούμε, πρόκειται να επηρεάσουν το Νεοπλατωνισμό. Για νααποτιμήσουμε όμως τις επιδράσεις τους, είναι ουσιώδες και ναδιακρίνουμε τη νεοπλατωνική στάση συνολικά από εκείνη τωνάλλων κινημάτων και να εκτιμήσουμε τις αποκλίνουσες απόψειςπου υπήρχαν μέσα στην ίδια τη σχολή. Ένα άλλο σύμπτωμα τωνκαιρών, το οποίο αντανακλάται στη στάση των Νεοπλατωνικώναπέναντι στις φιλοσοφικές και δρησκευτικές τους πηγές, ήτανμια υπερὅολικά αυξανόμενη εκτίμηση για τους σοφούς της Ανα­τολής και της αρχαιότητας. Το να αντιμετωπίξουμε όμως αυτήντην περίοδο απλώς ως μια εποχή διανοητικής παρακμής είναιμια υπεραπλουστευμένη δέση· ενώ η επιστήμη και η λογοτεχνίαήταν σχεδόν νεκρές, η τέχνη και η αρχιτεκτονική σίγουρα δενήταν, και τόσο οι Νεοπλατωνικοί όσο και οι σημαντικότεροι από

28

ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

τους σύγχρονούς τους Χριστιανούς έδειχναν πως η δύναμη τουσκέπτεσδαι δεν είχε χαδεί. Είναι ασφαλέστερο να δεωρήσουμεαυτήν την περίοδο μια εποχή κατόι την οποία οι ανδρώπινεςδραστηριότητες στρέφονταν προς νέους στόχους· το κατό. πόσοαυτοί οι στόχοι ήταν καλύτεροι ή χειρότεροι από τους προηγού­μενους ή απλώς διαφορετικοί μένει να καδοριστεί από τις προ­σωπικές προϊδεόισεις του αναγνώστη.

Ούτε μπορούμε εδώ να κόινουμε υποδέσεις για τις κοινωνιο­λογικές αιτίες αυτής της νέας συμπεριφοράς. Μερικές είναι αρ­κετόι προφανείς· για παραδειγμα, η έλλειψη ενδιαφέροντος τουΝεοπλατωνισμού για την πολιτική σκέψη προκύπτει ξεκόιδαρα

ί

από την έλλειψη του ελεύδερου διαλόγου όπως επιὅαλλότανίαπό τη δομή της αυτοκρατορίας. Άλλες υποτιδέμενες αιτίες δαέπρεπε να εξεταστούν με μεγαλύτερη προσοχή. Συνεπώς το ναεπιρρίπτουμε τη νέα ροπή προς το υπερκόσμιο απλώς στις

`” ””””¬/ » κ | κ #ασταδεις πολιτικες και κοινωνικες συνδηκες που επικρατουσαναπό τον τρίτο αιώνα και μετόι, παραὅλέπει το γεγονός ότι η πιοέντονη αδιαφορία για τα εγκόσμια είχε εμφανιστεί στα συστή­ματα του Γνωστικισμού κατόι τον προηγούμενο σχετικόι ειρηνικόαιώναἔ Πρέπει πάντως να σημειωδεί ότι ο έξησε κατάτην πλέον ταραγμένη περίοδο της παγανιστικήςαἶἶἶοκρατορικήςιστορίας, εκείνη μεταξύ του δανόιτου του Μόιρκου Αυρήλιου το180 και της ανόδου του Διοκλητιανού το 284. Επίσης, τα συ­στηματα του ύστερου Νεοπλατωνισμού με την αυστηρή ιεραρ­χική τους δομή συνέπεσαν με την αναπτυξη, από τον Διοκλη­τιανό και μετα, μιας αντίστοιχα αυστηρής ιερόιρχησης μεταξύτων πολιτών της αυτοκρατορίας. Κατά τα όιλλα, οι Νεοπλατω­νικοί ήταν αρκετα έξω από τα μέτρα της εποχής τους· και ταεξωτερικόι γεγονότα, πέρα από τη διαμόιχη τους με το Χριστια­νισμό, δεν αφησαν ουσιαστικα κανένα σημάδι στα γραπτόι τουςκαι ως εκ τούτου μπορούμε να το αγνοήσουμε εδώ.

Εντούτοις, ενώ η αδιαφορία των Νεοπλατωνικών για τα εγκό­σμια ήταν πιο ολοκληρωτική από εκείνη των προδρόμων τους, η ¿

5. Πρβλ. Ε. Η. Οοσσε, Τηε Θτεεκε ειπα τήε Ιπετίοηεί, σελ. 250­ι, και Ρερεη επτα Οηπἰειἰεη ίη επΑρε οίΑηχιειγ, σελ. 4.

29

Ν/

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

έννοια της φιλοσοφίας ως τρόπου ζωής που αφορόι τον όινδρω­πο στο σύνολό του ήταν καίρια στην ελληνική σκέψη και από τιςπαλαιότερες εποχές. Η ιδέα των Νεοπλατωνικών σχετικό με τηνιδεώδη φιλοσοφική ζωή μπορεί να επιὅεὅαιωδεί τόσο από τα ηδι­κόι τους γραπτόι (για παρόιδειγμα, μερικόι από εκείνα που συ­γκροτούν την πρώτη Εννεάδα του Πλωτίνου ή την επιστολή τουΠορφύριου στη σύζυγό του Μαρκέλλα) όσο και από τις ὅιογρα­φίες τους εκ μέρους των μαδητών τους. Οι σωζόμενες ὅιογραφι­κές πηγές είναι τέσσερις στον αριδμό. Η πιο γνωστή είναι το Πε­ρί του Πλωτιικου Βίου του Πορφύριου και η ὅιογραφία του Πρό­κλου από το μαδητή και διόιδοχό του Μαρίνο. Το Βιρι Φιλοσό­φων και Σοφιστών του ρήτορα Ευνόιπιου από τις Σόιρδεις ασχο­λείται με τον Πορφύριο, τον Ιόιμὅλιχο και τους μαδητές τωνύστερων Νεοπλατωνικών, ενώ η ὅιογραφία του Δαμόισκιου γιατο δόισκαλό του Ισίδωρο (δυστυχώς σωζόμενη μόνο σε αποσπόι­σματα) απομακρύνεται εντυπωσιακόι από το δέμα του και ασχο­λείται με τις κυρίαρχες προσωπικότητες της Αδηναϊκής και τηςΑλεξανδρινής Σχολής. Όλες αυτές οι πηγές ΰρίσκονται χρονικόικοντόι στο αντικείμενό τους (ακόμη και ο Ευνόιπιος είχε επαφή μετους μαδητές του Ιόιμὅλιχου) και δεν φαίνεται να υπόιρχει σοὅα­ρός λόγος αμφισὅήτησης της ορδότητόις τους στα περισσότεραζητήματα. Δυστυχώς όλοι τους, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο ὅαδ­μό, πόισχουν από τρεις ελλείψεις. Πρώτον, όπως γνωρίζει καλόικόιδε αναγνώστης τού Περί του Πλωτιιιου Βιρυ του Πορφύριου(πρὅλ. σελ. 73­4), εμφανίζονται ενοχλητικές αποσιωπήσεις σεκρίσιμα σημεία· δεύτερον, εκδηλώνουν μια προτίμηση για τοδαυμαστό και το υπερφυσικό· τρίτον, στοχεύουν λιγότερο σε μιαιστορική εικόνα του φιλοσόφου απ, ό,τι στην απεικόνισή του ωςμοντέλου όλων των φιλοσοφικών αρετών. Αυτή η αγιογραφικἠ τόι­ση είναι ιδιαίτερα εμφανής, και σχεδόν απερίφραστα ομολογη­μένη, στον Μαρίνο (Β. Πρ. 2 κ.λπ.), του οποίου οι περιγραφές γιατο δάσκαλό του καπηλεύονται απροκάλυπτα φρόισεις από τιςΕννεάδες και από το Περί του Πλωτιιιου Βιρυ του Πορφύριου·ενώ το «εγκώμιο›› του Δαμόισκιου για τον Ισίδωρο συγκρίνεταιδιασκεδαστικά με τις ζωηρές απεικονίσεις των ελαττωμόιτων και

30

ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

των ιδιορρυδμιών άλλων ύστερων Νεοπλατωνικώνἔ Εντούτοις,κάποιες στιγμές, οι ιδιοσυγκρασίες των ηρώων τους αναδύονταιενάντια στη δέληση τους· ο Μαρίνος, για παράδειγμα, ηταν υπο­χρεωμένος να παραδεχτεί πως ο Πρόκλος ηταν ευέξαπτος (Β. Πρ.16). Το υπερφυσικό στοιχείο τονίζεται περισσότερο στο έργο τουΕυνάπιου, όπου συσκοτίςει εντελώς το ρόλο των ανδρώπων γιατους οποίους μιλάει ως δεωρητικών φιλοσόφων· πρέπει να δυμό­μαστε ότι ο Ευνάπιος ηταν ο μόνος από τους τέσσερις ο οποίοςδεν ηταν φιλόσοφος. Αντίδετα, ο Πορφύριος στο Περί του Πλωτιἰνου Βίου είναι πολύ πιο συγκρατημένος και δίνει μια έντονη, ανκαι σε κάποιο ὅαδμό εξιδανικευμένη, εικόνα της εντύπωσης πουέκανε ένας μεγάλος φιλόσοφος στους συγχρόνους του. Εδώ όμως\

/ | | Ά Ηενδιαφερόμαστε για τη γενικοτερη εικονα της νεοπλατωνικης φι­Ρ

λοσοφικης ζωης την οποία μας προσφέρουν αυτές οι πηγές.

τίνο και δα συζητηδεί σε σχέση με τη φιλοσοφία του. Σε αυτό τοΗ δεωρητικἠ ὅάση αυτης της ζωης καδορίστηκε από τον Πλω­Ἡ”

ε»­...εε

/(ι π | | |σημειο χρειαζεται απλως να διορδωσουμε τις λανδασμενες εντυ­πώσεις που μπορεί να ανακύψουν από μια απρόσεκτη ανάγνωσητων πηγών μας· μπορούμε να είμαστε σύντομοι εφόσον η εργα­σία αυτη έχει πρόσφατα παρουσιαστεί δαυμάσια από τον Ρ.Ηειάοτ, ο οποίος παρατηρεί, για παράδειγμα, πως φράση τουΠορφύριου ότι ο Πλωτίνος «απέφευγε τα λουτρά» (Β. Πλ. Ζ. 5­6) εννοεί όχι ότι δεν είχε ποτέ πλυδεί, αλλά ότι απέφευγε να δια­σκεδάςει στους οίκους των δημόσιων λουτρών? Αυτό που πρέπεινα τονιστεί απέναντι σε εκείνους οι οποίοι ενοχλούνται από τηναναφορά του Πορφύριου πως ο δάσκαλός του «έμοιαζε να ντρέ­πεται που ὅρισκόταν μέσα σε σώμα» (Β. Πλ. Ι. Ι­2) είναι πως αυ­τη είναι από τις ηπιότερες, σε σχέση με τα δεδομένα των Μανι­χαϊστών και ακόμη μερικών χριστιανών συγχρόνων, του νεοπλα­τωνικού ασκητισμού. Το γιατί αυτό συνέὅαινε δα δειχτεί μέσα

8. Πρβλ. τα επιγραμματικά του σχόλια στην Υτιατία (παραθέτονται πιο κατω, σελ. 227) καιστον ιεροκλή (πρβλ. σελ. 2269)· επίσης Β. Ια 62 και ατι. ιι5 (Θέων), 74 (Ερμείας). ΜΔ (Μα­ρινος), εει ςι­ιγιοςι, ατι. 227 ςωμνινοε). απ. στο (Αμμώνιοω.

7. Ρίοτίη, σελ. ι05­τισ. Γενικα για το σύγχρονο ασκητισμὸ βλ. Ε. Η. Ε1οααε„ Ρεηεη εηὀΟητίειίεη Ιη επι Αρε οι°Αη›‹ίειγ, σελ. 29­88.

3Ι

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

από την έκδεσή μας για τον Πλωτίνο° έχουμε ήδη υπαινιχτεί τηόασική του αιτία, δηλαδή την πλατωνική όιποψη για τον υλικόκόσμο ως είδωλο του ιδεώδους του αρχέτυπου. Άρα, το σώμαδεν δεωρείται εχδρός. Δεσπόξουσα ιδέα παραμένει η ελληνικήμετριοπόιδεια και η αυτοπειδαρχία σπόινια μετατρέπεται σε αυ­τοὅασανισμό. Φυσικόι συνέὅαιναν υπερόολές° είναι αρκετα αμ­φίὅολο κατόι πόσο η σχολή μπορεί να κατηγορηδεί για την περι­ὅόητη αδιαφορία του Ιουλιανού στην υγιεινή (Μισοπώγων 338€),όμως ο Δαμόισκιος μας προσφέρει μια σειρόι παραδειγμόιτων,όπως αυτό των ελόιχιστα γυναικείων επιδετικών τακτικών πουχρησιμοποιούσε η Αλεξανδρινή φιλόσοφος­μάρτυρας Υπατίαγια να αποδαρρύνει τους επίδοξους μνηστήρες της (Β. Ισ. απ.ΙΟΖ). Ενώ όμως η γενική νεοπλατωνική στόιση απέναντι στο σαρ­κικό έρωτα ήταν, το λιγότερο που δα μπορούσε να ειπωδεί, πο­λύ διαφορετική από αυτήν των ημερών μας, παρ' όλα αυτόι ήτανεξίσου αντίδετη με εκείνη του Μανιχαῖσμού. Το γεγονός ότι οισεξουαλικές σχέσεις είχαν αξία μόνο για την αναπαραγωγικήδιαδικασία ήταν αναμφίὅολο στον Πλάτωνα και ήταν επίσης κοι­νός τόπος για τους περισσότερους ηδικολόγους της ύστερης αρ­χαιότητας. Και η δεωρία του έργου Συμπόσιο ότι η σεξουαλική

ι : | | Ι ι κενεργεια αποὅαινει επωφελεστερη οταν στρεφεται απευδειαςστον κόσμο των Ιδεών προσέφερε ένα ισχυρό κίνητρο για πλήρησεξουαλική αποχή. Ο Πλωτίνος δεν παντρεύτηκε ποτέ, μολονό­τι στον κύκλο του περιλαμὅανονταν παντρεμένοι όιντρες και χή­ρες. Ο Πορφύριος παντρεύτηκε σε προχωρημένη ηλικία τη χή­ρα ενός φίλου του, και αρα μόνο για να φροντίξει αυτήν και ταπαιδια της (Π. Μαρκ. ΠΙ, Ευνόπιος Β. Φιλ. 457). Αργότερα στησχολή, από την όιλλη μεριόι, ο γόιμος ήταν πιο συνηδισμένος, μεαξιοσημείωτη εξαίρεση τον Πρόκλο (Β. Πρ. 17). Επίσης αξιοση­μείωτη ήταν η απόρριψη της σχολής απέναντι στην ομοφυλοφι­λία της κλασικής Ελλαδας· ο Πλωτίνος είχε ταραχτεί από μιαυπερόισπιση του πλατωνικού Αλκιόιάδη (Β. Πλ. 15. 16­7) και σιω­πηρόι παρέλειψε ακόμη και την ιδέα του Πλάτωνα περί μη σω­ματικής σχέσης μεταξύ των φιλοσόφων (πρὅλ. σελ. 146), ενώ οΠρόκλος στην ερμηνεία του για τον έρωτα του Σωκρόιτη προς

32

ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

τον Αλκιὅιόιδη εμφανίζεται πιο κοντόι στη χριστιανική αγάπη πα­ρόι στον πλατωνικό έρωτα (πρὅλ. σελ. 244­5).

Μια παρόμοια σταση είχε υιοδετηδεί και στο ζήτημα της χορ­τοφαγίας. Ο ίδιος ο Πλωτίνος απείχε από το κρέας (Β. Πλ. 2. 1­5),αλλά στις Εννεάδες ποτέ δεν δίγεται το δέμα, ενώ ο Πορφύριοςσυνέγραφε μια πραγματεία σχετικό. με αυτό το ζήτημα (Περί απο­χής εμψύχων). Οι ύστεροι Νεοπλατωνικοί είχαν μεγαλύτερη δυ­σκολία, μιας και η δυσία του ζώου, η οποία περιλόιμὅανε κατανόι­λωση ενός μέρους του, ήταν χαρακτηριστικό πολλών παραδοσια­κών τελετουργικών τα οποία ήδελαν να υπερασπιστούν. Σε αυτότο δέμα η σταση του Πρόκλου ήταν και πόιλι αυστηρότερη απόεκείνη των περισσότερων σύγχρονών του Νεοπλατωνικών και προ­κόιλεσε ανησυχία από την πλευρόι του δασκόιλου του για την υγείατου (Β. Πρ. 12). Κατόι τις δυσίες, εντούτοις, ο Πρόκλος συναινού­σε στο να δοκιμασει λίγο κρέας χόιριν της τελετουργίας (ό.π. 19).Συνεπώς, η νεοπλατωνική σταση σε τέτοια ζητήματα παρέμενεελαστική και τελείως απόμακρη από τον ακραίο ασκητισμό.

Μια προσεκτικότερη εξέταση των πηγών μας είναι ικανή, στηνπραγματικότητα, να εγείρει αμφιὅολίες του αντίδετου είδους.Όταν μαδαίνουμε ότι ο Πλωτίνος είχε εξ ολοκλήρου στη διόιδεσήτου το μεγαλο αρχοντικό μιας πλούσιας χήρας (Β. Πλ. 9) ή ανα­λογιζόμαστε τα έσοδα που μπορούσε να αποκομίζει στα τελευ­ταία της χρόνια η Ακαδημία της Αδήνας (Β. Ισ. 158, απ. 265,Ολυμπιόδωρος Εις Αλκ. 141. 1­3). αναρωτιόμαστε αν αυτές οιεχδρικές προς αυτόν τον κόσμο διακηρύξεις των Νεοπλατωνικώνδεν περιέχουν έναν τόνο υποκρισίας. Ἑναντι αυτού, μπορούμε ναδυμηδούμε ότι οι αποφασιστικότερες διαὅεὅαιώσεις του Πλωτί­νου για τη γαλήνη του φιλοσόφου εμφανίζονται στις πραγματεί­ες των δύο τελευταίων χρόνων της ζωής του, όταν οι μαδητες τουτον είχαν εγκαταλείψει και πέδαινε από μια οδυνηρή ασδένεια.Ούτε με το διωγμό εκ μέρους των Χριστιανών ως μια μονίμως πα­ρούσα απειλή η ζωή δεν ήταν χωρίς προὅλήματα για τους όψι­μους οπαδούς του. Και αφού φυσικα η σχολή δεν είχε κανέναδόγμα περί κοινωνικής υπηρεσίας, όλοι περίμεναν από το φιλό­σοφο να εκπληρώνει τέτοια καδήκοντα όταν παρουσιόιζονταν

33

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

καδ” οδόν και να δείχνει καλοσύνη σε εκείνους που συναντούσε.Ακόμα μία φορόι ο Πλωτίνος μόις δίνει το γνωστότερο παραδειγ­μα, με την καλοσύνη που έδειχνε (συχνό περιλόιμὅανε πολύ πρα­κτικές συμὅουλές) στους φίλους του και ιδιαίτερα με τη φροντί­δα του για την ευτυχία των παιδιών τα οποία ανέδεταν υπό τηνεπίὅλειμἠ του οι συγκλητικοί λόγω δανόιτου των γονιών τους καιεντυπωσιασμένοι από την ευδύτητόι του (Β. Πλ. 9. 5 κ.ε.). Απότην ύστερη περίοδο μπορούμε να αναφέρουμε περιπτώσεις όπωςτην επιμονή του Αλεξανδρινού Ερμεία να καλοπληρώνει τουςπωλητές ὅιὅλίων οι οποίοι αγνοούσαν την αξία του εμπορεύμα­τός τους (Β. Ισ. 74, απ. 122). Όμως η καλύτερη ίσως απόδειξη εί­ναι το γεγονός ότι σε μια εποχη όπου οι ανδρωποι είχαν την τόι­ση να εκμεταλλεύονται κόιδε ευκαιρία για να επιρρίιμουν σκαν­δαλώδεις κατηγορίες στους αντιπάλους τους, οι Χριστιανοί πουεχδρεύονταν τους Νεοπλατωνικούς δεν μπορούσαν να ὅρουν γε­νικόι τίποτα χειρότερο για το οποίο να τους κατηγορἠσουν πέρααπό «ασέὅεια» και ‹‹αλαςονεία››.8 Υπάρχουν και εξαιρέσεις: γιαπαράδειγμα, ο Μάξιμος Εφέσιος, ο πνευματικός καδοδηγητἠςτου Ιουλιανού, έγινε περιὅόητος για τη χλιδἠ και τις φιλοδοξίεςτου (Ευνόιπιος Β. Φιλ. 476­80). Μπορούμε ωστόσο γενικόι να συ­μπερόινουμε ότι, όπως οι περισσότεροι αρχαίοι φιλόσοφοι, έτσικαι οι Νεοπλατωνικοί ενδιαφέρονταν να εφαρμόσουν στην πρόι­

' | | π | κ »ξη αυτα που διδασκαν και κατορδωναν επισης οπως οι περισσο­τεροι τόσο να χρησιμοποιούν σωστό. τους πόρους τους όσο και νααντιμετωπίζουν τις αντιξοότητες με σδένος.

Τα αποτελέσματα της νέας φυγής από τα εγκόσμια στη δεο­λογία ήταν ομοίως ὅαδιόι. Σκοπός αυτης της αντίληψης ήτανπρώτα και κύρια να προσφέρει στον όινδρωπο ασφόιλεια μέσααπό τη γνώση της αληδινἠς του φύσης και του πεπρωμένου, ενόςπεπρωμένου που δεν περιοριςόταν πλέον, όπως στο Στωικισμόκαι στον Επικουρισμό, στον αισδητό κόσμο. Από αυτό προκύ­πτει και η αναὅίωση στα νέα συστηματα του πλατωνικού δυι­σμού σώματος­ψυχῆς και η έμφαση τους στην απροσμέτρητη

8. Εντούτοις ο Πορφύριος είχε να αντιμετωπίσει την κατηγορία ότι ο γαμος του είχε παρα­κινηθεί από ιῦιοτελή κίνητρα (Π. Μαρκ. Ι).

34

ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

απόσταση του υπέρτατου Θεού από αυτόν τον κόσμο, με τηνοποία πολλοί από αυτούς ζητούσαν να συνδυάσουν την κοσμικήσυμπάθεια του Στωικισμού. Αλλά ήταν η γνώση του υπέρτατουΘεού εκείνη που τώρα δεωρούνταν ότι συνιστούσε τη σωτηρία,γνώση η οποία μόνο ανεπαρκώς μπορούσε να εκφραστεί, αν εκ­φραζόταν, μέσα από εννοιολογικούς όρους. Αποτέλεσμα ήταν ηάνοδος της αποφατικής δεολογίας, το δόγμα ­κοινό στα μυστικάσυστήματα σε ολόκληρο τον κόσμο­ ότι οι λέξεις μπορούν ναμας πουν μόνο τι δεν ειναι ο Θεός, ποτέ το τι είναι. Μία ακόμη ./συνέπεια ήταν η εισαγωγή δευτερευουσών μεσολαὅητικών δυνά­μεων για να γεφυρώσουν το τεράστιο χάσμα μεταξύ Θεού και κό­σμου. Στον Αλεξανδρινό Ιουδαίο φιλόσοφο Φίλωνα αυτή η απο­στολή εκτελούνταν από το Λόγο και τις δείες ενέργειες, στουςΠλατωνικούς από την κοσμική ψυχή του πλατωνικού έργου Τι­μαιος και σε δημοφιλείς συγγραφείς από τους δαίμονες, ημι­δεϊ­κά πνεύματα που μπορούσαν να είναι είτε αγαδά είτε μοχδηράκαι τα οποία ο Πλάτωνας είχε περιγράψει ως ενδιαμέσους μετα­ξύ δεών και ανδρώπων (Συμπ. ΖΟΖΕ, Επιν. 98­ΙΕ). Ο πολλαπλά?σιασμός των ενδιάμεσων υποστάσεων διατηρήδηκε σε μεγαλύτε­ρη έκταση σε μερικά από τα συστήματα των Γνωστικών και επί­σης, όπως δα δούμε, στο μετα­ιαμὅλίχειο Νεοπλατωνισμό.

Οι επιδράσεις αυτών των τάσεων στους φιλοσοφικούς προ­δρόμους των Νεοπλατωνικών δα συζητηδούν με συντομία στοεπόμενόμας κεφάλαιο. Σε αυτό το σημείο χρειάζεται απλώς ναπροειδοποιήσουμε ενάντια στους γενικευτικούς όρους με τουςοποίους χαρακτηρίζονται οι παραπάνω εξελίξεις αγνοώντας τιςσημαντικές αποκλίσεις μεταξύ των δεολογικών σχολών της ύστε­ρης αρχαιότητας. Ένας τέτοιας μορφής όρος, δημοφιλής κατά τοδέκατο ένατο αιώνα, ήταν ο όρος Σχολή της Αλεξάνδρειας, ετικέ­τα η οποία ομαδοποιούσε τους Νεοπλατωνικούς με τους Ιουδαί­ους και τους Χριστιανούς διανοητές που κατοικούσαν στην Αλε­ξάνδρεια και παρουσίαζαν παρόμοιες τάσεις ­ ιδιαίτερα ο Φί­λων, ο Κλήμης και ο Ωριγένης. Η χρήση αυτών των όρων δολώ­νει τα γεγονότα επειδή, πρώτον, οι υπό συζήτησιν διανοητές δενήταν ποτέ μέλη μιας συγκεκριμένης κοινής σχολής και, δεύτερον,

35

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

επειδη οι μόνοι Νεοπλατωνικοί που διέμεναν στην Αλεξάνδρειαμετά τον ίδιο τον Πλωτίνο ηταν λόγιοι μελετητές του πέμπτου καιέκτου αιώνα στους οποίους έχουμε αναφερδεί, οι οποίοι απόόλους τους Νεοπλατωνικούς ηταν οι λιγότερο επηρεασμένοι απότέτοιες πέραν των εγκοσμίων δρησκευτικές τόισεις. Γι” αυτουςτους λόγους ο όρος σημερα γενικα εγκαταλείπεται, και ορδόι.

Ένας ακόμη πιο επικίνδυνος όρος, ο οποίος συνηδως χρησι­μοποιείται ακόμη, είναι Γνωστικισμός. Το πρόὅλημα αυτού τουόρου είναι ότι έχει δύο σημασίες, μια γενικότερη και μια όιλληπεριορισμένη και πιο ακριὅη. Η εφαρμογη του όρου στην πρώ­τη περίπτωση είναι παρόμοια, αν και μαλλον ευρύτερη από εκεί­νη του Σχολή της Αλεξάνδρειας, περιλαμὅόινοντας στην πραγμα­τικότητα όλα τα δρησκευτικόι συστηματα των πρώτων μ.Χ. αιώ­νων τα οποία αναζητούσαν τη «σωτηρία» μέσω της «γνώσης».Στην αυστηρότερη του σημασία, εντούτοις, ο όρος δηλώνει μιαομάδα συστημόιτων τα οποία στην πλειονότητα τους υποστηρί­χτηκαν από χριστιανούς αιρετικούς και όλοι τους αντιτίδοντανστο Νεοπλατωνισμό κατόι το ότι η «γνώση» που αναζητούσανδεν ηταν προϊόν φιλοσοφικης επιχειρηματολογίας αλλά αποκα­λυψης εκ μέρους ενός δεῖκού σωτηρα. Ενώ από δογματικη απο­ψη οι ομοιότητες μεταξύ Νεοπλατωνισμού και Γνωστικισμούμπορεί να εντυπωσιάζουν το σύγχρονο αναγνώστη, τα πρόιγμα­τα εμφανίςονται πολύ διαφορετικα στον Πλωτίνο, όπως μπορού­με να δούμε από την πολεμικη πραγματεία που συνέγραψε οίδιος ενόιντια σε καποιους Γνωστικούς που είχαν εισδύσει στη

/σχολη του (Ενν. Π. 9· πρὅλ. Β. Πλ. 16). Περισσότερο σημαντικη/ ηταν η αποψη των Γνωστικών για τον υλικό κόσμο ως το έργοενος κακού η, στην καλυτερη περιπτωση, αδαους δημιουργού,που είχε ο ίδιος εκπέσει μέσα στην πνευματικη ιεραρχία (Π. 9.κεφ. 4, ΙΟ­12). Η όιρνηση των Γνωστικών να σεὅαστούν τον υλικό

Κ κόσμο ως δείο δημιούργημα και οι υπερὅολικές τους αντιρρήσειςκατόι του σώματος ηταν σε μεγόιλο ὅαδμό μη αποδεκτές (πρὅλ.ό.π. κεφ. 8, 16­18)· ακόμη χειρότερη ηταν η ύὅρις προς το δημι­ουργό τους και η όιρνηση του δείου χαρακτηρα της κοσμικης ψυ­χης και των ουρόινιων σωμάτων (πρὅλ. ό.π. κεφ. 5. Ι­16 κ.λπ.). Το

36

ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

”`κ: κ » » | #ιδιο δυσαρεστη ηταν η δυσφήμηση του Πλατωνα εκ μερους των)Γνωστικών, από τον οποίο, κατά την άποψη του Πλωτίνου, είχαναντλήσει ό,τι πολυτιμότερο υπήρχε στο δόγμα τους, και η άρνη­σή τους να διατυπώσουν τις απόψεις τους με λογικά επιχειρήμα­τα αντί με τη μορφή ανθρωπομορφικών και μελοδραματικών μύ­θων (ό.π. κεφ. 6 ραεεὶπι, ΙΟ. 5­Ι4, Β. Πλ. Ι6. 8­9). Τέλος, ήταν ηάποψη ότι είχαν εκ φύσεως σωθεί η οποία τους οδηγούσε να αμε­λούν την ηθική πειθαρχία και ακόμη (στις αντινομικές γνωστικέςσχολές) να ξεπερνούν τους πειρασμούς (Π. 9. 15 ρειεεὶπι, 17. 27­9). Ο Πλωτίνος παραδέχεται την ύπαρξη σημαντικών ομοιοτήτωνανάμεσα στα δύο συστήματα εξηγώντας την (ορθά σε γενικέςγραμμές) ως το αποτέλεσμα δανεισμού από τον Πλάτωνα (Π. 9.6. 6 κ.ε.). Πρέπει επίσης να θυμηθούμε ότι τόσο ο Πλατωνισμόςόσο και ο Γνωστικισμός ήταν ετερογενή κινήματα· ο δυίσμός τουΝουμήνιου από την Απάμεια, για παράδειγμα, ήταν σε πολλά ση­μεία πολύ κοντά στο Γνωστικισμό (πρὅλ. σελ. 68­71), ενώ από τηνάλλη μεριά δεν είχαν όλοι οι Γνωστικοί την ίδια αρνητική άποψηγια το δημιουργό όπως οι αντίπαλοι του Πλωτίνου? Παρ” όλα αυ­τά, υπό το φως αποκλίσεων όπως αυτές τις οποίες αποκαλύπτειη πολεμική του Πλωτίνου, και ιδιαίτερα των διαμετρικών αποτι­μήσεων της φιλοσοφίας και της αποκάλυψης εκ μέρους των δύοκινημάτων, ακόμα και αν υποστηρίζεται μια γενική «γνωστική τά­ση», η ταξινόμηση του Νεοπλατωνισμού ως μιας μορφής Γνώσηςφαίνεται να προκαλεί περισσότερη σύγχυση απ” ό,τι αξίζει.

Εν κατακλείδι, πρέπει να μελετήσουμε το επίμαχο θέμα της«ανατολικής επίδρασης». Η άποψη, κοινή κατά το δέκατο ένα­το αιώνα και ακόμη συχνά υποστηριςόμενη, ότι ο Νεοπλατωνι­σμός σηματοδοτεί τη συνθηκολόγηση της ελληνικής φιλοσοφίαςμε τις ανατολικές επιδράσεις, κερδίζει σε αληθοφάνεια ότανεξετόιζουμε τις εθνικότητες των ηγετικών μελών της σχολής. Γιαπαράδειγμα, στους επτά «Έλληνες φιλοσόφους» που πήγανστην Περσία μετά το κλείσιμο της Ακαδημίας περιλαμὅάνοντανένας Σύριος, δύο από τη Φοινίκη, ένας από τη Γάζα και τρεις

9. Πρβλ. ιΙ. Ζειηαεε, Τηε Τετπιἰηο|ο9_γ οί Ρ|οτΙηυε επτα οί Θοτηο Θηοεϋο Υντἰτἰηρε, Μεἰηψ ΜεΡοιιπη Τποετἰεε οϊ τηε· ιιυηρ Οοαευη Κωνσταντινούπολη ι96ι, ιδιαιτερα σελ. 24­6.

37

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

προερχόμενοι από τη Μικρά Ασία (ένας από την Κιλικία, ένας

Φρύγιος και ένας Λυδός) (Αγαθίας, Ιστορια, Π. 30). Η υποτιθέ­μενη αιγυπτιακή καταγωγή του Πλωτίνου μπορεί να είναι αμφι­σὅητήσιμη, αλλά τα ίδια τα ονόματα του Ιάμὅλιχου και του Δα­

μάσκιου φανερώνουν τη συριακή τους καταγωγή,1® ενώ ο Πορφύ­ριος ήταν φοινικικής καταγωγής από την Τύρο και το ελληνικό του

όνομα ήταν μετάφραση του σημιτικού ονόματος Μάλχος (Β. Πλ.Ι7. 6 κ.ε., Ευνάπιος Β. Φιλ. 456). Ακόμη και ο Πρόκλος, αν και εί­χε γεννηθεί στην Κωνσταντινούπολη, είχε καταγωγή από την πόλη

Ξάνθο της Λυκίας (Β. Πρ. 6), ενώ ο ὅιογράφος και διάδοχός τουΜαρίνος ήταν Σαμαρείτης από τη Νεάπολη (σημερινή Να­μπλούς) της Παλαιστίνης (Β. Ισ. 141). Αλλά πριν αυτά τα στοιχείαεκληφθούν ως απόδειξη ενός «ανατολικού εκφυλισμού››, πρέπειπρώτα να θυμηθούμε ότι οι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλέξαν­δρου είχαν από καιρό εδραιώσει τον ελληνισμό ως κουλτούρα των

μορφωμένων τάξεων σε κάθε σημείο της Εγγύς Ανατολής· δεύτε­ρον, ότι η αναλογία μεταξύ ελληνικού και ανατολικού αίματοςστους κατοίκους αυτών των περιοχών την περίοδο την οποία με­λετάμε είναι αδύνατον να καθοριστεί· και τρίτον, ότι οι εν λόγω

περιοχές (Μικρά Ασία, Συρία και Αίγυπτος) ήταν εκείνες που συ­

νιστούσαν τα πλέον πολιτισμένα τμήματα της Ρωμαϊκής Αυτο­κρατορίας ­ η οποία, μαξί με την Ινδία και την Κίνα, ήταν μία απότις τρεις μεγαλύτερες πολιτισμένες περιοχές της υδρογείου.

Το πρόὅλημα της ανατολικής επίδρασης αναλύεται κατά τηνεξέταση σε τρία ερωτήματα. Πρώτον, εγκαταλείπει ο Νεοπλατω­νισμός την ελληνική παράδοση της ορθολογικής κριτικής σκέ­ψης; Δεύτερον, ήταν κάποιες από τις κύριες θεωρίες ή πρακτικέςτου ανατολικής προέλευσης; Τρίτον, μπορεί το διακριτό ύφοςτου Νεοπλατωνισμού ως αντιτιθέμενο στην προηγούμενη σκέψη,το οποίο ήδη σχολιάσαμε, να αποδοθεί σε ανατολική επιρροή;Μόνο στην πρώτη ερώτηση η απάντηση φαίνεται ξεκάθαρη καιαυτή η απάντηση, εφόσον η ανάλυσή μας είναι σωστή, είναι«όχι». Έχουμε μόλις σημειώσει την κριτική του Πλωτίνου στην

ιΟ. Ο Συριονός εντούτοις, παρά το όνομά του. είχε γενέθλιο τόπο την Αλεξάνδρεια.

38

ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

άρνηση των Γνωστικών να θιατυπώσουν τη θέση τους ορθολογι­κα και θα θούμε και αλλους Νεοπλατωνικούς να παίρνουν πα­ρόμοια θέση εναντια στη χριστιανική έκκληση για πίστη (πρὅλ.σελ. 169). Η θέση είναι λιγότερο ευκρινής όσον αφορα τον Ιαμ­ὅλιχο και τους θιαθόχους του· αλλα, ακόμη και όταν η φιλοσο­φία είχε αποκτήσει στα χέρια των ύστερων Νεοπλατωνικών ένανπιο απερίφραστα θεολογικό σκοπό, ο φιλόσοφος ήταν ακόμαυποχρεωμένος, όπως θείχνει το έργο Στοιχειιυσις Θεολογική τουΠρόκλου, να παρουσιαζει την αλήθεια .πανω σέορθολογικές ὅα­σεις. Η αξίωση του Ιαμὅλιχου σύμφωνα με την οποία τα φιλο­σοφικα και τα θεουργικα ζητήματα θεν πρέπει να αναμιγνύονται(Μυστ. Ι. 2, Π. Π σελ. 96. 6­ΙΟ) απέτρεψε την αποτελματωση τηςφιλοσοφίας στη θρησκεία, ενώ στο Περί Μυστηριων προσέφερεμια ορθολογική θικαιολόγηση ακόμη και του θεουργικού τελε­τουργικού. Ούτε η αναγνώριση από τους Νεοπλατωνικούς μιαςπεριοχής που υπερὅαίνει την εννοιακή σκέψη ­αποψη την οποίαμοιραςονται με τον Πλατωνα, τον Καντ και τον ννὶιτςετιετεὶη­περιλαμὅανει καποια χαλαρωση της κριτικής ακρίὅειας μέσαστα όρια της επιχειρηματολογίας ή αναφορικα με τον προσθιο­ρισμό αυτών των ορίων. Ως απόθειξη της αντίθεσης των Νεο­πλατωνικών στη χρησιμοποίηση του μυστικισμού ως θικαιολο­γίας για τον ιρασιοναλισμό, η θήλωση του Πλωτίνου ότι «το ναθέσει καποιος τον εαυτό του υπερανω του Νου σημαίνει ότι εκ­πίπτει από αυτόν» (Π. 9. 9. 51­2) απηχείται σε εκείνη τη θήλω­ση του Ισιθώρου ότι «αυτοί που πρόκειται να γίνουν θεοί πρέ­πει πρώτα να γίνουν ανθρωποι» (Β. Ισ. 227). Η καταθειξη αυτήςτης θέσης είναι ένας από τους σκοπούς της εργασίας μας.

Το θεύτερο και τρίτο ερώτημα μας είναι δυσκολότερο νααπαντηθούν. Από την πρώιμή τους εποχή η ελληνική φιλοσοφίακαι επιστήμη είχαν τροφοθοτηθεί με ιθέες της Εγγύς Ανατολής,στις οποίες συνήθως προσέθιναν νέα σημασία οργανώνοντας τεςμέσα σε εννοιακό σύστημα το οποίο ως τότε έλειπε, και είναιαναμενόμενο ότι ο Νεοπλατωνισμός θα έκανε το ίθιο. Κατα πό­σο μπορούμε να προσθιορίσουμε ακριὅώς αυτό που είχε συμὅεί,είναι ένα αλλο ερώτημα· υποτιθέμενα ανατολικα θόγματα έχει

39

ΝΕΟΠΛΑΤΠΝΙΣΜΟΣ

αποδειχτεί ότι μπορούν γενικό. να εξηγηδούν με τους όρους τηςπρώιμης ελληνικής σκέψης και είναι μόνο αυτοί οι όροι που ρητόισυγκρούονται με τις παραδοσιακές ελληνιστικές ιδέες, όπως, γιαπαραδειγμα, η αποψη του Νουμήνιου από την Απόιμεια σύμφω­να με την οποία το κακό είναι παρόν στις ουρόινιες σφαίρες,"στην οποία μπορεί εύλογα να αποδοδεί ανατολική επιρροή. Οι

ἔίἶσχυρισμοί των ίδιων των Νεοπλατωνικών περί ανατολικής κατα­ωγής των ιδεών τους εξηγούνται συχνόι ως πυδαγόρειες ή πλα­ωνικές αναγνώσεις των σοφών της Ανατολής. Η υπόδεση γίνεται

4/πιο εύκολη όσον αφορά μερικές από τις δεουργικές πρακτικέςτων ύστερων Νεοπλατωνικών° για παρόιδειγμα, η αιγυπτιακή κα­ταγωγή της «τελεστικής», της μαγικής εμψύχωσης ενός δεϊκούαγάλματος, φαίνεται με ὅεὅαιότητα εδραιωμένη.Ω Όμως, οι φι­λοσοφικές έννοιες μέσω των οποίων δικαιολογείται η δεουργίαεμφανίζονται να είναι κυρίως ελληνικές· ο Πτολεμαίος και όιλλοιείχαν με παρόμοιο τρόπο δικαιολογήσει τη χαλδαίκή αστρολογίαμε τους όρους της ελληνικής επιστημονικής δεωρίας.

Η εικόνα είναι ακόμη πιο σκοτεινή σε ό,τι αφορα το τρίτομας ερώτημα. Φαίνεται εντούτοις σίγουρο ότι μόνο η ινδικήσκέψη παρουσιαζει σαφή ομοιότητα με τον ενδοσκοπικό μυστι­κισμό του Πλωτίνου έτσι ώστε να δεωρηδεί σοὅαρόι ως ενδεχό­μενη πηγή. Έχουμε δείξει αφενός ότι οι πολιτιστικές επαφέςήταν σχεδόν ὅέὅαιες τόσο πριν όσο και κατόι τη διόιρκεια τηςπεριόδου μας και αφετέρου ότι οι απόψεις του Πλωτίνου δαμπορούσαν να έχουν απλώς ανακύψει κατόπιν αναστοχασμούτων παλαιότερων ιδεών, ιδίως της αριστοτελικής δεωρίας του

¿“Νου, υπό το φως της δικής του εμπειρίας. Η τάση της μυστικής

'“”τ<±ω|Δ`κ,`/

\Η·<

γή εμπειρίας να εκφραζεται με όμοιους τρόπους σε όλες τις επο­χές και σε όλους τους πολιτισμούς πρέπει επίσης να ληφδείυπόψη. Είναι όμως αμφίὅολο κατόι πόσο όλες οι ομοιότητες των

” παρομοιώσεων που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες και οι Ινδοί

ιι. Πρβλ. σελ. 70­ι και Α. Η. Αιπιείιοιτς, Ετιιτείἰεηε Ηετατ Μ σελ. 58.

ι2. Πρβλ. Ε. Η. Ποααε, Τήε Θτεεκε σπα Με Ιττειιἰοπιεί, 298­4. Για μια προσπαθεια διάκρισηςμεταξύ ιτλατωνικὡν και ανατολικών στοιχείων οτα Χαλδαίκά Λόγια βλ. Η. ιεννγ, Ο!ιε|αεεεηΟτεο|ε·ε ειπα Τήειπσκ κεφ. 6­7, 3ι ι­441

4Ο

ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

συγγραφείς μπορούν να εξηγηδούν με αυτόν τον τρόπο· για πα­ραδειγμα, η νεοπλατωνικη σύγκριση της δεῖκης δράσης με τηναὅίαστη και απρομελέτητη ακτινοὅολία του φωτός από τονηλιο είναι επίσης ευρέως διαδεδομένη στα ινδικόι κείμενα” Ητελικη όμως κρίση τέτοιων δεμόιτων πρέπει να περιμένει τημελλοντικη έρευνα και δεν μπορεί μέχρι τότε, ὅέὅαια, να δεω­ρηδεί ότι καποιος δανεισμός έχει γίνει από την ελληνικη πλευ­

κ ·'Χρόι. Εν τω μεταξύ, μολονότι οι παραλληλισμοί μεταζύ ελληνικηςκαι ινδικης σκέψης αξίζει να μελετηδοὐν σοὅαρόι, ο Νεοπλατω­νισμός πρέπει να μελετηδεί ως εξέλιξη της προηγούμενης ελ­ληνικης παράδοσης. Είναι αυτη ακριὅώς η παρόιδοση, και ηχρηση της από τους Νεοπλατωνικοὐς, η οποία δα αποτελέσειτο αντικείμενο του δεύτερου κεφαλαίου μας.

ι3. Πρβλ. π.χ. το πώς χρησιμοποιεί αυπῆν και αλλες παρομοιὡσεις για να διευκρινίσει την απρο­μελέτητη φύση της δράσης του Βούδα ο Θιβετιανός συγγραφέας Θειτιρορέ (.|εννο| Οτηεπιεπτ οίΗοετείίοη, κεφ. 2ι, μεταφραση Θυοπιηοι, 27ι­4), ακολουθώντας τον ινδὀ βουδιστη φιλόσοφοΑεειπαε (υπετειεπττε Μ 5860). Η παρομοίωαη του ήλιου επανεμφανίζεπαι στο σύγχρονο Ινδου­ιοτη μυατικιστη Ηεπιειπει Μαηειιεπί ίῦοίίεοτεσ ΙΛ/οτκε, σελ. 48). Για έναν ακόμα παραλληλισμό βλ.Ε. Βτέπίετ, «ιοε Απείοαίεε σε ία Οιέετίοπ οπο: Ωατικατε οτ οπο: Ριοοίυε», Είυαεε σε· ΡηίίοεορηίεΑτιίιαυο, σελ. 284­8. Για μια ανασκόπηση των μελετητών πανω στις πιθανές διασυνδέσεις μετα­ξύ της ινδικἠς σκέψης και του Πλωτίνου, με πλήρεις βιβλιογραφικές αναφορές, βλ. Δ. Ρ. $ίααί,Αανείίε ειπί Νεορίειοπίεπι (Μεατεε ί96ι), σελ. 235­48.

4Ι

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Οι πηγέςτου Νεοπίὶατωνισμοὐ

ΠΡΙΝ ΜΕΛΕΤΗΣΟΥΜΕ τις φιλοσοφικές πηγές του Νεοπλατωνι­σμου, δα ήταν ίσως σκόπιμο να υπενδυμίσουμε στους αναγνώστεςτόσο τις δεωρίες των οποίων τις πηγές αναζητούμε όσο και να δι­ευκρινίσουμε με ποιοι έννοια χρησιμοποιείται ο όρος πηγές. Στηνπραγματικότητα οι προσεκτικοί αναγνώστες δα παρατηρήσουν ότιη προσέγγιση μας κατόι κόιποιο τρόπο διαφέρει από το ένα σημείοαυτού του κεφαλαίου στο όιλλο. Στο πρώτο μέρος, το ενδιαφέρον

'/ μας επικεντρώνεται στον τρόπο με τον οποίο οι ΝεοπλατωνικοίΚΜ! χρησιμοποιούν τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη και, σε μικρότε­/Ι Ά | | | | |ρη εκταση, τους Στωικους, εχοντας στοχο να επισημανουμε τοσοΚ τις δεωρίες που πραγματι όιντλησαν από αυτές τις πηγές όσο και

τις δεωρίες που οι ίδιοι οι Νεοπλατωνικοί πίστευαν ότι συναγο­νται από αυτές. Το γεγονός όμως ότι ελόιχιστα κείμενα έχουν δια­σωδεί από τους άμεσους προκατόχους των Νεοπλατωνικών μαςεμποδίζει να κανουμε το ίδιο και στη δικη τους περίπτωση. Το τε­λευταίο μέρος του κεφαλαίου συνεπώς ασχολείται κυρίως με τιςσημαντικές προαναγγελίες των νεοπλατωνικών ιδεών στο έργο αυ­τών των συγγραφέων, χωρίς στις περισσότερες περιπτώσεις ναπροσπαδουμε να αποφασίσουμε ποιες ακριὅώς από τις νεοπλα­τωνικές ιδέες προέρχονται ξεχωριστά από τον κόιδε στοχαστη.

42

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

Οι κύριες δεωρίες των οποίων τις πηγές αναζητούμε έχουνήδη συνοψιστεί στη δεωρία του Πλωτίνου σχετικόι με τα τρίαεπίπεδα πραγματικότητας ή αλλιώς «Υποστόσεις» (πρὅλ. σελ.ΖΟ­1). Η πρώτη και ύψιστη αναμεσα τους είναι η αδιαμόρφωτηκαι όιρρητη αρχή, γνωστή ως Εν ή Αγαδόν· επόμενη στη σειράέρχεται αυτή του Νου, ενός όιχρονου, δεϊκού νου ο οποίος δεόι­ται τον εαυτό του εμπεριέχοντας μέσα του όλες τις πλατωνικέςΜορφές (ή τις Ιδέες)· τέλος, ενδιόιμεση μεταξύ αιωνιότητας καιχρόνου είναι η Ψυχή, δημιουργός και ρυδμιστής της τόιξης τουαισδητού κόσμου, ο οποίος με τη σειρό. του αποτελεί απεικόνι­ση των Μορφών οι οποίες προὅόλλονται από την Ψυχή πόινωστο όμορφο υπόστρωμα της Πρώτης Ύλης. Μια ολοκληρωμένηεξήγηση των παραπόινω όρων δα παραμείνει προς ανόιλυση στοκεφόιλαιό μας για τον Πλωτίνο· προς το παρόν το ενδιαφέρονμας δα στραφεί στην ανεύρεση της καταγωγής αυτών των ιδεώνστους παλαιότερους στοχαστές.

Το ότι οι σύγχρονοι του Πλωτίνου, ιδιαίτερα ο φιλόσοφοςΛογγίνος, είχαν εντυπωσιαστεί από την πρωτοτυπία του φαίνε­ται ξεκόιδαρα στο Περί του Πλωτίνου Βίου του Πορφύριου (κεφ.17, 19­20). Ομοίως, ο Πρόκλος αναγνωρίζει ότι ο Πλωτίνος εγκαι­νίασε μια νέατεξέλιξη στην πλατωνική παράδοση (ΠΘ Ι. Ι σελ.6. 16 κ.ε.). Ωστόσο ο ίδιος ο Πλωτίνος δεν δεωρούσε αυτήν τηνπρωτοτυπία ένα εκ του μηδενός ξεκίνημα αλλόι μια αποκατόι­σταση των δεωριών του Πλόιτωνα, οι οποίες είχαν διοιστρεὅλωδείαπό τους προηγούμενους ερμηνευτές. Σχετικό. με αυτό δα μπο­ρούσαμε αφενός να παραπέμφουμε στον τρόπο με τον οποίοχρησιμοποιεί ο Πλωτίνος την ελληνική λέξη φύσις («όπως αυτός­δηλαδή ο δόισκαλος­ είπε››) παραδέτοντας τα λόγια του Πλόι­τωνα, αφετέρου στην επίπληξη του Πλωτίνου προς τους Γνωστι­κούς για την εγκατόιλειφη της πλατωνικής διδασκαλίας (Ενν. Π.9. 6. 24­8, Β. Πλ. 16. 8­9)! Σε μια μεταγενέστερη εποχή, είναιγνωστός ο έπαινος του Αυγουστίνου για τον Πλωτίνο ως τον «όν­δρωπο μέσα από τον οποίο αναὅίωσε ο Πλόιτωνας» (Ώ. Αεεα. 3.

ι. Πρβλ. επίσης |||. 7. Ἱ. ιθ­ιθ, ν. Ἱ. Β. ἹΟ­Ἱ4. νί. 2. ί. 4­5, νί. 4. ιθ. 4­7.

43

Χ

Ξ

...Μαρ­„..Μςα¬.¦

ιι/›

­..„,εκ

έ

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Ι8). Και μολονότι οι ὐστεροι Νεοπλατωνικοί απέρριπταν μερικέςαπό τις ερμηνείες του, κανείς τους δεν αμφέὅαλλε για την ειλι­κρίνεια των προδέσεών του. Τέτοιος ήταν ο σεὅασμός τους προςτον Πλάτωνα ώστε οδήγησε τον Πρόκλο να περιγράψει τη φιλο­σοφία του ως δεϊκή αποκάλυψη η οποία δόδηκε στον άνδρωπο

ει κ ν »

.ίιξ × κ κ

γ \

9..

«βίον

(ΠΘ Ι. Ι. σελ. 5. 6. κ.ε.)° ως τετοια, φυσικα, επρεπε να συμφω­νεί με άλλες αντίστοιχες αποκαλὐψεις, ιδιαίτερα με τα Χαλδαι­κά Λόγια. Τα Χαλδαικά Λόγια πρόκειται να συζητηδούν σε έναπροσεχές κεφάλαιο· αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ είναι οι φι­λοσοφικές πηγές των Νεοπλατωνικών. Αναπόφευκτα η στάσητων Νεοπλατωνικών απέναντι σε αυτές τις πηγές δα παρουσια­στεί περισσότερο μονολιδική απ” ό,τι πραγματικά ήταν, όμως δαπροσπαδήσουμε να δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή τουλάχιστονστις μείςονες διαφορές μεταξυ της προσέγγισης του Πλωτίνουκαι αυτής των διαδόχων του.

Ότι πολλές από τις νεοπλατωνικές δεωρίες δεν είχαν διατυ­γι πωδεί ρητά στους πλατωνικους διαλόγους, αλλά προέρχονταν

απο τον Αριστοτελη και τους Στωικους, οι Νεοπλατωνικοι τογνώριζαν πολυ καλά. Ο Πορφύριος, για παράδειγμα, αναφέρειτην παρουσία ‹‹κρυμμένων στωικών και περιπατητικών (δηλ.αριστοτελικών) δεωριών» στις Εννεάδες και συγκεκριμένα ισχυ­

/Κρίςεται ότι περιέχουν μια συμπὐκνωση του Μετά τα Φυσικοί του

/,ι

Αριστοτέλη (Β. Πλ. Ι4. 4­7). Όμως, πεπεισμένοι καδώς ήταν οιΝεοπλατωνικοι οτι ολες οι σημαντικές αλήδειες είχαν αποκαλυ­φτεί από τον Πλάτωνα, προσπάδησαν, όπου ήταν δυνατό, νααντλήσουν αυτές τις δεωρίες είτε από νύξεις σε ασαφή απο­σπάσματα των πλατωνικών διαλόγων είτε από τα σχόλια τουΑριστοτέλη σχετικά με την προφορική διδασκαλία του Πλάτω­να. Μια τέτοια στάση ήταν ισχυρά επικυρωμένη από την παρά­δοση, πράγμα που δα διαπιστώσουμε και κατά τη μελέτη περι­πτώσεων όπως αυτής του Αντίοχου Ασκαλιωνίτη (σελ. 60) καιτου Αλὅίνου (σελ. 64) μεταξυ των προδρόμων των Νεοπλατωνι­κών. Φαινομενικές αντιφάσεις μεταξυ των διαλόγων, όπως γιαπαράδειγμα σχετικά με το πρόὅλημα της καδόδου της ψυχήςστο σώμα (Ενν. Ιν. 8. Ι. 27 κ.ε.), πρέπει ομοίως να εξηγηδουν

44

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

·¬.: 1 # | | | 5προσεκτικα. Σε τετοιες περιπτωσεις ο Πλωτίνος, οπως φαινεται,δεωρεί τον Πλάτωνα υπό το ίδιο φως που δεωρεί και τον Ηρά­κλειτο τον Εφέσιο, τον περίφημο «σκοτεινό» της αρχαιότητας,δηλαδή ως ένα φιλόσοφο ο οποίος σκόπιμαπαραδέτει αινίγμα­ Β)

τα για να μαςίοδηγήσει να αναζητήσουμε την αλήδεια μόνοι μας. λ

Αυτό τουλάχιστον υπονοείται τόσο από τα περιστασιακά σχόλιατου Πλωτίνου στους δύο στοχαστές όσο και από τον τρόπο μετον οποίο πραγματεύεται γενικά τον Πλάτωνα.:

Ότι ο νεοπλατωνικός Πλάτωνας απέχει πολύ από τον ίδιο τονΠλάτωνα συνολικά είναι εμφανές ακόμα και μέσα από μια πρό­χειρη σύγκριση. Ο Πλάτωνας του Πλωτίνου αμελεί τα μαδημα­τικά και πολιτικά ενδιαφέροντά του (μολονότι ο Πλωτίνος συνι­στά την άσκηση των μαδηματικών και ο ίδιος είχε πλήρη γνώσητου δέματος, Ενν. Ι. 3. 3. 5­10, Β. Πλ. 14. 7­ΙΟ) και αδιαφορεί γιατην ατελέσφορη αναζήτηση των ηδικών ορισμὡν στους πρώιμουςσωκρατικούς διαλόγους. Το ενδιαφέρον για τα μαδηματικά επι­στρέφει στον ύστερο Νεοπλατωνισμό, σε κάποιες περιπτώσειςυπό τη μορφή αριδμητικού μυστικισμού, περιλαμὅάνοντας όμωςεπίσης σοὅαρή έρευνα των δεμελίων και των επιστημονικώνεφαρμογών των μαδηματικών· ένα καλό παράδειγμα είναι ηυποστήριξη από τον Πρόκλο της γεωμετρικής σύλληψης τηςπλατωνικής ύλης? Παρέμεναν όμως οι δύο παραπάνω περιορι­σμοί. Οι Νεοπλατωνικοί ήταν ομοίως επιλεκτικοί σε ό,τι αφοράτις δοξασίες που διατηρούσαν μέσα στη διδασκαλία τους. ”Ετσι,Κη δεωρία των Ιδεών. όπως έχουμε παρατηρήσει (σελ. 23­4), είχε ί

σχεδιαστεί για να απαντά τόσο στο λογικό πρόὅλημα των καδο­λικών εννοιών ­δικαιολογώντας, για παράδειγμα. την κοινή χρή­ έν

ση του όρου καλός με την υπόδεση ότι όλα τα επιμέρους όνταπου δικαιολογούνται να φέρουν αυτό το επίδετο καδορίζονταιαπό τη «μίμηση» ή τη «μέδεξή» τους στην αιώνια Ιδέα του

2. Πρβλ. π.χ. Ν. 8. ί. ιι­ι7 (για τον Ηράκλειτο) και ν. 8. 4. Βί­4 (για τον Πλάτωνα).

8. Σχολιαζεται από τον Θ. 8:­ιιηοιιτεκγ, Τίτο Ρ|τνείοε| Υίίοτία οί Δειτε Απίίσυίτγ, σελ. 44­ῦι· πρβλ.επίσης Τ. ίλίηιτίεκει, Τίτο Νεορίείοηίείε, παράρτημα 3. σελ. 225­8, και 8. Βιείοπ, Ρ!ιΙ|οεορ|·ιΙεοί ιηείήέπιείίαυεε είτε: Ρτοοίυε (Παρίσι ίθθθ, ασχολεπαι κυρίως με το σωζόμενα σχόλιο στοπρώτο βιβλίο από τα Στοιχεια του Ευκλείδη και περιλαμβανει μια γαλλική μεταφραση ενόςδοκιμίου σχετικα με το ίδιο θέμα από τον Ν. Ηεπιπειιπ).

45

ι

!/

ε„.....„.­.ε.....ε.­Μ

Κάλλους­ όσο και στην ανάγκη ιδεωδών κριτηρίων για την ηδι­κή και την αισδητική· τέλος, στο έργο Τζιιαιος είχαν προσδιορί­σει το μοντέλο με δάση το οποίο ο μυστηριώδης Θείος Τεχνίτης(ή «δημιουργός››) μορφοποιεί τον αισδητό κόσμοἔ Το γεγονόςότι οι απαιτήσεις οι οποίες εγείρουν διαφορετικές όψεις της δε­ωρίας συγκρούονται μεταξύ τους είχε διαπιστωδεί και από τονίδιο τον Πλάτωνα· έτσι, η λογική δεωρία απαιτεί Ιδέες οπουδή­ποτε χρησιμοποιείται ένας κοινός όρος (Πολιτεια 59όΑ), κατάσυνέπεια και για πράγματα όπως οι τρίχες, η λάσπη και ο ρύ­πος, που είναι γελοία για την αισδητική δεωρία (Παρμ. 130€­Β).Η απάντηση των Νεοπλατωνικών ήταν ότι πρέπει να επικε­ντρωδούμε στις αισδητικές και κοσμολογικές λειτουργίες τωνΙδεών εις ὅάρος του ρόλου τους ως καδολικών εννοιών και ναεγκαταλείψουμε τις Ιδέες οι οποίες συγκρούονται με αυτές τιςόψεις της δεωρίαςἔ Έτσι οι Νεοπλατωνικοί πέτυχαν ένα διαχω­ρισμό μεταξύ λογικής και οντολογίας, διαχωρισμό ο οποίος, σετελευταία ανάλυση, αποδείχτηκε ωφέλιμος και για τις δύο· ενώο Πλωτίνος εκτιμούσε ελάχιστα την αριστοτελική λογική σε σχέ­ση με τη διαλεκτική του Πλάτωνα (Ενν. Ι. 3. 5. ΙΟ κ.ε.), οι ύστε­ροι Νεοπλατωνικοί μπόρεσαν με αυτόν τον τρόπο να παραγά­γουν μια λογική εντυπωσιακά λιγότερο περιορισμένη σε οντολο­γικές δεσμεύσεις απ” ό,τι εκείνη του Αριστοτέλη.Για να δούμε τι απέμεινε από τον Πλάτωνα, δα μας ὅοηδού­σε να αναφερδούμε σε δύο καταλόγους πλατωνικών διαλόγων,αρχικά αυτόν που μας δίνει ο Ι­Ιοιιτγ για τα έργα που παραδέ­τονται συχνότερα από τον Πλωτίνο° και στη συνέχεια τον επί­σημο κατάλογο της διδασκόμενης ύλης στην ύστερη σχολή πουέδινε ο Ιάμὅλιχος. Ο πρώτος κατάλογος περιέχει τους διαλόγους:

4. Για διαφορετικές απόψεις της θεωρίας ιιρβλ. Η. Ο. Οιοεε και Α. Π. ΙΛ|οο2|εγ, Ρ|ετο'εΗεροοίιο: ε Ρ|τΙ|οεορ|τιοε| Οοπιπιεηιεηις σελ. ι80­95.5. Πρβλ. Αλβίνος Ειτιτ. ΙΧ. 2, Πλωτίνος Ενκ ν. Θ. ι0­ι4, ιδιαίτερα Ι4. 7 κ.ε., Σιιριονός Θς Με­ταφ. ι05­8, Πρόκλος Εις· Παρμ. 780­2, 8ι5­88. Για τη νεοιιλατωνική λογική ιτρβλ. Α. Ο. Μογο,<‹Νεορ|ειτοοἰο απο Ατίετοιεϋειι ίοαιο», Ρηποιιεείε | (ΙΘ55­8) 58­72, Μ6­59, και ΟειηοτίαρεΗιειοτγ οίΔειετ Θτεεκ απο Εετηι Μεαίενε| Ρ|ιί|οεορ|·ιχ σελ. 8 Ι9­22.8. Εισαγωγή στη μεταφραση του Μεοκειιιιει σελ. ›οο‹ί›‹ σημ. 2· τιρβλ. Βοηννγτει ΗΕ άρθρο«Ριοτιτιοε», στήλη 551.

46π

Ο1 ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

Ἱιμοιιος, Πολιτειοι, Φοιιδων, Φοιιδρος, Συμπόσιο, Θεοιιτητος, Φίληὅος,Σοφιστής, Ποιρμενιδης. Ο δεύτερος, κατά την προτεινόμενη σειράανάγνωσης, είναι όπως ακολουδεί: Αλκιαάδης Ι, Γοργιος, Φοιιδων,Κρατύλος, Θεαιτητος, Σοφιστής, Πολιτικός, Φαιδρος, Συμπόσιο, Φιἰληὅος, Τιμαιος, Παρμενιδης (Αν. Προλ. 26). Ο μαδητής ήταν συ­νεπώς υποχρεωμένος να προχωρεί από τους ευκολότερους στουςδυσκολότερους διαλόγους μέχρι να φτάσει σε εκείνους τους δύοδιαλόγους τους οποίους δεωρούσε ο Ιάμὅλιχος ότι περιείχαν τοσύνολο της φιλοσοφίας του Πλάτωνα, δηλαδή στο Ἰιμοιιος, οοποίος ασχολείται με τη φυσική επιστήμη, και στο Ποιρμενίδης, οοποίος ασχολείται, όπως δα δούμε, με τη δεολογία (Αν. Προλ. 26.13­16, Πρόκλος Εις Τιμ. 1. 13, ΠΘ 1. 8. σελ. 32. 14­18). Η Πολιτειοικαι οι Νόμοι είχαν εξαιρεδεί από τον Πρόκλο από το πρόγραμματης διδασκόμενης ύλης λόγω της έκτασής τους, οι Επιστολές λό­γω του ύφους τους (Αν. Προλ. 26. 6­8), μολονότι οιναγνώριζε τησημασία κάποιων χωρίων τους, όπως για παράδειγμα των δεολο­γικών συζητήσεων στο δέκατο ὅιὅλίο του Νόμοι και στο δεύτεροτου Πολιτειοι (ΠΘ 1. 5. σελ. 24. ΖΟ­3, πρὅλ. ό.π. 1. κεφ. 13­21). ΟΑλκιαόδης και ο Γοργιος εισάγονταν με στόχο να προσφέρουν τιςαναγκαίες ηδικές ὅάσεις του προγράμματος· ο Πλωτίνος είχεπολλές φορές αναφερδεί στο πλέον σημαντικό απόσπασμα τουδιαλόγου Αλκιᾶάδης (129­ΒΟ), το σημείο δηλαδή όπου εξισώνεταιο άνδρωπος με την ψυχή του. Μια αξιοσημείωτη διαφορά μεταξύτων δύο καταλόγων είναι στη σημασία που δίνεται από τους ύστε­ρους Νεοπλατωνικούς στο διάλογο Κρατύλος, του οποίου η συ­ζήτηση για τη γλώσσα συμφωνούσε με τα ενδιαφέροντά τους γιατη λογική και η εξήγηση των δείων ονομάτων ­ως προς το οποίοη σχολή επιδείκνυε τη γνωστή τυφλότητά της απέναντι στην ει­ρωνεία του Πλάτωνα­ ήταν ζωτικής σημασίας για τη δεουργίοι.Όσον αφορά τους υπόλοιπους διαλόγους (εκτός από το διάλογοΠολιτικός) οι δύο κατάλογοι είναι οι ίδιοι ακριὅώς.

Εξέχουσα δέση και στους δύο καταλόγους, όπως ήταν ανα­μενόμενο, έχουν οι μεταφυσικοί διάλογοι της μέσης και ύστερηςπεριόδου του Πλάτωνα: ο Φαιδων, ο Φοιίδρος, το Συμπόσιο καιιδιαίτερα ο Τιμαιος. Είναι οι διάλογοι που συγκροτούν το γνήσια

47

Ι

Δω,.ω....

_,ε..ε­Ι­­„..§____

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

πλατωνικό υπόὅαδρο του Νεοπλατωνισμού μέσα από τις συζη­τήσεις για τη δεωρία των Ιδεών, την αδανασία και τον προορισμότης ψυχής, την αναγωγή μέσω του Έρωτα στο Νοητό κόσμο καιτην περιγραφή από το διάλογο Τιμαιος της δεῖκής δημιουργίαςτου αισδητού κόσμου και της ζωοποίησής του από την Ψυχή. ΗΠολιτειρι προσφέρει μια περαιτέρω σημαντική ιδέα, σύμφωνα μετην οποία η ύπαρξη των Ιδεών εξαρταται από μια ακόμη πιο υφη­,λή αρχή, την Ιδέα του Αγαδού. Η σύνδεση όμως μιας συστημα­τικής φιλοσοφίας ὅασισμένης σε αυτούς τους διαλόγους αντιμε­τωπίζει τη δυσκολία, την οποία αναγνώριζαν οι Νεοπλατωνικοί,ότι για πολλά πρόιγματα ο Πλάτωνας έμενε σιωπηλός, ενώ γιααλλα οι παρατηρήσεις του έμοιαζαν αντιφατικές. Δύο προὅλή­ματα είναι εξαιρετικής σημασίας. Πρώτον, πώς η Ψυχή σχετίζε­ται με τις Ιδέες και, πιο συγκεκριμένα, πώς ο Θείος Τεχνίτης (ή«δημιουργός››) στο διόιλογο Τζααιος σχετίζεται με το ιδεώδες τουμοντέλο και με την Ιδέα του Αγαδού στην Πολιτεία; Εφόσον ηπλειοψηφία των Νεοπλατωνικών συμφωνούσε με την ταύτιση τουΔημιουργού με το Νου­Θεό του Αριστοτέλη (πρὅλ. Πρόκλος ΕιςΤιμ. Ι. 299­ΒΙ9), το πρόὅλημα για αυτούς αφορούσε αφενός τοσυσχετισμό αυτής της αρχής με τις Ιδέες, αφετέρου το συσχετι­σμό της με το Εν. Δεύτερον, με ποιο τρόπο η δεωρία του διαλό­γου Ἱιμαιος για την αγαδότητα του αισδητού κόσμου εναρμονίζε­ται με την επιμονή του διαλόγου Φαίδων στις ολέδριες επιδρόισεις

Κ του σώματος, και είναι αραγε η παρουσία της ψυχής σε αυτόν τονΙ κόσμο προϊόν δείκής αποστολής (Τίμαιος) ή ηδικής πτώσης (Φαύ

δρος); Οι Νεοπλατωνικοι δεν ειχαν φυσικόι την παραμικρή αντί­ληφη περί εζελίξεως στη σκέφη του Πλόιτωνα, ούτε κόιτι τέτοιοδα εξόιλειφε, μολονότι δα μετρίαζε, την αμέσως προηγούμενη δυ­σκολία· όπως έχουμε παρατηρήσει (σελ. 25­6), ο αμφίσημος χα­ρακτήρας του αισδητού κόσμου αποτελεί πρόὅλημα εγγενές στονΠλατωνισμό. Δύο ακόμη προὅλήματα που τέδηκαν στο διόιλογοΤιμαιος, τα οποία σώδηκαν επίμαχα στους μεσοπλατωνικούς δια­δόχους του Πλωτίνου και αφορούσαν το αν η Ύλη αποτελεί αρ­χή ανεξάρτητη του Θεού και κατόι πόσο ο κόσμος είχε χρονικήαρχή, είχαν ομόφωνα δεχτεί αρνητική απαντηση από τη σχολή.

48

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

Όσο οι σύγχρονοι μελετητές προσπαδούν να καλύψουν τέ­τοια κενά, τόσο αναγκάζονται να επιστρέψουν στο σχολιασμότης προφορικἡς διδασκαλίας του Πλάτωνα στα Μετά τα Φυσικάτου Αριστοτέλη. Αυτοί οι σχολιασμοί δεν άφησαν ανεπηρέαστοτο Νεοπλατωνισμό, όπως για παράδειγμα στη διαμόρφωση τηςδεωρίας του Πλωτίνου σχετικό. με τη Νοητή Ύλη (πρὅλ. σελ.Πό­7) και στην πραγμάτευση του Ορίου και του Απείρου από τιςύστερες σχολές (σελ. 236­8). Βασίστηκαν όμως σε πηγές που οισύγχρονοι ερευνητές δεωρούν τις πλέον αμφίὅολες, με σημαντι­κότερη μεταξύ αυτών το διάλογο Παρμενίδης. Το πρώτο μέροςτου διαλόγου, το οποίο έχει συςητηδεί εξαντλητικά τα τελευταίαχρόνια, εγείρει μια σειρά αντιρρήσεων στη δεωρία των Ιδεών.Πρώτον, υπάρχει το πρόὅλημα, στο οποίο έχουμε αναφερδεί,του εύρους του κόσμου των Ιδεών. Το επόμενο πρόὅλημα είναιτο πώς να κατανοἠσουμε τον ισχυρισμό του Πλάτωνα ότι τα επι­μέρους πράγματα «μετέχουν» στις Ιδέες· διότι φαίνεται εξίσουπαράλογο να πιστέψουμε είτε ότι μία Ιδέα εμφανίζεται την ίδιαστιγμή ολοκληρωμένα σε κάδε επιμέρους πράγμα είτε ότι η ενλόγω Ιδέα τεμαχίςεται σε μέρη και διανέμεται μεταξύ αυτών τωνεπιμέρους (Παρμ. ΒΙΑ­Ε). Τρίτον, πρέπει να δεωρούμε τις Ιδέ­ες τέλεια επιμέρους ­ για παράδειγμα, δα ήταν η Ιδέα του Αν­δρώπου ένας τέλειος άνδρωπος; Μια καταφατικἡ απάντηση, για

Ι

μία ακόμη φορά, δημιουργεί παράδοξα· πώς γίνεται, για παράίδειγμα, η Ιδέα του Μεγέδους να έχει μέγεδος, εφόσον οι Ιδέεςίδεν έχουν τη διάσταση του χώρου (πρὅλ. ΒΙΟ­Ε), Ακόμη, ποιεςάλλες εξηγησεις μπορούν να δοδούν για την υποτιδέμενη ομοι­ότητα των επιμέρους πραγμάτων με τις Ιδέες (1321)­133Α); ΟιΝεοπλατωνικοί αφιέρωσαν πολύ χώρο σε αυτούς τους προὅλη­ματισμούς· για παράδειγμα, η απάντηση τους στο δεύτεροερώτημα ὅασίστηκε στην ασαφη δηλωση του Πλάτωνα ότι οιΙδέες ενδέχεται να υπάρχουν ταυτόχρονα σε πολλά πράγματα(ΙΒΙΒ), σκέψη η οποία αναπτύχδηκε εκτεταμένα σε μια από τιςεντυπωσιακότερες πραγματείες του Πλωτίνου (Ενν. νΙ. 4­5)?

7. Για την ομοιότητα των επιμέρους στις ιδέες πρβλ. Ενκ ι. 2 κεφ. ι­8· για την ιδέα του Με­γέθους πρβλ. παρακάτω σελ. Θι­2.

49

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Ήταν όμως το δεύτερο, πιο προὅληματικό, μέρος του διαλόγουεκείνο το οποίο δεωρούσαν οι Νεοπλατωνικοί ότι περιείχε τη ὅα­δύτερη διδασκαλία του Πλόιτωνα (Ενν. Ψ. Ι. 8. 23­7, ΠΘ Ι. 7­12).

Σε αυτό το σημείο του έργου ο Παρμενίδης, ξεκινώντας απότην υπόδεση πως «το Εν υπαρχει», αρχικα «αποδεικνύει» ότι,αν υποστηριχτεί η απόλυτη ενότητόι του, τότε τίποτα, ούτε κανη ίδια η ύπαρξη, μπορεί να προκύψει από αυτό, και στη συνέ­χεια, ακολουδώντας την αντίστροφη πορεία, ότι αν το Εν υπόιρ­χει (δηλαδη μετέχει στην ύπαθἔη), τότε καδετί υπαρκτό πρέπεινα αποδοδεί σε αυτό. Η τρίτη και η τέταρτη υπόδεση (η, όπωςοι Νεοπλατωνικοί τις υπολόγιξαν, τέταρτη και πέμπτη) συνόιγουνεπίσης από την ύπαρξη του Ενός αντιφατικόι συμπεράσματα γιατα πρόιγματα που αινιγματικό καλούνται «τα όιλλα››. Οι υποδέ­σεις πέντε έως οκτώ εξόιγουν παρόμοιες αντιφόισεις από τη μηύποιθξη του Ενός, αρχικό. για το ίδιο το Εν και στη συνέχεια για«τα αλλα». Στη διαρκεια της προπλωτινικης περιόδου υπηρξεμεγόιλη διαφωνία σχετικόι με το κατόι πόσο οι παραπανω υποδέ­σεις περιλόιμὅαναν καποια μεταφυσικη διδασκαλία η ηταν απλώςμια λογικη όισκηση (Πρόκλος Εις Παρμ. 630 κ.ε., ΠΘ Ι. 8)° ανόι­μεσα σε εκείνους οι οποίοι ασπόιστηκαν τη δεύτερη εκδοχη ητανκαι ο σημαντικός μεσοπλατωνικός φιλόσοφος Αλὅίνος (Εισαγ.κεφ. 3). Ήταν μόνο η αυδεντία του Πλωτίνου εκείνη που εξα­σφόιλισε τη νίκη στην πρώτη εκδοχη, αν και η ερμηνεία που μαςέδωσε ηταν, όπως δα δούμε, η παραδοσιακη. Στην πρώτη υπό­δεση του διαλόγου Παρμενίδης (Ι37(ῖ­Ι­ΙΖΑ) ο Πλωτίνος ανακα­λυψε το υπέρτατο Εν, το οποίο μπορεί να περιγραφτεί μόνο μεαποφατικούς όρους· την όιρνηση της ύπαρξης του Ενός ο Πλωτί­νος τη συνέδεσε με την περιγραφη του Αγαδού ως «επέκεινα τηςουσίας» στην Πολιτεία (5Ο9Β). Ο Πλωτίνος αναγνώρισε τη Δεύ­τερη του Υπόσταση, το Νου, στη δεύτερη καταφατικη υπόδεσητου έργου Παρμενιδης (Ι42Β­Ι55Ε), ενώ το τελευταίο μέρος αυ­της της υπόδεσης, το οποίο σχετιξόταν με το έγχρονο γίγνεσδαιίΙ'55Ε­Ι57Β), αποκόπηκε και προηχδη σε μια ξεχωριστη υπόδεσησχετιξόμενη με την Τρίτη Υπόσταση η την Ψυχη. Στην ίδια τριόι­δα οντοτητων δεωρούσε όμοια ο Πλωτίνος ότι έκανε νύξη ένα

50

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

σκοτεινό απόσπασμα από τη Δεύτερη Πλατωνική Επιστολή (3121)­313Α), ενώ τη Δεύτερή του Υπόσταση, που συνδύαζε το ΝοητόΚόσμο του Πλάτωνα και τον αυτονόητο Νου του Αριστοτέλη, εί­δε να προεικονίζεται στην αναφορά του διαλόγου Τήααιος (ΒΟΩκ.ε.) για το Τέλειο Υπόδειγμα του κόσμου ως «νοητό ςώον» καιστην απόδοση της κίνησης, της ζωής και της νόησης στο Παντε­λώς Όν του έργου Σοφιστής (Ζ­18Ε­2491)). Ο Σοφιστής (2541)κ.ε.) ήταν επίσης πηγή υπεράσπισης για τον Πλωτίνο των πέντεπλατωνικών «κατηγοριών» (Ον, Στάση, Κίνηση, Ταυτόν, Ἑτερον)ως των μόνων που μπορούν να εφαρμοστούν στο Νοητό κόσμοαντί των δέκα κατηγοριών του Αριστοτέλη, σημείο στο οποίο,όπως δα δούμε αργότερα, διαφώνησαν οι ύστεροι Νεοπλατωνικοί.

Οι διάδοχοι του Πλωτίνου ήρδαν αντιμέτωποι με το δέμα τηςεπέκτασης της νεοπλατωνικής ερμηνείας του διαλόγου Παρμενιδηςσε όλες τις ὅαδμίδες των υποστάσεων, ένα δέμα που ο Πλωτίνοςδεν είχε επιχειρήσει να πραγματευτεί. Ο Πρόκλος καταγράφει τιςεξηγήσεις του Αμέλιου, του Πορφύριου, του Ιάμὅλιχου και ενόςάλλου άγνωστου «φιλοσόφου από τη Ρόδο» (Εις Παρμ. 1Ο52­8),Βαλλά μόνο την εποχή του Πλούταρχου και του Συριανού, των ιδρυ­τών της Σχολής της Αδήνας, δεμελιώδηκε μια γενικά αποδεκτή ερ­μηνεία (ό.π. 1058­64) και αποκαταστάδηκε ο ρόλος του έργουΠαρμενιδης ως συστηματικής δεολογικής πραγματείας του Πλάτω­να. Σχετικά με αυτό δα πούμε περισσότερα στο κατάλληλο σημείο.

Μέσα από την ανάλυσή μας για το διάλογο Παρμενιδης έχειέ| | | | | Ι Φηδη αναδειχτει η κρισιμη διαφορα αναμεσα στην πραγματευση των

διαλόγων από τον Πλωτίνο και σε εκείνη από τους διαδόχους του:ο Πλωτίνος εδώ δεν καταὅάλλει καμία προσπάδεια να ερμηνεύσεισυνολικά το κείμενο του Πλάτωνα, απεναντίας η προσοχή του πε­ριορίςεται σε ένα μικρό αριδμό γνωστών αποσπασμάτων από τοπλατωνικό έργο. Με τον ίδιο τρόπο, οι πραγματεύσεις του πάνωστην Πολιτεια ασχολούνται αποκλειστικά σχεδόν με τα κεντρικά,μεταφυσικά ὅιὅλία και το μύδο του Ηρός και, ακόμη και μέσα σεαυτά τα όρια, οι παραπομπές του είναι πολύ περιορισμένες. Μια8. Για τους συγγραφείς των ερμηνειών που σχολιόζοιπαι από τον Πρόκλο τιρβλ. Βείίτεγ καινιίεειετἰηκ, Τ|τἐο|ορΙε ρ|ετοηΙ‹:Ιεηηε Ι, σελ. |›οο‹ κ.ε.

51

1

Ξ

πωῃωωωε­Μενε

2

ι

_,.._....­.ι..“..

­„_Μ

Ἱ

ιέ

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

”πιο ακραία περίπτωση είναι αυτη του διαλόγου Θεαιτητος, ο οποί­

ος εκπροσωπείται σχεδόν αποκλειστικα από τη γνωστη δέση τουΠλόιτωνα για την αναγκαιότητα του κακού και την ανόιγκη τηςαπόδρασης της ψυχης μέσαγαπό την ομοίωσημε το Θεό (Ι76Α­Β).Ανδολογίες τέτοιων αποσπασμόιτων ηταν αρκετα συχνές και όιφη­

σαν ξεκόιδαρα τη σφραγίδα τους στον Πλωτίνο. Εντούτοις, είναιδύσκολο να πιστέψει κανείς ότι ο Πλωτίνος δεν είχε διαὅόισει όλο

τον Πλάτωνα, ιδιαίτερα στο φως της προσεκτικης μελέτης τουΑριστοτέλη την οποία επιδεικνύουν οι Εννεάδες. Εξίσου αυδαί­ρετη είναι η πραγμόιτευση του Πλωτίνου εκεί όπου ανακύπτουνδυσκολίες από τα πλατωνικόι κείμενα. ίΕτσι, όταν αντιμετώπιζεφανερόι αντιφατικές δηλώσεις σχετικόι με το κατόι πόσο η γη δια­δέτει ψυχη, αφιέρωνε όλη του την προσοχη στο να διατυπώσει τη«λογικη αποψη» του δέματος (Π/. 4. 22. 5­13), υποδέτοντας ότιη όιποψη του Πλόιτωνα δεν δα αντέφασκε με αυτην τη λογικηαποψη. Τυπικόι, έχοντας ανακαλύψει αυτην τη λογικη άποψη,εναρμονιξόταν με το κείμενο του Πλόιτωνα μέσα από μια παρα­τραὅηγμένη ερμηνεία του τελευταίου· ας πόιρουμε για παραδειγ­μα την εξηγηση του Πλωτίνου σχετικόι με το γεγονός ότι στο διόι­

λογο Φιληὅος περιλαμὅόινεται η ηδονη στον ενόιρετο ὅίο (Φιλ.

ΖΙΠ­Ε, πρὅλ. Ενν. νἱ. 7. κεφ. 25. Ι­16, 30 ρειεεὶπι). Με τη στόιση

του Πλωτίνου οι διόιδοχοί του, αφιερωμένοι όπως ηταν από τηνπιο σχολαστικη τους ιδιοσυγκρασία στον ολοκληρωμένο σχολια­σμό τουλόιχιστον των «επιλεγμένων» διαλόγων, δεν μπορούσαννα μείνουν ικανοποιημένοι. Ωστόσο, δεν μπορούσαν να αγνοη­σουν το γεγονός ότι ακόμα και αυτοί οι διόιλογοι περιείχαν εκπρώτης όψεως πολλές αντιφόισεις με τη νεοπλατωνικη ερμηνείακαι πολλόι χωρία που πραγματευόντουσαν δέματα όπως η πολι­τικη για τα οποία δεν είχαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η εξηγηση αυ­τών των χωρίων από τον Πορφύριο δεν έμοιαζε αρκετόι συστημα­τικη και απέμεινε στον Ιόιμὅλιχο να διατυπώσει λεπτομερείς ερ­

μηνευτικές αρχές σύμφωνα με τις οποίες οι παραπανω δυσκολίεςδα μπορούσαν να παρακαμφδούν. Εφόσον αυτές οι αρχές εξαρ­τώνται από τις μεταφυσικές αντιληψεις του Ιόιμὅλιχου, δα συξη­

τηδούν σε συσχετισμό με αυτές τις αντιληψεις.

52

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

Εντούτοις, δα ήταν χρήσιμο να προειδοποιήσουμε απέναντι σεοποιαδήποτε συνολική απαξίωση της ερμηνείας του Πλάτωνααπό τους Νεοπλατωνικούς. Ήταν ο Πρόκλος, στο κάτω κάτω,εκείνος ο οποίος έδωσε στους σύγχρονους μελετητές τη σωστήερμηνεία του Ἱιμαιος 35Α σχετικά με τη σύνδεση της Ψυχής τουΚόσμου και υπάρχουν αναρίδμητα άλλα σημεία στα οποία έναςτόσο σύγχρονος νεοπλατωνικός σχολιαστής όπως ο Οοτιιἴοτάαναγκάστηκε να επικαλεστεί την αυδεντία του. Με ὅάση τις Εν­νεάδες μπορούμε να μιλήσουμε για αναίρεση της ερμηνείας τωνΣτωικών στο Φιληὅος ΒΟΑ­Β από τον Πλωτίνο, σύμφωνα με τηνοποία οι ατομικές ψυχές αποτελούν μέρη της Ψυχής του Κόσμου(Ενν. Ιν. 3. 7). Επίσης, αν η νεοπλατωνική ερμηνεία του διαλό­γου Παρμενιδης δεν γίνεται δεκτή, η αναίρεση της οπτικής τουδεύτερου μέρους του διαλόγου από τον Πρόκλο ως απλής λογι­κής άσκησης είναι αποστομωτική (ΠΘ Ι. 9). Κατά τα άλλα, αν ηερμηνεία που έκαναν οι Νεοπλατωνικοί στις πηγές τους φαντά­ζει ανιαρή και συχνά παιδαριώδης, δα πρέπει να δυμηδούμε ότιοι συνέπειες αυτής της ερμηνείας στάδηκαν εξαιρετικά ευεργετι­κές καδώς απέτρεψαν τους Νεοπλατωνικούς, όπως απέτρεψανάλλωστε και τους σχολιαστές του Μεσαίωνα ύστερα από αυτούς,από το να παραμείνουν απλώς ένα ακριὅές αντίγραφο είτε τωνκλασικών φιλοσόφων είτε ο ένας του άλλου. Εν συντομία, σε μιαεποχή όπου πρυτάνευαν οι αυδεντίες, μόνο σε μια τέτοια ὅάσηήταν εφικτή μια πραγματικά πρωτότυπη σκέψη.

Το μέχρι ποιο σημείο ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης μπορού­σαν να παρουσιαστούν σε συμφωνία ήταν ένα πολυσυζητημένοπρόὅλημα τόσο πριν όσο και πολύ αργότερα από τον Πλωτίνο.Ότι μεταξύ τους δεν υπήρχε κάποια ουσιαστική διαφορά ήταν μιαευλογοφανἠς άποψη, εφόσον ο Αριστοτέλης ήταν γνωστός κυρίωςμέσα από τα πρώιμα, περισσότερο πλατωνικά του έργα, και μιαάποψη η οποία δέχτηκε αξιοσημείωτη υποστήριξη ακόμη καιαφότου το ενδιαφέρον μετατοπίστηκε στα πιο «ώριμα›› έργα τηςσχολής, όπως συνέὅαινε για τους περισσότερους (μολονότι όχιγια όλους) τους Νεοπλατωνικούς. Ενόψει, όπως δα δούμε, αντι­

| : | : | ικρουομενων αποψεων της μεσοπλατωνικης περιοδου, ο Πλωτινος

53

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

//­3] προσπ­όιδςησςεά­ιἐι ακολουδηἶει μια μέση οδό. Αφενός αποδεχότανμερικές από τις ὅασικές αρχές ἶδἶδρίστοτέλη, ιδιαίτερα την ιδέατου για το Νου, μεγάλο μέρος του ιμυχολογικού του λεξιλογίου καιτης ανάλυσης του για την πραγματικότητα με όρους αντιδέσεων.όπως ύλη­μορφη, δύναμις­ενέργεια. μολονότι ακόμη και αυτόι τασημεία δεν παρέμειναν σε γενικές γραμμές αναλλοίωτα. Έτσι, γιατον Πλωτίνο η έννοια της «δύναμης» είχε συνηθέστερα την ενερ­γητικη έννοια της «ισχύος» παρόι την πιο παδητικη της «επιδε­κτικότητας σε μεταὅολη». χρηση που ηταν συνηδέστερη στον Αρι­στοτέλη (πρὅλ. Π. 5. 3. 19­22, ν. 3. 15. 33­5 και πιο κατω. σελ. 108).Αφετέρου δεωρούσε πως ο Αριστοτέλης είχε υποπέσει σε σοὅαρό­τατα σφόιλματα. Στο πεδίο της λογικης οι κατηγορίες του Αριστο­τέλη ηταν ανεφόιρμοστες στο Νοητό κόσμο (ν1. 1. 1­24) και ακόμηκαι στον αισδητό κόσμο οι δέκα κατηγορίες του μπορούσαν να συρ­ρικνωδούν σε πέντε (ν1. 3. 3)· η ψυχολογία του έκανε την ψυχηαχώριστη από το σώμα (Ιν 7. 85). η ηδικη του έκανε την ευτυχία ναεξαρταται από την εξωτερικη ευημερία (1. 4. 5 κ.ε.) και η δεολογίαδεν κατόρδωσε να αναγνωρίσει την αναγκη μιας αρχης πέρα απότο Νου (ν. 6. 2­6. ν1. 7. 37­42 κ.λπ.). Η διαφορα όμως ανόιμεσαστη στόιση του Πλωτίνου απέναντι στον Αριστοτέλη και σε εκείνηαπέναντι στον Πλόιτωνα μπορεί καλύτερα να αναδειχτεί μέσα απότην πραγμόιτευση δύο προὅλημόιτων της φυσικης φιλοσοφίας. Ηπραγματεία Π. 1 είναι μια υπερόισπιση της δεωρίας σύμφωνα μετην οποία οι ουρανοί συνδέτονται από καδαρό πυρ, δεωρία πουσυγκρούεται εξίσου με τη δεωρία του Αριστοτέλη για τη σύνδεσητων ουρανών από το πέμπτο στοιχείο, αλλόι και με το συμπέρασματου διαλόγου Ἰιμαιος σύμφωνα με το οποίο το πυρ των ουρανών εί­ναι αναμεμιγμένο με γη (Τιμ, 3113, 4ΟΑ). Ενώ όμως σ Πλωτίνοςαφιερώνει δύο κεφαλαια (Π. 1. 6­7) προκειμένου να εναρμονίσει τοδιόιλογο Ἰιμαιος με τη δικη του δέση, η δεωρία του Αριστοτέληαπορρίπτεται σε τρεις γραμμές (ό.π. 2. 12­14). Παρόμοια διαφοραχαρακτηρίζει τη συζητηση του Πλωτίνου σχετικα με τον ορισμό τουχρόνου από τους δύο φιλοσόφους (ΠΙ. 7. κεφ. 9. 12­13. ιδιαίτερα 13.

9. κ.ε.). Ένα αξιοσημείωτο συμπέρασμα είναι πως η συζητηση τουΠλωτίνου για τον Αριστοτέλη δείχνει μεγαλύτερη εξοικείωση με το

54

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

κείμενό του και καλύτερη κατανόηση της αριστοτελικής σκέφηςαπ” ό,τι της πλατωνικής. Πράγματι, μερικές από τις επικρίσειςτου Πλωτίνου στον Αριστοτέλη, ιδιαίτερα της υποτιδέμενης πολ­λαπλότητας των Νόων (ν. Ι. 9. 7­27) και της διάκρισης μεταξύ κι­νήσεως και ενέργειας (νἰ. Ι. 16), προλαμὅάνουν τα συμπεράσματατης σύγχρονης επιστημονικής σκέψης.

Ωστόσο, για τους ύστερους Νεοπλατωνικούς η στάση τουΠλωτίνου απέναντι στον Αριστοτέλη φαινόταν υπερὅολικά αυ­στηρή. Ο Πορφύριος έγραφε ένα έργο (σήμερα χαμένο) που πα­ρουσιάζει τη συμφωνία Αριστοτέλη και Πλάτωνα (Ηλίας Εισαγ.39. 6 κ.ε.) και υπερασπίζεται τις κατηγορίες του Αριστοτέλη ενά­ντια στην επίδεση του δασκάλου του, μια υπεράσπιση που έμελ­λε να σταδεί καδοριστική για τις ύστερες σχολές (Σιμπλίκιος ΕιςΚατ. Ζ. 5. κ.ε.). Η στάση του Ιάμὅλιχου φαίνεται πως υπήρξε

έ» | | κακομη πιο συμὅιὅαστικη (Ηλιας Εις τας Κατηγοριας 123. Ι­3). ΟΑριστοτέλης δεωρούνταν συνολικά ο υπέρτατος δάσκαλος τηςλογικής και (μαζί με το διάλογο Τιμαιος) της φυσικής φιλοσοφίας,και στο πρόγραμμα των σπουδών της σχολής η μελέτη των έργωντου αποτελούσε προαπαιτούμενο για την ανάγνωση των πλατω­νικών διαλόγων, της υπέρτατης αυδεντίας στη μεταφυσική(Ηλίας Εις τας Κατηγορίας 123. 7­Π). Κάποιες δέσεις που προ­ γ

καλούσαν αμηχανία, όπως η πολεμική του Αριστοτέλη ενάντιαλγ| | | Ι |στις Ιδεες, μπορουσαν να αποφευχδουν με επιδεζιοτητα χαρη

στην υπόδεση ότι αυτές οι δέσεις αφορούσαν μόνο τον αισδητόκόσμο ή οφείλονταν σε παρεξήγηση της δεωρίας (πρὅλ. π.χ.Ασκληπιός, Εις Μεταφ. 69. 17 κ.ε., 166. 24 κ.ε.)· ο αναγνώστηςδα έχει παρατηρήσει την απουσία τους από τον κατάλογο τωνεπικρίσεων του Πλωτίνου. Ωστόσο το κατά πόσο οι δύο φιλόσο­φοι ὅρίσκονταν σε πλήρη συμφωνία παρέμενε δέμα υπό συζή­τηση. Όπως δα δείξουμε σε ένα επόμενο κεφάλαιο, η Σχολή τηςΑδήνας έτεινε να υιοδετήσει μια πιο αυστηρή στάση απέναντιστον Αριστοτέλη από εκείνη των σύγχρονων της ΑλεξανδρινώνἔΣτην πραγματικότητα, η κριτική του Αριστοτέλη στη δεωρία των

Θ. Πρβλ. Δαμάσκιος Β. |σ. 35­6, Πρόκλος Εις Πορμ. νιι. 73. ι0 κ.ε., και παρακατω σελ. 230­ι. Από μια ύστερη περίοδο ιτρβλ. Ιουλιανός Οτ. ν. ιΘ2Ο.

55

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Ιδεών είχε δεχτεί δριμύτατη επίδεση τόσο από τον Συριανό (ΕιςΜεταφ. 80. 4. κ.ε.) όσο και από τον Πρόκλο (πρὅλ. ΦιλόπονοςΠ. Αιδ. Π. Ζ. 31. 7. κ.ε.), ο οποίος μαλιστα συνέγραψε μια απα­ντητική πραγματεία σχετικά με τις ενστόισεις του Αριστοτέλη στοδιόιλογο Ἰιμαιος (Εις Τίμ. Ι. 278­9, Σιμπλίκιος Εις Κατ. 640. 20κ.ε.). Γενικά μπορούμε να πούμε ότι. παρόι τον πλατωνίςονταπροίδεασμό της σχολής. τα σωζόμενα σχόλιόι της στον Αριστοτέ­λη είναι ανώτερα, ως ερμηνεία του πραγματικού νοήματος των πη­γών της, από τα σχόλιά της στον Πλάτωνα. Η μεγαλύτερη όμωςπροσφορα της σχολής για τους σύγχρονους μελετητές σε ιστορι­κό επίπεδο είναι ὅέὅαια η διάσωση, μέσα από τα σχόλια του Σι­μπλίκιου, πολυόιριδμων αποσπασμόιτων των Προσωκρατικών, ταοποία υπό όιλλες συνδήκες δα είχαν οπωσδήποτε χαδεί.

Τους Στωικούς πρέπει να τους πραγματευτούμε με μεγαλύτε­ρη συντομία. Η επιρροή τους στον Πλωτίνο είναι εμφανέστερηστην αντιληψη του για τον αισδητο κοσμο ως ςωντανο οργανισμοο οποίος αναπτύσσεται από τους ενδιόιδετους Σπερματικούς Λό­γους της Ψυχής του Κόσμου και με μια οργανική αρμονία (ή «κο­σμική συμπόιδεια››) να συνδέει όλα τα μέρη της. Η δεοδικίο. του(Ενν. ΠΙ. Ζ­3) δανείζεται ομοίως πολλα από τα επιχειρήματατους. Εντούτοις, οι Στωικοί έκαναν λόιδος σε δύο δεμελιώδη ση­μεία: πρώτον, στη δεώρηση της Ψυχής του Κόσμου ως της υψη­λότερης οντότητας και, δεύτερον, στο ότι αντιλαμὅόινονταν τηνΨυχή με υλικούς και χωρικούς όρους (πρὅλ. σελ. 93). Στην πραγ­ματικότητα, με το να αντιμετωπίζουν οι Στωικοί το Θεό και τηνΨυχή ως καταστόισεις της ύλης, διαπρόιττουν το δεμελιώδεςσφόιλμα να δεωρούν το οντολογικόι τελειότερο ύστερο από τοοντολογικόι υποδεέστερο (Ενν. Π. 4. Ι. Π­13, Ιν. 7. 4. 83, νΙ. Ι. 26­Ζ7° πρὅλ. ν. 9. 4. 3­12). Ομοίως στην ηδική, μολονότι η έννοιατου σοφού στους Στωικούς είχε μεγόιλη ὅαρύτητα, ιδιαίτερα σεό,τι αφορά την επίτευξη της ευτυχίας ανεξαρτητα από τα υλικόι

ι:αγαδόι, η στωική σχολή εσφαλμένα έὅλεπε τον ύψιστο σκοπο τουανδρώπου κατά την ηδική του δρόιση μέσα από την υποταγή τουστην Ειμαρμένη που κυὅερνόι τον αισδητό κόσμο, αντί στην ενα­τένιση της νοητής τάξης στην οποία ανήκει ο αληδινός εαυτός

56

6

Ἑ

ἱ

4

.ν..¬­ασ».τι."­..ἔν

ιι » κ ι κ × λ

θ„..ί..κ.4».

ἰ

..α...›.

ι

Μεω­τι­.

ι

ι

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

(πρὅλ. σελ. Ι4Ο κ.ε.). Η ὅιταλιστικἠ αντίληφη του Πλωτίνου γιατο Νοητό κόσμο φαίνεται να οφείλει πολλό. στους Στωικούς· οιμελετητές διαφωνούν ως προς το ὅαδμό (πρὅλ. σελ. ΙΟΟ). Οπωσ­δηποτε όμως μια επιρροή των Στωικών διαποτίςει τη συνηγορίατου Πλωτίνου, σε αντίδεση με τον Πλόιτωνα και τον Αριστοτέλη,υπέρ της ύπαρξης επιμέρους Ιδεών ίπρὅλ. σελ. 98­9).

Η επικούρεια επιρροή στο Νεοπλατωνισμό είναι απεναντίαςελόιχιστη. Είναι περισσότερο αποφασιστική στο δεολογικό πεδίο,εκεί όπου οι Νεοπλατωνικοί όφειλαν να απαντήσουν στην αντίρ­ρηση του Επίκουρου σύμφωνα με την οποία η άσκηση πρόνοιαςέπρεπε να είναι ὅέιρος για τους δεούς (Ενν. Ιν. 4. ΙΖ. 39 κ.ε.,Σαλούστιος Π. Θεών ΙΧ. 3. Πρόκλος ΠΘ Ι. Ι5 σελ. 74. 17 κ.ε.)και εκεί όπου ο Πλωτίνος στρέφει το επικούρειο ερώτημα απόπού ο Θεός μπορεί να συνέλαὅε την ιδέα της δημιουργίας τουκόσμου (Λουκρἠτιος ν. Ι8Ι­6) ενόιντια στο δόγμα της σκόπιμηςδημιουργίας (Ενν. ν. 8. 7. 1­12). Η κριτική όμως των Σκεπτικών.διατυπωμένη κυρίως από το δόισκαλο της Ακαδημίας Καρνεόιδη(213­129 π.Χ.), ηταν περισσότερο σημαντική. Η επιρροή τουςστο Νεοπλατωνισμό είναι δεμελιώδης τουλαχιστον σε τρία ση­μεία, στη σχέση γνώσης και αντικειμένου της, στη δεωρία τηςαπόιδειας και στη διόικριση μεταξύ δεῖκἠς και ανδρώπινης σο­φίας. Όσον αφορόι το πρώτο σημείο. οι Σκεπτικοί ὅασίστηκανστη δεμελιώδη δυσκολία που αντιμετωπίζει κόιδε εμπειρική επι­στημολογία. Σύμφωνα με την τυπική ελληνική δεωρία της αί­σδησης, η ψυχή λαμὅόινει «εντυπώσεις» από τα εξωτερικόι αντι­κείμενα και αυτές οι εντυπώσεις είναι που διαμορφώνουν τοαντικείμενο της γνώσης της. Συνεπώς, η γνώση της ψυχης πε­ριορίζεται στις εικόνες των εξωτερικών αντικειμένων. Σε ποιοὅαδμό αυτές οι εικόνες μοιόιςουν με τα πρωτότυπόι τους παρα­μένει αγνωστο (Σέξτος Εμπειρικός Π? Π. 72­5, Προς Μαδ. νΠ.Ι9Ι­8, 357­8 κ.λπ.). Κόιδε γνώση είναι κατ” ανόιγκη εξωτερική,αφού η αυτογνωσία. στην αυστηρη της έννοια είναι αδύνατη· τομόνο που είναι δυνατό είναι η γνώση ενός μέρους του εαυτούαπό ένα όιλλο (Προς Μαδ. νΠ. ΒΙΟ­312). Από αυτό προκύπτεικαι το ενδιαφέρον του Πλωτίνου να απαντησει στην πρώτη

57

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

αντίρρηση τοποδετώντας τις Ιδέες μέσα στο Νου (ν. 5. Ι­Ζ), κα­δώς και η υπεράσπισή του, ως απάντηση στη δευτερη, της αυ­τογνωσίας με την έννοια που υποστηρίχτηκε από τον Αριστοτέ­λη ιν. 3. ι. ι­14. 5 Ρεεεωι).

Το πρόὅλημα της απόιδειας μας φέρνει στις δεολογικές κριτι­κές του Καρνεόιδη. Όλα τα ζωντανό όντα, ισχυρίζεται ο Καρνεόι­δης. συμπεριλαμὅανομένου του Θεού, πρέπει να υπόκεινται σεουσιαστική μεταὅολή (για παραδειγμα, η τροποποίηση των αι­σδητήριων οργόινων που συνδέεται με την αισδητηριακή πρόσλη­ιμη) και σε συγκινησιακή διατάραξη· όμως η επιδεκτικότητα στημεταὅολή συνεπόιγεται επιδεκτικότητα στη φδορόι (ΣέξτοςΕμπειρικός Προς Μαΰ. ΙΧ. Ι38­47, Κικέρωνας ΝΠ ΙΙΙ. 29­34).Ασχέτως με το αν το επιχείρημα μπορεί να εφαρμοστεί στο Θεόή όχι, η εφαρμογή του στην ανδρώπινη ψυχή είναι φανερή καιέπεισε το στωικό φιλόσοφο Παναίτιο για τη δνητότητα της τε­λευταίας (Κικέρωνας Τιιεε. Ι. 79). Συνεπώς, αντικείμενο της δεω­ρίας του Πλωτίνου για την απόιδεια των ασώματων όντων ήταν ναυπερασπίσει την αδανασία τους απαλλόισσοντόις τα από τη με­ταὅολή κατόι οποιαδήποτε από τις δυο έννοιες που την έδετανυπό αμφισὅήτηση (πρὅλ. Ενν. Ι. Ι. Ζ. 9­Ι3, ΙΙΙ. 6. Ι. 28­30). Ο Καρ­νεόιδης τρόιὅηξε μακρύτερα την επιχειρηματολογία του Αριστο­τέλη. εξαίρεσε δηλαδή τους δέους από την ηδική αρετή με το επι­χείρημα ότι μια τέτοια αρετή προϋποδέτει είτε μια ανδρώπινουτυπου κοινωνία είτε την ύπαρξη ελαττωμόιτων που είναι ασυμὅα­τα με τη δείκή τελειότητα (ΗΝ Χ. 8. ΙΙ78Ι›· πρὅλ. Σέξτος Εμπει­ρικός Προς Μαδ. ΙΧ. Ι5Ζ­77, Κικέρωνας ΝΠ ΙΙΙ. 38­9). Η συνει­σφορόι του Καρνεόιδη έγκειται στο ότι εξέτεινε το επιχείρημα στοεπίπεδο της πρακτικής σοφίας. Η τελευταία περιλαμὅόινει τηνικανότητα της περίσκεφης· όμως η περίσκεφη είναι αναζήτησηπληροφορίας την οποία καποιος αρχικόι αγνοεί και ως εκ τουτουδεν μπορεί να αποδοδεί στο Θεό (Προς Μαδ. ΙΧ. Ι67­73, ΝΠ ΠΙ.38). Στην ένσταση ότι ο Θεός δεν έχει αναγκη περίσκεψης αφουαπό τη φυση του γνωρίζει τα πόιντα, ο Καρνεόιδης απαντόι ότι σεαυτήν την περίπτωση οι λειτουργίες του Θεού δα πρέπει να μηδιακρίνονται από εκείνες της Φύσης, της ασυνείδητης σκόπιμης

58

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

δύναμης στην οποία ο Αριστοτέλης είχε προσαρτήσει τον υποσε­λήνιο κόσμο και της οποίας το καδαρότερο παρόιδειγμα έὅλεπεστις τελεολογικές λειτουργίες των κατώτερων ξώων και φυτών(Φυσ. Π. 8. Ι99α ΖΟ­30). Η τόιξη που για έναν Στωικό αποδείκνυετη δεϊκότητα του κόσμου μπορούσε να αποδοδεί εξίσου στη Φύ­ση, υποστήριξε ο Καρνεόδης, όσο και σε ένα νοήμονα Θεό, διότιτο να δεῳρούμε την τελειότητα του κόσμου απόδειξη της ορδο­λογικότητόις του είναι τόσο ανδρωπομορφικό όσο και να του απ

Ο

δίδουμε γνώση της γραμματικής (Κικέρωνας ΝΠ ΠΙ. 21­8, Ας. Ρτ121, Σέξτος Εμπειρικός Προς Μαδ. ΙΧ. ΙΟ8). Από αυτό προκύπτεικαι το ενδιαφέρον του Πλωτίνου να διατυπώσει μια έννοια τηςδεϊκής σοφίας η οποία δα αποφύγει και τις δύο πλευρές του δι­λήμματος (Ιν. 4. 12­13· πρὅλ. πιο κόιτω σελ. ΠΙ­2).

Απο τις συνέπειες της σκεπτικισωτικύηὑςωπρνοκ­ληξσης, δυο δα μαςαπασχολήσουν εδώ. Εφόσον ο Στωικισμός του Χρύσιππου αποδεί­χτηκε παρα πολύ τρωτός απέναντι στη σκεπτικιστική επίδεση,πρώτη συνέπεια ήταν η αναὅίωση του ενδιαφέροντος για τον Πλα­τωνα και τον Αριστοτέλη, διαδικασία η οποία στη συνέχεια ενι­σχύδηκε ακόμα περισσότερο χόιρη στην έκδοση των διδακτικώνέργων της σχολής του Αριστοτέλη από τον Ανδρόνικο τον πρώτο /¬ ς

αιώνα π.Χ. Δεύτερη συνέπεια αποτελεί η σύγκλιση των αντίπαλων ζ\ Ρ­

σχολών (εκτός μόνο αυτής των Επικουρείων) ενόψει ενός κοινούεχδρού, με την πεποίδηση ότι αυτό που τους ένωνε ήταν πιο ση­μαντικό από εκείνα που τους χώριξαν. Η στόιση αυτή ενισχύδηκεαπό την αυξανόμενη πίεση που αρχισε να ασκείται στη φιλοσοφίανα διδόιξει μια δογματική οδό σωτηρίας και η οποία δα μπορούσενα εκδηλωδεί σε μία από τις δύο μορφές. Φημισμένοι φιλόσοφοιείχαν την τόιση να προτείνουν μια εκλεκτική φιλοσοφία που συν­δύαξε τα κατόι κοινή ομολογία καλύτερα στοιχεία του Πλατωνι­σμού και του Στωικισμού (μαζί με τα λιγότερο σημαντικόι αριστο­

·­.­.„..„„®ΎΝ

+==ι­ι„ι­.σ»­

κ η | : π κ :τελικα στοιχεια), συνδυασμος ο οποιος συνανταται απο κοινου μειουδαικές, αιγυπτιακές και γνωστικιστικές ιδέες στον Ερμητικόκώδικα, μια σειρόι πραγματειών που είχαν συντεδεί στη διόιρκεια ε

ειι«­

του πρώτου μ.Χ. αιώνα από Έλληνες της Αιγύπτου με τη μορφήἱμιας αποκαλυψης του Αιγυπτιου δεου Θωδ, υπο την ελληνικη του

__„­....~...›'.ε..„.„,„,.©6.ει±.ι.ι.ω­¬.»·ω.ι..»$¬¬Ή­ . _εβι¬ι­ρω."| ι | : % .; ην τ

'59

Ητε

κ : κ | :

τ

=››ῃ­;Μι..=.ι­Με

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

προσωνυμία Ερμής ο Τρισμέγιστος. Μια παρόμοια εκλεκτική συν­δεση εφαρμόστηκε από τον Ιουδαίο συγγραφέα Φίλωνα τον Αλε­ξανδρέα (περ. 25 π.Χ.­περ. 50 μ.Χ.) στην ερμηνεία της ΠαλαιάςΔιαδήκης και από τον Μόιρτυρα Ιουστίνο (περ. ΙΟΟ­65) και τονΚλήμη τον Αλεξανδρέα (περ. 150­215) στη διαμόρφωση της χρι­στιανικής δεολογίας. Όλοι αυτοί οι συγγραφείς αποτελουν σημα­ντικη μαρτυρία των ιδεών που κυκλοφόρησαν εκείνη την εποχή,στο ὅαδμό όμως που η επίδρασή τους ασκήδηκε στους χριστιανι­κους κυκλους ή, στην περίπτωση των Ερμητικών, κατα την Ανα­γέννηση, ξεφεύγουν από το αντικείμενο αυτου του ὅιὅλίου.

Η δευτερη αντίδραση, η οποία εκδηλώδηκε από επαγγελμα­τίες φιλοσόφους προσκείμενους στη μία ή στην όιλλη σχολή,ήταν ο δανεισμός ιδεών από τους αντιπόιλους τους προκειμένουνα στηρίξουν τα αδύνατα σημεία του δικού τους συστήματος.Τέτοια δόινεια παρέμεναν συχνόι ανομολόγητα χαρη στην πεποί­δηση ότι, αν οι φιλόσοφοι συμφωνουσαν μεταξυ τους, οι εν λό­γω ιδέες έπρεπε ήδη να υπονοοὐνταν στη σχολή του καδενός. Τοπιο ακραίο παραδειγμα ήταν αυτό του Αντίοχου Ασκαλωνίτη(περ. 130­68 π.Χ.), ο οποίος επανέφερε τη δογματική διδασκα­λία στην πλατωνική Ακαδημία έπειτα από μια περίοδο κατόι τηνοποία ο Στωικισμός υπήρξε κυρίαρχος. Υποστηρίζοντας ότι οΠλόιτωνας, ο Αριστοτέλης και ο Στωικισμός, αν κατανοουντανσωστόι, ὅρίσκονταν σε ουσιαστική συμφωνία, δίδασκε τον Πλα­τωνα μέσα από μια περισσότερο στωική παρό. πλατωνική δεώ­ρηση.Ι® Γενικότερα, ο Πλατωνικοί ενσωμόιτωναν την αριστοτελι­κή λογική και τη δεωρία τους για το Νου, οι Στωικοί στρέφοντανσε μια περισσότερο πλατωνική ψυχολογία και οι Περιπατητικοί(η Αριστοτελική σχολή) προσπαδουσαν να δρουν στον Αριστο­τέλη κόιποια αναγνώριση της δείας πρόνοιας. Η επισκόπησή μαςδα δείξει παραδείγματα και από τις τρεις διαδικασίες.

Μεταξυ των Στωικών τέτοιες τόισεις διατυπώδηκαν ιδιαίτερααπό τον Ποσειδώνιο από την Απόιμεια (περ. 130­46 π.Χ.). Γνω­ρίξουμε ότι η εκτίμησή του για τον Πλάτωνα τον οδήγησε να

ι0. Πρβλ. Σέξτος Εμπειρικός ΠΥ |. 285, Κικέρωνος Αο. ΡΑ 69­70, Αο. Ροει. Ι Α0, ΝΟ Ι. ιθ κλπ.

6ο

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

εξηγήσει μερικά αποσπάσματα από το διάλογο Τζιιαιος (ΣέξτοςΕμπειρικός Προς Μαδ. νΠ. 93, Πλούταρχος Επιδ. 22, ΙΟ23Β), ενώο Πλωτίνος αντέταξε την ερμηνεία του στο διάλογο Φαιδρος 245­6, σύμφωνα με την οποία μόνο η Ψυχή του Κόσμου είναι αδάνατη(Ερμείας Εις Φαιδρ. ΙΟ2, Ενν. Πἴ. 3. Ι. 33­7, 7. 12­2Ο). Πρέπει αυ­τός να ήταν υπεύδυνος για μεγάλο μέρος του πλατωνίςοντος Στω­ικισμού του Κικέρωνα και των ύστερων στωικών συγγραφέων, ιδι­αίτερα του Σενέκα, ο οποίος επίσης διαποτίςει πολλά χωρία τουΠλωτίνου. Η ανασύσταση όμως της σκέψης του μπορεί μόνο υπο­δετικά να γίνει και η άποψη ότι έστρεψε το Στωικισμό σε μια κα­τεύδυνση πέρα από τα εγκόσμια ὅρίσκει μικρή υποστήριξη στακείμενα που τον αναφέρουν ονομαστικά (εντούτοις πρὅλ. ΣενέκαΕρ. 92. ΙΟ). Το μόνο μέρος της φιλοσοφίας του για το οποίο είμα­στε καλά πληροφορημένοι είναι η ψυχολογία του, χάρη στις πα­ραπομπές στο έργο του οι οποίες εμπεριέχονται στο έργο ΠεΡΙει‹:ἰτἰε του Γαληνού. Στη δέση της στωικής παραδοσιακής αντί­ληψης περί μιας ενιαίας ορδολογικής ψυχής, όπου η συγκινησιακήδιαταραχή ταυτιςόταν με την ψευδή κρίση, ο Ποσειδώνιος επέ­στρεφε στην άποψη του Πλάτωνα για την ψυχή ως διαιρετή σε λο­γικό, δυμοειδές και επιδυμητικό μέρος (Γαληνός ό.π. 405. 9. κ.ε.).Σε αυτό το σημείο ακολούδησε στενότερα τον Πλάτωνα απί ό,τι οιΝεοπλατωνικοί, οι οποίοι αντιμετώπιζαν την τριμερή διαίρεση τηςψυχής ως μια απλή ταξινόμηση των κινήτρων για τις ανάγκες τηςηδικής φιλοσοφίας και συνεπώς περιορισμένης εφαρμογής." Πολύπιο σημαντική για τον Πλωτίνο ήταν η έμφαση του Ποσειδώνιου, οοποίος ακολουδούσε τον Αριστοτέλη (Π. Ψυχ. Ι. Ι. 4Ο3ει­Β), στηνεπίδραση της σωματικής κράσης στον άνδρωπο και των κλιματι­κών ή άλλων δυνάμεων οι οποίες τη διαμορφώνουν και επηρεάζουντο άλογο μέρος της ανδρώπινης ψυχής (Γαληνός ό.π. 422. 7 κ.ε.,Πλούταρχος Ψυχ. κεφ. 6). Στα ψυχολογικά του έργα ο Πλωτίνοςχρησιμοποιεί συχνά αυτές τις δεωρίες (πρὅλ. σελ. 128­9).

Πρέπει τώρα να στραφούμε στους πλατωνικούς και αρι­στοτελικούς σχολιαστές του 2ου αιώνα μ.Χ., για τους οποίους

ιι. Πορφύριος, σημειώνεται από τον Στοβοίο Εκλ. |. 850. ι9­25, Ιάμβλιχος. σημειώνεται ότι.369. 9­ι2, Πρόκλος Εις Πολ. ι. 238. 25­8· για τον Πλωτίνο ιτρβλ. παρακάτω σελ. ι27­8.

6Ι

όἔ

ἄ„.κεΜ.Μ›

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

γνωρίξουμε ότι διαὅάξονταν στη σχολή του Πλωτίνου. Ο Πορφύ­ριος μας δίνει έναν κατάλογο αυτών των στοχαστών, ο οποίος σί­γουροι δεν πρέπει να ήταν διεξοδικός (Β. Πλ. 14. 10­14). Είναι επί­σης αντιπροσωπευτική η επιλογή των σχολιαστών που αναφέρο­νταν από τους ύστερους Νεοπλατωνικούς, περιλαμὅάνοντας ταονόματα ­μεταξύ των Πλατωνικών­ του Σεὅήρου, του Κρονίου,του Νουμήνιου, του Γαίου και του Αττικού και ­μεταξύ των Περι­πατητικών­ του Ασπάσιου, του Αλέξανδρου του Αφροδισιέως καιτου Αδραστου. Από την τελευταία ομάδα, ο Αλέξανδρος είναι κα­τόι πολύ ο πιο σημαντικός και ο μόνος του οποίου τις δεωρίες γνω­ρίξουμε σχετικά καλά. Πρώτον, υπάρχει μια συστημοιτοποίηση της

κ κ × | | κιμυχολογιας του Αριστοτελη μεσα απο την πραγματεια του ΠεριΨυχής και από τη συλλογή δοκιμίων με τον τίτλο Περί Ψυχής Π .

Εδώ ο Αλέξανδρος αντιπαρατίδεται σταδερά στη στωική σωματο­μορφική αντίληψη της ψυχής, παράλληλα με την έντονη κριτική

(Πτης Στοάς σε άλλες πραγματείες· και μερικά από τα επιχειρήμα­ἑγ τά του, όπως για παράδειγμα η άρνηση της ιδέας να καταλαμὅά­ςνει χώρο η ενσώματη ψυχή, απηχούνται στον Πλωτίνο (πρὅλ. Π.ξ/Ψυχ. 13. 9 κ.ε., Ενν. Ιν. 3. 20). Ο Αλέξανδρος όμως επιμένει εξί­

σου, απέναντι στους Πλατωνικούς, ότι η ψυχή ως «μορφή» ή«ενέργεια» του σώματος είναι αχώριστη από το σώμα (Π. Ψυχ. 17­

21). Ιδιαίτερης σημασίας είναι η ερμηνεία του στη δεωρία του Αρι­στοτέλη για τον Ενεργητικό Νου. Ο Ενεργητικός Νους, τον οποίοταυτίξει με το Θεό, δεωρεί ότι επενεργεί στο ανδρώπινο πνεύμαμε το ρόλο του ως υπέρτατου Νοητού αντικειμένου. Συμφωνεί μετον Αριστοτέλη ότι πρέπει να έχει μια μορφή ανεξάρτητη από την

/Λ ύλη· και εφόσον κατά την αριστοτελική δεώρηση η σκέψη και το1­Σ αντικείμενό της ταυτίζονται, έπεται ότι διαλογιξόμενοι πάνω στο

Θεό επιτυγχάνουμε ταύτιση μαξί του και άρα μετέχουμε στην αδα­ι 1· :νασια του (Π. Ψυχ. 87­91, Π. Ψυχ. Π 1Οό­10). Εδώ, η ξεκάδαρη δια­τύπωση από τον Αλέξανδρο της δεωρίας για την ταυτότητα Νουκαι αντικειμένου του επηρέασε σημαντικά τη δεώρηση του Πλω­τίνου για το Νοητό κόσμο. Επίσης, σημαντική είναι η πραγμάτευ­ση της Θείας Πρόνοιας από τον Αλέξανδρο, η οποία σήμερα απο­καδίσταται από έργα που σώξονται μόνο στα Αραὅικά. Όπως ο

62

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

Αριστοτέλης, έτσι και ο Αλέξανδρος δεωρεί μόνη επενέργεια τουΘεού στον κόσμο εκείνη της εμφύσησης έρωτα για τον ίδιο στις ου­ρόινιες σφαίρες. Αντίδετα όμως με τον Αριστοτέλη, δεωρεί ότι οΘεός γνωρίζει και εγκρίνει τα γενικό. χαρακτηριστικό της κοσμικήςτόιξης επειδη οφείλονται σε αυτόν. Συνεπώς, η Θεία Πρόνοια δενείναι ούτε σκόπιμη επινόηση του Θεού ούτε απλώς μια δευτερεύ­ουσα συνέπεια της αυτοδέασἠς του (Απορ; Π. 21). Όμως το ότι οΘεός έπρεπε να γνωρίζει όλες τις απειρες λεπτομέρειες του κό­σμου είναι αδύνατο σύμφωνα με την όιποφη του Αλέξανδρου, εφό­σον ούτε το όιπειρο ούτε το τυχαίο, την ύπαρξη των οποίων υπε­ρασπίζεται ενόιντια στο στωικό ντετερμινισμό, είναι ένα δυνατόαντικείμενο γνώσης (Π. Ειμ. ΖΟΟ. Ι2 κ.ε., Εις Μεταφ. απ. 36Ρτειιαειιτιιεἰ). Εδώ ο Αλέξανδρος έδεσε ένα τεραστιο πρόὅλημαστους μεταγενέστερους δεολόγους (πρὅλ. σελ. ΙΟΙ­Ζ, 237­8, 259).

Η αποτίμηση των μεσοπλατωνικών πηγών του Πλωτίνουκαδίσταται δύσκολη επειδη δεν διασώδηκε ούτε ένα ολοκλη­ρωμένο έργο από τους πλατωνικούς φιλοσόφους του καταλό­γου του Πορφύριου. Η κατόισταση δεν δα άλλαζε πολύ αν οκατόιλογος αυτός ήταν πληρης, εφόσον τα μοναδικόι σχεδόνμεσοπλατωνικόι κείμενα που διασώδηκαν είναι αυτό φημισμέ­νων φιλοσόφων, όπως του Πλούταρχου από τη Χαιρώνεια καιτου Μόιξιμου Τύριου από τους Έλληνες και του Απουλἠιου­περισσότερο γνωστού από το έργο του Ο ΧρυσόςΌνος­ απότους Λατίνους. Από αυτούς, μόνο ο Πλούταρχος αναφέρεταιαπό τους νεοπλατωνικούς παγανιστές και ιδιαίτερα λόγω τηςπερίφημης αντίληψης του για την εν χρόνω δημιουργία τουσύμπαντος. Όλοι αυτοί οι συγγραφείς είναι, ωστόσο, ιδιαίτε­ρης σημασίας γιατί μας επιτρέπουν τη γενική ανασύσταση τηςμεσοπλατωνικης κοσμοεικόνας. Σε αυτούς δα πρέπει επίσηςνα προστεδεί και ο πολέμιος των Χριστιανών Κέλσος, τουοποίου η πραγματεία διασώδηκε κυρίως μέσα από την αντί­κρουσἡ του από τον Ωριγένη. Εντούτοις, εδώ φαίνεται καλύ­τερο να συγκεντρώσουμε την προσοχη μας μόνο σε λίγα απότα μεσοπλατωνικόι συστηματα τα οποία ο Πλωτίνος και οι διόι­δοχοί του είναι γνωστό ότι είχαν λόιὅει σοὅαρόι υπόψη τους.

63

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΘΣ

Από τους συγγραφείς που αναφέρονται στον κατόιλογο τουΠορφόριου, δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα για τις δεωρίες τουΓαίου. Παρ' όλα αυτόι, δυο μικρές πραγματείες διασώδηκαν από

τονμαδητη του Αλὅίνο, οιοποίος δίδαξε στη Σμυρνη το δευτεροαιώνα μ.Χ. και είχε μεταξυ των μαδητὡν του τον ευρέως γνωστό“γιατρό Γαληνό από την Πέργαμο. Αυτές οι πραγματείες είναι η

Εισαγωγή, μια εισαγωγη στους διαλόγους του Πλόιτωνα, και η

Επιτσμή η Διδασκαλικός, μια περίληψη της ερμηνείας του Αλὅί­νου στην πλατωνικη δεωρία. Η κυρια επιρροη του Αλὅίνου είναι

Χαριστοτελικη· αυτη τον οδηγεί να αποδώσει στον Πλόιτωνα (ανο­μολόγητα) το σύνολο της λογικης αυτου του φιλοσόφου (Επιτ.κεφ. νΙ). Βρίσκεται επίσης στη ὅόιση της ταυτισης που έδεσε ο

Αλὅίνος ανόιμεσα στη δικη του Υπέρτατη Θεότητα και τον αυτο­συνείδητο αριστοτελικό Νου (ο οποίος στη συνέχεια ταυτίζεταιμε το Θείο Δημιουργό του Πλόιτωνα και με την Ιδέα του Αγα­δού). Υπαινίσσεται επίσης ότι ο Θεός ενδέχεται πραγματι ναυπερὅαίνει το Νου, ενώ η έμφαση του στο όιρρητο της Υπέρτα­της Θεότητας (περί της οποίας, ωστόσο, παραμένει για μία ακό­μη φορόι διφορουμενος) μόιλλον προεικονίζει το πλωτινικό Εν(Επιτ. κεφ. Χ). Ότι ο Θεός υπερὅαίνει το Νου διακηρυσσόταν μεπερισσότερη έμφαση από τον Κέλσο (Ωριγένης Κ. Κέλσ. νΙΙ. 45).Από τη δεωρία των Ιδεών, ο Αλὅίνος δέχεται την κοινη μεσο­πλατωνικη ερμηνεία η οποία πρωτοσυναντόιται, μεταξυ των σω­

Ι ζόμενων συγγραφέων, στον Φίλωνα τον Αλεξανδρέα (Μ. Κοσμ.\ 5). Ο Φίλων εξισώνει τις Ιδέες με τις σκέψεις του Θεού, και όιρα

μερικώς προλαμὅόινει την ένωση που έκανε ο Πλωτίνος, στη Δευ­τερη του Υπόσταση, των Ιδεών του Πλόιτωνα με το Νου του Αρι­

ἱωστοτέλη (Επιτ. κεφ. ΙΧ). Ο Αλὅίνος περιγρόιφει την ΥπέρτατηΘεότητα ως αυτην που ρυδμίςει την Ψυχη του Κόσμου εγείρο­ντόις την να δεαδεί τη δικη της τελειότητα (Επιτ. Χ. 3). Όπως καιοι περισσότεροι Μεσοπλατωνικοί, αρνείται ότι ο Θεός δημιουργείτην Ύλη και την Ψυχη του Κόσμου, όμως προλαμὅόινει το Νεο­πλατωνισμό όταν αρνείται ότιςο κόσμος έχει μια έναρξη στο χρό­

3). Η στωικη επιρροη στη σκέψη του, μολονότι δευ­τερευουσα, εκφραζεται για παραδειγμα στη στωικίζουσα γλώσσα

64

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

με την οποία παρουσιόιζει την πλατωνική θεώρηση της γνώσης ωςΑνόιμνησης (Επιτ. Ιν. 6). Τέλος, θα πρέπει/να επισημάνουμε ότιη μυστική πλευρα του Πλατωνισμού λείπει σ.χεδόν.._εξ.ΟλΩΚ.λΪΙΩΩΏ

ι

από τον Αλὅίνο. Ένα καλό παράδειγμα αποτελεί η ερμηνεία τουστο έργο Θεαιτητος Ι'76Β όπου ο Πλόιτωνας προτρέπει στην ανα­ζήτηση της ομοίωσης με το Θεό μέσω της αρετής. Αυτό δεν ση­μαίνει την Υπέρτατη Θεότητα, υποστηρίζει ο Αλὅίνος, επειδήαυτή υπερὅαίνει την αρετή. Θ στόχος της ομοίωσής μας πρέπεινα είναι η Ψυχή του Κόσμου (Επιτ. ΧΧνΠΙ. 3), όιποφη στηνοποία αντιτόιχθηκε ο Πλωτίνος, ο οποίος με τη σειρόι του αρνεί­ται ακόμη και στην Ψυχή του Κόσμου τη δυνατότητα να ασκείηθικές αρετές και υποστηρίζει ότι η αρετή μπορεί να μας κανειόμοιους με ένα Θεό επέκεινα τηςαρετής (Ενν. Ι. Ζ. 1. 5 κ.ε.).

Σε αντίθεση με τον Αλὅίνο, ο Αττικός είναι ο κύριος αντιαρι­στοτελικός εκπρόσωπος των Μεσοπλατωνικών. Εξέχουσα σημασίαμεταξύ των αντιρρήσεων έχει η επίθεση κατά του υποτιθέμενουπεριορισμού της Θείας Πρόνοιας από τον Αριστοτέλη στις συ­μπαντικές σφαίρες, θεωρία την οποία ο Αττικός θεωρούσε χειρό­τερη και από εκείνη του Επίκουρου. Εναντίον της αποψης του Αρι­

Α

στοτέλη ότι ο υποσελήνιος κόσμος κυὅερνόιται από μια όιλογη Φύ­ση, ο Αττικός προσυπογρόιφει την εμμονή του Πλόιτωνα στο ότι οκόσμος είναι σχεδιασμένος σύμφωνα με τη θεία λογική και στηνταύτιση της «Φύσης» με την «έλλογη ψυχή» (Ευσέὅιος ΕΠ Χν.5. 798€ κ.ε., Χν. Ι2. 8Ι4Α κ.ε., πρὅλ. Νόμοι Χ. 89ΖΑ­Ω). Ἀλλες σ/επικρίσεις του αφορούν την αριστοτελική αρνηση της επόιρκειαςτης αρετής για την επίτευξη της ευδαιμονίας (Ευσέὅιος Χν. 4. 794Ο κ.ε.), την αριστοτελική αποψη περί της σύνθεσης των ουρανώναπό το πέμπτο στοιχείο (ό.π. Χν. 7. 8Ο4Β κ.ε.), την ψυχολογίατου, η οποία αρνείται την αθανασία της φυχής και, κατηγορεί οΑττικός, έρχεται εγγύτερα στην αρνηση της ύπαρξής της (ό.π. Χν.9, 8081) κ.ε.), και την αρνηση των Ιδεών (ό.π. Χν. 13. 8Ι5Α κ.ε.),τις οποίες ο Αττικός, αντίθετα με τον Αλὅίνο, τοποθετεί σε ένα κα­τώτερο επίπεδο από εκείνο του Θείου Δημιουργού (Πρόκλος Εις

Ι. 431. 14­ΖΟ), μολονότι συμφωνεί με τον Αλὅίνο ως προς τηνταύτιση του Δημιουργού με την Ιδέα του Αγαθού στον Πλάτωνα

65

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

(ό.π. Ι. 305. 6­Ι6). Εν κατακλείδι, ο Αλὅίνος επικρίνει την αντίρ­

ρηση του Αριστοτέλη στην εν χρόνω δημιουργία του σύμπαντος

(Ευσέὅιος Χν. 6. ΒΟΙΟ κ.ε.). Η κυριολεκτική ερμηνεία του διαλό­

γου Τιμαιος από τον Αττικό ως διδασκαλία μιας τέτοιας εν χρόνω

δημιουργίας και ο εντοπισμός της πηγής του κακού σε μια προϋ­

πόιρχουσα χαώδη Ψυχή του Κόσμου είναι σημεία στα οποία συμ­

φωνεί με τον Πλούταρχο, του οποίου το όνομα συνδέεται συχνόι με

τις νεοπλατωνικές κριτικές (πρὅλ. Ιόιμὅλιχος όπως αναφέρεται από

τον Στοὅαίο Ι. 374. 21 κ.ε., Πρόκλος Εις Τήα. Ι. 276. 30 κ.ε., 381. 26

κ.ε. κ.λπ.). Μερικές από τις επικρίσεις του Αττικού στον Αριστο­τέλη ταυτίζονται με αυτές που έχουμε ήδη επισημάνει στον Πλωτί­νο, όμως ο ακατόισχετος αντιαριστοτελισμός του και η κυριολεκτι­ςκόι ανδρωπομορφική ερμηνεία του της δεολογίας του Πλόιτωνα εί­

ναι σημεία στα οποία αυτός και οι Νεοπλατωνικοί παραμένουν

ασυμὅίὅαστα αντιτιδέμενοι. Παρόι τη «φονταμενταλιστική» του

προσέγγιση στον Πλόιτωνα, ο Αττικός παρουσιαζει μια ιδιαίτεραισχυρή στωική επιρροή, κυρίως στην έμφαση που έδινε στον ηδικό

χαρακτήρα της φιλοσοφίας του Πλόιτωνα. Μια αλλης μορφής στω­

ική επιρροή φαίνεται ότι κυριαρχούσε στον Σεὅήρο, όσο μπορούμε

να κρίνουμε από τις λιγοστές πληροφορίες γύρω από τη διδασκα­

λία του· για παραδειγμα, ερμήνευε κυριολεκτικόι το διόιλογο Πολι­

τικός του Πλόιτωνα διδόισκοντας τη στωική δεωρία των κοσμικών

περιόδων (ή «κοσμικών κύκλων››), σύμφωνα με την οποία σε κόιδε

κοσμική περίοδο επαναλαμὅόινονται τα ίδια γεγονότα στην ίδια

ακριὅώς μορφή (Πρόκλος Εις Τίμ. Ι. 289. 6 κ.ε.). Το ότι οι στωικί­

ζοντες φιλόσοφοι αποτελούσαν μια ισχυρή ομόιδα μεταξύ των Νε­

οπλατωνικών γίνεται φανερό από τις Εννεάδες, εφόσον οι στωικές

επιρροές στον Πλωτίνο προέρχονται από τα κείμενα τους, μολονό­

τι ο ίδιος ο Πλωτίνος συχνόι επικρίνει τους Πλατωνικούς κατηγο­

ρώντας τους ότι επηρεάστηκαν πολύ από το στωικό υλισμό. Η

απώλεια των γραπτών τους είναι ως εκ τούτου ιδιαίτερα λυπηρή.

Μια όιλλη σημαντική σχολή που έδρασε την περίοδο των πρώ­

των μ.Χ. αιώνων ήταν αυτή των Νεοπυδαγορείων (οι οποίοι φυσι­

κόι δα αρνούνταν το πρόδεμα «νεο­›› τόσο έντονα όσο και οι Νεο­

πλατωνικοί). Μερικοί από τους εκπρόσωπους της πυδαγόρειας

66

ΟΙ ΠΗΤἙΣ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

αναὅίωσης ήταν κυρίως ασκητές και θαυματοποιοί που δεν προ­σέφεραν τίποτα στη θεωρητική φιλοσοφία· γνωστότερος εκπρόσω­πος αυτής της ομάδας ήταν ο Απολλώνιος ο Τυανέας, τον οποίο ηύστερη γενιά των παγανιστών προσπάθησε να τοποθετήσει σε μιαθέση εφάμιλλη του Χριστού. Ἀλλοι, όπως ο Νικόμαχος από τη Γέ­ρασα (περ. 150 μ.Χ.), ενδιαφέρθηκαν κυρίως για τα μαθηματικάκαι τον αριθμητικό μυστικισμό· στα Θεολογούμενα της Αριθμητικήςτου Νικομάχου (μερικώς διασωςόμενα στον Φώτιο Βιὅλ. 187 και

κ : 2 2 κ ς

Γαντικείμενο μιμησης απο τον Ιαμὅλιχο) οι αριθμοι ταυτιζονταν μτους Έλληνες θεούς της παράδοσης. Τα έργα του Ν ικομάχου έχαι­ραν μεγάλης προσοχής στις ύστερες νεοπλατωνικές σχολές και τ

ακόμη και ο ίδιος ο Πρόκλος πίστευε πως ήταν μετενσάρκωσή του

Σ

(Β. Πρ. κεφ. 28). Τα μεταφυσικά δόγματα του Νεοπυθαγορισμούδεν μπορούν εύκολα να διακριθούν από εκείνα του Μεσοπλατωνι­ )=

Κ

σμού και μερικοί από τους εκπροσώπους του, όπως ο Νουμήνιος Μαπό την Απάμεια, προσγράφονται αδιάφορα από τις πηγές μας καιστις δύο σχολές (Μ. 4­5). Είναι ωστόσο ενδιαφέρον, αν δεν είναισυμπτωματικό, ότι οι εγγύτερες προαναγγελίες των θεωριών τουΠλωτίνου ανάμεσα στους προκατόχους του προτείνονται από Νεο­πυθαγορείους ή Πλατωνικούς με έντονη την πυθαγόρεια επιρροή.Μια από τις εγγύτερες αποτελεί το σύστημα που αποδίδεται απότον Πορφύριο (παραθέτεται από τον Σιμπλίκιο Εις Φυσ. 230. 34κ.ε.) στο νεοπυθαγόρειο φιλόσοφο του πρώτου αιώνα μ.Χ. Μοντε­ράτο από τα Γάδειρα. Αυτό προλαμὅάνει τον Πλωτίνο, πρώτον, σό,τι αφορά την Ύλη ως δημιούργημα του Θεού, δεύτερον, στη δι­

(Ὁ

„„,.„ώ­β··ῇ°°°®'°'

δασκαλία του δόγματος των τριών θεϊκών Υποστάσεων (ταυτίζονταιαντίστοιχα με το Εν επέκεινα της Ουσίας, το Νοητό κόσμο και τηνΨυχή) και, τρίτον, στο ότι κατάγονται φανερά από το διάλογο Παρ­μενίδης του Πλάτωνα. Στην πραγματικότητα η ερμηνεία του διαλό­γου από τον Μοντεράτο μοιάζει περισσότερο επεξεργασμένη απόεκείνη του Πλωτίνου κατά το ότι καλύπτει τις πέντε πρώτες (κα­ταφατικές) υποθέσεις, ταυτίςοντοις το αντικείμενο των τεσσάρων μΣ

τις εντός της Ύλης και την πέμπτη με την ίδια την Ύλη (πρὅλ. σελ.232). Το ότι η Ύλη δημιουργείται από το Εν είχε υποστηριχτεί νω­ρίτερα από τους Πυθαγορείους πριν από τον πρώτο αιώνα π.Χ.

67

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

(πρὅλ. Διογένης Λαέρτιος ΨΠΙ. 25) και ήταν αποδεκτό από τον

πυθαγορίςοντα πλατωνικό Εύδωρο τον Αλεξανδρινό (περ. 25 π.Χ.)

(Σιμπλίκιος Εις Φυσ. 181. ΙΟ κ.ε.). Σημαντικότερος όμως από όλους

ήταν ο Νουμήνιος από την Απόιμεια, τις θεωρίες του οποίου κα­

τηγορήθηκε ότι υπέκλεπτε ο Πλωτίνος, με αποτέλεσμα οι μαθητέςτου να συγγρόιφουν μια υπερόισπισή του (Β. Πλ. Π κ.ε.). Γι” αυτόν

το λόγο, και επειδή ο Νουμήνιος αναγνωρίζεται από όλους σημερα

ως ο σημαντικότερος και με τη μεγαλύτερη επιρροή στοχαστής του

δεύτερου αιώνα μ.Χ., αξίζει ιδιαίτερη προσοχή.Ι2

Η πιο εντυπωσιακή προαναγγελία του Νουμήνιου όσον αφορόι

τον Πλωτίνο έγκειται καταρχόις στη διατήρηση της ύπαρξης τριών

θεϊκών αρχών (Μ. 24 = Πρόκλος Εις Ἰιμ. Ι. 303. 27 κ.ε.), εν συνε­

χεία στο συσχετισμό της δεύτερης και της τρίτης αρχής με διακρι­τόι επίπεδα νοητικής δραστηριότητας, αντιστοίχως αυτό της ενορα­

τικής και εννοιακής σκέψης (Μ. 25 = Πρόκλος Εις Τιμ. ΠΙ. ΙΟ3. 28­

32). Όπως θα δούμε, διαφέρει από τον Πλωτίνο κατά το ότι δεν το­ποθετεί τον πρώτο Θεό επέκεινα του Νου, όμως ο τόνος της περι­

γραφής του ορόιματος αυτού του Θεού (απ. Π = Ευσέὅιος ΕΠ ΧΙ.22. 543Β κ.ε.) προαναγγέλλει τις περιγραφές της μυστικής ένωσης

του Πλωτίνου.Β Ακόμη πιο σημαντικό είναι ένα απόσπασμα του

Ιόιμὅλιχου, το οποίο, όπως θα δούμε, αποδεικνύεται θεμελιώδες για

την κατανόηση του Νεοπλατωνισμού (Μ. 33 = Ιόιμὅλιχος Π. Ψυχ.,

παραθέτεται από τον Στοὅαίο Εκλ. Ι. 365. '5 κ.ε.). Εδώ ο Νουμήνιοςπεριγρόιφεται ως υποστηρικτής της θεμελιώδους για το Νεοπλατω­

νισμό θεωρίας σύμφωνα με την οποία μεταξύ υλικών πραγματικο­ιφ2 2 2 2 2 2 2 2

τητων «τα παντα ειναι μεσα στα παντα, αλλα στο καθενα αναλο­2 2 2 2 2

γα με τη φυση του», το οποιο ερμηνευε ως παρουσια ολοκληρου2 2 2 2 2 2 2 2

κ του Νοητου κοσμου μεσα σε καθε ατομικη ψυχη. Αυτη η τελευταιαερμηνεία της θεωρίας, όπως θα δούμε, γινόταν δεκτή από τον Πλω­

τίνο και του αθ τές του, απορρίφτηκε όμως από τον Ιόιμὅλιχο,9 Η η

ι2. Οι λιγοστές πληροφορίες που έχουμε για τον Κρόνιο, τον πέμπτο Πλατωνικό στον κατό­

λογο του Γίορφύριου, δείχνουν πως οι θεωρίες του ήταν κατό πολύ παρόμοιες με αυτές του

Νουμἠνιου.

ι8. Όμως, η χρήση της φρόσης του Νουμήνιου «μόνου προς μόνον» ίπρβλ. Ενα νι. 9. Μ. 50­

ι ι‹.λπ.) είναι πιθανότατα χωρίς σημασία, αφού μια τέτοια φρόση ήταν κοινός τόπος μεταξύ

των αρχαίων θρησκευτικών συγγραφέων.

ὁἔ

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΟΝΙΣΜΟΥ

ο οποίος θεώρησε ότι αρνείται κάθε θεμελιώδη διαφορά επιπέδουμεταξύ διαφορετικών τάξεων ψυχών (πρὅλ. σελ. Ι94­5). Ομοίως οΙάμὅλιχος αντιτάχθηκε στην περαιτέρω συναγωγή του Νουμήνιουότι κάθε ψυχή στην καθαρή της κατάσταση δεν είναι διακριτή απότις Νοητές αρχές από τις οποίες προέρχεται (Μ. 34 = Στοὅαίος Ι.458. 34). Και πάλι εδώ ο Πλωτίνος και ο Πορφύριος, παρά τις εν­στάσεις τους, κρίθηκε από τους διαδόχους τους ότι είχαν ακολου­θήσει υπερὅολικά στενά τον Νουμήνιο.

Ο Πλωτίνος ωστόσο απομακρύνθηκε από την αντίληψη τουΝουμήνιου για τον πρώτο Θεό ως Νου, ακριὅέστερα ως «Νου ενστάσει» (δεδομένου ότι ο δεύτερος Θεός είναι «Νους εν κινήσει››).Με φανερή ασυνέπεια, αυτός ο Θεός ταυτίζεται με το «τέλειο ζώ­ον» του διαλόγου Τιμαιος (το νοητό υπόδειγμα του αισθητού κό­σμου) και ονομάζεται «Ον καθεαυτό», περιγράφεται ωστόσο πρό­τερο του Όντος και της Ιδέας (πρὅλ. Μ. Ζ5, απ. 24­6). Η λύσηίσως να ὅρίσκεται στο ότι ο Νουμήνιος, όπως και κάποιοι από τουςύστερους Νεοπλατωνικούς, θεωρούσε πως οι Ιδέες προϋπήρχανσε ανεκδήλωτη κατάσταση μέσα στην Πρώτη Υπόσταση, απ” όπουκαι αναδύονται μέσα από το Νου (Πρόκλος Εις Παρμ. ΠΟ6­8). Στησυνέχεια θα έχουμε την ευκαιρία να επισημάνουμε την επιρροήαυτής της πλευράς της θεολογίας του Νουμήνιου στη σχολή τουΠορφύριου (πρὅλ. σελ. 191­2). Αντίθετα προς τον Αλὅίνο και τονΑττικό, ο Νουμήνιος διακρίνει το Αγαθόν του Πλάτωνα (το οποίοταυτίζει με τον πρώτο Θεό) από το Δημιουργό (ο οποίος ταυτίζε­ται με το δεύτερο Θεό) (απ. 25, 28­9). Η ενατένιση του Αγαθούπραγματοποιείται μέσω του Δημιουργού (Μ. 25)° έτσι, αν και κατ,ουσία ανενεργό (απ. ΖΙ = Ευσέὅιος ΕΠ ΧΙ. Ι7. 573()), είναι έμμεσαικανό να συμμετέχει στη διαμόρφωση του κόσμου. Κατά συνέπεια,μολονότι ο Νουμήνιος προαναγγέλλει τη θεωρία του Πλωτίνου πε­ρί της «ανεξάντλητης πηγής», σύμφωνα με την οποία η δημιουρ­γία δεν εξαντλεί το απόθεμα της ουσίας των θείων Υποστάσεων(απ. 23 = Ευσέὅιος ΧΙ. 18. 538Ω κ.ε.), δεν τη χρησιμοποιεί όπως οΠλωτίνος για να απαλλάξει τους θεούς από τη φροντίδα των δη­μιουργημάτων τους (πρὅλ. σελ. ΠΟ­Ι). Αυτό φαίνεται ακόμη κα­θαρότερα στις απόψεις του για τους δεύτερους και τρίτους Θεούς.

69

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Στην πραγματικότητα, για τον Νουμἡνιο εδώ δεν πρόκειται τό­σο για δύο Θεούς όσο για δύο όψεις του ίδιου Θεού (απ. 20 = Ευ­

, σέὅιος ΧΙ. 17. 5361) κ.ε.), από τις οποίες η ανώτερη παραμένει σε

Ϊ διαρκη ενατἐνιση, ενώ η δεύτερη προὅαίνει στη ρύδμιση του αι­σδητού κόσμου. Ἑτσι, ενώ ο πρώτος Θεός ασχολείται αποκλειστι­κά με το Νοητό κόσμο, ο δεύτερος αναπτύσσει διττἠ δραστηριό­τητα, ενδιαφερόμενος τόσο για τα αισδητά όσο και για τα Νοητά.Αυτό όμως με τη σειρά του φαίνεται να ισχύει μόνο σε μια φάση

της εξέλιξης του κόσμου· σε μια επόμενη φέρεται να επαναστρέ­φεται πληρως στην ενατένιση (απ. 21, 24­5). Όπως ακριὅώς ο

πρώτος Θεός μπορεί να γίνει αντικείμενο ενατένισης μόνο μέσω

του δεύτερου, έτσι και ο δεύτερος χρησιμοποιεί τον τρίτο Θεό (τηντρίτη όψη του ιδίου) για να μορφοποιῆσει τον αισδητό κόσμο. Και,μολονότι ενοποιείται με την Ύλη, ο τελευταίος Θεός με τη σειράτου «τον διαχωρίζει» (προφανώς κατά τις δύο φάσεις που ανα­

φέρδηκανλ και, ενώ η υπερὅατικἠ ενατένιση της ανώτερης όψηςτου περιγράφεται με όρους που ο Πλωτίνος δεν μπορούσε να ὅρεικαλύτερους (απ. 27 = Ευσέὅιος ΧΙ. 18. 539€­Π), η κατώτερη όψη

δεν λέγεται απλώς ότι στρέφει σκόπιμα την προσοχη της στον αι­σδητό κόσμο (απ. 21 = Ευσἐὅιος ΧΙ. 17. 537€­1)), αλλά ότι ως απο­

τἐλεσμα φτάνει να «ξεχάσει τον εαυτό της» και να πάψει ναεδράζεται στο Νοητό κόσμο (απ. 20 = Ευσέὅιος ΧΙ. 17. 537α­Β).

Το συμπέρασμα ότι η Ύλη μπορεί να επηρεάσει προς το χειρότε­ρο ένα δεικό ον και να το αποστερἠσει από τη Νοητική ενατἐνισηηταν απαράδεκτα γνωστικης έμπνευσης για τον Πλωτίνο, ο οποί­

ος ωστόσο χρησιμοποιεί κατά εντυπωσιακό τρόπο παρόμοια γλώσ­

2 . σα όταν περιγράφει την πτώση της ανδρώπινης ψυχῆς, τη σχέση

ε της οποίας με το σώμα προσεκτικά αντιπαραδέτει σε εκείνη τηςΉ. Ψυχής του Κόσμου (Ιν. 3. 17. 21­31, πρὅλ. σελ. 135­6).

Η άποψη του Νουμηνιου για τον αισδητό κόσμο επίσης απο­

Ιδοκιμαζόταν από τους Νεοπλατωνικούς. Αντιτασσόμενος τουςέ μονιστές της νεοπυδαγόρειας σχολῆς, δεωρούσε ότι η Ύλη υπηρ­

χε ανεξάρτητα από το Θεό και (αντίδετα με τον Πλούταρχο καιΪ τον Αττικό) την ταύτιζε με το Απόλυτο Κακό (Μ. 30 = Χαλκίδιος

Εις Τιμ. (ζΩΧ()ν κ.ε.). Από τις δύο αυτές αντίδετες δυνάμεις, των

70

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

οποίων η διαμάχη είναι ακατόιπαυστη και οδηγεί. όπως στονΠλουταρχο και στον Αττικό, σε τελική εναρμόνιση, πηγάζουν οι

γαντίδετες δυνάμεις της ψυχής, . η..λογική..και..η. . άλογη, . .στονάνδρωπο (Μ. 35­6 = Ιάμὅλιχος Π. Ψυχ. 35Ο. 25 κ.ε., 374. 24­5).Ο Νουμήνιος είναι συνεπώς Ἀο πιο ακραίος δυῖστής μεταξύυτωνΜεσοπλατωνικών και είναι φυσική συνέπεια να δεωρεί πάντοτετην ενσάρκωση κακό για την ψυχή (Μ. 4Ο = Ιάμὅλιχος Π. Ψυχ.38Ο. Ι4­19 κ.ε.). Υιοδετεί την άποψη, που ήταν κοινή μεταξυ τωνυστέρων Στωικών και Πλατωνικών, ότι η ψυχή κατέρχεται σε αυ­τόν τον κόσμο μέσω των πλανητικὡν σφαιρών, στις οποίες απο­κτά διαδοχικά μεγαλύτερους ὅαδμοὐς υλικότητας και ένα άλλοπυκνότερο «αστρικό σώμα». Ένα χωρίο από τον Λατίνο νεο­πλατωνικό Μακρόὅιο, το οποίο πιδανότατα ὅασίςεται στον Νου­μήνιο, λέει για τις καδαρές ψυχές ότι κατοικούν στον ουρανότων απλανών αστέρων και αποδίδει την κάδοδό τους εδώ στηνυποσυνείδητη έλξη αυτου του κόσμου ­ μια προαναγγελία τωνστοχασμών του Πλωτίνου γυρω από το ασυνείδητο (Ιτι ὅοιππ. θε.Ι. Π. ΙΟ κ.ε. = Μ. 47· πρὅλ. Ενν. Ιν. 4. 3­4). Η δεωρία του Νου­μήνιου για την κάδοδο της ψυχής χρησιμοποιήδηκε από τονΠορφύριο στο δοκίμιό του Περί του εν Οδυσσειρι των Νυμφών

Ἄ

/.

Ἀντρου και σε άλλα έργα που έχουν σήμερα χαδεί, ενώ αργότε­ “Ιρα επηρέασε το ερμηνευτικό σχόλιο του Πρόκλου στην Πολιτειακαι αυτό του Μακρόὅιου στο Ξοπιπἰιιπι ὅοἱρἰοτιἱε του Κικέρωνα(πρὅλ. Μ. 42­7). Κανένας όμως από υαυτους δεν μπορούσε ναδεχτεί την άποψη του Νουμήνιου ότι η ύλη των πλανητικώνσφαιρών, άρα και της ψυχής η οποία προέρχεται από αυτές,ήταν κακή (Μ. 30 = Χαλκίδιος ΟΟΧΟΙΧ° σε αντίδεση με Ενν. Ι.8. 5. 3Ο­4, Π. 9. 8. 34­6). Εδώ η ανατολική επιρροή είναι δυ­σκολο να αμφισὅητηδεί. Οπωσδήποτε ο Νουμήνιος, όπως πολ­λοί σύγχρονοί του φιλόσοφοι, πίστευε στην ανατολική προέλευ­ση της ελληνικής φιλοσοφίας· ιδιαίτερα ο Νουμήνιος είχε κά­ποια γνώση από την Παλαιά Διαδήκη και σε αυτόν οφείλουμετην περιγραφή του Πλάτωνα ως «αττικίζοντος Μωϋσέως››.'4

ι4. Μ. |., απ. ιο (= Κλήμης Στρ. Ι. 22, Ευσέβιος ΕΓΗΧ. Θ. 4ιιΑ)· πρβλ. Μ. 46, απ. Θ, ι8­ιΘ. 32.

71

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Είναι λοιπόν προφανές ότι η σκέψη του Νουμηνιου αποτέλεσε

μείζον κίνητρο για τον Πλωτίνο, τόσο εκεί όπου ο τελευταίος δέ­

χτηκε το δόγμα του όσο και εκεί όπου αντέδρασε ενόιντια του. ΣτονΠορφὐριο και στη σχολη του η επιρροη του Νουμηνιου είναι ακό­μη ὅαδὐτερη, ενώ πολλές από τις δεωρίες του Ιόιμὅλιχου χαρακτη­ρίζονται από μια αντίδραση εναντίον της διδασκαλίας του. Χαρηστον Μακρόὅιο και στη σύνοψη της δεωρίας του Νουμηνιου περίτης Ύλης στο λατινικό σχόλιο του Χαλκίδιου σχετικόι με το έργο Ή:

μαιος, η επιρροη του διόιρκεσε μέχρι τους μεσαιωνικοὐς χρόνους.

Ο δόινατος του φιλόσοφου­αυτοκρόιτορα Μάρκου Αυρηλιουίτο180 σηματοδοτεί ένα σημείο καμπης για την αρχαία φιλοσοφία,όπως επίσης και για την αρχαία ιστορία. Έδρες φιλοσοφίας και γιατις τέσσερις παραδοσιακές σχολές (Πλατωνικοί, Περιπατητικοί,Στωικοί, Επικουρειοι) είχαν ιδρυδεί από τον Μόιρκο στην Αδηνα,όμως στα τέλη του δεύτερου αιώνα μόνο ο Πλατωνισμός επιὅίωνε.Οι λίγοι Στωικοί που ακούγονται τον επόμενο αιώνα δεν είναι τί­ποτε όιλλο παρόι απλό. ονόματα και ο Επικουρισμός χόινεται ομοί­ως στην αφανεια. Τον τέταρτο αιώνα ὅρίσκουμε την Περιπατητικησχολη να αντιπροσωπεύεται από τις αριστοτελικές παραφρόισειςτου ρητορα Θεμίστιου, στις οποίες η νεοπλατωνικη επιρροη είναισχετικόι μικρη. Όπως φαίνεται, μόνο ο Πλατωνισμός διέδετε αρ­κετό ὅαδος για να αντιμετωπίσει τις πνευματικές ανόιγκες της επο­

χης και, αφότου ο Πλωτίνος τού εξασφόιλισε μια στέρεη πνευμα­τικη ὅόιση, η καταδίκη των υπόλοιπων σχολών ηταν προδιαγεγραμ­μένη. Αυτό δεν σημαίνει ὅέὅαια ότι η πλωτινικη έκδοση του Πλα­τωνισμοὐ ηταν καδολικόι αποδέκτη· πιο συγκεκριμένα η Ακαδημία

·της Αδηνας, πατρίδα των επίσημων «διαδόχων» του Πλόιτωνα,δεν συνδηκολόγησε με την επιρροη του πέρα από τον πέμπτο αι­ώνα. Ωστόσο, ελόιχιστα γνωρίζουμε τις αντίπαλες εκδοχές τουΠλατωνισμοὐ. Το χρονικό της ελληνικης φιλοσοφίας από τον τρί­το έως τον έκτο αιώνα μ.Χ. είναι το χρονικό του Νεοπλατωνισμούκαι είναι σε αυτόν που τώρα πρόκειται να στραφοὐμε.

72

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Πἰὶωτἰνος

Ι'Εργα και ὅίος

ΕΚΤΟΣ ΑΠΟ ΜΙΑ ΠΙΘΑΝΗ ΕΞΑΙΡΕΣΗ, όλες οι τεκμηριωμέ­νες “πληροφορίες σχετικόι με τη ςωἠ του Πλωτίνου προέρχονταιαπό τη ὅιογραφία του Πορφυριου, η οποία περιλαμὅόινεται σεόλες εκδόσεις/ κόίιωμ­εταφρασεις του έργου Εννεά­

ρδςες. Δυστυχώς, αν και οι πηγές του Πορφυρίου είναι από πρώτἶἶχέρι, η επιφυλακτικότητόι του σε πολλόι σημεία, και ειδικό όσοναφορόι την περίοδο πριν ο ίδιος συνδεδεί με τη σχολἠ του Πλω­τίνου, φαίνεται στο σύγχρονο αναγνώστη εξαιρετικά ενοχλητική.Σύμφωνα με τον Πορφύριο, το γεγονός αυτό οφείλεται στηναδιαφορία του Πλωτίνου για τα εγκόσμια, μια αδιαφορία που τονέκανε να παραμένειγι” ­αυτό σιωπηλός Ι. Ι­4, 2. 37­40).ίΟμως και οι ασάφειες των αναφορών του Πορφὐριου, ακόμα καιγια τα γεγονότα που περιγράφει, δεν είναι λιγότερο ενοχλητικές·ωστόσο, δεδομένου ότι γι, αυτό. τα ζητἠματα είναι προσιτές κόι­ποιες συγχρονες συζητησεις, ιδιαίτερα στις δυο πιο πρόσφατεςαγγλικές πραγματείες σχετικα με τον Πλωτίνο, μπορούμε ναασχοληδοὐμε συνοπτικά με αυτόι. Ι­Ι μοναδικἠ αναφορα για τονΠλωτίνο στις αρχαίες μας πηγές που ενδέχεται να είναι αληδινἠκαι η οποία συναντάται και στον Πορφυριο αφορα τη γενέτειρα

73

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

του, που σύμφωνα με τον Πορφύριο ο Πλωτίνος δεν ανέφερεποτέ και η οποία κατονομάςεται από τους ύστερους συγγραφείςως Αυκόπολη (η σημερινή πόλη Ασιούτ) της ὅόρειας Αιγύπτου(Ευνάπιος Β. Φιλ. 455, Δαὅίδ Εισαγ. 91. 25`κ.ε.ί· πρὅλ. ΠρόκλοςΠΘ Ι. Ι σελ. 6. Ι9­ΖΟ). Η πηγή αυτής της πληροφορίας δεν απο­καλύπτεται από κανέναν από τους παραπάνω συγγραφείς, συ­νεπώς ςη αξιοπιστία ςτηςγςπαρςαμένει αμφισὅητούμενη. Ούτε απο­τελεί στοιχείο ιδιαίτερης σημασίαςῇεφόσον, όπδια και αν ήταν η

γενέτειρα ή η φυλετική του καταγωγή ­και αυτά συνιστούν, φυ­σικά, δύο διαφορετικά προὅλήματα­ηςκουλτούραὴτρυμΠλωτίνουείναι ξεκάδαρα ελληνική καις­ης φιλοσοφία του ανεξάρτητη απόοποιαδήποτε σημαντική αιγυπτιακή επιρροή. Σε δέματα αιγυ­πτιακής δρησκείας δείχνει μάλιστα λιγότερο εξοικειωμένος απότον Πλούταρχο, και μάλιστα σε ένα περίφημο απόσπασμα απότις Εννεάδες φαίνεται να παρερμηνεύει τον ιερογλυφικό συμὅο­λισμό (ν. 8. 6. Ι κ.ε.). Από τις πληροφορίες του Πορφύριου μπο­ρούμε να προσδιορίσουμε τη γέννηση του Πλωτίνου στο 204 ή205 μ.Χ. και το δάνατό του στο 270 (Β. Πλ. 2. 29­31). Όσον αφο­ρόι τα υπόλοιπα γεγονότα, ο Πορφύριος καταγράφει μόνο ένα πε­ριστατικό από τη ζωή του δασκάλου του μέχρι τη σχετικά μεγά­λη ηλικία των 28 χρόνων· τότε ο Πλωτίνος αποφάσισε να ακο­λουδήσει τη φιλοσοφία, έχοντας δοκιμάσει τον ένα μετά τον άλ­λο τους διδασκάλους της Αλεξάνδρειας και επιστρέφοντας απο­γοητευμένος από όλους, μέχρις ότου κάποιος τον οδήγησε σεέναν πλατωνικό φιλόσοφο με το όνομα Αμμώνιος, στον οποίο δί­νεται από τους ύστερους συγγραφείς το ψευδώνυμο ‹κΣακκάς››,αὅέόαιης ερμηνείας., Όταν ο Πλωτίνος άκουσε την ομιλία του,ανύαφώνησε «Αυτόν ςητούσαἱ» και παρέμεινε μαζί του για,ταεπόμενα έντεκα χρόνια (Β. Πλ. 3. 6­21).

Από τη διδασκαλία του Αμμώνιου, ο οποίος δεν έγραφε τί­ποτα (πρὅλ. Β. Πλ. 20), λίγα πράγματα γνωρίζουμε, αν και πολ­λές φανταστικές εικασίες έχουν γίνει γι” αυτόν, και επομένωςδεν είμαστε σε δέση να ὅρούμε για ποιο λόγο εντυπωσίασε τονΠλωτίνο. Εντούτοις μπορούμε να υποδέσουμε ότι ξεπερνούσετους αντιπάλους του τόσο σε πνευματική δύναμη όσο και στην

74

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

έμπρακτη εφαρμογή της φιλοσοφίας! Σε ένα εδόιφιο του εκκλη­σιαστικού ιστορικού Ευσέὅιου παρμένο από τον Πορφύριο (ΒΙνΙ. 19) αναφέρεται ότι ο Αμμώνιος ξεκίνησε ως Χριστιανός, αρ­ ίγότερα όμως εγκατέλειψε το Χριστιανισμό, και ότι ο χριστιανόςδεολόγος Ωριγένης (Ι85­254 μ.Χ.) υπήρξε ένας από τους μαδη­

του. Αμφιὅολίες και ανακρίὅειες,­ωστόσο, ανακύπτουν σχε­τικόι με αυτήν την πληροφορία λόγω της ανακρίὅειας τόσο τουαρχικού εδαφίου όσο και του σχολίου του Ευσέὅιου, όπως επί­σης από την παρουσία ενός παγανιστή Ωριγένη αναμεσα στουςμαδητές του Αμμώνιου, ο οποίος, όπως φαίνεται, μαξί με τονΠλωτίνο και κόιποιον όιλλο εν ονόματι Ερέννιο ανήκαν στον εσω­τερικό κύκλο της σχολής (Β. Πλ. 3. 24­35). Το μόνο που φαίνε­ται ὅέὅαιο είναι ότι ο παγανιστής και ο χριστιανός Ωριγένηςήταν δύο διαφορετικοί όινδρωποι, ωστόσο παραμένουν διιστόιμε­νες οι απόψεις για τα υπόλοιπα στοιχεία της πληροφορίας. Ού­τε είναι δυνατόν να ανασυγκροτήσουμε τη φιλοσοφία του Αμ­μώνιου συγκρίνοντας τη διδασκαλία του Πλωτίνου με εκείνη τουχριστιανού Ωριγένη, ακόμη και αν ο τελευταίος ήταν πραγματιμαδητής του Αμμώνιου. Πλωτίνος και Ωριγένης έχουν λίγα κοι­νό. σημεία μεταξύ τους, τα οποία επίσης δεν παρατηρούνταιστους Μεσοπλατωνικούς. Αν δεχτούμε όμως την (αμφίὅολη)υπόδεση ότι ο ισχυρισμός του νεοπλατωνικού Ιεροκλή σύμφωναμε τον οποίο ο Αμμώνιος κατόιφερε να φέρει σε συμφωνία τονΠλόιτωνα με τον Αριστοτέλη (Φώτιος Βιὅλ. 46ΙΑ· πρὅλ. σελ.229) είναι σωστός, τότε ο Αμμώνιος τουλαχιστον σε αυτό το ση­μείο διαφωνούσε με τον Πλωτίνο, του οποίου την κριτική στονΑριστοτέλη έχουμε ήδη παρατηρήσει. Γνωρίξουμε σε κόιδε περί­πτωση τις διαφωνίες μεταξύ των παγανιστών μαδητών του Αμ­μώνιου. Ο παγανιστής Ωριγένης δεωρούσε το Νου την υψηλότε­ρη αρχή και απέρριπτε το Εν του Πλωτίνου (Πρόκλος ΠΘ Π. 4.90), ενώ ο τίτλος ενός έργου του, Ότι ο μόνος Δημιουργός είναιο Βασιλεύς (Β. Πλ. 3. 32), πιδανότατα ερμηνεύεται ως μια πο­λεμική ενόιντια στην πλωτινική ιερόιρχηση των Υποστάσεων.

ι. Πρβλ. περαιτέρω τη συζήτηση του Οοόσε στο Εηιτειίεηε Ηετστ Μ σελ. 24­32, όπου οι πα­λαιότερες θεωρίες εξετάζονται με κριτικό τρόπο.

75

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Δογματικές διαφωνίες πιστοποιούνται, επίσης, μεταξύ του Πλω­τίνου και ενός αλλου παγανιστή μαθητή του Αμμώνιου, για τηδιδασκαλία του οποίου δεν γνωρίζουμε τίποτε. Αυτός ήταν οΛογγίνος, ο λόγιος και κριτικός ο οποίος αργότερα στη ζωή τουέγινε ακόλουθος της ὅασίλισσας Ζηνοὅίας από την Παλμύρα καιστον οποίο μια λανθασμένη παραδοση αποδίδει την πραγματείαΠερί Ύψους. Ο Πλωτίνος παρουσίαζε τον Λογγίνο ως «φιλόλο­γο και όχι φιλόσοφο» (Β. Πλ. 14. 18­20), ενώ ο Λογγίνος, μολο­νότι στο τέλος απέκτησε έναν ιδιαίτερο σεὅασμό για τον Πλωτί­νο (Β. Πλ. κεφ. 19­2Ο), επέμενε να απορρίπτει την τακτική τουΠλωτίνου που εντόπιζε τις Ιδέες μέσα στο Νου, διατυπώνονταςσε αντίθεση την (επίσης μη πλατωνική) αποψη ότι οι Ιδέες ὅρί­σκονται σε ένα επίπεδο κατώτερο του Νου (Πρόκλος Εις Τιμ. Ι.322. 24). Ο Πορφύριος, ο οποίος είχε σπουδασει υπό την επί­ὅλεψη του Λογγίνου στην Αθήνα (Ευναπιος Β. Φιλ. 455­6), μαςλέει ότι και ο ίδιος είχε υποστηρίξει τη θεωρία του Λογγίνουόταν είχε μπει στη σχολή του Πλωτίνου και ότι εκείνος, αφού χα­μογέλασε, ανέθεσε στον κυριότερο μαθητή του, τον Αμέλιο Γε­ντιλιανό από την Τοσκανη, να εξηγήσει τη δική του αποψη. ΟΑμέλιος πραγματι το έκανε· ο Πορφύριος έγραψε την ανταπα­ντησή του και, ύστερα από τρεις επαναλήψεις της ίδιας διαδι­κασίας, ο Πορφύριος μεταστραφηκε στην αποψη του Πλωτίνου,συνέγραψε την αποκήρυξή του και έγινε αποδεκτός στον εσωτε­ρικό κύκλο της σχολής (Β. Πλ. 18. 8­23· πρὅλ. 20, 86 κ.ε.).

Αφήνοντας τον Αμμὡνιο το 243, ο Πλωτίνος έλαὅε μέροςστην εκστρατεία του αυτοκρατορα Γορδιανού εναντίον των Περ­σών, πιθανότατα ως μέλος της επιστημονικής ομαδας η οποίασυχνα συνόδευε τους στρατούς στα αρχαία χρόνια, ελπίζονταςνα έρθει σε επαφή με τους σοφούς της Περσίας και της Ινδίας.(Η παρουσία του θρησκευτικού διδασκαλου Μανη στο αντίθετοπερσικό στρατόπεδο έχει σχολιαστεί.) Η προσπαθεια, ωστόσο,του Πλωτίνου απέτυχε· ο Γορδιανός δολοφονήθηκε στη Μεσο­ποταμία και ο Πλωτίνος διέφυγε μετα δυσκολίας στην Αντιόχειακαι ποτέ δεν ξαναπροσπόιθησε έκτοτε να προσεγγίσει την Ανα­τολή (Β. Πλ. 3. 15­22). Ούτε επέστρεψε στον Αμμώνιο, τον οποίο

76

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

οι πηγές δεν αναφέρουν ξανά. Αντίδετα, πήγε στη Ρώμη, όπουκαι παρέμεινε τα επόμενα δέκα χρόνια, παραδίδοντας μόνοπροφορική διδασκαλία μέχρι το 253, οπότε ύστερα από προ­τροπή των μαδητών του άρχισε να διατυπώνει τις σκέψεις τουγραπτώς (Β. Πλ. 3. 22­35, 4. 9­ιι).

Ο Πορφύριος δεν ήρδε στη σχολή παρά δέκα χρόνια αργό­τερα (Β. Πλ. 4. Ι­3). Ήταν λίγο μόνο μετά την άφιξή του ότανξέσπασε η διαμάχη του Πλωτίνου με τους Γνωστικούς (πρὅλ.σέλἶό­7). Ενάντια στις δεωρίες τους συνέγραψε μια πραγμα­τεία χωρισμένη σε τέσσερα μέρη (Ενν. ΙΠ. 8, ν. 8, ν. 5 και Π.9), αναδέτοντας στον Πορφύριο και στον Αμέλιο τη λεπτομερήφιλοσοφική κριτική των ὅιὅλίων μέσω των οποίων οι Γνωστικοίδεμελίωναν την υποτιδέμενη αποκάλυψή τους (Β. Πλ. 16). ΟΠορφύριος περιέγραφε τους Γνωστικούς ως Χριστιανούς και ησύγχρονη έρευνα προτείνει πως πρέπει να ταυτίζονται με τουςΣηδιανούς, αίρεση της οποίας η διδασκαλία ὅρίσκεται πολύ κο­ντά σε εκείνη του χριστιανού αιρετικού Βαλεντίνου. Η μεταπο­λεμική ανακάλυψη μιας σηδιανής ὅιὅλιοδήκης στο Ναγκ Χαμ­μάντι (αρχαίο Χηνοὅόσκιον) στη ὅόρεια Αίγυπτο αποκάλυψεπραγματείες με τίτλους πανομοιότυπους με εκείνους που ανα­φέρει ο Πορφύριος και η μελλοντική έρευνα πιδανότατα δα επι­ὅεὅαιώσει ότι σήμερα διαδέτουμε αρκετές από τις πραγματείεςτων αντιπάλων του Πλωτίνου σε μια διαμάχη που αποδείχτηκεπολύ σημαντικό ερέδισμα για τη σκέψη του.

ιλιακεκριμένος προστάτης του Πλωτίνου κατά τη διάρκειααυτών των χρόνων υπήρξε ο Γαλλιήνος, ανεξάρτητος αυτοκρά­τορας από το 260 έως τόλίιόδ, και η σύζυγός του Σαλωνίνα.Παρότι η εύνοιά τους προς τον Πλωτίνο φαίνεται πως έχειυπερεκτιμηδεί, ήταν τόση που του επέτρεπε να ελπίζει ότι δατους έπειδεν να ςανοικοδομήσουν μιαύύήαρχαία πόλη φιλοσόφωνστήν­ἶῖἶαμπανῇία, την οποία δα ονόμαζαν Πλατωνόπολη και δακυόερνιότανς σύμφωνα με το έργο Νόμοι του Πλάτωνα (Β. Πλ.12). Ο Πλωτίνος και η σχολή­του ήταν έτοιμοι να μετακομίσουνκαι, μολονότι η ςπρόδεσή τους φαινόταν να είναι μια πόλη καιόχι μια μοναστική δεν υπῆίλλὲ καμία

77

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

το ποια θα ήταν τα επιφανέστερα μέλη της πολιτείας, ενώ οι

υπόλοιποιίπολίτες θα τους παρείχαν απλώς ,οικονομική υπο­

στήριξη. Είναι ὅέὅαιο ότι έτσι αντιλαμὅανόταν ο Πλωτίνος

­κατακριτέο οπωσδήποτε για τη σύγχρονη αντίληψη­ τη με­

γάλη μάξα των ανθρώπων (πρὅλ. Π. 9. 9. 6­Π)° ως εκ τούτουτο επεἶσόδίο δεν αντιὅαίνει στη συνήθη αποστροφή των Νεο­

πλατωνικών για την πολιτική, όπως ανταναιἕ7ιιἶοἶιύί”χαίρακτηλρι­

στίκά” στην πράξη του συγκλητικού Ρογατιανού, ο οποίος

απαρνήθηκε αξίωμα, οικογένεια και περιουσία και αυτοθερα­πεύτηκε από την ποδάγρα με ασκητική πειθαρχία (Β. Πλ. 7. 31­

46).2 Εντέλει, η αντίδραση της αυτοκρατορικής σχολής απέ­τρεψε την πραγματοποίηση του σχεδίου.

9ςΠορφύριος έμεινε κοντά στον,Πλωτίνογμόνο έξι χρόνια, από

το 263 μέχρι το 268, και είναι σε αυτά τα χρόνια που η ὅιογρα­

φία του Πλωτίνου παρουσιάξει την πιο ξωντανή εικόνα. Στοςτέ­λος ,αυτής της περιόδου ο .Πορφύριος κατεὅλήθη από μελαγχο­

λία και σκεφτόταν την αυτοκτονία. Ο Πλωτίνος, επιδεικνύονταςψυχολογική διορατικότητα, πράγμα που είχε κάνει και άλλες φο­

ρές, προέὅλεψε τι δεν πήγαινε καλά και (επίσης πολύ τυπικά)έδωσε στον Πορφύριο την πρακτική συμὅουλή να φύγει διακο­

πές. Ο Πορφύριος πήγε στη Σικελία και παρέμεινε εκεί μέχρι καιτο θάνατο του Πλωτίνου δύο χρόνια αργότερα (Β. Πλ. Π. Π­19).

Ένα άλλο ατυχές γεγονός συνέὅη στον Πλωτίνο το 268, ύστε­ρα από τη δολοφονία του Γαλλιήνου, όταν οι διάδοχοι του αυτο­κράτορα ήταν στρατιωτικοί χωρίς κανένα ενδιαφέρον για τον ελ­

ληνικό πολιτισμό. Την ίδια στιγμή μια ασθένεια από την οποία

έπασχε από παλιά (πιθανότατα κάποια μορφή λέπρας) επιδει­νώθηκε και ο φόὅος της μετάδοσής της ανάγκασε τους περισσό­

τερους από τους μαθητές του να αποσυρθούν (Β. Πλ. Ζ. Ι­17).

Έτσι ο Πλωτίνος έφυγε από την πόλη και πήγε στο κτήμα ενός

παλιού του φίλου στην Καμπανία, όπου και πέθανε το 270. Από

όλους τους μαθητές του μόνο ο γιατρός Ευστόχιος (πρὅλ. Β. Πλ.7. 8­12) ήταν παρών στο θάνατό του. Σε αυτόν ο Πλωτίνος είπε

2. Πρβλ. επίσης Ενν. ι. 5. ι0. ι5­ι8, νι. Θ. 7. 26­8 κλπ.

78

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

τα τελευταία του λόγια: «Προσπαδἠστε να αναγόιγετε το δεό μέ­σαῇσαςςστο δείο που­ςεγμ1ἘῇλΩχἔ2ι.._¶ῖΏ.Ώλιιχἦ(Β. Πλ. 2. 17­31). Οιμαδητές του παρηγορἠδηκαν από ένα χρησμό του Απόλλωνα πουπεριέγραφε τον Πλωτίνο να απολαμὅόινει την ουράνια ευδαιμονίαμαζί με τους δεούς και τους παλαιούς φιλοσόφους (Β. Πλ. 22).

Από τις γοητευτικές λεπτομέρειες που μας αφηγείται η ὅιο­γραφία του Πορφύριου μπορούμε να συζητησουμε μόνο εκείνεςπου σχετίζονται με την κατανόηση του έργου Εννεάδες. Αφού αυ­τές δεν έχουν κανένα προηγούμενο στη φιλοσοφική ὅιὅλιογρα­φία, συμπεριλαμὅανομένων και των νεοπλατωνικών συγγραμμόι­των, και εφόσον οι ιδιαιτερότητές τους απηχούν τα χαρακτηρι­στικόι γνωρίσματα της προφορικἠς διδασκαλίας του Πλωτίνουόπως αυτόι περιγρόιφονται από τον Πορφύριο, μια έκδεση αυτἠςτης διδασκαλίας δεν δα ηταν όισκοπη. Υπαρχει ωστόσο η διαφο­ρόι ότι τα προφορικά μαδἠματα του Πλωτίνου ήταν ανοικτό σεμεγαλύτερο κοινό απ” ,ό,τι τα γραπτόι του, τα οποία προορίζονταναυστηρα για έναν εσωτερικό κύκλο μαδητών (Β. Πλ. 4. Ι4­16, 7.Ι. κ.ε.). Τασημαντικότερα μέλη αυτού του εσωτερικού κύκλουήταν ο Αμέλιος, ο Ευστόχιος και ο Πορφύριος, για καδέναν απότους οποίους δα πούμε κόιτι περισσότερο. Ο ευρύτερος κύκλοςαποτελούνταν κυρίως από συγκλητικούς και, όπως σε πολλές όιλ­λες φιλοσοφικές σχολές, συμμετείχαν και γυναίκες (Β. Πλ. 7. 29κ.ε., 9. Ι­5). Ήταν το σπίτι μιας τέτοιας γυναίκας, της χἠρας Γε­μίνας, στο οποίο ο Πλωτίνος ζούσε, δίδασκε και φρόντιζε τα ορ­φανόι τα οποία είχαν εμπιστευτεί στη φροντίδα του οι συγκλητι­κοί (Β. Πλ. 9. 5­16). Σε αυτό ακριὅώς το πλαίσιο είναι που ο Πορ­φύριος σημειώνει την αξιοσημείωτη ικανότητα του Πλωτίνου νασυνδυόιζει τον εσωτερικό διαλογισμό με την εζωτερικἡ δραστη­ριότητα, μια ικανότητα που δα διαπιστώσουμε και στον τρόπογραφης του (Β. Πλ. 8. 19­23, 9. 16­22).

Τρία είναι τα κοινό. σημεία των προφορικών διδασκαλιών καιτων γραπτών του Πλωτίνου. Πρώτον, προτιμόι να ασχολείται, μεμεμονωμένα φιλοσοφικό προὅλἠματα παρά να εκδέτει τη σκέψη

Θτμαἰ Ο|εεεΙο| ε· Οτἰεπτεϋ || (Ρἰεε ι958) ΜΒ­80. ­3. Σχετικό με το τελευταίο λόγια του Πλωτίνου βλ. Ρ. Ηοτιτγ, «με Οετηἰὸτε Ρετοιε δε Ριοιὶη»,

79

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

του σε ένα τυπικό σύστημα (πρὅλ. Β. Πλ. 4. ΙΟ­Π) και είναι οπωσ­

δηποτε αδύνατο­να τον φανταστούμε να γράφει ένα έργο όπως

το Στοιχείωσις Θεολογική του Πρόκλου. Κατά παρόμοιο τρόποστα μαδἠματά του, μας λέει ο Πορφύριος, επέτρεπε στους ακρο­ατές του να δέτουν οποιαδηποτε προὅλἠματα επιδυμούσαν (Β.Πλ. 3. 35­8). Όταν κάποτε ο Πορφύριος συνέχιζε να υποὅάλλειερωτησεις ακατάπαυστα επί τρεις ολόκληρες ημέρες σχετικά μετο πρόὅλημα της ένωσης του σώματος με την φυχἡ, ένας ακροα­της συγκλητικός, ο οποίος προτιμούσε τις τυπικές διαλέξεις, δυ­σανασχέτησε. Ο Πλωτίνος απάντησε ότι, αν οι απορίες του Πορ­φύριου δεν επιλυδούν, δεν δα μπορούσε να ειπωδεί τίποτα πε­ρισσότερο σε αυτό το μάδημα (Β. Πλ. Ι3. ΙΟ­17). Η αντιπάδειατου Πλωτίνου στα τυπικά συστηματα οφείλεται εζίσου στην πε­ποίδηση, την οποία είχε κοινη με τον Πλάτωνα, ότι μας διαφεύ­γει η σύλληψη της Πραγματικότητας μέσα από αυστηρές φόρ­μουλες. Η πεποίδηση αυτή διαφαίνεται καδαρότερα στους συνε­χείς μετριασμούς των εκφράσεων που χρησιμοποιούσε για να πε­ριγράιμει το νοητό ον με λέξεις όπως οίον και ώσπερ (τέτοιο,όπωε)­..ΞΞε.αντίὸεση. εἐιιωιειιιε. τον Πλάτωνα. οι τιοοιιιιιατείεε. τειι

: ε × | : ­ίΠλωτινου εξαντλούν τα γλωσσικα τους αποδεματα πασχιζονταςινα επιτύχουν όσο το δυνατόν εγγύτερες προσεγγίσεις εκείνουζ

Η Π Ν ι Π | 7 » › » : | 1πρυτελικα παραμενει ανεκφραστο. Γι αυτο εχει την ταση να πα­ντρεύει εδάφια ζερἠς διαλεκτικἠς επιχειρηματολογίας με ζωντα­ςνέςζ περιγραφές ενατένισης μυστικών εμπειριών και να τονίζει ότι

όνο υπό το ω τέτοιων ε πει ιών πο. ούν να επιλυδούν όλεοι δυσκολίες, αυτό το πλαίσιο σχετίζεται και η χρηση της ει­κονοποιίας από τον Πλωτίνο, ιδιαίτερα των λεγόμενων «δυναμι­

ι | | #

κω,ν.__ε_ικονων¿?, μεσω των οποιων οι διαδικασίες που αντλούνταιαπό τον υλικόκόσμο χρησιμοποιούνται ως ζωντανές μεταφορέςτης Νοητή­ςγτψάζης. Πρέπει ιδιαίτερα να σημειώσουμε την επιμονἠτου Πλωτίνου στην ανάγκη κάδαρσης τέτοιων εικόνων από τουςυλικούς τους περιορισμόύςίπρινύαυτές εφαρμοστούν στο Νοητό

'ξξλἔἶιίἔἔἔξ συχνά αναφερόμενα παραδείγματα είναι εκείνα που πε­ριγράφονται στην Εννεάδα νἰ. 4. 7. ­ένα χέρι που χειρίζεται έναξύλο και ένα μικρό φωτεινό σώμα το οποίο φωτίζει μια μεγάλη

εο

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

/Ι σφαίρα­ προκειμένου να δειχτεί πως η Νοητή τάξη είναι ταυτό­­χρονα παρούσα σε κάδε σημείο του υλικού κόσμουι­ Περισσότερα

ξαπαραδείγματα δεν χρειάξεται εδώ να παρουσιαστούν εφόσον ταπιο σημαντικά, όπως αυτά της απορροής, δα αναλυδούν εκτετα­μένα αργότερα (πρὅλ. σελ. ΙΟ8 κ.ε.) και δα δείξουμε πόσο κεντρι­κής σημασίας είναι μερικές από αυτές τις εικόνες στη σκέψη τουΠλωτίνου. Εξίσου εντυπωσιακή είναι η ομοιότητα των υποδείξεωντου Πλωτίνου σχετικά με την «κάδαρση ›› των εικόνων με τις πνευ­ματικές ασκήσεις διαλογισμού από άλλες παραδόσεις· ας δούμε,για παράδειγμα, τις οδηγίες από την Εννεάδα ν. 8. 9: να φαντα­στούμε νοερά μια εικόνα από τον αισδητό κόσμο και στη συνέχειανα είξαλείφουμε (και όχι απλώς να εξασδενίσουμε) τους χωρικούςκαιξυλικούςξτηςςπεριορισμούς. Μολαταύτα, εφόσον στον Πλωτίνοη πνευματική άσκηση ταυτίζεται με τηςφιλοσοφία, τέτοιες εικόνεςαποτξελούνίἔξίσουκ αναπόσπαστοίίμίέ­ροής τελευταίας.

Ένα δεύτερο σημείο στο οποίο οι πραγματείες του Πλωτίνουμοιάζουν με τα μαδήματά του είναι το ότι ξεκινάει από ένα εδά­φιο του Πλάτωνα ή του Αριστοτέλη όπως έχει ερμηνευτεί απότους σχολιαστές που εξετάσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο,

ςξωστόσο¿ςόπω'ς_προσδέτει ο Πορφύριος και επιὅεὅαιώνει ο ίδιοςΟ Πλωῖίνοε δεν ακολονῦείινφλά πειπαρσιδοσιακἐειιτοιιιτιιείἐε(Β. Πλ. 14. ιο­ιόἶ πραῖίἔίλἶἶν. 8. 8. 1 κ.ε.). ίενα καλό παρα­δειγμα είναι η κατάδειξη από τον Ηειττγ ότι η Εννεάδα Ιν. 7. 6. `×

σὲ

κετ­.

.ιιέξ

1

× | |8­19 επιστρεφει διαμεσου του Αλεξανδρου (Π. Ψυχ. 61­3) στοπρωτότυπο αριστοτελικό κείμενο (Π. Ψυχ. ΠΙ. 2. 426Ἐ›­7α).4 Ηεξιχνίαση τέτοιων περιπτώσεων είναι, ωστόσο, εξαιρετικά δύ­σκολη λόγω της απώλειας των έργων των συγκεκριμένων σχο­λιαστών, καδώς και λόγω της άρνησης του Πλωτίνου να κατονο­μάσει οποιονδήποτε φιλόσοφο μετά τον Επίκουρο.

Ἑνα τρίτο σημείο στο οποίο οι Εννεάδες απηχούν τις προφο­ρικές συξητήσεις του Πλωτίνου είναι το ότι συχνά παίρνουν τημορφή διαλόγου με ένα φανταστικό συνομιλητήι Πιο αξιοσημεί­ωτη είναι η αίσδηση ταχύτατης εναλλαγής ανάμεσα σε ερωτώντα4. «|.εε Βουτοοε σε Ριοτίη», Εηιτετἱεηε Ηετατ Μ σελ. 429­49.

8Ι

`ι/ί

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

και ερωτώμενο, την οποία αναδεικνύει πολύ καλά η έκδοση τουΜα‹:Κετιτιει, σε χωρία όπως αυτά των συζητήσεων περί του Ενόςστην Εννεάδα ΠΙ. 8. 9 και τα τελευταία κεφάλαια της νΙ. 7.Άλλες φορές, ο αντίπαλος του Πλωτίνου εκτυλίσσει ένα λόγοπου καταλαμὅάνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο, στον οποίο εν συνε­χεία ο δάσκαλος απαντά σε πρώτο πρόσωπο. Σύγχυση μπορεί ναανακύψει από τη συνήδεια του Πλωτίνου να μπαίνει σε τέτοιαχωρία χωρίς τίποτα να δηλώνει ότι δεν αναφέρονται δικές τουιδέες· ούτε είναι πάντοτε εύκολο να διαὅλέψουμε σε ποιο ακρι­ὅώς σημείο ξεκινά η απάντησή του ή σε ποιο ὅαδμό δέλει νααναιρέσει την άποψη του συνομιλητή. Και αυτό μας φέρνει στιςγενικότερες υφολογικές δυσκολίες του έργου Εννεάδες.

Αυτά συνοψίζονται καλύτερα στο σχόλιο του Πορφύριου ότιο Πλωτίνος «ήταν ὅραχύλογος και πλούσιος περισσότερο σενοήματα παρά σε λόγια» (Β. Πλ. 14. Ι­Ζ). Δυστυχώς η αδιαφο­ρία του για υφολογικούς καλλωπισμούς δεν περιοριζόταν στηναποφυγή της πομπώδους ρητορικής που στους κύκλους της επο­

Γ .χης του περνούσε για κομψότητα· έφτανε ως την παραμέλησητων κανόνων καλλιγραφίας και ορδογραφίας, έλλειψη που στησυνέχεια επιδεινώδηκε λόγω της ασδενούς του όρασης, η οποίαδεν του επέτρεπε να διορδώνει εκείνα που είχε γράψει (Β. Πλ.8. Ι­8). Αυτές όμως οι ατέλειες απαλείφτηκαν από το κείμενόμας χάρη στην εκδοτική επιμέλεια του Πορφύριου. Πολύ πιο σο­ὅαρές είναι οι γενικότερες υφολογικές ερμηνείες του Πλωτίνου. τΕδώ αναδεικνύεται η ικανότητά του να συνδυάζει την εσωτερικήενατένιση με την εξωτερική δραστηριότητα. Σύμφωνα με τονΠορφύριο, ο Πλωτίνος επεξεργαζόταν εκ των προτέρων διανοη­τικά το σχέδιο της πραγματείας του και στη συνέχεια την έγρα­φε αμέσως σαν να αντέγραφε από ένα ὅιὅλίο. Ακόμη πιο εντυ­πωσιακή ήταν η ικανότητά του να διακόπτει το γράψιμο και ναεμπλέκεται σε συζήτηση. συνεχίζοντας μετά να γράφει από εκείακριὅώς όπου είχε σταματήσει και διατηρώντας εν τω μεταξύαδιάσπαστο τον ειρμό της σκέψης του (Β. Πλ. 8. 8­19).

Οι δετικές συνέπειες αυτής της διαδικασίας δεν πρέπει νααγνοηδούν. Αρχικά, αυτό σημαίνει ότι πρέπει να αναζητήσουμε

8Ζ

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

ένα γενικότερο σχέδιο στις πραγματείες του Πλωτίνου, ακόμηκαι σε εκείνες όπου είναι λιγότερο φανερό· στην πραγματικότη­τα, ακόμα και οι φαινομενικά «αποσπασματικές» του πραγμα­τείες, όπως το Περί ψυχής αποριών (Ενν. Ιν. 3­4), δείχνουν έπει­τα από ανάλυση ότι διατρέχονται από έναν καλά καδορισμένοειρμό σκέψεων. Δεύτερον, προσφέρει στο έργο του τη ζωντάνιαενός πνεύματος που είναι στραμμένο με όλες του τις δυνάμειςστην αναζήτηση και τη μετάδοση της αλήδειας. Όμως, οι αρνη­τικές συνέπειες είναι περισσότερο εμφανείς σε πρώτη ανάγνωση.

Πρώτον, οι προτάσεις του Πλωτίνου ρέουν ασταμάτητα σεμια ταχύτατη διαδοχή χωρίς καμία ένδειξη λογικής δομής καιδιακλόιδωσης των επιχειρημάτων του ούτε της ὅαρύτητας πουέχει κάδε ξεχωριστό κομμάτι του επιχειρήματος για το σύνολοτης πραγματείας. Όλα αυτά πέρα από τη δυσκολία που ήδη ση­μειώσαμε στη διάκριση των απόψεων του Πλωτίνου από αυτέςτων αντιπάλων του. Δεύτερον, οι Εννεοίδες είναι γραμμένες υπόμορφή φιλοσοφικής στενογραφίας, σε σύγκριση με την οποίαακόμη και ο Αριστοτέλης είναι υπόδειγμα μακρηγορίας. Μερι­κές φορές χρειάςεται να προστεδούν λέξεις (όπως, ας πούμε,ρήματα) για να συμπληρωδούν οι προτάσεις του Πλωτίνου, άλ­λες φορές να συμπληρωδούν κάποιοι λακωνικοί φιλοσοφικοίυπαινιγμοί των οποίων το δέμα δεν είναι πλέον εμφανές. Είναιγνωστό ότι ο Πλωτίνος δεν δεσμευόταν από τους κανόνες της ελ­ληνικής γραδμματικήςι κατά πόσο αγνοούσε πράγματι τη γραμ­έματικήί είναι ένα διαμφισὅητούμενο ζήτημα, το οποίο εξαρτάταιπολύ από το ποια σύγχρονη έκδοσή του χρησιμοποιεί ο καδένας.Ευτυχώς, είναι λίγα μόνο τα χωρία στα οποία η γραμματική τουΠλωτίνου σκιάςει την κατανόηση των σκέψεών του.

Ακόμα και οι σύγχρονοι του Πλωτίνου έὅρισκαν το ύφος τουσυγκεχυμἑιρ. Ο Πορφύριος αφηγείται πώς ο Λογγίνος πίστευε ότιοιδπραγματείες που του έφερνε ο Αμέλιος ήταν γεμάτες από αντι­γραφικά λόιδη, ενώ στην πραγματικότητα ήταν τα πιο ακριὅή αντί­γραφα των χειρογράφων του ίδιου του Πλωτίνου (Β. Πλ. 19. Ι9 κ.ε.,ΖΟ. 5­9). Επίσης, ο μηχσυστηματικός τρόπος έκδεσης των ιδεώντου συσκότιζε ακόμη περισσότερο τους λογικούς συσχετισμὁύς της

83

ι

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

/τσκέψης του (Β. Πλ. 18. 6­8). Στην πραγματικότητα, ένα μεγαλομέρος της εργασίας των διαδόχων του έγκειται στη διασόιφησητης λογικής δομής του Νεοπλατωνισμού. Για το σύγχρονο ανα­

ίἰ./γνώστη, ο οποίος ὅρίσκεται στην ίδια δέση με έναν δυτικοευρω­παίο που προσπαδεί να διαὅόισει Αριστοτέλη όχι μόνο πριν απότον Κοεε, αλλά και πριν από τον Ακινόιτη, τα πρόιγματα είναι φυ­σικόι ακόμη χειρότερα. Όποιος όμως μπει στον πειρασμό από αυ­τές τις δυσκολίες να αμφισὅητήσει τη σπουδαιότητα του Πλωτί­νου δα πρέπει καλύτερα να ακολουδήσει τη συμὅουλή τουΠοααε να συγκρίνει τον Πλωτίνο με τους συγχρόνους του5 ή τηνπιο συγκεκριμένη υπόδειξη του Ατπιεττοπς να συγκρίνει τις Εν­νεάδες με τα Ερμητικάἔ Είναι φανερή η υπεροχή του Πλωτίνουστη σύνδεση της πρώιμης ελληνικής σκέψης σε σύγκριση με τουςπροκατόχουςτουζ Ίσως ακόμη εντυπωσιακότερη είναι η ανελέη­τη κατόιδειξη της ανεπόιρκειας των ανδρωπομορφικών συλλήψε­ων του Θεού ή της έμφυτηςτόισης του ανδρώπου να αντιλαμὅόι­νεται τη νοητήςς­πραγματικότητα χωρικούς όρους (πρὅλ. Ενν.νΪ. 4­5, παρ. νἰ. 2? Ή μπορούμε να δούμε για παρα­δειγμα το σημαντικότατο κεφόιλαιο από την Εννεάδα ΨΙ. 8. Π, στοπλαίσιο μιας συζήτησης για το αν η φύση του Ενός πηγόιςει απότη ὅούληση, την ανόιγκη ή την τύχη. Τέτοια προὅλήματα, δηλώνειο Πλωτίνος, ανακύπτουν από την εσφαλμένη εφαρμογή περιορι­στικών συνδηκών στο Απόλυτα είναι σαν να δημιουργούμε ένανκενό χώρο, να εισόιγουμε το Θεό μέσα σε αυτόν και μετά να ανα­ρωτιόμαστε πώς ὅρέδηκε εκεί. Μέσα από τέτοια χωρία ο σύγ­χρονος αναγνώστης καταλαὅαίνει καλύτερα την αναφορα που κόι­νει ο Πορφύριος στην ικανότητα του Πλωτίνου να «διαὅόιςει καινα συλλαμὅόινει το ουσιώδες» (Β. Πλ. Β. Ι­2) και να «εξηγεί τονόημα ενός ὅαδύτατου ζητήματος με λίγες λέξεις» (Β. Πλ. 14. 17).

Ενόψει των παραπανω δυσκολιών που αντιμετωπίζει ο σπουδα­στής του Πλωτίνου, είναι ανταμοιὅή γι, αυτόν το γεγονός ότι έχειστην κατοχή του ένα πλεονέκτημα που δεν διαδέτουν οι μελετητέςκανενός όιλλου μεγόιλου Έλληνα φιλοσόφου, το πλεονέκτημα ότι

5. σο ›ο‹ ρεεε), Με.Θ. Εισαγωγή των εκδόσεων |.οεο στο Πλωτινος. τόμος Ι., σελ. χίν­›‹ν.

84

ΠΛΩΤΙΝὉΣ

η ὅιογραφία του Πορφύριου μας παρέχει δύο"­πλήρεις καταλό­γουςςτωνγέργων τους Πλωτίνου. τον ένα διατεταγμένοςκατόι χρο­νολογική σειρόι συγγραφής (Β. Πλ. 4.έΪό­6.25) και τον αλλο δι­ευδετημένο κατό. τη σειρα έκδοσηςγτου Πορφύριου (Βζ¬ΪΪλ. 24.Ιό­2ό.ίΖ7). Έτσι, μπορούμε με ασφαλεια να δεωρήσουμε εξαρίῖἔχης οτι εχουμε στην κατοχη μας καδετι που εγραψε ο Πλωτινοςἴ

/ | κ : κ ι : ν

αλλα και, αντιστροφως, οτι ολα τα κειμενα του Πλωτινου πους\ ι ν ν :εχουμε στη διαδεση μας ειναι αυδεντικόιἔ Είναι αλήδεια ότι, από/ξ/ » : κ σ |τη στιγμη που τα κειμενα του Πλωτινου γραφτηκαν στη διαρκεια

των τελευταίων δεκαεπτά χρόνων της ζωής του, δεν επιδεικνύ­ουν κόιποια καδοριστική εξέλιξη όπως εκείνη των έργων τουΠλόιτωνα και του Αριστοτέλη. Παρί όλα αυτό είναι χρήσιμο νασυσχετίσουμε τα δέματα των ατομικών του πραγματειών ή ομόι­δων πραγματειών με εξωτερικό γεγονότα της ζωής του. Και τοότι η χρονολογική ταξινόμηση του Πορφύριου είναι στο σύνολότης σωστή επιὅεὅαιώνεται από διασταυρούμενες αναφορές με­ταξύ των πραγματειών, μολονότι παραμένουν καποιες αμφιὅο­λίες, ιδίως όσον αφορόι την πραγματεία ΠΙ. 9 (αριδμός 13 στονκατόιλογο του Πορφύριου), μια συλλογή η οποία στην πραγμα­τικότητα αποτελείται από σύντομες σημειώσεις του Πλωτίνου σεδιαφορα ζητήματα. Ούτε υπαρχει λόγος να δεωρήσουμε πλαστόοποιοδήποτε ουσιώδες μέρος κάποιας πραγματείας (το μεγαλύ­τερο σε έκταση αμφίὅολο απόσπασμα είναι το Π. 3. Ι2. ΙΖ­3Ζ).8

Ο χρονολογικός κατάλογος του Πορφύριου διαιρεί τις πραγ­ματείες του Πλωτίνου σε τρεις ομαδες, σε εκείνες που γραφτη­καν πριν από την άφιξή του στη Ρώμη (253­63, είκοσι μία στοναριδμό), εκείνες που χρονολογούνται κατά τη διαμονή του εκεί(263­8, συνολικα είκοσι τέσσερις) και εννέα που γράφτηκαν τα „7. Το έργο Επιστολή στον Ρίεοουε, το οποίο αποδίδεται από τους σύγχρονους μελετητές τουμυοτικιομου στον Πλωτίνο, δεν είναι στην πραγματικότητα έργο του ίδιου του Πλωτίνου αλλαένα έργο που συντίθεται από φράσεις σταχυολογημένες απο τις Εννεάδες από το συγγρα­φέα του ιΘου αιώνα Η. Α. νευηπεπ και έχει δημοσιευτεί στο έργο του Ηουτε ννίίη τπε Μνειίεε.8. Η προσπαθεια του Ρ. Ηείπεπιεππ (στο έργο του Ρίοιίπ, Λειψία ί9ι9) να αποδείξει πως αρ­κετές πραγματείες είναι αμφίβολες και να επαναπροσδιορίσει τη σειρα όσων απέμειναν έτσιώστε να παρουσιαστεί η αληθινή αναπτυξη της σκέψης του Πλωτίνου έχει γενικα απορρι­φτεί· πρβλ. την εισαγωγή του Βτέπίει· στο Ρίοιίπυε των εκδόσεων Βυοέ, σελ. ›‹νίίί­›ο‹νί.

85

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

δύο τελευταία χρόνια της ζωής του Πλωτίνου (Ζ68­70). Γενικά μι­

λώντας, οι πραγματείες της πρώτης ομάδας προσφέρουν την κα­λύτερη εισαγωγή στη σκέψη του Πλωτίνου, εφόσον η εικόνα τηςπραγματικότητας που παρουσιάζουν είναι απλούστερη και μεδοδι­κότερη, αν και σε μερικά σημεία λιγότερο περιπετειώδής, από εκεί­νες της δεύτερης ομάδας. Τέτοιου είδους πραγματείες είναι η Ι. 6

για το Ωραίο, Ιν. 8 για την Κάδοδο της Ψυχής, ΥἹ. 9 για το Εν καιν. Ι για τις Τρεις Υποστάσεις. Αρκετές πραγματείες της ομάδας,ιδιαίτερα η Ιν. 7 για την Αδανασία της Ψυχής, η ΠΙ. Ι για την Ει­μαρμένη και η ν. 9 για τις Ιδέες, αναδεικνύουν μια έντονη επιρροήαπό τον παραδοσιακό σχολαστικό Πλατωνισμό, ωστόσο ακόμη καισε αυτές εισὅάλλει καταλυτικά το ιδιαίτερο πνεύμα του Πλωτίνου.Έτσι, τα παραδοσιακά επιχειρήματα της Ιν. 7 σχετικά με την αδα­νασία στεφανώνονται από μια έκκληση στην εμπειρία της ενατένι­σης ως εκείνης που μπορεί να προσφέρει την καλύτερη απόδειξηαδανασίας (Ιν. 7. ΙΟ. 3­Π. 2). Οι πρώτες πραγματείες της δεύτε­ρης ομάδας ασχολούνται με τη μάστιγα των Γνωστικών και ιδιαίτε­ρα με το πρόὅλημα της εξάλειφης του υλισμού και του ανδρωπι­σμού από τη σύλληψη του Θεού και του Νοητού κόσμου. Μεταξύαυτών των πραγματειών είναι οι νῖ. 4­5 για την Πανταχού Παρου­σία του Αληδινού Όντος, ΙΠ. 6 για την Απάδεια των ασωμάτων,Ιν. 3­5 για την Ψυχή και το αντι­γνωστικιστικό κουαρτέτο ΠΙ. 8, ν.8, ν. 5 και Π. 9. Οι πραγματείες νΙ. 7 και νΙ. 8 για το Εν σημα­τοδοτούν μια μετάὅαση μεταξύ της αντι­γνωστικής ομάδας και τωντελευταίων έργων της δεύτερης περιόδου, η οποία ασχολείται μετην αντι­αριστοτελική πολεμική· μεταξύ αυτών, πιο σημαντικές εί­ναι οι νἰ. Ι­3 για τις Κατηγορίες και ΠΙ. 7 για την Αιωνιότητα καιτο Χρόνο. Από την αρχή μέχρι το τέλος της δεύτερης περιόδου, η

ανάγκη προσδιορισμού της δέσης του Πλωτίνου σε αντιπαράδεσημε ανταγωνιστικά συστήματα γεννά μερικές από τις λαμπρότερεςκριτικές του ενοράσεις, και σε αυτόν το ὅαδμό έχει κάποια εγκυ­ρότητα η κρίση του Πορφύριου ότι αυτές περιέχουν το σπουδαιό­τερο έργο του (Β. Πλ. 32­4). Μερικές από αυτές τις πραγματείεςεπιδεικνύουν μεγαλύτερη συνοχή κατά την επανεξέταση δεμάτωνμε τα οποία είχε και παλαιότερα ο φιλόσοφος καταπιαστεί στα

86

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

πρώτα του έργα° ένα καλό παράδειγμα είναι η ανωτερότητα τηςπραγματείας Ιν. 3. 9­Ι? για την κάθοδο της φυχής σε σχέση με ό,τι­είχε αναφερθεί νωρίτερα στην Ιν. 8. Εν κατακλείδιχρι πραγματεί­εε που ὲνοαιιιε­ε.ιΞ!?ιο±τ.ίνι›ε...τ9 δὐ9..τελεντ<ιί0 χρόνια της ὲωῆε τονασχολούνται σε μεγάλο ὅαθμόδ με ηθικά ζητήματα, όπως με το κα­κό και τη θεοδικία, με την επίδραση των άστρων, με τη γαλήνη τουφιλοσόφου και την ψυχολογική της ὅάση· αυτό πιστοποιεί την ανά­γκη του Πλωτίνου για την αναζήτηση της γαλήνης πριν από το θά­νατο. Μόνο η πραγματεία ν. 3 από την τελευταία ομάδα ασχολεί­ται κυρίως με τις τρεις Υποστάσεις, ενώ η ΠΙ. 5, ασυνήθιστη με­τάὅαση για τον Πλωτίνο, επιχειρεί μια αλληγορική ερμηνεία τουμύθου στο έργου Συμπόσιο για τη γέννηση της Αφροδίτης.

Η έκδοση των έργων του Πλωτίνου από τον Πορφύριο δεν είχεεμφανιστεί μέχρι και την πρώτη δεκαετία του τέταρτου αιώνα ­περισσότερο από τριάντα χρόνια μετά το θάνατο του Πλωτίνου.Στο μεταξύ διάστημα ο Ευστόχιος είχε κυκλοφορήσει μια δική τουέκδοση, ὅασισμένη σε διαφορετικές αρχές από εκείνες που επρό­κειτο να ακολουθήσει ο Πορφύριος, μια έκδοση που σήμερα έχειχαθεί, μολονότι ενδέχεται να αποτελεί πηγή των εδαφίων του Πλω­τίνου που ὅρίσκονται στην Ευαγγελική Προπαρασκευή του Ευσέὅι­ου. Ἑνα κοινό χαρακτηριστικό και των δύο εκδόσεων αποτελεί η δι­αίρεση των μεγαλύτερων πραγματειών σε δύο ή και περισσότεραμέρη, ωστόσο όχι πάντοτε των ίδιων· αυτές που διαιρούνται απότον Πορφύριο είναι οι πραγματείες ΠΙ. Ζ­3, Ιν. 3­5, νΙ. Ι­3 και νἱ.4­5, ενώ τα τέσσερα μέρη του αντι­γνωστικιστικού έργου (ΠΙ. 8, ν.8, ν. 5 και Π. 9) τοποθετούνται από τον Πορφύριο σε διαφορετι­κές Εννεάδες. Μεβάση αυτήν την κατανομή ο Πορφύριος διαμόρ­φωσε μια σειρά πενήντα τεσσάρων πραγμαἶέιώἶνἶτιςςζόπρίεςς διαί­ρεσε σε έξι ομάδες­θτώνῖείννέα (‹‹Εννεάδες»), ένας συνδυασμός μυ­στικών αριθμών που τον ευχαρίστησε ιδιαίτερα. θεωρούσε ότι αυ­τή η κατανομή των πραγματειών παρήγε συστηματική ταξινόμησήτους σύμφωνα με τοθίέμα, προχωρώντας από τα ευκολότερα ερω­τήματα στα πιο δύσκολα (Β. Πλ. 24. ΙΙ­Ι6)· μπορούμε ναίτη συ­γκρίνουμε με την προσπάθεια του Ιάμὅλιχου να ταξινομήσει συ­στηματικά τους πλατωνικούς διαλόγους (πρὅλ. σελ. 46­7). Στην

87

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

πρώτη Εννεαδα ο Πορφύριος ενέταξε τις πραγματείες που ο ίδιοςδεωρούσε ότι αφορούσαν την“Ηδική, στη δεύτερη και (με μεγαλύ­τερη αμφιὅολία) στην τρίτη εκείνες που αφορούσαν τη 5

στην τέταρτη, πέμπτη και έκτη αυτές που αφορούσαν αντίστοιχατην Ψυχή, τις τρεις Υποστασεις και το Νου, τις Κατηγορίες και τοΕν. Όμως, ο μη συστηματικός τρόπος της φιλοσοφ.ίας.το_υ,_Πλωτί­νουλίλκόιδἶσλτόιίλ αδύνατη κόδε αυστηρή διόικριση μεταξύ των πραγ­ματειών του· στην πραγματικότητα οι περισσότερες πραγματείεςαησχολοιῖντὥί με περισσότερα του ενός από τα παραπανω ζητήμα­τα και ο Πορφύριος οφείλει να παραδεχτεί πως η τρίτη του Εννε­άδα δεν έχει συνοχή (Β. Πλ. 25. 2­9). Συνεπώς, δα συμὅουλεύαμετους αναγνώστες να ακολουδήσουν καλύτερα τη χρονολογική διόι­ταξη των έργων του Πλωτίνου, όπως έχει γίνει από τη σύγχρονηγερμανική έκδοση και μετόιφραση του Ηαταετ. Για παρόμοιους λό­γους, οι τίτλοι των διάφορων πραγματειών (που έχουν προστεδείαπό τους μαδητές του Πλωτίνου, Β. Πλ. 4. 16­19) είναι μόνο έναςαδρός οδηγός των περιεχομένων τους.

Στην έκδοσή του ο Πορφύριος συμπεριέλαὅε πρόσδετο δικότου επεξηγηματικό υλικό (Β. Πλ. 26. 29­37) από το οποίο σήμε­ρα δεν διασώςεται τίποτα, εκτός από ένα μέρος του πίνακα τωνπεριεχομένων του έργου Εννεάδα Ιν. 4, το οποίο διασώδηκε στηναρχή της αραὅικής έκδοσης του έργου Αριστοτέλους Θεολογία?Επίσης ο Πορφύριος διόρδωνε τα ορδογραφικό. λαδη του Πλωτί­νου και όιλλες επιφανειακές ατέλειες (Β. Πλ. 26. 37­40· πρὅλ.ό.π. 7. 49­51), δεν έχουμε όμως κανένα λόγο να πιστέψουμε ότιέκανε περαιτέρω αλλοιώσεις στα λόγια του δασκόιλου του και τοαποτέλεσμα της εργασίας των πρόσφατων εκδοτών, ιδιαίτερατων Ηετττγ και $‹:ΙιννγΖε·τ, μας προσέφερε μια τόσο ακριὅή ανα­παρόισταση των κειμένων της έκδοσης του Πορφύριου, ώστε εί­μαστε τώρα σε δέση να διαπιστώσουμε και να ὅεὅαιώσουμε ότιελόιχιστα από τα προὅλήματα του κειμένου που απέμειναν επη­ρεόιςουν την κατανόηση της σκέψης του Πλωτίνου. Είναι τώρα σεαυτήν τη σκέψη που πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας.

9. Πολλοί μελετητές πιστεύουν ότι το υπόμνημα του Πορφύριου αποτελεί επίσης πηγή τουμη ιτλωτινικού υλικού που διοσώζετοι στην ίδιο τη Θεολογιιτ (πρβλ. σελ. 257).

88

ΠΛΩἹἹΝΟΣ

ΙΙΟι τρεις Υποστάσεις

Η πρώτη δυσκολία που αντιμετωπίζει ένας ερμηνευτής του συ­στήματος του Πλωτίνου σχετίζεται με τη σειρά της έκθεσης τηνοποία θα ακολουθήσει. Μια λογική πρόταση θα ήταν να ξεκινήσειαπό την κορυφή της μεταφυσικής ιεραρχίας με το Εν, να κατέὅειπροοδευτικά μέσω των διαδοχικών επιπέδων του πλωτινικοὐ συ­μπαντος στον υλικό κόσμο και από εκεί να επιστρέψει ακολουθώ­ντας την Ψυχή πίσω στο Εν. Η διαδικασία όμως αυτή ταιριάζει πε­ρισσότερο στον Πρόκλο, του οποίου το συστημα παρουσιάζεταιως μια λογική παραγωγή από την αφηρημένη αρχή της ενότητας,παρά στον Πλωτίνο, ο οποίος συνήθως ξεκινά από τον κόσμο τηςκαθημερινής εμπειρίας, είτε από την εξωτερική πραγματικότηταείτε από την εσωτερική ζωή του ανθρώπου, και ανάγεται πίσω στοΕν. Αυτή όμως η προσέγγιση συναντά εγγενείς δυσκολίες. Σημει­ωτέον, οι κατώτερες πραγματικότητες που προκύπτουν από το Ενδυσκολα μπορεί να γίνουν νοητές χωρίς κάποια προηγούμενηαντίληψη του ίδιου του Ενός· στην πραγματικότητα, όσες πραγ­ματείες ασχολούνται με αυτό το θέμα ακολουθούν κυρίως την«καθοδική» σειρά ανάπτυξης. Η παρουσα έκθεσή μας είναι έναςσυγκερασμός των δυο αυτών προσεγγίσεων· θα ξεκινήσει με μιασκιαγράφηση του πλωτινικοὐ συστήματος ακολουθώντας την ανο­δική τάξη και ειδικότερα θα ασχοληθεί κάπως συνοπτικά με τοεπίπεδο της Ψυχής. Στη συνέχεια, ·έπειτα από μια διεξοδική έκ­θεση του Ενός, όσο φυσικά ο χώρος μάς το επιτρέπει, θα κατε­ὅουμε ξανά, ακολουθώντας την προοδευτική ανάπτυξη της Πραγ­ματικότητας, από το Εν στον αισθητό κόσμο. Τέλος, έπειτα απόμια λεπτομερή συζήτηση των απόψεων του Πλωτίνου για τηνατομική ψυχή, θα ασχοληθούμε με την αντίληψή του για την ανα­γωγή του φιλοσόφου και θα τελειώσουμε με την περιγραφή τηςμυστικής του εμπειρίας. Η ανεπάρκεια μιας τέτοιας προσέγγισηςείναι φανερή· συγκεκριμένα απαιτεί να διαιρέσουμε την περιγρα­φή του Νοητου κόσμου σε τρία μέρη (σελ. 96­ΙΟ4, Π4­8, 144­8).Από την άλλη, έχει τουλάχιστον δυο θετικά στοιχεία. Πρώτον, ο

89

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

αναγνώστης μπορεί να ωφεληδεί από την απόκτηση μιας σφαιρι­κότερης αντίληψης κόιδε επιπέδου πριν εντρυφήσει λεπτομερέ­στερα σε αυτό· δεύτερον, δα αναπαραγόιγουμε τη μη συστηματι­κή μορφή των ίδιων των πραγματειών του Πλωτίνου.

Η δεμελιώδης αρχή του Νεοπλατωνισμού, ότι η πραγματικό­τητα έγκειται στην ιερόιρχηση ὅαδμίδων ενότητας, αποτελεί συ­στηματοποίηση της πυδαγορειοπλατωνικής παραδοσιακής ταύτι­σης της αγαδότητας και της τόιξης με τη μορφή, του μέτρου με τοόριο. Αυτόι με τη σειρόι τους παραπέμπουν στον αριδμό και στημαδηματική αναλογία και, σε τελευταία αναλυση, υπονοούν τηνπαρουσία μιας οργανικής ενότητας (πρὅλ. Ενν. Ι. 6. 2)· στην προ­φορική διδασκαλία του Πλάτωνα, όπως την αναφέρει ο Αριστο­τέλης, οι Ιδέες συλλαμὅόινονταν ως απορρέουσες από την επιὅο­λή της Ενότητας στην Αόριστη Δυόιδα (Μεταφ. Α. 6. 987Β 18 κ.ε.κ.λπ.). Ο Πλωτίνος υποστηρίζει, ακολουδώντας ένα επιχείρηματων Στωικών, ότι αναγκαία συνδήκη ενός πρόιγματος είναι η ενό­τητα της ύπαρξής του (νΙ. 9. Ι. Ι. κ.ε.). Γιατί κόιδε πολλαπλότη­τα, οσοδήποτε αόριστη είναι, αποτελεί πόιντα μια πολλαπλότηταπραγματων, καδένα από τα οποία είναι ένα, εφόσον πολλαπλό­τητα χωρίς ενότητα μπορεί να ισχύει μόνο για την έσχατη απροσ­διοριστία της Ύλης. Από την εξέταση του υλικού κόσμου γίνεταιπροφανές ότι η ενότητόι του είναι μια ενότητα εξαιρετικα ατελής.

Εκτεινόμενα αρχικόι τα σώματα στον τρισδιόιστατο χώρο, υπό­κεινται σε διαιρέσεις, περιορισμούς και αμοιὅαίους αποκλεισμούςπου επιὅόιλλονται ειδικόι λόγω της κατάληψης χώρου. Δεύτερον,και εδώ οι Πλατωνικοί αποδέχονται την αριστοτελική ‹‹υλομορφι­κή» ανόιλυση των υλικών πραγματων, τα σώματα συγκροτούνταιαπό δύο στοιχεία, την ύλη και τη μορφή (πρὅλ. Ιν. 7. Ι. 8­Ι9, ν. 9.3. 9­ΖΟ). Ἀρα, στην περίπτωση ενός χρυσού ποτηριού, το χρυσόαποτελεί την ύλη πόινω στην οποία ο τεχνίτης επιὅόιλλει τη μορφήτου ποτηριού. Ενώ κατά τη μεταὅολή το ὅαδύτερο υλικό υπό­στρωμα λαμὅανει διάφορες μορφές, αυτό καδαυτό το υπόστρωμαπαραμένει αμετόιὅλητο. Όμως, εφόσον ακόμη και τα απλούστερασώματα, τα στοιχεία της γης, του αέρα, της φωτιόις και του νερού,έχουν το καδένα τη δική του μορφή και μεταὅόιλλονται από το ένα

9Ο

ΠΛΟΤΙΝΟΣ

στο άλλο, πρέπει να συνεχίσουμε την ανάλυσή μας ακόμη πιοπέρα και να αναζητήσουμε ένα υπόστρωμα στο οποίο οι μορφέςτων στοιχείων δα δεμελιώνονται, ενώ το ίδιο δα παραμένει τελι­κά κατά τη μεταὅολή των στοιχείων αμετάὅλητο (Π. 4. 6). Αυτότο υπόστρωμα είναι η Πρώτη Ύλη, μια ύλη χωρίς δική της μορ­ /φή και ποιότητα και σαφώς πολύ διαφορετική από την ύλη τηςἕμετακοιρτεσιανής σκέψης (Π. 4. 8. Ι κ.ε., πρὅλ. Αριστοτέλης Με­ταφ. Ζ. 3. ΙΟ29ε. 2Ο­6). Πράγματι, η Ύλη μοιάζει να είναι τελεί­ως ανύπαρκτη, όμως ο Πλωτίνος, μολονότι τη χαρακτηρίζει «μηον» ενόψει του άμορφου και παντελώς μη ουσιώδους χαρακτήρατης (Π. 5. 4­5, ΠΙ. 6. 7. 7 κ.ε.), αρνείται ότι αυτό σημαίνει από­λυτη ανυπαρξία (Ι. 8. 3. 6 κ.ε., Π. 4. Ι6. 3). Η συνακόλουδη πα­ραδοζότητα αυτής της έννοιας τονίζεται στην πραγματεία ΙΠ. 6για την Απάδεια. Πιο συγκεκριμένα, ο Πλωτίνος ισχυρίζεται ότιδεν μπορεί να υπάρξει αληδινή ενότητα μεταξυ μορφής και μιαςτέτοιας μη ουσιώδους οντότητας όπως παρουσιάζει η ανάλυσητην Ύλη° εναλλακτικά πρέπει να σκεφτούμε την αντανάκλασηεικόνων σε καδρέφτη (ωστόσο, αφού ο καδρέφτης έχει τη δικήτου μορφή, η σύγκριση παραμένει ατελής) (ΠΙ. 6. 7. 23­43, 9. 16­19, 13. Ι8­55).\‹‹Η Ύλη σε όλες τις εξαγγελίες της ψεύδεται» καιη φαινομενική σταδερότητα του υλικού κόσμου ὅασίζεται σε μιαψευδαίσδηση (ό.π. 7. 21 κ.ε.). Στην πραγματικότητα, εκείνο πουοι άνδρωποι δεωροὐν το πιο πραγματικό είναι εντέλει το λιγότε­ρο πραγματικό· απόδειξη αποτελεί το γεγονός ότι τα πιο ὅαριάαντικείμενα και φαινομενικά τα πιο σταδερά είναι τελικά και ταπιο εὐδραυσταζίάπ. 6. 33­64· πρὅλ. ν. 8. 9. 28­37). Μια παρό­μοια ανατροπή των απόψεων της αὅασάνιστης κοινής λογικήςσυναντάται σε κάδε επίπεδο του πλωτινικοὐ σύμπαντος (πρὅλ.ν. 5. ιι. 5­ιο, νι. 1. 28. 1 κ.ε., νι. 4. 2. 27 κε. κ.λπ.).

Φυσικά, η αντίληψη του Πλωτίνου για το μη ουσιώδες τηςΎλης δεν οφείλεται πρωταρχικά στο στοχασμό του Αριστοτέλη.Στην πραγματικότητα, η αντίληψή του απηχεί πλήρως τη μυστη­ριώδη «Υποδοχή του Γίγνεσδαι», την οποία ο Τιμαιος (48Ε­52Ι))έχει αζιωματικά δεωρήσει ότι αποτελεί δεμέλιο της μη ουσιώ­δους ροής του αισδητοὐ κόσμου. Όπως και άλλοι παλαιότεροι

9Ι

"·`_...._..“εωψ¬..„

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Πλατωνικοί. ο Πλωτίνος ταυτίζει την Υποδοχή με την Ύλη τουΑριστοτέλη και κατά συνέπεια απορρίπτει τη φυσική ερμηνεία τουέργου Τιμαιος σύμφωνα με την οποία η Υποδοχή ταυτίζεται με τοχώρο. Ο Πλωτίνος αρνείται ότι η Ύλη εκτείνεται στο χώρο ὅασιζό­μενος στο γεγονός ότι ο χώρος έχει μια συγκεκριμένη ιδιότητα (Π.4. 8­Ι2, ΙΠ. 6. 16­Ι8)° το γεγονός ότι ο όγκος δημιουργείται από τημορφή αποδεικνύεται από το γεγονός ότι η μορφή κάδε φυσικούείδους συνεπάγεται ένα ορισμένο μέγεδος (Π. 4. 8. 25­27, ΙΙΙ. 6.16. 1­Π). Ο όγκος συνεπώς δημιουργείται από την αντανάκλαση τηςμορφής πάνω στην Ύλη χωρίς να ανήκει αποκλειστικά ούτε στηνΎλη ούτε στη μορφή. Άρα, η πλατωνική Ιδέα του Μεγέδους δενείναι καδαυτή ένα μεγάλο αντικείμενο (Π. 4. 9. 5­7· πρὅλ. παρα­πάνω σελ. 49)· αντίδετα, το πραγματικό Μέγεδος είναι ελεύδεροαπό χωρικούς περιορισμούς και η τρισδιάστατη έκταση είναιαπλώς η καλύτερη μίμηση που η αισδητή ύλη μπορεί να επιτύχειτου αληδινού αδιάστατου Μεγέδους του Νοητού κόσμου (ΙΠ. 6. Ι7­18). Όπως δα δούμε. το αληδινό μεγαλείο για τους Νεοπλατωνι­κούς ήταν ζήτημα δυναμικότητας. όχι μεγέδους. και κάδε επίπεδοπραγματικότητας διασπάται και έτσι εξασδενίςει εκείνο που η δη­μιουργική του αρχή περιείχε σε μια πιο συμπυκνωμένη, άρα δυνα­μικόιερη. μορφή (νι. 4. 5, νι. 6. ι. νι. 7. 32. ι4­21).

Οι Μεσοπλατωνικοί είχαν διαφωνήσει στο κατά πόσο η Ύληαποτελούσε μια αδρανή, άμορφη και συνεπώς ηδικά ουδέτερηφύση ή αποτελούσε μια ενεργή αρχή του κακού. Ο Πλωτίνοςπροσφέρει χαρακτηριστικά έναν παράδοξο συνδυασμό και τωνδύο απόψεων. Ισχυρίζεται πως, εφόσον η αγαδότητα έγκειταιτη μορφή, είναι ακριὅώς η έλλειψη κάδε μορφής στην Ύλη που

αποδεικνύει την ταύτισή της με το Απόλυτο Κακό (Ι. 8. ΙΟ κ.λπ..Π. 4. 16. Ιό­25. ΙΠ. 6. Π. Ι5­45). Ο Πλωτίνος ωστόσο δεν είναι δυ­ϊστής· η Ύλη του δεν είναι μια αρχή ύπαρξης που παραμένειανεξάρτητη αλλά το σημείο στο οποίο η απορρέουσα πραγματι­κότητα του Ενός εξασδενεί σταδιακά στο απόλυτο σκότος." Τοκακό της Ύλης δεν είναι άρα μια δετική δύναμη (μολονότι ο

Ο

ιθ. |. Β. 7. ί?­23. Η. 5. 5. Ἱ?­ιθ, |||. 4. ί. Β­Ἱΐ, Ν. 3. Θ. 23­Θ.

92

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

Ώ' ι. ι ΪΤ, ίἐἶη ιι­ιγια τ αλιεία '± αενεις τι ι λεω μαΠλωτίνος μιλόι μερικές φορές σαν να ήταν)° είναι περισσότεροπλήρης στέρηση ή «πενία›› (πρὅλ. 1. 8. 3. 16, Π. 4. 16. 19­24, 111.

6. 14. 5­15), η οποία κοινωνεί την έλλειψή της στα σώματα πουστηρίζονται σε αυτήν και έτσι γίνεται πηγή κάθε ατέλειας στοναισθητό κόσμο, συμπεριλαμὅανρμ,έγη,ς„,όπ.ως­1­θαθούμε, και ΤΠΩκακίας των 8. 4, κλπ., πρὅλ. σελ. 130­1).ωίἶοῃήπρόόύληματολοποίο συνεπώς ανακύπτει είναι από πού ο αι­σθητός κόσμος αντλεί την παρούσα τόιξη και τι τον αποτρέπειαπό το να θιαλυθεί στην παντελή αμορφία της Ύλης. Εθώ είναιαναγκαία μια πιο σταθερή και πιο ενοποιημένη αρχή και ο Πλω­τίνος σε αυτό το σημείο ακολουθεί το επιχείρημα των σχέσεων μι­κρόκοσμου και μακρόκοσμου που είχε θιατυπωθεί από τους πρώ­τους Ἑλληνες φιλοσόφους και είχε κυριαρχήσει τόσο στην πλα­τωνική όσο και στη στωική παραδοση. Σύμφωνα με αυτό, η ορ­γανωση και η εύτακτη κίνηση του κόσμου, όπως και εκείνη τουσώματος ενός ζώου, εξαρτάται από την παρουσία μιας ρυθμίζου­σας ψυχής (Ιν. 7. 2. ΖΟ­5, ν. 1. 2)." Πρέπει εντούτοις να αποφύ­γουμε τσ λαθος των Στωικών και να συλλόιὅουμε την Ψυχή μέσααπό υλικούς και χωρικούς όρους· γιατί με αυτόν τον τρόπο προ­σθέτουμε απλώς ακόμα μια υλική οντότητα σε εκείνες που απαι­τούν εξήγηση αντί να προχωρήσουμε στην ανώτερη ενότητα πουχρειαζόμαστε (Ιν. 7. 3. 19­35). Η υλική αντίληψη των Στωικών γιατην Ψυχή θεν είναι μόνο ασύμὅατη με το ρόλο της ως οργανωτι­κής αρχής του κόσμου· υπάρχουν επίσης πολλές άλλες ψυχολο­γικές θιεργασίες που αποδεικνύουν το λαθος της.

Ας θεωρήσουμε, για παρόιθειγμα, την περίπτωση της αίσθη­σης. Ο Πλωτίνος υποστηρίζει ότι πρέπει να υπαρχει μια κεντρικήαντιληπτική λειτουργία που λαμὅόινει πληροφορίες και από τις

ιι. Είναι ευρέως γνωστό ότι η αρχαιοελληνική λέξη ψυχή μεταφράζεται ακριβέστερα ως«ζωτική αρχή» συγκεκριμένα ο αρχαιοελληνικός όρος δεν φέρει τη σημασία της αθανασίαςη καποιας οντότητας ικανής να υπαρχει ξεχωριστό από το σώμα. Η νεοτιλατωνική ιδέα τηςψυχης είναι εντούτοις αρκετα κοντα στην έννοια που τιροσέλαβε η ψυχή στη χριστιανική καιμετα­χριστιανική σκέψη (σε μεγαλο βαθμό ειτηρεασμένες από την πλατωνική παραδοση),έτσι ώστε η απόδοση της λέξης ψυχή να μην είναι σοβαρα παραπλανητική· ο αναγνώστηςόμως πρέπει να σημειώσει ότι η νεοιιλατωνική «ψυχή» περιλαμβανει τόσο ψυχολογικές όσοκαι φυσιολογικές διεργασίες.

93

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

πέντε αισδήσεις και από όλα τα μέρη του σώματος° αλλιώς δεν δαυπήρχε στενότερη σχέση ανάμεσα στις αντιλήψεις δύο διαφορετι­κών αισδήσεων απ, ό,τι στις αντιλήψεις δύο διαφορετικών ζωντα­νών όντων (Ιν. 7. 6. 1­19, πρὅλ. νΙ. 4. Ι. 24­6, 6. 5­Ι3). Πώς όμως,σύμφωνα με τη στωική αποψη, μπορεί η κεντρική λειτουργία νααντιληφδεί έναν πόνο ταυτόχρονα από το δόικτυλο και από τηγλώσσα; Οι Στωικοί απαντούν ότι οι αισδήσεις μεταδίδονται απότο ένα μέρος του σώματος στο όιλλο μέχρις ότου φτόισουν στηνηγετική αρχή της ψυχής, η οποία εντοπίζεται στην καρδια. Σε αυ­τήν την περίπτωση, απαντόι ο Πλωτίνος, ή ο πόνος δα ήταν αντι­ληπτός αποκλειστικό από την καρδια ή δα υπήρχε μια διαδοχή αι­σδήσεων πόνου από το πόισχον μέλος μέχρι την καρδιά· όμως σεκαμία από τις δύο περιπτώσεις δεν μπορεί να προσδιοριστεί η αρ­λχική δέση του πόνου (Ιν. Ζ. Ζ, Ιν. 7. 7). Η μόνη εναλλακτική λύ­ση είναι ότι η ψυχή ὅρίσκεται στο σύνολό της παρούσα σε κόιδε

\σημείο του σώματος και αυτό είναι δυνατό να συμὅεί μόνο αν η ψυ­φχή είναι ασώματη και ελεύδερη από χωρικούς περιορισμούς.

Εξισου απορριπτονται αποψεις οπως του Αριστοτελη, οι οποι­ες ομολογούν μεν το ασώματο της Ψυχής, αρνούνται όμως τη δια­φοροποίηση της Ψυχής από το σώμα (Ιν. 7. 85). Αντίδετα, η πλα­τωνική αντίληψη της ψυχής ως μιας ενδιόιμεσης οντότητας μετα­ξύ αισδητού και Νοητού κόσμου συνοψίζεται στην αινιγματική πε­ριγραφή από το διόιλογο Τιμαιος ως «αναμεμιγμένης από την αδι­αίρετη ουσία και από την ουσία που γίνεται (και είναι) διαιρετήστα σώματα» (35Α), απόσπασμα του οποίου το νόημα έγινε αντι­κείμενο πολλών συζητήσεων στο Μεσοπλατωνισμό. Το «αδιαίρε­το» της Ψυχής ερμηνεύεται από τον Πλωτίνο ως έλλειψη έκτασηςστο χώρο και όχι όπως το αδιαίρετο ενός γεωμετρικού σημείου(νἱ. 4. 13. 18­26· πρὅλ. ΥΊ. 9. 5. 41­6). Αυτή είναι η πραγματικήφύση της Ψυχής. Αφού όμως τα σώματα που η Ψυχή δημιουργείκαι ρυδμίζει εκτείνονται στο χώρο, η δραση της σε αυτό την πα­ρουσιαζει σαν να υπόκειται σε χωρικούς κερματισμούς (Ιν. 2. Ι)."Αυτό, όμως, δεν πρέπει να μας κόινει να προσόιπτουμε στην ψυχή

ι2. Στον Τιμ 35Α, πρβλ. επίσης Ι. ι. 8 ι0 κ.ε., ΠΙ. 4. Θ. 80 κε., Ν. ί. ρεεείπι, Ν. 3. ι9,Ν. Θ. 3. ι0 κ.ε.

94

ΠΛΩΤ1ΝΟΣ

καδεαυτή τους χωρικούς περιορισμούς του σώματος· το πρόὅλη­μα έγκειται στο ότι οι όινδρωποι εσφαλμένα πιστεύουν πως οι αρ­χές της υλικής ύπαρξης ισχύουν για το σύνολο της Πραγματικό­τητας (νῖ. 4. Ζ. 27­34, 1/Ι. 5. 2). Στην πραγματικότητα, είναι απο­κλειστικά η μη έκταση της Ψυχής στο χώρο που την καδιστά ικα­νή να είναι συνολικά παρούσα σε κάδε σημείο του σώματος, όπωςαπαιτούν φαινόμενα σαν την αισδητηριακή αντίληψη (νἱ. 4. 3. 17­

31). Το ότι δεν εμφανίζονται όλες οι δυνάμεις της Ψυχής παρού­σες σε κάδε σημείο του σώματος οφείλεται στην αδυναμία του φυ­σικού κόσμου να συλλάὅει την πλήρη δύναμη της ασώματηςΠραγματικότητας (1/Ί. 4. 3. 6­11, 11. 1­ΙΟ. νῖ. 5. 11. 28­3δ)· πιο συ­γκεκριμένα, όπως δα δούμε, δεν προσαρμόζεται κάδε μέρος τουσώματος σε κάδε λειτουργία της ψυχής (Ιν. 3. 23, Ιν. 9. 3. 19­23·πρὅλ. σελ. 132). Συνεπώς, μπορούμε να περιγράψουμε τα άυλαόντα ως «πανταχού και πουδενά» παρόντα (ΠΙ. 9. 4, νΙ. 4. 3. 17­19). Και εφόσον ασχολούμαστε με μη χωρικές οντότητες, η μόνηέννοια που μπορούμε να δώσουμε στην πρόδεση «εις» είναι αυ­τή του «εξαρτάται από»: πρέπει να περιγράψουμε τις ασδενέ­στερες αρχές ως «μέσα σε» ή «εξαρτώμενες από» άλλες δυνα­μικότερες° άρα η ψυχή δεν ανήκει στο σώμα. αλλά το αντίστρο­φο, εφόσον η Ψυχή καδεαυτή ανήκει στο Νου και ο Νους ανήκειστο Εν (Ιν. 3. 20. 41­51, ν. 5. 9. 29­38, νῖ. 4. 2. Ζ­12).

Ωστόσο. αυστηρά μιλώντας. το κατώτερο επίπεδο της Ψυχήςείναι το μόνο που έρχεται σε άμεση επαφή με τα σώματα (Ιν. 3.19. Ιν. 8. Ζ. 30­3 κ.λπ.). Το μέρος αυτό της Ψυχής του Κόσμουείναι ταυτόσημο με την αριστοτελική Φύση,'3 ενώ στον άνδρωπο,ανάλογα με την πολυπλοκότητα του σώματος που ρυδμίζει, οιλειτουργίες της είναι πολύ περισσότερο διαφοροποιημένεςόπως δα δείξουμε σε ένα προσεχές μέρος του ὅιὅλίου, εμπερι­κλείει τις δυνάμεις της ανάπτυξης και της δρέψης, τις σωματι­κές επιδυμίες και τα συναισδήματα και (σε μερικά χωρία) τηναισδητηριακή αντίληψη, με άλλα λόγια όλες τις λειτουργίες πουέχουν τις ρίζες τους στο ζωντανό σώμα (πρὅλ. σελ. 127 κ.ε.).

13. Πρβλ. σελ. 58­9, 118 και Ενκ 111. Θ. Ζ­4, Ιν. 4. 12­13, 20­1, ν. 2. 1. 18­28.

95

Μ­..ηωωεαεὶ

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Ωστόσο επί του παρόντος, εφόσον παρακολουθούμε την αναζή­τηση του φιλοσόφου για ενότητα, μπορούμε να περιοριστούμεστο υψηλότερο επίπεδο της ψυχής, αυτό της εννοιακής λογικής,η οποία σύμφωνα με την αντίληψη του Πλωτίνου δεν έχει υλικέςρίζες (πρὅλ. σελ. 136). Ότι η Ψυχή δεν μπορεί να είναι η Από­λυτη Ενότητα που αναζητούμε είναι φανερό από το γεγονός ότιη έννοια της «Ψυχής» διακρίνεται από την έννοια της «Ενότη­τας», ενώ αυτό που αναζητούμε δεν είναι μια αρχή που απλώς«μετέχει στην» Ενότητα (για να χρησιμοποιήσουμε την ορολο­γία του Πλόιτωνα) αλλά μια αρχή που δεν είναι τίποτε όιλλο πα­ρα «Ενότητα» (νἰ. 9. Ι. Ι?­43, πρὅλ. ΠΙ. 8. Ζθ­3, ν. 5. 4. Ι κ.ε.).Αυτό επιὅεὅαιώνεται περαιτέρω από την εμπειρική ανόιλυση τηςσυνείδησης που διαδέτει η Ψυχή. Η συνείδηση δεν πρέπει ναεκτείνεται στο χώρο, γιατί είναι αφελές να δεωρούμε ότι ακόμηκαι οι εικόνες που λαμὅόινονται μέσω της αίσδησης εκτείνονταισε όλο το μήκος της κεντρικής αντιληπτικής λειτουργίας (σύμ­φωνα με την απαίτηση της στωικής δεωρίας) (Ιν. 7. 6. 19 κ.ε.,ν. 8. 2. 26­28). Και η στωική όιποψη είναι αδύνατο να εφαρμο­στεί στην ενατένιση των ασώματων όντων από την έλλογη ψυχή(όπως η δικαιοσύνη ή οι αλλες αρετές) (Ιν. 7. 8. Ι­26). Όμως τοότι η ενότητα ακόμη και αυτού του επιπέδου ενατένισης είναιατελής αποκαλύπτεται εόιν τη συγκρίνουμε με το αμέσως προη­γούμενο επίπεδο, εκείνο του Νου, της Δεύτερης Υπόστασης. ι

Η ανόιγκη να αποτελέσει προϋπόθεση μια αιώνια ενεργητικήαρχή που δα υποστηρίζει την ασυνεχή ενατένιση της ανδρώπι­νης σκέψης είχε συζητηδεί στο περίφημο κεφόιλαιο του Αριστο­τέλη περί του Ενεργητικού Νου (Π. Ψυχ. ΠΙ. 5· πρὅλ. Ενν. ν. 9.2. 20­Ζ, 3. ΖΙ κ.ε. κ.λπ.) και η αριστοτελική επιρροή είναι κατα­φανέστερη στις περιγραφές της Δεύτερης Υπόστασης του Πλω­τίνου. Από εμπειρική σκοπιόι, η διόικριση μεταξύ Ψυχής και Νουαντιστοιχεί στη διόικριση μεταξύ εννοιακής και ενορατικής σκέ­ψης. Όπως ο Ακινόιτης παρατηρεί (ΒΤ Ιε.. 14. 7), η σκέψη μπο­ρεί να δεωρηδεί «εννοιακή» υπό δύο όρους, είτε όταν συνόιγε­ται συλλογισμός από προκείμενες προτόισεις που οδηγεί σε λο­γικό συμπέρασμα είτε όταν σημειώνεται απλή μετόιὅαση από το

96

ΠΛΠΤΙΝΟΣ

ένα αντικείμενο στο άλλο. Η ανθρώπινη σκέψη είναι ξεκάθαραεννοιακή και με τις δύο σημασίες. Οι θεϊκές ψυχές, από την άλ­λη μεριά, δεν μπορούν να κατανοηθούν σαν να ασκούν εννοια­κή σκέψη σύμφωνα με τον πρώτο όρο, αφού ένας τέτοιος συλ­λογισμός πρέπει να ξεκινά από μια θεμελιώδη προϋπόθεσηάγνοιας Πν. 3. 18, Ιν. 4. 12) και συνεπώς αυτός ο συλλογισμόςείναι ασύμὅατος με τη θεϊκή παντογνωσία (πρὅλ. παραπάνωσελ. 58). Αφετέρου, η σκέψη των ψυχών συλλαμὅάνεται συνή­θως από τον Πλωτίνο σαν να συνεπάγεται μεταὅολή και άραυπόκειται στο χρόνο (αν και πρὅλ. Ιν. 4. 15­16, συζητείται πα­ρακάτω σελ. 139). Απεναντίας ο Νους είναι το επίπεδο της ενό­ρασης, εκεί όπου παρακάμπτονται οι κοπιώδεις διαδικασίες τηςεννοιακής σκέψης και ο Νους πετυχαίνει μια άμεση και στιγμι­αία ενατένιση της αλήθειας (πρὅλ. Πλάτωνας Επ. 1/Π. 341 Ο­1)).Στην πρώιμη ελληνική σκέψη ο νους είχε χρησιμοποιηθεί τόσογια μια τέτοια ενορατική θέα όσο και με την ευρύτερη έννοιατης «λογικής» εν γένει· ούτε είναι πάντοτε εύκολο στους ανα­γνώστες του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη να σιγουρευτούν γιατο ποια από τις δύο έννοιες έχουν στο μυαλό τους οι δύο φιλό­σοφοι. Ο Πλωτίνος, από την άλλη μεριά, είναι προσεκτικός ναδιακρίνει την αληθινή Νόηση από την εννοιακή λογική, στηνοποία κακώς εφαρμόζεται ο προηγούμενος όρος." Όμως, εφόσονη ενορατική θέα παραμένει για τον Πλωτίνο το αποκορύφωματης πνευματικής ζωής του ανθρώπου, είναι προτιμότερο να με­ταφράςουμε τη λέξη νους ως «Διάνοια» παρά ως «Πνεύμα»,όρο τον οποίο χρησιμοποιεί, για παράδειγμα, ο Ιιτςο.

Οι ὅασικές διακρίσεις ανάμεσα στην ενατένιση της Ψυχής καιτου Νου είναι δύο. Πρώτον, ενώ ο Νους αγκαλιάζει το σύνολοτου Νοητού κόσμου μέσα από μια μοναδική άχρονη ενατένιση, ηΨυχή κατά την ενατένισή της, όπως έχουμε δει, αναγκάζεται ναμετακινείται από το ένα πράγμα στο άλλο (ν. 1. 4. ΙΟ­25). Ἀρα,για μία ακόμη φορά, η κατώτερη αρχή κερματίςει τη ζωή της ανώ­τερής της (1. 5. 7. 14­20, Π1. 7. 11. 20 κ.ε.). Αποτέλεσμα αυτού> 14. 1. 8. 2. Θ κε., τιρβλ. επίσης 1. 1.8. 1 κ.ε., Υ. 1.10. 12­13,ν1. 2. 21.27 κ.ε., ΥΙ. 9. 5. 7 κ.ε.

97

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

του κερματισμού είναι η γέννηση του χρόνου, ο οποίος ορίζεταιαπό τον Πλωτίνο ως «η μετόιὅαση της ζωής της Ψυχής από μιακατασταση ὅίου σε αλλη» (ΙΙΙ. 7. 11. 43­5), ενώ η αιωνιότητα είναιη ζωή του Νοητού κόσμου, η οποία με τα λόγια του Πλάτωνα (Τιἰμαιος 3713) «ενοικεί στην ενότητα», χωρίς χρονική διαδοχή, αφούο Νους περιέχει κόιδε δυνατό ον και όιρα δεν έχει ανόιγκη τίποταπερισσότερο να αναζητήσει.Ι5 Είναι μέσω της αέναης ακούραστηςαναζήτησης νέων αντικειμένων ενατένισης που η Ψυχή επιτυγχά­νει την εγγύτερη δυνατή προσέγγιση στη Νοητή ζωή και είναι μεαυτήν την έννοια που ο Πλωτίνος ερμηνεύει την περιγραφή τουχρόνου στο έργο Ἱιμαιος ως «κινητής εικόνας της αιωνιότητας››(Τιμαιος ό.π., Ενν. ΙΙΙ. 7. 11. ν. Ι. 4. 18­21). Η δεύτερη διόικριση με­ταξύ των Δύο Υποστόισεων έγκειται στο γεγονός ότι η τέλεια αυ­τογνωσία του Νου, η οποία ὅασίζεται στην πλήρη ταύτιση υπο­κειμένου και αντικειμένου, είναι αδύνατη στο επίπεδο της Ψυχής(ΙΙΙ. 8. 8. 1­30, ν. 3. 2­4). Συμπέρασμα αυτού είναι ότι η ενατένι­ση της Ψυχής περιορίζεται σε εικόνες ή λεκτικές διατυπώσεις στιςοποίες αντανακλώνται οι Ιδέες (Ιν. 3. 30 κ.λπ., πρὅλ. σελ. 137),ενώ τα αντικείμενα που δεόιται ο Νους είναι οι πλατωνικές Ιδέεςκαδαυτές, η πλατωνική Πραγματικότητα του Αληδούς Όντος.

Έχουμε ήδη αναφέρει τη γενικότερη στόιση του Νεοπλατωνι­σμού απέναντι στη δεωρία των Ιδεών (σελ. 45­6). Σε αυτό το ση­μείο χρειόιζεται να σημειώσουμε μια κατηγορία Ιδεών που ανα­γνωρίζεται από τον Πλωτίνο, μολονότι δεν αναγνωρίζεται συνολι­κόι από τους διαδόχους του (πρὅλ. Συριανός Εις Μεταφ. 39. 8­28, Πρόκλος Εις Παρμ. 824), αυτήν των Επιμέρους Ιδεών. Δυ­στυχώς, δεν είναι σαφές με πόση συνέπεια ο Πλωτίνος διατηρείαυτήν τη δεωρία του και μέχρι ποιο σημείο προτίδεται να τηνεφαρμόσεν" η πραγματεία στην οποία υποστηρίζονται αυτές οιΙδέες (ν. 7) ασχολείται κατόι κύριο λόγο με τις Ιδέες των επιμέ­ρους ανδρώπων και όιλλων έμὅιων όντων (πρὅλ. ν. 9. 12), ενώ σεένα όιλλο σημείο ο Πλωτίνος καταδεικνύει τον παραλογισμό της

15. Ι||. 7. 3­Θ, ιδιαίτερα 3. 37­Θ, 4. 37­43, 5, 25­8° Πρβλ. ν. 1. 4. 1­25, ν. 9. 7. 1­12. \/Ι. 7. 1. 45­58.

16. Πρβλ. τις συζητήσεις των Η. Β|ιιιτιεητήεΙ, Ρήτοιιεεἰε || (1966) 61­80, Δ. Μ. Ηιετ, «Ροτιηε οίΙηαὶνἰσυεὶε Ιιι Ριοιὶτιυε», ΟΟ 18 (1863) 223­81.

98

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

υπόθεσης μιας ξεχωριστής Ιδέας της Φωτιάς για κάθε επιμέρουςφωτιά (νΙ. 5. 8. 39­46). Όμως ο ὅασικός του σκοπός είναι ξεκά­θαρος: να προσδώσει στην ατομική προσωπικότητα ένα μόνιμοτόπο στον κόσμο του Νου. Η ατομικότητα σύμφωνα με την άπο­ψή του οφείλεται εμφατικά στη Μορφή, όχι στην Ύλη, και κάθεατομική ψυχή είναι με τη σειρά της αθάνατη και εξαρτώμενη απόένα δικό της ξεχωριστό αρχέτυπο (Ιν. 3. 5, νἱ. 4. 4. 34­46).

Η θεώρηση του Πλωτίνου για το Νοητό κόσμο έχει τις ρίζεςτης στη μεσοπλατωνική αντίληψη των Ιδεών ως σκέψεων του Θε­ού, τις οποίες ωστόσο ερμηνεύει και πάλι υπό το φως του αρι­στοτελικού δόγματος της ταυτισης της σκέψης με το αντικείμενότης, με σκοπό να καταλήξει σε μια θεμελιωδώς καινουργια καιοιναπάντεχη σύλληψη. Επιμένει επίσης ότι οι Ιδέες δεν είναι σκέ­ψεις με τη σημασία αυθαίρετων εννοιών χωρίς κανένα δικό τουςουσιώδες περιεχόμενο. Ο Νομιναλισμός πρέπει να αποφευχθεί· ηυπαρξη των Ιδεών δεν εξαρτάται από το ότι είναι σκέψεις (ν. 9.7. Π­18, νΙ. 6. 6· πρὅλ. Παρμ. ΒΖΒ­Ο). Ωστόσο, όπως οι συνεχι­στές του Πλωτίνου επρόκειτο να αντιτείνουν, τέτοιες προτάσειςείναι δύσκολο να συμφιλιωθουν με κάποιες άλλες του θέσεις(πρὅλ. σελ. Π7­8). Μπορουμε να αναγνωρίσουμε τους νόμους πουδιέπουν το Νοητό κόσμο εξετάζοντας την ενατένισή του από τουςεπιμέρους νόες. Αφενός ο επιμέρους νους διατηρεί την ταυτότη­τά του· αφετέρου η ενατένισή του αγκαλιάζει το σύνολο τουΝοητοὐ κόσμου και ό,τι περιέχεται σε αυτόν. Άρα, εφόσον σε αυ­τό το επίπεδο υποκείμενο και αντικείμενο ταυτίζονται, κάθεστοιχείο της Νοητής τάξης ταυτίζεται με το σύνολο της τάξης αυ­τής και με κάθε άλλο στοιχείο προερχόμενο από αυτήν (Ιν. 4. Ζ.3­14, νΙ. 5. 7). Εδώ συναντάμε την πλωτινική έκδοση της νεο­πλατωνικής αρχής σύμφωνα με την οποία «τα πάντα ενυπάρ­χουν στα πάντα», την οποία συναντήσαμε σε σχέση με τον Νου­μήνιο (ΙΠ. 8. 8. 40­5, πρὅλ. σελ. 68). Ακριὅέστερα, κάθε νους εκ­φράζει ολόκληρη τη Νοητή τάξη μέσα από τη δική του συγκε­κριμένη οπτική (ν. 8. 4. 4­Πλ ή, σύμφωνα με την ορολογία τουΠλωτίνου, καθετί είναι «ενεργεία» ο εαυτός του, αλλά «δυνά­μει» όλα τα άλλα (νἰ. Ζ. ΖΟ· πρὅλ. Ιν. 8. 3. 14­16, νΙ. 7. 9. 31­8).

99

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΧΣΜΟΣ

Η αναλογία που προτείνει ο Πλωτίνος είναι μιας κλειστής επα­γωγικής επιστήμης, όπως της Ευκλείδειας γεωμετρίας, στην οποίαμολονότι κόιδε δεώρημα έχει το δικό του συγκεκριμένο περιεχό­μενο, περικλείει επαγωγικόι το σύνολο της εν λόγω επιστήμης." Ηενότητα που συγκροτεί το Νου είναι ωστόσο εγγύτερη από αυτήνπου η αναλογία υπονοεί, εφόσον οι οικείες προς εμόις επιστήμεςανήκουν στο επίπεδο της εννοιακής σκέψης· παρ' όλα αυτόι έχειτο πλεονέκτημα ότι τονίζει πως η Νοητή τόιξη δεν είναι απλώςένα συγκεχυμένο αμόιλγαμα. Ακόμη και αν μέσα στο Νου «τα πόι­

ντα ὅρίσκονται σε ταυτότητα», τα περιεχόμενά του διακρίνονταικαδαρόι χωρίς να διαχωρίζονταιἔδ

Αρα, ο Καδολικός Νους αναδύεται ως μια ενότητα­σε­πολλα­πλότητα, ένας πολλαπλός οργανισμός που εμπεριέχει μια πολλα­πλότητα Νόων και Ιδεών· ο Πλωτίνος εξισώνει τον Καδολικό Νουμε το «Ἑμὅιο Ον» του διαλόγου Τιμαιος 3Ο‹: κ.ε.'9 Επιπλέον, δεω­ρεί τις Ιδέες αφ, εαυτού ζωντανούς, ενσυνείδητους νόες (ν. Ι. 4. 26,ν. 9. 8. 2­4, νἰ. 7. 9. 2Ο κ.ε.). Στο σύγχρονο αναγνώστη αυτή ηαντίληψη του Νοητού κόσμου ως «υπερζέουσας ζωής» (νΙ. 5. 12.

9, νἰ. 7. 12. 23) και των Ιδεών ως ενεργών δυνόιμεων φαίνεται ως ηκύρια διαφοροποίηση του Πλωτίνου από τον Πλόιτωνα. Εντούτοιςο Πλωτίνος πίστευε ότι η δέση του αυτή απέρρεε από το χωρίο τουδιαλόγου Ἱιμαιος και από την περιγραφή του Καδολικού Όντος στοΣοφιστής (248Ε`. κ.ε.) ως προικισμένου με ζωή και νόηση (πρὅλ. π.χ.Π. 5. 3. 22­40, ΠΙ. 6. 6. ΙΟ­32). Μια υποστηρικτική όιποφη ήταν ότι,όπως το αρχέτυπο του αισδητού κόσμου, το οποίο ο Πλωτίνος κα­δώς και οι Στωικοί δεωρούσαν ζωντανό οργανισμό, ο Νοητός κό­σμος πρέπει επίσης να είναι ζωντανός (πρὅλ. νΙ. 7. Π­Ι2). Ακόμαπιο σημαντική ήταν η δεωρία του Αριστοτέλη για την ταύτιση τηςενορατικής σκέψης με το αντικείμενό της, ενισχυμένη από τηνκριτική των Σκεπτικών για τη γνώση των εξωτερικών αντικειμένωνως κατ” ανόιγκη ατελών (πρὅλ. σελ. 57). Ο Νους, υποστηρίζει οΠλωτίνος, πρέπει να διαφέρει από την Ψυχή κατά το ότι διαδέτει

ι7. ν. ει. ε. ε­ιο· ιιριιλ. ιιι. ει. 2, ιν. ο. ε, νι. 4. 4. οι­ε.ιο. ν. ο. ε. ωι., ι. ει 2. ι7­ιο, ιιι. ε. ε. εε­7, νι. ο. 7. ι­ιο, νι. 7. ιι. ιε­23. νι. ει. ε. ιο­2ο.ιο. πρωι. ενν. ν. Θ. ει. τι­ε, νι. 2. ει. εε­Θ, νι. 6. 7. νι­ιο, νι. 7. ε. 27­εε.

ΙΟΟ

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

τέλεια αυτογνωσία· ούτε μπορεί να συγκριθεί με την ανεπαρκήενατένιση των εικόνων των Ιδεών από την Ψυχή αντί των Ιδεώνκαθαυτών. Αυτές όμως οι προϋποθέσεις μπορούν να επιτευχθούνμόνο αν υπάρχει μια τέλεια ταύτιση μεταξύ του Νου και των πε­ριεχομένων του, και άρα μόνο αν οι Ιδέες είναι οι ίδιες Νόες.2® Κά­θε άλλη υπόθεση, για παράδειγμα ότι οι Ιδέες είναι λεκτικές φόρ­μουλες, είναι ασυνεπής προς τον εαυτό της και αποτυγχάνει ναεκπληρώσει τα παραπάνω κριτήρια (ν. 5. Ι. 37­50). Η ιδέα όμωςτου Πλωτίνου για το Νου, όπως και η ιδέα του για το Εν, έχειεμπειρικές όσο και μεταφυσικές και παραδοσιακές καταὅολές.Ότι ὅασίςεται σε μια δραστική οιονεί­μυστική εμπειρία διαφαίνε­ται έντονα από τη γλαφυρότητα μερικών περιγραφών του, ιδιαί­τερα της πραγματείας ν. 8 για το Νοητό Κάλλας, και επιὅεὅαιώ­νεται από τις προτροπές προς τους αναγνώστες να επιτύχουν μό­νοι τους αυτήν την εμπειρία (ν. 8. ΙΟ. 39­43, νΙ. 7. Ι5. 3Ο­2).2Ι ΣτονΙάμὅλιχο, από την άλλη μεριά, η απεριόριστη πλωτινική ταύτισηΝόων και Ιδεών φαινόταν ότι υπερτόνιζε την ενότητα του Νοητούκόσμου εις ὅάρος των διακρίσεων εντός του (πρὅλ. σελ. ΖΟ2).

Η ένταση μεταξύ στατικών και δυναμικών όψεων της πλωτινι­κής σκέψης φαίνεται καθαρά στις περιγραφές του Νου. Θα τις πα­ρατηρήσουμε στην αισθητική φιλοσοφία του Πλωτίνου (πρὅλ. σελ.Ι47­8) και έχει ήδη σημειωθεί η επιρροή τους στην κρίση του γιατο άπειρο (πρὅλ. σελ. 26­7).22 Σε χαρακτηριστική αντιπαράθεση

20. ν. 8. ί5. τε­48, ν. 5. τ. τε­2. 24· πρβλ. ν. 4. 2. 48­8, ν. Θ. 5. ί­34. Για τις πηγές των θεωριώνπρβλ. Ρ. Ηεάοτ, «ίἔιτε, νίε, ρεπεἐε είτε: Ρίοίίπ ετ ενεπτ Ρίοιίη», Επίτείίεπε Ηεται Μ σελ. ί07­57.2ί. Μπορούμε περαιτέρω να σημειώσουμε τις ομοιότητες μεταξύ του πλωτινικού Νοητού κό­σμου και των περιγραφών μοντέρνων εμπειριών που δημιουργούνται από τη χρήση ψυχεδε­λικὡν ναρκωτικών· κοινά χαρακτηριστικά είναι η κατάργηση της διάκρισης υποκειμενου­αντι­κειμενου και των περιορισμών χώρου και χρόνου, καθώς και η αντίληψη μιας διάχυτης κινη­τικότητας ακόμη και στα αντικείμενα τα οποία κατά την κοινή αίσθηση θεωρούνται άψυχα(ωστόσο ο Πλωτίνος, φυσικά, ξεκαθαρίζει ότι η εμπειρία του επιτυγχάνεται μέσω της φιλο­σοφικής θέασης και μόνο· για τις «πνευματικές ασκήσεις» που περιλαμβάνονταν πρβλ. πα­ραπάνω σελ. 8η. Η εμπειρία του Πλωτίνου πρέπει επίσης να διαφοροποιηθεί από αυτό πουονομάζεται «εξωοτρεφης μυστικιαμός». ο οποίος περιλαμβάνει την αίσθηση μιας ενότηταςπου διαχεει τον εξωτερικό κόσμο· ο Πλωτίνος τονίζει ότι η δική του Θέαση επιτυγχάνεται μέ­σα από την απόσυρση ένδον (πρβλ. Υ. 8. τί. ι0­ι2).22. Πρβλ. Α. Η. Απηείτοπς, ‹‹Ρίοτίπυε' άοοιτίπε οί τπε ίπύπίτε ειπα ίίε είαπίίίοεπσε ίοτ Οπτίειίεπτίιουαπί», Οοννπείσε Ηενίενν 78 Π955) 47­58.

ΙΟΙ

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

με το χριστιανό σύγχρονό του Ωριγένη, ο οποίος υπό την επιρροήτης παραδοσιακής ελληνικης ταύτισης του πεπερασμένου με τηντελειότητα και ιδιαίτερα του γνωστού επιχειρἠματος ότι το άπει­ρο είναι άγνωστο ακόμα και στο Θεό (πρὅλ. σελ. 63, 238) είχευποστηρίξει το πεπερασμένο της δείας δύναμης (Π. Αρχ. απ. 24,38), ο Πλωτίνος υποστηρίζει πως η δύναμη των Υποστάσεων είναιάπειρη (Ιν. 3. 8. 35 κ.ε.· πρὅλ. νΙ. 9. 6. ΙΟ­Ι2) και ότι δεν πρέπεινα φοὅόμαστε να εισαγάγουμε την απειρία στο Νοητό κόσμο (ν.7. Ι. 25­6, 3. 2θ­3). Αυτό ωστόσο δύσκολα μπορεί να δεωρηδεί και­νοτομία· ο Αριστοτέλης έχει ἠδη υποστηρίξει το άπειρο της δεί­ας δύναμης (Φυα Ι/ΠΙ. ΙΟ) και ο Πλωτίνος αρνείται την ύπαρξηείτε της άπειρης χωρικής μάζας είτε του άπειρου αριδμού, δεω­ρώντας τον τελευταίο λογική αντίφαση (νΙ. 6. κεφ. 2, Ι7. Ι­3, Ι8. Ικ.ε.). Η απειρία του Νοητού κόσμου πρέπει, φυσικά, σε κάδε πε­ρίπτωση να συνίσταται όχι από άπειρη χωρικἠ έκταση, αλλά απόπληρη μη χωρικότητα.” Όμως, οι Ιδέες έχουν ειδικά οριστεί ως πε­περασμένες στον αριδμό και, μολονότι ο Νους είναι ελεύδεροςαπό κάδε εξωτερικό περιορισμό, εξακολουδεί να ισχύει ότι παίρ­νοντας μορφη επιὅάλλεται ένα όριο στον εαυτό του (νΙ. 6. Ι8, νΙ.7. Ι7. Ι4­26, 33. 7 κ.ε.). Ο Νους, ιδωμένος υπό αυτό το πρίσμα, ωςένα κλειστό, τέλεια οργανωμένο σύστημα το οποίο περικλείειέναν πεπερασμένο αριδμό Ιδεών, εμφανίζεται ως η αποδέωση τηςπαραδοσιακής ελληνικης ιδέας της τελειότητας (πρὅλ. παρ. ΠΙ.6. 6. ΙΟ κ.ε.)° στην πραγματικότητα ο Πλωτίνος ισχυρίζεται ότι αυ­τό ἠταν το αληδινό νόημα της πεπερασμένης, αιώνιας σφαίραςτου Παρμενίδη και της πρότασης του ότι (όπως ο Πλωτίνος τηνερμηνεύει) «Νόηση και Είναι είναι ένα και το αυτό» (απ. 3, Ενν.

\ ν. Ι. 8. Ι4­23). Εκεί όπου ο Πλωτίνος αποδεσμεύεται αποφασιστι­κα απο τις παραδοσιακές ελληνικες ιδεες ειναι κατα το οτι δεω­ρεί το ίδιο το γεγονός πως ο Νους έχει όρια ως απόρριψη της

ὲγ αξίωσἠς του να αποτελεί την ύψιστη πραγματικότητα.Η | | | |Πρωτον, είναι φανερο οτι ο Νους, περιεχοντας ως έχει μιαπολλαπλότητα Ιδεών, δεν μπορεί να είναι η Απόλυτη Ενότητα

23. ν. 5. ΙΟ. ιθ­23, ν|. 5. ιι, \||. Θ. Ι7. ιι­Ι4, νἱ. 7. 32. 'Ι5­24.

ΙΟ2

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

που ψάχνουμε. Ούτε έχει απόλυτη αυτάρκεια, εφόσον εξαρτά­ται από τα συστατικά του στοιχεία και οποιαδήποτε αποστέρη­ση αυτών των στοιχείων δα τον καδιστούσε ελλιπή (ΙΙ. 9. Ι. 8­11, γ

ν. 4. 1. 12­15, νι. 9. 2, 6. 16 Κω· πάνω απ° όλα, όπως Θα σου­με, είναι ελλιπής λόγω της ανάγκης να ασκεί τη σκέψη. Ο Παρ­μενίδης είχε υποστηρίξει ότι μια άπειρη οντότητα έπρεπε να εί­ναι ελλιπής (απ. 8. 30­3)· ο Πλωτίνος το δεωρεί αυτό σωστό μό­ ὶ

νο για τα όντα που έχουν ανάγκη του ορίου σε πρώτο ὅαδμό.Και, όσον αφορά τη γενική αΩΧἠ που διέπει τις σχέσεις μεταξύ Χτων οντολογικών επιπέδων, το Εν δεν πρέπει να είναι έναςαπλός αναδιπλασιασμός του Νοητού κόσμου αλλά η υπερὅατήπηγή πέραν αυτού. ”Ετσι, και ο Πλωτίνος υποστηρίζει με όρουςσκανδαλιστικούς για τους παραδοσιακούς ίΕλληνες διανοητέςότι το Εν, η πηγή της Μορφής, του Μέτρου και του Ορίου, πρέ­πει να είναι καδεαυτό Ἀμορφο, Απροσμέτρητο και Απειρο.“

Η ιδέα του Πλωτίνου για το Εν μπορεί να γίνει καλύτερα κα­τανοητή αν δυμηδούμε ότι κατά την άποψή του η πολλαπλότηταδεν αποτελεί ποτέ σημαντική προσδήκη σε μια αρχική ενότητα,αλλά μάλλον υποδηλώνει τον κερματισμό αυτής της ενότητας(νΙ. 6. 1, νΙ. 7. 8. 19­22). ”Ετσι σε κάδε ὅαδμίδα του πλωτινικούσύμπαντος η κάδοδος σε μεγαλύτερη πολλαπλότητα επιὅάλλεικαινούργια όρια και περιορισμούς, διασκορπίζει και εξασδενίςειτη δύναμη των προηγούμενων ὅαδμίδων και δημιουργεί νέες ανά­γκες οι οποίες απαιτούν την ανάπτυξη νέων ικανοτήτων που πρινήταν περιττές. Αντίστροφα, το γεγονός ότι το Απόλυτο Εν πρέ­πει να συμπίπτει με το Απόλυτο Αγαδό αποτελεί παράδειγματου παραδόξου του μυστικού ότι η Αδιαφοροποίητη Ενότητα πουὅιώνει είναι την ίδια στιγμή, λόγω της ελευδερίας της από όλουςτους περιορισμούς, η πιο ουσιώδης και ικανοποιητική από όλεςτις πραγματικότητες. Οι αρνήσεις τις οποίες ο Πλωτίνος, ακο­λουδώντας την πρώτη υπόδεση στο Παρμενιδης, εφαρμόζει στοΕν πρέπει συνεπώς να γίνουν κατανοητές όχι με την ίδια έννοιαπου χρησιμοποιούνται για άλλες οντότητες, αλλά ως αρνήσεις­ 24. ν. 5. 4. ι2­ιθ. θ. ι­ιι, Π. ι­5, \||. 7. Ἱ7. 39­43, 32. 5­ιθ, νἰ. Β. 3. 37­40.

ΙΟ3

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

τού οτιδηποτε είναι ασύμὅατο με την τελειότητα του Ενός καισυγκεκριμένα κόιθε πολλαπλότητας και κόιθε ορίου.

Εξυπακούεται πόινω απ, όλα ότι δεν πρέπει να παρανοησου­με αυτές τις αρνησεις και ιδιαίτερα την όιρνηση του Πλωτίνουότι το Εν μετέχει στο Είναι, πιστεύοντας ότι το Εν είναι ανύ­παρκτο (πρὅλ. ΙΠ. 8. 10. 26­32). Πρέπει να θυμηθούμε ότι γιοι

έναν Πλατωνικό ο κόσμος του Όντος είναι ο κόσμος της σταθε­ρης και καθορισμένης Μορφης· κύριο σημείο στον Πλόιτωναηταν η εναντίωση του στην ασταθη ροη του Γίγνεσθαι, δηλαδητου αισθητού κόσμου· είναι όμως φανερό ότι το Γίγνεσθαι είναιεξίσου αντίθετο προς το Εν (ν. 6. 6. 13 κ.ε., ν1. 9. 3. 38­4Ο). Μιααπλη κατόιφαση της ύπαρξης του Ενός είναι όιρα επιτρεπτη,υπό τον όρο ότι το Είναι δεν θα θεωρείται κατηγόρημα τουΕνός." Πρώτον, επειδη υποκείμενο και κατηγόρημα συνιστούνδυαδικότητα· δεύτερον, επειδη ό,τι επιδέχεται προσδιορισμό εί­ναι πόιντοτε ορισμένης μορφης και η μορφη υποδηλώνει όριο (ν.1. 7. 23­6, ν. 5. 6. 1 κ.ε.). Με όιλλα λόγια, ένα ουσιώδες κατηγό­ρημα συνεπόιγεται όιρνηση του οτιδηποτε είναι ασύμὅατο με αυ­τό και όιρα περιορίζει την πραγματικότητα στην οποία το κατη­γόρημα εφαρμόζεται. Από αυτό απορρέει η θεμελιώδης αρχητης αποφατικης θεολογίας, σύμφωνα με την οποία οι λέξειςμπορούν να μας πουν μόνο τι δεν είναι το Εν, ποτέ το τι είναι(ν. 3. 14. 6­7). Απόρροια αυτού είναι ότι η όιρνηση ενός συγκε­κριμένου κατηγορηματος του Ενός δεν συνεπάγεται και ὅεὅαίω­ση του αντιθέτου του· όιρα, η όιρνηση ότι τος Εν είναι σε κίνησηδεν ὅεὅαιώνει ότι είναι σε στόιση, αλλόι τοποθετεί το Εν σε έναεπίπεδο όπου δεν ισχύει η αντίθεση κίνησης­στόισης (ΠΙ. 9. 7. 1­

2, ν. 5. 10. 14­18, ν1. 9. 3. 41­9). Τέλος πρέπει, φυσικόι, να απο­φύγουμε τη σύγχυση των αρνητικών χαρακτηρισμών του Ενός μεεκείνες που χρησιμοποιούνται για το χαρακτηρισμό της Ύληςστο όιλλο όικρο της κλίμακας της πραγματικότητας, μολονότι τα

25. ν. 8. 10. 84­Θ, 13. 24­31, ν. 5. 18. 11­13, ν|. 7. 38. 1­9. Το επιχείρημα του Πλωτίνου χρει­αζεται βεβαια να αναδιατυπωθεί στο φως της σρνησης εκ μέρους της σύγχρονης λογικήςότι η υπαρξη είναι κατηγόρημα· ωστόσο, πιθανότατα ηθελε να υποστηρίξει πως η φύση τουΕνός αποκλείει την πιθανότητα οποιουδήποτε ουσιὡδους κατηγορηματος.

104

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

δύο όικρα είναι επιφανειακά όμοιοι ως προς την απόλυτή τουςαπλότητα (νΙ. 7. 13. 3­4). Γιατί ενώ η αρνητικότητα της Ύληςοφείλεται στην πλήρη στέρηση μορφής, το Εν αντίδετα ὅρίσκε­ται σε υψηλότερη δέση από το Νοητό κόσμο (ν. 3. 14. 16­19) καιμέσα στην τέλεια αυτόιρκειόι του δεν έχει την ανάγκη καμίαςμορφής (1/Ί. 7. 32. 9­10). Το να αρνηδούμε αντίστοιχα τον ισχυ­ρισμό του Αριστοτέλη ότι η Υπέρτατη Θεότητα εξασκεί τη Νόη­ση δεν σημαίνει ότι το Εν είναι αδαές ή ασυνείδητο, αλλόι ότι εί­ναι τόσο τέλειο ώστε δεν χρειαζεται τη Νόηση."

Σε αυτό το σημείο έχουμε το ψυχολογικό σύστοιχο των απόψε­ων του Πλωτίνου για την ενότητα και την πολλαπλότητα, σύμφω­να με το οποίο οι ψυχολογικές λειτουργίες ανακύπτουν μόνο όπουχρειαζονται και είναι περιττές στα όντα τα οποία μπορούν να κόι­νουν χωρίς αυτές (πρὅλ. νΙ. 7. 9. 38­46). Άρα, κατά την όιποψήτου η αισδητηριακή αντίληψη έχει αξία μόνο για πρακτικούς λό­γους ως ὅοήδεια στην επιὅίωση ενός ζώου ή ως πηγή γνώσης τωνόντων τα οποία έχουν λησμονήσει την ενατένιση του Νοητού (Ιν.4. 24. 1­12). Αντίστοιχα, ακόμη και η Νόηση είναι μόνο ένα «μόιτιγια τον τυφλό», απαραίτητη όπου είναι παρούσα η πολλαπλότη­τα, περιττή όμως για το Εν (ν. 6. 5. 1­5, νΙ. 7. 41). Το να δεωρή­σουμε τη Νόηση, όπως ο Αριστοτέλης, απαραίτητη στη δεία τε­λειότητα είναι για τον Πλωτίνο σαν να αρνούμαστε ότι ο Θεός εί­ναι τέλειος από την ίδια τη φύση του. Γιατί η Νόηση συνεπάγε­ται τη λογική δυαδικότητα ουσίας και δραστηριότητας, υποκει­μένου και αντικειμένου, η οποία είναι ασύμὅατη με την απόλυτηαπλότητα του Ενός (νΙ. 7. 37. 1­16). Και ενώ στη νοητική ενατέ­νιση υποκείμενο και αντικείμενο δεν διακρίνονται, τα περιεχόμε­να αυτής της ενατένισης παραμένουν σε πολλαπλότητα (ν. 3. 13.9­36). Μπορούμε εντούτοις να αποδώσουμε στο Εν μια απολύτωςαπλή επιὅολή (Ἡ. 7. 38. 25­6), που μπορεί επίσης να χαρακτηρι­στεί ως «εγρήγορση» ή «υπερνόηση» (νἰ. 8. 16. 32­5· πρὅλ. επί­σης ν. 4. 2. 15­19). Εναλλακτικά μπορούμε να περιγρόιψουμε τοΕν όχι ως περιέχον Νόηση, αλλόι σαν να ήταν η καδαρή νοητικήζ 28. |||. Θ. 9, ν. 3. 13, ν. Β. Β. 29­Βδ. νί. 7. 37. 24­31, νἰ. 9. Θ. 44­55.

105

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

δραστηριότητα πρότερη της εμφάνισης υποκειμένου και αντικει­μένου (1/1. 7. 37. 15­16. νΙ. 9. 6. 50­5). Είναι υπό το φως αυτών τωναντιλήψεων που πρέπει να μελετήσουμε τους δύο κύριους δετι­κούς όρους τους οποίους χρησιμοποιούσε ο Πλωτίνος για τηνΥπέρτατή του Θεότητα, τους όρους Εν και Αγαδόν.

Ο Πλωτίνος τονίζει ότι κανένας από αυτούς τους όρους δεναποτείνεται ως κατηγόρημα του Ενός (Π. 9. 1. 1­8, νΙ. 7. 38. 4­9.171. 9. 5. 29­34 κ.λπ.). Στην πραγματικότητα ο όρος Εν υποδηλώ­

;” νει αυστηρά και μόνο την άρνηση της πολλαπλότητας° γι” αυτό1 και οι Πυδαγόρειοι είχαν δίκιο να ονομάζουν το Εν ως Απόλλωνα

ΜΖ(ὅάσει της ετυμολογίας α + πολλά) (ν. 5. 6. 26­8). Εναλλακτικά,_ ο ορος μπορει να δεωρηδει με εκεινη τη σημασια που δηλωνει οτι

1 η Υπέρτατη Αρχή επιτυγχάνεται μέσα από την ενοποίηση του δι­κού μας νου (ν1. 9. 5. 38­41). Ο όρος Αγαΰόν από την άλλη μεριάταιριάζει στο ρόλο του Ενός ως υπέρτατου αντικειμένου της επι­δυμίας όλων των κατώτερων πραγματικοτήτων. πράγμα που με τη

* σειρά του οφείλεται στην απόλυτη ελευδερία από κάδε περιορι­σμό και συνεπώς από κάδε επιδυμία (Ι. 7. 1, νΙ. 7. 23. 7­9, νΙ. 9.6. 16­39). Το κριτήριό μας για το Αγαδόν δεν είναι λοιπόν απλώςυποκειμενικό· το Εν επιδυμείται επειδή είναι Αγαδόν, δεν είναιΑγαδόν επειδή επιδυμείται (νΙ. 7. 19. 1­9. 25. 16­18). Εφόσον όμωςτο Εν δεν έχει καμία ανάγκη, είναι αγαδό μόνο για τα άλλα όντα,όχι για τον εαυτό του (νΙ. 7. 24. 13­16, 41. 28­31. νΙ. 9. 6. 39­42)."Εν κατακλείδι, το «Αγαδόν››δεν δηλώνει μια συγκεκριμένη μορ­φή ή ποιότητα· αντίδετα, είναι ακριὅώς η υπέρὅαση του ορίου κά­δε μορφής που κάνει το Εν να είναι το Αγαδόν (ν. 5. 13. 1­9·πρὅλ. ν. 3. 11. 23­5). Η παράδοξη ομοιότητα, αλλά και απόλυτηαντίδεσή του με την Ύλη είναι εδώ καταφανής. Ο Πλωτίνος λοι­πόν καταδικάζει τον παράλογο εκδειασμό του Ενός μέσα από τηνανταπόδοση σε αυτό ενός πλήδους κατηγορημάτων, εφόσον τέ­τοιες προσδήκες υποὅιὅάζουν την τελειότητά του (ΠΙ. 8. 11. 12­13. ν. 5. 13. 9­16). Πρέπει μάλλον να φοὅόμαστε μήπως υπάρχει

27. Έτσι, παρότι ο Πλωτίνος συνήθως περιγράφει το Εν ως τη μοναδική τέλεια και αιπάρκηαρχή. μερικές φορες το τοποθετεί επέκεινα της αυτάρκειας και συνεπώς επέκεινα του Αγα­θού (ν. Θ. 17. 12­14,1|1.9.θ.55­7).

106

ΠΛΩΤ1ΝΟΣ

κόιτι ακόμα που δα έπρεπε να αφαιρέσουμε από την ιδέα μας γιατο Εν (ν1. 8. 21. 25­8), δήλωση η οποία, όπως δα δούμε οιργότερα, έχει τόσο δεωρητικές όσο και πρακτικές εφαρμογές. Γιατί όλεςοι δεωρητικές συζητήσεις για το Εν αποδεικνύονται εντέλει ανεπαρκείς, αφού η πραγματική του φύση αποκαλύπτεται μόνο μέσα από τη μυστική ένωση (ν1. 7. 36).

Μια αλλη σημαντικη πλευρα της σκέψης του Πλωτίνου σχετικόι με το Εν παρουσιαζεται στις συζητήσεις της δημιουργίας τωνκατώτερων πραγματικοτήτων από αυτό. Στο ερώτημα πώς η πολ­λαπλότητα ανακύπτει από την ενότητα, η απάντηση του Πλωτίνου είναι ότι, εφόσον το δημιούργημα είναι πόιντοτε κατώτερο τουδημιουργού του, τα δημιουργήματα του Ενός μπορούν να είναι μόνο πολλαπλότητα (ν. 3. 15. 1­11, ν1. 7. 8. 17¬32). Γιατί το δημιούργημα πρέπει να είναι κατώτερο του δημιουργού του οι Νεοπλα

_ Ἑἶἱιγἑιι κ­ ί.­ν ..

!· τσκ. Κ εε έ­Ρ ιι _γ¬..¬ ςιν ¬

ι2 2 ι 7 2 2 : ἔκ °°°τωνίκοι ποτε δεν το εξηγησαν. ηταν ενα που επρεπε να Ε Γ Γ

αποδεχτούν προκειμένου να περιγράψουν τις έκδηλες ανισότητεςτου σύμπαντος (πρὅλ. Πρόκλος ΣΘ π. 7). Η πολλαπλότητα για Ξ­.± τν κ

μία ακόμη φορα εξισώνεται με τον κατακερματισμό· και αυτό με4τη σειρα του σημαίνει ότι τα περιεχόμενα του Νοητού κόσμου πεπρέπει να είναι ήδη παρόντα σε «αδιόισπαστη» ή τέλεια ενοποιημένη μορφή μέσα στο Εν. Ο Πλωτίνος στην πραγματικότητα δη

Δ Χ Χ. σκιες Ὁ

­ε εε ,ι .

λώνει ότι το Εν είναι όλα τα πραγματα κατα έναν υπερὅατικό τρό­ ;ίζ”ἶ;Ϊ® 1ε ζ_ικιιτ~.: 7. 1

πο (εκεινως ν. 2. 1. 2· πρὅλ. Ἡ. 8. 18. 32­41). Συνέπεια αυτου εί­ Μγ.ναι ένα δογμα που παρουσιαστηκε στο Χριστιανισμό απο τον ψευδο­Διονύσιο και είναι δεμελιώδες στο Θωμισμό, σύμφωνα με τοοποίο μπορούμε να σχηματίσουμε τηνςιδέαῃμιας οντότητας κατ,αναλογίαν προς τα δημιουργήματα της. δυνατότητα την οποίαέἐιίἐῆζ1ῖ5ιΕιιιῦῖἐωιτιῖΠ”7ιῶἐἰνι›ςιν.`3Σ°14. 7­8,ν1. 7. 36. 6­8. νι.8. 8. 1 κ.ε.).Ζ8 Για παραδειγμα, δικαιολογεί την περιγραφή τού Ενόςως καδαρής Ενέργειας της Σκέιμης ὅόισει της υπόδεσης ότι το Εν,μολονότι το ίδιο δεν σκέφτεται, είναι η αιτία της σκέψης των

28. Για τους τρεις δρόμους της γνώσης του Θεού όπως διακρίνονται στην νι. 7. 86 και στοΜεσοιτλατωνισμό (Αλβίνος Επιτ. Χ. 5­6, Ωριγένης Κ Κέλσ. νιί. 42). της αρνησης, της αναλο­γίας και της διὀικρισης, ιτρβλ. Η. Α. Υνοίίεοη. «Τίτο Πίνἰιιε Ατττίουτεε ιη Αίυιηυε απο Ρ1οτίιιυε»„Ηεινετσ Τ|τοο|ορίοε| Ηενίειν, 45 (1952) 115­34.

107

ΝΕΟΠΛΑΤΠΝΙΣΜΟΣ

υπόλοιπων όντων (Ἡ. 9. 6. 52­5). (Ομοίως, μπορούμε να δυμη­δούμε, η Ιδέα του Μεγέδους δεν είναι μέγεδος αλλόι η υπερὅατι­κή αιτία του μεγέδους· πρὅλ. σελ. 92). Το παραδειγμα αυτό δεί­χνει ότι ο Πλωτίνος δεν δεωρούσε αυτές τις δηλώσεις αντιφατικές

ΑΚ | × | 7με τους ισχυρισμους του οτι το Εν δεν μπορει να εξισωνεται με κα­νένα από τα δημιουργήματα του ή και με όλα τα δημιουργήματα

ι του μαζί (ΠΙ. 8. 9. 39­54, ν. 5. 13. 17­38 κ.λπ.) και ως εκ τούτου δη­μιουργεί ό,τι το ίδιο δεν έχει (ν. 3. 15, 171. 7. 15. 18­20, 17. 1­6). Ηαλήδεια είναι ότι το Εν είναι «τα παντα και τίποτε από αυτόι» (ν.Ζ. 1. 1­3, νΙ. 7. 32. 12­14), τίποτε στο ὅαδμό που μέσα στο Εν ταπρόιγματα δεν είναι ακόμη διακριτόι, τα πάντα στο ὅαδμό που τοΕν είναι η αιτία τους και πρέπει συνεπώς ­τουλάχιστον αυτό υπο­δηλώνουν μερικόι αποσπόισματα­ να τα περιέχει σε σπερματικήμορφή· εξ ου και η περιγραφή του Ενός από τον Πλωτίνο ως(σπερματικής) δύναμης των πάντων." ”Ενα τελικό σημείο που πρέ­πει να σημειώσουμε είναι ότι η περιγραφή του Ενός ως «αιτίας»δεν αποδίδει τίποτε στο Εν καδεαυτό, απλώς χαρακτηρίζει τη δι­κή μας σχέση με αυτό (ν1. 9. 3. 49­51). Εδώ συναντόιμε μια αρχήσύμφωνα με την οποία οι ουσιώδεις σχέσεις μεταξύ του Ενός καιτων δημιουργημόιτων του (και μεταξύ αυτών και των δικών τους δη­μιουργημόιτων) είναι μη αντιστρεπτές, αρχή η οποία δα δούμε πωςείναι δεμελιώδους σημασίας στο νεοπλατωνικό σύμπαν.

ΙΙΙΑπορροή, Λόγος, Συμπόιδεια

Η δημιουργία της πραγματικότητας από το Εν περιγράφεταιαπό τους Νεοπλατωνικούς μέσα από την περίφημη εικόνα τηςΑπορροής. Η λανδόινουσα αρχή αυτής της εικόνας συνοψίζεταιστο σχολαστικό απόφδεγμα ότι το «αγαδό διαχέει τον εαυτό

29. Πι. 8. 10. 1, ν. 1. 7. 9­10, ν. 3. 15. 88, Υ. 4. 1. 38· η απόδοση τον παντων»πρέπει να αποφευχθεί, εφόσον υποδηλώνει εσφαλμένα (αποδίδοντος τη στηναριστοτελική της σημασία) ότι τα δημιουργήματα του Ενός είναι μια τελεεαεετ· εἔελιξη τουίδιου του Ενός· πρβλ. σελ. 54 και 120.

108

ΠΛΠΤΙΝΟΣ

του» (‹‹σοιιι.ιπι ἀἰἱΐαεὶνυαι ευ.ὶ››). Με αλλα λόγια, οντότητες οι ¬

οποίες έχουν επιτύχει την τελειότητα της ίδιας τους της ύπαρξης

δεν ι<‹>οιτεέ>ωιιτ±ι±ι.τιι1..εε?¥ει.ἐτατ9..ιιει....1ειιι..εε>ιιιτιὲ.­.εειι±ε.ι αλλά πιι νδία­χσέόύν έξω από αυτές δημιουργώντας μια εξωτερική «εικόνα»της εσωτερικής τους δραστηριότητας. Τα παραδείγματα που δίνει Η

ο Πλωτίνος είναι αυτό της δερμικής ακτινοὅολίας από τη φωτιό. ήτου ψύχους από το χιόνι ή ­το παράδειγμα που δίνει το όνομόι τουστη συγκεκριμένη αρχή­ της απορροής του φωτός από τον ήλιο(παρ. ν. Ι. 6. 28­4Ο, ν. 3. ΙΖ. 39­44, ν. 4. Ι. 23­4ὶ). Όμως, όπωςπόιντοτε, η εικόνα απαιτεί διόρδωση και «απουλοποίηση». Συ­γκεκριμένα πρέπει να αποφευχδεί η κατανόηση του φωτός, όπωςστους Στωικούς, ως μιας υλικής εκροής από τον ήλιο· αντίδετα, ησυχνή χρήση αυτής της εικόνας από τον Πλωτίνο πηγόιςει σε με­γόιλο ὅαδμό από το γεγονός ότι αυτός δεωρεί το φως όχι σώμα ή(όπως ο Αριστοτέλης) μετατροπή του αέρα, αλλά μια πραγματι­κή, όιυλη δύναμη (Ιν. 5. 6­7, πρὅλ. Π. Ι. 7. 26­3Ο).3® Στην πραγ­ματικότητα, συνιστόι την ορατή εκδήλωση στο φυσικό κόσμο τηςζωής της Νοητής τάξης ­ ή, πιο συγκεκριμένα, της λαμπρότηταςμε την οποία φωτίζει αυτήν την τάξη το Αγαδόν (πρὅλ. ν. 5. 7,ὅασισμένο στην Πολιτειι: του Πλόιτωνα νῖ. 507­9, και παρακατωσελ. 148). Εντούτοις, η εικόνα της απορροής έχει ορισμένες ελ­λείψεις, ιδιαίτερα στο ότι ο ήλιος από τον οποίο ακτινοὅολεί τοφως αποτελεί ένα φυσικό σώμα σε καδορισμένο τόπο και με κα­δορισμένες διαστάσεις (νΙ. 4. 7. 45­8. Ι2, πρὅλ. ν. 3. 9. 7­ΖΟ).Όπως πάντα, η αποϋλοποίηση των εικόνων μας πρέπει να συνο­δεύεται και από την αντίστοιχη χωρική αφαίρεση.

Εφόσον οι κατώτερες πραγματικότητες τείνουν εκ φύσεως νααναπαράγονται, δεν μπορούμε, υποστηρίζει ο Πλωτίνος, να υπο­δέσουμε ότι το Εν, το τελειότερο των όντων,ς§_,α,_ο.ρ¬νςιόταν να μοι­ ι

ρα_στεί„μ.εετα.υ1τ§.?ιΩιῖΕα_όντα την τελειότητόι του (ν. 4. Ι. ­ ε

30. Για αλλες χρήσεις της αναλογίας του φωτός πρβλ. Ι. ι. 4. ι2­ι8 και Ν. 3. 22. ι­7 (εικο­νογρσφώντας την ενωση της ψυχής με το σώμα, συζητούνται παρακατω σελ. ι83­4) και νι.4. 7. 22 κ.ε., ακολουθώντας το Πσρμενὥης ι8ιΒ (πρβλ. παραπανω σελ. 50 και 80­ι). Πρβλ.περαιτέρω Α. Η. Αιιηετιοπα, Τπε Αιοπιιεοιιιτε οί τηε ιπιειιιριϋιο ϋπινετεε ιη Ιπε Ριιιιοεορπν οιΡιοιιηιιε, σελ. 54­8 και ιλι. Βειετνιιειτεε. «Οιε Μετερηγεικ αεε Ηοπτεε ἱιι αει ΡπἰιοεορπἰεΡιοιὶπε», Ζειτεοπτιπ ϊιιτ ριιιιοεορηιεοπε Ροτεοηυπρ ι5 (ι96ι) 334­82.

ΙΟ9

ιλ.

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΧΣΜΟΣ

Ἀρα, η υπεράφδονη δύναμη του Ενός υπερεκχειλίξει (ν. 2. Ι. 7­9) και το αποτέλεσμα αυτής της υπερεκχείλισης, εφόσον πρέπεινα είναι κατώτερο του Ενός, είναι το επόμενο τελειότερο τωνόντων, η ενότητα­σε­πολλαπλότητα του Νοητού κόσμου (ν. Ι. 6.39 κ.ε., ν. 3. Ι5. Ι­Π). Συνεπής με τη γενική του εξίσωση της με­γαλύτερης ενότητας με την υψηλότερη πραγματικότητα και δύ­ναμη, ο Πλωτίνος δεωρεί ότι η καδαρότερη ενέργεια παράγεταιαπό όντα που δεν διαχέουν τη δύναμή τους σε εξωτερικές δρα­στηριότητες, αλλά τη διατηρούν συγκεντρωμένη μέσα στον εαυ­τό τους (πρὅλ. νῖ. 6. Ι. 4­14), αρχή η οποία εξηγείται πλήρως μέ­σα από το παράδειγμα της σιωπηρής αυτοδέασης των δεϊκώνΥποστάσεων. Είδαμε με ποιο τρόπο η άποψη αυτή είχε οδηγήσειτον Πλωτίνο στο να δεωρεί τις νοητικές καταστάσεις αληδέστερεςτων υλικών πραγμάτων· αντίστροφα, όταν καταργούνται οι χωρι­κοί και οι υλικοί περιορισμοί, αυτό που μας μένει, υποστηρίξει οΠλωτίνος, μπορεί να είναι μόνο μια μορφή ενατένισης ή τουλάχι­στον κάτι ανάλογο αυτής (πρὅλ. ΠΙ. 8. 3. Ι κ.ε., 8. Ι2­26). Πρέπειωστόσο να τονιστεί ότι μια τέτοια ενατένιση δεν χρειάζεται να εί­ναι «συνειδητή», τουλάχιστον με τη συνηδισμένη έννοια τουόρου (πρὅλ. σελ. 137­8)· γι” αυτό ακόμη και η Φύση ως μη συνει­δητή οντότητα εμφορείται από μια «υπνώττουσα ενατένιση», τε­

ΩΉ, λευταίο ίχνος της ενατένισης που χαρακτηρίζει τις ανώτερεςι­,.„ ἶἑβπραγματικότητες (ΠΙ. 8. 4. 15­29), ενώ το Εν, δυνάμει της «υπερ­

δέασής» του, μπορεί ομοίως να λεχδεί ότι ‹:τΕ!ραμέγἔσηααμμέ­ἔὲίί­κι νο στον εαυτό του» (ν. Ι. 6. 18). Σε κάδε οντολογικό επίπεδο η

δημιουργία είναι συνεπώς το αποτέλεσμα της ενέργειας που πα­ί ­“ίἶλ ράγεται μέσω αυτής της ενατένισης (ΠΙ. 8. 3­4). Ακόμη και στηνωΐί· καλλιτεχνική δημιουργία, η κινητήρια δύναμη δεν είναι τα εργα­ἑίίίδ λεία του καλλιτέχνη, αλλά το σχέδιο μέσα στο νου του, και με­

ταξύ των Υποστάσεων δεν τίδεται ὅέὅαια ξήτημα εργαλείων (ΠΙ.8. 2. Ι κ.ε., ν. 9. 6. 20­4)· η εκροή ενέργειας από την ενατένιση

ἕγι στη δημιουργία είγαμεντελώς αυῦόρμητη (πρὅλ. ΠΙ. 8. 4. 9­ΙΟ).Ερχόμαστε τώρα στο σημείο όπου η ανάγκη να ‹‹αποϋλο­

ποιηδεί» η παρομοίωση της απορροής είναι ακόμη μεγαλύτερη,στη νεοπλατωνική δεωρία της «ανεξάντλητης προσφοράς».

ΠΟ

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

Αποτέλεσμα της όιπειρης δύναμης των δεϊκών Υποστάσεων είναιότι η δημιουργία δεν συνεπάγεται καμία εξάντληση της δύναμηςαυτής μέσα στα δημιουργήματά της ούτε οποιαδήποτε μείωση τηςουσίας της (ΙΙΙ. 8. 8. 46­8, 10. 1­19). Εδώ και πάλι η άποψη τουΠλωτίνου για τα ουράνια σώματα συνιστά μια εικόνα πιο εύστο­χη απ” όσο εκ πρώτης όψεως φαίνεται. Γι” αυτόν, όπως και για άλ­λους ”Ελληνες στοχαστές, ο ήλιος και τα αστέρια είναι αιώνια καιδα συνεχίσουν αέναα να ακτινοὅολούν δερμότητα και φως σε ολό­κληρο το σύμπαν χωρίς ποτέ να εζαντλήσουν την ενέργειόι τους(ΙΙ. 3. 18. 19­22, ν1. 4. 1Ο. 22­30, ν1. 9. 9. 1­11). Από αυτό συναγε­ται ότι οι δεϊκές Υποστάσεις, παραμένοντας ανεπηρέαστες από

| | 2 : : ῃλιὲἶτα δημιουργήματα τους, δεν χρειαζεται να τους δειξουν κανεναενδιιαφερονμηῃπροσοχη. Οπως δα δουμε, ειναι μονο η ατελης φυ­ Ηση του ανδρωπου και του σωματος του εκείνη η οποία απαιτεί μια ως 9 ΑΜ­ =

°τ­ιτ νετὶεῖὲ *Ι τί #­τέτοια προσοχή εκ μέρους του (Π. 9. 2. 4­15, Ιν. 3. 4. 21­37). «Για ς:τα απολύτως μακάρια όντα», απεναντίας, «αρκεί μόνο να μένουνσταδερά στον εαυτό τους και να είναι αυτά που είναι» (ΙΙΙ. 2. 1.

40­2)° γι, αυτό και το Εν, όπως και οι υπόλοιπες Υποστάσεις, δη­μιουργεί «χωρίς ροπή, κίνηση» (ν. 1. 6. 25­7·πρὅλ. ν. 3. 12. 2Ο­39)· παραμένει αναδιπλωμένο στον εαυτό του,ενώ η δημιουργία του πηγάζει από αυτό και Μιμὅάνεςιςςτάξη απόαυτό, αυτόματα. Ούτε έχουν οι δε­ίκές Υποστάσείιςω­κίαμίίατων δημιουργημάτων τους. Το Εν, ὅέὅαια, υπερὅαίνει εξ ολοκλή­ρου τη «γνώση» (ν1. 7. 39. 19­33), ενώ οι κατώτερες Υποστόισειςγνωρίζουν μόνο τις αιτιώδεις αρχές τις οποίες οι ίδιες περιέχουνκαι όχι τα δημιουργήματα τα οποία απορρέουν από αυτές· για πα­ράδειγμα, η Ψυχή του Κόσμου γνωρίζει τη δραστηριότητά τηςστον κόσμο μόνο μέσα από την ενότητά της, όχι από την άμεσηδραστηριότητά της στον κόσμο (Ιν. 4. 9. 16­18, πρὅλ. ν. 8. 3. 26­7). Αυτό όμως δεν υπονοεί καμία ατέλεια στη γνώση τους, εφόσονείναι περιττό για κάποιον ο οποίος γνωρίζει τις αρχέτυπες πραγ­ματικότητες να αναζητεί την πρόσδετη γνώση των αισδητών τουςειδώλων (111. 8. 4. 434, ιν. 4. 8. 3­7).

Η δημιουργία δεν είναι συνεπώς το αποτέλεσμα εσκεμμένηςαπόφασης εκ μέρους των δεϊκών Υποστάσεων (ΠΙ. 2. 2. 8­15, ν.

111

,γι

ιι

1­9μια

‹

.ι

ι

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

8. 7. 1­16 κ.λπ.). Ένας πρόσδετος λόγος για να αποκλείσουμε τηνπερίσκεφη και την απόφαση είναι η συνδἡλωση που αυτές κου­ὅαλούν του δισταγμοὐ ανόιμεσα σε δύο διαφορετικές πορείες και,

τ ιιε..ι>ιἶιηγγι›ς εκ τούτου, της όιγνοιας και της αμφιὅολίας. Απεναντίας, γιαττ Ψνίττιτπις Υποστόισεις όλα συμὅαίνουν αυτόματα με¿ιρ_ν..καλότ.ερο, καιιι στην .τιειατ.ιιατικω.τιταμε.το­ιιοναῦι5§.....§ι±πιιτό...τα6πο (ιν. 4. 12,

νΙ. 7. 1. 21 κ.ε.). Η δραστηριότητα τους συνεπώς, μέχρι εκείνητης Ψυχής του Κόσμου, μοιόιζει από αυτἠν την αποψη περισσό­τερο με την αυδόρμητη λειτουργία της Ψυχής παρα με τους κο­πιώδεις υπολογισμούς του τεχνίτη (11/. 3. 1Ο. 13­19, Ιν. 4. 11) ­εντούτοις δεν πρέπει να πέσουμε στην παγίδα των Σκεπτικών καινα μπερδέψουμε το υπο­λογικό με το υπερ­λογικό· (πρὅλ. Ιν. 4.13 και παραπόινω σελ. 58­9). Έτσι, οι αναφορές του έργου Τιμαι­ος στις δεικές σκέψεις μπορούν μόνο να σημαίνουν ότι ο κόσμοςείναι τόσο καλός όσο και ο καλυτερος δυνατός λογισμός που δαμπορούσε να τον σχεδιάσει." Συνόιγεται εξίσου ότι η απορροη εί­ναι αναγκαία με την έννοια ότι ούτε δα μπορούσε να μη συμὅείούτε ήταν δυνατό να συμὅεί με διαφορετικό τρόπο. Και αυτό μαςφέρνει στην πλωτινικἡ όιποιμη για την ελεὐδερη ὅοὐληση.

Σε συνέπεια με αυτην την αποψη, ο Πλωτίνος, όπως και πολ­λοί μεταγενέστεροι φιλόσοφοι, αρνείται την υπαρξη της ελεὐδε­ρης ὅουλησης κατόι οποιαδηποτε έννοια που δα ηταν ασυμὅατημε τον ντετερμινισμό. Είναι αληδεια ότι αντιτίδεται στη στωικὴυποταγη του ανδρώπου στην Ειμαρμένη που ελέγχει τον αισδη­τό κόσμο (11. 3. 9. 14 κ.ε., 111. 1. 8­10 κ.λπ.), όμως ενώ η ανώτε­ρη ψυχἠ του ανδρώπου είναι ανεξάρτητη από την Ειμαρμένη, οχαρακτηρας του και όλη η μοίρα του παραμένουν έκφραση ενόςΝοητοὐ αρχετὐπου και ως τέτοια ορίζονται από το αρχέτυπο αυ­τό (Ιν. 3. 12. 12­30, 15. ΙΟ­23· πρὅλ. 111. 2. 18. 5­29). Από την όιλ­λη μεριό., δεν είναι ακριὅέστερο να υποστηρίζουμε ότι τα ασώ­ματα όντα καδορίζονται από τη φύση παρόι ότι δημιουργουν τηφυση τους αυτοὅουλως (ν1. 8. 4. 22­32, 7. 46­53, 13. 5. 11). Τομόνο που μπορούμε να πούμε είναι ότι μέσα στο Νοητό κόσμο

31. 111. 2. 14. 1­8,1". 221.32­8,1". 7. 1. 28­32.1/1. 8. 17. 1­12.

112

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

ὅούληση και τάξη υποδηλώνουν η μία την άλλη· το να διακρί­νουμε ποιο είναι πρότερο του άλλου είναι δυνατό μόνο σε έναεπίπεδο μεγαλύτερης πολλαπλότητας. Η ελευθερία για τον Πλω­τίνο συνίσταται στην αυθόρμητη και με πλήρη επίγνωση ροπήενός ανθρώπου στην πραγμάτωση του αληθινού του αγαθού καισυνεπώς αντιτίθεται στις πράξεις που εκτελούνται με κατανα­γκασμό ή κάτω από την παρώθηση της άλογης φύσης του (Π1. 1.

9, ΥΙ. 8. 4. 11 κ.ε.). Η δυνατότητα επιλογής μεταξύ αντίθετων κα­ταστάσεων ­ή, πιο αυστηρά, η ψευδαίσθηση μιας τέτοιας επιλο­γής­ είναι συνεπώς κατά παράδοξο τρόπο σημάδι έλλειψης ελευ­θερίας· σε τέτοιες περιπτώσεις η άλογη φύση μας θολώνει τηνκρίση μας και μας εμποδίξει τόσο να δούμε καθαρά όσο και ναακολουθήσουμε αυτόματα τη σωστή επιλογή. Η αληθινή ελευθε­ρία αντίθετα συνίσταται στην απουσία οποιασδήποτε πιθανότη­τας αλλαγής προς το χειρότερο (ν1. 8. 10. 25­35, 21. 1­7). 'Εχο­ντας αυτές τις παρατηρήσεις στο μυαλό μας, πρέπει να προσεγ­γίσουμε τις αναφορές του Πλωτίνου στη δημιουργία ως υποκι­νούμενη από τη θεϊκή αφθονία (Ιν. 8. 6. 12­13, ν. 4. 1. 34­6 κ.λπ.)ή, για να χρησιμοποιούμε μια λιγότερο προϊδεασμένη μετάφρασητου υπό συξήτησιν όρου (αφθονια), τη θεία «γενναιοδωρία››.

Πηγή τέτοιων ισχυρισμών είναι φυσικά η περιγραφή στο έργοἹιμαιος για το θεϊκό κίνητρο της δημιουργίας (29Ε­ΒΟΑ). Το πόσοκοντά έρχονται είτε ο Πλάτωνας είτε ο Πλωτίνος στο χριστιανικόδόγμα της θείας αγάπης έχει προκαλέσει, και ακόμη προκαλεί,έντονες αντιπαραθέσεις. Αυτοί που υποστηρίξουν ότι ο Πλωτίνοςοραματίξεται κάτι τουλάχιστον ανάλογο με μια δράση της αγάπηςή της ελεύθερης ὅούλησης" αναφέρονται στην πραγματεία ΨΙ. 8,η οποία περιγράφει το Εν ως ὅούληση, και ως έρωτα, προς τονεαυτό του (νἰ. 8. 13. 5. κ.ε., 15. 1). Πρέπει ωστόσο να υπενθυμί­σουμε ότι ο Πλωτίνος τονίξει την ανεπάρκεια τέτοιων όρων (ΨἹ. 8.13. 1­5, 18. 52­3)· για παράδειγμα, ο έρωτας (με την έννοια τουέρως στην κλασική περίοδο) υποδηλώνει ανάγκη (πρὅλ. ΠΙ. 5. 7.9­15), ενώ το Εν δεν έχει ανάγκη από τίποτα. Χρησιμοποιώντας­ 82. Πρβλ. .1. Ττοιιί11ετσ, Δε Ρτοοεεείοη ρίοιίηίεηιιε, ρεεείπι· .1. Μ. Ηἰετ, Ετοε ειηα Ρενοηε, σελ.76 κ.ε. και Ρίοίίηιιε: ίήε Ηοεσ το Ηεεϋτν, σελ. 66­88.

113

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

αυτούς τους όρους, σκοπός του Πλωτίνου είναι να αναιρέσει κά­δε υπόδεση ότι το Εν, πηγή ελευδερίας και τάξης για τα υπό­λοιπα όντα, οφείλει τη φύση του στην ανάγκη ή ­η χειρότερηαπό όλες τις ύὅρεις­ στην τύχη (νἰ. 8. ΙΟ. Ι­Ι8· πρὅλ. παραπά­νω σελ. 84). Και ούτε καν εδώ αναφέρεται ότι το Εν ερωτεύεταικάτι πέραν του εαυτού του. Η διαφορά με το Χριστιανισμό φαί­νεται καλύτερα από ένα άλλο απόσπασμα στο οποίο η αναφο­ρά στη δεία «γενναιοδωρία» εξισορροπείται από τη δήλωση ότιτο Εν δεν έχει καμία ανάγκη των δημιουργημάτων του και ούτεδα το ενδιέφερε αν δεν είχε κανένα απολύτως δημιούργημα (ν.5. 12. ­ΙΟ­9). Από την όιλλη μεριά, η πραγματεία νἰ. 8 μας προ­ειδοποιεί να μη δεωρήσουμε ότι το Εν αναγκάζεται να δημιουρ­γήσει· η αλήδεια είναι ότι τόσο η ὅούληση όσο και η ανάγκη εί­

ςναι όροι ανεπαρκείς για να περιγράφουν μια διαδικασίαωπου πη­ἐῇῇ γόιΞἕ#αυδόρ_μη_τ,α„.από τη δεϊκή δύναμη, η οποία όμως αφήνει το

Εν εντελώς ανεπηρέαστο και αδιάφορο.5 Συνέπεια της άπειρης δύναμης του Ενός είναι ότι η απορροή

αποτελεί τυπικό παράδειγμα αυτού που ο Αττὶιιιτ Εονείογ, στοὅιὅλίο του Τίιε· Οτοετ Πιεἰπ οί Βοἰπἔ, ονομάζει «Αρχή της Πλη­ρότητας». Πρώτον, από τη στιγμή που μια διαδικασία συνεχίζεταιόσο η πηγή της υπάρχει, τότε αυτή είναι χωρίς τέλος ή αρχή στοχρόνο (Π. 9. 3 κ.λπ.). Ότι αυτό δα πρέπει να ισχύει για τον άχρο­νο Νοητό κόσμο είναι πέρα από κάδε αμφιὅολία (Π. 4. 5. 24­8, ν.Ι. 6. 19­Ζ2)° κατά παρόμοιο τρόπο ο Πλωτίνος αρνείται ότι η από­δοση μιας συγκεκριμένης χρονικής αρχής στον αισδητό κόσμο πουγίνεται στο έργο Τιμαιος πρέπει να εκληφδεί κυριολεκτικά (ΠΙ. Ζ.Ι. ΖΟ­6, Ιν. 3. 9. Ι2­20, νἱ. 7. 3. Ι­9 κ.λπ.). Δεύτερον, η αυδόρμη­τη εκροή της Πραγματικότητας από το Εν δεν μπορεί να σταμα­τήσει μέχρις ότου οτιδήποτε είναι δυνατό να υπάρξει κατ” αυτόντον τρόπο να υπάρξει πραγματικά. Γι, αυτόν το λόγο και η δημι­ουργία δεν μπορεί να σταματήσει στο Νου, αλλά πρέπει να συ­νεχίσει προς τα κάτω μέχρι όλα τα δυνατά επίπεδα πραγματικό­τητας και ατέλειας, έως ότου φτάσει το σκότος της Ύλης (Π/. 8.6, ν. 2. 2. Ι κ.ε.). Και καδένα από αυτά τα επίπεδα πρέπει με τησειρά του να είναι πλήρες, καδώς ο Νους περιέχει το σύνολο του

ΙΙ4

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

Όντος σε μια άχρονη αιωνιότητα (πρὅλ. ν. Ι. 7. 27 κ.ε., και πα­ραπάνω σελ. 97­8), την Ψυχή υπό όρους χρονικής διαδοχής καιτον αισδητό κόσμο υπό όρους χωρικής έκτασης (ΠΙ. 2. 3. 19­4Ι).33Στο έργο Τίμαιος είχε ήδη υποστηριχτεί ότι ο αισδητός κόσμος δαήταν ατελής αν δεν περιείχε όλα τα ζωντανά πλάσματα που μπο­ρούν να δημιουργηδούν (3ΟΩ­Β, 39Ε). Έτσι, αφού η Αρχή τηςΠληρότητας επιὅάλλει τη δημιουργία όχι μόνο όλων των όντωνπου μπορούν να υπάρχδυἑνῇαλδλ­όιθκαι κάδε είδους όντος, τότε όλα ·τα πράγματα δεν μπορουν να είναι εξίσου καλά (Π. 9. Ι3. Ι­5, 25­33, ΠΙ. 2. 14. 6 κ.ε., ΠΙ. 3. 3 κ.λπ.). Στην πραγματικότητα το σύ­μπαν δα ήταν λιγότερο τέλειο αν όλα τα όντα ήταν εξίσου τέλεια,με τον ίδιο τρόπο που σε ένα ωραίο έργο τέχνης είναι απαραίτη­το να μην είναι ωραία όλα τα μέρη του μεμονωμένα (ΠΙ. 2. Π).Όπως έχει δείξει ο Εονεῇογ, αυτή η δικαιολόγηση των ατελειώντου κόσμου έμελλε να έχει τεράστια επιρροή.

Παρ” όλα αυτά, εφόσον η Αρχή της Πληρότητας συνδεότανστο Νεοπλατωνισμό με την αντίληψη της δημιουργίας ως μιαςφυσικής και όχι εσκεμμένης πράξης, η οποία κατά συνέπειαήταν αδιανόητο να μη συμὅεί, ήταν πολύ δυσκολο για τους χρι­στιανοὐς διανοητές να τη δεχτούν χωρίς επιφυλάξεις. Μια πα­ρόμοια αντίδεση με τις χριστιανικές ιδέες μπορεί να παρατηρη­δεί σε ό,τι αφορά τα όντα που δημιουργουνται μέσω της απορ­ροής, αντίδεση η οποία συνοψίζεται στην περιγραφή τους απότους ὐστερους Νεοπλατωνικους ως «αυδυπόστατων» (πρὅλ.σελ. 2Ο8­ΖΙΟ). Στη νεοπλατωνική σκέψη τα πνευματικά όντα δενρίχνονται στην υπαρξη από έναν εξωτερικό δημιουργό χωρίς κα­μία επιλογή από μέρους τους. Αντίδετα, πηγάζουν αυδόρμητααπό την πηγή τους και μορφοποιουν τον ίδιο τους τον εαυτό. Εί­ναι όμως αδύνατον γι” αυτά τα όντα να προσλάὅουν την οποια­δήποτε μορφή εφόσον η κάδοδός τους στην απεριόριστη πολ­λαπλότητα συνεχίζεται ανεξέλεγκτα· πρέπει επομένως να επι­στρέψουν στους εαυτούς τους και να μιμηδουν την τελειότητατης πηγής τους στο μέγιστο των δυνάμεών τους. Με τον τρόπο ?33. Πρβλ. επίσης Ηί. 2. 4. Ἱ8­20. |ν. Θ. ἹΟ. 38­42, νί. 2. 22. 42­θ, νί. Θ. 7. ι5­Ἱθ, \||. 7. ιι. Ἱ­4.

Π5

τι ιιγ·ιἔῖτ·ἔ­Μτὲ

. .

γδὲιἔλΦ

αν 4,!)

ΝΕΟΠΛΑΤΠΝΙΣΜΟΣ

αυτόν ανακύπτουν δύο δασικοί νόμοι τόσο της νεοπλατωνικήςμεταφυσικής όσο και του νεοπλατωνικού μυστικισμού. Πρώτον,ονςεπιξῃτεί να επιστρέφει..στην,_α.ιῖ!ίΘΕ.Ξ9Ώ (ΠΙ. 8. 7. Ι7­18)·δεύτερον, αφού αυτό επιτυγχόινεται μέσω της στροφής προς ταένδον, η αναγωγή στηνςαιτία ενός όντος συμπίπτει με την επι­στροφή στον εαυτό του (νἰ. 9. Ζ. 33­43 πρὅλ. ό.π. 7. 29 κ.ε.).5

ί, ­­>.„¬..­ .ι . .Ϊ . ­›.笱·ε·=±·±·τε>××σε¬­×τε­ε3τι3ὲΗ=°°*ε3εττι

ι Συνεπως,'δύο φόισεις μπορούμε να διακρίνουμε κατόι την αυτο­δημιουργία του Νου (και, σε ένα κατώτερο επίπεδο, της Ψυχής):την πρώτηςφόιση, εκείνη της Προόδου, κατόι την οποία μια όιμορ­

φη, άπειρη ακτίνα ζωής διαχέεται από το Εν· και τη δεύτερη,εκείνη της Επιστροφής, κατόι την οποία επιστρέφει πίσω, ενατε­νίξει το Εν και έτσι λαμὅόινει μορφή και τόιξη. Οι δύο αυτές φόι­σεις αναλύονται περαιτέρω από τον Πλωτίνο με τους όρους τηςαριστοτελικής περιγραφής της γνωστικής λειτουργίας. Άρα ηΠρόοδος αντιστοιχεί στη δύναμη της εσωτερικής όρασης κατάτη φόιση που «αναζητεί την ενατένιση», την Επιστροφή στηνίδια δύναμη όταν αυτή ενεργοποιείται από την ενατένιση ενόςαντικειμένου (ν. 3. Π. 1­16, ν. 4. 2. 4­8, Χ/Ι. 7. Ι6. ΙΟ­22). Για τονΑριστοτέλη αυτό οδηγούσε στην εισδοχή της μορφής τού υπόενατένιση αντικειμένου· στην παρούσα περίπτωση, ωστόσο, αυ­τό είναι σαφώς αδύνατον, εφόσον το Εν δεν έχει καμία μορφή.Η εξήγηση που δίνεται είναι ότι ο Νους δεν είναι σε δέση ναπροσλόιὅει την ενατένιση του Ενός στην απόλυτη πληρότητόιτης· έτσι την «κερματίξει» και το αποτέλεσμα είναι η ενότητα­σε­τι­ολλαπλότήτα του Κόσμου των Ιδεών (νΙ. 7. 15. ΙΟ­24)Δ

ίδια αναλογία εξηγεί μια όιλλη φαινομενικόι παράδοξηπλωτινική δεωρία, την εφαρμογή του όρου Νοητή Ύλη στη φόι­ση της Προόδου (Π. 4. 5. 24­37, ΠΙ. 8. Π. Ι­8). Η δικαιολόγησήτου ὅασίξεται στην αριστοτελική περιγραφή των γνωστικών δυ­νόιμεων της ψυχής ως «ύλης» για τις μορφές που λαμὅόινει (ανκαι ο όρος νοητή ύλη είχε χρησιμοποιηθεί από τον Αριστοτέλημε καπως διαφορετικό τρόπο· πρὅλ. Μετοιφ. Ζ. ΙΟ. ΙΟ3όο 9­ΙΟ,Ζ. Π. ΙΟ37α 4­5, Η. 6. 10458. 34­6). Για ποιο λόγο η ύλη πρέπεινα δεωρηδεί στοιχείο του Νοητού κόσμου εξηγείται στα πρώτακεφόιλαια της πραγματείας Π. 4, στα οποία ο Πλωτίνος τονίξει

ΙΙ6

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

προσεκτικόι ότι η Νοητή Ύλη είναι ελευδερη από τις ατέλειεςτης αντίστοιχής της αισδητής· ενώ και οι δυο συγκροτούν τηναρχἠ της απροσδιοριστίας μέσα στους αντίστοιχους κόσμουςτους, η Νοητή Ύλη δεν συμμετέχει στο μη ουσιώδες της αισδη­τής υλης και, φυσικά, δεν πρέπει να δεωρηδεί κακό (Π. 4. 5. ΙΖ­23, 15. 17­28, Π. 5. 3. 8­Ι9). Μία ακόμη ξεκόιδαρη συνέπεια είναιη ταύτισή της με την «Αόριστη Δυόιδα» που τίδεται ως αξιωμα­τική αρχή των Ιδεών στην προφορική διδασκαλία του Πλόιτωνα(ν. Ι. 5. 6 κ.ε., ν. 4. Ζ. 7­8· πρὅλ. παραπάνω σελ. 90). Σημαντι­κή επίσης σε αυτήν τη σχέση είναι η ερμηνεία του Πλωτίνου γιατις πέντε πλατωνικές «κατηγορίες» (μέγιστα γένη) οι οποίεςαναγνωρίζονται στο έργο Σοφιστής (Ον, Σταση, Κίνηση, Ταυτό­τητα και Διαφορόι). Για τον Πλωτίνο αυτές οι κατηγορίες εκ­φρόιςουν διαφορετικές όψεις της αιώνιας ζωής του Νου· συγκε­κριμένα η Κίνηση και η Διαφορα συνδέονται με την κόιδοδο στηνπολλαπλότητα η οποία λαμὅόινει χώρα κατα τη φαση της Προ­όδου, οι όιλλες με τη σταδερότητα η οποία επιτυγχόινεται μέσωτης Επιστροφήςἔί Έχουμε επομένως εδώ πολλα εντυπωσιακόιπαραδείγματα ελεὐδερης προσαρμογής των πλατωνικών καιαριστοτελικών ιδεών στην προσωπική διδασκαλία του Πλωτίνου.

Η παραπανω επισκόπηση, όπως δα έχει παρατηρήσει ο ανα­γνώστης, περιέγραφε το Νου ως δημιουργό των Ιδεών μέσω τηςενατένισης του Ενός, πρόταση η οποία μοιαζει αντιφατική μετην αρνηση του Πλωτίνου, σε όιλλο σημείο, ότι η ύπαρξη τωνΙδεών συνίσταται στο ότι αποτελουν σκέψεις (σελ. 99). Η υπο­τιδέμενη απαντηση του Πλωτίνου φαίνεται παρόμοια με τη στόι­ση που είδαμε ότι κρόιτησε στο πρόὅλημα της σχετικής προτε­ραιότητας ὅούλησης και ανάγκης στο Νοητό κόσμο, συμφωνα μετην οποία σε αυτόν τον κόσμο Είναι καίηἶκέμιμηή είναι τόσο στενόιαλληλοεξαρτώμενα ώστε, μολονότι για τους σκοπούς της ανόι­λυσης μπορουμε να πουμε πως η μία είναι αιτία της όιλλης, στηνπραγματικότητα τα προὅλήματα λογικής προτεραιότητας είναι­ 84. Περί των τιλατωνικών Κατηγοριών ιτρβλ. περαιτέρω Η. 4. 5. 28­85, Πι. 7. 3. 8­ιι, Υ. ι. 4.80­48, ν|. 2. 7­8. Η θεωρία του Πλωτίνου συζητείται ενδελεχώς από τον Ηειοοτ, Ροτρηντε ετιἄοιοτἱηυε |, σελ. 2ι5­22. ­

Π7

ΝΕΟΠΛΑΤΠΝΙΣΜΟΣ

χωρίς σημασία (ν. 1. 4. 26­33, ν. 9. 8. 8­22). Στον Ιόιμὅλιχοωστόσο μια τέτοια στόιση φαινόταν διφορούμενη και η διαφορο­ποίηση του στο συγκεκριμένο σημείο από την πλωτινικη διδα­σκαλία έμελλε να αποτελέσει μια από τις σημαντικότερες τρο­ποποιησεις του στο νεοπλατωνικό δόγμα (πρδλ. σελ. 2Ο2Β

Μια όιλλη δεμελιώδης δεωρία του ύστερου Νεοπλατωνισμούηταν η αναγνώριση μιας τρίτης ενδιαμεσης αρχης, μεταξύ τουΕίναι και της Νόησης: της Ζωης. Μια παρόμοια τριαδικη ομα­δοποίηση απαντάται σε μερικα χωρία του έργου Εννεάδες, ιδιαί­τερα στην πραγματεία νΙ. 6 για τους Αριδμούς ­πρδλ. επίσηςν. 6. 6. 2Ο­1­ όμως δύσκολα δα μπορούσαμε να υποστηρίξουμεότι ο Πλωτίνος είχε αναπτύξει μια συνεκτικη δεωρία σχετικόι μετο δέμα. Στην πραγματικότητα προτείνει την ταξινόμηση τωντριών αρχών με τη σειρα Είναι, Νους, Ζωη, τοποδετώντας στηνκατώτερη δέση τη Ζωη λόγω του συσχετισμού της με την Ψυχη(ΜΙ. 6. 8. 17­22, 17. 35­43). Μια εγγύτερη προσέγγιση στην ύστε­ρη νεοπλατωνικη διδασκαλία είναι η υπόδειξη του ότι η Ζωη δαέπρεπε να εξισωδεί με τη Δεύτερη Υπόσταση στο αμορφοποίη­το στάδιο (π.χ. στην Πρόοδο) και με τη Νόηση στη φόιση τηςΕπιστροφης, όταν λαμὅόινει όριο και μορφη (ΜΙ. 7. 17. 14­26, 21.

2­6). Σε αυτό όμως το σημείο, όπως και σε πολλα όιλλα, έμεινεστους διαδόχους του Πλωτίνου να μεταγρόιφουν τους υπαινιγ­μούς του σε ολοκληρωμένη δεωρία.

Τα κατώτερα επίπεδα της διαδικασίας προκύπτουν με τονίδιο τρόπο. Μερικές φορές ο Πλωτίνος αντιμετωπίξει τη δημι­ουργία της Ψυχης ως μια μοναδικη διαδικασία, συχνα όμως απο­δίδει στο κατώτατο επίπεδο της Ψυχης τη δέση μιας ξεχωριστηςοντότητας την οποία, όπως έχουμε δει, εξισώνει με την αριστο­τελικη Φύση (ΠΙ. 8. 2­4, Ιν. 4. 12­13, ν. 2. 1. 18­28· πρδλ. σελ.58­9 και 95). Είναι αυτη η Φύση που μεταφέρει αυτόματα στηνΎλη το μόνο ίχνος μορφης που μπορεί να προσλόιὅει. Σε σχέσημε τη δημιουργία της Ψυχης εμφανίξεται μια αλλη επίσης ση­μαντικη αρχη, ο Λόγος. Ο όρος αυτός είναι ο πιο δεμελιώδης καιο περιπλοκότερος στην ελληνικη φιλοσοφία· προερχόμενος απότο ρηματικό ουσιαστικό τού λέγειν, σημαίνει όιλλοτε «λέξη» η

118

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

«ομιλία», άλλοτε «λογική», «σκέψη» ή «αρχή» εκφραςόμενημέσα σε αυτήν, αλλού, μέσα από μια φυσική μετάὅαση, τη «λο­γική αιτία» ή τη «ρυδμίςουσα αρχή» ενός πράγματος και άλλαπολλά ακόμα. Στον Πλωτίνο όλες αυτές οι σημασίες συγκλίνουνσε μια εξαιρετικά πλούσια και πολύσημη έννοια η οποία δα πα­ραμείνει, συνεπώς, αμετάφραστη εδώ. Αυτό γίνεται απαραίτητοεπειδή ο Πλωτίνος, όπως και άλλοι συγγραφείς, έχει συχνά στομυαλό του ταυτόχρονα πολλές από τις παραπάνω σημασίες.Εδώ, ωστόσο, μπορούμε να πραγματευτούμε το Λόγο μόνο ωςμεταφυσική αρχή. Υπό αυτήν, όπως και με τις περισσότερες απότις άλλες έννοιες, η κανονική του εφαρμογή είναι στο επίπεδοτης Ψυχής, το οποίο είναι φυσικό σύμφωνα με το ψυχολογικόνόημα της εννοιακής, σε αντίδεση προς την ενορατική, σκέψης.Επίσης όμως εφαρμόζεται και στη σχέση της Νόησης με το Εν(ν. Ι. 6. 44­8· πρὅλ. ωστόσο νἰ. 7. Ι7. 41­3), όπου ανακύπτει μιαπεραιτέρω επιπλοκή από το γεγονός ότι η αναγνώριση δύο η πε­ρισσότερων επιπέδων της Ψυχής οδηγεί μερικές φορές τον Πλω­τίνο να διακρίνει αντίστοιχα δύο ή περισσότερα επίπεδα Λόγων(π.χ. ΠΙ. 8. 2. 25­3. ΙΟ). Είναι αυτό ακριὅώς το στοιχείο που δια­κρίνει τον Πλωτίνο από τον Φίλωνα και τους Πατέρες της Εκ­κλησίας: κατά την άποψή του ο Λόγος δεν αποτελεί μια ξεχωρι­στή Υπόσταση (Π. 9. Ι. 57­63), αλλά εκφράζει τη σχέση της Υπό­στασης με την πηγή της, με τα δημιουργήματά της ή ταυτόχρο­να και με τα δύο (πρὅλ. π.χ. ΙΙΙ. 2. 2. 15 κ.ε.). Ωστόσο, πέραναυτής της σύγκλισης, η έννοια, και πιθανότατα και η πηγή, τωνδύο εφαρμογών είναι διαφορετική.

Ο Λόγος, όταν εφαρμόζεται στη σχέση Υπόστασης και δημι­ουργήματός της, υποδηλώνει συνήδως το «έλλογο σχέδιο» ή τη«διαμορφωτική αρχή» από την οποία αναπτύσσονται οι κατώτερεςπραγματικότητες και η οποία στη συνέχεια ρυδμίςει την ανάπτυξήτους. Κατ' αυτόν τον τρόπο ο Λόγος έχει κεντρική σημασία στηδεώρηση του Πλωτίνου σχετικά με τη διακυὅέρνηση του αισδητούκόσμου από την Ψυχή (Π. 3. Ι6­17, ΠΙ. Ζ­3, Ιν. 3. 9­Ι6 κ.λπ.), δεώ­ρηση η οποία προέρχεται από τη στωική σκέψη. Σύμφωνα με τουςΣτωικούς, όπως ο σπόρος ενός ζωντανού οργανισμού περιέχει σε

ΙΙ9

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

μικροσκοπική κλίμακα τις αιτιώδεις αρχές οι οποίες αργότερα θααναπτυχθούν σε ένα πλήρως μορφοποιημένο ον, έτσι και ο κό­σμος αναπτύσσεται από τις αιτιώδεις αρχές του που ενδημούνστο θεϊκό νου, οι οποίες κατόι συνέπεια ονομόιςονται «σπερματι­κοί λόγοι» (ΠΙ. Ζ. Ζ. 18­31, ν. 9. 6. ΙΟ­24). Στο ὅαθμό που ο κό­σμος, τόσο για τον Πλωτίνο όσο και για τους Στωικούς, είναι έναςζωντανός οργανισμός, η παρομοίωση είναι κόιτι περισσότερο απόμια απλή μεταφορόι (πρὅλ. Ιν. 3. ΙΟ. ΙΟ κ.ε., Ιν. 4. Π). Ήτσι, μο­λονότι το Εν δεν αποκαλείται ποτέ Λόγος, η παρομοίωση τουσπόρου χαρακτηρίζει το ρόλο τους ως «δύναμης των πόιντων»(Ιν. 8. 6. 7­ΙΟ, πρὅλ. παραπόινω σελ. ΙΟ8). Η εικόνα όμως τουσπόρου, όπως και όιλλες ανάλογες, χρειάζεται διασόιφηση. Πρώ­τον, δεν είναι αναγκαίο να επαναλόιὅουμε ότι το αδιαίρετο τωνθεϊκών Υποστόισεων δεν είναι αυτό της μικροσκοπικής μάζας·δεύτερον, εφόσον η δημιουργία είναι μια αιώνια διαδικασία, ηπροτεραιότητα των Υποστόισεων είναι λογική και οντολογική, όχιχρονική (ΠΙ. 2. Ι. ΖΟ­6, ν. 5. 12. 37­8). Ουτε πρέπει η αναλογίατου σπόρου να μας οδηγήσει στο εσφαλμένο συμπέρασμα μιαςεξελικτικής όιποψης της απορροής, κόινοντας το τελικό δημιούρ­γημα ανώτερο της αιτίας του (πρὅλ. ΠΙ. 7. 11. 23­7, ΠΙ. 8. 8. 32­40). Το ότι η Αρχή της Πληρότητας ὅεὅαιώνει πως είναι καλό ναυπόιρχουν και όιλλα πραγματα δίπλα στις θεϊκές υποστόισεις, δενπρέπει να παρερμηνευτεί με την έννοια ότι αυτόι προσθέτουν κό.­τι παραπόινω στη μακαριότητα των Υποστόσεων, πόσο μαλλονότι είναι περισσότερο τέλεια από τις Υποστόισεις. Στην πραγμα­τικότητα αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, όπως θα δουμε αρ­γότερα, ο Πλωτίνος υιοθετεί μερικές φορές μια πιο πεσιμιστικήαντίληψη για την προέλευση των κατώτερων πραγματικοτήτων.35ΠΙ πηγή της όιλλης σημασίας του Λόγου, εκείνης που δηλώνει τη

σχέση μιας οντότητας με το δημιουργό της, μπορεί να εντοπιστείστην πλατωνική και στωική ψυχολογία. Το κρίσιμο σημείο αυτήςτης αναλογίας είναι ότι, όπως ο εξωτερικευμένος λόγος (λόγος πραφορικός) αποτελεί την εξωτερική έκφραση της εσώτερης σκέψης

85. Πρβλ. |Η. 7. Ν. ι5 κ.ε., ΠΙ. 8. 8. 32­40. ν. 2. ι. ι8­28, νι. 9. 5. 29. συζητείται παρακα­τω σελ. Μ0.

ΙΖΟ

ΠΛΩΤ1ΝΟΣ

(λόγος ενδιάδετος), έτσι μια Υπόσταση απορρέει από την πρότε­ρή της και την «εκδηλώνει» υπό συνδήκες μεγαλύτερης πολλα­πλότητας, αποκαλύπτοντας την με αυτόν τον τρόπο στον εξωτε­ρικό κόσμο (1. 2. 3. 27­30· πρὅλ. Θεσιίτητος 18913, Σοφιστής 26313).Έτσι η Καδολική Ψυχή αποτελεί ένα Λόγο του Νου (ν. 1. 3. 6­10,6. 44­5) και οι ατομικές ψυχές είναι Λόγοιῃτων δικών τους ατομι­κών νόων (1ν. 3. 15. 8­14). Οι αρχές που δρουν μέσαστον­υλικό κό­σμο είναι συνεπώς Λόγοι και με τις δύο έννοιες (και με πολλές όιλ­λες)° γι” αυτό και ο όρος είναι κατάλληλος να περιγράψει το ρό­λο της Ψυχής ως ενδιόμεσης αρχής μεταξύ του Νου και του αι­σδητού κόσμου, μεταφέροντας στην Ύλη τα απεικόισματα τωνΙδεών που λαμὅόινει η Ψυχή από το Νου (πρὅλ. 111. 2. 2. 15 καὲἔί

Ω9 9ΕῖιΞΕ1£9ιε9ε1εενιΝ<›ητον..κόσμον. ο φυσικόςιυι<όοιιοε..,ε£νιιιμια ἶι1ΒΤηΤα·σε·πΟλλαπ?5§,ττι±οιυκοιδεειντεἑειιέγοιε,.π,ο2ιλιτπυλ±5,ε,..Δό­

Κο”οπδίῇοςλήππῇέλρλίέχεμιλήκμια πολλαπλότητα ατομικών Λόγων (111.3. 1, 1λἶ33ζ 8. 17­22) και εκτρρόιςει στοεςπίπεδόμτου την καλύτερηδυνατή απεικόνιση Νοητού /κόσμου. Όμως, παρότι όλες οιΨυχές είναι μία (1ν. 9 ρειεεὶιπιπρὅλ. ν1. 4. 14. 1­16), δεν δα πρέ­πει να ακολουδήσουμε τους Στωικούς στο χαρακτηρισμό τωνατομικών ψυχών ως «μερών» της Ψυχής του Κόσμου, εφόσονγια μία ακόμη φορά αυτός ο χαρακτηρισμός μόις οδηγεί στηνεσφαλμένη κατανόηση των ασώματων όντων με ποσοτικούςόρους (Ιν. 3. 2­3). Επιπλέονωη Ψυχήψτου Κόσμου, έχοντας ως γέρ­γρςνα σώμα, είναι και η ίδιαςμιαατομική ψυχή (εντούτοις η ισχυρότερη όλων)· στηνςπραγματικό­τητα τόσο αυτή όσο και οι αλλες ατομικές ψυχές αποτελούν εκ­δηλώσεις της Καδολικής Ψυχής 1­ της Αμέδεκτης Ψυχής τουύστερου Νεοπλατωνισμού (Ιν. 3. 2. 1­10, 54­9, 4. 14­21· πρὅλ.σελ: 3211511 Ϊἔνύκατακλλείδι, το να περιγρόιψουμε τις ψυχές ως μέ­ρη της Ψυχής του Κόσμου περιορίςει τις ψυχές στον αισδητό κό­σμο, αν και το υψηλότερο μέρος της ψυχής μας, όπως τηψη­λότερο επίπεδο της Ψυχής του Κόσμου καδεαυτής, ,ανήκει ,στηΝοητή «έξη (ιν. 3. 4. 14­37, 7. 2ο­3ο· ιν. 7.12. 2­11). και.η,Ψι›­χή του Κόσμου υπάρχει εκεί ως ατομική ψυχή° οποιαδήποτε όιλ­λη υπόδεση δα οδηγούσε στο παρόιλογο συμπέρασμα ότι δα

121

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

έπαυε να υπάρχει όταν δα επιτύγχανε την πλήρη μακαριότητα(ιν. 3. 5., πρωι. νι. 4. 4. 34­46).

Από την ενότητα όλων των ψυχών συνόγονται δύο σημα­ντικά συμπεράσματα, τα οποία απηχούν αργότερα στη φιλο­σοφία του 1.εὶ1πι12. Πρώτον, με τον ίδιοςτρςόπο που ο Νους πε­ριέχει το σύνολο του­Νοητο,ύ κόσμου, ,πε­ριέχει όλες τις λογικές αρχές της φυσικής τόιξης (ν. 7. 1. 7

γι” αυτό και «καδένας μας είναι ένας νοητός κόσμος»(Πι. 4. 3. 22., ιν. 7. ιο. 32­7, προλ. 111. 8. 6. 4ο) και ορίζου­με τη μοίρα μας διαλέγοντας ποιες από αυτές τις αρχές δα κυ­ὅερνούν τη ζωςήςμςας (πρὅλ. σελ. 125). Δεύτερον, υπαρχει μια

αρμονία που συνδέει τις μοίρες όλων τωνψυχών. Εδώ ὅασίςεται η όιποψη του Πλωτίνου σχετικόι με τηδείαὴδίκη. Το ότι αυτή λειτουργεί αυτόματα είχε ήδη υποστη­ριχτεί στο έργο Νόμοι του Πλόιτωνα, όπου ο Θεός γινόταναντιληπτός ως εκείνος που απλώς ρύδμιζε το νόμο σύμφωναμε τον οποίο κόιδε ατομο τείνει προς την καταλληλη δέση τουκαι όιφηνε στην ελεύδερη ὅούληση του ατόμου να φροντίσειγια τα υπόλοιπα (9Ο4Α κ.ε.). Ο Πλωτίνος τώρα κόινει το επό­μενο ὅήμα εξαλείφοντας την αρχική απόφαση του Θεού(πρὅλ. Ιν. 8. 4. 38­42) και καδιστώνταςψ_το,_ν,όμο..αμτ,όματηςσ,υ­νἐ.τΞει_οι„..τιιις„..πρ.οε­γκατεστημένης αρμονίας. Είναι αυτός πουεξασφαλίζει ότι, ενόσω οιςεπιδυμίες δεσμεύουν το ατομο σεαυτόν τονκόσμο, ο ανδρωπος δα ελκύεται αυδόρμητα από τοπεριὅόιλλον που δημιούργησε γι” αυτόν η Ψυχή του Κόσμου(ΠΙ. 2. 13, Ιν. 3. 24, Ιν. 4. 45). Η ίδια αρχή διαπνέει την όιπο­ψη του Πλωτίνου για ταςπαραφυσικόι φαινόμενα.

Σε αυτό τα φαινόμενα, όπως ουσιαστικα και όλοι οι σύγχρονοίτου εκτός από τους αποφασισμένους αδεϊστές και υλιστές ­σπόι­νιο είδος τον τρίτο αιώνα μ.Χ.­ πίστευε ακλόνητα. Εκεί όπου δια­φοροποιόταν από πολλούς ήταν στην προσπόιδειόι του να προ­σαρμόσει τέτοια φαινόμενα σε μια έλλογη, οργανωμένη ιδέα τουκόσμου (Ιν. 4. 31. 29­32). Η εξήγησή του ὅασίζεται στη στωικήδεωρία της «κοσμικής συμπόιδειας», άποψη σύμφωνα με τηνοποία, αφού ο κόσμος είναι ένας ζωντανός οργανισμός, καδετί

.,1/­ τ` 4

122

ΠΛΩΤἹΝΟΣ

που συμὅαίνει σε ένα μέρος του πρέπει να δημιουργεί μια αντί­δραση «ανταπόκρισης» σε όλα τα υπόλοιπα μέρη (Π. 3. 7, Ιν.4. 32 κ.ε.). Είναι μέσα από τη μελέτη και την εφαρμογή των συγ­γενικών δυνάμεων του κόσμου που οι μάγοι επιτυγχάνουν τιςεπιδράσεις τους (Ιν. 4. 40). Με παρόμοιο τρόπο ο Πλωτίνοςεξηγεί τα αποτελέσματα της προσευχής. Η προσευχή στους ου­ράνιους δεούς δεν μπορεί να αγγίξει το ανώτερο μέρος των ψυ­χών τους, οι οποίες είναι απορροφημένες στην ενατένιση καιαγνοούν οτιδήποτε συμὅαίνει στον αισδητό κόσμο· αυτό που κά­νει ωστόσο είναι να προκαλεί την αυτόματη ανταπόκριση τουκαιτώτερςουςμῇέρρςυςςςτης ψυχής τους, το οποίο ικανοποιεί την ευ­ ..γῇ χ

χή τουῃπροσευχόμενου (Ιν. 4. 40. 27 κ.ε.). Ομοίως, όπως είναιδύνατό να διακρίνουμε το χαρακτήρα ενός ανδρώπου από ταμάτια του, έτσι καιςηανδρώπινηῇςμοίρα μπορείῇςναςςδιαὅαστεί σταάστρςα__Ωξε3.­ῖ.­4ὲ9). Ούτε είναι ταωάσητίράαπλά σημάδια, χωρίς

ἶάμία αιτιώδη δράση (Ιν. 4. 34. /Ζ3­6), μολονότι η αιτιότητάτους είναι αυστηρά περιορισμένη: εκτείνεται μόνο στο σώμα τουανδρώπου και στο κατώτερο μέρος της ψυχής του (Π. 3. 9­ΙΟ,ΠΙ. 3. 6., Ιν. 3. 7. 20­30). Τις ενέργειες του ανώτερου μέρουςτης ψυχής του μπορούν όντως να τις υποδείξουν δυνάμει τηςπροεγκατεστημένης αρμονίας· όμως. εφόσον η ανώτερη ψυχή ἔί­δὲ

| | | | \ναι μια ανεξάρτητη αρχη. οσοι ξουν σύμφωνα με αυτην δεν υπό­ \

κεινται στον αστρικό ντετερμινισμό (Π. 3. 9. 14­30, Ιν. 4. 39. Ι­5). Εν κατακλείδι, όπως πάντα. δεν πρέπει να αντιληφτούμε τηναστρική αιτιότητα ούτε με υλικούς όρους ούτε ως ὅουλητικήδράση εκ μέρους τους (Π. 3. Ι­6, Ιν. 4. 31. 32­57)· μόνο η νεο­ Κ;

πλατωνική αντίληψη μιας κοσμικής συμπάδειας μπορεί να είναιικανοποιητική (πρὅλ. Ιν. 4. 39. Ι7­32). 04

Γι” αυτόν το λόγο ο Πλωτίνος τονίζει ότι η μαγεία δεν επιδράστις ανώτερες ψυχές ούτε των ανδρώπων ούτε των δεών (πρΰλ.Π. 9. 14. Ι­Π). Συνεπώς δεν μπορεί να ὅοηδήσει την επιστροφήτης ψυχής στη Νοητή τάξη· πράγματι. η ενατένιση τοποδετεί τοφιλόσοφο πέρα από τη δύναμή της (Ιν. 4. 43­4). Στην πραγμα­τικότητα. για τον Πλωτίνο ο σοφός είναι ικανός να αντισταδεί σεοποιαδήποτε μαγική προσὅολή στον ψυχοφυσικό του οργανισμό

ΙΖ3

ἱ

Φ­ωώε...­........­έα..­­¬­"Ω

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

με τη δική του ισχυρότερη δραστηριότητα (Ιν. 4. 43. Ι­ΙΙ) καιείναι πιδανό να το έκανε αυτό και ο ίδιος σε μία περίπτωση (Β.Πλ. ΙΟ. Ι­Ι3). Μια τέτοια όμως εφαρμογή της μαγείας μπορεί ναέχει μόνο όιμεσα πρακτικούς σκοπούς και οπωσδήποτε δεν δι­καιολογεί σε καμία περίπτωση τα δεουργικόι τελετουργικά τουύστερου Νεοπλατωνισμού. Σε ένα εδόιφιό του ο Πλωτίνος ανα­φέρεται με φανερή συμπαδεια στη δεουργική πρακτική εμφύ­χωσης ενός δεϊκού αγόιλματος (Ιν. 3. ΙΙ), αλλόι ούτε εδώ υπαι­νίσσεται ότι αυτό είναι αναγκαίο για το φιλόσοφο. Πράγματι,όταν ο Αμέλιος προσπόιδησε να τον πείσει να πόιει μαζί του σεμια τελετουργική λατρεία των δεών, ο Πλωτίνος αρνήδηκε μετην περήφανη και κόιπως αινιγματική απάντηση: «Εκείνοι πρέ­πει να έρδουν σύ εμένα, όχι εγώ σύ εκείνους» (Β. Πλ. ΙΟ. 33­8).Ωστόσο, μία φορόι πείστηκε να προσφύγει σε επίκληση του οι­κείου του δαίμονα, ο οποίος φανηκε ότι δεν ήταν απλός δαίμο­νας αλλόι δεός· σύμφωνα με τον Πορφύριο ήταν αυτή η αφορ­μή που τον ώδησε να γράψει την πραγματεία ΠΙ. 4. Περίτου Ει­ληχότος ημάς Δαιμονος (Β. Πλ. ΙΟ. Ι4­33). Αν όμως η τελευταίαπληροφορία είναι σωστή, αποκαλύπτει τη στόιση του Πλωτίνουακόμη καδαρότερα. Ο «ειληχώς δαίμων» της εν λόγω πραγμα­τείας δεν είναι ένας ανδρωπόμορφος δαίμονας." αυτός με τονοποίο συνειδητό ζούμε. και ως εκ τούτου είναι τόσο μέσα μαςόσο και υπερὅατικός (ΠΙ. 4. 3­6, ιδιαίτερα 3. 3­8, 5. Ι9­24). ΟΠλωτίνος είχε συνεπώς εκμεταλλευτεί την ευκαιρία να πάρειτους μαδητές του από την παραδοσιακή δρησκεία και να τουςοδηγήσει προς τη φιλοσοφία.

Μπορούμε ως εκ τούτου να πούμε ότι η μαγεία, μολονότι είναιμια πραγματική δύναμη για τον Πλωτίνο, παραμένει περιορισμέ­νης εφαρμογής και χωρίς καμία δέση στην εκπαίδευση του φιλο­σόφου. Συνεπώς έδεσε μια πρόκληση σε φιλοσόφους όπως ο Ιαμ­ὅλιχος, οι οποίοι είχαν μια υψηλότερη εκτίμηση για τη δεουργία."

38. Ο Πλωτίνος ωστόσο πίστευε σε τέτοιους δαίμονες· πρβλ. ΙΙ. Ι. 6. 54, ΙΙΙ. 5. 8­7, Ν. 3. ι8.22­4, Ν. 4. 43. Ι2­ιθ.37. Πρβλ. περαιτέρω Α. Η. Ατιηειτσησ, «Υνεε ΡΙοτἰι·ιυε ει πιεηίσΙετι?», Ρητοηεειε Ι Ι (ι955) 78­9, σντιτιθέμενσς στον Ρ. Μσηεη, ‹‹ΡΙοτὶηυε απο πιεσὶσ», Ιείε ΧΠΥ (ΙΘΒΒ) 84ι­8.

ΙΖ4

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

ΙνΗ Ατομική Ψυχή

Συνεπώς, εφόσον η εμπειρία μάς δείχνει ότι η ανθρώπινη ψυχήπεριέχει μέσα της όλες τις θεϊκές Υποστάσεις, το λογικό ερώτη­μα το οποίο ανακύπτει είναι γιατί η ψυχήθπαραμένει χωρίς συ­

νείδηση αυτού του γεγονότος και πώς εξέπεσε σε αυτήν τηνάθλια κατάσταση (Ιν. 8. Ι. Ι­Π, ν. Ι. 12). Για να απαντήσουμε σεαυτό το ερώτημα είναι πρώτα απαραίτητο να ανακαλύψουμεποιοι είμαστε «εμείς» που ρωτάμε." Και αυτό το ερώτημα, όπωςκαι άλλα, μπορεί να τεθεί είτε «στατικά» είτε «δυναμικά». Εφό­ςσον η ψυχή, ως ένας «νοητός κόσμος», περιέχει όχι απλώς όλουςτους Λόγους που επενεργούν στο επίπεδο της Ψυχής, αλλά καιστα υψηλότερα επίπεθα του Νου και του Ενός (ΠΙ. 4. 3. 21­27),τότε η ψυχή μπορεί να επιλέξει σύμφωνα με ποιες από αυτές τιςαρχές προτίθεται να ζήσει και είναι το αποτέλεσμα της δικής τηςστάσης εκείνο που καθορίζει τη μελλοντική της ­επανοιγἐννηση.....,_........±ἔ°ιΜ/Έτσι ιι ΡΡ2ίίΙΞΡΟυ.επιλέγει το επίπεθο του λόγου θα ἑαναγεννηθεί

ΚΝ, ως άνθρωπος, ενώ η ψυχή η οποία ενθίθει στην κατώτερη άλογη έῖ./,

γή φύση της θα γεννηθεί ως ζώο ή ακόμη και ως φυτά" μπορούμε Μ 2

7 επίσήςίνοι υπερὅούμε το ανθρώπινο επίπεθο και να ταυτιστούμε ίμε το Νου (ν. 3. 4, ν. 8. 7. 31­5, ΙΙ. Ι­24, νΊ. 5. 7. και 12), έτσι

,Ψ­Δζστες να θιαφύγουμε τελείως την επαναγέννησηἢἶ Έτσι από δυ­ναμική άποψη «ταυτιςόμαστε» με το επίπεδο εκείνο στο οποίοεπικεντρώνουμε εντονότερα την προσοχή μας. Από την άλλη με­ριά, εάν θέσουμε το ερώτημα από στατική άποψη και ρωτήσουμεποιο από αυτά τα επίπεθα είναι ο «πραγματικός μας εαυτός»,τότε με αυτή μας την ερώτηση ενθέχεται να εννοούμε είτε (α) τιείναι αυτό που χαρακτηρίζει το ανθρώπινο επίπεθο; ή (ὅ) ποιονεαυτό ανακαλύπτουμε μετά την κάθαρσητων προσμίξεων πουαποκτήσαμε κατά την Ἐόίθἶἶωέ

2 2

εε. ι­ιρβλ. ι. ι. ιο, ιν. 3. ι. ι­ιε. ν. ι. ι. εο­5. νι. 4. ιι. ιο κε. κιιπ.εε. ιιι. 4. 2., ιν. 3. ιε. 85­Θ. ν. 2. 2. ι­ιο. νι. 7. 6­7.

4ο. ιιρβιι. ιιι. 2. ιι. 8­ιι, ιιι. 4. ε. 3ο κε., ιν. 3. 24. ει­8, νι. ιι. ιο. εε­47.

Ι25

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

«εισὅολέα» που «τυλίχτηκε γύρω μας» (νΙ. 4. Ι4. 16­15. 40·πρὅλ. Ι. 6. 5. 22­58, Ιν. 7. ΙΟ. 27­52); Στο πρώτο ερώτημα η

απόιντηση είναι ξεκάθαρα η «Λογική Ψυχή» (Ι. Ι. 7­8, Ι3, ν. 3.

3. 23­45)· στο δεύτερο φαίνεται πως η απαντηση είναι ο Νους,ο οποίος θεωρήθηκε υπερὅατικός στην πρώτη απαντηση (πρὅλ.Ι. 4. 9. 28­30, ΠΙ. 4. 6. Ι­5, Ιν. 7. 10. 30­40). Η ασυμφωνία με­ταζύ των δύο απαντήσεων αίρεται αν θεωρήσουμε ότι ο «Νους»στα τελευταία αυτά χωρία αποτελεί τη συντομογραφία της «Ψυ­χής που συμμορφώνεται με το Νου››,4' αφού, όπως θα δούμε, η

ψυχή στην καθαρή της κατασταση ταυτίζεται ουσιαστικα με τοΝου (πρὅλ. σελ. 139­40). Η αποδοχή όμως αυτής της απόιντησηςεγείρει μια ακόμη σοὅαρότερη δυσκολία: ποια ὅόιση παραμένειγια να διακρίνουμε ανάμεσα στην καθαρή Ψυχή και το Νου καισυνεπώς ανόιμεσα στη Δεύτερη και την Τρίτη Υπόσταση; Εντού­τοις μπορούμε τουλαχιστον να παρατηρήσουμε πως ούτε κατατη στατική ούτε κατόι τη δυναμική αποψη παύουμε να είμαστεΨυχή." Είναι λοιπόν η φύση της Ψυχής εκείνη στην οποία πρέ­πει να επικεντρώσουμε την προσοχή μας.

Έχουμε ήδη μιλήσει σχετικά με την αντίληψη του Πλωτίνουγια την Ψυχή ως μεταφυσική οντότητα. Αξίζει ωστόσο να δώ­

σουμε ιδιαίτερη προσοχή στῖς λεπτομέρειες της ψυχολογίαςτου, αφού κατά κοινή ομολογία αυτή περιλαμὅόινει μερικές απότις οξύτερες και προσφιλέστερες στο μοντέρνο αυτί παρατη­ρήσεις. Το ενδιαφέρον του Πλωτίνου δεν είναι, ωστόσο, να δη­μιουργήσει μια συστηματική και συνεκτική ψυχολογία η οποίαθα καλύπτει όλες τις όψεις των ψυχικών δραστηριοτήτων. Αντ,αυτού προσεγγίζει μεμονωμένα τα διαφορα προὅλήματα, έχο­ντας γενικόι στο νου του τις ανάγκες της πνευματικής ζωής τουανθρώπου· είναι αυτό ακριὅώς, για παραδειγμα, που υποκινεί τοενδιαφέρον να ανακαλύπτει ποιες ψυχικές λειτουργίες ανήκουνστην καθαρή κατασταση της ψυχής και ποιες εμφανίζονται ως

συνέπεια της ενσόιρκωσής της. Ἑτσι οι αμφιταλαντεύσεις και

4ι. Πρβλ. |. Θ. 6. ιθ­Ζι, Ν. 4. ι­2. ν. 3. Θ. ι2·Ἱ5, νί. 4. Ἱ4. ι7­2ι.

42. Η πιο λειττομερἠς προσπαθεια να εναρμονίσει στοτικές και δυναμικές αντιλήψεις γίνεταιστην πραγματεία νι. 7. 4­7· ιτρβλ. επίσης ι. ι. ι2 και νι. 4. ιο.

Ι26

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

μερικές φορές οι ασυνέπειες που ανακύπτουν ως προὅλήματαδεωρούνται από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Ένα παράδειγμαέχουμε μόλις δει. Ένα αλλο εμφανίζεται κατά την πλωτινική δι­αίρεση της ψυχής σε «λειτουργίες» ή «επίπεδα».

Εφόσον κατά την όιποψη του Πλωτίνου η Ψυχή αποτελεί έναμοναδικό έμὅιο συνεχές, κανένας κόιδετος διαχωρισμός δεν μπο­ρεί προφανώς να γίνει μεταξύ τέτοιων επιπέδων και κόιδε διαί­ρεση πρέπει ως εκ τούτου να είναι καπως αυθαίρετη. Γι“ αυτό.ενώ ο Πλωτίνος είναι συχνόι ικανοποιημένος με μια διμερή δια­κριση των ψυχών σε ανώτερες και κατώτερες ή λογικές και όιλο­γες (οι τελευταίες εγκολπώνονται όλες τις λειτουργίες που απα­ριδμήδηκαν παραπάνω στη σελ. 95), σε όιλλςαςσημεία διαιρεί τηνψυχή σηΒ¿ εἑ3εεε.ετίηἔδάζΠ¬ίΚαΤ8£¥ι3Β3ίΒ`λὀῖίγιεεχιι­μένο μπορεί σε μερικές περιπτώσεις να χρησιμοποιεί εναλλα­

κ × ι 2 2 ¬7ί””× × τ .κτικα υο διαφορετικες τριμερειςῃδιαιρεσεις. Η πρωτηι απο αυ­ςτες αναγιβ›ρίξ_έςι_τῖηΞ:αιΑσδ_ιιτηΞακη..αντιληψη ωωότῖομο επί­ ἱ β

πεδο, ενδιόιμεσο μεταξύ ενςιἐοιαιςήςςισκέψης και ‹‹φυ~τ­ικής”ψυχής››­ η οποία ονομάζεται έτσι λόγω της ευδύνης της για τη δρέψηκαι την αύξηση. περιλαμὅόινει όμωςςςεπίσης τις σωματικές επι­δυμίες και τα συναισδήματα.“ αναγνωρίζει στην κο­ρυφή της Ψυχής έγαἕοαπτωτοωῃεπίτίεδο. το οποίο παραμένει σεαιώνια ενατένιση τιου Νου χωρίς ποτέ να κατεὅαίνει σε αυτόν τονκόσμο. Ο Πλωτίνος δέχεται ότι η αναγνώριση ενός τέτοιου επι­πέδου αποτελεί καινοτομία (Ιν. 8. 8. Ι­6), μια καινοτομία τηνοποία λίγοι από τους διαδόχους του δέλησαν να ακολουδήσουν.Σύγχυση πιδανότατα προκύπτει από το γεγονός ότι το «ενδιόιμε­σο» επίπεδο της Ψυχής ταυτίζεται κατά την πρώτη ταξινόμησημε την αισδητηριακή αντίληψη και κατάτηνοιακή σκέψη (Π. 9. 2. 4. κ.ε.. Ιν. 3. 12. 1­8) και το πρόὅλημα γί­νδεταιδιικόμήί χειρότερο από τις συχνές προσπόιδειες του Πλωτί­νου να υποστηρίξει τον «απτωτο» χαρακτήρα της έλλογης ψυ­χής στο σύνολό της (πρὅλ. σελ. 130­Ι). Είναι συνεπώς αναγκαίο

,..„......›.................„._.4.._____

Μ

48. Γα τη διμερή διαίρεση πρβλ. π.χ. Ν. 8 κεφ. 4 και 27­32· για την τριμερή διαίρεση πρβλ.ΙΝ. 4. 2, Ν. Θ. 3. 10­29. Υ. 2. 2. 4­ι0, νι. 7. 5­6· ακόμη πιο λεπτομερής αναπτυξη της τελευ­ταίας παραδίδονται στις ί. ί. 8. ί8­23, Ν. 4. 27. ίι­ί7, Υ. 8. 9. 28­35.

ΙΖ7

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

να στρέψουμε την προσοχή μας στα συμφραξόμενα ώστε να δια­κρίνουμε ποια ταξινόμηση τίδεται ως προϋπόδεση σε κόιδε δεδο­μένο χωρίο. Μια τριμερής ταξινόμηση την οποία απεναντίας ο

Πλωτίνος πολύ δυσκολα χρησιμοποιεί είναι η πλατωνική τριμε­ρής διακριση της ψυχής σε λογικό, «δυμοειδές» (θυμός) και επι­δυμητικόν (εντούτοις πρὅλ. ΠΙ. 6. 2. ΖΖ κ.ε.). Προσδιορίξονταςτο «δυμοειδές μέρος» της ψυχής αποκλειστικα ὅόισει του δυμου(σε αντίδεση με τα ετερογενή φαινόμενα που ο Πλόιτωνας περι­λαμὅόινει σε αυτόν τον όρο), ο Πλωτίνος αρνείται συμπερασμα­τικό. να του προσδώσει υψηλότερη δέση από εκείνη του επιδυ­μητικού. Τόσο ο δυμός όσο και η επιδυμία είναι κατά την όιποψή

του εκδηλώσεις της «φυτικής» ψυχής του ανδρώπου και αμφό­τερες έχουν τις ρίξες τους στο φυσικό σώμα (Ιν. 4. Ζ8).“

Οι λεπτομερέστερες συζητήσεις του Πλωτίνου για τη σχέσησώματος και ψυχής εκτυλίσσονται σε σχέση με το πρόὅλημα τηςΑπόιδειας. Στόχος του εδώ είναι να προφυλάξει την ψυχή από τηνουσιαστική μεταὅολή και τη συγκινησιακή διατάραξη, με σκοπόνα απαντήσει τόσο στην κατηγαρίΩαΈω1£.Σ.κΞπ1υ‹ών.ό_π_έ,ν,αρν.±ιπο­

κείμενο σε αυτές δεν μπορεί νριςείναιαδανατο (1. 1. 2. 9­13, ΠΙ. 6.

1. 28­3Ο° πρὅλ. σελ. 58) όσο και στην πγαραδοχήἑτῳνςωσςτικώνότι υφίσταται αμαρτία και όιγνοια στονίπνευματικό κόσμο. Είναιχαρακτηριστικό ότι το πρόὅλημα κυριαρχεί στις πρώιμες πραγ­ματείες της δευτερης περιόδου του, όταν τον απασχολοόσε ηγνωστικιστική απειλή· εμφανίξεται τόσο στην πραγματεία του γιατην Απόιδεια (ΠΙ. 6. 1­5) όσο και στην πραγματεία για την Ψυχή(Ιν. 4. 18­29), ενώ μια τρίτη συξήτησή του γίνεται στη μεταγενέ­στερη πραγματεία Ι. 1. Θεμελιώδης σε όλες αυτές τις πραγματεί­ες είναι η δεωρία του Πλωτίνου συμφωνα με την οποία η ψυχή δί­νει στο σώμα μέρος της δικής της ξωής (ή, με νεοπλατωνικοὐςόρους, μια «εικόνα» αυτής της ξωής, Ι. 1. 7. 1­6, Ιν. 4. 14, 18 κ.ε.,νἰ. 4. 15. 8­18) και ότι σε αυτό το ξωοποιημένο σώμα είναι πουεδρεύουν τα συναισδήματα ή τα πάδη, όρος ο οποίος περιλαμ­ὅόινει φαινόμενα όπως η ηδονή, ο πόνος, η επιδυμία και ο δυμός.

44. Για τη σταση των Νεοπλατωνικών απέναντι στον ιτλατωνικό τριμερισμό της ψυχής πρβλ.παραπανω σελ. 61 και σημ. 11.

128

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

Η οπτική των πραγματειών είναι ωστόσο κάπως διαφορετική καιτις λεπτομέρειες τους δεν δα τις παρακολουδήσουμε εδώ. Η κύ­ρια απόκλισή τους έγκειται στο γεγονός ότι η πραγματεία για τηνΨυχή προσφέρει μια λεπτομερέστερη ανάλυση από τις άλλεςδύο, διακρίνοντας δύο ὅαδμίδες στη διαμόρφωση των συγκινήσε­ων, την καταγωγή τους στο ζωοποιημένο σώμα και την ολοκλήρω­σή τους στο κατώτερο μέρος της ψυχής (πρὅλ. Ιν. 4. 20­Ι). Ηπραγματεία Ι. 1, από την άλλη μεριά, απλώς διακρίνει τις δρα­στηριότητες της καδαρής ψυχής από εκείνες που ὅρίσκονται στησύνδετη οντότητα η οποία αποτελείται από το σώμα και το κα­τώτερο μέρος της ψυχής (το «ζώιον›› του τίτλου της πραγματεί­ας). Γιατί η ανάλυση δείχνει ότι τα «πάδη» δεν μπορούν να απο­δοδούν μεμονωμένα ούτε στο σώμα ούτε στην ψυχή.

Ας πάρουμε, για παράδειγμα, την επιδυμία για τροφή και πο­τό. Είναι σαφές αφενός ότι δεν είναι η ψυχή αλλά το σώμα εκεί­νο το οποίο χρειάζεται ανανέωση· αφετέρου τα άψυχα σώματαδεν νιώδουν επιδυμία." Η αμφιταλάντευση του Πλάτωνα επί τουδέματος είναι ευρέως γνωστή: ο Φαίδων αποδίδει τέτοιες επιδυ­μίες στο σώμα, ο Φιληὅος στην ψυχή. Ακόμη είναι σαφέστερΟ

ότι τόσο η φυσική ευχαρίστηση και ο πόνος (Ιν. 4. Ι8. 19­36)όσο και η αισδητηριακή αντίληψη (Ιν. 4. 23) προϋποδέτουν τηναπο κοινου δραση σωματος και ψυχής. Το τελικό συμπέρασμα Χτης πλωτινικής συζήτησης είναι συνεπώς σαφές: η μεταὅολκαι η συςναισδ ατικί δι αραχή εδρεύουν στο ζωντανό σώ αίἶςψτςὅῃέ.............. Με μκαι δεν αγγίζουν την ψυχήακρἑδιαυτή. Οι λεπτομέρειες αυτου τοσυμπεράἦμάτος συχνά αντλούνται από τις παρατηρήσειςι

ιητ

Ο

προηγούμενων στοχαστών, ιδιαίτερα από την έρευνα του Πο­σειδωνίου και του Γαληνού, στη γραμμή του Αριστοτέλη (Π.Ψυχ. Ι. Ι. 4Ο3ε­Β· πρΰλ. παραπάνω σελ. 60­Ι), για τις σχέσειςμεταξύ των συναισδημάτων του ανδρώπου και της φυσικής τοὉ

σύστασης (πρὅλ. Ενν. Ιν. 4. 21. Ι­Ι4, 28. 28 κ.ε.). Εζίσου σημα­ντική είναι η αριστοτελική άρνηση (που αναπτύχδηκε, όπως Ο

45. Ι. ι. 2. ισ­ι8, 4. ι­ι0, Ν. 4. 20. ι­ιο, 2ι. ι4­2ι. Αυτό είναι αλήθεια, ωστόσο, μόνο γιατηφυσική επιθυμία· οι επιθυμίες της ανώτερης ψυχης (οπως η λαχτάρα της προς το Αγαθόν)δεν έχουν σωματικές ρίζες (ιτρβλ. Ι. ι. 5. 26­8, ι. 8. τη. 21­3, ιν. 7. 85. 23­5).

Ι29

.ί

να

τ·ν·>·.....„.„.:

νι ι­.Ν Μι

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Πλωτίνος αποτυγχάνει να εντοπίσει, ως αντίρρηση στον Πλά­τωνα) ότι η ψυχη, προκειμένου να κινησει το σώμα, πρέπει η ίδιανα κινείται (Π. Ψυχ. Ι. 3­4. 4Ο5Ἐ›­4Ο9α· πρὅλ. Ενν. Ι. Ι. 4. 25­7,ΠΙ. 6. 4. 34­52) και η προσέγγιση του, εκεί όπου συζητά την αι­σδητηριακη αντίληψη στη διάκριση διανοητικών και σωματικώνπράξεων (Π. Ψυχ. Π. 5. 4Ι7Ι› 2 κ.ε.). Ο Πλωτίνος παραπονιέταιωστόσο, και όχι αδικαιολόγητα, ότι ο Αριστοτέλης αποτυγχάνεινα στηρίξει επαρκώς αυτην τη διάκριση και ότι η δεωρία του γιατη μνημη, συγκεκριμένα, τείνει επικίνδυνα προς το στωικό υλι­σμό (Ιν. 6. 3). Ενάντια στους Στωικους, τον κύριο στόχο της επί­δεσης του, επιχειρηματολογεί ότι στη γνώση δεν περιλαμὅάνε­ται η αποδοχη μιας παδητικης «εντὐπωσης» από την ψυχη°στην αίσδηση, όπως και σε άλλα ψυχολογικά φαινόμενα, όλες οιπαδητικές μεταὅολές λαμὅάνουν χώρα στο έμψυχο σώμα και ο

ρόλος της ψυχης είναι η εζ ολόκληρου ενεργητικη παρατηρησητων εντυπώσεων που εγγράφονται στο σώμα. Και εδώ δεν μπο­ρεί να υπάρξει ζητημα εντυπώσεων οποιουδηποτε είδους σεσχέση με τη σκέψη και τη μνημη οι οποίες είναι εντελώς ανε­ξάρτητες από το σώμα." Γι, αυτό, αν λέμε ότι η ψυχη «μετα­ὅάλλεται» όταν ασκεί η όταν σταματά να ασκεί αυτές τις δρα­στηριότητες, δα πρέπει να ξεκαδαρίζουμε ότι τέτοιες «μεταδο­λές» δεν έχουν τίποτε κοινό με τις παδητικές μεταὅολές τωνυλικών αντικειμένων και συνεπώς δεν αποτελουν την παραμικρηαπειλη για την αδανασία της (ΠΙ. 6. 2. 34­54).

Μέχρι στιγμης οι στόχοι του Πλωτίνου είναι λογικά ξεκάδα­ροι. Η δυσκολία της δεωρίας του πηγάζει από την αμφισημίατου όρου απάδεια, η οποία τον οδηγεί να υποστηρίξει όχι μόνοότι η πλάνη και η κακία δεν προκαλούν καμία ουσιώδη μεταὅο­λη στην ψυχη (ΠΙ. 6. 2), αλλά και ότι η ψυχη στην πραγματικό­τητα δεν υπόκειται με κανέναν τρόπο σε αυτές. Το πρόὅλημα δααποσαφηνιστεί αν πάρουμε ξεχωριστά τα διάφορα ψυχικά επί­πεδα. Έτσι ο Πλωτίνος δεν αντιφάσκει πουδενά με τον ισχυρι­σμό του ότι το υψιστο, άπτωτο επίπεδο της ψυχης παραμένει

46. ί. Ἱ. 7. 8­Ἱ7, ||ί. Β. Ἱ. Θ­ιι, Ν. 3. 28. ί­34, ίν. Θ ρεεεἰτη, ίν. 7. Θ. 3?­48.

Ι3Ο

ΠΛΩΤ1ΝΟΣ

ανεπισκίαστο από την πλάνη και ποτέ δεν κατεὅαίνει σε αυτόντον κόσμο. Από την άλλη μεριά, γενικά παραδέχεται ότι η άλο­γη ψυχή μπορεί ναςαμαρςτήσει, τουλάχιστον υπό την έννοια όταπεεπγπτετοεόαΚΟτδδεἦδἔιειτετετταεεετἦιξιοιιττγιιειιξ; αν Καακόμη και εδώ προτείνει ότι η κακία μπορεί να είναι μόνο μιαανδυγιεινή κατάσταση του σώματος (ΠΙ. 6. 2. 65­7). Η πραγμα­τική δυσκολία όμως ανακύπτει πάνω από το ενδιάμεσο, το λογι­κό μέρος της φυχής. Γιατί, ενώ ο Πλωτίνος σε μερικές περιπτώ­σεις παραδέχεται ότι μπορεί να αποτύχει να ακολουδήσει τιςεντολές του Νου ή ότι μπορεί να υποστεί ζημία από την προσή­λωσή της στην ύλη (1. 8. 4. 17­22), σε άλλες περιπτώσεις αρνεί­ται ότι ο λόγος υπόκειται σε σφάλμα. Στην πραγματικότητυποστηρίζει, η αιτία του σφάλματος οφείλεται στην αποτυχίατης άλογης φύσης μας να ακούσει το λόγο· ομοίως, ένας ηλι­κιωμένος σοφός μπορεί να αποτύχει να επιὅληδεί σε μια άτακτησυνάδροιση αν ο ίδιος δεν τιδασεύσει την αταξία στον εαυτό του(1. 1. 9, Ιν. 4. 17. 19­27, ν1. 4. 15. 18 κ.ε.). Οι δυσκολίες που εμπε­ριέχονται σε μια τέτοια οπτική είναι προφανείς, και ακόμη καιμε την καλύτερη προαίρεση στον κόσμο ­την οποία ομολογου­μένως δεν επιδείκνυαν πάντα οι χριστιανοί επικριτές­ είναι δύ­σκολο να δούμε πώς δα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν. Για τονίδιο τον Πλωτίνο είναι δύσκορλοηναῇεἐςηγήσειωγιαωποιοςλωόγο χρειά­ζεται η ηδβή.πειδαρἶχ_ἔι:τΕρῖόκειμέν,ου...νεαςγίνει η ψυχή απαδής ανείναι ήδη απαδής από τη φύση της (ΠΙ. 6. 5· πρὅλ. 1. 1. 12, ν1.4. 16). Εκεδόπδῖΐείνόιιδπάνταίεμφατικός, ωστόσο, είναι στο ότι

"Ω

α | ι κ 2 κ 2 2 Γ Ρἶἴ .απωτατηπηγηαταπεκακομεῷχψηγαι­ςηςςφυχη αλλοιςηω Υλη, η οποία

._._

.±­.ιι».....ώ.ιε...,.„ε­τι­εωυι­4­‹¬ι¬______,__„

...Μο­Ἡ·¬ι..1`

..ελεο­

ννὐ­° Χρΰ

κοινωνεί τη δική της αδυναμία στα σώματα που ὅασίξόνται σε αυ­ εἴ­γι Μ, 5

τήν και ως εκ τούτου, χάρη στην αμοιὅαία σύνδεση σώματος καιάλογης ψυχής, στην τελευταία° τελικά, η αναταραχή που με αυ­τόν τον τρόπο δημιουργείται αποσπά τη λογική ψυχή από τηνενατένιση (1. 8. κεφ. 4­5, 8, 13­15). Συνάγεται λοιπόν ότι δεν μπο­ρεί να υπάρχει καμία αμαρτία ή πλάνη σε μια φυχή ελεύδερηαπό τη σωματική επιρροή (1. 8. 15. 12­23· πρὅλ. 1. 1. 2). Ακόμηόμως και αυτόν τον ισχυρισμό ὅρίσκουμε δυσκολίες να τον εναρ­μονίσουμε με την πλωτινική δεωρία της πτώσης της φυχής.

131

_κ#3·

π­..„___,

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΧΣΜΟΣ

Η αποδοχή της ψυχικής παδητικότητας ήταν ένα σημείο γιατο οποίο ο Πλωτίνος δεωρούσε πως οι σύγχρονοί του Πλατωνι­κοί ήταν υπερὅολικά επηρεασμένοι από το στωικό υλισμό. Έναάλλο σημείο αφορούσε ένα κλασικό ζήτημα διαμάχης από τηνεποχή του Αριστοτέλη, την ερμηνεία της αναφοράς του Πλάτω­να στην ψυχή ως αποτελούμενη από «μέρη», τα οποία ο Τηιιαι­ος τοποθετούσε σε διαφορετικές περιοχές του σώματος. Για τονΠλωτίνο ήταν απολύτως απαραίτητο να ερμηνεύσει αυτούς τουςισχυρισμούς σύμφωνα με τη δική του μη χωρική σύλληψη τηςΨυχής. Η απάντησή του ήταν, πρώτον, ότι οι διάφορες λειτουρ­γίες της ψυχής είναι «παρούσες» στα κατάλληλα όργανα, υπότην έννοια ότι η λειτουργία τους λαμὅάνει χώρα εκεί, και ότι αυ­τό με τη σειρά του απορρέει από το γεγονός ότι κάδε μέρος τουσώματος είναι προσαρμοσμένο έτσι ώστε να υπηρετεί ως όργα­νο κάδε δύναμη της ψυχής (πρὅλ. παραπάνω σελ. 951· για πα­ράδειγμα, μόνο το αίμα γύρω από την καρδιά αποτελεί κατάλ­ληλο όχημα για το δυμό. Με αυτόν τον τρόπο εξηγεί τον εντο­πισμό του δυμού στο στήδος και της επιδυμίας στην κοιλιά απότον Πλάτωνα (Ιν. 3. 23, Ιν. 4. 28. 1­18). Ο λόγος, κατά την άπο­ψή του, δεν διαδέτει κανένα ιδιαίτερο σωματικό όργανο (1ν. 3.19. 24­7, ν. 1. ΙΟ. 13 κ.ε.), κατά συνέπεια εδράζεται στο κεφάλιμόνο κατά την έννοια ότι ο λειτουργικός ρόλος της ψυχής είναινα εποπτεύει την αίσδηση και την κίνηση, η οποίες είναι «πα­ρούσες» στον εγκέφαλο στο ὅαδμό που τα όργανά τους, τα νεύ­ρα, έχουν εκεί την απόληζή τους (Ιν. 3. 23. 21­35). Παρόμοιοιλόγοι εξηγούν για ποιο λόγο η ατομική ψυχή, μολονότι ελεύδερηαπό χωρικούς περιορισμούς, εντούτοις περιορίζεται στη διακυ­ὅέρνηση ενός συγκεκριμένου σώματος (Ιν. 9. 3. 18 κ.ε.)° για μίαακόμη φορά, μόνο αυτό το σώμα μπορεί να προσαρμοστεί σε αυ­τήν τη συγκεκριμένη ψυχή (και ότι πρέπει να υπάρχει ένα τέτοιοσώμα, όπως έχουμε δει, διασφαλίζεται από το νόμο της δείας δί­κης· πρὅλ. Ιν. 3. 13. 1­5, 24 Ραεεὶπι). Ενώ όμως οι χωρικοί πε­ριορισμοί στους οποίους φαίνεται να εμπίπτει η ατομική ψυχήείναι άρα μόνο φαινομενικοί, παρ, όλα αυτά δηλώνουν ότι η δύ­ναμη της ατομικής ψυχής, αντίδετα προς την Ψυχή του Κόσμου,

132

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

δεν αρκεί για να κυὅερνἠσει ολόκληρο το σύμπαν (Ιν. 3. 6).Επιπλέον η σχέση της ανθρώπινης ψυχῆς με το σώμα της (μο­λονότι όχι και η σχέση μεταξύ των ουρόινιων ψυχών με τα σώμα­Τει τους, ιι. 9. 8. 3ο­9, ιν. 3. 11. 23­7, ιν. 8. 2. 38­53) εμπεριεχειμια ανεπιθύμητη συναισθηματική προσκόλληση σε αυτό το σώ­μα, πρόιγμα που την οδηγεί να επικεντρώνει την προσοχη τηςστο σώμα αντί σε ολόκληρο το σύμπαν. Και αυτό εγείρει το πρό­ὅλημα του πώς η ψυχη αρχικόι εισέρχεται σε αυτόν τον κόσμο.

Όπως και οι περισσότεροι διόιδοχοί του, ωστόσο λιγότερο κα­τηγορηματικόι, ο Πλωτίνος δέχεται τη στωικἠς έμπνευσης θεω­ρία των διαδοχικών κοσμικών κύκλων, στον καθένα από τουςοποίους επαναλαμὅάνονται ατέρμονα τα ίδια γεγονότα (Ιν. 3.12. 12­19, ν. 7. 3. 13­18)· αποτέλεσμα αυτού είναι ότι η ψυχή πρέ­πει να κατέὅει σε αυτόν τον κόσμο τουλαχιστον μία φορόι στηδιόιρκεια καθενός κύκλου. Προσεκτικἠ εξέταση θα δείξει ότι μό­νο έτσι μπορεί να υποστηριχτεί η ύπαρξη τόσο ενός αιώνιου κό­σμου όσο και ενός πεπερασμένου αριθμού ψυχών και Ιδεών(πρὅλ. ν. 7. 1. 11­ 13· επίσης παρακόιτω σελ. 159). Το πρόὅλημα ζγια έναν Πλατωνικό ήταν να συμὅιὅόισει την αντίληψη του έργου ΞΦαιδρος για την κόιθοδο της ψυχῆς ως αποτέλεσμα αμαρτίας μετον ισχυρισμό του έργου Τιμαιος ότι η ψυχη ὅρίσκεται εδώ με θε­ῖκἠ αποστολή. Οι διεξοδικότερες προσπαθειες συμὅιὅασμού από 1

τον Πλωτίνο ὅρίσκονται στην πρώιμη πραγματεία Ιν. 8 και στομεγόιλο ψυχολογικό έργο Ιν. 3­4 της μέσης περιόδου του (Ιν. 3.9­17· πρὅλ. Ιν. 4. 3­5). Η λύση του ὅασίξεται στην πραγμόιτευσητης καθόδου της ψυχῆς ως ὅιολογικἠς αναγκαιότητας προερχό­μενης από τον Καθολικό Λόγο." Έχουμε δει ότι ο φυσικός κόσμοςως ξωντανός οργανισμός πρέπει να διέπεται από ένα νόμο παρό­μοιο με εκείνους που προκαλούν όιλλους οργανισμούς να ανα­πτύξουν τις κατόιλληλες δυνόιμεις και όργανα την κατόιλληληστιγμή (Ιν. 3. 13. 1­17). Μπορούμε συνεπώς να πούμε ότι η ψυχήστέλνεται εδώηοιτιαό" το Θεηόωυπωόηητωηνωέςννοια τόσονότιἐιαεἑιθοδός της

47. 'Ενα ζήτημα το οποίο παρουσιαζεται καλά από τον Ε. Η. Οοαοε, Ρειρεπ πιο Οπτιειιεπ Ιπεπ Αηε οι°Αιυ‹Ιοτν, σελ. 24­6. Δεν μπορώ, ωστόσο, να συμφωνήσω μαζί του ότι η ‹<βιολογική»προσέγγιση έχει την πρόθεση να εξαιρέσει την έννοια της πτώσης.

ι­.το

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

είναμαυδόρμἑητωοὔαπἔέλεσμα αυτού του νόμου όσο και ότι η δια­κυὅέρνηση του σώματος στο οποίο κατέρχεται ὅοηδόι στη δεϊκἠδιαχείριση του αισδητού κόσμου (Ιν. 8. 5. ΙΟ­Ι4). Το σημείο στοοποίο η ὅιολογικἡ προσέγγιση συνδέεται με την αρνητικη αποψητης καδόδου της ψυχης είναι στο ότι η ῷυἰἦζιἔαυἔδξίνηῖενστι­κτωδώς και ,όιρα τυφλόι· ο Πλωτίνος το συγκρίνει αυτό με τη σε­Λο.. .ιη .. Μρω) .|..........κ¬..‹„...„

ἶουαλικἠ ορμη η με την παρορμητικἠ εκτέλεση μιας ηρωικἠςπρόιξης (Ιν. 3. Ι3. 18­20). Ακόμη λιγότερο μπορεί να ιδωδεί ωςεκούσιος προσδιορισμός της ταυτότητας της εκ μέρους της ίδιαςτης φυχἡς ­‹‹η επιδυμία να ανηκει στον εαυτό της», ΠΙ. 9. 3. 9­16, Ιν. 4. 3. Ι­3, ν. 1. Ι. 5­ ἡ ως πρόιξη ναρκισσισμού μέσω τηςοποίας ερωτεύεται το ίδιο το είδωλό της (δηλαδη με το αστρικότης σώμα να την περιμένει), «ὅλέποντας το είδωλο ωσόιν στονκαδρέφτη του Διόνυσου» (Ιν. 3. 12. 1­2, πρὅλ. Ι. 6. 8. 8­16). Υπόαυτό το πρίσμα, το κίνητρό της μπορεί να χαρακτηριστεί από τονπυδαγόρειο όρο τόλμη (τόλμα, ν. Ι. Ι. 4). Και οι συνέπειές του εί­ναι ατυχείς, εφόσον ο αυτοπροσδιορισμός ισοδυναμεί με αυτοα­πομόνωση· το αποτέλεσμα είναι ότι μια φυχἠ η οποία εν δυνάμειεμπεριέχει το σύνολο του Πραγματικού επιλέγει όιντό αυτού νασυνδέσει τον εαυτό της με, και ως εκ τούτου να αυτοφυλακιστείσε, ένα μικρό μέρος αυτού του Πραγματικού (Ιν. 7. Ι3. 8­13, Ιν.8. 4. ΙΟ κ.ε., νΙ. 4. Ι6. 22­36). Γι' αυτό και αντίδετα προς την αυ­τοδημιουργία των δεῖκών Υπωιτόσεων η κόιδοδος της φυχἠς δεν

νιιειεί νοωιεκοιι­κ±εοιε.1εΞ„ἑ×ν9.<2ιειιι鱄Β;›παυτον9 διότι εοαι πλήρως3 .σμνε@τη,ἶιδεύτερον, επειδἢἢδόοδηγείἰ την να συνδέσει τον

εαύτόὴίἦςχ­με μια κατώτερη σφαίρα ύπαρξης (Ιν. 8. 5. 8­ΙΟ). Απότην όιλλη μεριόι, δεν είναι αποτέλεσμα εξωτερικού καταναγκα­σμού, αφού ο νόμος ο οποίος την υποκινεί αποτελεί έκφραση τηςΰσδύτεοης φύσης της ψυχης (Ιν. 3. 13. 17­32).

Με αυτόν τον τρόπο ο Πλωτίνος προσπαδεί να συμὅιὅόισειτους αντικρουόμενους ισχυρισμούς του Πλόιτωνα. Όσο ευφυἠςόμως και αν είναι η προσπόιδειόι του, αφηνει σοὅαρόι προὅλἠμα­τα όιλυτα. Γιατί, αν η κόιδοδος της ψυχῆς (και εντέλει οτιδηποτεαυτη κανει) αποτελεί έκφραση του Καδολικού Λόγου, με ποιοτρόπο οι φαύλοι μπορούν να κατηγορηδούν για τις πρόιξεις

Ι34

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

τους; Η απάντηση του Πλωτίνου δεν μπορεί να δεωρηδεί επι­τυχής (πρὅλ. 111. 2. κεφ. 1Ο, 17­18, 111. 3. 3­4). Αντίστροφα, μεποιο τρόπο το πρωταρχικό αμάρτημα το οποίο αποδίδεται στηνψυχή κατά την προενσαρκωμένη της κατάσταση μπορεί να συμ­ὅιὅαστεί με την επιμονή του Πλωτίνου ότι το κακό εγείρεται σεαυτή μ ἑ9Ξἐ¥ἑηἑ*αμ#ζυἑΧ2ἩἕἩηΕΧ3ασώμα (1. 8. 15. 12­21), Προφανως με τέτοιους συλλογισμούς κατά νου (πρὅλ. Π. 3.1Ο. 3­6, 111. 4. 5. 4­19) η ύστερη πραγματεία 1. 1 δηλώνει ότι ηψυχή δεν κατεὅαίνει πραγματικά σε αυτόν τον κόσμο, αλλάαπλώς προὅάλλει το είδωλο του εαυτού της εδώ (1. 1. 12. 21­8).Αυτό ολοφάνερα δεν λύνει το πρόὅλημα, αφού αποτυγχάνει να \/ Β/

εξηγησει γιατι ταυτιςουμε εσφαλμενα τους εαυτους μας με αυτοτο είδωλο και χρειάζεται να εξαγνιστούμε από την επιρροή του.Και αυτό μοιάζει να επιὅεὅαιώνει το μη ικανοποιητικό της πλω­τινικής δεωρίας για την Απάδεια της ψυχής.

Είδαμε σε σχέση με τον Νουμήνιο (σελ. 71) τη δεωρία σύμφω­να με την οποία η ψυχή κατεὅαίνει σε αυτόν τον κόσμο μέσω τωνπλανητικών σφαιρών. Ο Πλωτίνος εναρμονίςει αυτήν τη δεωρίαμε τη δική του άποψη μέσα από την παρατήρηση ότι, αφού ταλεπτότερα σώματα είναι καταλληλότερα στο να συμμετέχουνστην ψυχική δραστηριότητα, οι ουρανοί δα πρέπει συνεπώς να τηλαμὅάνουν πριν από τη γη (Ιν. 3. 17. 1­12). Όμως, μόνο όταν φτά­σει στο γήινο σώμα που έχει προδιαγράψει γι' αυτήν η Ψυχή τουΚόσμου, ολοκληρώνεται η πτώση. Γιατί τώρα ένας καινούργιοςκίνδυνος ανακύπτει. Σε αντίδεση με το καδολικά περιεκτικό κο­σμικό σώμα και τα λεπτοφυή σώματα των άστρων, το ανδρώπινοσώμα αποτελεί ένα σύνδετο και ασταδή συνδυασμό στοιχείων,χρειάζεται διαρκή ανανέωση και είναι εκτεδειμένο σε εξωτερι­κούς κινδύνους (1ν. 8. 2. 6­14). Είναι ακριὅώς αυτή η αστάδειαπου αποτελεί την πηγή των επιδυμιών και των συγκινησιακώναναταραχών της κατώτερης φύσης του ανδρώπου και αυτή ηοποία απαιτεί την εσκεμμένη μεσολάὅηση της ανώτερης ψυχήςτου (πρὅλ. Ιν. 4. 17­21 Ρεεεὶτιι, Ιν. 8. 8. 17­22)° ο έλεγχος των σω­μάτων τους εκ μέρους των δεϊκών ψυχών είναι αντίδετα μια άκο­πη διαδικασία η οποία δεν παρεμποδίζει την υπερὅατική τους

135

ηβαννω­ως

4 σ'

νι

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

ενατένιση (Π. 9. 7. 1­18, ΠΙ. 4. 4. 2­7, Ιν. 8. 2. 14 κ.ε.). Εξ ου καιό

αφ το σώμα τους δεν είναι γι, αυτές φυλακή και τοσο η περιφρόνη­τικη κατηγορια των Γνωστικων οτι δεν μπορουν ποτε να το εγκα­ταλείψουν όσο και ο ισχυρισμός των Επικούρειων ότι η άσκησητης πρόνοιας δα είναι φορτίο γι” αυτές ὅασίζονται σε εσφαλμέ­νους συλλογισμούς (Π. 9. 18. 35­48, Ιν. 4. 12. 39­49). Η ανδρώ­πινη ψυχή, από την άλλη μεριά, αντιμετωπίζει τον κίνδυνο ηφροντίδα του σώματος και της κατώτερης φύσης της να γίνειπρωταρχικός της σκοπός και να ξεχάσει το Νοητό κόσμο (Ιν. 3.17. 18­31). Έτσι δένεται με το σώμα και καταδικάζει τον εαυτότης σε μελλοντική επαναγέννηση. μέχρις ότου την ελευδερώσειη φιλοσοφια (πρωι. 111. 9. 3. 7­16. ιν. 8. 4. ιο­35. 7. 9. κε).

Ένα περαιτέρω παράδοξο αναφαίνεται στην πλωτινική πραγ­μάτευση της λογικής και της μνήμης. Δίνει έμφαση στο ότι αυτέςοι λειτουργίες δεν χρειάζονται κανένα σωματικό όργανο (Ιν. 3. 19.

24­7, 26 ρεεεὶτιι, ν. 1. 1Ο. 13 κ.ε.), αντιπαρερχόμενος το αριστο­τελικό επιχείρημα συμφωνα με το οποίο οι ανδρώπινες δυνάμειςτης μνήμης διαφέρουν συμφωνα με τη σωματική τους φυση μέ­σω της πλατωνικής άποψης ότι το σώμα δεν αποτελεί ὅοήδεια,αλλά εμπόδιο στις πνευματικές δυνάμεις του ανδρώπου (Ιν. 3.26. 12­16, 50­6· πρὅλ. Φαιδων 65Α κ.ε.). Είναι άρα φανερό ότι αυ­τές οι δυνάμεις δα ὅελτιωδουν από το διαχωρισμό της ψυχής απότο σώμα, στην πραγματικότητα όμως αυτό είναι εφικτό μόνο ανά­μεσα στις διαδοχικές ενσαρκώσεις (πρὅλ. Ιν. 3. 27. 14­22). Διότι,όταν η ψυχή επιστρέφει στο Νοητό κόσμο, επαναστρέφεται στηνενορατική ενατένιση και δεν έχει καμία περαιτέρω ανάγκη οποι­ασδήποτε κατώτερης λειτουργίας (Ιν. 3. 18, Ιν. 4. 1­2). Ότι η εν­νοιακή σκέψη είναι απαραίτητη μόνο στα όντα των οποίων η γνώ­ση είναι ατελής υποστηρίζεται από τον Πλωτίνο, που εδώ ακο­λουδεί τον Αριστοτέλη, ὅάσει του επιχειρήματος ότι ακόμα καισε αυτόν τον κόσμο οι τελειότερες τέχνες προσφεὐγουν λιγότεροστην περίσκεψη.°®8 Η περίπτωση της μνήμης είναι περισσότεροπολύπλοκη και απαιτεί λεπτομερέστερη ανάλυση.

48. 1ν.3. 18. 5­7, Ν. 8. 8. 13­18· πρβλ. Φυσ. Η. 8. 1991: 26 κ.ε., ΗΝ |||. 3. 1112131. κ. ε., Πρβλ.παραπάνω σελ. 58­8, 98­7, Μι­2.

136

ΠΛΩΤ1ΝΟΣ

Σημείο εκκίνησης για τον Πλωτίνο είναι η θεωρία του Αρι­στοτέλη σύμφωνα με την οποία η μνήμη συνδέεται με την ενα­τένιση μιας νοητικής αναπαράστασης. Ωστόσο, δεν συμφωνεί μετον Αριστοτέλη στο ότι αυτό αποτελεί λειτουργία της αισθητη­ριακής ψυχής· σύμφωνα με την άποψη του Πλωτίνου οι λογικέςκαι αισθητηριακές ψυχές διαθέτουν η καθεμία τη δική της φα­ντασια, μολονότι η διττότητά τους συνήθως διαφεύγει από τηνπροσοχή μας (Π/. 3. 29­31). Τα αντικείμενα αυτής της φαντασίαςμπορεί να είναι είτε νοητικές αναπαραστάσεις είτε λεκτικοί τύ­ποι (λόγοι), τα οποία αντιπροσωπεύουν τις καθαρές Ιδέες στοεπίπεδο της Ψυχής, προὅάλλοντάς τες στη συνείδηση «όπως σεκαθρέφτη». Και αυτό εξηγεί γιατί συνήθως δεν αντιλαμὅανόμα­στε τη Νοητική ενατένιση στην οποία είναι αέναα προσηλωμέ­νος ο ανώτερος εαυτός μας· το πρόὅλημα είναι ότι η τελευταίααποτυγχάνει να φτάσει στη «φαντασία» μας, εκεί όπου συγκε­ντρώνεται η προσοχή μας." Ένα περαιτέρω συμπέρασμα είναι ηερμηνεία του Πλωτίνου ότι η θεωρία του Πλάτωνα για τη γνώσηως Ανάμνηση δηλώνει όχι μια προσωρινή ανάκτηση αυτού που ηψυχή γνώριζε στο παρελθόν, αλλά μια αφύπνιση εκείνου που οαληθινός της εαυτός γνωρίζει αιώνια (Ιν. 3. 25. 27­34). Ομοίωςισχυρίζεται ότι υπάρχουν πολλές δραστηριότητες του κατώτε­ρου μέρους της ψυχής, για παράδειγμα επιθυμίες και αναμνή­σεις, των οποίων δεν αποκτούμε επίγνωσηἔο

Ιδιαίτερη ὅαρύτητα έχει η παρατήρηση του Πλωτίνου ότι οόρος μνήμη έχει δύο εφαρμογές, η μία από τις οποίες δηλώνει τησυνειδητή διατήρηση μιας μνημονικής εικόνας, ενώ η άλλη μια εν­στικτώδη συνήθη αντίδραση (11/. 3. 28). Διακρίνοντας τις δύο αυ­τές ο Πλωτίνος αποφεύγει τόσο τη στωική ταύτιση ενορμήσεωνκαι κρίσεων (Ι. 1. 5. 12­21, ΙΠ. 6. 4. 8. κ.ε.) όσο και τον αντίθετομπεχεὅιοριστικό υποὅιὅασμό της μνήμης σε απλή συνήθη αντί­δραση. Παρ, όλα αυτό. κατά τη συνειδητή ενατένιση οι δύο πα­ράγοντες διαπλέκονται αμοιὅαία, αφού η ενατένιση πάντοτε συ­νεπάγεται ενδιαφέρον για το αντικείμενο που γίνεται δέκτης τηςΠΠ49. Ν. 3. 30· πρβλ. 1. 1. 11. 1­8, 1. 4. 10. 1­21, Ν. Β. 8. 1­11, ν. 1. 12.50. 111. Θ. 3. 19­22. Ν. 4. 4. 10­20, Ν. 8. 8.6­11, Ν. Θ. 2. 12­21.

137

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

ή τουλάχιστον για τέτοιου τύπου αντικείμενα (πρὅλ. Ιν. 4. 3­4, 25.

Ι­Π). Γι” αυτό και οι αισδήσεις των οποίων τα αντικείμενα είναι γιαμας απολύτως αδιάφορα αποτυγχάνουν να διεισδύσουν στη συ­νείδησή μας και η ένταση της συνείδησης είναι ανάλογη με τοὅαδμό ενδιαφέροντος. Για παράδειγμα, αν σε έναν περίπατο εν­διαφερόμαστε μόνο για το περπάτημα και όχι για τους τόπουςπου διασχίζουμε, η αντίληψή μας αυτών των τόπων είναι ανάλογααμυδρή. Γι” αυτόν το λόγο, μολονότι τα άστρα περιστρέφονταιαέναα γύρω από τη γη, όλη τους η προσοχή είναι στραμμένη στοΝοητό κόσμο και συνεπώς δεν καταγράφουν τίποτε από τον αι­ἴςσδητό (Ιν. 4. 8). Για τον ίδιο λόγο επίσης, αφού η μνήμη εξαρτά­ Ἰ

ΠΠ | | |δν ται από τη διάδεσή μας, «γινομαστε ο,τι δυμομαστε» (Ιν. 4. 3. 6­8) και τα αντικείμενα της προσοχής μας γίνονται ζωτικής σημα­ γ

ἑςσιαςγιατον καδορισμό τηςςμοίρας μας τώρα όσο και στο μέλλον. ,.

μ Είναι άρα ξεκόιδαρο ότι η επιστροφή της ανώτερης ψυχής στοΝοητό κόσμο προϋποδέτει την εγκατάλειψη κάδε ενδιαφέροντοςγια την κατώτερη ψυχή και το αισδητό σύμπαν, και ως εκ τούτουκάδε ανάμνησή τους (Ιν. 3. 32. ΙΟ κ.ε.). Όμως μπορούμε να πά­με ακόμη πιο μακριά, επειδή, όπως έχουμε δει, πλήρης ταύτισημε το αντικείμενο της ενατένισης είναι αδύνατη στο επίπεδο τηςΨυχής (πρὅλ. σελ. 98). Με τα λόγια του Πλωτίνου, η συνείδησησε αυτό το επίπεδο της ψυχής ασκεί μια «αμυδρή επίδραση››·επισημαίνει, για παράδειγμα, ότι διαὅάζουμε καλύτερα για πρόι­ξεις δάρρους όταν είμαστε περισσότερο απορροφημένοι από αυ­τές και έτσι έχουμε λιγότερη συνείδησή τους (Ι. 4. 10. 21­33). Οισυνέπειες όμως δεν είναι πάντοτε ὅλαὅερές αφού, όπως παρα­τηρεί ο Πλωτίνος, οι αναμνήσεις για τις οποίες είμαστε λιγότεροσυνειδητοί είναι εκείνες που εξουσιάςουν πλήρως την ψυχή καιάρα είναι οι πιο επικίνδυνες (Ιν. 4. 4. ΙΟ­14). Στην πραγματικό­τητα η «τόλμη» που ωδεί την ψυχή να εγκαταλείψει το Νοητόκόσμο μπορεί να εξισωδεί με την υποσυνείδητη μνήμη του υλικούκόσμου και με τη δική της ξεχωριστή ύπαρξη εκεί (Ιν. 4. 3­4).Ιδωμένος όμως σε σχέση με το Νου, ο τύπος της συνείδησης πουσυνδέεται με τη μνήμη και την εννοιακή σκέψη μπορεί να δεω­ρηδεί μόνο υπολειμματικός· γι, αυτό και ο Πλωτίνος προτείνει το

Ι38

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

παράδοξο ότι η ευδαιμονία του φιλοσόφου είναι πληρέστερη όσο

λιγότερο έχει ο ίδιος επίγνωσή της (Ι. 4. 9­ΙΟ). Πιο συγκεκριμένα,μόνο όταν εγκαταλείπει την καδησυχαστική σταδερότητα της κα­δημερινής μας συνείδησης (που από τον Πλωτίνο ονομάζεταιαντίληψις ή παρακολούδησις), επιτυγχάνεται η πραγματική αυτο­συναίσδηση (η οποία ορίζεται ως συναισδησις). Όπως επισημαί­νει ο Πλωτίνος, η γνώση μας είναι τελειότερη όταν με τα δικά μαςκριτήρια, που έχουν τη ρίζα τους στην οιισδητηριακή αντίληψη,φαινόμαστε να γνωρίζουμε λιγότερα· ομοίως η ασθένεια, και γε­νικό. το κακό, κάνουν ισχυρότερα αισδητή την παρουσία τους απ”ό,τι η υγεία και η αγαδότητα (ν. 8. Π. Ι9­4Ο). Τις ηδικές συνέ­πειες αυτής της αντιστροφής των αρχών της κοινής λογικής δατις δούμε στο επόμενο μέρος του ὅιὅλίου μας.

Συνάγεται λοιπόν ότι, άπαξ και ὅρίσκεται στο Νοητό κόσμο,η ψυχή είναι πλήρως απορροφημένη στην ενορατική ενατένισηαυτού του κόσμου και δεν διατηρεί καμία μνήμη για οτιδήποτε,ούτε ακόμη και του ίδιου του εαυτού της ως διακριτής οντότη­τας. Γνωρίζει τον εαυτό της, πράγματι, στο ὅαδμό που μέσω τηςενατένισης ταυτίζεται με το Νου· αντίστροφα, η αυτογνωσία τηςείναι η ταυτόχρονη γνώση όλων όσων περιέχει αυτή η αρχή. Επι­πλέον, σε αυτό το στάδιο η ενατένισή της μετέχει στην αιωνιό­τητα του Νου (Ιν. 4. Ι­Ζ). Και αυτό δεν είναι αληδινό μόνο γιατην εξαγνισμένη ατομική ψυχή· η Ψυχή του Κόσμου και οι αστρι­κές ψυχές ὅρίσκονται διαρκώς σε αυτήν την κατάσταση (Ιν. 4.15­16) και είναι μόνο τα δημιουργήματα της Ψυχής του Κόσμου,όχι η Ψυχή του Κόσμου καδεαυτή, που υπόκεινται στο χρόνο (Ιν.4. 15. Ι5­ΖΟ° σύγκρινε ΠΙ. 7. Π. 59­62). Το πρόσδετο αυτό ὅήμαήταν ξεκάδαρα αναγκαίο εάν η Ψυχή του Κόσμου έπρεπε ναδιαφύγει τη γνωστικιστική κατηγορία σύμφωνα με την οποία ηενατένισή της είναι κατώτερη από την υψηλότερη που μπορείνα επιτύχει ο άνδρωπος. Ωστόσο φαίνεται ότι οδηγεί στην κα­τάργηση της διάκρισης μεταξύ Ψυχής και Νου ως Υποστάσεων,διάκριση στην οποία αλλού ο Πλωτίνος επιμένει, τόσο στηνπρώιμη πραγματεία του για τις Τρεις Υποστάσεις (ν. Ι. 4. Ι­28)όσο και στην πραγματεία για το Χρόνο και την Αιωνιότητα, η

Ι39

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

οποία γράφτηκε στο τέλος της δεύτερης περιόδου του (ΠΙ. 7. 11).Αξίζει να σημειώσουμε, ωστόσο, ότι στην τελευταία αυτή πραγ­ματεία ο αποχωρισμός της Ψυχής από το Νου χαρακτηρίζεταισχεδόν ως επιλήψιμη πράξη παράλληλη με εκείνη της πτώσηςτης ατομικής ψυχής (ΠΙ. 7. 11. 15 κ.ε., πρὅλ. ν. 2. 1. 18­28). ΟΠλωτίνος ὅρίσκεται αντιμέτωπος, στην πραγματικότητα, με έναδυσεπίλυτο δίλημμα. Είτε η διάκριση ανάμεσα σε Ψυχή και Νουισχύει για την ενσώμοιτη ανδρώπινη ψυχή, οπότε η διάκριση ανά­μεσα στη Δεύτερη και την Τρίτη Υπόσταση καταργείται· είτε δαδεωρήσουμε ότι η Ψυχή του Κόσμου είναι σταδερά στιγματισμέ­νη από μερικές από τις ατέλειες της ανδρώπινης κατάστασης.Και παρόμοια προὅλήματα μπορούν να ανακύψουν στη σχέσητου Νου με το Εν· μολονότι ο Πλωτίνος αποφεύγει να τα δέσει,

Ἀ μπορεί κάποιες φορές να υιοδετεί μια πεσιμιστική οπτική της αυ­ί τοδημιουργίας του Νου και να αναφέρεται στο χωρισμό του από

\ί το Εν ως πράξη αυδάδειας (ΠΙ. 8. 8. 32­8, ν1. 9. 5. 29). Τέτοιαπροὅλήματα δα μπορούσαν, φυσικά, να αποφευχθούν εάν οιτρεις Υποστάσεις είχαν δεωρηδεί απλώς διαφορετικοί τρόποι δέ­ασης του ίδιου πράγματος και η διάκρισή τους απλώς μια ψευ­δαίσδηση της σκέψης. Όπως δα δούμε, ένα τέτοιο συμπέρασμασύντομα επρόκειτο να αντληδεί στη Νεοπλατωνική σχολή.

νΕπιστροφή στο Εν

Η νεοπλατωνική αντίληψη για τον αισδητό κόσμο εμφανίζεται ωςενδιάμεση μεταξύ αυτής των Στωικών και εκείνης των Γνωστικών.Έχουμε ήδη μιλήσει για την αντίδεση του Πλωτίνου στην αντίλη­ψη της Σχολής των Γνωστικών για τον κόσμο ως αποτυχημένο δη­μιούργημα ενός κακού Δημιουργού (πρὅλ. σελ. 36). Κατά την επί­δεσή του σε αυτήν την άποψη δανείζεται πολλά επιχειρήματα απότη στωική δεοδικία, όπως για παράδειγμα ότι στο σύμπαν περι­λαμὅάνεται αναγκαία η διαμάχη (παράδειγμα 11. 3. 16. 41 κ.ε., 111.

140

ΠΞ. Ξ. Π.­4.3Ξιιειπ.α:..ωιω1ι­ιεἐπιπ..ωλαγωατοόλοπρέτ·ιειναανω ιαιιλο ιιαιιτ για τα Ψ. Ϊ. 33­9. ΠΙ. Ζ. 3. 9 κ.ε.κ:..ῖι.π..ι­ Ενἐι ο ο δυνατός που δα

να με δαση την ύλη, παραμένει για τοναποφασιστικό. κατώτερος από το νοητό του αρχέτυπο

ιΠ. 9. 8. 16 κ.ε.). Όμως η αντι­γνωστική πολεμική του Πλωτίνου.ιιομὅανει αποφασιστικά μια μη στωική τροπή όταν υποστηρίξειότι το να επικρίνουμε τις ατέλειες του αισδητοὐ κόσμου προκα­λεί το σφάλμα να απαιτούμε την ίδιαςτελειότητα από ςτηνςεικόνα σκι .νι ι κ ι

οσο και αποςτο_,αρ.χε:ι·.υπο της. Μια παρομοια μιξη πλατωνικων ­ι2.­ /|”(#4 6'__? Ι » » 7 7 ί­τι τικαι στωικων δεματων ανακυπτει κατα την εξηγηση της φαινομε­

νικα άδικης οδύνης. Αρνείται ότι είναι πραγματικά αδικη αποδε­| ν » | 7 × ἔκ» ιι ­ιό?

.εε

κι

χομενος την πλατωνικη αποψη συμφωνα με την οποια η τιμωριαὐν 7­ ὲι'οφείλεται σε αμαρτία μιας προηγούμενης ξωής (ΠΙ. 2. 13, Ιν. 3.

Ι6. 12­Ι5)· υποστηρίξει όμως, όπως και οι Στωικοι, οτι σε καμίαπερίπτωση δεν μπορεί να διαταράξει τη μακαριότητα του σοφοὐ(Ι. 4. 4. ΒΟ­6, 7. 7. κ.ε., ΠΙ. Ζ. 5. Ι5 κ.ε.). Τα εξωτερικά γεγονόταείναι ένα .9.πλ§..παιι¥ίδι ίι ῦέιιτρε σταἄ›Ϊὅᾶἶ›ῖῖίἶΪΙ.Μ“ἔἶ 9ἶ”ὶἶ2ίὅ.`\\ΪΪίἶἔἶΛ­1ίἐλ.Μ2ιίίκ.ε.).λν οι κοινα ίἀνοροἐιόιπαὴρἶτἶόιἶίδίυνται όταν αδικούνται, είναι δικό τους λαδος που δενεκπαίδευσαν τις ψυχές τους να αντέχουν στις δυσκολίες της μοί­ρας. Δεν δα έπρεπε να περιμένουν από τους δεούς να τους σώ­σουν όταν ο δείος νόμος ορίξει ότι η ευτυχία είναι αποτέλεσματης ίδιας της αρετής του ανδρώπου (Ι. 4. 8. 24­30, ΠΙ. 2. 8. 7­9.Ι9). Είναι αμφίὅολο κατά πόσο αυτό είναι ένας συγκεκριμένοςυπαινιγμός προς το Χριστιανισμό° ο στόχος του Πλωτίνου μπο­ρεί να είναι γενικόι η λαϊκή δρησκεία.

Κατά συνέπεια ο Πλωτίνος συμφωνεί με τους Στωικούς στοότι η ευτυχία είναι δυνατή στον επίγειο κόσμο και, ενάντια στοΑριστοτέλη, ότι είναι ανεξόιρτητη από την εξωτερική ευημερία (Ι.4. 4 κ.ε.). Μια τέτοια όμως όιποιμη δεωρείται από τον Πλωτίνο δι­καιολογήσιμη μόνο από την πλατωνική διαίρεση του ανδρώπουσε ανώτερο και κατώτερο εαυτό, διαίρεση η οποία εντοπίξει την

<

5ι. ίί. Θ. 4. 22­32. 8. ίθ­ι8„ |||. 2. 7. 'Ι κ.ε., Ἱ4. Θ. κ.ε., ν. 8. 8. 22­3.

Ι4Ι

,ψκωιεεΰευεη

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

ευτυχία αποκλειστικό στην ευδαιμονία της πρώτης (είναι σημα­ντικό να δυμόμαστε ότι για τον Πλωτίνο αυτη η διαίρεση είναιμεταξύ ανώτερης και κατώτερης ψυχης και όχι μεταξύ σώματοςκαι ψυχῆς). Ἐτσι είναι απλώς παρόιλογος ο επικούρειος ισχυρι­σμός ότι ο σοφός μπορεί να ὅρει ευχαρίστηση όταν ὅασανίξεταιμέχρι δανόιτου· το δέμα για έναν Πλατωνικό είναι ότι ο πόνοςπου νιώδει στο σώμα του και στην κατώτερη ψυχή δεν επηρεά­ξει τον πραγματικό του εαυτό, ο οποίος παραμένει συγκεντρω­μένος στην ενατένιση (1. 4. 13. 5­1Ζ° πρὅλ. ό.π. 8. 1. κ.ε., 111. Ζ.15. 47­62). Κατα παρόμοιο τρόπο μια μικρη ποσότητα εξωτερι­κών αγαδών με ὅεὅαιότητα δα συμὅόιλουν στη συντηρηση καιστην αρμονία της κατώτερης φύσης του ανδρώπου (πρὅλ. 1. 4.7. 1­8), μολονότι η υπερὅολἠ τους δα αποδειχτεί εμπόδιο (ό.π.14. 9­11). Γι, αυτόν το λόγο ο σοφός συνἡδως δα δώσει στο σώμαεκείνο που χρειόιξεται, παραδείγματος χόιριν, για να διατηρησειτην υγεία του, όμως για μία ακόμη φορά χωρίς να ταυτίξει τονεαυτό του με την κατώτερη φύση του (1. 4. 4. 25­ΒΟ, 16. 13­29).Και δα εκπαιδεύσει επίσης το σώμα να χαλαρώνει την επιρροἡτου στην ιμυχἠ στο ὅαδμό που, κόιτω από τις κατόιλληλες περι­στόισεις, να προτιμόι την ασδένεια παρόι την υγεία (1. 4. 14). Καιόταν ακόμα εξωτερικές ατυχίες έρχονται χωρίς να το επιδυμεί,η ευδαιμονία του αληδινού του εαυτού παραμένει αμείωτη (1. 4.7. 8. κ.ε.). Ομολογουμένως ο Πλωτίνος συχνόι υποστηρίξει ότι ηανόιγκη να φροντίξουμε έστω και λίγο το σώμα αποτελεί έναναξιοδρἠνητο περισπασμό (παρ. 1. 4. 6. 21­4). Επιμένει όμως ότιένας τέτοιος περισπασμός δεν αρκεί για να καταστρέψει την ευ­δαιμονία του φιλοσόφου και έχουμε δείξει με πόσο επιτυχημένοτρόπο συνδύαξε την ενατένιση και τη δρόιση στη δική του ξωἠ(παραπάνω σελ. 33, 79). Αντίδετα με τους Γνωστικούς, λοιπόν.ο πλατωνικός σοφός δεν πρέπει να υποὅιὅόιξει το σώμα· αντίδε­τα, δα περιμένει υπομονετικόι την απελευδέρωσἠ του από το δόι­νατο, όταν δα το εγκαταλείψει, όπως ένας μουσικός που τελικόιεγκαταλείπει τη λύρα του η οποία τον υπηρέτησε όιξια (1. 4. 16.13­29. Π. 9. 18). Ο χωρισμός όμως από το σώμα, όταν συνίστα­ται στη συναισδηματικἠ αδιαφορία γι) αυτό, δεν επιτυγχάνεται

142

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

απλώς μέσω του σωματικού θανάτου. Γι, αυτό και ο Πλωτίνοςαπαγορεύει την αυτοκτονία υπό κανονικές περιστάσεις· έχουμεδει πώς απέτρεψε τον Πορφύριο από την αυτοκτονία (παραπά­νω σελ. 78) και στα ελάχιστα αποσπάσματα στα οποία φαινεταινα την επιτρέπει εξηγούνται ως υποχωρήσεις χάριν της συζήτη­σης απέναντι σε συγκεκριμένους αντιπάλους

Περαιτέρω ο Πλωτίνος απορρίπτει τη στωική άποψη σύμφω­να με την οποία ορίζεται ο σκοπός του ανθρώπου καθ, υποτα­γήν στην Ειμαρμένη που διέπει τον αισθητό κόσμο. Αφού η φυ­χή είναι «αμφίὅια», ανήκοντας τόσο στον αισθητό όσο και στοΝοητό κόσμο (Πἴ. 8. 4. 31­5), αυτό θεωρείται καλό μόνο για τηνκατώτερή μας ψυχή· ο αληθινός μας εαυτός ανήκει στη Νοητήτάξη? Συμπερασματικά ο Πλωτίνος συμφωνεί με τον Αριστοτέ­λη ενάντια στους Στωικούς αναγνωρίζοντας την ανωτερότητατης θεωρητικής ζωής έναντι της πρακτικής (Ιν. 4. 44). Θα ήτανφυσικά αδύνατο να απαγορεύσει στο σοφό κάθε εξωτερική θρα­στηριότητα· στην πραγματικότητα, τόσο στη θεωρία όσο καιακόμη περισσότερο στην προσωπική του ζωή, ο Πλωτίνος θεω­ρούσε το σοφό υποχρεωμένο να εκτελεί όσα καθήκοντα εμπί­πτουν στο θρόμο του και, σε κάθε περίπτωση, να ασκεί την ηθι­κή αρετή (πρὅλ. Ι. 2. 7. 13­21). Τέτοιες όμως δραστηριότητεςπρέπει να τις αντιμετωπίζει απλώς ως αναγκαίο παρεπόμενοτης ανθρώπινης φύσης, με πλήρη συνείδηση ότι το αληθινό αγα­θό ὅρίσκεται αλλού. Πάνω απ, όλα, θεν πρέπει να συγχέει τιςαισθητές εικόνες της ομορφιάς ­αυτές της ωραιότητας των υλι­κών αντικειμένων ή των μεγαλόπρεπων πράξεων­ με το αρχέτυ­πο κάλλος του Νοητού κόσμου (ΙΙΙ. 5. Ι. 30 κ.ε., ν. 8. 2. 31­5).Το να εκλαμὅόινει κάποιος την ηθική πράξη ως αυτοσκοπό,αγνοώντας αυτήν τη θιάκριση, σημαίνει πως ενθίθει στην άλογηφύση του ανθρώπου. Είναι, σχεθόν κυριολεκτικά, μια περίπτω­ση μαγικής γοητείας, εφόσον οι θυνάμεις που χρησιμοποιούνταιαπό τους μάγους είναι απλώς εκείνες οι οποίες κατά κύριο λόγο

52. Πρβλ. Ηίει, Ρ|οΙ|ηωε: Με Ηοεια το Ηεεϋιγ, σελ. ι74­7, Ενν. Ι. Θ ρεεεἰτη, |. 4. 7. Θι­2, 8. 8­9·Η. Θ. 8. 42­3, ιθ­Ἱ7.

53. Π. 3. Θ­ιθ, Πί. ι. 8­ἹΟ, Ν. 3. Ἱ5. ιθ­23, Ν. 4. 34. Ἱ­7.

Ι43

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

δεσμεύουν την ψυχή εδώ (Ιν. 4. 43. 16 κ.ε.· πρὅλ. 11. 3. 15. 13

κ.ε.). Γι' αυτόν το λόγο, σύμφωνα με την άποψη περί ελευθερίαςπου περιγράφτηκε νωρίτερα, μόνο η θεωρητική ζωή είναι ελεύ­θερη (πρὅλ. σελ. 112­3). Ακόμη και οι πράξεις του σοφού δεν εί­ναι πλήρως ελεύθερες, στο ΰαθμό που εξαρτώνται από τις εξω­τερικές περιστάσεις. Από την άλλη μεριά, ενώ ο άνθρωπος τηςαπλής ηθικής αρετής θα ακολουθήσει δουλικά τις υπαγορεύσειςαυτών των περιστάσεων, ο σοφός θα σχεδιάσει την πορεία τουυπό το φως της εσωτερικής του ενατένισης, εγκαταλείποντας,αν αυτό είναι αναγκαίο, οικογένεια, πατρίδα, ίσως και την ίδια

/τί του τη ζωή (ν1. 8. 6. 1­31). Στην πραγματικότητα θα προτιμούσενα μην έχει καμία αφορμή να ασκήσει την ηθική αρετή, εφόσοναυτό συνεπάγεται την ύπαρξη δυστυχίας που χρειάζεται ανα­κούφιση· ο ιδανικός γιατρός επιθυμεί να μην υπήρχαν άρρωστοιοι οποίοι να χρειάζονται τις ικανότητές του ­ αν τουλάχιστον δενσυνειδητοποιούσε ότι σε αυτόν τον ατελή κόσμο η δυστυχία είναιαναπόφευκτη (1. 4. 11. 12­17, 1/1. 8. 5. 1­20). Δεν είναι όμως μόνοότι η δράση είναι κατώτερη της ενατένισης· όλες οι δράσεις στ,9λ'ίΙῦε1(1ἑηχςἐχ9υχ άλλο σκοπό από την ενατένιση. Δἶόἶἄἶθρώτἶἶτης δράσης ικανοποιείται μόνο ότανθενατενίζει το απο­τέλεσμα των πράξεών του μέσα στο νου του και αυτή η ικανο­ποίηση είναι ο πραγματικός του σκοπός (ΙΠ. 8. 6). Με άλλα λό­για, η πράξη ειναι μια ασθενής μορφή ενατένισης και ως εκ τού­του λειτουργεί ως υποκατάστατο της τελευταίας σε εκείνους οιοποίοι δεν έχουν τη λεπτότητα να ακολουθήσουν απευθείας τηνενατένιση, όπως τα παιδιά που ανίκανα για οικαδημοίίκές σπου­δές ασχολούνται με την εκμάθηση διάφορων τεχνών (ΠΙ. 8. 4. 31­47, 5. 17­25). Για μία ακόμη φορά η ενστικτώδης αναζήτηση στα­θερότητας εκ μέρους του ανθρώπου έχει τοποθετηθεί άστοχα,οδηγώντας τον μακριά από το σκοπό του ή, στην καλύτερη περί­πτωση, επιτυγχάνοντάς τον μόνο δι” ενός έμμεσου δρόμου.

Όπως και άλλοι Πλατωνικοί, έτσι και ο Πλωτίνος προσδιορί­ζει ως σκοπό της ψυχής την ομοίωσή της προς το Θεό μέσω τηςαρετής (Ι. 2. 1 κ.ε.)· χωρίς αρετή, υποστηρίζει ενάντια στουςΓνωστικούς, ο «Θεός» είναι απλώς ένα όνομα (Π. 9. 15. 59­40).

144

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

Είναι όμως ξεκάθαρο από αυτά που έχουν ειπωθεί ότι μια τέ­τοια «αρετή» πρωταρχικά δηλώνει την άσκηση που εξαγνίςειτην ψυχή για την ενατένιση, μολονότι ο Πλωτίνος παραδέχεταιότι θα ήταν παράλογο να αρνηθούμε στις κοινωνικές αρετέςοποιονδήποτε ρόλο σε αυτήν την κάθαρση (1. 2. 1. 23­6). Εφό­σον ο άνθρωπος διαθέτει ανώτερη και κατώτερη ψυχή, αυτή

θαρση της ανώτερης ψυχής συνεπάγεται την απομακρυνση τ

η

ηςπροσοχης της απο τον αισθητο κοσμο και την επιστροφη στήΝοητη τάξη, ετσι ωστε να αποκατασταθει η πρωταρχικη της κα­τάσταση ως θεία εικόνα αυτής της τάξης (1. 2. 3 κ.ε., 1. 6. 5. κ.εκ.λπ.). Για την κατώτερη ψυχή σκοπός είναι να ηρεμήσει τα πάθη της έτσι ώστε αυτά να μην ταράσσουν την ανώτερη φύση τοανθρώπου (εκτός ίσως από μια παροδική εικόνα, που αμέσωςθα ηρεμεί με μία και μόνη ματιά από το λόγο). Όμως, για μίΟ.

ακόμη φορά δεν πρέπει να υπάρξει καμιά ὅίαιη απώθηση τηςάλογης ψυχής (1. 2. 5. 21­31, 1. 4. 15. 16­25). Ο σκοπός είναι αρ­χικά να εκπαιδευτεί οικειοθελώς ώστε να δέχεται την καθοδή­

: | 2 2γηση του λογου και στη συνεχεια να απομακρυνεται η προσοχτης από αυτήν (Ιν. 3. 32. 6­18).

η

Η φιλοσοφία είναι συνεπώς για τον Πλωτίνο κάτι μακράν τηςαφηρημένης ακαδημαίκής σπουδής. Γι, αυτόν, όπως και για τονΠλάτωνα, η εκγυμναση του φιλοσόφου είναι τόσο ηθική όσο καιπνευματική· χωρίς τη διαλεκτική η αρετή είναι ατελής, όμως καιχωρίς την αρετή η αληθινή φιλοσοφία είναι ανέφικτη (1. 3. 6. 14­24). Και μολονότι ο Πλωτίνος επιμένει, και η πρακτική του σε όλοτο μήκος των Εννεάδων το επιὅεὅαιώνει, ότι αυτός ο εξαγνισμόςπεριλαμὅάνει μια αυστηρή διανοητική εκγυμναση, κάνει επίσ

1

ηςσαφές ότι ο σκοπός του φιλοσόφου είναι να υπερὅεί τους αφηρη­μένους τύπους (1. 3. 5. 1Ο­23· πρὅλ. ν. 8. 4. 35­55) και να φτάσειστο σημείο να ενατενίσει το Νου «ως εάν ήταν αισθητό αντικεί­μενο» (ν1. 9. 5. 12­13). Γιατί δεν περιοριςόμαστε στις εικόνες τουΝοητου κόσμου, «στους νόμους που εγχαράσσονται από το Νουστην ψυχή μας» (ν. 3. 4. 1 κ.ε.° πρὅλ. 1. 1. 8. 1­8)· μπορούμε αντ 2ι­θετα να υψωθούμε στην ενατένιση των Ιδεών καθεαυτών και με

145

1άσκηση είναι διττή (1. 1. 3. 21­6, 1. 2. 5, 111. 6. 5. 13 κ.ε.). Η κά)

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

τον τρόπο αυτό να ταυτιστούμε μαζί τους (ν1. 5. 7). Ταυτόχρο­να η ψυχή ξεπερνόι την προσκόλληση στην ξεχωριστή της ατο­μικότητα και συνειδητοποιεί την εσώτερη ταυτότητα της με τοσύνολο του Νοητού κόσμου (ν1. 5. 12. 16 κ.ε.). Τότε απομένει ητελική επιστροφή στο Εν.

Ο ρόλος που παίζει ο έρωτας για την επιστροφή της ψυχήςαξίζει ιδιαίτερη προσοχή, αφού προσφέρει ένα εξαιρετικό πα­ρόιδειγμα πλατωνικού δέματος το οποίο παραλαμὅόινεται απότον Πλωτίνο και υποὅόιλλεται σε υπόρρητες δραστικές διορδώ­σεις. Πρώτα απ” όλα, αποκλείει τις ομοφυλοφιλικές συνδηλώ­σεις του πλατωνικού έρωτα. Στην πραγματικότητα, η καταδίκητου σοδομισμού εκ μέρους του απηχεί τη στόιση του ίδιου τουΠλόιτωνα (ΠΙ. 5. 1. 50­5· πρὅλ. Νόμοι ν1Π. 8361› κ.ε.). Ωστόσο,ακόμα και η πλατωνική ιδέα μιας μη σωματικής σχέσης μεταξύδύο ψυχών στην αναζήτηση της αλήδειας δεν προσλαμὅόινει κα­μία σημασία στις Εννεάδες, όπου η αναγωγή του φιλοσόφου εί­ναι ουσιαστικόι μοναχική." Ακόμα και ο ετερόφυλος φυσικόςέρωτας είναι κατόι πολύ κατώτερος του ιδεώδους (ΠΙ. 5. 1. 36­8).Είναι αλήδεια ότι ο Πλωτίνος χρησιμοποιεί την ένωση των ερα­στών ως σύμὅολο της ένωσης της φυχής με το Εν (νΙ. 7. 34. 14­16), παραμένει όμως και αυτή, όπως όλες οι υλικές εικόνες, μιαεξαιρετικό ατελής σκιαγρόιφηση του τελευταίου (ν1. 9. 9. 39­47). Όπως και όλων των εξωτερικών δραστηριοτήτων, πραγματι­κός σκοπός του έρωτα είναι η ενατένιση (Π1. 8. 7. 18­22) και,ακόμη προφανέστερα απ) ό,τι εκείνες, οδηγεί στην αναζήτησημιας δνητής εικόνας της ομορφιόις αντί του Κόιλλους καδεαυτού(ΠΙ. 5. 1. 3Ο­8, ν. 8. 8. 12­15). Συνεπής σε αυτήν την όιποιμη, οΠλωτίνος τροποποιεί τον πλατωνικό χαρακτηρισμό του έρωτα ωςαποὅλέποντος στη «γέννηση μέσα στο ωραίο» (Συμπόσιο 2Ο6Ε).Για τον Πλωτίνο ο έρωτας είναι τελειότερος όταν δεν αποὅλέπειστη γέννηση, εφόσον ένας τέτοιος σκοπός δηλώνει μια δυσφορίαγια την παρούσα κατόισταση του ανδρώπου (ΠΙ. 5. 1. 38­50). Και

54. Πρβλ. συγκεκριμένα την προσαρμογή του Φαίὀρος 25213 στο Ενν. |. 8. Θ. 7­ι5· στον Πλω­τίνο το ενδιαφέρον του φιλοσόφου στρέφεται προς τη δική του ηθική βελτίωση, όχι σε εκεί­νη του αγαπημένου του. Πρβλ. επίσης ν|. 7. 31. ιι­17.

146

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

αυτές οι επιφυλάξεις ισχύουν ακόμη και για την «πνευματικήδημιουργία» (διανοητική ή καλλιτεχνική) την οποία ενδάρρυνεο Πλάτωνας. Δεν δα πρέπει ωστόσο να δεωρήσουμε τον πλωτι­νικό έρωτα μη δηι±ι0νρνιι<ό° §.Θ.×..έ.ιαι;.ι1ι...ἔΗ„μ.ι.9ε9Θ.1ί.(1ι..2ΔΖι5ἶ. την ι­~¬ εεεὲἑἐεσκεμμένη πρόδεση για δημιουργια που υποτιμά, διότι, όπωςπτ έἦιέι

Πέχίδἶἶιἶὲἢδωέίἶκἶἶίίἶἶῇκῖῖτἴἔϋδύνει κάποιος τις ενέργειες προς τα έξω Ησημαίνει ότι τις σπαταλά. Γι, αυτό και ο Πλωτίνος υποστηρίζει, 34%'

σε ένα απόσπαασμαηπου δυμίζει το μυστικισμό της Άπω Ανατο­Ἄινιίεὲλής, πως η τελειότητα του αισδητού κόσμου απορρέει από το γε­ ίίιιἕ Γιἐἶἐιιγονός ότι ο δημιουργός του δεν είχε καμία πρόδεση να τον δη­ ἶἱἐμιουργήσει, αλλά ότι «τα σπουδαία έργα επιτυγχάνονται μέσααπό τη μη δράση» (ΠΙ. 2. Ι. 34­45). όλω Φ Ἡ­Μέι­ες έεέέν ὸΐέἔεδέ ίέγξτἔἴ;

. Επιπλέον υπόρρητες διορδώσεις στον Πλάτωνα εμφανίζονται Κ

στους προὅληματισμους του Πλωτίνου σχετικά με το κάλλος καιτην καλλιτεχνική δημιουργία. Έτσι, ενώ ο Πλάτωνας δεωρούσε

ω·;ὲι·.γι

έι'

τον καλλιτέχνη περιοριςόμενο στη μίμηση των αισδητών επιμέ­ρους πραγμάτων, ο Πλωτίνος υποστηρίζει ότι ο καλλιτέχνης μπο­ρεί να ὅασίσει το έργο του σε εκείνα τα Νοητά αρχέτυπα των επι­μέρους πραγμάτων. Παραδέτει το παραδοσιακό παράδειγμα του

±

Φειδία ο οποίος δημιουργησε το περίφημο άγαλμα του Δία «όχιαπό κάποιο αισδητό υπόδειγμα, αλλά συλλαμὅάνοντας πώς δαέμοιαζε ο ίδιος ο Δίας εάν φανερωνόταν στα μάτια μας» (ν. 8. Ι.32­40). Όμως η «δυναμική» προσέγγιση του Νοητοὐ κόσμου απότον Πλωτίνο οδηγεί σε ακόμη πιο ριζοσπαστικές αλλαγές. Οιπραγματικές συνέπειες δεν είναι ακόμη φανερές στην επίδεση,στην πρώιμη πραγματεία του για το Κάλλος, κατά της στωικήςταύτισης του ωραίου με τη συμμετρία. Συμφωνεί στην πραγματι­κότητα ότι το κάλλος έγκειται μάλλον στη συμμετρία παρά στοαντίστροφο· αν ήταν όμως απλώς ταυτόσημο με τη συμμετρία, ηοποία έγκειται στην αρμονία των μερών, ουτε τα άυλα όντα ουτετα μη σὐνδετα υλικά αντικείμενα δα μπορουσαν να είναι όμορφα(Ι. 6. [1]. 1. 20­54). Το Κόιλλος πρέπει μάλλον να ταυτιστεί με τηΜορφή και η ασχήμια με την Ύλη που δεν έχει υποταχτεί στηΜορφή (Ι. 6. 2­3). Ωστόσο μια συζήτηση σχετικά με το ίδιο δέμααπό τη μέση συγγραφική του περίοδο σηματοδοτεί μια νέα αρχή.

Ι47

......¬­­­·¬®.,__ὥ,....¬×π`­\!

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Γιατί τώρα δεν είναι η Μορφή αλλά η Ζωή εκείνη στην οποία οΠλωτίνος ὅλέπει την ουσία του κάλλους υποστηρίζοντας, για πα­ράδειγμα, ότι τα ζωντανά δυσανάλογα πρόσωπα είναι πιο όμορ­φα από τα νεκρά συμμετρικά (ΜΙ. 7. [38]. 22. 24­36). Ακόμη πιοριζικά υποστηρίζει ότι ακόμη και το κάλλος των Μορφών δα απο­τύχει να μας αφυπνίσει αν οι Μορφές δεν ακτινοὅολούσαν απότη λάμψη που τους ρίχνει το Αγαδόν (ό.π. Ι­24). Με άλλα λόγια,είναι με αυτήν τη λάμψη, «την άνδιση του φωτός» στο Νοητό κό­σμο (Μ. 8. ΙΟ. 29­30), παρά με τις Μορφές αυτές καδαυτές πουπρέπει να ταυτίσουμε το αληδινό Κάλλος. Γι” αυτό και ο Πλωτί­

ος φτάνει μέχρι το σημείο να δηλώσει ότι το Πρωταρχικό Κάλ­ος είναι άμορφο (ΜΙ. 7. 33. 37­8), διαρρηγνύοντας έτσι ολοκλη­

ρωτικά το δεσμό του με τον παραδοσιακό Πλατωνισμό.Φαίνεται έτσι ότι το Αγαδόν, ως πηγή του Κάλλους, δα έπρε­

πε να ὅρίσκεται σε ένα ανώτερο επίπεδο από το Κάλλος καδε­αυτό. Στην πραγματικότητα ο Πλωτίνος διστάζει να συμφωνήσειεάν το Εν μπορεί να ονομαστεί Καλόν, όπως κάνει και με τηνεφαρμογή οποιουδήποτε δετικού όρου· εξ ου και η χρήση αμφί­σημων εκφράσεων όπως «Κάλλος πέραν του Κάλλους» (ΜΙ. 7.32. 29) σε σχέση με αυτό” Όμως σε μια ωριμότερη πραγμάτευ­σή του (Μ. 5. Ι2) υποστηρίζει ότι το Αγαδόν είναι στην πραγμα­τικότητα η ανώτερη Πραγματικότητα μεταξύ των δύο και το αντι­κείμενο της πιο δεμελιώδους επιδυμίας, η οποία δρα σε όλα ταόντα ακόμη και κατά τη διάρκεια του ύπνου ­ μολονότι μόνοεκείνοι που είναι σε κάποιο ὅαδμό αφυπνισμένοι αναζητούν τοΚάλλος ή τη Νόηση (πρὅλ. ΜΙ. 7. 20. ΙΙ­24). Γι” αυτό και ο έρω­τας για το Αγαδόν είναι ελεύδερος από τα ὅίαια πάδη που προ­καλούνται από το Κάλλος, το οποίο συχνά εκτρέπει τα όντα απότον πραγματικό τους σκοπό. Αυτός ο σκοπός είναι συνεπώς νααρδούν πάνω τόσο από το Κάλλος όσο και από τη Νόηση· έγκει­ται στην ομοίωση προς το Αγαδόν, εφόσον ο άπειρος έρωταςαπαιτεί ένα άπειρο ερωτικό αντικείμενο (ΜΙ. 7. 32. 24­9). Είναι ηλαχτάρα αυτού του σκοπού η οποία υποκινεί κάδε επίπεδο της

>®<

55. Πρβλ. επίσης |. 8. 8 κ.ε., ιδιαίτερα Θ. 34­48, Ι. 8. 2. 7­9, Μ. Θ. 2. 8­9, Μι. 7. 33. ιθ­22. 42. ιθ­ι8.

148

ΠΛΟΤΙΝΟΣ

Πραγματικότητας να επαναστραφεί στην ενατένιση της πηγήςτης και με αυτόν τον τρόπο να επιτύχει τη μέγιστη δυνατή ενό­τητα γι” αυτήν. Γι” αυτόν το λόγο οι Στωικοί κόινουν λόιδος όταντοποδετούν το καλό ενός όντος στην αυτοσυντήρηση· συνίστα­ται μόιλλον στη λαχτάρα ενός υπερὅατικού σκοπού (νΙ. 7. 25. 18

Εξ”­εε

Ξι

» 2 κ 2 2 ικ.ε., 27. 3. κ.ε.). Ουτε ειναι η ψυχη δεσμευμένη στην ατελη ενο­τητα του δικού της επιπέδου· είναι ικανή, στη μυστική εμπειρία,να περάσει επέκεινα του Νου, στην ένωση με το Απόλυτο Εν.

Το Εν, τονίζει ο Πλωτίνος, δεν χρειαζεται να στραφεί προςεμόις (ΨΙ. 9. 8. 33 κ.ε.)· είναι παρόν οποτεδήποτε στρεφόμαστεπρος τα ένδον, διακόπτοντας τη συνήδη προσκόλλησή μας στοναισδητό κόσμο, και με τον τρόπο αυτό γινόμαστε ικανοί να γνω­ρίσουμε τον εαυτό μας και τελικόι το Εν που είναι η πηγή μας(ν1. 9. 7. 33­4). Για να αντικρίσουμε το τελευταίο πρέπει να«απεκδυδούμε από τα παντα» (ν. 3. 17. 38) ή να «εγκαταλεί­ψουμε κάδε ετερότητα››, που σημαίνει κόιδε πολλαπλότητα καικαδετί τα οποίο μας διακρίνει από το Εν (νΙ. 9. 8. 33­5). Καιόπως η αναγωγή στο Νοητό κόσμο συνεπόιγεται εγκαταλειψη κόι­δε αισδητής μορφής, έτσι τώρα η όινοδος στο όιμορφο Εν απαι­τεί η ψυχή να «επανενώνει και καταργεί τις διακρίσεις τουΝου» (Ἡ. 7. 35. 33­4· πρὅλ. ν. 5. 6. 17­20) και να γίνεται συνει­δητόι όιμορφη (νΙ. 7. 34. 1­8, νΙ. 9. 7. 5­16). Ο Πλωτίνος αναγνω­ρίζει ότι αυτό έρχεται σε αντίδεση με τους ὅαδύτερους φόὅουςτου ανδρώπου· η ψυχή από το φόὅο μήπως και μείνει χωρίς τίπο­τε απολύτως ζητεί να επιστρέψει στην καδησυχαστική σταδερό­τητα των αισδήσεων (νΙ. 9. 3. 1­10). Ωστόσο δεν μπορούμε ναφτασουμε το Εν παρόι μόνο περνώντας μέσω του Νοητού κόσμου(π.χ. νΙ. 9. 3. 22 κ.ε.). Όντας εκεί, πρέπει να επιδιώξουμε ναυπερὅούμε τη δυαδικότητα υποκειμένου­αντικειμένου και να ενω­δούμε με το φως που φωτίζει και τα δύο, έτσι ώστε να τα αντι­κρίσουμε χωρίς διόιμεσο (ν. 5. 7). Διότι οι πνευματικές οντότητεςδεν είναι χωρισμένες η μία από την αλλη (πρΰλ. ν. 1. 6. 48­9)°όπως ακριὅώς το ανώτερο επίπεδο της Ψυχής παραμένει ενωμέ­νο με το Νου, έτσι και το ανώτερο μέρος του Νου παραμένει συν­δεδεμένο με τη δική του πηγή, με την οποία απολαμὅόινει αέναη

149

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

μυστική ένωση.56 Σε αντίδεση με τη «νηφάλια» ενατένιση πουπροσιδιάζει στο Νου, αυτό το επίπεδο ορίζεται ως «Νους ερω­τευμένος» ή «Νους μεδυσμένος από το νέκταρ» (1/1. 7. 35. 19­

33)· επίσης ονομάζεται «πρώτο (επίπεδο) του Νου» (νΙ. 9. 3.Ζ7­8) ή «εκείνο το στοιχείο στο Νου που δεν είναι Νους» (ν. 5.

8. ΖΖ­3). ίΕχοντας φτάσει σε αυτό το επίπεδο, η ψυχή μπορεί μό­νο να περιμένει ήρεμα και υπομονετικά μέχρι τη στιγμή που τοΕν ξαφνικά εμφανιστεί (ν. 5. 7. 31­8. 7. 1/Ι. 7. 34. 12­13) ή μέχριςότου «παρασυρμένη ψηλά από το κύμα του Νου. ξαφνικά δει,χωρίς να γνωρίζει ωστόσο το πώς» (νΙ. 7. 36. 17­19).

Όπως και άλλοι μυστικιστές, ο Πλωτίνος τονίζει πως η μυ­στική ένωση δεν μπορεί να εκφραστεί με λόγια· μάλιστα δηλώ­νει ότι η σιωπή που απολαμὅάνουν οι μυοὐμενοι στα Μυστήριαείναι συμὅολική αυτου του γεγονότος (ν1. 9. 10. 19­11. 4). Για τομεταφυσικό πρόὅλημα σχετικά με το άρρητο του Ενός έχουμεήδη μιλήσει (σελ. 102 κ.ε.) και ελάχιστα χρειάζεται να προσδέ­σουμε εδώ. Αυτό που έχει προκαλέσει το μεγαλυτερο ενδιαφέ­ρον των μελετητών είναι ότι, ενώ ο Πλωτίνος συχνά μιλά για τημυστική εμπειρία με τους παραδοσιακούς πλατωνικους όρουςτης «δέασης», παρ' όλα αυτά δεωρεί ότι μια τέτοια γλώσσααποπνέει υπερὅολικό δυῖσμό για να είναι ικανοποιητική (πρὅλ.νἰ. 9. ΙΟ. 11 κ.ε., Π. ΖΖ­6). Γι, αυτό και συχνά προτιμά μετα­φορές που προέρχονται από την αίσδηση της αφής ως εκείνηςη οποία υποδηλώνει μεγαλυτερη οικειότητα μεταξυ αυτού πουὅιώνει την εμπειρία και του αντικειμένου του (π.χ. ν. 3. 17. 25.ν1. 7. 36. 4. νΙ. 9. 4. Ζ7)· αλλου αναφέρεται απλώς σε μια«παρουσία υπέρτερη της γνώσης» (1/Ἱ. 9. 4. 3). Το πρόὅλημαείναι στην πραγματικότητα ταυτόσημο με το μεταφυσικό ερώ­τημα κατά πόσο το Εν διαδέτει «γνώση» (πρὅλ. σελ. 105­6)·εντέλει η αλήδεια είναι, ὅέὅαια, ότι όλοι αυτοί οι όροι είναιανεπαρκείς για να εκφράσουν μια ενότητα η οποία. όσο διαρ­κεί, καταργεί κάδε διάκριση μεταξύ της ψυχής και του Ενός(νι. 9. ιο. 19­21· νι. 7. 34. 13­14).

56. Αυτό τουλάχιστον δηλώνεται στην Ενν ν|. 7. 35. 27 κ.ε., εντούτοις η Υ. 5. 8. 78 κ.ε. φαί­νεται αντίθετη σε αυτό.

150

ΠΛΠΤΙΝΟΣ

Η ένωση με το Εν δεν απορρέει, ωστόσο, από την κατάργησητης ατομικης ύπαρξης της φυχἡς. Περιγράφοντας τα δύο επίπε­δα του Νου ο Πλωτίνος δηλώνει (αν και είναι ομολογουμένως δύ­σκολο να συντονιστεί με τις περιγραφές της μυστικἠς ένωσης)ότι η ενότητα­σε­πολλαπλότητα του Νου υπερτερεί αιωνίως τηςενατένισης του προς το Εν (νἰ. 7. 35. 27­33). Περισσότερο φωςσε αυτό το ζητημα πέφτει από τον τρόπο που ο Πλωτίνος δέτεισε εφαρμογη μια από τις σημαντικότερες μυστικιστικές του ιδέ­ες, ότι η επαφη με το Εν γίνεται μέσω του κέντρου της φυχἠςμας αι. 2. 2. 6 κε., ν. ι. ιι. 9­15, πρσλ. νι. 8. 18. 8 κε. κλπ).Διότι ο Πλωτίνος τονίζει ότι αυτό το κέντρο δεν είναι το Εν κα­δεαυτό· πρέπει να πάμε μακρύτερο και να αναζητήσουμε ένακέντρο στο οποίο τα κέντρα όλων αυτών των κύκλων συμπί­πτουν (νῖ. 9. 8. ΙΟ­ΙΖ). Οι πλήρεις συνεπαγωγές αυτης της ανα­λογίας αποκαλύπτονται όταν αναλογιστούμε ότι τα κέντρα δύοομόκεντρων κύκλων είναι αδιαχώριστα όταν αυτοί ὅρίσκονταιμαζί και η διάκριση τους φανερώνεται μόνο όταν διαχωρίζονται(Ϊ/Ι. 9. ΙΟ. 16­18). Το Εν δεν είναι συνεπώς ο εσώτερός μας εαυ­τός αλλά η υπερὅατικἠ μας πηγη, με την οποία ενωνόμαστε μέ­σω του έρωτα (νΙ. 9. 9. 26 κ.ε.)· και, ανεξάρτητα από το αν ορι­σμένες φράσεις που λαμὅάνονται χωρίς το συμφραζόμενό τουςυπονοούν μια ταυτότητα των δύο, τίποτα στις περιγραφές τηςμυστικης ένωσης από τον Πλωτίνο δεν μοιάζει με την επιμονήτου στην εσώτερη ταυτότητα της ψυχῆς με το σύνολο του Νοη­τού κόσμου (παρ. νΙ. 5. 12. 16 κ.ε.). Η ερμηνεία της μυστικἠςεμπειρίας από τον Πλωτίνο διαφέρει λοιπόν από εκείνη του «μο­νιστικού›› μυστικισμού, όπως τυπικά εκπροσωπείται, για παρά­δειγμα, από τη μη δυϊστικη Βεδάντα του Ινδουισμού."

Οι διαφορές που χωρίζουν τον Πλωτίνο από το χριστιανικόμυστικισμό είναι, ωστόσο, εξίσου δεμελιώδεις· πάνω απ' όλα,στο μυστικισμό του Πλωτίνου δεν υπάρχει οποιαδηποτε έννοια

57. Οι όροι μονιστικό και θείστικὀ οφείλονται στον Ζεείπιετ. Μνειίοίειη Βεοτεσ από Ρτοίεηε.Συμφωνώ με τον Βτέοε ωστόσο (του οποίου η αποψη υποστηρίζεται από τον Ποααε, Ρερεηειπα Οίπίειιεη ίπ επι Αρε οίΑη›‹|ειμ σελ. 90) ότι αφορά μόνο μια διαφορα στην ερμηνεία, όχιτην πραγματική εμπειρία. Πρβλ. επίσης Νίηίειτι Θτηετι, «ιηιετριειαιἰοη από ιηγειίοειε›‹ρετίετι‹:ε», Ηεϋρίουε 8τυαΙεε Ι ι. (ιΘ85) 75­87.

ΠΙ

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

αμαρτίας ή αναγκης απολύτρωσης. Για τον Πλωτίνο ο αληδινόςμας εαυτός είναι αιώνια σωσμένος και αυτό που πραγματικόιχρειαζεται είναι να αρχίζει να αντιλαμὅόινεται κανείς αυτό το γε­γονός, διαδικασία η οποία απαιτεί αυτοπειδαρχία, αλλα ὅρίσκε­ται απόλυτα μέσα στις ίδιες τις δυνόιμεις της ψυχής (πρὅλ. Ι. 6.9, ιδιαίτερα 22­5). Και είναι αμφίὅολο κατόι πόσο ο μυστικισμόςτου μπορεί να κατηγοριοποιηδεί ως «δεῖστικός» χωρίς σοὅαρούςμετριασμούς. Το αν η τελική ένωση περιλαμὅόινει κόιτι ανόιλογοτης δείας χόιριτος είναι ένα ερώτημα που απαιτεί περισσότεροχώρο απ” όσο έχουμε εδώ διαδέσιμο. Το «εξαίφνης» της ενατέ­νισης δεν αποτελεί απαραίτητα απόδειξη δείας χόιριτος με τη δε­ιστική έννοια, εφόσον, καταρχάς, ο Πλωτίνος εδώ απηχεί τονΠλόιτωνα (Συμπόσιο ΖΙΟΕ, Επ. Ϊ/Π. 341€­Π)· δεύτερον, τονίζειότι η αναγκαία κίνηση είναι έργο της ψυχής, όχι του Ενός ίν. 5.8. Ι3 κ.ε., νἰ. 9. 8. 33 κ.ε.) και, τρίτον, παρόμοιες διακηρύξειςαπαντώνται και στο μη δεϊστικό μυστικισμό, ιδιαίτερα στο Ζεν

\Βουδισμό. Και η όιρνηση του Πλωτίνου ότι το Εν αγαπόι τα δη­ἔμιουργήματόι του (πρὅλ. παραπόινω σελ. Π3­4) φαίνεται να ση­ἑματοδοτεί μια αποφασιστική απόρριψη του δεμελιώδους δόγμα­ἔτος τόσο του χριστιανικού όσο και του δεϊστικού μυστικισμού ενἶγένει, ότι η μυστική ένωση συνεπόιγεται μια αμοιὅαία ερωτικήσχέση ανόιμεσα σε δύο πρόσωπα. Στην πραγματικότητα, δα δια­πιστώσουμε πως η ιδέα της δείας χόιριτος είναι εγγύτερη (αν καιμακριόι από το να είναι ταυτόσημη) με τη χριστιανική αντίστοι­χή της στον Ιαμὅλιχο και στον Πρόκλο.

Το ότι εδώ, όπως και αλλού, ο Πλωτίνος δα αντιστεκότανστην κατηγοριοποίηση με όρους καδαρών αντιδέσεων της σκέ­ψης δεν δα πρέπει να εκπλήσσει όσους έχουν παρακολουδήσειτην παραπόινω επισκόπηση και ακόμη λιγότερο εκείνους πουέχουν διαὅόισει τις ίδιες τις Εννεάδες. Έχει επίσης σημασία σεαυτό το πλαίσιο να δυμηδούμε την ταλόιντευσή του μεταξύ προ­σωπικὡν και απρόσωπων όρων (ιδιαίτερα μεταξύ αρσενικών καιουδέτερων αντωνυμιών και επιδέτων) όταν περιγρόιφει το Εν. Ολόγος, όπως παντα, δεν είναι απλώς μια αδυναμία εκ μέρους τουνα εναρμονίσει μια σύνδετη παράδοση, αλλόι το γεγονός ότι,

Ι5Ζ

ΠΛΟΤΙΝΟΣ

λαμὅανόμενη καδεαυτἠ, κάδε πλευρά τέτοιων αντινομιών απο­τυγχάνει να αποδώσει ικανοποιητικό. τον πνευματικό κόσμο(πρὅλ. παραπάνω σελ. 27, 8Ο). Μερικοί μπορεί να δρουν αυτότο φευγαλέο στοιχείο ένα από τα πιο ελκυστικό. χαρακτηριστικάτου Πλωτίνου, άλλοι δα το εκλάὅουνςως απλό παραλογισμό.Όμως ανεξάρτητα από το κατά πόσο γίνεται δεκτή η υπόδεσηότι έχει ὅιωματικἠ δεμελίωση, δεν υπάρχει καμία αμφιὅολία ότιη εκτίμηση των Εννεάδων απαιτεί μια πρόδυμη άρση της δυσπι­στίας απέναντι σε ό,τι ξεγλιστρά από την κοινη λογικη και, σεπολλές περιπτώσεις, υπερὅαίνει και την ίδιοι τη λογικη.

νΙΠλωτίνος και ύστερος Νεοπλατωνισμός

Είναι ωστόσο σαφές ότι σε κάδε επίπεδο του πλωτινικού σύ­παντο συναντά ε ένα συνδυασ ό από δό ατα τα οποία ανε­μ μ 7

ξάρτητα από το πόσο είναι ευδέως αντιφατικά μεταξύ τους, εί­ναι τουλάχιστον ικανά να αναπτυχδούν προς αντιτιδέμενες κα­τευδύνσεις. Γι” αυτό και οι μεταφυσικές αποκλίσεις μεταξύ τωνσυνεχιστών του απορρέουν από το ότι έχουν αναπτύξει τη μία ἡ

| Ά | | | Άτην αλλη πλευρα αυτων των αντινομιων ως το λογικο τους οριο. ιΜπορούμε συνεπώς, πριν εγκαταλείψουμε τον Πλωτίνο, να επι­σημάνουμε/τα πιοςσῃμαντικάγαπό αυτά τα ζητήματα.

Πρώτον, υπάρχουν τα προὅλἠματα που ανακύπτουν από τηνΎλη. Έχουμε δει το επιχείρημα του Πλωτίνου ότι η ταύτιση πουκάνει της Ύλης με το Απόλυτο Κακό, χωρίς καδόλου να αντιφά­σκει με την έλλειψη κόιδε ποιότητας εκ μέρους της Ύλης, αποτε­λεί αναγκαία συνέπεια αυτης της έλλειψης (σελ. 92). Αν όμως ηΎλη δημιουργείται από το Θεό, πώς μπορεί να είναι εντελώς κα­κη; Πάλι εδώ, ενώ ο Πλωτίνος ήταν προσεκτικός να διακρίνει τιςαρνἠσεις που χρησιμοποιούνται για την Ύλη από εκείνες που χρη­σιμοποιούνται για το Εν, είχε παραδεχτεί ότι οι δύο αρχές μοιά­ζουν η μία με την άλλη ως προς την απόλυτη απλότητά τους (νΙ.

Ι$3

ἹΜ/“"`\.)

ι

ΝΕΟΠΛΑΤΠΝΙΣΜΟΣ

7. 13. 3­4· πρὅλ. σελ. ΙΟ4­5). Και αυτό είναι απλώς η ακραία πε­ρίπτωση της αρχής σύμφωνα με την οποία η πολυπλοκότητα αυ­ξάνεται προς το κέντρο της μεταφυσικής ιεραρχίας, φτάνονταςστο απόγειό της στην ανδρώπινη ψυχή, με το Νου και τη Φύση ναλαμὅάνουν μια ενδιάμεση δέση (πρὅλ. Ιν. 4. 13). Εδώ φαίνεταιπως υπάρχει ένα άλλο σημείο το οποίο απαιτεί εξήγηση.

Από τα προὅλήματα που ανακύπτουν από το Εν μπορούμε νααναφέρουμε μόνο τρία. Πρώτον, πώς το Εν μπορεί να δημιουργή­σει κάτι που το ίδιο δεν περιέχει; Και συγκεκριμένα, πώς μπορείαπό την Ενότητα να πηγάξει πολλαπλότητα; Αντίστροφα, αν προ­κειμένου να αποφύγουμε αυτό το πρόὅλημα συλλαμὅάνουμε ταδημιουργήματα του Ενός ως προϋπάρχοντα σε αυτό, δεν εγκατα­λείπουμε την απόλυτή του ενότητα; Η τελευταία εναλλακτική εκ­δοχή, όπως έχουμε δει, έχει εγείρει τη δυνατότητα το Εν να καδί­σταται γνωστό κατά αναλογίαν προς τα δημιουργήματά του (σελ.1Ο7). Πώς όμως μπορεί αυτό να συμφωνήσει με την πλήρη αγνωσίαπου συνεπάγεται η αποφατική δεολογία; Μπορούν πράγματι σεκάποιο ὅαδμό να χρησιμοποιηδούν δετικοί όροι για το Εν; Μια τέ­τοια δυνατότητα φαίνεται να κατατάσσει το Εν και τα δημιουργή­ματά του υπό έναν κοινό παρανομαστή· αυτή όμως η δυνατότητααποκλείεται από τον Πλωτίνο (ν. 5. 13. 20­3). Και αυτό μας φέρ­νει στο τρίτο πρόὅλημα. Στο ρόλο του ως Απολύτου, το Εν, όπωςο Πλωτίνος ορδά επιμένει, πρέπει να είναι ελεύδερο από περιορι­στικές συνδήκες (ν. 5. 6. 5­8, νΙ. 8. 11. 28 κ.ε.° πρὅλ. παραπάνωσελ. 84 και ΙΟ3 κ.ε.). Ως τέτοιο δεν μπορεί να είναι πλέον απλώς ουπέρτατος όρος της μεταφυσικής ιεραρχίας, διότι το να το τοπο­δετήσει μέσα στην ιεραρχία σημαίνει ότι το περιορίξει. Αν όμως δε­ωρήσουμε ότι το Εν υπερὅαίνει πλήρως οποιαδήποτε τέτοια όρια,ποιες σχέσεις μπορεί να υπάρχουν μεταξύ αυτού και των υπόλοι­πων πραγμάτων; Η πραγματική σημασία αυτού του διλήμματος δαδίασαφηνιστεί στο επόμενό μας κεφάλαιο (σελ. 187 κ.ε.).

Εξίσου κρίσιμης σημασίας είναι τα προὅλήματα που τίδε­νται από τα επίπεδα του Νου και της Ψυχής. Σε ορισμένα χωρίασυναντάμε τον Πλωτίνο να προσπαδεί να καδιερώσει μια τάξηλογικής, και κατ' επέκταση οντολογικής, προτεραιότητας μέσα

154

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

στο Νοητό κόσμο, αν και αλλού επιμένει ότι οι συνδήκες αυτούτου κόσμου καδιστούν τέτοιες προσπόιδειες ό.νευ σημασίας(πρὅλ. σελ. Π?­8). Το δίλημμα που έχουμε δει πως είναι το πιοαιχμηρό αφορῷῖιιυχέυῃ Τ0ν.Νου με τις Ιδέες. Και όπου ακόμα.ο Πλωτίνος προτείνει μια τόιξη λογικής προτεραιότητας, όπωςστις συζητήσεις του περί Είναι, Ζωής και Νόησης, παρουσιαζειδιόιφορες εναλλακτικές και φανερόι αντικρουόμενες προτάσεις.Εδώ, όπως και αλλού, οι συνεχιστές του πρόκειται να επιμείνουνσε ένα αυστηρότερα ορισμένο σύστημα.

Από τη συζήτησή μας σχετικόι με την ψυχολογία του Πλωτί­ ·ι 2

νου πρέπει αρχικόι να δυμηδούμε τις δυσκολίες που περιὅόιλ­λουν την απόιδεια της ψυχής (σελ. Ι28 κ.ε.). Ιδιαίτερη εξαίρεσηέκανε ο Ιόιμὅλιχος στο πλωτινικό αξίωμα σχετικό με την ύπαρξηενός όιπτωτου στοιχείου μέσα στην ψυχή (παραπόινω σελ. Ι27).Όμως ακόμη πιο σοὅαρόι προὅλήματα, όπως έχουμε δει, ανακύ­ ”

¦Ἑρυ¿ι|από_.την κόιδοδό τηςσε αυτόν τον κόσμο. Ακόμη και ανδεχτούμε τη συνεκτικότητα της προσπόιδειας του"Πλωτίνου ναδείξει ότι αυτό απορρέει τόσο από έναν παγκόσμιο νόμο όσο καιαπό μια αλογη παρόρμηση, πώς μπορεί μια τέτοια παρόρμησηνα αναδύεται σε μια ψυχή ελεύδερη από την επίδραση του σώ­ματος (πρὅλ. σελ. 134), Το πρόὅλημα στον Πλόιτωνα είχε συν­2.7δεδεί με το περαιτέρω ερώτημα κατόι πόσο η ψυχή στην καδαρήἶ 7

της κατόισταση είναι εξ ολοκλήρου έλλογη ή περιέχει και ένα]όιλογο στοιχεία εντούτοις, σχετικό. με την καταγωγή και την τε­ιγ ε

λική μοίρα της όιλογης ψυχής ο Πλωτίνος είναι κόιδε όιλλο παρόιἔακριὅής." Ίσως όμως οι πιο σοὅαρές δυσκολίες σε ολόκληρη της]φιλοσοφία του Πλωτίνου ανακύπτουν με την ουσιαστική κατόιρ­γηση, σε μερικά αποσπόισματα, ςοποιασδήποτε ,διόικρισης είτεμεταξύ των διαφορετικών κατηγοριών ςφυχών είτεςμε,ταξύ_,της, Μ

Ψυχής συνολικόι και του Νου. Το ότι δεν μπορεί να υπαρξει κα­μία απόλυτη διακριση μέσα στον κόσμο των ψυχών είναι επακό­λουδο της δεωρίας σύμφωνα με την οποία κόιδε ψυχή περιέχειόλους τους Λόγους που δρουν στο φυχικό επίπεδο· είναι αυτό,

58. Πρβλ. (σε χρονολογική σειρα) Ν. 7. 2]. ι4, Ν. Θ. [8]. 3. 23­9, ν|. 4. [22]. ι4­ιθ, ιδιαίτεραιῦ. 40­8, Ν. 3. ­[27]. 27­82 (ιδιαίτερα 27. ι­3). Ν. 4. [28. 29, Ν. 5. [29]. 7. 49­82, Ι. ί. [53]. ι2.

Ι55

/.

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Μάπωςγέχουμε δει (σελ. 125), με το οποίογίνεταιςεφικτό οποιαδή­“ῇὴςποτε ψυχή να μετοικήσει στηςμορςφήςενός ζώου.5® Αντίστροφα,

εφόσον κάδε ψυχή περιέχει το σύνολο του Νοητού κόσμου, μπο­ρεί να αναδυδεί με τις δικές της δυνάμεις και να πετύχει τηνταύτιση με τον κόσμο αυτό, και με αυτόν τον τρόπο να υπερὅείπλήρως τα όρια της Ψυχής. Και αφού οι δεϊκές ψυχές ὅρίσκο­νται αέναα σε αυτήν την κατάσταση, η διάκριση μεταξύ Ψυχήςκαι Νου ως Υποστάσεων φαίνεται πως καταργείται (πρὅλ. σελ.139). Μπορούμε να παρατηρήσουμε εν παρόδω ότι, αν προχω­ρήσουμε ακόμα περισσότερο και δεωρήσουμε τόσο τη Δεύτερηόσο και την Τρίτη Υπόσταση ατελείς τρόπους ενατένισης τουΕνός, το πρόὅλημα που ανέκυψε νωρίτερα, των σχέσεων τουΕνός με τα υπόλοιπα πράγματα, δεν μπορεί να εμφανιστεί. Αυ­τό κάνει ακόμη πιο ισχυρά τα κίνητρα προς μια τέτοια οπτική.

Αν ήταν συνεπώς απαραίτητο για τους διαδόχους του Πλωτί­νου να γίνουν ακριὅέστεροι στα σημεία εκείνα όπου η σκέψη τουφαινόταν αμφιλεγόμενη, δεν ήταν λιγότερο ουσιώδες να αποσα­φηνίσουν τη λογική δομή των επιχειρημάτων του (πρὅλ. παραπά­νω σελ. 83). Και, περιττό να το αναφέρουμε, η ιπποτική του προ­σέγγιση στα πλατωνικά κείμενα προκάλεσε αντίστοιχο ενδιαφέ­ρον μεταξύ των διαδόχων του. Ακόμη και όπου η ερμηνεία αυτήτούς φαινόταν να αντικατοπτρίζει το ίδιο το νόημα του Πλάτωνα,ὅασιςόταν σταδερά μόνο σε ένα μέρος του πρωτοτύπου και συ­χνά μόνο σε λίγες φράσεις αποσπασμένες από τα συμφραζόμενα.

ί““Παρόμοιες σκέψεις προκαλούνταν από την πρόχειρη χρήση της

ίζ ε

‹

ετ\.ς/ε­\··

ι

×.

μυδολογίαςς προκειμἔἶὀύηναί επεξηγεί τη μεταφυσικήτου όπου χρειαζόταν, χωρίς καμία προσπάδεια συνεπούς αλλη­γορικής ερμηνείας (πρὅλ. παρακάτω σελ. 217). Μια τέτοια στάση

τι/ήταν ακόμη λιγότερο ικανοποιητική υπό το φως του σκοπού τωνύστερων Νεοπλατωνικών να συντηρήσουν τις παραδοσιακέςμορφές λατρείας, τις οποίες ο Πλωτίνος δεν δεωρούσε απαραί­τητες για το φιλόσοφο (πρὅλ. σελ. 123­4). Ο κοινός όμως άνδρω­πος δεν απαιτούσε έναν ευκολότερο δρόμο σωτηρίας απ, ό,τι ο

59. Από την άλλη μεριά λίγα αποσπάσματα στις ίδιες τιραγματείες δηλώνουν μια πιο αυστη­ρή διάκριση μεταξύ των ψυχών· πρβλ. Ν. 3. 6. 10 κ.ε. και νί. 7. 6. 29­31.

156

ΠΛΩΤΙΝΟΣ

Πλωτίνος τού επέτρεπε; Και, ακόμη και για την πνευματικήελίτ, ήταν η φιλοσοφία ο καλύτερος τρόπος σωτηρίας; Και παλιεδώ, μόνο μια μειοψηφία ύστερων Νεοπλατωνικών επρόκειτο ναακολουδήσει τον ιδρυτή της σχολής τους.

Ο ύστερος Νεοπλατωνισμός συνεπώς παρουσιάζει δύο κύριεςτάσεις: ­από την πρακτική του πλευρό. μια αυξανόμενη έμφαση/ . | : | ί /η Μ” ΜΠιΜΑ­_ῃ°_η¬;„Μ¬­­ΠΜ­Π­"Ν­ἶΑΜ×Μ­Π”Μ"

. στη ηἑουργτα απο δεωρητικη αποψη ενα συνεχωςμαυζανομενο,εζἶκσχαλαϋτικἔυμόι εκδηλούμενο ωςιαυστηριήιεμμονή στη λογική­από:.., .

Ψτ' δειξη"ικαι”στην εννοιολογική ακρίὅεια όσο και ως_„αυστῃρή„προ­Δσκόλληση, τουλαχιστον στο επίπεδο της πρόδεσης, στο„κε,ίμε,νο„,ῇὴσἶἦολίοίδτίου­­θκειμένου και τίποτε αλλο έξωςαπό το κείμενο των"κλασικών του πηγών. Γι, αυτόν το λόγο, μολονότι ο Πλωτίνος

Κ υπήρξε ασύγκριτα ο μεγαλύτερος φιλόσοφος της ύστερης αρχαι­ότητας, δεν μπορούσε ποτέ να γίνει υπέρτατη αυδεντία για τουςύστερους Νεοπλατωνικούς, αν και η μεταφυσική τους είναι σεπολλές περιπτώσεις απλώς μια σειρα υποσημειώσεων στις Εννε­άδες. Ούτε ο Πορφύριος μπορούσε να κόινει κόιτι τέτοιο, τουοποίου η προσέγγιση, παρότι πιο σχολαστική από εκείνη του δα­σκάλου του, παρέμενε ακόμη, όπως δα δούμε, ανεπαρκώς συ­στηματική. Ἑμενε συνεπώς στον Ιόιμὅλιχο ναςγκαδορίσειςτογπλαί­σιοςτης ύστερης νεοπλατωνικής σκέψης.

Ι57

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Πορφύριος και |αμβΠικος

ΙΟ Νεοπλατωνισμός από τον Πλωτίνο

εως το δάνατο του Ιουλιανού

Ο ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΟΣ ΜΑΘΗΤΗΣ του Πλωτίνου, ο Τουσκάνος

Αμέλιος Γεντιλιανός, εμφανίζεται στη ὅιογραφία του Πορφύρι­

ου ως ένας μορφωμένος και ενδουσιώδης, αλλά και σχολαστικός

δαυμαστἠς του δασκάλου του· η αντίκρουση του, για παράδειγ­

μα, σε ένα από τα Γνωστικό. Απόκρυφα έφτανε τουλάχιστον τα

σαράντα ὅιὅλία (Β. Πλ. 16. 12­14). Έχουμε ηδη δείξει ότι ο Αμέ­

λιος είχε μεγαλυτερη κλίση προς την τελετουργία απ” ό,τι ο δά­

σκαλός του (σελ. 124). Αξιοσημείωτος επίσης είναι ο ενδουσια­

σμός του για τον πρόλογο του Ευαγγελίου του Ιωάννη (Ευσέὅιος

ΕΠ ΧΙ. 19. 1· πρὅλ. Αυγουστίνος ΠΠ Χ. 29), γεγονός το οποίο

δεν σημαίνει απαραίτητα ότι συμπαδοὐσε το Χριστιανισμό στο

σύνολό του περισσότερο απ, ό,τι άλλοι Νεοπλατωνικοί. Στο

ὅαδμό που η φιλοσοφικη του διδασκαλία μπορεί να ανασυγκρο­

τηδεί, φαίνεται ότι περιλάμὅανε τις ίδιες τάσεις με εκείνες του

Πορφυριου. Αφενός η διδασκαλία του έτεινε να καταργἠσει τα

όρια μεταξύ των Υποστάσεων, τονίζοντας ιδιαίτερα τη διδασκα­

λία του Πλωτίνου σχετικά με την ενότητα όλων των ψυχών και

158

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

τη συγγένειόι τους με το Νου] αφετέρου εισήγαγε νέες λογικέςδιακρίσεις μέσα στις Υποστόισεις, όπως για παρόιδειγμα τηνεπηρεασμένη από τον Νουμηνιο τριπλἠ διαίρεση του Νου (Πρό­κλος Εις Τιμ. Ι. 306). Όμως η πιο ενδιαφέρουσα από τις καινο­τομίες του Αμέλιου αφορόι τις Ιδέες. Πρώτον, και εξαιρετικό.ασυνἠδιστα για έναν Νεοπλατωνικό, υποστήριζε την Ιδέα τουΚακού, προφανώς στηριςόμενος στο γεγονός ότι διαφορετικά τοκακό δα έπρεπε να παραμένει όιγνωστο στο Θεό (ΑσκληπιόςΝικ. Εισ. 44. 3­5, σελ. 32 Τετέιτι· πρὅλ. Πρόκλος ΠΘ Ι. 2Ι. σελ.98. Ι6­ΖΟ, Εις Παρμ. 829­ΒΙ). Δεύτερον, δεωρούσε τις Ιδέες)όιπειρες σε αριδμό (Συριανός Εις Μεταφ. Ι47. Ζ­6) και κατ, αυ­τόν τον τρόπο ηταν σε δέση να εγκαταλείψει τη δεωρία των ταυ­τόσημων κοσμικών κύκλων. Όπως έχουμε δει (πρΰλ. σελ. Ι33),μόνο σε αυτην τη ὅόιση μπορούσε η απελευδέρωση της ψυχής ναδεωρηδεί μόνιμη· κατόι πόσο ο Αμέλιος υποστήριζε την τελευ­ταία δεωρία δεν το γνωρίζουμε, μολονότι ο Πορφύριος αναφέρειότι την είχε υποστηρίξει (Αυγουστίνος Ό!) Χ. 30, ΧΧΙΙ. 27).Όμως το μαδηματικό όιπειρο δεν ήταν αποδεκτό από τον Ιόιμ­ὅλιχο και τους συνεχιστές του και οι καινοτομίες του Αμέλιουδεν ὅρἠκαν συνέχεια. Η επιρροή του είναι εμφανής στο νεο­πλατωνικό φιλόσοφο του τέταρτου αιώνα Θεόδωρο Ασιναίο,όμως το σημαντικότερο ρεύμα της νεοπλατωνικἠς σκέψης δενπερνόι από αυτούς, αλλόι από τον Πορφύριο και τον Ιαμὅλιχο.

Ο Πορφύριος γεννἠδηκε περίπου το 232 στην Τύρο (πρὅλ.σελ. 38) και πέδανε στο τέλος της πρώτης δεκαετίας του τέταρ­του αιώνα, σύντομα μετόι την παρουσίαση της έκδοσης του τουέργου Εννεοιδες. 'Εχουμε ήδη κόινει νύξη στα πιο σημαντικά γε­γονότα της ζωῆς του, τις πρώτες σπουδές του στην Αδἠνα δίπλαστον Λογγίνο, τα έξι χρόνια μαζί με τον Πλωτίνο, την αναχώρησητου το 268 για τη Σικελία και το γόιμο του αργότερα στη ζωη τουμε τη Μαρκέλλα, τη χἠρα ενός φίλου του (πρὅλ. σελ. 32). ΣτονΛογγίνο όφειλε την ευρύτατη πολυμόιδειό. του και την κριτικήτου επιστημονική γνώση την οποία αργότερα χρησιμοποίησε στο

Ι. Πρβλ. Ιάμβλιχος Π. Ψυχ., παρατίθεται από τον Στοβαίο Εκλ. Ι. 385. ΙΘ­Ι7, 372. Θ­Ι2, 23­6,Βΐθ. 2­4.

Ι59

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

έργο του για να κατατάξει το συνολο του αρχαίου πολιτισμούυπό το έμὅλημα του Νεοπλατωνισμου (πρὅλ. Ευνέιπιος Β. Φιλ.455­6). Το πότε ακριὅώς επέστρεψε από τη Σικελία στη Ρώμη

δεν είναι ὅέὅαιο. φαίνεται όμως ότι η φημισμένη αντιχριστιανι­κή του πολεμική συντόιχτηκε στη Σικελία (πρὅλ. Ευσέὅιος ΕΙΙν. 19. 2). Ο Ιόιμὅλιχος καταγόταν από τη Χόιλκη της Συρίας καιήταν ακριὅώς στη Συρία όπου, υστερα από μια περίοδο σπου­δής δίπλα στον Πορφυριο, ίδρυσε τη δική του σχολή (ΕυνόιπιοςΕἹ 457 κ.ε.). Πέδανε περίπου το 326, όχι πολύ αργότερα αφό­του ο Κωνσταντίνος έγινε κυρίαρχος του Ρωμαικου κόσμου. Οὅασικός του μαδητής, ο Εδέσιος, ίδρυσε στη συνέχεια μια σχολήστην Πέργαμο (Β. Φιλ. 461). αλλόι ουτε αυτός ουτε κανείς όιλλοςαπό τους διαδόχους του Ιόιμὅλιχου οι οποίοι εμφανίζονται στονΕυνόιπιο φαίνεται πως έκαναν καποια ουσιαστική συμὅολή στηνεοπλατωνική σκέψηἔ Μια σημαντικότερη μορφή υπήρξε ο μα­δητής και αντίπαλος του Ιόιμὅλιχου Θεόδωρος Ασιναίος (πρὅλ.Β. Φιλ. 458, Ιουλιανός Επ. 12), του οποίου η φιλοσοφία φαίνεταιότι συνδυαςε διόιφορα ρευματα του πρώιμου Νεοπλατωνισμου.Αφενός ο Θεόδωρος αναφέρεται ότι είχε επηρεαστεί τόσο απότον Νουμήνιο (Πρόκλος Εις Τιμ. Π. 274. 10 κ.ε.) όσο και από τονΠορφυριο (Δαμασκιος Β. Ισ. 166) και η ερμηνεία του για το Δη­μιουργό στο έργο Τίμαιος αποτελεί αναπτυξη της αποψης τουΑμέλιου (Πρόκλος Εις Τιμ. Ι. 309. 14 κ.ε.), ενώ η ψυχολογία τουεπιστρέφει στην πλωτινική σχολή ως προς διαφορα σημαντικόζητήματα, ιδιαίτερα εκεί όπου υποστηρίζει ένα όιπτωτο επίπεδοτης φυχήςἔ Αφετέρου, εμφανίζεται να ακολουδεί τον Ιαμὅλιχοστην αναπτυξη ιδεών όπως αυτών της Τριαδικής Αρχής και τουΝόμου της Αντιστοιχίας (πρὅλ. Εις Τιμ. Π. 274. 1Ο κ.ε. και πα­ρακόιτω σελ. 201. 210 κ.ε.). Ένα υπόμνημα στις Κατηγορίες του

2. Από την όλλη μεριό, το γεγονός ότι η σχολή δεν είχε αφοσιωθεί πλήρως στη θεουργία απο­δεικνύεται από την ανεπιτυχή προσπαθεια ενός από τα μέλη της, του Ευσέβιου εκ Μύνδοιι ναπείσει τον αυτοκρατορα ιουλιανό να ακολουθήσει τον πλωτινικό φιλοσοφικό δρόμο κόθαραης.

3. Πρόκλος Εις Πρ. 111. 333. 28 κ.ε.· πρβλ. ό.π. 111. 246. 23­8 και Νεμέσιος Φιισ. Ανθ. 51. 117

(ΡΘ. Χ|.. 584). Από την αλλη μερια, Εις Τιμ 11. 215. 29 κ.ε. αναφέρει ότι παίρνει το μέρος τουίαμβλιχου ενόντια στον Πορφύριο σχετικα με το πρόβλημα της ενδιόμεσης κατόοτασης τηςψυχής· (πρβλ. σελ. 183­8, 194­5).

160

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

Αριστοτέλη διασώξεται απόν το συνεχιστή του Ιάμὅλιχου Δέξιπποκαι ένα άλλο αποδίδεται στον μαδητή του Εδέσιου Μάξιμο τονΕφέσιο (Σιμπλίκιος Εις Κατ. Ι. Ι4­Ιό). Όμως η μεγάλη σημασία τουΜάξιμου έγκειται αλλού: στο ρόλο του ως πνευματικού καδοδη­γητή του Ιουλιανού του Αποστάτη (ανεξάρτητος αυτοκράτορας36Ι­3) κατά την προσπάδεια του τελευταίου να αναστρέψει τηδιαδικασία που ξεκίνησε ο Κωνσταντίνος και να επανεγκαδιδρύ­σει την αρχαία παγανιστική δρησκεία υπό τη μορφή μιας εκκλη­σίας με δόγμα της τον ιαμὅλίχειο Νεοπλατωνισμό. Η προσπάδειαέληξε άδοξα ωστόσο με το δάνατο του Ιουλιανού στη μάχη και οΜάξιμος, του οποίου η φιλοδοξία είχε δημιουργήσει μια αρνητικήφήμη γύρω από το πρόσωπό του, πλήρωσε με τη ξωή του τη χρι­στιανική αντίδραση που ακολούδησε (πρὅλ. Β. Φιλ. 473­80). Διά­φορες επιστολές και δεολογικά δοκίμια διασώξονται από τον ίδιοτον Ιουλιανό° η φιλοσοφία τους είναι σε μεγάλο ὅαδμό μιαεκλαίκευση της διδασκαλίας του Ιόιμὅλιχου, όπως άλλωστε καιεκείνη της ελκυστικής «παγανιστικής κατήχησης» από τον πραι­τωριανό αξιωματούχο του Ιουλιανού Σαλούστιο που έχει σωδεί μετον τίτλο «Περί Θεών και Κόσμου». Το έργο είναι μια περίληψητης νεοπλατωνικής δρησκευτικής διδασκαλίας χάριν των καλ­λιεργημένων λαικών· το τρίτο και τέταρτο κεφάλαιο σχετικά μετην ερμηνεία της μυδολογίας, με την περίφημη αλληγορία του μύ­δου του Ἀττιος, είναι εξαιρετικού ενδιαφέροντος.

Από τον Πορφύριο και τον Ιάμὅλιχο ωστόσο κανένα μεταφυ­σικό έργο δεν σώξεται ολόκληρο και η σπουδαιότητα τους έχεικατά συνέπεια συχνά υποτιμηδεί. Έτσι ο Πορφύριος έχει δεω­ρηδεί απλώς ένας εκλαϊκευτής του Πλωτίνου και είναι ὅέὅαιηαλήδεια ότι η σημαντικότερή του επιρροή υπήρξε προς αυτήντην κατεύδυνση (πρὅλ. Β. Φιλ. 456­7), ιδιαίτερα στη λατινικήΔύση, όπου η απλοποίηση της σκέψης του δασκάλου του αντα­ποκρίδηκε στη δυσπιστία των πρακτικά σκεπτόμενων Ρωμαίωναπέναντι στις λεπτολογίες της δεωρητικής φιλοσοφίας. Είναισυνεπώς η δική του επιρροή που δεσπόξει τόσο στους παγανι­στές όπως ο Μακρόὅιος όσο και σε Χριστιανούς όπως ο Αυγου­στίνος, μολονότι αυτό δεν πρέπει να ληφδεί υπό το νόημα ότι οι

Ι6Ι

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Λατίνοι συγγραφείς δεν διόιὅαζαν τον ίδιο τον Πλωτίνο· ο Αυ­γουστίνος είχε οπωσδήποτε διαὅόισει τουλόιχιστον κόιποια από

τα έργα του (Πε ιὅτει Βεειτει Ι. 4).έ Σημαίνει όμως ότι διόιὅαζαν

τον Πλωτίνο μέσα από το πρίσμα του Πορφύριου και ότι ήταν

ως εκ τούτου η εκδοχή του Πορφύριου σχετικόι με το Νεοπλα­

τωνισμό εκείνη που επικρόιτησε στη δυτική παρόιδοση μέχρι τη

μετάφραση του Διονυσιακού κώδικα από τον Εριγένη (πρΰλ. πα­

ρακόιτω σελ. 261­2). Και ορισμένα χαρακτηριστικα αυτής της εκ­

δοχής ξεχωρίζουν τόσο στις λατινικές μας πηγές όσο και στα σω­

ζόμενα έργα του Πορφύριουἔ Μεταξύ αυτών δα μπορούσαμε να

αναφέρουμε πρώτα απ) όλα το Περί Αποχής Εμψύχων, μια υπε­

ρόισπιση της χορτοφαγίας, και έναν παρηγορητικό λόγο προς τησύζυγό του Μαρκέλλα πριν από την αναχώρησή του για ταξίδιόπου της παρέχει ηδικές οδηγίες. Σε αυτόι τα κείμενα μπορούμε

να διαπιστώσουμε τον ενδουσιοισμό του Πορφύριου για την ηδι­

κή και ασκητική πλευρόι του νεοπλατωνικού δόγματος, καδώς

και το ενδιαφέρον του, κόιτι στο οποίο διέφερε από το δόισκαλό

του, για τις καδιερωμένες δρησκευτικές πρακτικές. Η πρώτη τόι­

ση είναι εξίσου ορατή στο έργο του Περί του Πυδαγορικού Βιου,

μαρτυρία της αυξανόμενης πυδαγορικής επιρροής στον ύστερο

Ἐ Νεοπλατωνισμό η οποία φαίνεται στην ηδική του διδασκαλία,| Ϊ | |

στο ολο και μεγαλυτερο ενδιαφερον του για τα μαδηματικα καιτο μυστικισμό των αριδμών, καδώς και σε δογματικόι ζητήματαόπως η διδασκαλία της ύστερης σχολής περί Ορίου και Απεί­ρου (πρὅλ. σελ. 237). Το συγκεκριμένο έργο αποτελούσε μέρος

μιας μεγαλύτερης ιστορίας της φιλοσοφίας, από την οποία ελόι­

χιστα όιλλα αποσπόισματα έχουν διασωδεί. Οι καρποί των δρη­

σκευτικών ενδιαφερόντων του Πορφύριου, από την αλλη μερια,περιλαμὅόινονται στην αντιχριστιανική του πολεμική και στιςαρ4. Σχετικα με αυτό το κείμενο και την ερμηνεία του ιτρβλ. Ρ. Ηεητγ, Ρ|οτΙπ ετ Ι' οοοίοεητ, σελ.

82 κ.ε., διορθὡνοντας την αποψη του Τπειίετ στο Ροτρήντίοε υηα Αυρυείίη. Σχετικα με τις νε­

οπλατωνικες πηγές του Αυγουστίνου ιτρβλ. τα πιο πρόσφατα έργα του Η. Δ. Ο' Οοηπειι.

5. Μερικά λιγότερο σημαντικό έργα σε ιδιαίτερα Θέματα παραλείιτοιπαι από τον κατόλογό

μας. Για έναν πλήρη καταλογο πρβλ. Ρ. Ηεαοτ, Ροτρηντε ετ λἢστοτίηυε |, σελ. 458 σημ. ι. Σχε­

τικό με τα χαμένα έργα τιρβλ. επίσης Δ. Βἰαετ, Με σε Ροτρηντε, υπόμνημα 4, Η. Βευτιετ ΗΕ

αρθρο «Πορφύριος», στήλες 279­301

Ι6Ζ

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

προσπάθειές του για μια αλληγορική ερμηνεία των παραδοσια­κών μύθων. Το μοναδικό σωζόμενα παράδειγμα αυτής της ερμη­νείας αποτελεί το δοκίμιό του σχετικά με το Άντρο των Νυμφώνπου περιγράφεται στη ραφωδία ν της Οδύσσειας. Το έργο αντι­προσωπεύει επίσης ένα εξαιρετικό παράδειγμα της πορφύρειαςσχολαστικής μεθόδου η οποία, όπως θα δούμε, διαφέρει απόεκείνη του Ιάμὅλιχου και του Πρόκλου. Όμως τα πιο σημαντικάκαι σπουδαία δείγματα αυτής της μεθόδου, τα πλατωνικά καιαριστοτελικά υπομνήματα του Πορφύριου, έχουν χαθεί, μολονό­τι τα αποσπάσματα του σημαντικού υπομνήματός του στο Τι­μαιος έχουν πρόσφατα εκδοθεί και ο Ρ. Ηαάοτ έχει προσπαθή­σει με ισχυρά επιχειρήματα να του αποδώσει κάποια ανώνυμακαι εξαιρετικά ενδιαφέροντα αποσπάσματα στο Παρμενιδηςἄ Τοέργο που είχε ωστόσο τη μεγαλύτερη επιρροή και το οποίο ακό­μη διασώςεται ήταν η Εισαγωγή που συνέταξε πάνω στις Κατη­γοριες του Αριστοτέλη· σώζεται επίσης ένα υπόμνημά του στηναριστοτελική πραγματεία με τη μορφή ερωτήσεων και απαντή­σεων. Η Εισαγωγή μεταφράστηκε στα Λατινικά από τον Βοήθιοκαι ένα απόσπασμα της, το οποίο πρότεινε μια διαφορετικήάποψη σχετικά με το οντολογικό καθεστώς των καθολικών εν­νοιών (Ι. 9­14), επρόκειτο να αποτελέσει εστία της μεσαιωνικήςδιαμάχης μεταξύ Ρεαλισμού και Νομιναλισμού.

Από την επισκόπηση των σωςόμενων έργων του Πορφύριουτρία κύρια ζητήματα συνεπώς ανακύπτουν: πρώτον, ο ρόλος τουως εκλοιίκευτή του Πλωτίνου, δεύτερον, οι ηθικές και θρησκευτι­κές του κλίσεις, τρίτον, το έργο του ως υπομνηματιστή και σχο­λαστικού φιλοσόφου. Εκείνο το οποίο παρέμενε σε μεγάλο ὅαθμόπαραγνωρισμένο έως και τα πρόσφατα χρόνια ήταν ο ρόλος τουως πρωτότυπου μεταφυσικού. Αν και η επικρατούσα σήμερα τά­ση είναι απεναντίας να υπερτονίζονται η πρωτοτυπία και η επί­δραση που άσκησε στη μεταγενέστερη φιλοσοφία, εξίσου ορθά­_ 6. Πρβλ. Ροτρηγτε ετ ιόοιοιιηιιε ραεείιη και το παλαιότερο αρθρο του στο Ηενιιε αοε ότιιαεερτεοααεε |.ΧΧ|ν (ιθθι) 4ίΟ­88. Ο καθηγητής Α. Ο. ι.|ογα με πληροφορεί ότι τα μέχρι στιγμήςαδημοσίειιτα έργα των μαθητών του Ηααοι προσφέρουν πρόσθετες επιβεβαιώσεις της υπό­θεσης του· εν τω μεταξύ θα πρέπει να διατηρηθεί κάποιος βαθμός αμφιβολίας.

Ι63

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

έχει αποδείξει το ρόλο του ως εισηγητή μιας ορισμένης ανάπτυ­ξης της πλωτινικής σκέψης η οποίοι οπωσδήποτε συμφωνεί με ταυπόλοιπα κυρίαρχα ενδιαφέροντά του. Από την άλλη μεριά,όπως δα δούμε, η έκδεση των απόψεων του Πορφύριου που επι­κρατεί είναι μάλλον υπερὅολικά μονολιδική· ο Πορφύριος, όπωςκαι ο δάσκαλός του (και στην πραγματικότητα, όπως επίσης ο

Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης), ωδήδηκε προς αντικρουόμενεςκατευδύνσεις και φαίνεται ότι υιοδέτησε διαφορετικές στάσειςσε διαφορετικά έργα. Επί του παρόντος, ωστόσο, είναι απαραί­τητο να παραδέσουμε απλώς τα κύρια έργα του, που όλα δυ­στυχώς σώζονται μόνο σε αποσπάσματα, μέσα από τα οποίαπρέπει να ανασυγκροτήσουμε τις μεταφυσικές του αντιλήψεις.

Τα πιο σημαντικά από αυτά είναι τα αποσπάσματα του έργουΑφορμαί προς τα Νοητά, μια συλλογη 44 αφορισμών σχετικά με με­ταφυσικά δέματα, που κυμαίνονται από απλές προτάσεις μέχρισύντομα δοκίμια. Τα περισσότερα ὅασίςονται σε κείμενα του έρ­γου Εννεοιδες· μερικά είναι απλές παραπομπές ή παραφράσεις αυ­τού του έργου. Όμως, όπως σημειώνει ο Ι..Ιογα, οποιαδήποτε ιδέαότι προσφέρουν μια εύκολη εισαγωγή στον Πλωτίνο είναι απίδανονα αντέξει την έμπρακτη δοκιμασία? Γενικά το Αφορμαί σηματο­δοτεί μια σκλήρυνση των προτάσεων του Πλωτίνου σε αυστηρέςφόρμουλες που προεικονίζουν το Στοαειιυσις Θεολογική του Πρό­κλου. Παράλληλα, αυτό συνοδεύεται από ένα αυξανόμενο ενδια­φέρον για την εννοιολογική ακρίὅεια· έτσι η Πρόταση 22 συμφω­νεί με τον Πλωτίνο στο ότι κάδε Νους εμπεριέχει το σύνολο τηςΠραγματικότητας, αλλά προσδέτει ότι στον «καδολικό Νου ακό­μη και τα επιμέρους υπάρχουν σε μια καδολική μορφή, δεδομένουότι στους επιμέρους νόες τόσο οι καδολικές όσο και οι επιμέρουςέννοιες υπάρχουν κατά τρόπο που προσιδιάζει στο μέρος». Καιπαρότι το έργο δεν είναι ολοκληρωμένο, είναι ενδιαφέρον το ότιπολλές Προτάσεις ασχολούνται με δέματα τα οποία ο ίδιος οΠορφύριος παραδεχόταν ότι τα έὅρισκε περίπλοκα, όπως τη σχέ­ση του Νου με τα αντικείμενόι του (Αφ. 41, 43­4, πρὅλ. Β. Πλ. 18.

7. Οετηίπίσρε Ηἰειοῃγ οί Δείετ Θτεεκ εηα Εετ|γ Μοαίενε­1! Ρ|τ||οεορήγ, σελ. 286.

164

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

8­23) και την ένωση της ψυχῆς με το σώμα (Β. Πλ. 13. ΙΟ­17), μετα οποία δα ασχοληδούμε αργότερα. Όπως ο τίτλος δηλώνει,ωστόσο, το κύριο μέρος του έργου ασχολείται με τη διάκριση με­ταξύ αισδητῆς και Νοητἠς τάξης και με τη μεταὅολἡ της διανοη­τικής και ηδικἠς στάσης του ανδρώπου όπως αυτές κατ” ανάγκησυνάγονται από αυτήν τη διάκριση. Το τελευταίο σημείο αποτελείαντικείμενο του πιο γνωστού τμἠματος του έργου, της Πρότασης32, η οποία συστηματοποιεί τις τέσσερις κατηγορίες της αρετήςπου διακρίνονται από τον Πλωτίνο° περισσότερες κατηγορίεςεπρόκειτο να προστεδούν από τους ύστερους Νεοπλατωνικούςσύμφωνα με την αντίληψη τους για τη δεουργία ως ανώτερη τηςφιλοσοφίας.8 Από τις υπόλοιπες μεταφυσικές πραγματείες τουΠορφύριου μόνο λιγοστά αποσπάσματα σώζονται. Αρχικά υπάρ­χουν τα αποσπάσματα από τα Σύμμεικτα Ζητήματα τα οποία κα­ταπιάνονταν με την ένωση ψυχής και σώματος, ενσωματωμέναστην πραγματεία ΠερίΦύσεως Ανδρώπου του χριστιανού επισκό­που Νεμέσιου Εμέσης (Ρίἔ ΧΤ.. 592 κ.ε.) και σε ένα άλλο έργο τοοποίο αποδίδεται στον Πέρση ὅασιλιά Χοσρόη από τον Πρισκια­νό, έναν από τους τελευταίους φιλοσόφους της Σχολῆς της Αδη­νας, και σημερα σώζεται μόνο στα Λατινικά. Έπειτα υπάρχουν τασπουδαία αποσπάσματα στο Παρμενίδης τα οποία ο Ηαεἰοτ απο­δίδει στον Πορφύριο· αν δεν προέρχονται με ὅεὅαιότητα από τονίδιο τον Πορφύριο, πρέπει να προέρχονται οπωσδήποτε από τησχολη του και δα χρειαστεί να τα συζητησουμε εκτενώς. Τέλος,πρέπει να αναφέρουμε τα σημαντικά αποσπάσματα που έχουνδιασωδεί από τον Πορφύριο σχετικά με τη φιλοσοφία της δρη­σκείας. Τρία από αυτά είναι εζέχουσας σημασίας, το ΦιλόσοφοςΙστορια, η επιστολή προς τον Αιγύπτιο ιερέα Ανεὅώ και η πραγ­ματεία Περί επανόδου της ψυχής η οποία συζητείται στο έργο τουΑυγουστίνου Πε· είνίτατε Πεί. Τα σωζόμενα κατάλοιπα αυτών των

8. Οι τέσσερις κατηγορίες που διακρίνονται απο τον Πορφύριο είναι οι πολιτικές ίτιρβλ. ΕνικΙ. 2. τ. το­2τ). οι καθαρτικές (οτι. 8. τί­ι9), οι θεωρητικές (ότι. 8. 22­7) και οι παραδειγματι­κές αρετές (ό.ιτ. 7. ι­8), μια κατηγοριοτιοίηοη η οποία ακολουθήθηκε από τον Μακρόβιο, ίπΞοτηη. 8ο. ι. ΥΗ· από τους ύστερους Νεοτιλατωνικοὐς τιρβλ. Μαρίνος Β. Πρ. κεφ. 8 και Ολυ­μτιιόδωρος Εις Φαιδ. 45­Θ, Π8­ι4.

Ι65

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

έργων διαφέρουν τόσο πολύ υφολογικά ώστε οι μελετητές έχουνγενικά δεωρήσει ότι χρονολογικά ανήκουν σε διαφορετικές περιό­δους της ζωής του Πορφὐριου και ότι το πρώτο από αυτά, με τηνάκριτη, για να μην πούμε δεισιδαιμονική, ευλάὅειά του προς ταμυστήρια, πρέπει να προχρονολογείται της συνάντησής του μετον Πλωτίνο. Αν και όχι απαραίτητα εσφαλμένα, η άποψη αυτήέχει γίνει με μεγαλύτερη ὅεὅαιότητα αποδεκτή από όσο επιτρέ­πουν τα υπάρχοντα στοιχεία? Εν πάση περιπτώσει, το πρόὅλημααυτό δεν δα μας απασχολήσει εδώ, αφου σκοπευουμε να ασχολη­δούμε μόνο με τη μετα­πλωτινική περίοδο του Πορφυρίου, δηλα­δή με το δεύτερο και το τρίτο από τα παραπάνω έργα.

Όσον αφορά τον Ιάμὅλιχο, τα πράγματα είναι ακόμη χειρό­τερα για εμάς. Το σημαντικότερο έργο του που διασώζεται ολό­κληρο είναι μια υπεράσπιση της δεουργίας με τον τίτλο ΠερίτωνΑιγυπτιιυν Μυστηριῖον, την αυδεντικότητα του οποίου, παρότιαμφισὅητήδηκε κατά το δέκατο ένατο αιώνα, φαίνεται να εγ­γυάται η μαρτυρία του Πρόκλου.'® Το έργο δεν ασχολείται ωστό­σο συστηματικά με τη μεταφυσική, παρότι μερικές από τις από­ψεις του συγγραφέα αναδύονται έμμεσα. Όσον αφορά τα υπό­λοιπα έργα του, έχουν διασωδεί δυο μαδηματικά έργα, ένας ακό­μη ὅίος του Πυδαγόρα και ο Προτρεπτικός, μια προτροπή προςτη φιλοσοφία η οποία ελεύδερα ενσωματώνει αποσπάσματα απότα έργα των κλασικών φιλοσόφων, μεταξύ αυτών τα Γοργίοις καιΦαιδων του Πλάτωνα και το χαμένο Προτρεπτικός του ίδιου τουΑριστοτέλη, για τον οποίο το έργο του Ιάμὅλιχου αποτελεί πρω­τογενή μας πηγή. Τέλος, υπάρχουν τα αποσπάσματα της σημα­ντικής πραγματείας του Ιάμὅλιχου Περί Ψυχής σωζόμενα από

9. Η γενικότερα αποδεκτή χρονολόγηση (παρουσιάζεται ιδιαίτερα στο έργο του Βίαε: ιάσ σεΡοτρηγτε) αντικρούεται στο έργο του τί. Ο' Μεετε, Ροτρήντγε Ρ|τί|οεορήγ ίτοπι Οτεο|εε ίπΑυρυειίηε· (Παρίσι ι959), το οποίο υπερβόλλει ωστόσο στην ταυτιση του Φιλόσοφος Ιστοριαμε το Πε Ηοστοεευ Απἰπιειε. Ενάντια στον Ο' Μεειτει πρβλ. Ρ. Ηεαοτ, Ηονυε αεε έίυαεεευσυείίπίεππεε νί Η860) 205­44. Η χρονολόγηση του Βίαε: βασίζεται κατά μεγάλο μέροςστον Ευνάπιο Β. Φιλ 457· από την άλλη μεριά, το ότι το Φιλόσοφος ίστοριιτ βρισκόταν εγ­γύτερα στα υπόλοιπα έργα, περισσότερο απ' ό,τι τα σωζόμενα αποσπάσματα υπονοούν,προτείνεται από τον Ευσέβιο ΕΠ Ν. 7. 8. και τον Αυγουστίνο ΟΠ ΧΙΧ. 23.

ί0. Πρβλ. το σχόλιο (από το Βυζαντινό φιλόσοφο Ψελλό) το οποίο βρίσκεται στην προμε­τωπίυα του χειρογράφου που διαθέτουμε· επίσης Εις Τιμ Ι. 888. ι0­ι ί.

166

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

τον ανδολόγο Στοὅαίο° αν και τα σωζόμενα χωρία αναφέρονταικατά κύριο λόγο στις απόψεις παλαιότερων φιλοσόφων, πολλάμπορούμε να μάδουμε από την κριτική που ασκεί ο Ιάμὅλιχος στηδιδασκαλία τους. Για τα υπόλοιπα εξαρτόμαστε πλήρως από τιςαναφορές που κάνει στη δεωρία του ο Πρόκλος και άλλοι απότους ύστερους Νεοπλατωνικούς. Συμπερασματικά, η σημασία τουΙάμὅλιχου δεν έχει γίνει πάντοτε πλήρως αντιληπτή· έχει δεωρη­δεί ότι εγκαταλείπει τη φιλοσοφία χάριν της δεισιδαιμονίας και ηνηφάλια κριτική των απόψεών του έχει συχνά αντικατασταδεί απότην επιτίμηση. Μια τέτοια στάση έρχεται σε παράδοξη αντίδεσημε την εκτίμησή του από τον Ιουλιανό ως ισάξιου του Πλάτωνα(Λογ. Ιν. Ι46ε), όπως και με το σεὅασμό των ύστερων Νεοπλα­τωνικών για τη «δεία του έμπνευση», που υπερέὅαινε ακόμη καιτην εκτίμησή τους για τον Πλωτίνο. Ελάχιστη διάδεση υπάρχειστις ημέρες μας για να γίνει δεκτή μια τέτοια εκτίμηση· από τηνάλλη μεριά υπάρχουν επαρκή στοιχεία ότι ο Ιάμὅλιχος ήταν έναςδημιουργικός φιλόσοφος όχι ευκαταφρόνητης αξίας και δεν υπάρ­χει καμία αμφιὅολία ότι ήταν εκείνος ο οποίος καδόρισε την πο­ρεία της ύστερης νεοπλατωνικής σκέψης, τουλάχιστον στο ελλη­νόφωνο ήμισυ της Αυτοκρατορίας· στη Δύση, όπως έχουμε σή­μειώσει, κυριάρχησε η επιρροή του Πορφύριου. Και μολονότι ησύγκρουση μεταξύ των δρησκευτικών απόψεων του Ιάμὅλιχουκαι εκείνων του Πλωτίνου μπορεί να παρουσιαστεί σαν μια σύ­γκρουση ανάμεσα σε δεισιδαιμονία και ορδολογισμό, δεν δα ήτανλιγότερο έγκυρο, και ίσως μάλιστα περισσότερο αποδοτικό, να τηδούμε σαν σύγκρουση ανάμεσα σε δύο πάντα ελκυστικές ιδέεςγια τη σχέση ανδρώπου και Θεού. Οπωσδήποτε τον Ιάμὅλιχο τοναπασχολούσε, όπως φαίνεται καδαρά από το Περί Μυστηράυν,να δικαιολογήσει τις δρησκευτικές του καινοτομίες με λογικό τρό­πο· και ούτε κάποιο άλλο στοιχείο υποδηλώνει μια άκριτη στά­ση εκ μέρους του προς τη δεισιδαιμονία. Ο Ευνάπιος ομολογου­μένως αφηγείται διάφορες δαυμαστές ιστορίες γύρω από τονΙάμὅλιχο, αναφέρει όμως επίσης και την άρνησή του στις φήμεςότι, ενώ προσευχόταν, το σώμα του μεταμορφώδηκε και ανυψώ­δηκε στον αέρα (Β. Φιλ. 458). Σε ποιο ὅαδμό ακριὅώς το ύστερο

Ι67

ΝΕΟΠΑΑΤΠΝΙΣΜΟΣ

νεοπλατωνικό σύστημα αντανακλά τη συμὅολή του Ιόιμὅλιχου εί­ναι αδύνατο να το πούμε με ὅεὅαιότητα λόγω της απώλειας των

έργων του. Από την όιλλη μεριόι αξίζει την προσοχή μας και δα τοσυζητήσουμε εκτενώς στο παρόν κεφαλαιο.

ΙΙΗ αντιχριστιανική πολεμική

και το πρόὅλημα της δεουργίας

Η σύγκρουση μεταξύ της παγανιστικής φιλοσοφίας και του Χρι­στιανισμού είχε ξεκινήσει το δεύτερο αιώνα μ.Χ. με την αντιχρι­στιανική πραγματεία του πλατωνικού Κέλσου. ο οποίος λανδα­σμένα ταυτίζεται από τον Ωριγένη με έναν Επικούρειο με το ίδιοόνομα και ανασυντασσεται σε ένα από τα γνωστότερα έργα τουΠατέρα της Εκκλησίας. Ο ίδιος ο Ιουλιανός δα συνέδετε τη δικήτου πολεμική. Από όλα όμως τα αντιχριστιανικόι κείμενα ήτανεκείνο του Πορφύριου το οποίο επρόκειτο να κριδεί ως το πιο επι­κίνδυνο. εξαιτίας της ευρυμόιδειας (συμπεριλαμὅανομένης της ει­δικής γνώσης των Εὅραίκών) που χρησιμοποιούσε στην ανόιλυσητων ὅιὅλικών κειμένων. Αν και το έργο ρίχτηκε από την Εκκλησίαστην πυρόι. οι σωζόμενες μαρτυρίες αποδεικνύουν ότι η ὅιὅλικήτου κριτική παραμένει απαρόιμιλλη μέχρι τις ημέρες μας. Αυτήόμως η κριτική δεν εμπίπτει δυστυχώς στην παρούσα μελέτη. Ού­τε μπορούμε να ασχοληδούμε με τις γενικότερες παγανιστικές εν­

στάσεις του Χριστιανισμού, πολλές από τις οποίες γίνονταν δε­κτές από τους Νεοπλατωνικούς. Πρέπει να περιοριστούμε στιςκύριες φιλοσοφικές αποκλίσεις μεταξύ των δύο κινημόιτων. όπως

αυτές ανακύπτουν από τις τρεις πολεμικές, όπως και από τιςανταπαντήσεις των Πατέρων της Εκκλησίας· η αντιγνωστικήπραγματεία του Πλωτίνου είναι επίσης σημαντική, εφόσον πολλέςαπό τις επικρίσεις της ισχύουν εξίσου για τον ορδόδοξο Χριστια­νισμό. Μπορούμε να ομαδοποιήσουμε τα σχετικόι δέματα σε τρειςκατηγορίες. Πρώτον, υπόιρχει το ζήτημα που προκύπτει από τη

Ι68

Χ

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

χριστιανική πρόκριση της πίστης έναντι της λογικής. Δεύτερον,υπάρχουν τρία ζητήματα που δεωρούνταν μη αποδεκτά από τονερασιτέχνη πλατωνικό φιλόσοφο Συνέσιο τον Κυρηναίο κατά τηχειροτόνησή του το ­ΠΟ ως επισκόπου Πτολεμοίίδος, τα οποίαπραγματευόταν στην ΙΟ5η επιστολή του· τα ίδια ζητήματα δεω­ρούνταν κατά κοινή ομολογία απαράδεκτα για τους Πλατωνικούς,οι οποίοι κατά τα άλλα διατείνονταν ευνοικά προς το Χριστιανι­σμό. Τρίτον,­υπάρχουν τα προὅλήματα της ενανδρώπισης του Ιη­σού (πρὅλ. Αυγουστίνος Οοτυ". νΠ. 9) και των δαυμάτων του.

Το γεγονός ότι Εὅραίοι και Χριστιανοί αξίωναν μια πίστη όα­σιζόμενη σε προτάσεις για τις οποίες ήταν ανίκανοι να προσκομί­σουν αποδείξεις ήταν κοινός τόπος της πλατωνικής κριτικής, εντο­νότερα ίσως εκφρασμένη σε ένα πολύ γνωστό απόσπασμα του Γα­ληνού." Ο Πλωτίνος, μπορούμε να δυμηδούμε, είχε όμοια επιτεδείστην άρνηση των Γνωστικών να υποστηρίξουν τις απόψεις τους μελογικά επιχειρήματα (Π. 9. 6. 43­52, πρὅλ. παραπάνω σελ. 36­7).Στους ύστερους αιώνες, ωστόσο, αυτή η αντίδεση αμὅλύνδηκεστο ὅαδμό που οι Χριστιανοί πάσχισαν για μια λογική δεμελίωσητων απόψεών τους, ενώ ο Νεοπλατωνισμός προσέλαὅε περισσό­τερο τα χαρακτηριστικά δρησκείας και στην τελική του μορφήπροέκρινε την πίστη ως την υψηλότερη των αρετών (πρὅλ. πα­ρακάτω σελ. Ζ45). Ούτε ήταν πρόδυμοι οι ύστεροι Νεοπλατωνι­κοί να επιτρέψουν την ελεύδερη συζήτηση ανατρεπτικών ιδεών·ο Πρόκλος ήδελε να αποσύρει από την κυκλοφορία όλα τα δι­ὅλία εκτός από τα Τιμαιος και Χαλδαικά Λόγια, ώστε να εμποδί­

ί.ες­

“,”"°·¬­¬`.­ε...¬.....3=%Ἡ_ΰ,

.2·

σει να ὅλάψουν τους ανεκπαίδευτους (Β. Πρ. 38). Παρότι αυτή)δεν ήταν παρά μια απλή εφαρμογή της ίδιας της διδασκαλίας τουΠλάτωνα, φέρει έντονη ομοιότητα με τη χριστιανική πρακτική.'2

ιι. Παρατίθεται από τον ΙΝαΙ:ει·, ΘειΙεπ οπ αεννε απο Οήτίειίεηε, σελ. Ι5. Πρβλ. Ωριγενης ΚΚέλσ. Ι. Θ, ΙΙΙ. 75, νΙ. ΙΙ., Πορφύριος Κ Χρ. ατι. Ι (=Ευσέβιος ΕΠ Ι. 2. Ι κε.) γρ. ί7, ατι. 73ί=Ευσέβιος ΕΑ Ι. Ι. Ι2), Ιουλιανός = Γρηγόριος Ναζιανζηνός Λογ. 4. Ι02 ΙΡΟ ΧΧΧν. 687).Σχετικό με το σύνολο του προβληματος τιρβλ. ΙΝεΙ:ετ ότι., σελ. 48­56.

Ι2. Από την αλλη μερια, οι Νεοτιλατωνικοί δεν φαίνεται να είχαν ενθαρρύνει τη δίωξη τωνΧριστιανών, αν και το έργο του Πορφόριου χρησιμοτιοιόταν προς υποστήριξη της δίωξηςτου Διοκλητιανοό από τον αιποκρατορικό αξιωματούχο Ιεροκλή Ιτιου δεν πρέπει να συγχέε­ται με το νεοπλατωνικό φιλόσοφο με το ίδιο όνομα, για τον οποίο πρβλ. σελ. 224, 229).

169

"ι

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Οι τρεις δυσκολίες του Συνέσιου ήταν δυσκολότερο να ξεπερα­στούν, μολονότι ακόμη και σε μερικές από αυτές ο Νεοπλατωνι­σμός και ο Χριστιανισμός ήρδαν εγγύτερα· αφορούσαν την αιω­

νιότητα του κόσμου και την προύπαρξη της ψυχής, τις οποίες οιΠλατωνικοί είχαν την πρόδεση να υποστηρίξουν, και την αναστα­ση του σώματος, την οποία δεν αποδέχονταν. Σε κόιδε περίπτωσηη δυσκολία στη μορφη που διατυπωνόταν ήταν απλώς το τελευταίοκατάλοιπο μιας δεμελιώδους διαφορόις στόσεων. Και, μολονότι εδώ

εμπλέκονταν και όιλλα σημαντικά ζητήματα, η ὅασική νεοπλατωνι­κή κριτική για μία ακόμη φορόι αφορούσε τον υποτιδέμενο ανορ­δολογισμό του Χριστιανισμού. Ότι τόσο η κοσμική τόιζη όσο και ο

σχεδιαστής της ακολουδούσαν τέλειες ορδολογικές αρχές αποτε­λούσε δεμελιώδες ελληνικό δόγμα, όπως συνοψίζεται στην αντίρ­ρηση του Κέλσου ότι ο Θεός δα μπορούσε να κόινει ή επιδυμούσενα κόινει κόιτι που είναι είτε ηδικόι αισχρό είτε αντίδετο στη φύση(Κ. Κέλσ. ν. 14· πρὅλ. Πορφύριος Κ. Χρ. απ. 35 = Μακάριος Μόι­γνης Αποκρ. Ιν. Ζ, απ. 94 = ό.π. Ιν. 24), ενώ για τους Νεοπλατω­νικούς, όπως έχουμε δει, το σύμπαν ήταν ένα αυδόρμητο δημιούρ­γημα της Νοητής τόιξης χωρίς κανένα απολύτως ζήτημα ανδρωπό­μορφου δημιουργού. Και το ότι ο Χριστιανισμός έδειχνε να αρνεί­ται αυτές τις αρχές το ὅλέπουμε αν εξετάσουμε το πρώτο πρό­ὅλημα του Συνέσιου, εκείνο της αιωνιότητας του κόσμου.

Αυτό στην πραγματικότητα περικλείει δύο ερωτήματα, κατάπόσο ο κόσμος υπήρχε ανέκαδεν και κατόι πόσο είναι όιφδαρτος,δύο ζητήματα τα οποία, φυσικα, δεν δέχονταν οι Χριστιανοί. Ο Τί­μοιιος απεναντίας φαινόταν να διδόισκει ότι αφενός ο κόσμος είχεμια συγκεκριμένη χρονική αρχή (Ζ8Β­Ο), αφετέρου η δεϊκή δύνα­μη από εκείνο το σημείο και μετόι δα τον διατηρούσε στην ύπαρ­ξη για πόιντα (41Β), και καποιοι Μεσοπλατωνικοί ήταν πρόδυμοινα δεχτούν κατόι γρόιμμα και τους δύο ισχυρισμούςιςπραλ,`¦ύςίΑττι­ως = ιειισεσιος ΕΠ Χν. 6. εο2Β κε., Πλω­ινος Ενιἐςπξιιῇιι. Για

ι » | ι. ν .Α Ἱ Μ »τους Νεοπλατωνικους, ωστοσο, το να δεωρεις τον κοσμὸ`υποκει­μενο είτε σε χρονική γέννηση είτε σε καταστροφή προσέδιδε ατέ­λεια τόσο στον ίδιο τον κόσμο όσο και στο δεῖκό του δημιουργό. Ηανυποχώρητη εμμονή του Πλωτίνου, ενόιντια σε Γνωστικούς και

ΠΟ

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

σε Χριστιανούς ταυτόχριόύα. στη θεῖκη φύση της Ψυχης του Κό­σμου και των άστρων έχει ηδη σημειωθεί (παραπάνω σελ. 36)και για έναν Έλληνα το πρωταρχικό χαρακτηριστικό της θεῖκηςφύσης ηταν η αθανασία. Όμως οι σοὅαρότερες συνέπειες τηςυπόθεσης μιας εν χρόνω δημιουργίας αφορούσαν το δημιουργ κ

Ο

του κόσμου. Ότι ο Θεός είναι αμετάὅλητος ηταν θεμελιώδες τό­σο για τον Πλάτωνα (Πολ. Π. 380­Ι) όσο και για τον Αριστοτέλη(Π. Φιλ. απ. 16 Κοεε = Σιμπλίκιος Πε Ο 288. 28 κ.ε.° Μεταφ. Λ.ΙΟ74ρ 25­7)· ωστόσο δεν ηταν απλώς η μεταὅολη εκείνο το οποίφαινόταν να του αποδίδει η ιουδαιοχριστιανικη αντίληψη, αλλη γ

ί ιη αυθαίρετη μεταὅολη χωρίς κάποια φανερη αιτία. Η ὅασικαντίρρηση των Νεοπλατωνικών συνοφιξόταν σε ένα δίλημμ

Ο

Ο.

ηα

που αρχικά είχε προταθεί από τον Αριστοτέλη. Είτε τα πράγμα­τα είναι καλύτερα μετά τη δημιουργία του κόσμου (η την κατα­ ι

υποθέτεις είτε ότι η δράση του Θεού μεταὅάλλεται προς το χε

ιστροφη). λέει, είτε χειρότερα. Είναι όμως εξίσου ὅλάσφημο να γ

ροτερο ειτε οτι ηταν αρχικα ατελης και ως εκ τουτου ειχε τηνανάγκη να αλλάξει προς το καλύτερο. Ή, αν η τελικη κατάστα­ση δεν είναι ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη, κάθε μεταὅολη εναι ολοκληρωτικά μάταιη.13 Ο Πρόκλος συνέθεσε μια περίφημπραγματεία όπου διατύπωνε δεκαοκτώ επιχειρηματα ενάντι

[­

Ω5

κι..

στη χριστιανικη θέση. στα οποία ο χριστιανός νεοπλατωνικός Α

από την Αλεξάνδρεια Ιωάννης ο Φιλόπονος απάντησε με ένΟ.

έργο το οποίο σώζεται ακόμα. Η απάντηση του Αυγουστίνου ότιο χρόνος δεν υπηρχε πριν από τη δημιουργία του κόσμου και οιαντιρρησεις των παγανιστών χάνουν συνεπώς το στόχο τους(δοιιΐ. ΧΙ. Ι3, ΟΠ ΧΙ. 4­6. 21) εγκωμιάξεται επίσης εδώ.

Η δεύτερη και η τρίτη επιφύλαξη του Συνέσιου συνδυάζο­νται μεταξύ τους. Στους Νεοπλατωνικούς φαινόταν παράλογο

| | | Χ Χ | |να υποθεσουν. οπως οι Χριστιανοι, οτι η ψυχη επιὅιωνει μετα τοθάνατο τη στιγμη που αρνούνταν την ύπαρξη της πριν από τη

ι3. Αριστοτέλης Π. Φιλ. ατι. ιθο Ποεε (= Φίλων Π. Αφθ. 8. 89­43), ιτρβλ. ατι. 20 (= Κικέρω­νας Αο. Ρτ. Π9), Πορφύριος Κ Χρ. ατι. 34 (= Μακάριος Αποκρ. Ν. ι). Σαλούστιος Π. Θεώννιι. ι­2, Πρόκλος Εις Πτι. Ι. 288. ι4 κ.ε. Ενάντια στην αλλαγη στάσης από την πλευρα του Θε­ού τιρβλ. Πλωτίνος Ενιλ Η. ι. 4. 25­83, ΙΙ. Θ. 4. 4­8. ι7­ιθ. Υ. 8. ι2. ι5­26, νι. 7. 3. ι­9.

ΠΙ

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

γέννηση (πρὅλ. Αυγουστίνος ΟΠ Χ. 31). Και αυτό επειδή, σεαντίθεση με τους Χριστιανούς, θεωρούσαν την ψυχή προικισμέ­νη με αθανασία χάρη στην ίδια της τη φύση και όχι μέσω τηςθείας ευσπλαχνίας. Και το ότι εδώ επίσης η αθανασία συνεπά­γεται θεϊκότητα φαίνεται καθαρά από την πολύ γνωστή ανά­πτυξη του Λατίνου χριστιανού συγγραφέα Αρνόὅιου (Αἀντ Νειι.Π. 11­66), ο οποίος επιτίθεται ειδικά στην πλατωνική αντίληψητης ψυχής ως κατά φύσιν αναμάρτητης (ό.π. 11. 14­15 κ.λπ.). Ητελευταία θεωρία επρόκειτο να ατονήσει στο μετα­ιαμὅλίχειοΝεοπλατωνισμό, αλλά, όπως θα δείξει η συξήτησή μας για τονύστερο νεοπλατωνικό όρο αυθυπόστατος, η θεμελιώδης αντίθε­ση με το Χριστιανισμό παρέμενε αμετάὅλητη (πρὅλ. σελ. ΖΟ8­ΖΙΟ). Και σύμφωνα με την αρχική νεοπλατωνική αντίληψη ηαθανασία περιοριξόταν μόνο στην ψυχή, ενώ οι Χριστιανοί πί­στευαν ότι ο Θεός θα αναστηθεί μαξί ως σώμα και ως ψυχή."Και εδώ επίσης τα δύο κινήματα ήρθαν πιο κοντά με το πέρα­σμα των χρόνων. Μολονότι η Καθολική Εκκλησία διακήρυσσετην αθανασία της ψυχής (και όχι μόνο την τελική ανάσταση τουόλου ανθρώπου) ως δόγμα για περισσότερο από χίλια χρόνια,έγινε η οικουμενική διδασκαλία των χριστιανών Πλατωνικών,μερικοί από τους οποίους, όπως ο Νεμέσιος, υπερασπίστηκανακόμη και την προύπαρξή της (Φυσ. Ανθ. 45. 1Ο4 κ.ε. = ΡΟ Χ1..57ΖΒ)° τα πρώιμα έργα του Αυγουστίνου προϋποθέτουν αυτήντη θεωρία και ο ίδιος ποτέ δεν επρόκειτο να την αρνηθεί κατη­γορηματικά.'5 Από πλατωνική πλευρά, η θεωρία των ύστερωνΝεοπλατωνικών σχετικά με την αθανασία του λεπτοφυούς«αστρικού» σώματος της ψυχής (πρὅλ. σελ. 180 και σημ. 20,249) φαινόταν να δίνει ελπίδες για τη γεφύρωση του χάσματος.Η αντίθεση όμως μεταξύ αυτού του σώματος και του χονδροει­δούς γήινου σώματος του ανθρώπου χαραξόταν υπερὅολικάέντονα από τους παγανιστές για να γίνει δεκτή από τη χριστια­νική ορθοδοξία και, μολονότι ήταν ένας διαρκής πειρασμός για

14. Πρβλ. Κ Κόλα Υ. 14, Πορφύριος Κ Χρ. απ. 94 ‹= Μακάριος ότι. Ν. 24)· επίσης απ. 92­8, Αυγουστίνος ΟΠ Χ. 28, ΧΗΙ. 19, ΧΧΠ. 26­7.

15. Πρβλ. Ε. θϋεοο, Τήε Οηπἰειἰεη Ρήϋοεορην οί 8εΙη1Αυρυε1ἰηε, σελ. 50­1. 275.

172

ΠΟΡΦΥΡΙΘΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

τους πλατωνίςοντες στοχαστές, η δεωρία καταδικάστηκε ωςΩριγενισμός από τη Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης το 553.

Η δεωρία της δείας ενσάρκωσης στη χριστιανικη της μορφηήταν για πολλούς λόγους απαράδεκτη από τον ορδόδοξο Νεο­πλατωνισμό, παρότι ο Πορφύριος τουλάχιστον ήταν διατεδειμέ­νος να δεωρἠσει τον Ιησού έναν ενάρετο άνδρωπο που έγινε δε­κτός στους ουρανούς χάρη στην αρετή του (Αυγουστίνος ΠΠΧΙΧ. 23). Πρώτον, η χριστιανικη δεωρία φαινόταν για μία ακόμηφορά να εμπεριέχει μια αυδαίρετη δραστηριότητα εκ μέρους τουΘεού μέσα σε κάποια συγκεκριμένη χρονική στιγμή _ το μετα­φυσικό πρόὅλημα εδώ ενισχύει την ηδικἠ δυσχέρεια της φαινο­μενικἠς αδιαφορίας του Θεού για τις προ­χριστιανικές γενιές τωνανδρώπων (πρὅλ. Κ. Κέλσ. Ιν. 7, ΙΙΙ. 78, Πορφύριος Κ. Χρ. απ.81­Ζ = Αυγουστίνος ΕΡ. 102. 8, Ιερώνυμος Ερ. 133. 9). Έπειταέπρεπε να ξεπεραστεί η/οιτέχδςεια των Πλατωνικών απέναντι στηνιδέα της δεῖκἡς ένωσης σε ένα εξαγνισμένο σαρκικό σώμα (Κ.Κέλσ. νΈ¬73ῖΙ­Πδρφύριος Κ. Χρ. απ. 77 = Μακάριος ό.π. Ιν. 22,Αυγουστίνος ΟΠ Χ. 28­9). Τρίτον, ἠταν σχεδόν αδύνατο για τουςΈλληνες στοχαστές να δεχτούν μια μοναδικη και δια παντός εν­σάρκωση της δεότητας. Το πόσο δύσκολο ήταν μια τέτοια ιδέα ναεναρμονιστεί με τη νεοπλατωνικἠ μεταφυσικἠ δεν χρειάζεται ιδι­αίτερη σκέψη· γενικότερα, οι μορφωμένοι παγανιστές επέμενανότι η υπέρτατη δόξα του Θεού αποκαλύπτεται καλύτερα στηνπολλαπλότητα των κατώτερων δεών τους οποίους έχει δημιουρ­γἡσει (πρὅλ. Ενν. 11. 9. 9. 26­42, Πορφύριος Κ. Χρ. απ. 75­8 =Μακάριος ό.π. Ιν. 20­3) και έὅρισκαν τον ισχυρισμό σχετικά μετη μία και μοναδική αποκάλυψη της νέας δρησκείας ιδιαίτερααποκρουστικό. Ίσως όμως η πιο σοὅαρη δυσκολία αφορούσε τηνιδέα ενός πάσχοντος δεού, την οποία το νεοπλατωνικό δόγμα τηςΑπάδειας ανηγε σε ορολογικη αντίφαση (πρὅλ. Μεδόδιος = Πορ­φύριος Κ. Χρ. απ. 84). Το γεγονός ότι κανένας δεός δεν δα μπο­ρούσε να υποὅληδεί στον εξευτελισμό της σταύρωσης ηταν μιακοινη παγανιστικη κατηγορία, όπως αυτή απηχείται στον Κέλσο(Κ. Κέλ. Π. 31 κ.ε., νΙΙ. 13­15 κ.λπ.), ενώ σε ένα ὅαδύτερο φιλο­σοφικό επίπεδο υπηρχε η δυσκολία ότι για τον Έλληνα σοφό ο

173

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

πόνος ήταν αδιάφορο ζήτημα· γι, αυτό και ο θρήνος του Ιησού

πριν από το θάνατό του προκαλούσε ιδιαίτερα αρνητικά σχόλια

(Κ. Κέλ. ΙΙ. 24, Πορφύριος Κ. Χρ. απ. 62­3 = Μακάριος ό.π. ΙΙΙ.Ι­Ζ). Τέλος, υπήρχαν τα θαύματα του Ιησού, στα οποία έδινε με­

γάλη ὅαρύτητα η πρώτη Εκκλησία, οι παγανιστές όμως θεωρού­

σαν ότι οφείλονταν στη μαγεία και κατ” αυτόν τον τρόπο ήταν

δυνατό να επαναληφθούν από τον καθένα που ήταν ικανός ναίΙ : : : : κ

χρησιμοποιει τις κατάλληλες κοσμικες δυναμεις (Κ. Κελ. Ι. 6

κ.λπ., Πορφύριος Κ. Χρ. απ. 4 = Ιερώνυμος Τταεί. Πε ΡεαΙπι.

ΕΧΧΧΙ). Συνεπώς, για μία ακόμη φορά έχουμε να κάνουμε με τη

θεμελιώδη αντίθεση μεταξύ Νεοπλατωνισμού και Χριστιανισμού,αυτην της έλλογης κοσμικής τάξης εναντίον της υπερφυσικής ευ­

σπλαχνίας. Είναι αυτό ακριὅώς, όπως θα δούμε, που διαφορο­Ι | λ | π : κ

ποιει τη θεουργια απο τη χριστιανικη πιστη στις μυστηριακες τε­

λετές και το οποίο επρόκειτο να γίνει εμπόδιο για τους πλατωνι­

κών αποχρώσεων Χριστιανούς στη διάρκεια πολλών από τους

επόμενους αιώνες (πρὅλ. π.χ. σελ. 253­5).Ένα ανεκτίμητο πλεονέκτημα για τους Χριστιανούς στη δια­

μάχη τους με τις άλλες θρησκείες είναι ότι είχαν στην κατοχή τους

ένα ιερό ὅιὅλίο. Για να καλύψουν το κενό από την πλευρά τους,

οι Νεοπλατωνικοί στράφηκαν προς τα Χαλδαικά Λόγια, μια συλ­

λογή από πομπώδεις και σκοτεινούς εξόιμετρους χρησμούς οι

οποίοι συντάχτηκαν ή συλλέχτηκαν κατά τη διάρκεια της ὅασι­

λείοις του Μάρκου Αυρήλιου από κάποιον Ιουλιανό και το γιο του

με ίδιο όνομα (οι οποίοι ονομάζονται αντίστοιχα Χαλδαίος και Θε­

ουργός) και πιθανότατα προέρχονται από τις αποκαλύψεις ενός

εκστατικού προφήτη ή προφήτισσας. Ο πρώτος φιλόσοφος ο οποί­

ος είναι γνωστό ότι παρέθεσε από τα Χαλδαικά Λόγια ήταν ο Πορ­

φύριος· ο Πλωτίνος είτε δεν τα γνώριζε είτε σκόπιμα τα αγνοού­

σε." Ο Πορφύριος στη συνέχεια τα εφοδίασε με ένα υπόμνημα το

οποίο εναρμόνιζε τη διδασκαλία τους με το Νεοπλατωνισμό και

για τον Ιάμὅλιχο και τη Σχολή της Αθήνας έγιναν η υπέρτατη αυ­

θεντία υπερὅαίνοντας ακόμη και τον Πλάτωνα. Ενώ ὅέὅαια καμία

ιθ. Αν και ο Φελλός (ΡΘ ΟΧΧΙΙ. ιι25 Ο­Ο) αποδίδει το χρησμό που παρατίθεται στην αρχή

της Ενν. |. 9 στη χαλδαίκή συλλογή.

Ι74

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

αντίδεση μεταξύ των πηγών δεν γινόταν δεκτή, είναι χαρακτηρι­στικό ότι αποτελούσαν τα έργα «δεολόγων» (του Ορφέα και τωνΧαλδαίων) που συνιστούσαν το αποκορύφωμα του προγράμματοςσπουδών της Σχολἠς των Αδηνών, τα οποία ο μαδητἡς προσέγγι­ζε μόνο ύστερα από επισταμένη μελέτη πρώτα του Αριστοτέληκαι κατόπιν του Πλόιτωνα (πρὅλ. Β. Πρ/13 και 26). Όμως, περιτ­τό να λεχδεί, όπως όλα τα ιερό. κείμενα, έτσι και τα Χαλδαικσι Λό­για χρειόιζονταν εκτεταμένη ερμηνεία, εφόσον η δεολογία τους συ­γκροτούσε μια προ­πλωτινικἠ έκδοση του Πλατωνισμού, έχονταςσυγγένειες με τη δεωρία του Νουμἠνιου, ιδιαίτερα με τον ισχυρι­σμό της ύπαρξης δύο δεϊκών Νόων από τους οποίους ο κατώτε­ρος διπλασιαζόταν σε μια πρακτική και μια δεωρητικἠ ὅαδμίδα(Κτ. σελ. 14· πρὅλ. παραπανω σελ. 69). (Οι μελετητές διαφωνούνκατά πόσο τα Χαλδαικά Λόγια δανείζονται από τον Νουμῆνιο ἡ τοαντίστροφο, η κατόι πόσο και οι δύο ὅασίζονται σε κόιποια κοινηπηγἠ). Παραδόξως ελόιχιστες δυσχέρειες έχουν προκαλέσει οιστωικίζουσες περιγραφές των Χαλδαικών Λόγων για το Νου ως«πυρ» (Κτ. σελ. 13)·" οι Νεοπλατωνικοί εκλαμὅόινοντας το«πυρ» ως ισοδύναμο του «φωτός», μπορούσαν να το ‹‹εξαυλώ­σουν» (πρὅλ. παραπόινω σελ. 109). Οι περιγραφές του έργου Χαλ­δαικά Λόγια για το Υπέρτατο Ον προκαλούσαν σοὅαρότερα προ­ὅλἠματα. Όπως και όιλλα μεσοπλατωνικόι κείμενα, τα ΧαλδαικσίΛόγια ταλαντεύονταν μεταξύ τού να περιγράφουν τον «Πατέρα»(όπως τον αποκαλούσαν) ως υπέρτατο Νου (πρὅλ. Κτ. σελ. 14) ἡως υπέρτατο Νοητό αντικείμενο πέραν της δικαιοδοσίας του Νου(Κτ. σελ. 11, αναφέρεται από τον Δαμόισκιο, Π. Αρ. 1. 154. 16­2ό)°η τελευταία όιποψη στηρίζεται από μια πιο στομφώδη περιγραφήτου Πατέρα ως εκείνου που έχει «ὅυδίσει τον εαυτό του στα ὅόι­δη χωρίς να περικλείει το ίδιο το πυρ στη νοητικἠ του δύναμη»(Κτ. σελ. 12). Ένας όιλλος σημαντικός στίχος τον περιγρόιφει ως«όλα τα πραγματα, αλλό. σε νοητη κατόισταση›› (Κτ. σελ. 19). Τοπιο σημαντικό όμως από όλα ηταν η περιγραφη στα ΧαλδαικαΛόγια για τον Πατέρα ως τριόιδα­σε­ενότητα, μέσα από τέτοιεςι7. Εξ ου και ο όρος ομράνιος (κτ. σελ. 54)· σχετικό με τη θεωρία πρβλ. 1.εννγ, Οηε|σεεεηΟτεο|εε εησ Τηοιποιη σελ. 429­82.

175

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

διακηρύξεις όπως ότι «σε κάδε κόσμο ακτινοὅολεί μια τριάδα

κυὅερνὡμενη από μια μονάδα» (Κτ. σελ. 18), πράγμα που ση­

μαίνει ότι το σύνολο της πραγματικότητας ήταν τριαδικά οργα­

νωμένο. Βασιξόμενοι σε ένα στίχο από τα Χαλδαικοι Λόγια (Κτ.σελ. 12· Πρόκλος ΠΘ νἰ. 9. 365), οι Νεοπλατωνικοί έδειξαν ότι

η υπέρτατη τριάδα αποτελούνταν από την Ύπαρξη, τη Δύναμη

και το Νου του Πατέρα, τα οποία δεωρούσαν ότι αντιστοιχούν

στην πλωτινική νοητή τριάδα Είναι, Ζωή ­και Νους και στις τρειςφάσεις της Μονής, της Προόδου και της Επιστροφής όπως αυ­

τές ενυπάρχουν στη σύσταση κάδε δυνατής πραγματικότητας.Για τους χριστιανούς Νεοπλατωνικούς, όπως τον Συνέσιο ή τον

Λατίνο δεολόγο Μάριο Βικτωρίνο, μια τέτοια τριάδα ήταν φυσι­

κά πολύ πιο ελκυστική από τις τρεις ιεραρχικό διαστρωματωμέ­

νες Υποστάσεις του Πλωτίνου. Για τους παγανιστές όμως το πρό­

ὅλημα ήταν ότι η συγκεκριμένη τριάδα ὅρισκόταν στο επίπεδο

της Δεύτερης Υπόστασης γι” αυτό και ο Πατέρας που περιγρά­

φεται στα Χαλδαικά Λόγια δεν μπορεί να ταυτίξεται με την υπέρ­

τατη οντότητα. Η προσπάδεια του Πορφύριου να ταυτίσει το Εν

με τον πρώτο όρο της νοητής τριάδας επικρίδηκε ως κάτι που κα­

τέστρεψε την υπερὅατικότητα της πρώτης (Δαμάσκιος Π. Αρ. Ι.

86. 8 κ.ε.)· το πόσο σημαντικός ήταν ο κίνδυνος δα το δούμε σύ­

ντομα. Πιο σημαντική (αν και λιγότερο δικαιολογημένη) ήταν η

ερμηνεία του Πορφύριου σχετικά με τις αναφορές στην Εκάτηστα Χαλδαικά Λόγια, στην οποία ένα έργο αφιερωμένο στην τε­λετουργική μαγεία προσέδιδε δεσπόξοντα ρόλο και την οποία

ταύτιξε με την Ψυχή του Κόσμου. Αγνοώντας αυτό και γράφο­

ντας σε ένα στίχο που την περιέγραφε ως «μεσολαὅούσα μεταξύτων πατέρων›› (Κτ. σελ. 27), ο Πορφύριος την ταύτισε με τη Ζωή,

το μεσαίο όρο της Νοητής τριάδας· η σύνδεση αυτής της δεω­

ρίας με εκείνη που μόλις αναφέρδηκε εξηγεί την αινιγματική ανα­

φορά του Αυγουστίνου στο ενδιάμεσο που εισηγήδηκε ο Πορφύ­

ριος μεταξύ των δύο πρώτων Υποστάσεων (ΟΠ κ. 23).

Από δεωρητική πλευρά, το χαλδαϊκό σύστημα περιείχε ελά­

χιστα στοιχεία τα οποία δεν περιλαμὅάνονταν σε μερικά από ταανταγωνιστικά του, όπως τα Ερμητικά. Πιο σημαντικό ήταν το

Ι76

040

ε..κκ

9·

τι _ › ὶ γ έ 'ρέι..×ῖ=>εἔιἐι ιτιὲἶ`ι·ιτἐ\·ι ­ιινἶι Ε;#ιειΐἔ“ἔλ=τ ­ἕε ωἐατιιε, ιι: ημ μμε ιιῃ, γι ί ”°

μια

. ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

τηριας μεσω του θεουργικου τελετουργικου. Ο ορος θεουργια, μετην ετυμολογική σημασία του «θεῖκού έργου››,Ι8 φαίνεται ότι επι­νοήθηκε, ίσως από τον Ιουλιανό τον νεότερο, κατ” εσκεμμένηαντιπαράθεση προς τη θεωρια, τη φιλοσοφική ενατένιση τηνοποία υπερασπίστηκε ο Πλωτίνος και της οποίας την ανεπαρκειατόνιζαν επίσης οι θεουργοί. Οι μέθοδοι της θεουργίας ήταν ου­σιαστικά αυτές της τελετουργικής μαγείας: σκοπός της η ενσαρ­κωση μιας θεϊκής δύναμης είτε σε ένα υλικό αντικείμενο, όπωένα όιγαλμα, είτε σε έναν ανθρωπο και αποτέλεσμά της μια κα­τόισταση προφητικής έκστασης. Η δικαιολόγησή της, όπως ξεκόι­θαρα αναπτύσσεται στο μικρό δοκίμιο του Πρόκλου !λεριΊερατι­κής Τέχνης (ΏΜΑΟ νΙ. 148­51), ὅασίζεται στη μαγική «Αρχή τηςΑντιστοιχίας» ­ την ιδέα, πρώτον, ότι κάθε μέρος του σύμπαντοςκαθρεφτίζει όλα τα υπόλοιπα μέρη και, δεύτερον, ακόμη πιο ση­μαντικό, ότι το σύνολο του υλικού κόσμου είναι ο καθρέφτης τωνἔαόρατων θεϊκών δυνάμεων· γι' αυτόν το λόγο, δυνόιμει του δι­

ίκτύου των δυνάμεων οι οποίες συνδέουν την εικόνα με το αρχέι”τυπο, ο χειρισμός των κατόιλληλων υλικών αντικειμένων φέρνειτους θεουργούς σε επαφή με τις οντότητες που απεικονίζουν.αρχή ὅασίζεται στην πραγματικότητα στο νεοπλατωνικό δόγμα;συστηματοποιημένο όπως θα δούμε από τον Ιόιμὅλιχο, ότι «ταπόιντα ενυπἀρχουν στα πόιντα, αλλόι το καθένα ανόιλογα με τηφύση του» (πρὅλ. σελ. ΖΟΙ)· δικαιολογούσε, για παραδειγμα, τηδημιουργία (η οποία είχε ξεκινήσει πολύ πριν από το Νεοπλατω­νισμό) μακροσκελών καταλόγων από πέτρες, φυτόι, ζώα κ.λπ. ταοποία εξέφραζαν τη δύναμη του Ήλιου, της Σελήνης και αλλωνουρόινιων θεών. Και ήταν κοινή πεποίθηση όλων των Νεοπλατω­νικών ότι η συμπόιθεια που ενώνει όλα τα μέρη του αισθητού κό­

| | / | / | |σμου καθιστα ικανο το μαγο να αντλει δυναμη απο τις ουρανιεςκ λ π | ρ | ί | | Βσφαιρες. Εκεινο που η πλωτινικη σχολη αρνιόταν ηταν οτι η επι­

σμο ή μέχρι το Εν (πρὅλ. σελ. ΙΖΖ­4). 4

ΧΟ

δραση της θεουργικής πρακτικής εκτεινόταν μέχρι το Νοητό ί ύ

ι8. Ίσως επίσης «δημιουργία θεών» (ηρβλ. ΟΗ Ασκληπιός 23­4) ή «δημιουργία θεών από αν­θρώπους» (πρβλ. Φελλός ΡΘ Ολοι". 72ιΕ3). Σχετικό με τον όρο ιιρβλ. ι.ε·ννγ απ., σελ. 46ι­6.

Ι77

ζ.

ὲ

δ

Ξι

τη

.κ­τ””“““““`“"·ἶτ­­·¬­­­`­^/

ε­Ν

ἰ ­ίπ !.ι¬ιε>„¦ επεωἔι ­και Η ῃβἶ­.ιιΜγηηι ως Μκείυξ έι Φ 32 ὸίἔ ἔ.ἶιλλγῖθιἑ”(μ"ἶἔ›ίξ, Υ! ἔὔαιιειιιιγε­ίχίι,Αγ

ιλιιιιιἢνιι­ιιενεΜιι=ι. νδ;­λἕιιὲ ξ­δὲ ἶιζἔτιὲ Ι­ιιἔιιιε Με ιλί°Μιιλι.›ι>;ι=·ι.ι;ζ εγῳἶύἕ ηύ|` λ .. μ | δχδ : λὅθω ἑιιιἶιζωἑιγεγονος οτι τα Χαλδαικα Λογια ι αζαν εναν ευκρινη ρομο σω

. .γε

.§

ΣΝ.Ϊ­ κ

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Η αυξανόμενη σημασία που αποδόδηκε στη δεουργία από

τον ύστερο Νεοπλατωνισμό αντιστοιχεί στο μεγαλύτερο ὅόιρος

που δόδηκε στην τελετουργία από τις ύστερες, ταντρικές μορ­

φές της ινδικης δρησκείας° και στις δύο περιπτώσεις, η περι­

φρόνηση με την οποία όιλλοτε μιλούσαν οι μελετητές για τις τε­

λευταίες εξελίξεις έχει σημερα αντικατασταδεί από μεγαλύτερο

σεὅασμό και ενδιαφέρον. Αυτό σε μεγαλο ὅαδμό συμὅαίνει επει­

δη στις ημέρες μας έχει γίνει αντιληπτό πως, οτιδηποτε και αν

σκεπτόμαστε για τους πιο ακραίους ισχυρισμούς εκείνων που

την ασκούν, η τελετουργία, καδώς και τα σύμὅολα που χρησι­

μοποιεί, είναι όντως σημαντικόι σε ψυχολογικό επίπεδο απαντώ­

ντας με τη χρηση τους σε ανόιγκες ὅαδιόι ριςωμένες στην αν­

δρώπινη ψυχη. Η ηττα των ύστερων Νεοπλατωνικών στην ανα­

μέτρηση τους με το Χριστιανισμό μπορεί στην πραγματικότητανα μην οφείλεται τόσο σε συνδηκολόγηση εκ μέρους τους με τη

«δεισιδαιμονία» όσο με το γεγονός ότι οι περισσότερες από τιςτελετουργίες που προσπόδησαν να υποστηρίξουν δεν είχαν πα­

ρόι μόνο ένα αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Η συμμαχία με μια από

τις νέες σωτηριακές λατρείες, όπως αυτην της Ίσιδος η του Μί­δρα, ίσως να είχε επιφέρει στερεότυπα αποτελέσματα. Μπο­

ρούμε να δεχτούμε τουλόιχιστον ότι ο Πορφύριος είχε δίκιο να

δεωρεί αυτές τις μεδόδους αμεσότερα χρησιμες απ, ό,τι τη φι­

μἐω λοσοφία στο μέσο όινδρωπο. Ίσως είμαστε λιγότερο διατεδειμέ­νοι να δεχτούμε τον ισχυρισμό του Ιόιμὅλιχου ότι αυτές είχαν με­

γαλύτερη αξία ακόμη και για το φιλόσοφο· πρέπει επιπλέον να

φξγμδυμόμγαστγεςγπως,οι Καδολικοίςπαροτρύνονταν κυρίως να παρα­

τετ κολουδούν τ笛@είαςΛειτουργί,α, ,όχι_να,μελετούν δεολογία. Με

ἱφῶηαυτηνυίτηνίαφορμη, μπορούμε να δυμηδούμε τοίεπίιχεἔίρἶἶμα του

ἐς, ἐ_ἐἶἶ__ Ιόιμὅλιχου ότι ο όινδρωπος, ως σύνδετο ον, έχει ανόιγκη μιας μορ­

δεσ­ φης λατρείας που δα περιλαμὅόινει τόσο το σώμα όσο και την

*ολα ψυχη (Μυστ. ν. 15­17), ιδέα η οποία απηχείται στο ὅυςαντινό τε­

λετουργισμό (πρὅλ. σελ. 255­6). Η μεγαλη διαφορόι μεταξύ της

νεοπλατωνικης δεουργίας και του χριστιανικού τελετουργισμού

ηταν, όπως έχουμε δει, ότι η πρώτη δεωρούσε πως η ίδια χρησι­

. μοποιούσε δυνόιμεις ενυπόιρχουσες στη φυσικη κοσμικη τόιξη καιἔ

Ι78

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

ίδεν εξαρτιόταν από κάποια υπερφυσική δεία μεσολάὅηση πάνωίκαι έξω από την τάξη αυτή. Πρέπει πράγματι να δεχτούμε ότιπολλοί Νεοπλατωνικοί, όπως και άλλοι αποκρυφιστές, χάδηκανεπιδιώκοντας ασυνήδιστες ψυχικές καταστάσεις· ωστόσο τελικόςσκοπός της δεουργίας δεωρούνταν, τόσο από τα Χαλδαικά Λόγιαόσο και από την Αδηνοίἰκή Σχολή, η μυστική ένωση. Ο Πρόκλοςδεν αναφέρει ότι την είχε πετύχει, όμως ο Δαμάσκιος στο ΒίοςΙσιδώρου υπονοεί ότι άλλοι, περιλαμὅανομένου του ίδιου του Ισί­δωρου, ίσως είχαν καλύτερη τύχη (πρὅλ. Β. Ισ. 38). Η μυστικήένωση δεν είναι ωστόσο κεντρική στο Περι”Μυστηρίων του Ιάμ­ὅλιχου,Ι® ίσως επειδή το έργο ὅασίζεται περισσότερο σε αιγυπτια­κές παρά σε χαλδαίκές ιδέες. Και εφόσον η δεωρητική της δικαι­ολόγηση, στο ὅαδμό που μπορούμε να την ανασυγκροτήοουμε,ὅασίςεται σε ιδέες ιδιόμορφες για την Αδηνοίίκή Σχολή, δα τη συ­ζητήσουμε στο επόμενο κεφάλαιο (πρὅλ. σελ. 243­6).

Η στάση του Πορφύριου απέναντι στη δεουργία ήταν, ωστό­σο, αποφασιστικά επιφυλακτικότερη. Κατά την άποψή του, ηοποία αναπτύσσεται στην πραγματεία του Περί Επανόδου τηςΨυχής, η δεουργία αποτελούσε απλώς ένα ευκολότερο πρώτο ὅή­μα για εκείνους που δεν ήταν ικανοί να ακολουθήσουν κατευδεί­αν τη φιλοσοφία· δεν είχε καμία χρησιμότητα για το φιλόσοφοούτε μπορούσε από μόνη της να οδηγήσει την ψυχή πίσω στοΝοητό κόσμο (πρὅλ. Αυγουστίνος ΕἸ) Χ. 9 και 27­8). Το μόνοΚπου μπορούσε να κάνει ήταν να καδαρίσει το «πνευματικό περί­ὅλημα» της ψυχής, το λεπτοφυές «αστρικό» σώμα το οποίο αυ­ )

τή αποκτούσε στη διάρκεια της καδόδου της από τους ουρανούς. γΑυτό σημαίνει, δυνάμει της αλληλοσυχέτισης σώματος και κατώ­τερης ψυχής, ότι η τελευταία μπορούσε να εξαγνιστεί επαρκώςὡατειαῦοσει αιαννατότειιταιετίαι.ιειιέτειιτινιιιιηι του Ωινααὡτιουνα αι<ελανἑάαειιτιιτ,.ενατέ2,ι.5ΞΞιιιιιιιαἑ,ε.τιειι,ιαιι‹ιι.ι›ιι6ι Η υεονονίαδεν μπορούσε, ωστόσο, να προσφέρει αδανασία ούτε στην άλο­γη ψυχή ούτε στο «όχημά» της· κατά την επιστροφή μας στοΝοητό κόσμο και τα δύο για μία ακόμη φορά επιστρέφουν στιςιΘ. Φαίνεται ότι υπονοείται στο Ι. 8, Η. ιι, Υ. 26 και πιο ξεκάθαρα οτο Χ. 5­7, αν και η ορο­λογικἡ ανακρίβεια του έργου καθιοτα δυσκολη τη βεβαιότητα.

Ι79

ι..­.“..„„..

·=¬=×εε..­­.ι.._ε.`....“­ι.

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

σφαίρες από όπου κατάγονται." Τέλος, η δεουργία μπορεί να

εφαρμοστεί λανδασμένα και είναι πόιντοτε επικίνδυνη· δεν είναιόλες οι δαιμονικές δυνόιμεις ηδικόι ευεργετικές και υπάρχει ο κίν­δυνος να γίνει επίκληση κακών δυνόιμεων (πρὅλ. ΑυγουστίνοςΕΠ Χ. 9). Το έργο Επιστολή Προς Ανεὅώ περιέχει μια περαιτέ­ρω κριτικη του Πορφύριου στην κοινη δρησκεία.

Ο Ανεὅώ του τίτλου είναι ένας (πραγματικός η φανταστικός)Αιγύπτιος ιερέας. στον οποίο ο Πορφύριος απευδύνει μια σειρόι

από ερωτηματα που αφορούν την εξηγηση και την αξία των δε­ουργικών πρακτικών και τη φύση των όντων που υπαρχει πρόδε­ση να γίνει επίκληση τους. Ο κριτικός τόνος του έργου Επιστολήπαρουσιαζεται στο πρώτο του μέρος, στο οποίο τίδεται το πρό­

ὅλημα της διόικρισης των ποικίλων τόιξεων των υπεροινδρώπινωνόντων και αίρονται οι πιδανές αντιρρησεις σε κόιδε απαντηση πουδιατυπώνεται. Η διόικριση μεταξύ δεών και δαιμόνων (α) αντι­στοιχεί σε αυτη μεταξύ όσων κατοικούν στις ουρόινιες σφαίρες καιόσων κατοικούν στον αέρα; Πώς μπορούν όμως τα δεϊκόι όντα ναπεριορίζονται σε ένα συγκεκριμένο τόπο και πώς αυτη η αντίρρη­ση εναρμονίςεται με την αναγνώριση «χδόνιων» δεοτητων των

οποίων η κατοικία ΰρίσκεται κατω από τη γη (Επ. Ι. Ζε­Β = Ιάμ­ὅλιχος Μυστ. Ι. 8­9); Ή (ὅ) μηπως η διάκριση έγκειται στο ότι οιδεοί είναι απαδείς, ενώ οι δαίμονες υπόκεινται σε πόιδη; Ή (γ)πρέπει μηπως οι δεοί να ταυτίζονται με το Νου και οι δαίμονες μετην Ψυχη; Με ὅάση καμία όμως από αυτές τις υποδέσεις δεν μπο­ρούν οι δεοί να παρακινηδούν από τις δεησεις και τις επικλησειςπου τους απευδύνονται· προς τι συνεπώς η χρηση των τελευταί­ων (Επ. Ι. Ζε­ΒΒ = Μυστ. Ι. ΙΟ­15, Ευσέὅιος ΕΠ ν. ΙΟ. ΙΟ); Ή (δ)έχουν όιραγε οι δαίμονες σώματα, ενώ οι δεοί είναι ασώματοι; Τό­

τε όμως τα ουρόινια σώματα δεν δα ηταν δεία (Επ. Ι. 3ο = Μυστ.Ι. Ι6­Ι7)· και ούτω καδεξης. Το τελευταίο μέρος της Επιστολήςασχολείται με τις δεουργικές πρακτικές καδαυτές, ιδιαίτερα εκεί­νες που αφορούν τη δέωση, όπως και με την αιγυπτιακη δεολογία

20. ιαμβλιχος Π. Ψυχ. 370. 5 κ.ε., Πρόκλος Εις Τιμ. ΙΝ. 284. ι8 ι‹.ε. Είναι σημαντικό ότι ο Ιαμ­

βλιχος είχε την αντίθετη αποψη (ιτρβλ. Εις Πίι. ό.τι.). Σχετικό με το αστρικό σώμα ιτρβλ.Πόααε. Ειεπιεηίε οί Τηεοίορν, ηαρόρτημα 2, σελ. 8ι8­2ι.

Ι8Ο

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

και το συμὅολισμό της. Η σκεπτικιστική κατακλείδα ορισμένωνκριτικών του Πορφύριου, οι οποίες προχωρούν μακρύτερα και αποτου Πλωτίνου, είναι αξιοσημείωτη· στην πραγματικότητα φτόινεισε σημείο να επικαλεστεί, χωρίς εμφανή διαφωνία, τη χριστιανικηόιποψη ότι η μαντεία αποτελεί έργο απατηλών δαιμόνων και ως εκτούτου είναι άχρηστη (Επ. Π. 7 = Κύριλλος δοπττα Ιιιίἱειπιιπι Ιν. ί

125, ΡΟ Ι.ΧΧνΙ. 692, Μυστ. ΠΙ. 31). Η εξήγηση πιδανότατα ὅασί­ξεται στις συμὅόισεις της αρχαίας πολεμικής και δεν χρειάζεται ναυποδέσουμε ότι ο Πορφύριος επιδυμούσε ακόμη και εδώ να απορ­ρίψει τη δεουργία στο σύνολό της, μολονότι ο ίδιος δεν είχε καμίασχέση με οποιαδήποτε πρακτική που περιλόιμΰανε ςωική δυσία,την οποία καταδίκαξε στο δεύτερο ὅιὅλίο τού ΠερίΑποχής Εμφύ­

| 2 /Π/χων (πρὅλ. Επ. Π, 8ρ, Μυστ. ν. Ι, νΙ. Ι). Οι ενστασεις του μαλλοναφορούν την εξήγηση της δεουργίας και τη συνακόλουδη αξία πουτης αποδίδεται ­ και εδώ η στόιση του είναι εξ ολοκλήρου πλωτι­νική: τέτοιες πρακτικές λειτουργούν μόνο μέσω της κοσμικής συ­μπόιδειας που ορίςει τον αισδητό κόσμο (Επ. Π. 5α = Μυστ. ΠΙ.27) και δεν μπορούν ως εκ τούτου να επηρεόισουν τις ανώτερεςψυχές των δεών. Το να υποστηρίξει κανείς κατι διαφορετικό οδη­γεί στο ὅλόισφημο συμπέρασμα ότι οι δεοί μπορούν να περιορι­στούν υπό την πίεση των ανδρώπων, ιδέα την οποία πολεμόι στα­δερόι παντού στην Επιστολή." Ο Πλωτίνος είχε κρατήσει παρόμοιαστάση και απέναντι στις λειτουργίες της προσευχής (πρὅλ. σελ.Ι22­4). Συνόγεται λοιπόν ότι η δέση της δεουργίας είναι πολύ χα­μηλότερη απ” ό,τι ισχυρίζονται εκείνοι που την ασκούν και ότι δενμπορεί από μόνη της να φέρει τη σωτηρία· απόδειξη αποτελεί τογεγονός ότι η προφητική δύναμη, η οποία, ισχυρίςεται ο Πορφύ­ριος, είναι καδαρόι ψυχολογικό φαινόμενο, δεν εγγυόιται την ευτυ­χία (Επ. ΙΙ. ὅρ, 186! = Μυστ. ΠΙ. 24, Χ. 4). Αυτό ήταν το δίλημματο οποίο ο Ιόιμὅλιχος, γράφοντας στο ΠερίΜυστηριων υπό το όνο­μα του δόισκαλου του Ανεὅώ Αὅόιμμωνα, έπρεπε να λύσει.

2ι. Πρβλ. Επ. ί. 2ο, Π. Θε­ο, Βε­ε, ί3ρ = Ευσέβιος ΕΠΥ. ι0. ι­ι0, Μυατ. |. ι2, Πι. ι7­ι8, Ν. ι,νι. 5 κ.ε., νίίί. 8. Για τον Πλωτίνο πρβλ. Ενν. Η. Θ. ι4. ι­ιι, Ν. 4. 80. 26­80 κλπ. Η κατηγορίατου Αυγουστίνου (ΟΠ Χ. ι0) ότι ο ίδιος ο Πορφύριος θεωρούσε τους θεούς υποκείμενουςστον ανθρώπινο εξαναγκασμό πρέπει να αποτελεί παρανόηση.

Ι8Ι

_./",_„..........„

ι

ι·ί| ί

ί

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

ΙΠΟι τρεις Υποστάσεις στον Πορφύριο

και ο σχολιαστής του διαλόγου Παρμενίδης

Η κριτική στάση του Πορφύριου απέναντι στη δεουργία ήταναναμενόμενη λόγω της εμπιστοσύνης που μοιραζόταν με το δά­σκαλό του στη δύναμη της ψυχής να αυτο­απελευδερώνεται, χά­ρη στη συμμετοχή της στη Νοητή τάξη, μέσα από την ηδική αρε­τή και τη φιλοσοφική ενατένιση. Οι κύριες πηγές μας για την ψυ­χολογική δεωρία του Πορφύριου είναι, πρώτον, κάποιες από τιςΠροτάσεις, δεύτερον, τα αποσπάσματα από το Σύμμεικτα Ζητή­ματα που σώζονται στον Νεμέσιο και στον Πρισκιανό, τρίτον, οιεπικρίσεις των απόψεών του από τους ύστερους Νεοπλατωνι­κούς, ιδίως τα αποσπάσματα της πραγματείας Περί Ψυχής τουΙάμὅλιχου. Μπορούμε να ξεκινήσουμε ανακαλώντας ένα σημα­ντικό χωρίο από το τελευταίο έργο στο οποίο αναφερδήκαμε ότανμιλούσαμε για τον Νουμήνιο (Στοὅαίος Ι. 365. 5­21· πρὅλ. σελ.68­9). Θυμόμαστε ότι η άποψη αυτή η οποία επικρινόταν απότον Ιάμὅλιχο περιλάμὅανε δύο αντικρουόμενες και αλληλοσχετι­ζόμενες δέσεις, που και οι δύο τείνουν να εξαλείψουν τα όρια τωνδιάφορων επιπέδων της μεταφυσικής ιεραρχίας. Η πρώτη υπο­στήριζε ότι δεν υπάρχει καμία ουσιώδης διαφορά μεταξύ των ποι­κίλων κατηγοριών ψυχών, αφού όλες περιέχουν το σύνολο τηςΝοητής τάξης μέσα τους, η δεύτερη ότι δεν υπάρχει απόλυτηδιάκριση ανάμεσα στην Καδολική Ψυχή και το Νου. Την εφαρ­μογή των επικρίσεων του Ιάμὅλιχου στον Νουμήνιο και στονΠλωτίνο την έχουμε ήδη συζητήσει (πρὅλ. σελ. 139­40, 155). Καιμολονότι ο Ιάμὅλιχος περιγράφει τον Πορφύριο σαν να έχει δύοαπόψεις, άλλες φορές αποδεχόμενος τις εν λόγω δεωρίες και άλ­λες φορές απορρίπτοντας τες, είναι οπωσδήποτε η πρώτη άπο­ψη εκείνη που δεσπόζει στα σωζόμενα έργα του Πορφύριου.

Έχει συχνά παρατηρηδεί ότι τα κείμενα του Πορφύριου, όπωςκαι εκείνα των Λατίνων συγγραφέων που ὅασίζονται σε αυτόν,επιδεικνύουν μια αναμφισὅήτητη απλοποίηση του συστήματος

Ι82

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

του Πλωτίνου. Δεν είναι μόνο ότι, σε σύγκριση με τη διάκριση αι­σδητής και Νοητής πραγματικότητας, οι διακρίσεις μεταξύ τωνΥποστόισεων λαμὅόινουν μια δευτερεύουσα δέση στο έργο του.Πιο κατηγορηματικά, ο Πορφύριος επιδεικνύει μια αποφασιστικήτόιση να καταργήσει κόιδε απόλυτη διόικριση μεταξύ των Υπο­στόισεων ή, για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση του Πογα, να«συμπτύξει» τη μία μέσα στην αλλη. Επί του παρόντος είναι αυ­τή η «σύμπτυξη» της Ψυχής και του Νου στον Πορφύριο πουμας ενδιαφέρει. Όπως είχαμε υποδείξει, η ρίξα της δυσκολίαςὅρισκόταν στην εγγενή αμφισημία της πλατωνικής αντίληψης γιατην Ψυχή, πρόιγμα που με τη σειρα του συνδεόταν με τη διφο­ρούμενη στόιση του Πλόιτωνα απέναντι στον αισδητό κόσμο(πρὅλ. σελ. 26, 49). Αφενός ο Τῇιιαιος δεωρούσε την ψυχή ενδιόι­μεση μεταξύ Νοητού και αισδητού κόσμου και υπεύδυνη για τηνοργόινωση του τελευταίου· αφετέρου ο περισσότερο δυϊστικόιπροδιοιτεδειμένος Φαιδων την προέτρεπε να αποφεύγει το σώμακαι ουσιαστικόι αποδεχόταν την πλήρη συμμετοχή της στη Νοη­τή τόιξη. Το ότι η τελευταία δα έπρεπε να είχε συγκινήσει τονασκητικών αντιλήψεων Πορφύριο δεν προκαλεί έκπληξη· στηνπραγματικότητα αυτή η αποψη δεσπόξει τόσο στο Αφορμαί προςτα Νοητοι, των οποίων ο κύριος στόχος έχουμε δει πως ήταν η διόι­κριση μεταξύ των δύο τόιξεων της πραγματικότητας, όσο και ακό­μη περισσότερο στα Σύμμεικτα Ζητήματα, όπου η Ψυχή ορίζεταιως μια «νοητή» οντότητα χωρίς προσδιορισμό (πρὅλ. ΝεμέσιοςΦυσ. Ανα 57­9. 129­35 Μειιιιεευ.

Ο στόχος του κυρίως σωξόμενου τμήματος του τελευταίου έρ­γου είναι η ένωση ψυχής και σώματος. Φαινόταν ξεκόιδαρο στουςΝεοπλατωνικούς, σε αντίδεση με τους Στωικούς, ότι μια τέτοιαένωσ­η δεν μπορούσε να είναι όμοια εκείνης μεταξύ δύο σωμόιτων.Διότι αφενός έπρεπε να είναι μια πραγματική ένωση και όχι μιααπλή συμπαρόιδεση° αφετέρου μια επί της ουσίας ένωση μεταξύτων δύο δα κατέστρεφε την ξεχωριστή ύπαρξη της ψυχής καιέτσι δα έκανε ανεξήγητη την κίνησή της έξω από το σώμα στηδιανοητική δραστηριότητα και στα όνειρα. Ο Αμμώνιος Σακκόιςείχε γι' αυτό υποστηρίξει ότι η ένωση των νοητών οντοτήτων με

Ι83

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

το σώμα γίνεται χωρίς ουσιαστική μεταὅολή ή ανάμιξη των νοη­

τών από την πλευρά τους, αποφεύγοντας έτσι το παραπάνω δί­

λημμα· ως παραλληλισμό χρησιμοποιούσε το παράδειγμα τηςένωσης του φωτός με τον αέρα (Φυσ. Ανδ. 55­8. 125­34), σύγκρι­

ση η οποία επαναλαμὅάνεται από τον Πλωτίνο (Ενν. 1. 1. 4. 12­18.

Ιν. 3. 22. 1­7). Και όπως ο δάσκαλός του. έτσι και ο Πορφύριος

χρησιμοποιεί τη νεοπλατωνική «άυλη» ιδέα του φωτός (σχετικάμε αυτήν πρὅλ. παραπάνω σελ. 109) για να υπερασπιστεί την

απάδεια της ψυχής. τουλάχιστον υπό την έννοια ότι η ψυχή εξαι­

ρείται από την κατ” ουσίαν μεταὅολή (πρὅλ. σελ. 128­31). Όπως

ο Πλωτίνος, έτσι και ο Πορφύριος δεωρεί τα επονομαζόμενα

«πάδη» της ψυχής πραγματικές δραστηριότητες και αρνείταικατά συνέπεια ότι δα έπρεπε η ψυχή να δεωρηδεί πάσχουσα μα­

ζι με το έμψυχο σώμα (Φυσ. Ανα. 6ο­1. 137­40. Αφ. 18. 21).

Εξίσου δεμελιώδης στο έργο Αφορμαί προς τα Νοητά. όπως

ήταν αναμενόμενο, είναι η άρνηση ότι οι ασώματες οντότητεςυπόκεινται σε χωρικούς περιορισμούς· για τον Πλωτίνο. όπως

και για τον Πορφύριο, υπάρχουν «παντού και πουδενά» (Αφ.27, 31, 38). Η «παρουσία» της ψυχής στο σώμα δεν είναι δέμα

χωρικού προσδιορισμού, αλλά έγκειται στη «σχέση» της ψυχής

με αυτό το σώμα. Αν ρωτήσουμε πώς συνίσταται αυτή η σχέση,

η απάντηση δα είναι απολύτως πλωτινική. Πρώτον. το να δηλώ­

σουμε ότι η ψυχή «ὅρίσκεται» κάπου είναι ένας λανδασμένοςτρόπος να πούμε ότι λειτουργεί σε εκείνο το σημείο. Δεύτερον,αυτό ὅασίζεται στη συμπεριφορά της. εφόσον οι ασώματες οντό­

τητες ὅρίσκονται εκεί όπου δέλουν να ὅρίσκονται (Φυσ. Ανδ. 58­

9. 134­7, Αφ. 3. 27 κ.λπ.· πρὅλ. σελ. 93­4. 132 κ.ε.). Η ψυχή είναισυνεπώς παρούσα «μέσα» στο Νου όταν ασκεί την ενορατικήτης διάνοια και «μέσα» στη δική της σφαίρα όταν σκέπτεται εν­

νοιακά· αντίστροφα. «κατεὅαίνει στον Άδη» εάν το πνευματικόόχημα στο οποίο έχει προσαρτηδεί εκτραχύνεται τόσο ώστε με­

τά το δάνατο του υλικού σώματος ὅυδίζεται στις υποσελήνιες

περιοχές (Αφ. 29). Γιατί είναι η συναισδηματική προσκόλληση

της ψυχής στο σώμα η οποία τη δεσμεύει εκεί, «όπως ο εραστήςδεσμεύεται από το αντικείμενο του έρωτά του» (Φυσ. Ανδ. 59.

184

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

135), και ο σωματικός δόινατος, αν και χωρίζει το σώμα από τηνψυχή, δεν απελευδερώνει απαραίτητα την τελευταία από τηνεπιρροή του σώματος (Αφ. 8­9, 28).

Το συνακόλουδο δόγμα φαίνεται πως είναι τρωτό σε δύο ση­μεία. Πρώτον, υπόιρχει το πρόὅλημα το οποίο αναφέρδηκε σεσχέση με τον Πλωτίνο, της εναρμόνισης δηλαδή της απόιδειαςτης ψυχής με την ανόιγκη της για κἀδαρση (πρὅλ. σελ. ΒΟ­Ι).Δεύτερον, φαινόταν να συναγεται συμπερασματικόι από τη συγ­γένεια της ψυχής με το Νοητό κόσμο το γεγονός ότι η ένωσή τηςμε το σώμα είναι πλόινη. Φαινόταν λοιπόν απαραίτητο, για νααποφευχδεί ένας δυῖσμός ανεπιδύμητος από έναν Νεοπλατωνι­κό, να δεωρηδούν τα κατώτερα επίπεδα ύπαρξης απλή ψευδαί­σδηση. Έχουμε δει ότι ο Πλωτίνος έδειχνε συχνόι να δεωρεί τηνΨυχή μια απλή εκδήλωση του Νου (πρὅλ. σελ. 139­4Ο, 155­6) ­και όιλλη μία πιο ριζική «ψευδαισδησιακή» αντίληψη έχει ανι­χνευτεί από τον Πογα σε συγκεκριμένα εδόιφια του Πορφύριου.Το πιο σημαντικό από αυτόι είναι ο ισχυρισμός του ότι μόνοεσφαλμένα ο τόπος ή η σχέση (περιλαμὅανομένης κατ” αναλο­γίαν της σχέσης προς το σώμα) αποδίδεται στην Πραγματικότη­τα (Αφ. 4θ)° ο παρηγορητικός λόγος προς τη σύζυγό του σύμ­φωνα με τον οποίο, παρότι το υλικό του σώμα απουσίαζε, ο πραγ­ματικός Νοητός του εαυτός παρέμενε μαζί της (Π. Μαρκ. νΠΙ)επίσης κινείται προς αυτήν την κατεύδυνση. Εκτός από αυτούςτους υπαινιγμούς, ωστόσο, υπαρχουν ελαχιστα στοιχεία στα απο­σπόισματα που μέχρι στιγμής συζητήδηκαν τα οποία να πηγαζουνπέρα από τη διδασκαλία του Πλωτίνου· στην πραγματικότητα δενγνωρίζουμε αν ο Πορφύριος έφτασε μέχρι εκεί όπου είχε φτόισειο Πλωτίνος, όταν σε μια περίπτωση ανυψώδηκε η ψυχή του πέ­ραν του χρόνου. Η αλήδεια είναι ότι τέτοια χωρία αντιπροσω­πεύουν μόνο μια πλευρόι της σκέψης του Πλωτίνου· γιατί σε όιλ­λα χωρία είχε ξεκόιδαρα διακρίνει την Ψυχή από το Νου. Πρέπεινα δυμηδούμε ωστόσο ότι ο Ιαμὅλιχος δεωρούσε πωςο Πορφύ­ριος είχε περισσότερες επιφυλάξεις στο να ενσωματώσει τις δύοΥποστόισεις απ' ό,τι είχε ο Πλωτίνος. Η Πρόταση 5, η οποίαυποστηρίζει την παραδοσιακή πλατωνική όιποψη της Ψυχής ως

φ Ι85

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

ενδιαμεσης οντότητας, δεν προτείνει απαραίτητα αυτό, καδώς ο

Πρόκλος διατείνεται ότι ο Πορφύριος το δεωρούσε εφαρμόσιμομόνο στην Ψυχη κατα τη σχέση της με το σώμα και όχι στη δεω­

ρητικη της κατασταση (Εις Τιμ. Π. ΙΟ5. 3 κ.ε.). Όπου τα στοιχείαμας δείχνουν φανερό. δισταγμό εκ μέρους του Πορφύριου, είναιαναφορικα με τη σχέση αναμεσα σε διαφορετικές κατηγορίες ψυ­

χών, το αλλο ημισυ της δέσης στην οποία επιτίδεται ο Ιαμὅλιχος.Αυτό ανακύπτει προπαντων από τις μαρτυρίες μας οι οποίες

αφορούν τις απόψεις του Πορφύριου για τη μετενσαρκωση, πρό­

ὅλημα γύρω από το οποίο οι εσωτερικές έριδες της σχολης είχαντασει στο αποκορύφωμα τους· γιατί ο Νουμηνιος και ο Πλωτίνος,ύμφωνα με την ταση τους να καταργησουν τα όρια μεταξύ των

ψυχικών κατηγοριών (δεῖκη, ανθρώπινη, ςωικη κ.λπ.), δέχονταν τημετενσαρκωση των ανδρώπινων ψυχών σε ζώα, ενώ ο Ιαμὅλιχος,

.ΜΞΜΜ­ἔ

/ εξίσου πιστός στη δικη του αποψη, την απέρριπτε (πρὅλ. παρα­κατω σελ. 196)." Το ότι ο Πορφύριος έμεινε με το πλωτινικό στρα­τόπεδο υποδηλώνεται από τη δηλωση του Νεμέσιου σύμφωνα μετην οποία ο Πορφύριος δεωρούσε έλλογες φύσεις τόσο τις ανδρώ­

πινες όσο και τις ζωικές ψυχές και αρα μέλη ενός κοινού είδους(Φυσ. Ανδ. 51. ΙΙ7 = ΡΟ ΧΕ. 584)· από την αλλη μερια, ο Αυγου­στίνος (ΕἸ) Χ. 30) και ο Αινείας Γαςαίος (ΡΟ ΕΧΧΧν. 893) δηλώ­

νουν ότι απέρριπτε τη μετενσαρκωση των ζώων, και ο τελευταίοςσυγγραφέας αποδίδει την ίδια εξηγηση στον Πορφύριο όπως καιστον Ιαμὅλιχο, ότι υπαρχει μια διαφορα ουσίας μεταξύ των αν­

δρώπινων και των ζωικών ψυχών (πρὅλ. Ιαμὅλιχος Π. Ψυχ. 375. 24­8). Ο Ιαμὅλιχος περαιτέρω δηλώνει ότι ο Πορφύριος χαραςε μιαευκρινη διακριση αναμεσα στις λειτουργίες της Καδολικης και των

ατομικών ψυχών, την οποία ο Πλωτίνος και ο Αμέλιος είχαν την τα­ση να συγχέουν (Π. Ψυχ. 372. 9­14). Είναι αληδεια ότι ακόμη καιαυτη η διακριση δεν αρκούσε για να ικανοποιησει τον Ιαμὅλιχο·ωστόσο το ότι δεν ηταν απλη συνέπεια της ενσαρκωσης της ψυ­χης υποδηλώνεται από μια αλλη πρόταση σύμφωνα με την οποία,αντίδετα με τον Πλωτίνο, ο Πορφύριος δεωρούσε ότι ακόμα και

22. Πρβλ. Η. Οὁτιια «Κοιιτιονειεεη υπι αιο Βεειεηννεηαειυπς ἰπι Κεἱεετ:οἰι|ιοηειι Ρίετοηἰειηιιε»,Ηεπηεε 85 0957) 4ι4­85, μολονότι η ερμηνεία για τον Πορφύριο διαφέρει από αυτόν.

Ι86

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

η ασώματη ψυχή διατηρούσε τη δική της αρμόζουσα δέση (ό.π.457. Π­Β). Αν αυτό είναι σωστό, αποτελεί μείζονα μετακίνηση απότη δέση του Πλωτίνου κατευδείαν προς εκείνη του Ιάμὅλιχου.

Η εικόνα που προκύπτει για τις απόψεις του Πορφύριου είναισυνεπώς συγκεχυμένη και παρουσιάζει τη δέση του σαν να ήτανίσως λιγότερο συνεκτικά «μονιστική» απ” ό,τι τα σωζόμενα έργατου έχουν οδηγήσει τους μελετητές να συμπεράνουν. Μια τέτοιακρίση πρέπει ωστόσο να αναδεωρηδεί εκ δεμελίων αν ο Πορφύριοςείναι πράγματι ο συγγραφέας των ανώνυμων αποσπασμάτων στοΠαρμενίδης του Ηαάοι, εφόσον αυτά προχωρούν πέρα από τονΠλωτίνο στη «σύμπτυξη ›› του Νου με το Εν. Εν πάση περιπτώσει,ακόμη και αν δεν είναι με ὅεὅαιότητα έργο του Πορφύριου, τααποσπάσματα αυτά ὅρίσκονται έντονα υπό την επιρροή του καιέχουν επιπλέον τη σημασία ότι περιέχουν μερικές από τις ὅαδύτε­ρες σκέψεις της σχολής σχετικά με τη φύση του Ενός ως Απολύ­του. Γιί αυτό αξίζει να τις πραγματευτούμε κάπως λεπτομερώς.

Στο Αφορμαί του Πορφύριου το Εν παίζει μικρό ρόλο και ό,τιαναφέρει εκεί γι” αυτό δεν είναι συνολικά έξω από το πνεύμα τουΠλωτίνου· αυτό ταιριάζει, για παράδειγμα. στον ισχυρισμό ότι το Ενπεριέχει τα πάντα «ανεννοήτως και υπερουσίως» (Αφ. ΙΟ· πρὅλ.παραπάνω σελ. ΙΟ?­8). Από την άλλη μεριά η Πρόταση ΙΖ υποστη­ρίζει πιο αποφασιστικά απ” ό,τι είχε υποστηρίξει ο Πλωτίνος ότι τοΕν διαδέτει το δικό του τρόπο ζωής." Τέλος, οι Προτάσεις 25 και 26ασχολούνται με τη δική μας γνώση για το Εν και το λεξιλόγιό τους(για παράδειγμα, η αναφορά της Πρότασης 25 σε μια «μη νόησηανώτερη της Νόησης››) έρχεται πολύ κοντά στη γλώσσα των ανώ­νυμων αποσπασμάτων. Τα τελευταία αποσπάσματα είναι έξι στοναριδμό και ασχολούνται με διάφορα εδάφια του δεύτερου μέρουςτου Παρμενιδης, τα αποσπάσματα Ι­4 ασχολούνται με το Εν τηςπρώτης του υπόδεσης, τα αποσπάσματα 5 και 6 με το Εν Ον τηςδεύτερης υπόδεσης. Από αυτά, το απόσπασμα 3, μια απλή έκδεσηκαι σχολιασμός του Παρμενιδης 14ΙΑ5 κ.ε., μπορεί να παραλειφτεί.Μια παρόμοια δεωρία με εκείνη των αποσπασμάτων συναντάται

23. Για τη στάση του Πλωτίνου στο θέμα τιρβλ. Ενν. ΙΝ. 9. 9. ι7­ι8, Υ. 4. 2. ι8­ι7, νι. 7. ι7. 9­Ἱ4, νι. 8. ιθ. 34­8.

Ι87

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

επίσης στο Λατίνο χριστιανό θεολόγο Μάριο Βικτωρίνο. Το από­

σπασμα Ι ασχολείται με τα προὅλήματα που τίθενται από τοόνομα «Εν» και από την αποφατική θεολογία. Πρώτον, υπαρχειη ανόιγκη να αποφευχθεί η σύλληψη της απόλυτης απλότηταςτου Ενός ως έλλειψης· δεύτερον, υπαρχουν οι αντίθετες παγί­

θες, από τη μία μεριόι να αποθοθεί οτιθήποτε στο Εν, από τηνόιλλη να εκληφθούν οι αρνήσεις που χρησιμοποιούνται για το Εν

ως δήλωση μιας απλής κενότητας· ο Μηθενισμός μπορεί να

αποφευχθεί, υποστηρίζουν τα αποσπόισματα, εόιν θυμηθούμεπως είναι η υπεραφθονία του Ενός που έχει θημιουργήσει το σύ­

μπαν· για να αποφύγουμε τον αντίθετο κίνθυνο πρέπει να ανα­λογιστούμε ότι, εφόσον το Εν είναι η αιτία όλων των πραγμάτων,μπορεί να μην ταυτίζεται με κανένα από αυτό. (πρὅλ. Ενν. ΠΙ. 8.

ΙΟ. 23­35), έτσι λοιπόν ακόμη και ο όρος Εν αστοχεί ως προς τηφύση του Ενός. Για να συλλόιὅουμε τη φύση του Ενός, λέει τοαπόσπασμα, με όρους που προμηνύουν τη μεσαιωνική ιθέα της«γνωρίςουσας άγνοιας», πρέπει να παραμείνουμε σε μια «πέ­ραν της κατανόησης κατανόηση και μια νόηση που θεν ενορόιταιτίποτα». Μπορούμε συνεπώς να φτασουμε σε «μια όιρρητη

προκατανόηση η οποία απεικονίζει το Εν μέσα στη σιωπή, χωρίς

αντίληψη αυτής της σιωπής ή συνείθηση ότι αποτελεί εικόνα τουΕνός ή γνώση οποιουθήποτε πράγματος», που συνιστόι μια «ει­κόνα του Αρρήτου το οποίο είναι αρρητα ταυτόσημο με τοἈρρητο». Το απόσπασμα 2 επιστρέφει στη σημασία της φύσηςτου Ενός ως Απολύτου, συγκεκριμένα στο ότι θεν μπορεί να έχειτην παραμικρή σχέση με οτιθήποτε όιλλο.

Το Εν, συμφωνεί το απόσπασμα, θεν ταυτίζεται με το Νου.Δεν θα πρέπει όμως με ὅόιση αυτόν τον ισχυρισμό να περιγρόι­

φουμε το Εν ως «διαφορετικό από το Νου», εφόσον η ετερό­τητα, όπως και όλες οι σχέσεις, συνεπόιγεται την έννοια του ορί­ου και μπορεί συνεπώς να είναι παρούσα μόνο στα θημιουργή­ματα του Ενός, όχι και στο Εν καθαυτό. Όπως ο Πλωτίνος, έτσικαι ο σχολιαστής ισχυρίζεται ότι η θημιουργία θεν προσθέτει τί­ποτα στο Εν, το οποίο θα παρέμενε το ίθιο είτε τα θημιουργή­ματόι του υπήρχαν είτε όχι, εφόσον διαφορετικα θα έπρεπε να

Ι88

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

ήταν εξαρχής ατελές." Το συμπέρασμό. του ότι το Εν δεν έχεικαμία σχέση με τα υπόλοιπα πράγματα είναι ομοίως μόνο μιαλογική προέκταση των απόψεων του Πλωτίνου· ο σχολιαστής συ­γκρίνει τις αναφορές του καδημερινού λόγου με την ανατολή καιδύση του ήλιου, οι οποίες εσφαλμένα αποδίδουν τη σχέση μαςμε τον ήλιο στο ίδιο το ουρανιο σώμα. Συνόιγεται ότι δεν μπορείνα υπαρξει καμία σύγκριση μεταξύ του Ενός και των υπόλοιπωνπραγματων και ότι το Εν πρέπει να είναι άγνωστο σέ εμόις, εφό­σον το όμοιο γνωρίζει το όμοιο. Παρότι όμως η αποφατική δεο­λογία μιλόιει για το Εν ως ανύπαρκτο, στην πραγματικότητα, οσχολιαστής υποστηρίζει με όρους που ταιριάζουν όσο τίποτε όιλ­λο με τις Εννεάδες ότι το Εν είναι εκείνο το οποίο είναι η μονα­δική αληδινή Ύπαρξη και τα υπόλοιπα πραγματα (συμπεριλαμ­ὅανομένου και του εαυτού μας) δεν είναι τίποτα σε σύγκριση μεεκείνο. Ο σχολιαστής έρχεται εγγύτερα στον Πλωτίνο αργότεραστο απόσπασμα, εκεί όπου αποδίδει στο Εν μια κατασταση αντί­ληψης η οποία υπερὅαίνει τη διττότητα υποκειμένου και αντι­κειμένου και την αντίδεση γνώσης και όιγνοιας (πρὅλ. σελ. ΙΟ5­6). Και μολονότι εδώ ὅρισκόμαστε μπροστόι στο σπέρμα μιας δε­τικής ιδέας για το Εν η οποία αντισταδμίςει την αποφατική δεο­λογία και δείχνει κατευδείαν προς τα αποσπόισματα 5 και 6,προς το παρόν η αποφατική δεολογία υπερτερεί. Είναι καλύτε­ρο, καταλήγει το απόσπασμα, να εγκαταλείψουμε τέτοιους συλ­λογισμούς παρόι να διακυὅεύσουμε και να μειώσουμε την αξίατης απόλυτης απλότητας του Ενός. Η μεγαλύτερη έμφαση στηναποφατική δεολογία δίνεται, ωστόσο, στο απόσπασμα 4, όπουδηλώνεται ότι το Εν είναι ανώτερο ακόμη και από τις δετικές ὅε­ὅαιώσεις για το Θεό που ὅρίσκονται στα Χαλδαικά Λόγια.

Τέτοιες ὅεὅαιώσεις, δηλώνει ο σχολιαστής, μπορεί να είναιαληδινές, όμως εφόσον στερούνται οποιαδήποτε επαρκή ιδέα γιατο Εν, δεν καταλαὅαίνουμε με ποιο τρόπο δα μπορούσαν να γί­νουν αντιληπτές· γι” αυτόν το λόγο είναι τόσο άχρηστες σ” εμας

24. Το ότι το Εν βρίσκεται εκτός ετερότητας δηλώνεται στην Ενν. ν|. 9. 8. 33­4· σχετικά μετις μη αντιστρεπτές σιτισκές σχέσεις ιτρβλ. Υ. 5. ι2. 40­Θ, νι. Θ. 3. 49­5ι, επίσης παραπάνωστη σελ. ι07 κ.ε.

Ι89

.ι

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

όσο και οι περιγραφές των χρωμάτων σε έναν τυφλό. Επιπλέοναυτοί που τις κάνουν στη συνέχεια υπαναχωρούν και διακηρύσ­σουν την ανεπάρκεια των ίδιων τους των όρων· συνεπώς ποιος εί­ναι ο λόγος να μαδαίνεις τέτοιες περιγραφές, μόνο και μόνο γιανα τις εγκαταλείψεις αμέσως μετά; Εφόσον το Εν υπερὅαίνει τό­σο την ποιότητα όσο και την ουσία, κανένας δετικός όρος δενμπορεί να εκφράσει τη φύση του· γι, αυτό και δεν μπορούμε ναγνωρίσουμε ούτε το Εν καδαυτό ούτε τον τρόπο με τον οποίο οικατώτερες πραγματικότητες απορρέουν από αυτό. Σε τούτο τοριζικά αποφατικό συμπέρασμα η πιο καταφατική δεολογία τωναποσπασμάτων 5 και 6 στέκει σε χαρακτηριστική αντίδεση.

Όπως έχει σημειωδεί, αντικείμενο των δύο τελευταίων απο­σπασμάτων είναι η δεύτερη Υπόσταση, το Εν­Ον της δεύτερηςυπόδεσης του Παρμενιδης. Το απόσπασμα 5 δηλώνει ότι το Εν­Ον είναι κατά μια έννοια ταυτόσημο με το πρωταρχικό Εν καικατά μια άλλη όχι. Διότι ως δημιούργημα και απεικόνιση τουΕνός διατηρεί κάτι από τη φύση του τελευταίου· από την άλλημεριά, ως Εν­Ον δεν είναι πλέον το Εν στην αρχικη του καδα­ρότητα. Η πιο τολμηρή ανάπτυξη του αποσπάσματος ωστόσοεμφανίζεται στην περιγραφή που κάνει (με κάποια επιφύλαξη)του πρωταρχικού Ενός ως Μορφής του Όντος, στο ὅαδμό πουαποτελεί την πηγή του Όντος στην οποία ο Πλάτωνας δηλώνειότι το δεύτερο Εν συμμετέχει. Το Εν ὅρίσκεται πράγματι επέ­κεινα του Όντος και της Δράσης· εντούτοις, εφόσον είναι ενερ­γό με το δικό του τρόπο, μπορεί να χαρακτηριστεί ως «Απόλυ­το Ον επέκεινα του Όντος». Η επισήμανση του σχολιαστή επι­στρέφει στη διάκριση μεταξύ του απαρεμφάτου (το είναι) καιτου αφηρημένου ουσιαστικού (ουσία) και είναι κατά συνέπειαδύσκολο να αποδοδεί. Μπορεί ωστόσο να είναι χρήσιμο εάν δυ­μηδούμε τη γενικότερη πραγμάτευση των Νεοπλατωνικών γιατις Ιδέες (για παράδειγμα, της Ιδέας του Μεγέδους), οι οποίεςείχαμε δει να αποτελούν τη ὅάση των αναφορών του Πλωτίνουγια το Εν ως την «ενέργεια της σκέψης η οποία δεν σκέπτεται η

ίδια» (πρὅλ. σελ. ΙΟ?­8), ιδέα η οποία απηχείται στην περιγραφήτου αποσπάσματος 2 σχετικά με την απόλυτη γνώση του Ενός

Ι9Ο

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

(πρὅλ. επίσης Ενν. ν. 6. 6. 3­8). Ο Πλωτίνος όμως δεν είχε πο­τέ μιλήσει για το Εν ως Απόλυτο Ον· και οποιαδήποτε αμφιὅο­λία ότι αυτή η ιδέα είναι απολύτως ξένη στον Πλωτίνο διαλύε­ται από την ανάπτυξη του σχολιαστή στο απόσπασμα 6.

Ακόμη και εδώ, ωστόσο, το σημείο εκκίνησης του σχολιαστήείναι ένα πλωτινικό δόγμα, εκείνο των δύο καταστάσεων τουΝου (πρὅλ. σελ. 149­50). Η πρώτη αυτών των καταστάσεων, δη­λώνει ο σχολιαστής, ότι δηλαδή υπερὅαίνει τη διακριση υποκει­μένου­αντικειμένου, είναι ταυτόσημη με το πρωταρχικό Εν. Ηδευτερη κατάσταση, αντίδετα, αυτή που προσιδιάςει στο Νου,δεν είναι πλέον απλή, αλλά αντιστοιχεί στη χαλδαῖκή τριάδα τηςΎπαρξης, της Ζωής (ή της Δύναμης) και του Νου. Ο σχολιαστήςπρολαμὅόινει τον Ιάμὅλιχο συσχετίςοντας κάδε φάση της τριά­δας με μια ξεχωριστή στιγμή κατά την ανάδυση της πραγματι­κότητας από το Εν, συνδέοντας τη Ζωή με την Πρόοδο και τοΝου με την Επιστροφή· αλλά συμφωνεί με τον Πορφὑριο, ενά­ντια στον Ιάμὅλιχο, κατόι το ότι ταυτίζει την πρώτη στιγμή τηςτριάδας, εκείνη' της Ύπαρξης, με το Εν καδαυτό (πρὅλ. Δαμά­σκιος Π. Αρ. Ι. 86. 8­ΙΟ, σημειώνεται παραπάνω σελ. 176). (Γι”αυτόν το λόγο, παρότι η ὅαδμίδα ονομάζεται Σταση, η φάση αυ­τή υπερὅαίνει αυστηρά την αντίδεση Στόισης και Κίνησης.) ΤοΕν και ο Νους καταλήγουν συνεπώς να είναι δύο δρόμοι ενατέ­νισης του ίδιου πράγματος. Και τα αποτελέσματα είναι παραδό­ξως αντικρουόμενα, ανάλογα με το αν εξετάζουμε το Εν ως προςτην υπερὅατική ή την εμμενή του κατάσταση. Και οι δύο προ­σεγγίσεις έχουμε δει ότι περιλάμὅαναν την ξένη στον Πλωτίνοδεώρηση του Ενός ως Απόλυτου Όντος. Εάν όμως η πρώτη άπο­ψη (εκείνη των αποσπασμάτων Ι­4) υποστηρίζει την έλλειψηπραγματικότητας οποιουδήποτε πράγματος πέραν του Ενός, ητάση των αποσπασμάτων 5 και 6 είναι μάλλον να πραγματευ­τουν το Εν ως ένα απλό στοιχείο στο Νου καταργώντας έτσι τηνυπερὅατικότητά του. Και στις δύο περιπτώσεις οι συνέπειες γιατη μεταφυσική ιεραρχία του Πλωτίνου είναι εξίσου ολέδριες.

Το ότι η τελευταία άποψη δεν καταργεί στην πραγματικότητατην υπερὅατικότητα του Ενός υποστηρίζεται στο πρώτο μέρος

Ι9Ι

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

του αποσπάσματος 6, όπου ο ρόλος του Ενός σε σχέση με τοΝου συγκρίνεται με εκείνη της κεντρικής αντιληπτικής λειτουρ­γίας του Αριστοτέλη έναντι των πέντε αισδήσεων. Η ανεπάρκειαμιας τέτοιας υπεράσπισης της υπερὅατικότητας του Ενός φαί­νεται σαφέστατα από το γεγονός ότι η πλωτινική οντότητα τηνοποία δυμίξει πιο πολύ η ανάπτυξη του σχολιαστή δεν είναι τοΕν αλλά η Νοητή Ύλη (πρὅλ. παραπάνω σελ. Πό­7)." Δεν δαήταν αλήδεια ωστόσο αν περιγράφαμε τις απόψεις αυτές ωςεντελώς ξένες προς τον Πλωτίνο· διότι ένα αινιγματικό απόσπα­σμα από τις Εννεάδες (ν. Ι. 7. 5­6) μοιάξει να περιγράφει το Νουσαν να δημιουργείται από την αυτοδέαση του Ενός, ιδέα η οποίαφαίνεται ασυμὅίὅαστη με την επιμονή του Πλωτίνου σε άλλασημεία σύμφωνα με την οποία το Εν υπερὅαίνει τα δημιουργή­ματά του και δεν έχει καμία ανάγκη το Νου. Οι τελευταίες δεω­ρήσεις φαίνεται ότι στρέφονταν συγκεκριμένα ενάντια στηνάποψη του Νουμήνιου σύμφωνα με την οποία οι ανώτερες Υπο­στάσεις χρησιμοποιούν τις κατώτερες (πρὅλ. σελ. 69), μια ιδέαπου μοιάξει σαφέστατα να συμπλέει με την περιγραφή του Ενόςστο απόσπασμα 6 όπου το Εν φαίνεται να «χρησιμοποιεί» τιςποικίλες λειτουργίες του Νου. Άλλες νουμηνιακές ιδέες στααποσπάσματα είναι, πρώτον. η ιδέα του υπέρτατου Θεού ωςΑπόλυτου Όντος (πρὅλ. Νουμήνιος απ. 26) και ως Ιδέας τηςΔεύτερης Υπόστασης (πρὅλ. απ. 28­9) και, δεύτερον, η ταύτισητης διάκρισης μεταξύ των δύο πρώτων Υποστάσεων με εκείνημεταξύ του Νου εν στάσει και του Νου εν κινήσει (πρὅλ. σελ.69). Σε όλα αυτά τα σημεία τα αποσπάσματα σηματοδοτούν μιαεπιστροφή από τον Πλωτίνο στο Μεσοπλατωνισμό.

Εντούτοις, όπως έχουμε σημειώσει (σελ. 154), οι παραπάνωδυσκολίες δεν είναι απλώς αποτέλεσμα των προδέσεων του σχο­λιαστή. αλλά ενυπάρχουν μέσα στην Ιδέα ενός μεταφυσικούΑπολύτου. Συνεπώς τα παράδοξα των αποσπασμάτων Ι­4 απο­τελούν απαραίτητη συνέπεια του αξιώματος ότι μεταξύ Απολύ­του και σχετικού δεν μπορεί να υπάρξει κανένα κοινό μέτρο. Και

25. Πρβλ. επίσης Ηιετ, Ρ|οτ|πιιε: Ντε Ηοαα το Ηεεϋτγ, σελ. 33­7, μολονότι δεν μπορώ να δεχτώτα περαιτέρω συμπεράσματά του.

Ι92

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

αν προσπαδήσουμε να αποκαταστήσουμε κόιποια σχέση μεταξύτους τονίζοντας τον εμμενή χαρακτήρα του Ενός, κινδυνεύουμενα καταστρέψουμε την υπερὅατικότητόι του. Εν συντομία οι εναλ­λακτικές λύσεις είναι είτε η αρνηση του κόσμου (απορρίπτονταςοποιαδήποτε πραγματικότητα πέραν του Ενός) ή ένας εμμονο­κρατικός πανδεϊσμός, απόψεις εξίσου μοιραίες για το νεοπλατω­νικό δόγμα μιας διαστρωματωμένης μεταφυσικής ιεραρχίας. Ταπροὅλήματα που τίδενται από την «αρνητική υπερὅατικότητα»στην αντίληψη του Ενός επρόκειτο να επανέλδουν στον Δαμόι­σκιο, τον τελευταίο διευδυντή της Αδηνοίίκής Ακαδημίας (πρΰλ

ορ­φή σε όλο τον ύστερο Νεοπλατωνισμό, του οποίου η γενική από.­ντηση ήταν απλώς να τα περιγρόιψει ως μια αναγκαία συνέπειατης όιρρητης φύσης του Ενός, στην οποία η σχολή δα έδινε όλοκαι μεγαλύτερη ὅαρύτητα (πρὅλ. σελ. 240­Ι). Η «σύμπτυξη»

σελ. 250), υπήρχαν ωστόσο αναμφίὅολα σε πιο μετριασμένη μ

όμως των Υποστόισεων από τις σχολές του Πλωτίνου? και τουύΠορ­φυριου, της οποίας οι απόψεις του σχολιαστή ήταν απλώς το πιοακραίο παραδειγμα, φαινόταν να δέτει μια πολύ πιο σοὅαρή απει­λήςστα μόιτιας του Ιαμὅλιχου. Ήταν συνεπώς ενόιντια σε τέτοιεςτόισεις_πΟ1›.κατευδύινονταν οι δικές του μεταφυσικέςκαινοτομίες

ΙνΗ αντεπίδεση του Ιἀμὅλιχου· η Ψυχή

και η σωτηρία της

Η αντίδραση του Ιόιμὅλιχου στον τρόπο με τον οποίο πραγμα­τευόταν η Σχολή του Πορφύριου την Πρώτη Υπόσταση δεν ήταν

# ε 2 |απλως για να επαναφερει το Εν στην πλωτινικη του δεση υρόινω της Νοητής τριόιδος· σύμφωνα με τον Δαμόισκιο προχώ­ρησε ακόμη περισσότερο αξιώνοντας μια υπέρτατη αρχήοποία υπερέὅαινε ακόμη και το Εν, μια αρχή την οποία απολεσε απλόι το «Ἀρρητον» (Π. Αρ. Ι. 86. 3 κ.ε.). Αν και δεν μπ ­

πε

ρούμε να είμαστε σίγουροι για τους λόγους που οδήγησαν τον

ΚΟΩ×

εηηζτταξἶζ

Ι93

Ὁ

51

ι

Η.­

Ο­εκι ί.

..υ­>¬»,__„

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

\

Ιόιμὅλιχο, ήταν μόιλλον επηρεασμένος, όπως και ο Δαμασκιος

έχει νόημα μόνο σε αντίθεση με την πολλαπλότητα και ως εκ τού­\/ ύστερα από αυτόν (ό.π. Ι. 5­6), από την αντίληψη ότι η ενότητα

| | | |του ανηκει στη σφαιρα της σχετικής πραγματικότητας. Οι πληρο­

φορίες μας σχετικόι με την πραγμόιτευσή του για τη Δεύτερη και

Τρίτη Υπόσταση είναι πολύ πιο εκτεταμένες και αρκούν να τεκ­

μηριώσουν την ευθύνη του για τις περισσότερες από τις θεμελιώ­

θεις καινοτομίες που συναντάμε στους συγγραφείς της Αθηνοίίκής

και της Αλεξανθρινής Σχολής. Επίσης όμως θεν υπόιρχει καμία

αμφιὅολία ότι οι θεωρίες που προτείνουν αυτοί οι συγγραφείς

ακολουθούν μια θεμελιώδη μετα­ιαμὅλίχεια εξέλιξη. Λόγω της

απουσίας οποιασδήποτε σωξόμενης μεταφυσικής πραγματείας

του Ιόιμὅλιχου, είναι αθύνατο να είμαστε σίγουροι σε ποιο ὅαθμό

η ύστερη νεοπλατωνική θεωρία είχε προταθεί από τον ίθιο και σε

ποιο ὅαθμό αντανακλόι την παρέμὅαση των θιαθόχων του. Εδώ

θεν θα επιχειρήσουμε αυτό το έργο. Τα τρία τελευταία μέρη του

παρόντος κεφαλαίου θα ασχοληθούν με τις θεωρίες τις οποίες

έχουμε λόγο να θεχόμαστε ως κατόι ὅόιση ιαμὅλίχειες, αν και πολ­

λό. στοιχεία από την εξέλιξή τους μπορεί στην πραγματικότητα να

αποτελούν έργο της Αθηνοιίκής Σχολής. Τις θεωρίες που πιθανό­

τατα, απ, όσο μπορούμε να πούμε, προέρχονται από την τελευ­

ταία σχολή, θα τις κρατήσουμε για το επόμενο κεφαλαιο."Σημείο εκκίνησης πρέπει να είναι για μία ακόμη φορόι το εθόι­

φιο του έργου Περί Ψυχής του Ιόιμὅλιχου στο οποίο αυτός επικρί­

νει τους προκατόχους του (Στοὅαίος Ι. 365. 5 κ.ε.). Εναντίον τους

ο Ιόιμὅλιχος επιμένει ότι η Ψυχή είναι μια ξεχωριστή αυθύπαρκτη

Υπόσταση, εξαρτώμενη και κατώτερη από το Νου (ό.π. 365. 22

κ.ε.). Με αλλα λόγια δεν αποτελεί ούτε έναν ελλιπή τρόπο ενα­

τένισης του τελευταίου ούτε συντακτικό στοιχείο της Νοητής τα­

ξης. 'Ετσι ο ορισμός στο Τιμαιος για την Ψυχή ως ενθιόιμεσης αρ­

χής αφορόι την ουσιώθη της φύση και όχι απλώς τη σχέση της με

τα σώματα (Πρόκλος Εις Τίμ. Π. ΙΟ5. 15 κ.ε.). Εξίσου ουσιώθης για

28. Η καλύτερη σνόλυση του κατα πόσο η θεωρία του Πρόκλου μπορεί να προέρχεται από

τον !όμβλιχο ή από τον δασκαλο του Πρόκλου Συριονὀ είναι εκείνη του Οοοαε, Ρτοοίυε:

Εωπιεηιε οί Τηεοιοηγ, σελ. ›ο‹ι­›ο‹ν.

194

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

το ρόλο της ως μεσολαΰητικής αρχής μεταξύ των δύο κόσμωνείναι η αντίληψη των ύστερων Νεοπλατωνικών σύμφωνα με τηνοποία, μολονότι η ουσία της Ψυχής είναι αιώνια, οι δραστηριό­τητές της λαμὅόινουν χώρα μέσα στο χρόνο (Πρόκλος ΣΘ 191)·ο Πλωτινος ειχε υποστηριζει ακριὅως το ιδιο για την ανδρωπι­νη ψυχή (Ενν. Ιν. 4. 15. 16­20). Αλλόι για τον Ιόιμὅλιχο και τονΠρόκλο αυτός ο περιορισμός εφαρμόζεται ακόμη και στην ενα­τένιση των δεϊκών ψυχών (Εις Τιμ. Π. 289. 3 κ.ε. κ.λπ.). Μια πε­ραιτέρω συνέπεια της νέας αντίληψης της Ψυχής ηταν η τρο­ποποίηση του Ιόμὅλιχου στην όιποψη των προκατόχων του ότι«τα πόιντα ενυπόιρχουν στα πόιντα››. Αυτό δα το εξετάσουμελεπτομερέστεροι αργότερα· επί του παρόντος χρειόιςεταιαπλώς να σημειώσουμε ότι ο πλωτινικός Νεοπλατωνισμός φαι­νόταν στον Ιόιμὅλιχο να είχε δώσει πολύ λίγη έμφαση στο γεγο­νός ότι μια οντότητα περιέχει το σύνολο της πραγματικότηταςμόνο με έναν τρόπο κατόιλληλο προς τη δική της ατομική φύση(Πρόκλος ΣΘ 1Ο3, 176­7· πρὅλ. παρακόιτω σελ. 201­2). Ήτανσυνεπώς πλήρως προετοιμασμένος να αποδεχτεί όχι μόνο ότι ηΚαδολική Ψυχή καδρεφτίςει το σύνολο του Νοητού κόσμου, αλ­λόι και ότι κόιδε ατομική ψυχή εμπεριέχει όλους τους Λόγους οιοποίοι λειτουργούν μέσα στην Καδολική Ψυχή (ΣΘ 194­5). Εκεί­νο που ο Ιόιμὅλιχος και ο Πρόκλος οιπέρριπταν κατηγορηματι­κόι ήταν η δέση του Πλωτίνου για τον όινδρωπο ως «νοητό κό­σμο» (Πρόκλος Εις Παρμ. 930. 26 κ.ε., 948. 14 κ.ε.· πρὅλ. πο.­ραπόινω σελ. 122, 125) και αυτό για δύο λόγους. Πρώτον, εφό­σον η Ψυχή διακρίνεται από το Νου, οι αρχές τις οποίες δεόιτοιιείναι μόνο Λόγοι, όχι οι υπερὅοιτικές Ιδέες καδαυτές· τις τε­λευταίες, σε αντίδεση με τη διδασκαλία του Πλωτίνου, καμίαψυχή δεν μπορεί να γνωρίσει εφόσον παραμένει ψυχή (ΣΘ 190.σελ. 166. 20 1)ο‹:1αε)." Δεύτερον ­και εδώ αγγίζουμε την όιλληδασική διαφωνία με τον Πλωτίνο­ δεν πρέπει να αγνοήσουμετις διακρίσεις μεταξυ των διοιφορετικων κατηγοριών ψυχων· ηψυχή μας δεν ειναι ομοούσιοι με εκείνες των δεών.

27. 'Ενας σημαντικός περιορισμός εφόσον, όπως θα δουμε, αυτό που δεν επιτευχθεί από τηνίδια τη δύναμη της ψυχής, είναι δυνατόν μέσω της θεουργίας.

195

1ίίι| 2 2 › 2 κ ­­

­ακ/­¬`_.

_,..„___,...~ε..

ι

1. . . . γ

ἶἑ

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Διότι, αν οι δεῖκές ψυχές εξακολουδούν να κατανοούνται σανκαδεμία να ήταν εξαρτημένη από έναν υπερὅατικό Νου απολαμ­ὅόινοντας την αιώνια ενατένιση των Ιδεών, το γεγονός ότι το ίδιοδεν ισχύει και για την ανδρώπινη ψυχή αποδεικνύεται για τον Ιόιμ­ὅλιχο από το ότι οι διανοητικές δυνάμεις του ανδρώπου λειτουρ­Υ

§\`

ούν μόνο διαμεσολαὅημένα (ΣΘ 111, 175, Εις Τιμ 1. 245. 17 κ.ε.γι, ι,ι¬.„ι.ι± κ.λπ). Για παρόμοιους λόγους, και εξαιτίας της ασυμφωνίας του με

› 2 : ι 2 2ιιιιιλι _ Ι

­πμ.../τ

Η

α πλατωνικα κειμενα, ο Ιαμὅλιχος και ολοι οι υστεροι Νεοπλατω­ίΐψω 1, νικοί εκτός από τον Θεόδωρο Ασιναίο (πρὅλ. παραπόινω σελ. 160)τμ ί^ἔ'ί® ·ι· Ἡ 2 : κ | κ |1 ·°“ γαπερριψαν τη δεωρια του Πλωτινου σχετικα με ένα απτωτο μερος

η.­ἦιτης ψυχής (Πρόκλος Εις Ἱιμ ΠΙ. 333. 28 κ.ε., ΣΘ 211, Σιμπλίκιος Π.Ψυχ. 6. 12­17· πρὅλ. σελ. 127). Πέρα από το δέμα της απόιδειας τηςψυχής, διέφεραν λιγότερο από τον Πλώτίνο από όσο κανείς δα πε­ρίμενε, συμφωνώντας μαζί του στο ότι η συναισδηματική διαταρα­ξη επηρεάζει μόνο τη σχέση σώματος και κατώτερης ψυχής και μό­νο εσφαλμένα πιστεύεται ότι επηρεόιζει την ψυχή καδαυτή (Μυστ.1. 1Ο. σελ. 35. 8. κ.ε., Εις Ἱιμ. 111. 330. 9 κ.ε.· πρὅλ. παραπάνω σελ.128­31). Παραδέχοντανςωστόσο ότι ολόκληρη η ψυχή μπορούσε ναεπηρεάζεται απόςτο σφάλμα. Και ήταν ουσιώδες για το αυστηρό ιε­

“τ ραρχικό σύμπαν του Ιόιμὅλιχου το γεγονός ότι καμία ψυχή ποτέ δεν

ί1

ι

1

εγκαταλείπει την τάξη στην οποία ανήκει. Γι, αυτό και απέρριπτε/­ ια ύ | Ι ύ

(Ψ το ὅασικο αξιωμα της δεώρησης του Πλωτίνου σχετικόι μεητη μεἑ"φ τενσόιρκωση, ότι η ανδρώπινηδψυχήύ μπορούσε να μεταμορφωδεί σε.­ .,.....

ψυχή ζώου (Νεμέσιος Φυσ. Ανδ. 51. 117­18 = ΡΟ ΧΕ. 584, Αινείας1 2

3 Γαζαιος ΡΟ ΕΧΧΧν. 893· πρὅλ. σελ. 125, 186)· στην πραγματικο­τητα οι ύστεροι Νεοπλατωνικοί αρνούνταν πλήρως το γεγονός ότι

Μ ζώα έχουν ψυχή με την αυστηρή έννοια του όρου (πρὅλ. ΠρόκλοςΠΘ 111. 128, Π. Κακ. 25. 223­4). Ερμήνευαν συνεπώς τις αναφο­ρές του Πλόιτωνα στη μετενσόιρκωση των ζώων είτε απλώς με τησημασία ότι ο φαύλος όνδρωπος αποκτόι ένα ζώώδη χαρακτήρα εί­τε το πολύ ότι επέτρεπε στην ψυχή του, ενόσω παρέμενε ανδρώ­πινη, να συσχετίζεται προσωρινόι με ένα σώμα ζώου (ΣαλούστιοςΠ. Θεών ΧΧ. 1, Πρόκλος Εις Ἱιρ. ΙΠ. 294. 22 κ.ε.)." Ανόιλογες28. Μπορούμε να σημειώσουμε ότι το Χαλδσικά Λόγια σπέρριιπσν τη μετεμψύχωση των ζώ­ων (Πρόκλος Εις Πολ 11. 386. 27 κ.ε.).

196

ΠΟΡΦΥΡΧΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

προσπόιδειες έγιναν από τον Ιόιμὅλιχο για να εναρμονίσει τη ὅασι­κή του δέση με το ενδεχόμενο, το οποίο δεχόταν, να μπορεί η ψυ­χή να ανελιχτεί στη ὅαδμίδα των αγγέλων. Στην πραγματικότητα,υποστήριζε, αυτό δεν συμὅαίνει μέσω των δυνόιμεων της ψυχής ήτης κατοχής όλων των Λόγων, αλλόι διαμέσου της σχέσης της με τιςυπερὅατικές αιτίες. Είναι συνεπώς αποτέλεσμα «της αγαδής προ­αίρεσης των δεών και της λόιμιμης που μεταδίδεται από αυτούς»(Μυστ: Π. 2). Το ότι αυτό επιτυγχάνεται μέσω της δεουργίας υπο­στηρίζεται εκτενώς στο ΠερίΜυστηριιων.

Η ανωτερότητα της δεουργίας έναντι της φιλοσοφίας υπο­στηρίζεται σε ένα περίφημο κεφόιλαιο του ΠεριίΜυστηριων στοοποίο ο Ιόιμὅλιχος αρνείται το γεγονός ότι η σκέψη από μόνη της

ε| ι : ιμπορει να ενωσει το φιλοσοφο με τους δεους (Μυστ. Π. Π). Ηδεωρητική κατανόηση των δυνόιμεων που επικαλείται είναι χωρίαμφιὅολία δευτερευόντως σημαντική για το δεουργό, παραδέχε­ται ο Ιόιμὅλιχος, αλλόι η ζωντανή ένωση δεν εξαρτάται από αυτήναλλόι από την επιτέλεση των κατόιλληλων τελετουργικών πρακτι­ ἕι

κών. Η αποτυχία του Πορφύριου να εκτιμήσει αυτό το γεγονοςήταν ο κύριος λόγος για να τον κατηγορήσει ο Ιόιμὅλιχος ότι απέ­τυχε να κρατήσει τα φιλοσοφικόι προὅλήματα χωριστόι από τα δε­ουργικόι (πρὅλ. ό.π. Ι. Ζ. σελ. 7. 2 κ.ε.). Η όιποφη του Πορφύρι­ου για τη δεουργία ότι αυτή εξαρταται από τη «συμπόιδεια» πουενώνει τον αισδητό κόσμο ήταν ενδεικτική της ανόιλογης αποτυ­χίας του να διακρίνει τα συναιτια από τα αληδινόι αίτια της δε­ουργικής δύναμης, της δύναμης που απονέμεται από τη δεία χόι­ρη στα τελετουργικόι της και στα συμὅολικόι αντικείμενα που

ιιί

νιΐΰ

­­<=¬ν¬ε»­­ι­Με­`ωι....„____Ἀ

| μ Βχρησιμοποιουνται (πρὅλ. ΙΙΙ. 26­7, ν. 7­ ΙΟ). Η δυναμη της δε­ουργίας δεν εμπίπτει συνεπώς μέσα στα όρια του αισδητού κό­σμου. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι οι δεοί μπορούν να εξαναγκα­στούν από τους ανδρώπους· ο εζαναγκασμός του ανωτέρου απότον κατώτερο είναι αδύνατος. Η αλήδεια είναι ότι οι τελετουρ­γίες με τις οποίες καλούνται οι δεοί λειτουργούν μόνο δυνόιμειμιας αυδόρμητης προσφορόις εκ μέρους της δεϊκής δύναμης. Καιτο αποτέλεσμα είναι ότι οι δεοί δεν κατεὅαίνουν με τη ὅία στοναισδητό κόσμο, αλλά εξαγνίζουν τους πιστούς και τους ανόιγουν

Ι97

Να...................................«×#°

ι

ί

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

στη Νοητή τόιξη (Μυστ. Ι. 12. 1. 14, ΠΙ. 16­18. σελ. 138. 6 κ.ε.

κ.λπ.). Οι αναφορές των ὐστερων Νεοπλατωνικών σχετικα με τηδεία «ὅοὐληση». είναι σημαντικό να σημειώσουμε, δεν υποδηλώ­

νουν καμία δεμελιώδη αλλαγή στην ιδέα του Πλωτίνου σχετικόι με

τη δεία δρόιση. Όπως έχουμε δει, ο νεοπλατωνικός «τελετουργι­σμός» διαφέρει από τον αντίστοιχό του χριστιανικό κατά το ότι

ὅασίςεται αποκλειστικά στους δεμελιώδεις εδραιωμένους από το

δεό κοσμικους νόμους και όχι σε μια υπερφυσική μεσολόιὅηση πόι­

ω και πέρα από αυτούς τους νόμους ­ ιδέα τόσο αποκρουστικήτους ύστερους Νεοπλατωνικοὐς όσο και σε όλους τους Ελληνι­τικοὐς στοχαστές (πρὅλ. σελ. 17Ο­4). Οι Νεοπλατωνικοί ήταν εξί­

σου διατεδειμένοι να υποστηρίξουν τις διακρίσεις που έκανε ο

Πλωτίνος αναμεσα στη δεῖκή ὅουληση και την αντίστοιχη ανδρώ­

πινη (πρὅλ. σελ. 111 κ.ε.). αρνοὐμενοι ότι η πρώτη περιλαμὅόινειείτε εσκεμμένη δρόιση είτε συνειδητή προσοχή στα δημιουργήμα­τα της." Παρ” όλα αυτόι οι αναφορέςςτους σε «ὅοὐληση» στο ση­ε ,

μείο όπου ο Πλωτίνος είχε αναφερδεί...αΞτ_λώς_στη δεία «γεννωο

<ΟΟ

ςςδωρίκαςε (πρὅλ. σελ. 113), σηματοδοτούν μια σημαντική αλλδίγή στη

στόιση του ανδρώπου απέναντι στο δείο. Και ακόμη πιο σημαντι­

κό ήταν το συμπέρασμά τους, σύμφωνα με την κατώτερη εκτίμη­ση που είχαν για την ανδρώπινη ψυχή, ότι η σωτηρία δεν ήταν μέ­

σα στις δυνόιμεις του ανδρώπου. Η όιρνηση αυτού ήταν ένας από

τους λόγους που ρητόι επικαλέστηκε ο Ιόιμὅλιχος προκειμένου νααρνηδεί ότι η φιλοσοφία μπορούσε να οδηγήσει στη δεία ένωση

(Μυστ. Π. 11. σελ. 97. Ζ κ.ε.). Το Περί Μυστηρίων δείχνει. στην

πραγματικότητα. τόσο ότι ο Ιόιμὅλιχος είχε πλήρη επίγνωση τηςκατηγορίας ότι μετέτρεπε τη σωτηρία σε μια διαδικασία περισσό­

τερο μηχανιστική απ” ό,τι ήταν για τους παλαιότερους Νεοπλα­τωνικούς όσο και ότι αυτό ήταν μακριόι από τις προδέσεις του.

Απεναντίας. το έργο επιδεικνύει μια νέα έμφαση στην ανόιγκη γιαδεία χόιρη, συνδυαςόμενη με μια νέα ταπεινότητα και δεκτικότη­τα εκ μέρους του ανδρώπου απέναντι στη χόιρη αυτή. Περισσότε­

ρα σημόιδια αυτου του γεγονότος δα ὅρούμε στον Πρόκλο.

29. Πρβλ. Μυστ. 111. 17 σελ. 140. 6 κ.ε., Πρόκλος ΠΘ 1. 15 σελ. 74. 17 κε., Εις Τιμ. 1.899. 17

κ.ε.· επίσης παρακατω σελ. 238.

198

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

Ιδιαίτερη προσοχή δίνει το Περί Μυστηρίων στο πρόὅληματης μαντείας, την οποία ο Ιόμὅλιχος διακρίνει σε μια ανώτερηκαι μια κατώτερη μορφή. από τις οποίες αποκλειστικό. η πρώτηενδιαφέρει το δεουργό. Ο Ιόιμὅλιχος ὅασίζεται στην παραδοσια­κή διόικριση ανόιμεσα σε «τεχνητή μαντική». η οποία στηρίζεταιστην ανόιγνωση σημείων μέσα στον αισδητό κόσμο (όπως ηαστρολογία ή η αποκρυπτογράφηση των οιωνών). και «φυσικήμαντική» (πρὅλ. Ενν. ΠΙ. Ι. 3. Ι3­17), με την οποία η ψυχή, απε­λευδερωμένη από το σώμα μέσα από την προφητική έκσταση ήτα όνειρα, είναι σε δέση να ενατενίσει τις αιτιακές αρχές τουσύμπαντος που περιέχονται μέσα στο Θείο Νου. Η διακριση με­ταξύ των δύο είχε αναλυδεί πλήρως από τους Στωικούς, τωνοποίων οι απόψεις εξετάζονται διεξοδικά στο έργο του Κικέρω­να Πε· Πἰνἱπειτἰοπε. Ο Πλωτίνος είχε αφιερώσει πολλές σελίδεςστην τεχνητή μαντική, την οποία είχε εξηγήσει, όπως και οι Στω­ικοί πριν από αυτόν. με τη δεωρία της «κοσμικής συμπόιδειας»(πρὅλ. σελ. 122­3)· για τη φυσική μαντική, από την όιλλη πλευ­ρό., είχε δείξει μικρό ενδιαφέρον, εφόσον ο σκοπός της πλωτινι­κής ενδοσκόπησης ήταν η ένωση με το Νου και όχι οι προφητικέςενορόισεις. Το κρίσιμο ὅήμα το οποίο γίνεται τώρα από τον Ιόιμ­ὅλιχο είναι να μεταγρόιψει τη φυσική μαντική σε νεοπλατωνικούςόρους συζητώντας την ως αποτέλεσμα της ένωσης της ψυχής μετον υπερὅατικό Νου και να την ταυτίσει, ως τέτοια, με την υψη­λότερη, «δεϊκή» μορφή της μαντικής (Μυστ. ΙΙΙ. 3). Η αναξιοπι­στία των αποτελεσμόιτων της τεχνητής μαντικής είχε επί μακρόνυπαρξει κοινός τόπος και ο Ιόιμὅλιχος ήταν έτσι σε δέση να τηνταυτίζει με την κατώτερη «ανδρώπινη» μαντική και να την αντι­παραὅόιλλει στην ενορατική ὅεὅαιότητα που επιτυγχάνεται μέσωτην εκστατικής ένωσης με το Νου. Ἀρα ο Πλωτίνος και ο Πορ­φύριος δικαιολογούνται όταν τονίζουν την κατωτερότητα αυτήςτης μορφής μαντείας· το σφόιλμα τους έγκειται στο ότι την ταυ­τίζουν με τη δεία μαντική που εφαρμόζεται από τους δεουργούς(Μυστ. ΠΙ. Ι, ΠΙ. 26­7, Χ. 3­4). Εζίφσουσπαρζαπλρινητική ήταν ηπρόταση του Πορφύριου σύμφωνα με την οποία η μαντι­κη αδαραΝφΝυχολογικζοφαινομενο για μια ακομη φορα

Ι99

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Ωιἢβ

Οὐ

εία χάρις είναι απαραίτητη και η ψυχική διάδεση του προφή­

η είναι απλό συναίτιο (ΠΙ. Ι. σελ. ΙΟΟ. ΙΟ κ.ε., ΠΙ. 24 κ.λπ.). Ἑναυναφές σφάλμα ήταν η ταύτιση εκ μέρους των ὐστερων Νεο­

πλατωνικών του «ειληχότος» δαίμονα του ανδρώπου με ένα μέ­

ρος της ψυχής του ή με τον ατομικό του νου (Μυστ. ΙΧ. 8, πρὅλ.Πρόκλος Εις Αλκ. 75­8 και παραπάνω σελ. ΙΖ­1)· εφόσον ο άν­

δρωπος δεωρείται ότι δεν έχει πλέον δικό του νου, ένα τέτοιο συ­

μπέρασμα από εδὡ και στο εξής είναι αδύνατον. Ομοίως, τώρα

που η δεῖκή μαντική γίνεται αντιληπτή σαν να συνεπάγεται τηνένωση με το Νου, το συμπέρασμα του Πορφυριου ότι η προφη­τική δύναμη δεν φέρνει πάντοτε την ευτυχία συνιστά για ένανΝεοπλατωνικό αντίφαση (Μυστ. Χ. 4). Τέτοιες ήταν οι συνέπει­ες για τη σωτηρία του ανδρώπου της νέας αντίληψης του Ιάμ­ὅλιχου σχετικά με την ψυχή. Πρέπει τώρα να εξετάσουμε τις δο­

μικές αρχές που διέπουν τη γενική του αντίληψη για το σύμπαν.

νΗ δομή της ύστερης

νεοπλατωνικής μεταφυσικής

Η αντίδεση ανάμεσα στην ιδέα του Ιάμὅλιχου για τον τρόπο σω­

τηρίας και σε εκείνη των προκατόχων του είχε πλήρως αναγνω­ριστεί από τους ίδιους τους ὐστερους Νεοπλατωνικους (πρὅλ.Ολυμπιόδωρος Εις Φαίδ. 123. 3­6). Μια παρόμοια αντίδεση είναιεμφανής ανάμεσα στην απλή σχετικά μεταφυσική ιεραρχία τουΠλωτίνου και τον πολλαπλασιασμό των Υποστάσεων, που χωρί­

ζονται από ακόμη πιο αυστηρές διαιρέσεις στις μετα­ιαμὅλίχευες σχολές. Πρέπει εντούτοις να δυμηδουμε ότι η «συμπυκνωση»των Υποστάσεων, στην οποία ο Ιάμὅλιχος με τόση σφοδρότητααντιτάχδηκε, ήταν μόνο μια τάση, μολονότι δεσπόζουσα, στα έρ­γα του Πλωτίνου και ίσως επίσης στα έργα του Πορφυριου.Έτσι, παρά τη γενική τάση του συστήματος του Ιάμὅλιχου, πολ­λές από τις μεταφυσικές του δεωρίες μπορούν να ιδωδοὐν ως

ΖΟΟ

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

απλή συστηματοποίηση και εξέλιξη μέχρι τη λογική τους κατόι­ληξη ιδεών οι οποίες υπήρχαν ήδη στους προκατόχους τους. Ἑναχαρακτηριστικό παραδειγμα αυτου μπορούμε να δούμε στη δεω­ρία του Ιόιμὅλιχου σχετικό. με τους «Αμέδεκτους» όρους (πρὅλ.σελ. 205­6), δεν ισχυει όμως λιγότερο για τις γενικές αρχές στιςοποίες ὅασιςόταν το σύστημα του. Τρεις από αυτές είναι κεντρι­κής σημασίας: πρώτον, η Αρχή του Ρεαλισμου, συνέπεια τηςοντολογικής προτεραιότητας των Νοητών αντικειμένων έναντιτων σκεπτόμενων υποκειμένων, δεύτερον, η Τριαδική Αρχή. ὅα­σιςόμενη από την πλευρά της στον ιαμὅλίχειο Νόμο των ΜέσωνΌρων και, τρίτον, η Αρχή της Αντιστοιχίας, ο νόμος, με τον οποίοπρέπει τώρα να εξοικειωδοὐμε, ότι «τα πόιντα ενυπόιρχουν σταπόιντα, αλλόι το καδένα ανόιλογα με τη φύση του››ἕ®

Μπορουμε να ξεκινήσουμε από την αρχή που αναφέρδηκετελευταία, εφόσον η σπουδαιότητα της δα πρέπει να έχει γίνεισαφής από τα προηγουμενα κεφάλαια. Έχουμε δει ότι στηνπρόιξη μπορεί να εφαρμοστεί είτε «κόιδετα», προκειμένου ναεκφρόισει τη συνέπεια της Αρχής της Πληρότητας συμφωνα μετην οποία κόιδε Υπόσταση εκφραζει την Πληρότητα του Όντοςυπό τις κατόιλληλες συνδήκες (πρὅλ. σελ. Π4­5), είτε «οριζό­ντια», προκειμένου να εκφράσει το γεγονός ότι κόιδε μέρος μιαςσυγκεκριμένης Υπόστασης καδρεφτίζει το συνολο της Υπόστα­σης αυτής (ως εκ τουτου και το σύνολο της Πραγματικότητας)·το καδαρότερο παραδειγμα της τελευταίας εφαρμογής ὅλέπου­με στην πλωτινική ιδέα της Νοητής τόιξης (σελ. 99­100· για τονΙόιμὅλιχο πρὅλ. Πρόκλος Εις Τιμ. Ι. 423. 9 κ.ε.). Ομοίως, γιαόλους τους Νεοπλατωνικοὐς κόιδε ψυχή, δυνόιμει της κατοχήςόλων των Λόγων μέσα της, «είναι όλα τα πράγματα, παραδειγ­ματικώς μεν προς τα αισδητόι, εικονικώς δε προς τα νοητόι›› (ΣΘ195). Αλλόι ο μετριασμός, «το καδένα ανόιλογα με τη φυση του»,δεν είναι λιγότερο σημαντικός· καδετί είναι αυτό που είναι διότιμέσα σε αυτό δεσπόζει μια συγκεκριμένη αρχή (ή αρχές). Συνε­πώς, αν και ο όινδρωπος περιέχει μέσα του όλους τους Λόγους, η80. Πρόκλος ΣΘ ι08· για τον Ιόμβλιχο πρβλ. ιδιαίτερα Εις Πρ. Ι. 87. 6 κ.ε., 428. 3 κ.ε. κλπ.

ΖΟΙ

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

είναι ο Λόγος ακριὅώς του ανδρώπου, και όχι εκείνος του αλό­

γου, ο οποίος επικρατεί μέσα του. Ο Πλωτίνος, σύμφωνα με την

όιποφη του Ιόιμὅλιχου, είχε μερικές φορές αποτύχει να επισημόι­

νει το τελευταίο σημείο, για παραδειγμα στον εντοπισμό των

Ιδεών καδαυτών, και όχι απλώς των Λόγων τους, μέσα στην

ατομική ψυχή (πρὅλ. σελ. Ι95). Για τον Ιόιμὅλιχο, απεναντίας,

αυτό το οποίο έχουμε μέσα μας είναι απλώς αντιστοιχίες μετα­

ξύ διαφορετικών τόιξεων πραγματικότητας και όχι πλέον η όιμε­

ση παρουσία της μίας πραγματικότητας μέσα στην αλλη. Γίνε­

ται συνεπώς κατανοητό γιατί η Αρχη της Αντιστοιχίας δεωρή­

δηκε δεμελιώδους σημασίας για τους ύστερους Νεοπλατωνι­

κούς, όχι μόνο στη μεταφυσικη, αλλα, όπως έχουμε δει, επίσης

στη δεουργία και, όπως η τελευταία ενότητα αυτού του κεφα­

λαίου δα δείξει, στην εξήγηση των κειμένων.

Περισσότερο σημαντική ωστόσο ήταν η ιαμὅλίχεια αρχή του

Λογικού Ρεαλισμού. Η δεμελίωση αυτης της αρχης ήταν η δεω­

ρία, δεμελιώδης στον ελληνικό ορδολογισμό και ισχυρότερα δια­

τυπωμένη στο έργο Παρμενίδης του Πλόιτωνα (ΒΖΒ­Ο πρὅλ. πα­

ραπανω σελ. 99), σύμφωνα με την οποία τα αντικείμενα της σκέ­

ψης πρέπει να υπαρχουν πρότερα και ανεξαρτητα από το στο­

χασμό τους (πρὅλ. Πρόκλος Εις Παρμ. 753. 8­31, 891­901, 1054.

25­37). Το ότι η πλωτινικη όιποιμη για τη σχέση του Νου με τα

αντικείμενα του ήταν τουλαχιστον αμφίσημη επί του συγκεκρι­

μένου δέματος έχει ηδη σημειωδεί (πρὅλ. σελ. ΙΟΟ­1, 117­8). Γι,

αυτόν το λόγο, κατέληγε ο Ιόιμὅλιχος, η δέση του Πλόιτωνα δα

μπορούσε να διασφαλιστεί μόνο εόιν το Ον προαγόταν σε υψη­

λότερο οντολογικό επίπεδο από το Νου ο οποίος το ενατενίςει

και κατ, αυτόν τον τρόπο η Δεύτερη Υπόσταση δα έπρεπε να δι­

αιρεδεί σε Νοητή και Νοερη Τάξη." Γενικότερα, εφόσον είναι ου­

σιώδες στην Αρχη του Ρεαλισμού οι λογικές διακρίσεις να υπο­

δηλώνουν οντολογικές διακρίσεις και εφόσον ο Νοητός κόσμος

ὅασίςεται σε μια λογικη ιεραρχία πρότερου και ύστερου, ανακύ­

πτει ένας επιπλέον λόγος να οριστούν διακρίσεις οντολογικης

Βι. Ποβλ. Πρόκλος Εις Τίμ. Ι. 808. ι7 κε., ΣΘ ιθι· για την ιδέα του Ιόμβλιχου σχετικα με τη

Νοητή Τόξη πρβλ. Εις Τιμ Ι. 230. 5 κ.ε., ΠΘ Ι. ιι. σελ. 52. 2 κε.

202

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

φύσης μεταξύ των μερών της Υπόστασης. Όπως ο Πρόκλος ποι­

ρατηρεί, η συνήθης απροθυμία του Πλωτίνου να δεχτεί αυτό τογεγονός ήταν για μία ακόμη φορό. το αποτέλεσμα αδιόικριτηςεφαρμογής της αρχης «τα πόιντα ενυπόιρχουν στα πάντα» (ΠΘΙ. ΙΟ. σελ. 43. Ι6­ΖΙ)· εντούτοις αλλού, ιδιαίτερα στην πιο ‹‹ρεα­λιστικἠ» πραγματεία νΙ. 6 σχετικόι με τους Αριδμούς, φαινόταννα οδηγείται σε μια πιο «ιεραρχική» αποψη, στη διακριση Είναι,Ζωἠς και Νου και στην επιμονή στην προτεραιότητα του Είναιτόσο έναντι της Σκέψης όσο και έναντι του Αριθμού (ό.π. Ι. ΙΙ.σελ. 50. Ι5 κ.ε.· πρὅλ. παραπάνω σελ. ΙΙ7­8). Τέτοιες τάσεις στησκέψη του Πλωτίνου ηταν που οι μετα­Ιαμὅλίχειοι επρόκειτο ναεξελίξουν έως τη λογικη τους καταληξη. Ι

Όπως παρατηρεί ο Α. Ε. Ι..Ιογὀ., η μεταφυσικη τους στόχευεπόινω απ” όλα «να δείξει για ποια πράγματα μπορούσε να ει­πωθεί ότι έχουν ξεχωριστή ύπαρξη και ποια ήταν η λογική ιεράρ­χησή τους››.3Ζ Στο πρώτο ερώτημα η απαντηση τους ήταν ότι θαέπρεπε να διατυπωθεί αξιωματικό μια πραγματικη οντολογικηδιόικριση η οποία να αντιστοιχεί σε κάθε αυθόρμητη διακρισησκέψης, ενώ στο δεύτερο ότι η οντολογικἠ προτεραιότητα αντι­στοιχεί στη λογικη προτεραιότητα. Γι) αυτό και οι καθολικότερεςιδέες αποκτούν μια υψηλότερη θέση στη μεταφυσικἠ ιεραρχία,εφόσον (μεταγρόιφοντας τους λογικούς όρους σε οντολογικούς)αποτελούν αιτίες περισσότερων πραγματων και ως εκ τούτουέχουν μεγαλύτερη δύναμη (ΣΘ 25, 57, 60). Γι, αυτό ακριὅώς, γιαπαραδειγμα, το Είναι πρέπει να είναι πρότερο της Ζωής και ηΖωη πρότερη του Νου, εφόσον οτιδηποτε υπαρχει δεν είναι ζω­ντανό ούτε όλα τα όντα που υπαρχουν μπορούν να σκεφτούν(ΣΘ ΙΟΙ, ΠΘ ΠΙ. Ι26 κ.ε.). Και εφόσον οι καθολικότερες ιδέες εί­ναι επίσης και οι πιο απλές, δικαιολογείται το λογικό συμπέρα­σμα των Νεοπλατωνικών ότι η απλότητα συνοδεύεται από με­γαλύτερη ισχύ και ανώτερη οντολογικἡ θέση (ΣΘ 6Ι­2). Η τελι­κἠ αναπτυξη αυτών των αρχών θα εξεταστεί σε αναφορόι με τηΣχολη της Αθηνας. Επί του παρόντος πρέπει να τονιστεί ότι η

32. Οετηοτιαηε Ηίετοτγ οί Δειετ Θτεεκ εικί Εετίγ ΜοσΙενε| Ρηϋοεορηχ σελ. 3ι0.

203

<ΞἶΪ

ι;Ι

ΝΕΟΠΛΑἹὉΝΙΣΜΟΣ

ιαμὅλίχεια θεωρία ήταν μια ακραία έκφραση του ρεαλισμού,8νός ρεαλισμού ο οποίος μεταχειριςόταν τις Ιδέες όχι, όπως ο

αριστοτελικός μετριοπαθής ρεαλισμός, ως αρχές που λειτουρ­Υούν μέσα στα επιμέρους πράγματα (ιυιἰνετεεὐἰει ἱπ τεὸαε), αλ­λά ως αυθυπόστατες και αυτοδύναμες ουσίες, και ως τέτοιες δενήταν απλώς απαραίτητες για την εξήγηση των επιμέρους πραγ­μάτων αλλά υπεύθυνες για την αληθινή ύπαρξη των πραγμάτωνκαθαυτών. Κατά συνέπεια το όλο δεν είναι απλώς μεγαλύτεροαπό το άθροισμα των μερών του· πριν από το όλο­στα­μέρη πρέ­πει να αξιώσουμε την ύπαρξη ενός ξεχωριστού όλου­πριν­από­Τα­μέρη (πρὅλ. ΣΘ 67­9, Εις Τιμ. Ι. 4263 κ.ε.). Ἑνα άλλο πολύγνωστό παράδειγμα που δείχνει το ὅαθμό στον οποίο ο Ιάμὅλι­Χ

τος και οι διάδοχοί του ήταν αποφασισμένοι να αναπτύξουν αυ­ές τις αρχές ήταν εκείνο του Χρόνου και της Αιωνιότητας. Η

ανάλυση αυτών των εννοιών, καθώς και των αντίστοιχων πλατω­ν ικών κειμένων που τους αφιερώνονταν, έδειξε στον Ιάμὅλιχοότι αυτές οι έννοιες θα έπρεπε να γίνουν κατανοητές ως λογικό.,Κ

ω>1

αι κατά συνέπεια οντολογικά, πρότερες της Ψυχής και του Νου/ αντίστοιχα· γι' αυτό δεν μπορούν πλέον να χρησιμοποιούνται

απλώς ως όψεις αυτών των Υποστάσεων, αλλά πρέπει οι ίδιες ναΏ : : » # |αὅουν τη θεση αυθυποστατων ουσιων (ΣΘ 53, Εις Τιμ. ΙΙΙ. 8­

4° πρὅλ. Σιμπλίκιος Εις Φυσ. 792. ΖΟ κ.ε.). Και ο εξαντλητικόςκαι σχολαστικός χαρακτήρας πολλών από τις διακρίσεις τωνύστερων Νεοπλατωνικών είναι εξίσου μπερδεμένος.

Υ

τ

Όπως μπορεί κάποιος να υποπτευτεί και όπως θα δούμε αρ­ότερα, τα κίνητρα των ύστερων Νεοπλατωνικών για όλες αυτέςις διακρίσεις δεν ήταν μόνο μεταφυσικά. Παρί όλα αυτά, κατ”

ουσίαν οδηγούσαν απλώς έναν πλατωνικό Ρεαλισμό ως τα ακραίαλογικά του όρια. Και θα πρέπει να θυμηθούμε ότι ο ρεαλισμόςΤους ήταν λιγότερο ακραίος από εκείνον του Πλάτωνα ο οποίοςπρουποθέτει μια διακριτή Ιδέα για κάθε κοινό όνομα, αποφεύγο­ντας έτσι μερικούς από τους χειρότερους παραλογισμούς της αρ­

Χ

εικής θεωρίας των Ιδεών (πρὅλ. παραπάνω σελ. 45­6). Η ταύτισηκ μέρους των Νεοπλατωνικών της αληθινής αιτιότητας με τη

δραστηριότητα της Νοητής τάξης (με ὅάση την ενδιάμεση σχέση,

204

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

φυσικα, Νου και Ψυχής) και η συνακόλουδη υποὅαδμιση των μη­χανικών αιτιών μέσα στον υλικό κόσμο σε απλόι ‹‹συναίτια››(πρὅλ. ΣΘ 75) είχαν ομοίως τη ρίζα τους στα Φαιδων 98­101 καιἸιιιιαιος 46(ζ­Ε· έχουμε ήδη παρατηρήσει τη σπουδαιότητα αυτήςτης διόικρισης στη δικαιολόγηση της δεουργίας από τον Ιόιμὅλιχο(παραπάνω σελ. Ι97­ΖΟΟ). Ίσως όμως η πιο σημαντική εφαρμογήτων παραπανω αρχών ήταν η δεωρία του Ιόιμὅλιχου περί ‹‹Αμέ­δεκτων Όρων», ένας συνδυασμός, όπως δα δούμε, μιας ὅασικήςπλατωνικής δεωρίας με πλωτινικές ιδέες”

Ουσιώδες στην περιγραφή εκ μέρους του Πλάτωνα της «μέ­δεξης» των επιμέρους πραγματων στις Ιδέες ήταν το ότι η Υπερ­ὅατική Ιδέα (π.χ. η Ιδέα της Λευκότητας) είναι διαφορετική απότην καδολική έννοια «λευκότητα» η οποία ενυπήρχε στα επιμέ­ρους λευκόι αντικείμενα· αυτό υπονοείται στο διόιλογο Φαιδων καισυνόιγεται αναγκαία από την όιρνηση στο απόσπασμα 52Α απότο Τηιιαιος σύμφωνα με το οποίο οι Ιδέες καδαυτές εισάγονταιστον αισδητό κόσμο. Δικαιολογείται συνεπώς ο Ιόιμὅλιχος να εξα­γει από αυτό τα εδόιφια την τριόιδα Υπερὅατική Ιδέα, ΕμμενήΚαδολική Έννοια και Υλικό Επιμέρους, όρους τους οποίους ονό­μασε αντίστοιχα Αμέδεκτον, Μετεχόμενον και Μετέχον (ΣΘ 24).Μια ευρύτερη όμως εφαρμογή της δεωρίας προέκυπτε από τηνεπέκταση που έκανε ο Ιόιμὅλιχος του όρου μέδεξη για να περι­γράψει γενικότερα τη «διαπότιση» των κατώτερων αρχών απόανώτερες ­π.χ. των σωμόιτων από τις ψυχές και των ψυχών απότους νόες­ και από τη συναγόμενη διόικριση μεταξυ Αμέδεκτης(δηλ. Καδολικής) Ψυχής, η οποία δεν είχε σχέση με κανένα επι­μέρους σώμα, και των ατομικών ψυχών στις οποίες μετέχουν τασώματα (Εις Ἱιμ. ΙΙ. ΙΟ5. 156 κ.ε.), όπως επίσης μεταξυ του Αμέ­δεκτου Νου και των Μετεχόμενων Νόων που ενυπόιρχουν στιςατομικές ψυχές." Ο Πλωτίνος, μπορούμε να δυμηδούμε, είχεομοίως εισηγηδεί μια Καδολική Ψυχή η οποία ήταν πηγή προέ­λευσης όλων των ατομικών ψυχών, συμπεριλαμὅανομένης και της „33. ΣΘ 28, Εις Πσρμ. ι0Θ9. 23 κ.ε.· σχετικα με τον ιόμβλιχο πρβλ. Εις Τιμ Ν. ι05. Ι5 κ.ε.. 240.4 κ.ε., 8ι3. ι5 κ.ε.

34. Εις Πμ Η. 252. 21 κ.ε., 8ι2. 30 κ.ε., Εις Αλκ. 65. ι6 κ.ε.· Πλωτίνος Ενν. νί. 2. 20.

τοε

Α””ΜΜ”`”“”““/­Όι

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Ψυχής του Κόσμου (Ιν. 3. Ζ. 5 κ.ε. κ.λπ.· πρὅλ. Ιν. 8. 3. 6­21 καιπαραπάνω σελ. ΙΖΙ). Αυτό που ο όρος Αμέδεκτον φαίνεται ωστό­σο να αρνείται είναι η έμφαση που έδινε ο Πλωτίνος στο γεγονόςότι η Νοητή τόιξη ενυπόιρχει στον υλικό κόσμο (Ενν. νί. 4. 3

κ.λπ.). Είναι περιττό να πούμε ότι ο Ιόιμὅλιχος δεν επιδυμούσενα επανεισαγόιγει μια χωρική διόικριση αναμεσα στις δύο πραγ­ματικότητες· επιπρόσδετα δα δούμε τη Σχολή των Αδηνών, ανόχι τον ίδιο τον Ιόιμὅλιχο, να αναπτύσσει τη δική της, μολονότιπλήρως μη πλωτινική, δεωρία της δείας εμμένειας (πρὅλ. σελ.246­8). Αυτό που ο Ιόιμὅλιχος πραγματικό. επιδυμούσε να τονί­σει ήταν το γεγονός ότι η λειτουργία των Αμέδεκτων Όρων στιςκατώτερες πραγματικότητες είναι μόνο έμμεση, μέσω της μεσο­λόὅησης των Μετεχόμενων Όρων τους οποίους δημιουργούν.Έχουμε στην πραγματικότητα μία ακόμη περίπτωση όπου η δεω­ρία του Πλωτίνου δα μπορούσε να αναπτυχδεί προς την κατεύ­δυνση μιας μεγαλύτερης έμφασης είτε προς στην εμμένεια τουΝοητού κόσμου είτε στην υπερὅατικότητα και, όπως πάντα, η τόι­ση του Ιόιμὅλιχου είναι προς την τελευταία κατεύδυνση (πρὅλ.Εις Τιμ. Π. 3Ι3. 15 κ.ε.). Μια τελική συνέπεια της δεωρίας είναι ηδιασάφηση της δομής της Δεύτερης και της Τρίτης Υπόστασηςως πολλαπλότητας Μετεχόμενων όρων ­που χαρακτηρίζεταιποικιλότροπα ως «τόιξις», «σειρόι››35 ή «πλήδος››­ με την κα­ταλληλη ιεραρχηση μεταξύ τους, έχοντας όμως κοινή προέλευσηαπό το μοναδικό Αμέδεκτο Όρο (ή «μονόιδα››) στην κορυφή αυ­τής της ιεραρχίας (ΣΘ 21­2, ΙΟΟ· πρὅλ. Εις Τίμ. Π. 240. 4 κ.ε.).Ἑμενε στην Αδηναϊκή Σχολή να επεκτείνει την αρχή και στηνΠρώτη Υπόστοιση, μέσα από τη δεωρία των Θεϊκών Ενόιδων.

Τα χαρακτηριστικά του συστήματος του Ιόιμὅλιχου τα οποίααναδύονται ακριὅώς μέσα από την περιγραφή της μέδεηης είναισυνεπώς, πρώτον, η ώδηση έως τη λογική τους απόληξη ιδεώντων προκατόχων του κατόι τρόπο ώστε να πολλαπλασιόιςει ταοντολογικόι επίπεδα και να διασφαλίζει τη δεία υπερὅατικότητα,

35. Σύγχυση μπορεί εντούτοις να προκαλεί τσ ότι και οι δύο παραπανω όροι μπορούν επίσηςνα εφαρμοστούν στις κάθετες σειρές που σχηματίζουν σι αντίστοιχες ατομικές αρχές (δηλ.νους­ψυχή­σώμα) μέσα στις διαφορες τόξεις.

206

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

δεύτερον, η υποστασιοποίηση της γενικής έννοιας της «Ψυχής»ως Αμέδεκτης Ψυχής, τρίτον, η συγχώνευση αυτού που δα μπο­ρούσε να δεωρείται λογικό πρόὅλημα, η σχέση μεταξύ επιμέ­ρους πραγμόιτων και Ιδεών, με το οντολογικό πρόὅλημα της σχέ­σης Ψυχής και σώματος. Η τελευταία σχέση είναι ωστόσο πιοπολύπλοκη απ” ό,τι η πρώτη, διότι για τους Πλατωνικούς, σεαντίδεση με τους Αριστοτελικούς, η ψυχή δεν είναι η ενδιόιδετημορφή του σώματος (‹‹εντελέχεια››), αφού, εόιν ήταν, δεν δα εί­χε τη δυνατότητα της χωριστής ύπαρξηςἔό Αυτό που για ένανΝεοπλατωνικό αντιστοιχεί στην αριστοτελική εντελέχεια είναιμόιλλον η ενδιόιδετη ζωή του σώματος, την οποία η σχολή, όπωςέχουμε δει, δεωρούσε είδωλο που προὅόιλλεται από την ίδια τηνψυχή (πρὅλ. σελ. 128­9). Έτσι, στην ανόιλυση της σχέσης σώμα­τος­ψυχής πρέπει να αναγνωρίσουμε τέσσερις όρους αντί τρεις,διακρίνοντας την ατομική ψυχή, η οποία ως αυδυπόστατη ουσίαμετέχει στο σώμα χωρίς να χόινει τη χωριστή της ύπαρξη (χωρι­στός μετεχόμενη), από το είδωλό της ή την «έλλαμψη», η οποίαδεν μετέχει (πρὅλ. Πρόκλος ΣΘ 64, 81­2, Εις Τίμ. Ι. 360. 28κ.ε.). Αυτό φυσικό. αποτελεί απλώς τυποποίηση μιας δεμελιώ­δους πλωτινικής και πορφύρειας αρχής (πρὅλ. σελ. 183­4)· ούτεη αντίστοιχη διακριση του Ιόιμὅλιχου ανόιμεσα στον αυδυπόστα­το Νου και την «εικόνα» του στο επίπεδο της Ψυχής (π.χ. τωνγνωστικών δυνόιμεων της Ψυχής) είναι κατι περισσότερο από αυ­τό. Μια ξένη στον Πλωτίνο νότα εμφανιζόταν μόνο με την επι­μονή του Ιόιμὅλιχου ότι μερικόι σώματα, εκείνα των ζώων και τωνφυτών, δεν διέδεταν καμία δική τους αυδυπόστατη ψυχή, αλλόιμόνο μια εικόνα της (πρὅλ. ΠΘ ΠΙ. 128, Π. Κακ. 25. 223­4) καιότι η ανδρώπινη ψυχή διέδετε κατόι παρόμοιο τρόπο μια εικόνατου Νου (Πρόκλος Εις Κρατ. ἰ.ΧΙν. 28. 22­6, πρὅλ. Εις Αλκ.247. Ι­2). Και αν αναλύσουμε τον όρο αυδυπόστατος, ο οποίοςεφαρμόζεται από τους ύστερους Νεοπλατωνικούς στις ασώμα­τες ουσίες, δα δούμε ότι αφενός χρησιμοποιείται για να ορίσει

36. Τις ιτεριτιλοκές που εγείρονται από το λειποφυές, αοτρικό σώμα της ψυχής το οποίο,όπως έχουμε δει, ο Ιάμβλιχος το θεωρούσε αθάνατο (ιτρβλ. σελ. ι80 σημ. 20), πρέπει να τιςπαρακόμψοιιμε.

207

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

τη νεοπλατωνική αντίληψη αυτών των ουσιών ενάντια στις αντι­λήψεις των άλλων σχολών, αφετέρου σηματοδοτεί μια δεμελιώ­δη απόκλιση μεταξύ των ίδιων των Νεοπλατωνικών.

Το πρώτο σημείο μπορεί να διευκρινιστεί αν εξετάσουμε τηναμφισημία του όρου, η οποία εμποδίζει τη μετάφρασή του απόένα και μοναδικό ισοδυναμό του· ενώ η έννοια «αυδυπόστατο» το­νίζει την ανεξαρτησία των ψυχών και των νόων απέναντι στο σώ­μα, το νόημα της συσχετιζόμενης έννοιας του «αυδυπόστατου»συνιστά τη δεμελιώδη αρχή της δεωρίας της απορροής (πρὅλ.

Μ σελ. 115­6)· συμφωνα με αυτή μια ασώματη ουσία, μολονότι προ­ιιττιτι σε νέέί σλαμὅάνει την απόλυτη αρχή της από μια ανώτερη πηγή, παρ,

Ν χ ξδαχτ #=>­Χ­ει±® ” ολα αυτά εμμένει η ίδια να «καδορίζει τη συγκεκριμένη δύναμη η* Ϊ? οποία δα ενεργοποιηδεί μέσα στον εαυτό της››" και έτσι συμμετέ­

.. „^ζ§ ἑμ„:η

ἐξ* ίχει η ίδια στη δημιουργία της (παρότι η συνολική υπαρξη του σώ­Κλ.3*×.ἐἐ×ι ηὶ ἔν ἶἕιτξὲ ® | κ κ 2 38

Ώ” ­ β·¿;ι­ιι. _ ςινηἰι ματος καδοριζεται απο εξωτερικές αιτιες). Υπό αυτήν την έννοιαγω ,Ψ ,ἔν­ωχῖἔγο πρόδηλος στόχος της δεωρίας ηταν ο Χριστιανισμός (πρὅλ. σελ.„­Έ­,Μ ­Μι, γζιγ ιιζ7Ζ)° και, εφόσον ήταν δεμελιώδες στη νεοπλατωνική σύλληψη της

” λ δ 2 2 | 2 1 2. ­‹ι

ιδέασε Ψυχης οτι η τελευταια μετεχει στην αδανασια συμφωνα με τους

­ δικούς της όρους, είναι απόλυτα φυσική η πραγμάτευση του Πρό­κλου (ΣΘ 40­51) να προσπαδεί να συνδέσει τα σημαντικότερα καισπουδαιότερα επιχειρήματα του Πλάτωνα σχετικά με το δέμα.

Ένας κύριος στόχος της μεσοπλατωνικής παράδοσης ήταν ναεπαναδιατυπώσει τα καδόλου συνεκτικά επιχειρήματα των διαλό­γων Φαιδων και Φαίδρος σε μια πιο συστηματική και λιγότερο τρω­τή μορφή. Τα αποτελέσματα τίδενται με τον πιο εύχρηστο τρόποστην πρώιμη, εξαιρετικά «σχολαστική» πραγματεία του Πλωτί­νου Ιν. 7 σχετικά με την Αδανασία, της οποίας τα επιχειρήματαεπαναλαμὅάνονται με σχετικά λίγες τροποποιήσεις από τον Αυ­γουστίνο και άλλους συγγραφείς και γίνονται έτσι κοινό κτήματης ευρωπαικής μεταφυσικής παράδοσης. Ίσως το πιο σημαντι­κό από αυτά ήταν η ιδέα της ψυχής ως αυτοκινούμενης στο χω­ρίο 245­6 του διαλόγου Φαιδρος και ως εκ τουτου έμφυτα προικι­σμένη με ζωή (μια εξέλιξη του διαλόγου Φαιδων ΙΟ5­6· πρὅλ. Ενν.

37. Οοααε, Ε|ετηεηΙε οί Τ|·ιεο|ορν, σελ. 224.

38. ΣΘ 40­ι, Εις Πρ. Πι. 39. 2­5, 2ι0. 30­2, Συριανός Εις Μεταφ. ιιθ. Θ­7, ι87. 6­Θ.

208

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

Ιν. 7. 9, Πρόκλος ΣΘ 45­6), καδώς και το επιχείρημα στο Φαιἰδων 78Β σύμφωνα με το οποίο η ψυχή είναι αμέριστη, συνεπώςκαι ακαταλυτη (πρὅλ. Ενν. Ιν. 7. Ι2. 12­19, ΣΘ 47­9). Η εξαρτη­ση της νεοπλατωνικής έννοιας του αυδυπόστατου από τη δεω­ρία της αυτοκίνησης του Πλατωνα είναι αρκετό. ευκρινής· η τρο­πή όμως που δίνουν στο επιχείρημα του Φαίδων είναι πολυπλο­κότερη. Το ότι οι αυλες ουσίες πρέπει να είναι αδιαίρετες συνα­γόταν για έναν Νεοπλατωνικό από τη δύναμη της αυτοδέασήςτους· γιατί όπως ο Πλωτίνος, απαντώντας στη σκεπτικιστικήπρόκληση, είχε υποστηρίξει, μόνο τα όντα τα οποία είναι πλή­ρως αμέριστα είναι ικανόι για μια τέτοια ενατένιση (πρὅλ. σελ.57­8). Γι” αυτό, υποστήριζε ο Πορφύριος, η αυτογνωσία είναι δυ­νατή μόνο σε δυνόιμεις όπως ο Νους, οι οποίες δεν έχουν σωμα­τικόι σύστοιχα και είναι ως εκ τούτου απολύτως ελεύδερες απόχωρικές διαιρέσεις (Αφ. 41· πρὅλ. Πρόκλος ΣΘ 15­16). Ένα κρι­τήριο συνεπώς προσφερόταν για τη διόικριση εκείνων των ικανο­τήτων οι οποίες ανήκουν στην αυδυπόστατη ψυχή από εκείνες,όπως η αισδητηριακή αντίληψη, που χρειαζονται ένα εξωτερικόαντικείμενο και/ή ὅασίζονται σε σωματικό όργανα. Και χρειαζό­ταν μόνο η πρόσδεση ενός νόμου σύμφωνα με τον οποίο μιαοντότητα επιστρέφει στην ενατένιση της αιτίας της (πρὅλ. πα­ραπανω σελ. 115­6) για να αποδειχτεί ότι μια αυδυπόστατη οντό­τητα πρέπει να είναι επίσης αιτία του εαυτού της (πρὅλ. ΣΘ 42­3). Εδώ όμως αγγίζουμε για μία ακόμη φορα τις εσωτερικές δια­μόιχες των Νεοπλατωνικών. Γιατί μολονότι στη Σχολή του Πορ­

Β.­0

φύρισυ ο όρος αυῦυπόστατος φαίνεται πως σήμαινε ότι οι κατώἔτερες Υποστόισεις αποτελούν αυτο­εκδήλωση των ανώτερων)Υποστόισεων,39 για τον Ιόιμὅλιχο είχε ακριὅώς την αντίδετη σηλφμασία, ότι η Ψυχή είναι αφ" εαυτού της μια αυδυπόστατη Ύπαρ­γξη, εξαρτώμενη πρόιγματι από το Νου, αλλα με κανένα τρόπομια απλή «εκδήλωση» του τελευταίου. Εξ ου και η εφαρμογήαπό τον Ιόιμὅλιχο του όρου αυτοτελής στην ψυχή ως ένστασηΠΠ39. Αιιτό προκύπτει από τον Μαριο Βιισωρίνο· πρβλ. Ηεόοι, Ροτρηντε οι νίοτοτὶπμε Ι, σελ297­880. Ο όρος αυθυπόσιατος δεν σιιναντόται στα σωζόμενα μας ελληνικό κείμενα πριναπό τον Ιόμβλιχο (παρατίθεται από τον Στοβαίο Εκλ. Π. ι74. 22), ο Πορφύριος όμως (Π. Φιλαπ. ί8) χρησιμοποιεί αντίστοιχη ορολογία για το Νου.

209

/

ΝΕΟΠΑΑΤΟΝΙΣΜΟΣ

προς τη «σύμπτυξη» των δύο Υποστόισεων (Π. Ψυχ. 365. 25­6) εκ

μέρους των προκατόχων του. Αιτία αυτής της απόκλισης ήταν

φυσικα η ενδιόδετη αμφισημία της έννοιας, που ήταν κοινή σε

όλους τους Νεοπλατωνικούς, της διττής καταγωγής των Νοητών

οντοτήτων, από μια υπερὅατική πηγή και από τον εαυτό τους ­ακόμα ένα δόγμα που καλούσε σε αντιτιδέμενες αναπτύξεις ανόι­

λογα με τις ιδιοσυγκρασιακές κλίσεις του φιλοσόφου.

Μέχρι στιγμής οι μεταφυσικές δεωρίες του Ιόιμὅλιχου έχουν

παρουσιαστεί κυρίως ως εξέλιξη της πρώιμης πλατωνικής παρόι­

δοσης. Αλλόι δεν είναι λιγότερο φανερό ότι τα κίνητρα πίσω από

πολλές δεωρίες είναι τόσο δρησκευτικόι όσο και μεταφυσικό·

έχουμε δει, για παραδειγμα, την αντιχριστιανική προέλευση της

έννοιας του αυδυπόστατου και τη δεουργική εφαρμογή της Αρχής

της Αντιστοιχίας. Ένα όιλλο χαρακτηριστικό παρόιδειγμα προ­

σφέρει η υποστασιοποίηση του Χρόνου και της Αιωνιότητας από

τον Ιαμὅλιχο· στα Χαλδαικά Λόγια ο Αιώνιος Χρόνος (αιών) είχε

δεωρηδεί οντότητα (ὅόισει του Περσικού Ζερὅόιν) και δινόταν

επωδή για την επίκλησή του (Πρόκλος Εις Τίμ. ΠΙ. ΖΟ. 22 κ.ε.). Ο

πολλαπλασιασμός των Υποστόισεων από τον Ιόιμὅλιχο επέτρεψε

στον ίδιο και στους συνεχιστές του να ὅρουν χώρο για όλες τις

οντότητες, ελληνικές και ανατολικές, των οποίων τη λατρεία επι­

δυμούσαν να ενισχύσουν. Αυτό ωστόσο δεν σημαίνει ότι η μετα­

φυσική τους ήταν απλό προκόιλυμμα της δρησκείας τους· γιατί,

εφόσον ήταν αξίωμα για όλους τους Νεοπλατωνικούς ότι δεν

υπήρχε καμία σύγκρουση μεταξύ των δύο, δεν έχει σημασία να

αναρωτηδούμε ποιο από τα δύο δεωρείται σημαντικότερο (μολο­

νότι, όπως δα δούμε, σε μερικές περιπτώσεις το ένα έπρεπε να

δυσιαστεί χόιριν του όιλλου). Η συνύφανση των δύο πηγών

έμπνευσης και οι περιπλοκές στις οποίες οδηγούσαν δα γίνουν

ακόμη εμφανέστερες αν εξετάσουμε την Τριαδική Αρχή του Ιόιμ­

ὅλιχου και το Νόμο των Μέσων Όρων στον οποίο αυτή ὅασιςόταν.

Το γεγονός ότι η πραγματικότητα έχει τριαδική δομή ὅεὅαιωνό­

ταν ρητόι, όπως έχουμε σημειώσει, στα Χαλδαικά Λόγια (πρὅλ. σελ.

175­6). Και συγκεκριμένες εφαρμογές αυτής της αρχής είναι με

αφδονία διαδέσιμες στις φιλοσοφικές και μυδολογικές πηγές των

ΖΙΟ

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

Νεοπλατωνικών· διότι ο γενικός δαυμασμός του αριδμού τρία ήταντόσο έντονος στους Έλληνες όσο και σε πολλούς αλλους λαούς. Ηπραγμόιτευσή μας δα δείξει παραδείγματα από τον Πλόιτωνα, τονΠλωτίνο, τα Χαλδαικά Λόγια, ακόμη και από τον Αριστοτέλη,όπως επίσης από τη μυδολογία. Και δεν χρειόιςεται να πούμε ότι οΙόιμὅλιχος και οι συνεχιστές του δεν ήταν λιγότερο οξυδερκείς στονα ανακαλύπτουν καινούργιες τριόιδες και να εξόιγουν αναλογίεςανόιμεσα σε φαινομενικόι όισχετες τριόιδες από όιλλα πεδία. Ένασχετικό απλό παρόιδειγμα είναι η τριαδική κατόιταξη από τον Πρό­κλο, στο πρώτο ὅιὅλίο της Πλατωνικής Θεολογιας, των δεῖκών χα­ρακτηριστικών που παρατίδενται σε διόιφορους πλοιτωνικούς διοι­λόγους· για παραδειγμα, στο Φαιδων 8ΟΑ­Β αποδίδονται δύο τριόι­δες (δείο­αδόινατο­νοητό και μονοειδές­αδιόιλυτο­ταυτόν), όπουσχετίζονται τόσο μεταξύ τους όσο και με την κύρια τριόιδα Είναι­Ζωή­Νους (ΠΘ Ι. 26­7). Τέτοιες αντιστοιχίες ήταν ὅέὅαια ζωτικήςσημασίας εόιν οι διόιφορες τριόιδες επρόκειτο να ενοποιηδούν σεένα ενιαίο σύστημα, μολονότι ο αναγνώστης συχνόι δα ανακαλύψειμόνο τις πιο μακρινές «οικογενειακές ομοιότητες», αν υπαρχουν,μεταξύ τους. Μια προειδοποίηση πρέπει επίσης να γίνει απέναντισε κόιδε προσπόιδεια αντιστοίχησης των νεοπλατωνικών τριόιδωνμε το εγελιανό τριαδικό σχήμα δέση­αντίδεση­σύνδεση, παρότι οίδιος ο Χέγκελ αναγνώριςε το χρέος του στον Πρόκλο και παρότιτο φιλοσοφικό σύστημόι του μπορεί να λειτουργήσει με κόιποιεςαπό τις νεοπλατωνικές ομαδοποιήσεις, ιδιαίτερα της τριόιδας τουΦίληὅος Όριο, Ἀπειρο και η Μίξη των δύο (πρΰλ. σελ. 237). Ηδεμελιώδης διαφορόι των δύο σχημόιτων είναι ότι στον Εγελιανι­σμό είναι ο τελικός όρος της τριόιδας ο οποίος συνδέτει τις δύοπροηγούμενες, ενώ η έμφαση των Νεοπλατωνικών πέφτει στο ρό­λο του μέσου όρου ως μεσολαὅητικού κρίκου ανόιμεσα στα δύοόικρα (πρὅλ. ΠΘ ΠΙ. Ι23­4).4® Αυτό είναι συνέπεια του Νόμου των

40. Ο Πρόκλος παραδέχεται, ωστόσο, ότι ο καθε όρος μιας τριόδας συνδέει με το δικό τουτρόπο τους δύο όλλους όρους της (ΣΘ ΜΒ). Το σχήμα του Χέγκελ έχει πιθανότατα επηρεα­στεί από την κυριαρχία της τριαδας του έργου Φιληβος στην Πλατωνική Θεολογια ΙΙΙ· πρβλ.το έργο του Δεσιυτεε οη Με Ηἰετοτγ οίΡπϋοεορίτν (μεταφραση στην αγγλική γλώσσα Ηειαετιεαπό Θιιπεοπ) τομ. Η, σελ. 440­9. Μια όλλη τροποποίηση του νεοπλατωνικσύ σχήματος εμφα­νίζεται στις τριαδικες ομαδοποιήσεις της αναγεννησιακἠς τέχνης (πρβλ. παρακατω σελ. 288).

ΖΙΙ

..μινι­¬.ι.„..„.Μια...“ΚΩ

Κε

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Μέσων Όρων του Ιάμὅλιχου, μιας αρχής μεγάλης σημασίας ακόμηκαι πέρα από τη συμὅολή του στο πρόὅλημα που μας απασχολεί.

Η ουσία του συγκεκριμένου νόμου είναι ότι δύο ανόμοιοι με­ταξύ τους όροι πρέπει να συνδεδούν από έναν ενδιάμεσο όρο ο

οποίος δα έχει κάτι κοινό με καδέναν από αυτούς." Παραδείγ­ματα από τους πλατωνικούς διαλόγους περιλάμὅαναν το ρόλοτων δαιμόνων ως ενδιάμεσων οντοτήτων μεταξύ δεών και αν­δρώπων" και, ακόμα σημαντικότερο, της Ψυχής ως ενδιάμεσηςαρχής μεταξύ αιωνιότητας και χρόνου και μεταξύ Νοητού καιαισδητού κόσμου (Πλάτωνας Τιμαιος 35Α, Πρόκλος ΣΘ 106­7,190­Ι). Από μεταφυσική πλευρά, ο νόμος είναι ταυτόσημος μεό,τι είχε ονομαστεί Αρχή της Συνέχειας, η δεωρία σύμφωνα μετην οποία δεν υπάρχει καμία ακαριαία μετάὅαση από μια τάξηπραγματικότητας σε άλλη (πρὅλ. Ενν. ν. 2. 2. 26­9, ΠρόκλοςΠε Ρτον. 20. 163­4). Η σημασία της ως συνέπειας της Αρχής τηςΠληρότητας φαίνεται καδαρά στο έργο του Εονεῇογ Τιε ΟτεετΠιεἱπ οί Βεἰηἔ· συνοψισμένο στο σχολαστικό απόφδεγμα «ηφύση δεν κάνει άλματα», επρόκειτο να κυριαρχήσει στη δυτικήσκέψη, ιδιαίτερα στη ὅιολογία, για περισσότερο από χίλια χρό­νια οδηγώντας μεταξύ άλλων στην αναξήτηση «χαμένων συνδέ­σεων» μεταξύ των ειδών. Και αποτέλεσε σαφώς έναν ισχυρότα­το παράγοντα στο μετα­ιαμὅλίχειο πολλαπλασιασμό των Υπο­στάσεων οδηγώντας, όπως αναπόφευκτα έγινε, στην αναγνώρισηκαινούργιων ενδιάμεσων όρων που κανείς προηγουμένως δενυποιμιαξόταν. Ο ρόλος της παραπάνω αρχής είναι κατά συνέ­πεια εξαιρετικά ποιράδοξος· γιατί, ενώ προσφέρει μια σύνδεσηανάμεσα σε δύο αντίδετα άκρα, ένας ιαμὅλίχειος Μέσος Όροςταυτόχρονα παίξει τον αντίδετο ρόλο κρατώντας αυτά τα άκρασταδερά χωρισμένα. Η λειτουργία του είναι, με άλλα λόγια,αφενός να εξασφαλίσει τη δεία υπερὅατικότητα, αφετέρου ναεμποδίσει να γίνει αγεφύρωτο το χάσμα μεταξύ Θεού και αν­δρώπου. Ούτε πρέπει να προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι αυτή

4ι. ΣΘ 28, ι32 κ.λπ.· ιτρβλ. Πλάτων Ἱιμ 3ιΒ­Ο· για τον Ιάμβλιχο πρβλ. Εις Πρ. Η. 3ι3. ι5κ.ε., Μυστ. Ι. 5­7.

42. Συμπ. 202Ε, Επιν. 984Ε· πρβλ. Μυστ. Ι. 5­7, ΣΘ 202 και παρακατω σελ. 242.

212

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

η αρχή, όπως και άλλες, μπορεί να εμφανιστεί σε εντελώς ανα­πάντεχα συμφραζόμενα. Έτσι στη δικαιολόγηση της δυσίας ζώ­

ων από τον Σαλουστιο η ζωή του εξιλαστήριου δυματος αποτε­λεί τον αναγκαίο μεσολαὅητικό παράγοντα ο οποίος συνδέει τηζωή μας με εκείνη των δεών (Π. Θεών ΧΜΙ. 2).

Έχουμε ήδη παρατηρήσει ότι κάδε προσπάδεια να συμπιέ­σουμε τις διάφορες νεοπλατωνικές τριάδες προκειμένου να τιςφέρουμε σε πιο αρμονική σχέση μεταξύ τους είναι μια προσπά­δεια καταδικασμένη να αποτυχει. Μερικές κατευδυντήριεςγραμμές χρειάζονται ωστόσο για να ὅοηδήσουν τον αναγνώστηστην προσέγγιση των πιο σημαντικών τριάδων. Πρώτον, μπο­ροὐμε να αναφέρουμε ότι η ὅασική δομή μιας ιαμὅλίχειας­πρό­κλειας τριάδας, όπως ορίζεται από το Νόμο των Μέσων Όρων,είναι Α­ΑΒ­Β ή ΑΒ­Α όχι Β (ή Β όχι Α) ­ ούτε Α ούτε Β (πρὅλ.Πρόκλος ΠΘ ΙΠ. 123­4). Δευτερον, όπως η Αρχή της Αντιστοι­χίας έτσι και η Τριαδική Αρχή μπορεί να εφαρμοστεί είτε «ορι­ζοντίως», στη σχέση μεταξυ των διαφορετικών όψεων μιας ξε­χωριστής Υπόστασης, είτε «καδέτως», στη σχέση μεταξυ δια­φορετικών τάξεων πραγματικότητας· η σχέση που εκτίδεταιστην τελευταία περίπτωση είναι εκείνη της Μέδεξης, στην πρώ­τη εκείνη της Προόδου, μολονότι για κάποιες τριάδες, ιδιαίτερατην τριάδα Βίναι­Ζωή­Νους,“ δα δείξουμε ότι διατηρούν ένακοινό σημείο και με τις δυο ομάδες. Σχετικά με τις καδαρά κά­δετες τριάδες λίγα πράγματα χρειάζεται εδώ να ειπωδοὐν, εφό­σον έχει μελετηδεί το τυπικότερο παράδειγμα, αυτό της τριάδαςΑμέδεκτον­Μετεχόμενον­Μετέχον (ΣΘ 24). Με αυτό συνδέεταιη δεωρία που ὅασίζεται στην Αρχή της Αντιστοιχίας, σύμφωναμε την οποία κάδε οντότητα έχει μια τριπλή ύπαρξη, κατ' αιτιονως προς την αρχή από την οποία πηγάζει, καδ” ύπαρξιν στο δι­κό της επίπεδο και κατά μέδεξιν στα είδωλά της των κατώτερωνεπιπέδων (ΣΘ 65). Αυτό τώρα δεν δα πρέπει να παρουσιάζεικαμία δυσκολία· είναι ευκολο, για παράδειγμα, να δούμε τηνεφαρμογή στους Λόγους τους οποίους ενατενίζουν οι ψυχές

48. Σχετικό με αυτήν την τριάδα τιρβλ. ΣΘ τοι­3, ΠΘ ΙΝ. ι26 κε. Για τον Ιαμβλιχο τιρβλ. Ειςιιμ ΙΝ. 45. 5 κ.ε.· για τον Πορφύριο και τον Θεόδωρο ό.ιτ. 64. 8 κ.ε.

ΖἘ3

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

(πρὅλ. σελ. ΖΟ1­Ζ). Οι «οριζόντιες» τριάδες απαιτούν μάλλονπερισσότερη μελέτη εφόσον εξαρτώνται από την ύστερη νεο­πλατωνική ανάπτυξη της δεωρίας της απορροής.

Ο Πλωτίνος, όπως έχουμε δει (σελ. 116­7), είχε αρκεστεί να δι­αιρέσει τη διαδικασία της απορροής στις δύο φάσεις της Προόδουκαι της Επιστροφής. Η περιγραφή της δημιουργίας του Νου απότον ανώνυμο σχολιαστή του έργου Παρμενιδης, από την άλλη με­ριά, είχε αναγνωρίσει μια φάση Στάσης πρότερη αυτών των δύο,κατά την οποία ο Νους ταυτίζεται με το Πρωταρχικό Εν (πρὅλ.σελ. 191). Και μολονότι η τελευταία ταύτιση δεν ήταν αποδεκτήαπό τους ύστερους Νεοπλατωνικούς, συμφωνούσαν με το σχολια­στή σε ό,τι αφορά τη διαίρεση της απορροής σε τρεις φάσεις, τηςΜονής ή της εμμένειας στην αιτία κάποιου πράγματος, της Προό­δου από αυτήν την αιτία και της Επιστροφής σε αυτήν (ΣΘ 35· γιατον Ιάμὅλιχο πρὅλ. Εις Τιμ. Π. 215. 5 κ.ε.). Και αυτή η τριάδα δενεφαρμόξεται αποκλειστικά στην απορροή μιας Υπόστασης απόμια άλλη, αλλά δεωρείται έμφυτος νόμος στη δομή κάδε υπαρ­κτού πράγματος. Στη συνέχεια, εξισώδηκε (μεταξύ άλλων) με τηνπλωτινική τριάδα Είναι, Ζωή και Νους (πρὅλ. σελ. 118), τη χαλ­δαίκή τριάδα Ύπαρξη, Δύναμη και Νους (σελ. 176), την αριστοτε­λική τριάδα Ουσία, Δύναμη και Ενέργεια, την τριάδα στο ΦιληὅοςΌριο, Ἀπειρο και Μίξη των δύο (σελ. 237) και με τη μυδολογικήτριάδα Κρόνος, Ρέα και Δίας όπως αυτή προέκυπτε από τα Ορφι­κά ποιήματα και (καταχρηστικά) από τα Χαλδαικοι Λόγια (πρὅλ.Πρόκλος Εις Κρατ. ΕΧΠΠ 81. Ζ κ.ε.).“ Το ότι οι παραπάνω ομά­δες δεωρούνταν παραδείγματα της ίδιας ὅασικής αρχής δεν ση­μαίνει, ὅέὅαια, ότι οι διαφορές μεταξύ τους παραὅλέπονταν· αντί­δετα, ήταν ακριὅώς η δυνατότητα εύρεσης αντιστοιχιών μεταξύιδεών οι οποίες δεν ήταν ακριὅώς ταυτόσημες μεταξύ τους εκείνηπου έδωσε τη δυνατότητα στους ύστερους Νεοπλατωνικούς ναπολλαπλασιάσουν τόσο ανοικονόμητα τις οντότητες.

Διότι πρώτον, όπως έχουμε δει, Είναι, Ζωή και Νους δεν απο­τελούν πλέον όφεις μιας μοναδικής πραγματικότητας, αλλά πρέπει

44. Για αντιστοιχίες μεταξύ των διάφορων τριάῦων τιρβλ. τι.χ. Πρόκλος Εις Τιμ 1. 17. 23 κε..371. 13. κ.ε., ΠΘ 111. 135, 144 κ.λτι. Δομάσκιος Π. Αρχ. 1. 86. 20 κ.ε.

214

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

σύμφωνα με την Αρχή του Ρεαλισμού να θεωρούνται ιεραρχικάταξινομημένες ουσίες. Αντίστοιχα με αυτές τις τρεις αρχές, ηΣχολή της Αθήνας επρόκειτο να ὅεὅαιώσει την ύπαρξη τριώντάξεων πραγματικότητας, της Νοητής τάξης όπως αυτή αντι­στοιχεί στο Είναι, της Νοητής και της Νοερής τάξης στη Ζωήκαι της Νοερής τάξης στο Νου. Αλλά σύμφωνα με την Αρχή τηςΑντιστοιχίας, καθεμία από αυτές τις τάξεις πρέπει να αντανα­κλάται και στις δύο άλλες· άρα καθεμία από αυτές περιέχει τηδική της τριάδα Είναι, Ζωής και Νου, μολονότι το Είναι υπερέ­χει στη Νοητή τάξη κ.ο.κ. (πρὅλ. ΣΘ ΙΟ3). Και εφόσον καθεμίααπό αυτές τις αρχές εκφράζει παραδειγματικά την τριάδα Μο­νή, Πρόοδος και Επιστροφή, μπορούμε να τις πολλαπλασιάσου­με επί τρία για μία ακόμη φορά. Θα έπρεπε συνεπώς να περι­μένουμε να ὅρούμε τρεις τάξεις των εννέα αρχών, στις οποίες,ακολουθώντας ένα νόμο ο οποίος θα εξηγηθεί στο επόμενο κε­φάλαιο, πρέπει να αντιστοιχούν τρεις εννεάδες θεών. Και προ­φανώς δεν υπάρχει κανένας λόγος να σταματήσουμε εδώ· το πό­σο εξαντλητικές ήταν οι υποδιαιρέσεις των θεμελιωδών τριάδωναπό τους ύστερους Νεοπλατωνικούς και πόσο επεξεργασμένεςήταν οι ταυτίσεις των μελών αυτών των υποδιαιρέσεων με οντό­τητες που ανασύρθηκαν από τους διαλόγους του Πλάτωνα καιάλλες οι οποίες ανασύρθηκαν από την ελληνική μυθολογία, μπο­ρεί να γίνει φανερό από τα τελευταία ὅιὅλία του έργου Πλατω­νική Θεολογία του Πρόκλου· συνοπτικοί πίνακες έχουν ευτυχώςταξινομηθεί από σύγχρονους μελετητές." Ούτε ήταν εύκολη ηπροσπάθεια να εναρμονιστούν οι μεταφυσικοί, θρησκευτικοί καιεξηγητικοί στόχοι της σχολής και μερικές φορές έπρεπε ο έναςστόχος να θυσιαστεί προς χάριν ενός άλλου. |Ενα καλό παρά­δειγμα έχουμε ήδη δει· διότι, πέρα από τις τρεις εννεάδες θεώνπου προαναφέραμε, συναντάμε στην πραγματικότητα δύο εννε­άδες, ακολουθούμενες από μια εὅδομάδα ή ομάδα των επτά.Και παρά τις κοπιώδεις προσπάθειες του Πρόκλου να δικαιολο­γήσει την ασυμμετρία (ΠΘ ν. 2. 249­52), γίνεται σαφές ότι η εν

45. Πρβλ. ίεννγ, Οηειίσεεετι Οτεολεε ειπα Τήειπρν. σελ. 488­4 και Βείτεγ και ννεειετιοκ,Τ|τέο|οοΙε ρίετοηίοἰεηπε Ι, σελ. Ικν­ικνίί.

215

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

λόγω εὅδομάδα ήταν απαραίτητη για θρησκευτικούς και εξηγη­τικούς λόγους (εφόσον ένας επταπλός θεός είχε ανακύφει απότη χαλδαϊκή λατρεία° πρὅλ. Εις Τιμ. Ι. 34. ΖΙ, Δαμάσκιος Π. Αρ.Ι. 237. Π, Ιουλιανός Λογ. ν. 1721)) και η μεταφυσική συνοχήήταν υποχρεωμένη να παραχωρήσει τη θέση της.

Η παραπάνω απλοποιημένη περιγραφή της δομής του ύστε­ρου νεοπλατωνικού κοσμοειδώλου ὅασίστηκε στον Πρόκλο­κατ” ανάγκη εφόσον οι περιγραφές μας της μεταφυσικής τουΙάμὅλιχου ὅασίξονται μόνο σε αποσπάσματα­ αλλά συνιστάπροφανώς απλή ανάπτυξη των αρχών του Ιάμὅλιχου. Στηνπραγματικότητα ο Πρόκλος αποδίδει μια παρόμοια αριθμολογι­κή κατάταξη των θεών (δύο τάξεις των εννέα και μία των επτά)στον ίδιο τον Ιάμὅλιχο (Εις Τιμ. Ι. 308. 17 κ.ε.). ΔΗ κύρια συνει­σφορά της Αθηναϊκής Σχολής στο παρόν πρόὅλημα φαίνεταιπως ήταν η αναγνώριση της Νοητής και Νοερής τάξης ανάμεσαστο καθαρά Νοητό και το καθαρά Νοερό επίπεδο. Τίνος ακρι­ὅώς ήταν η καινοτομία παραμένει μυστήριο· ὅρίσκεται στα υπο­μνήματα του Πρόκλου και στην Πλατωνική Θεολογία, της οποί­ας το τέταρτο ὅιὅλίο συξητά το ξήτημα εκτενώς, αλλά δεν εμ­φανίξεται στο Στοιχειιυσις Θεολογική, το οποίο γράφτηκε πιθανό­τητα αργότερα στη ξωή του. Ήταν εντούτοις απαραίτητη, τόσοαπό το Νόμο των Μέσων Όρων όσο και για να προκύψει μια ξε­χωριστή τάξη θεών που να αντιστοιχεί στην ενδιάμεση αρχή τηςΖωής· λόγω έλλειψης αυτής της λεπτότητας, ο Ιάμὅλιχος εμφα­νίξεται να έχει απλώς προτείνει δύο τάξεις Νοερών θεών." Αυ­τό το παράδειγμα αρκεί για να δείξει ότι ο ρόλος των Αθηναίωνήταν κυρίως να συμπληρώσουν εκείνα τα κενά που φαίνεται ότιείχε αφήσει ο Ιάμὅλιχος, παρότι ήταν πιθανότατα υπεύθυνοι γιατις περισσότερες από τις λεπτομερείς επεξεργασίες των παρα­πάνω αρχών από όσες η έκθεσή μας αφήνει να εννοηθούν. Οιὅασικές θρησκευτικές και μεταφυσικές καινοτομίες του Ιάμὅλι­χου έχουν συνεπώς εξεταστεί· απομένει να μελετήσουμε τη συμ­ὅολή του στο πρόὅλημα της εξήγησης του κειμένου.

48. Τουλάχιστον αν το κείμενο του Εις ιιιι. είναι γνήσιο, κότι το οποίο φαίνεται αδύνατο νακαθορίσουμε.

ΖΙ6

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

νΙΗ εξήγηση του κειμένου

κατα τον Πορφύριο και τον Ιαμὅλιχο

'Ενας χρησμός του Απόλλωνα ο οποίος παρατίδεται από τοναριστοτελικό σχολιαστή Δαὅίδ (Εισαγ. 92. 3· Αινείας Γαζαίος ΡΟΕΧΧΧν. 893) αντιπαρέὅαλλε την «πολυμόιδεια» του Πορφύρι­ου με τη «δεία έμπνευση» του Ιόιμὅλιχου. Η παρατήρηση τουχρησμου αφορούσε αναμφίὅολα το «δρησκευτικό» τόνο τηςσκέψης του Ιόιμὅλιχου, αλλά επίσης λόιμὅανε υπόψη αυτό που οΠρόκλος κατόι τη συζήτηση των πλατωνικών διαλόγων είχε ονο­μόισει «εποπτικό» χαρακτήρα (Εις Τιμ. Ι. 204. 24­7)· με άλλαλόγια, την ενοποίηση νεοπλατωνικής μεταφυσικής και σχολαστι­κισμού σε ένα μοναδικό και καδολικόι περιεκτικό όραμα (πρὅλ.ΣιμπλίκιοςιΠ. Ψυχζ 3132. 6 κει). Σκοπός του Πρόκλου, όπως καιτου Απόλλωνα, ήταν να δείξει την αντίδεσή του στον «αποσπα­

2κ 2 | × »σματικο» τροπο εξηγησης του Πορφυριου (πρὅλ. Εις Τιμ. Ι. 174.24 κ.ε.) και οπωσδήποτε η διαφορα μεταξυ Πορφυρίου και Ιόιμ­ὅλιχου είναι ιδιαίτερα φανερή στην ερμηνεία τους των παραδο­σιακών κειμένων της σχολής.

Το πρόὅλημα, όπως είδαμε στο τέλος του τελευταίου μας κε­φαλαίου, ήταν διττό: πρώτον, να επεκτείνει τη νεοπλατωνική ερ­μηνεία σε όλους τους διαλόγους του Πλόιτωνα· δεύτερον, ναπαρουσιάσει μια ολοκληρωμένη και συνεπή ερμηνεία των πα­ραδοσιακών μυδων. Εφόσον τα πλατωνικόι υπομνήματα τουΠορφυριου έχουν χαδεί, η καλύτερή μας εξήγηση των μεδόδωντου είναι το δοκίμιό του σχετικόι με το Ἀντρο των Νυμφών πουπεριγρόιφεται στη ραφωδία ν της Οδύσσειας (ΙΟ2­12), το οποίο,όπως έχουμε δείξει, φωτίζει τα σχόλια του Πρόκλου στη δικήτου πλατωνική εξήγηση. Η αλληγορική ερμηνεία της μυδολογίαςδεν ήταν, φυσικόι, κόιτι καινουργιο και ειδικόι οι Στωικοί έκανανεκτεταμένη χρήση της. Ο Πλωτίνος ωστόσο αρκοὐνταν να χρη­σιμοποιεί τη μυδολογία για την επεξήγηση συγκεκριμένων δεω­ρητικών ζητημάτων όταν προέκυπτε η ανόιγκη, χωρίς όμως να

2Ι7

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

αξιώνει και τη συγκατόιθεση των αληθινών συγγραφέων των μύ­θων για τις ερμηνείες του." Πόσο απείχε από να χρησιμοποιείτους μύθους ως Ιερό Κείμενο φαίνεται από τις αδιόιφορες ταυ­τότητες που κανει του Δία με την Ψυχή (π.χ. ν. Ι. 7. 35­7), μετο Νου (π.χ. ν. 8. 4. 4Ο­Ζ) και ακόμη σε ένα απόσπασμα με τοΕν (νἰ. 9. 7. ΖΟ­6). Τέτοιες διακυμάνσεις εμφανίζονται ακόμηκαι στην πιο αποκλειστική του πραγματεία σχετικα με την αλ­ληγορική ερμηνεία, στην έκθεση που παρουσιάζει για το μύθοτου έργου Συμπόσιο στην Εννεάδα ΠΙ· για παραδειγμα, ο Νουςταυτίζεται στο δεύτερο κεφάλαιο με τον Κρόνο. στο όγδοο κε­φόιλαιο με τον Δία. Η δυσκολία που αντιμετώπιζε μια αυστηρό­τερη ερμηνεία ήταν, φυσικό, το γεγονός ότι διαφορετικό. χαρα­

φωνούν με διαφορετικές μεταφυσικές αρχές. Και ήταν σε αυτόακριὅώς το σημείο όπου οι λύσεις του Πορφύριου και του Ιόιμ­ὅλιχου διέφεραν σε μεγαλύτερο ὅαθμό.να : κ : 2 : νΧ Η απαντηση του Πορφυριου, οπως ανακύπτει απο το ομηρικοτου δοκίμιο. ήταν απλώς να παραδεχτεί ότι ένας και μοναδικόςμύθος ή σύμὅολο μπορούσε την ίδια στιγμή να μεταφέρει πολλόιαλληγορικόι μηνύματα. Συνεπώς πολλα χαρακτηριστικα της περι­γραφής του Ομήρου στηρίζουν την ταύτιση του όιντρου του με τονυλικό κόσμο· η απειθαρχία της Ύλης υποδηλώνεται από το ὅρόι­χο του όιντρου. η ρευστότητα της Ύλης από τα νερόι που κυλούνμέσα του. η σκοτεινότητα της Ύλης από τη σκοτεινιόι του (κεφ.5). Όμως η σκοτεινιόι του όιντρου μπορεί εξίσου να συμὅολίςει τιςαόρατες δυνόιμεις μέσα στον υλικό κόσμο (κεφ. 7). Και αν δε­χτούμε τη σκοτεινιό. ως δηλωτικό του απρόσιτου στις αισθήσειςκαι το ὅρόιχο ως σύμὅολο της αφθαρσίας, θα πρέπει να αντιλη­φθούμε το όιντρο ως ένα σύμὅολο του Νοητού κόσμου (κεφ. 9).Καμία προσπαθεια δεν γίνεται από τον Πορφύριο να εναρμονίσειτις εναλλακτικές του ερμηνείες· εκείνο που προσπαθεί μερικέςφορές είναι να τις ταξινομήσει ως προς το ὅαθμό αληθοφόινειας.

47. Πρβλ. τα οχόλια του στην Ενν. Ν. 3. Μ. ι7­ι9 στην κατακλείδα ενός κεφαλαίου στοοποίο ερμηνεύει (και από μια αποψη ριζοοτιαατικα διαφορετική) το μύθο του Προμηθέα ωςμια αλληγορία για τη δυσάρεστη κατασταση της ψυχής.

ΖΙ8

κτηριστικόι ενός και μοναδικού μύθου συχνόι φαίνονταν να .συμ­.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

Για παράδειγμα, προτιμά τον «υλικό κόσμο» ως εξήγηση του συμ­ὅολισμού του άντρου, εφόσον μόνο αυτή από τις τρεις προτεινό­μενες εκδοχές μπορεί να περιγράψει τη ροή των υδάτων που ανα­φέρεται από τον Όμηρο (κεφ. ΙΟ). Εξίσου χαρακτηριστική είναι ηηθική ερμηνεία εκ μέρους του Πορφύριου της ελιάς την οποία

Ν: κ | Ι Ι 2 |Ομηρος περιγραφει να μεγαλωνει πανω απο τη σπηλιά, οπως καιη μετάὅασή του από αυτό σε ένα γενικότερο στοχασμό σχετικά μετη σημασία του Οδυσσέα ως συμὅόλσιιιτου.,ανθρώπού,ςπ9ύς­αγσἱζητεί τη σοφία (κεφ. 32 κ.ε.· πρὅλ. Ενν. Ι. 6. 8. ΙΟ­2Ο). Μια τέ­τοιου είδους εξήγηση ήταν ὅέὅαια συναφής με την ηθικολογικήιδιοσυγκρασία του Πορφύριου και ο Πρόκλος αφήνει να εννοηθείότι ήταν εξίσου συνήθης στα πλατωνικά του υπομνήματα και συ­νέὅαλε κατά πολύ στο μη συστηματικό τους χαρακτήρα (πρὅλ.Εις Ι. 19. 24­9, Π6. 25 κ.ε. κ.λπ.). Και ήταν σε αυτά ακριὅώςτα έργα όπου τα μειονεκτήματα μιας τέτοιας εξήγησης, από τη νε­οπλατωνική σκοπιά, αναδεικνύονται καθαρότερα.

Γιατί ο Πορφύριος, παρά το φανταστικό χαρακτήρα πολλώνεῇιήνεξιὥνητθου, δεχόταν ακόματην κοινή άποψη σύμφωνα με τηνοποία, ενώ ένας πἰλατωνικός διάλογος μπορούσε ύνάύύέχειξέναύκαιμοναδικό κύριο θέμα, περιλάμὅανε ακόμα συξητήσεις ενός αριθ­μού δευτερευόντων ξητημάτων τα οποία μόνο αόριστα αναφέ­ρονται σε αυτό (πρὅλ. Πρόκλος Εις Τιμ Ι. ΖΟ4. 24­7). Μια τέ­τοια όμως «αποσπασματική» εξήγηση ήταν εμπόδιο εάν ο Πλα­τωνισμός ήθελε να θεωρηθεί συστηματική φιλοσοφία ίδιου τύ­που με τον Αριστοτελισμό. Γι, αυτό και ο Ιάμὅλιχος, πέρα απότην κατάταξη που επιχείρησε ταιύηκύριθων­διαλόγων·σε μια με­θοδική σειρά μαθημάτων (πρὅλ. σελ. 46­7), έπρεπε επίσης ναδιαμορφώσει νέες αρχές για την ερμηνεία τους. Η ὅάση της λύ­σης του ήταν το πόρισμα της Αρχής της Αντιστοιχίας σύμφωναμε το οποίο οι διαφορετικές επιστήμες στην πραγματικότηταπραγματεύονται το ίδιο θέμα από διαφορετικές οπτικές γωνίες(πρωι. πχ. Πρόκλος Εις τιμ. ι. 8. 13 κε., 87. 6. κε., Πι. 173. 2κ.ε.). Ο παραλληλισμός μεταξύ φυσικής και θεολογίας, για πα­ράδειγμἶιἶεἶἰἶαι εκείνος μεταξύ εικόνας και αρχετύπου, ενώ­η φυ­σική και η πολιτική επιδεικνύουν τη σχέση μεταξύ μικρόκοσμου

219

ΝΕΟΠΛΑΤΠΝΙΣΜΟΣ

και μακρόκοσμου (ό.π. Ι. Ι3. Ι. κ.ε., 33. 23 κ.ε.). Η δεύτερη ὅασι­κή αρχή του Ιάμὅλιχου ήταν ότι κάδεδιάλογος είχε έναν και μό­νο σκοπό, με τον οποία πρέπει να σχετίζονται όλα τα περιεχόμε­

ρἶκάιοιιμήίιέἱλίας στο Κατ. 131. ΙΟ­Ι3).48 Η δικαιολόγηση αυτής της αρ­χής αναζητούνταν στις ίδιες τις υποδείξεις του Πλάτωνα σε ό.τιαφορά τον τρόπο οργάνωσης ενός λογοτεχνικού έργου (Φαιδρ.264. Ερμείας Εις Φαιδρ. 9. 6­ΙΟ). Ήταν επομένως απαραίτητο για

/την επιτυχή εξήγηση ενός συγκεκριμένου κειμένου να καδορίσου­(Α Ι | | | Ά | | |δις με, Τἰρωῖον, εαν ΤΟ (ΙνΤ!Κ8!μενΟ ΤΟΌ ηῖαν φίλΟσΟφΙΚΟ η 8εΟὉργίΚΟ

”για· διότι, όπως γνωρίζουν οι αναγνώστες του Πλάτωνα, η επιση­

ί(πρὅλ. σελ. 197) και, δεύτερον, τον κλάδο της φιλοσοφίας στονΪοποίο αναφερόταν. Συνεπώς είχε ομόφωνα συμφωνηδεί ότι τοαντικείμενο του διαλόγου Ϊιμαιος ήταν η φυσική επιστήμη· κατάσυνέπειἰἶκόώμῆΕδκαιῃεκείναήτα αποσπάσματά του τα οποία εμφα­νώς αφορούσαν άλλα ζητήματα (όπως ο πρόλογος, περιλαμὅανο­μένου και του μυδου της Ατλαντίδος) έπρεπε να δειχτεί μέσα απότηνΑρχή της Αντιστοιχίας ότι έχουν σχέση με τη φυσική (πρὅλ.Εις Τιμ. Ι. 4. 6. κ.ε., 78. Ι2 κ.ε., 2Ο5. 4 κ.ε. κ.λπ.). Με έναν τέτοιοτρόπο (που συχνά περιλάμὅανε την­π­ιο..πάρατραὅηγμένη αλλη­γγ­αογριφκωήἔεηρμηνεία) ένας πλούτος νοημάτων που δεν είχε προηγου­μένως φανταστεί μπορουσε να αποκαλυφτεί σε αποσπάσματα μεφαινομενικά μικρό νεοπλατωνικό ενδιαφέρον. Και ήταν ὅέὅαιαεξίσου δυνατό να ακολουδηδεί η αντίστροφη διαδικασία και μέσωαναγωγής από την εικόνα στο αρχέτυπο να εξαχδούν δεολογικάμαδήματα μέσα από ένα φυσικό διάλογο (Εις Τιμ. Ι. 8. Ζ κ.ε.. Ζ4.Ι? κ.ε., ΠΘ Ι. 4. σελ. 19. 6­22). Για μία ακόμη φορά, μόνο η συ­στηματική εφαρμογή της αρχής από τον Ιάμὅλιχο ήταν καινούρ­

ι»

μανση τέτοιων αντιστοιχιών ήταν κοινός τόπος από την εποχή τουπρώιμου Πυδαγορισμου (πρὅλ. Εις Ἱιμ Ι. 30. 2 κ.ε.).

` Δεν ήταν λιγότερο ευκολο να εφαρμοστεί αυτή η αρχή στοφωτισμό της μυδολογίας και κατ” αυτόν τον τρόποἶαποδφευ­χδοὐν τα προὅλήματα που έχουμε σημειώσει. Γιατί ίσως υπάρχει

48. Πρβλ. Εις Πτι. |. ιΘ. 24­9. 77. 25 κ.ε., Εις Πολ. |. 8. ι0­ι2, 24 ι‹.ε. Περαιτέρω αποσπασμα­τα τίθενται σε κατάλογο από τον Ρτειεοητεη Ηἰεήτυηηεη υηα Ξοηωεη ιτη Νειιρ|ειοηίειτιιιε,σελ. ι28­4ι, και στη σημείωση του ννεειετιηκ στο Αν. Προλ. 21

220

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ

η δυνατότητα να εξαχδούν αρκετόι νοήματα από έναν και μόνομύδο· από τη στιγμή όμως που αυτό μπορούν να συσχετιστούνμέσω της Αρχής της Αντιστοιχίας, μπορεί σε όλα να δοδεί έναςὅαδμός εγκυρότητας (αν και πρωταρχικό ήταν, ὅέὅαια, εκείνοπου συμφωνούσε καλύτερα με το υποτιδέμενο δέμα του υπό συ­ξήτησιν έργου). Και οι δυσκολίες σχετικα με τον Δία μπορούσανμε τον ίδιο τρόπο να επιλυδούν χαρη στην αναγνώριση διαφο­ρετικών δεών οι οποίοι εξέφραξαν την ίδια αρχή σε διαφορα επί­πεδα της δεϊκής ιεραρχίας και κατά συνέπεια μοιρόιξονταν τοίδιο όνομα (πρὅλ. Πρόκλος Εις Τιμ ΙΙΙ. 190. 19 κ.ε.). Άρα οΔίας, για παράδειγμα, εμφανίζεται στη Νοητή πραγματικότηταως μέλος της τριόιδας Κρόνος­Ρέα­Δίας, στην Υπερκοσμική τόι­ξη (στο επίπεδο της Αμέδεκτης Ψυχής) ως ένα μέλος της τρια­δας Δίας­Ποσειδών­Πλούτων, και ανόιμεσα στους Ενδοκόσμιουςδεούς ως ένα μέλος των δώδεκα Ολυμπίων.°®® Σε ποιο ὅαδμό αυ­τό πρέπει να αποδοδεί στον ίδιο τον Ιόιμὅλιχο δεν είναι ὅέὅαιατο τελευταίο του σταδιο, στη δεωρία της Σχολής της Αδήνας, δατο δούμε στο επόμενο κεφαλαιο. Έχει παρατηρηδεί ότι αναμε­σα στις αδέλητες συνέπειες αυτού ήταν η αποστρόιγγιση των πα­ραδοσιακών δεών και από τα τελευταία ίχνη προσωπικότηταςπου ακόμη διατηρούσαν· έτσι οι μετα­ιαμὅλίχειοι στην προσπά­δειόι τους να δεμελιώσουν μια παραδοσιακή λατρεία σε φιλοσο­φική ὅόιση, ενίσχυσαν κατόι ειρωνικό τρόπο την επέλαση τουΧριστιανισμού. Όμως, με λίγες εξαιρέσεις,5® οι εξηγητικές αρχέςτου Ιόιμὅλιχου έγιναν γενικα αποδεκτές και εισήχδησαν στιςύστερες Νεοπλατωνικές Σχολές. Και εφόσον τα πλατωνικόι καιτα αριστοτελικόι υπομνήματα εκείνων των σχολών συνέδεταν τοκύριο μέρος της ὅασικής τους παραγωγής, η σημασία τους δενπρέπει να υποτιμηδεί. Ἑτσι και μόνο αυτή η καινοτομία δα δι­καίωνε την αξίωση του Ιόιμὅλιχου να είναι η κυρίαρχη φιγούρατου ύστερου Νεοπλατωνισμού.

49. Πρβλ. τα σχετικα τμήματα του βιβλίου του Ριοεέιη Ρήϋοεοριιγ οί Ρτοειιιε.50. ιδιαίτερα, όπως παρατηρεί ο Ρεριιι. ο Σαλούστιος (Εκιιτετίειιε Ηετσι Χ!! σελ. 250).

ΖΖΙ

Ν­

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

Η Σκοἢτι της Αθήνας

ΙΟ Νεοπλοιτωνισμός

στην Αδἠνα και την Αλεξάνδρεια

Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΦΑΣΗ του παγανιστικοὐ Νεοπλατωνισμου είναιαυτη των Σχολών της Αδἠνας του πέμπτου και έκτου αιώνα μ.Χ.,εκεί όπου ο Νεοπλατωνισμός ανακηρύσσεται τελικα επίσημη διδα­σκαλία της Ακαδημίας του Πλάτωνα, και της Αλεξόινδρειας. Δενγνωρίζουμε πολλά πραγματα για τον τρόπο με τον οποίο το κίνηματου Νεοπλατωνισμοὐ εδραιώδηκε σε κόιδε πόλη, αν και αυτό απη­χεί τη γενικότερη αγνοια μας γυρω τόσο από το Νεοπλατωνισμό τουτέταρτου αιώνα όσο και από την πνευματική ζωη της εποχής γενι­κόι. Ο πρώτος νεοπλατωνικός διευδυντης της Ακαδημίας, ο Πλού­ταρχος ο Αδηναίος (πρὅλ. παραπάνω σελ. ΖΟ σημ. 1), πέδανε το432 (πρὅλ. Β. Πρ. 12) και από αυτην τη χρονολογία και μετό. η δια­δοχη των νεοπλατωνικών διευδυντών της σχολης συνεχίστηκε μέχριτο κλείσιμό της το 529? Η σχολη απέκτησε τη μεγαλύτερη φἠμη τηςαπό τους διαδόχους του Πλούταρχου, τον Συριανό (πέδανε περ. το

ί. Ο καταλογος (ο οποίος περιλαμβανει τα ονόματα αυτών των οιτοίων η διεύθυνση της σχο­λής αμφισβητείται) έχει ως εξής: Πλούταρχος, Σιιριανός, ίΔόμνινος;)„ Πρόκλος, Μαρίνος,ίσίδωρος, ίΗγίας:), Ζηνόδοτος, Δαμασκιος.

222

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

437) και τον Πρόκλο (412­85), το γνωστότερο από τους ύστερουςΝεοπλατωνικούς και το σπουδαιότερο συστηματικό φιλόσοφο τηςσχολής. Ο διόιδοχος και ὅιογρόιφος του Πρόκλου Μαρίνος ήταναντίδετα ένας όινδρωπος με μικρό φιλοσοφικό ταλέντο (πρΰλ. Δα­μόισκιος Β. Ισ. 144) και με αυτόν η σχολή μπήκε σε μια περίοδο πα­ρακμής η οποία διάρκεσε μέχρι τον Δαμασκιο, τον τελευταίο διευ­δυντή της Ακαδημίας, υπό την ηγεσία του οποίου υπήρξε μια ανόι­καμφη. Στην πραγματικότητα, έχει υποστηριχτεί ότι αυτή ακριὅώςη αναὅίωση του τελευταίου οχυρού του παγανισμού από τον Δαμα­σκιο ήταν που οδήγησε τον Ιουστινιανό στην απόφαση να κλείσειτη σχολή. Είναι γνωστή η ιστορία σχετικα με το πώς ο Δαμόισκιοςκαι έξι από τους φιλοσόφους του, συμπεριλαμὅανομένου και τουσχολιαστή του Αριστοτέλη Σιμπλίκιου, μετανόιστευσαν στην Περ­σία, έχοντας αναπτύξει μεγαλες προσδοκίες χόιρη στις φιλοσοφικέςφιλοδοξίες του νέου της ὅασιλιόι Χοσρόη, αλλά γρήγορα απογοη­τεύτηκαν. Έτσι επέστρεφαν στην Αδήνα, όχι ωστόσο πριν ο Χοσ­ρόης υπογράφει μια συμφωνία με τον Ιουστινιανό όπου παρέχοντανεγγυήσεις ότι δεν δα υποστούν διώξεις (Αγαδίας Ιστ. Π. 3Ο­1). Πα­ντως τους απαγορεύτηκε να διδόιξουν φιλοσοφία και είναι πιδανό­τατα χόιρη στις μελέτες του Σιμπλίκιου στη διόιρκεια της εξαναγκα­σμένης του αργίας που οφείλουμε τη διόισωση τόσων πολλών απότους Προσωκρατικούς για τις επόμενες γενιές· η επικρατούσα όιπο­ψη είναι ότι τα υπομνήματόι τους γράφτηκαν για αναγνωση και όχι,όπως τα περισσότερα από τα έργα της σχολής, ως υλικό διαλέξεων.

Στην Αλεξόινδρεια δεν διακρίνουμε μια τέτοια συνεχόμενη δια­δοχή από τόσο νωρίς όσο στην Αδήνα· ακόμη λιγότερο υπόιρχουνενδείξεις μιας συνεχούς νεοπλατωνικής παράδοσης που φτόινει πί­σω έως τον Αμμώνιο Σακκόι. Στα τέλη του τέταρτου και αρχές τουπέμπτου αιώνα ο Νεοπλατωνισμός αντιπροσωπεύεται από έναν μα­δηματικό με το όνομα Θέων και την κόρη του Υπατία, η οποία μαρ­τύρησε το 415 στα χέρια ενός χριστιανικού όχλου, με ή χωρίς τηνυποκίνηση του δυσώνυμου Πατριόιρχη Κυρίλλου (πρὅλ. Β. Ισ. απ.104, Σωκράτης Εκκλ. Ιστ. νΠ. 14. 5). Εντούτοις ήταν παρόιδοξογια την Αλεξανδρινή Σχολή το ότι, παρόλο που οι σχέσεις μεταξύτων παγανιστών οπαδών της και των χριστιανικών αρχών συχνόι

223

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

έπαιρναν πιο ὅίαιη μορφή από οτιδήποτε σχετικό είχε καταγραφείστην Αδήνα, η σταση τους ήταν λιγότερο φανατικό. παγανιστικήαπό εκείνη των Αδηναίων και οι προσωπικές τους σχέσεις με Χρι­στιανούς ήταν συχνόι πολύ φιλικές. Το πρώτο σημάδι αυτού του γε­γονότος είναι η παρουσία μεταξύ των μαδητών της Υπατίας ενόςευγενούς αγρότη και ερασιτέχνη φιλοσόφου, ο οποίος επρόκειτοαργότερα να γίνει χριστιανός επίσκοπος, του Συνέσιου του Κυρή­ναίου (πρὅλ. σελ. 169). Μια παρόμοια διφορούμενη δέση σε ό,τιαφορόι τη σταση του απέναντι στο Χριστιανισμό χαρακτηρίζει τονεπόμενο κύριο νεοπλατωνικό διδόισκαλο στην Αλεξάνδρεια, τον Ιε­

Ἐ ροκλή, μαδητή του Πλούταρχου του Αδηναίου. Ο παγανισμός του

ι

ί

ι

Ιεροκλή τον έφερε σε σύγκρουση με τις αρχές της Κωνσταντινού­πολης, από τις οποίες μαστιγώδηκε (Β. Ισ. απ. ΙΟ6)· εντούτοις οιμαδητές του, συμπεριλαμὅανομένου του Αινεία, ιδρυτή της χρι­στιανικής φιλοσοφικής σχολής της Γόιςας, όπως και η προσωπικήτου διδασκαλία, απηχούν έναν περισσότερο «μονοδεῖστικό» τόνοαπό οποιονδήποτε όιλλο νεοπλατωνικό παγανιστή (πρὅλ. σελ.229). Δεν είναι όμως πριν από τον Ερμεία (ένα μαδητή του Συ­ριανού, με τον οποίο ήταν συγγενής εξ αγχιστείας) και το γιο τουΑμμώνιο (ο οποίος με τη σειρά του σπούδασε στην Αδήνα δίπλαστον Πρόκλο) που μπορούμε να καταγρόιφουμε μια σίγουρη δια­δοχή στην Αλεξόινδρειαἔ Ήταν υπό τον Αμμώνιο κατόι την καμπήαπό τον πέμπτο στον έκτο αιώνα όπου η σχολή έφτασε στο με­σουρόινημόι της, σημείο το οποίο συμπίπτει χρονικά με την παρακ­μή της Σχολής των Αδηνών. Στους μαδητές του Αμμωνίου περι­λαμὅανονταν τόσο ο Δαμόισκιος όσο και ο Σιμπλίκιος· επίσης εξέ­χων μεταξύ τους ήταν ο χριστιανός Ιωάννης Φιλόπονος, εκδότηςτων αριστοτελικών διαλέξεων του Αμμωνίου και συγγραφέας δύοδικών του πολεμικών έργων στα οποία αμφισὅητούσε την αιωνιότη­τα του κόσμου, το ένα (ακόμη διασώζεται) εναντίον του Πρόκλου,το όιλλο (σήμερα χαμένο) εναντίον του Αριστοτέλη. Το διακριτό χα­ρακτηριστικό του τελευταίου έργου, που είναι γνωστό σ' εμόις μέσωτης απάντησης του Σιμπλίκιου (Φυσ. Π56­82, Π. Ουρ. 25­ΖΟΙ), είναι

2. Η πιθανή σειρα διαδοχής έχει ως εξής: Ερμείας, Αμμὡνιος, (Ευστόχιοςι), Ολυμπιοὀωρος,Ηλίας, Δαβίδ, Στέφανος.

224

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

η αμφισὅήτηση της παραδοσιακής αντίληφης σύμφωνα με τηνοποία οι ουρανοί συντίδενται από μια ουσία καδαρότερη εκείνηςτου υποσελήνιου κόσμου. Ο Φιλόπονος όμως δεν φαίνεται να είχεεπιτυχία στη διεύδυνση της σχολής, η οποία υπό τον πλατωνικόσχολιαστή Ολυμπιόδωρα προσέλαὅε έναν πιο αποφασιστικό παγα­νιστικό τόνο. Ο Ολυμπιόδωρος ήταν ακόμη εν ζωή το 565 και μόνομε το δάνατό του η σχολή πέρασε τελικά σε χριστιανικά χέρια, υπότη διεύδυνση των σχολιαστών του Αριστοτέλη Ηλία και Δαὅίδ. Οδιάδοχός τους Στέφανος μετοίκισε στην Κωνσταντινούπολη, όπουτο 610 έγινε διευδυντής της νεοιδρυδείσας Αυτοκρατορικής Ακα­δημίας, ενώ άλλοι φιλόσοφοι δρούσαν ακόμη στην Αλεξάνδρεια τηνεποχή που περιήλδε η πόλη το 641 στους Ἀραὅες. Η σχολή έπαιξεσυνεπώς δεμελιώδη ρόλο για τη διατήρηση της νεοπλατωνικήςεπιρροής τόσο στο ὅυςαντινό όσο και στο μουσουλμανικό κόσμο.

Από τα κείμενα των Σχολών της Αδήνας και της Αλεξάνδρειαςένας ικανός αριδμός σώζεται μέχρι σήμερα, σε σύγκριση τουλάχι­στον με τα σωςόμενα έργα του Πορφύριου και του Ιάμὅλιχου. Η με­λέτη τους όμως παρουσιάζει μεγάλες, σχεδόν ανυπέρὅλητες δυσκο­λίες. Διότι, πρώτον, η φιλολογική τους μορφή είναι εκείνη της ενδο­σχολικής πραγματείας και η συνακόλουδη προσέγγιση στεγνή καισχολαστική στο έπακρο. Δεύτερον, η πολυπλοκότητα του εννοιολο­γικού τους σχήματος, κατά την ανάπτυξη των αρχών που εξηγήσαμεστο προηγούμενο κεφάλαιο, έχει πάρει στα τελευταία μέλη της Σχο­λής των Αδηνών εφιαλτικές διαστάσεις. Τρίτον, η μεγάλη πλειονό­τητα των κειμένων τους αποτελείται από υπομνήματα στους κλασι­κούς φιλοσόφους και συνεπώς στερούνται ακόμη και το πλεονέκτη­μα να παρουσιάζουν τη νεοπλατωνική δεωρία σε συστηματική μορ­φή. Σε αυτόν τον κανόνα οι συστηματικές πραγματείες του Πρόκλου(και ίσως το Περί Αρχών του Δαμάσκιου) αποτελούν τις μοναδικέςεξαιρέσεις. Και τα περισσότερα από τα σωζόμενα υπομνήματα έχουντο επιπλέον μειονέκτημα ότι ασχολούνται όχι με τον Πλάτωνα, αλλάμε τον Αριστοτέλη. Η εικόνα που παρουσιάζουν για τον Αριστοτέλη _3. Δισσώζοντσι επίσης τα υπσμνήμστά του στις Κατηγοριες και στα Μετεωρολογικό του Αρι­στοτέλη, δεν πρέπει όμως να τον συγχέουμε με τον Ολυμπιόδωρο υπό την επίβλεψη τουοποίου ο Πρόκλος σπούδασε Αριστοτέλη (Β. Πρ. Θ).

225

.Ζ

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΧΣΜΟΣ

είναι φυσικόι αρκετόι νεοπλατωνίξουσα, όμως παρ” όλα αυτό ο σχο­

λιασμός στα έργα του Αριστοτέλη έγειρε συνήδως λιγότερο διαμφι­σὅητημένα μεταφυσικά προὅλήματα απ, ό,τι ο σχολιασμός του Πλό­τωνα. Όπως δα δούμε, αυτός ήταν ένας από τους κύριους λόγουςπου οι Αλεξανδρινοί προτιμούσαν να επικεντρώνονται στον Αριστο­τέλη. Απείχαν ωστόσο πολύ από το να αγνοούν εντελώς τον Πλατω­να. Ο Αμμώνιος δίδασκε και τους δύο φιλοσόφους, αλλόι ειδικότητατου ήταν ο Αριστοτέλης (Β. Ισ. 79) και μόνο οι σχολιασμοί του στονΑριστοτέλη έχουν διασωδεί· πέρα από τους σχολιασμούς της λογι­κής του Αριστοτέλη, οι οποίοι διασώζονται υπό το όνομα του ίδιουτου Αμμωνίου, έχουμε την έκδοση από τον Ασκληπιό των διαλέξεωντου Αμμωνίου σχετικόι με το Μετά τα Φυσικά, ενώ τα υπομνήματατου Φιλόπονου συντίδενται κατόι μεγαλο μέρος από σημειώσεις τωνδιαλέξεών του με καποιες προσδήκες από τον ίδιο τον Φιλόπονοἔ Τουποδεέστερο επίπεδο των πλατωνικών μελετών της σχολής μπορείνα πιστοποιηδεί από τα υπομνήματα του Ολυμπιόδωρου, τα οποίαεν πόιση περιπτώσει είναι σε μεγόιλο ὅαδμό εξαρτημένα από τουςΑδηναίους, ενώ το υπόμνημα του Ερμεία στο διόιλογο Φαίδρος απο­τελείται από σημειώσεις των διαλέξεων του Συριανού τις οποίες οΕρμείας είχε κρατήσει στη διαρκεια της αδηναικής του περιόδου. Ησυμὅολή των Αδηναίων στις αριστοτελικές σπουδές φαίνεται πρόιγ­ματι πως ήταν περισσότερο σημαντική απ' ό,τι το έργο των Αλεξαν­δρινών στον Πλόιτωνα· εντούτοις, πέρα από τα υπομνήματα του Σι­μπλίκιου, τα οποία οφείλουν πολλόι τόσο στην πρώτη του αλεξαν­δρινή όσο και στην ύστερη αδηναική του περίοδο. τίποτε από το έρ­γο τους σε αυτόν τον τομέα δεν σώξεται εκτός τεσσόιρων ὅιὅλίων μεδιαλέξεις του Συριανού στο Μετά τα Φυσικά. Και οι μαρτυρίες μαςυποδεικνύουν ότι αυτό δεν είναι ξήτημα τυχαίας επιὅίωσης, αλλόι δη­λώνει μια ὅασική διαφορόι στην έμφαση μεταξύ των δύο σχολών.

Οι αποκλίσεις μεταξύ τους έχουν ομολογουμένως συχνόι υπερ­τιμηδεί. Οι σχέσεις μεταξύ των δύο σχολών ήταν πόιντοτε στενέςκαι ο γόιμος μεταξύ των μελών τους συχνός· για παραδειγμα, η σύ­ξυγος του Βρμεία Αιδεσία ήταν συγγενής του Συριανού, την οποία

4. Το υπόμνημα οτο Περί ψυχής ΠΙ, το οποίο κατα παραδοση αποδίδεται στον Φιλόπονο, θε­ωρείται. ωστὀσο, σήμερα έργο του Στέφανου.

226

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

είχε παλαιότερα αρνηδεί να παντρευτεί ο Πρόκλος (Β. Ισ. απ. 124).Επιπλέον πολλοί Νεοπλατωνικοί σπούδασαν και στις δύο πόλεις ή

| | | : κ /τουλαχιστον σπουδασαν στη μια πριν πανε να σπουδασουν στηνόιλλη. Το ότι ο Ιεροκλής, ο Ερμείας και ο Αμμώνιος όλοι σπούδα­σαν κοντόι σε Αδηναίους διδασκόιλους το έχουμε ήδη αναφέρει.Αντίδετα ο Συριανός και ο Ισίδωρος ήταν από καταγωγή Αλεξαν­δρινοί και ο Πρόκλος, ο Δαμασκιος και ο Σιμπλίκιος σπούδασανεπίσης σε αυτήν την πόλη. Όμως η διαφορά ατμόσφαιρας είναι φα­νερή από τις μεταξύ τους αναφορές των σχολών. Οι Αδηναίοι απότη μερια τους δεωρούσαν τους Αλεξανδρινούς, όπως και ο Πλωτί­νος δεωρούσε τον Λογγίνο (πρὅλ. σελ. 76), περισσότερο φιλολόγουςπαρα φιλοσόφους. Είναι γνωστή η αναφορόι του Δαμόισκιου στονΙσίδωρο ως ανώτερο της Υπατίας «όχι ως ανδρα προς γυναίκα αλ­λόι ως φιλόσοφο προς μαδηματικό» (Β. Ισ. 164) και ο Πρόκλος φαί­νεται ότι έτρεφε ακόμη λιγότερη εκτίμηση στους Αλεξανδρινούςπου του δίδαξαν Αριστοτέλη (Β. Πρ. ΙΟ· Β. Ισ. 34­6). Τα σχόλια τουΣυνέσιου για τη σύγχρονή του Αδήνα είναι εξίσου υποτιμητικόι (Βπ.136). Διότι, ενώ οι Αδηναίοι ασπόιςονταν τον ενδουσιασμό του Ιόιμ­ὅλιχου για τη δεωρητική μεταφυσική όσο και για την παραδοσιακήδρησκεία, οι Αλεξανδρινοί επέλεγαν αντίδετα να επικεντρωδούνστην καδαρή μελέτη των πηγών και έτειναν, πιο ειδικά, να είναι πο­λύ περισσότερο αρνητικοί απέναντι στη δεουργία. Εξ ου και η έντα­ση που εκφραςόταν σε περιπτώσεις όπως η παραπανω.

Μια παραδοση αμερόληπτης έρευνας χαρακτήριζε ὅέὅαια τιςφιλολογικές και επιστημονικές σχολές της Αλεξάνδρειας μέχρι τηνΕλληνιστική Εποχή. Ο διακριτός τόνος όμως της Σχολής της Αλε­ξόινδρειας δεν ήταν σε μικρότερο ὅαδμό αποτέλεσμα των πιέσεωντης εποχής. Διότι, ενώ η Ακαδημία είχε δικές της όιφδονες οικονο­μικές πηγές από κληροδοτήματα (Β. Ισ. 158, απ. 265, Ολυμπιόδω­ρος Εις Αλκ. 141. 1­3) και έδρευε σε μια πανεπιστημιακή πόλη ηοποία είχε προ καιρού χασει την πολιτική της σημασία και ήτανεκείνη τη στιγμή ένα από τα τελευταία οχυρόι του παρακμόιςοντοςπαγανισμού, οι Αλεξανδρινοί δεν ήταν μόνο εξαρτημένοι από τιςχορηγίες των δημοτικών αρχών, αλλόι και κινδύνευαν συνεχώς απότην παρουσία στην πόλη τους του χριστιανού πατριάρχη και του

227

ι

.ε­..„.ιων.#'τ°ια¬·ειι.ε=.

ίτι

ἱ

έ 2 2 2 2Ξ Ι :δ

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

όχλου του που αποτελούνταν από φανατικούς μοναχούς. Το λι­ντσάρισμα της Υπατίας ήταν συνεπώς ένα παράδειγμα που έπρεπεπάντα να θυμούνται ώστε να μετριάσουν τον παγανισμό τους. ΟιΑθηναίοι στην πραγματικότητα θεωρούσαν τη διακριτικότητα μέγι­στη σοφία· για παράδειγμα, ο Πρόκλος επέλεξε να εγκαταλείψειτην Αθήνα για ένα χρόνο παρά να διακινδυνέψει τη δίωξη για ασέ­ὅεια (Β. Πρ. 15). Δεν ηταν ωστόσο διατεθειμένοι ούτε να παραιτη­δούν από την παγανιστική λατρεία ούτε να μετριάσουν τη θεολογι­κή τους διδασκαλία. Ο Αμμώνιος, αντίθετα, αναγκάστηκε λόγω οι­κονομικών πιέσεων να υπογράψει μια συμφωνία με τον πατριάρχηΑθανάσιο, της οποίας οι όροι είναι άγνωστοι, αλλά για την οποία οΔαμάσκιος τον κατακρίνει έντονα (Β. Ισ. απ. 316). Ενώ δεν ανα­γκαξόταν φανερά να εγκαταλείψει τις διαλέξεις του σχετικά με τονΠλάτωνα, υπηρχαν ολοφάνερα ισχυρά κίνητρα για τους Αλεξαν­δρινούς να επικεντρωθούν στο θεολογικά πιο ουδέτερο Αριστοτέ­λη. Ο Ολυμπιόδωρος επισημαίνει την ανάγκη να μετριαστούν οι

Ώ | | Ά.ι τονοι της διδασκαλιας του (Εις Αλκ. 22. Ι4 κ.ε.) και ειναι σημαντι­

2 2 2 2 2 2κο οτι φτανει να περιορισει την προσοχη του στους ηθικους διαλό­έ

νγους του Πλατωνα (στους Αλκιὅιάδης, Γοργιας και Φαίδων) αγνοώ­ντας τα επίμαχα μεταφυσικά έργα όπως είναι ο Παρμενιδης. Απότην άλλη μεριά οι Χριστιανοί που συμμετείχαν στη σχολη απέφευ­γαν γενικά να παρουσιάζουν στα υπομνήματά τους προσωπικέςτους θεολογικές απόψεις· χαρακτηριστική είναι η αντίθεση μεταξύτων υπομνημόιτων του Φιλόπονου στον Αριστοτέλη και της πολε­μικής του ενάντια στον Πρόκλο (έχει σημασία ότι γράφτηκε το

κ 2 ν 2 : |1 529, το χρονο κατα τον οποιο εκλεισε η Ακαδημια). Συμὅιὅασμοι

οπως αυτοι εξηγουν την ομαλη μεταὅιὅαση της σχολης σε χριστια­νικόι χέρια και της έδωσαν τη δυνατότητα να διατηρηθεί περισσό­τερο από την ανταγωνιστική της Αθηναίκή.

τι ι ν : 2 2 2 νΚατα ποσο τα παραπανω σημεια αποτελουν ενδειξη ὅαθυτερωνδογματικών διαφορών είναι ένα μεγάλο ερώτημα. Δεν υπάρχει κα­μία αμφιὅολία ότι ο Νεοπλατωνισμός του Συριανού και του Πρό­κλου είναι ὅασικόι μια εξέλιξη της διδασκαλίας του Ιάμὅλιχου καιελάχιστα μπορούν να σταθούν υποθέσεις όπως ότι ο Πλούταρχοςδιαφοροποιήθηκε από αυτούς επιστρέφοντας από τον Ιάμὅλιχο σε

228

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

ένα περισσότερο πορφύρειο σύστημα. Οι απόψεις των Αλεξανδρι­νών είναι πολύ πιο φευγαλέες. Γνωρίζουμε ελόιχιστα για τη διδα­σκαλία του Θέωνα και της Υπατίας και, ενώ η πορφύρεια επιρροήεπικρατεί στα δοκίμια και στους ύμνους του Συνέσιου, αυτό δαμπορούσε να μαρτυρεί τις προσωπικές προτιμήσεις του Συνέσιουκαι όχι εκείνες της Υπατίας. Το σύστημα όμως του Ιεροκλή, όπωςαπεικονίζεται μέσα από το σωζόμενο σχολιασμό του στα πυδαγό­εια Χ υσά Ἐπη και από τα αποσπόισ ατα του έ ου του Πε ίΡ Ρ

Πρόνοιας (διασώζεται από τον Φώτιο Βιὅλ. οοαα. 2Ι3 και 251), απο­τελεί αίνιγμα για οποιαδήποτε υπόδεση. Τα κατώτερα επίπεδα τουσύμπαντος του Ιεροκλή, πραγματι, δεν διαφέρουν από εκείνα τωνόιλλων ύστερων Νεοπλατωνικών, με τους μέσους όρους τους και τααυστηρόι οροδετημένα οντολογικό. επίπεδα° εκείνο που είναι μονα­δικό είναι ότι στην κορυφή του συστήματος δεν ὅρίσκεται το νεο­πλατωνικό Εν, αλλά ένας Νους (ΧΕ εκδ. ΜυΙΙα‹:Ιι 28. 12, ΦώτιοςΒίὅλ. 462Β 18), ο οποίος ταυτίζεται με το Δημιουργό του Πλάτωνα(Φώτιος ό.π. Ι72Α 42) και περιγράφεται σαν να έχει δημιουργήσειτόσο το Νοητό όσο και τον αισδητό κόσμο εκ του μηδενός ­ μια δε­

,.,±,Ν__„„­ιι.)­ι.¬..›ωτ“.=...­2°

ι: ι κ | | | ιωρια μοναδικη σε ολη την παγανιστικη ελληνιστικη φιλοσοφια, την2 | | | : ι ι

3οποια ωστοσο ο Ιεροκλης αποδιδει οχι μονο στον Πλατωνα και στονΑριστοτέλη, αλλά (εμφανώς) στον Αμμώνιο Σακκόι, στον παγανιστήΩριγένη, στον Πλωτίνο και σε όλους τους σημαντικούς Νεοπλατω­νικούς μέχρι και τον Πλούταρχο τον Αδηναίο (Φώτιος 171­3, 46ΙΑ­Β). Θα μπορούσε κάποιος να συμπερόινει μαζί με τον Δαμόισκιο ότιη ηδική ευγένεια του Ιεροκλή δεν συμὅόιδιζε με τα αντίστοιχα πνευ­ματικόι του προσόντα (Β. Ισ. απ. ΙΟ6). Αλλόι το πιο σημαντικό στησύγκριση Αδηναίων και Αλεξανδρινών ­και ενόψει της μορφής τωνδυσκολιών που παρουσιάζει το έργο τους­ είναι να προσδιορίσου­με τις αντιλήψεις του Αμμώνιου και των διαδόχων του. Η πρόσφα­τη έρευνα του όλου ζητήματος κλίνει στο ότι οι παγανιστές Αλε­ξανδρινοί, μολονότι προτιμούσαν να αποφύγουν τις δεολογικέςδιαμόιχες, σιωπηρόι αποδέχονταν το αδηναϊκό σύστημα· ειδικόι,πρέπει να έχουμε κατά νου την εξαρτηση της πλατωνικής τουςεξήγησης από τον Συριανό και τον Πρόκλο. Υπήρχε όμως τουλάχι­στον ένα σημαντικό ζήτημα στο οποίο ο Αμμώνιος διέφερε από

229

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

τους Αδηναίους και αυτό ήταν το ερώτημα μέχρι ποιο σημείο ο Αρι­στοτέλης συμφωνούσε με τον Πλόιτωνα.

Όπως έχουμε δει (πρὅλ. σελ. 55­6), η τόιση μέχρι τον Πορφύριοκαι τον Ιόιμὅλιχο ήταν να υποστηρίξεται η συμφωνία μεταξύ τωνδύο διδασκόιλων όσο αυτό ήταν δυνατό. (Ενα καλό παρόιδειγμα τηςαναμιξης των ιδεών τους στον ύστερο Νεοπλατωνισμό αντιπροσω­πεύεται από την πραγμόιτευση του Πρόκλου σχετικα με την κίνηση(ΣΘ 14, ΠΘ 1. 14). Ο Πρόκλος υποστηρίξει πλήρως το επιχείρηματου Αριστοτέλη σύμφωνα με το οποίο η κίνηση πρέπει να οδηγεί σεένα Κινούν που είναι το ίδιο ακίνητο· και αυτό το Κινούν ο Πρό­κλος, όπως και ο Αριστοτέλης, το ταυτίξει με το Νου. Επιπλέονόμως αντίστοιχα με το Πρώτο Κινούν πρέπει να υποδέσουμε αξιω­ματικόι ένα Πρώτο Κινούμενο και αυτό, υποστηρίξει ο Πρόκλος(ακολουδώντας τα έργα Φαιδρος 245€ κ.ε. και Νόμοι 894­6), μπο­ρεί μόνο να είναι μια Αυτοκινούμενη Ψυχή. Εφόσον ο Αριστοτέληςδεν κατόρδωσε να εξηγήσει τον τρόπο με τον οποίο ο έρωτας πουεμπνέει ο Θεός στις ουρόινιες σφαίρες μπορούσε να τις δέτει σε κί­νηση, η παρέμὅασή του αυτή δεν είναι αὅόισιμη, μολονότι ο Πρό­κλος χαρακτηριστικό. υποστηρίξει επίσης ότι ένας μέσος όρος είναιαπαραίτητος μεταξύ των εξ ολοκλήρου ακίνητων όντων και εκείνωντα οποία απαιτούν ένα εξωτερικό κινούν. Αντίστροφα, η αναφορόιτου Πλόιτωνα στην Ψυχή του Κόσμου ως προικισμένη με «δεία διόι­νοια» (Νόμοι Χ. 897Β 1­2) λαμὅόινεται ως αναγνώριση της εξόιρτη­σής της από τις δύο ανώτερες νεοπλατωνικές Υποστόισεις (εφόσονγια τους Αδηναίους, όπως δα δούμε, το «δεικό» επίπεδο είναι εκεί­νο της Πρώτης Υπόστασης). Και αυτό, η σχολή υποστήριξε, απο­δεικνύει την ανωτερότητα του Πλόιτωνα έναντι του Αριστοτέλη, οοποίος δεν είχε δέσει τίποτε ανώτερο από το Νου (Πρόκλος ΠΘ 1.

3 σελ. 12. 23 κ.ε., Εις Παρμ. 1214. 7­15, Βε Ρτον. 31. 171). 'Ετσι έκα­νε την αριστοτελική όιποφη του Νου μόνο τελικό αίτιο (δηλαδήυπεύδυνη μόνο για την Επιστροφή και όχι επίσης για την Πρόοδο).5Όπως έχουμε δει, αυτό δεν ήταν τα μόνα σημεία (μολονότι ήταν ταπιο σημαντικό) στα οποία οι Αδηναίοι διαφωνούσαν με τον Αρι­στοτέλη (πρὅλ. Πρόκλος Εις Παρμ. νΠ. 73. 10 κ.ε. και παραπόινω

5. Πρόκλος Εις Πίι. Ι. 266­7, Εις Πσρμ. 922. 1 κ.ε.· πρβλ. ΣΘ 84, Συριονός ἐις Μεταφ. 10. 32 κ.ε.

230

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

σελ. 55­6). Και το ότι προχώρησαν από αυτήν την όιποψη μακρύτε­ρα από τον Αμμὡνιο φαίνεται από τις προσπόιδειες του τελευταίουνα αποδείξει ότι ο Θεός του Αριστοτέλη ήταν τελικόι επαρκές αίτιο(Σιμπλίκιος Π. Ουρ. Ζ7Ι. Π­27, Φυσ. Ι36Ο­3, Ασκληπιός Εις Μεταφ.ΙΟ3. 3­4, Ι5Ι. 15­32). Ο Ηλίας ομοίως του αποδίδει τη δεωρία τουΕνός υπερόινω του Νου (Εις Κατ. ΙΖΟ. 24 κ.ε.). Το τελευταίο ζήτη­μα δεν επρόκειτο ωστόσο να λόιὅει ιδιαίτερο ὅαρος στα έργα τωνΑλεξανδρινών, εφόσον, πέρα από τον Ολυμπιόδωρο, προτιμούσαννα αποφεύγουν να συζητούν οτιδήποτε υψηλότερο από το Νουἔ

Είναι συνεπώς εξαιρετικα δύσκολο να διαμορφώσουμε μια συ­νολική εικόνα των μεταφυσικών απόψεων των Αλεξανδρινών και,μέχρις ότου πραγματοποιηδούν περαιτέρω μελέτες στα έργα τους,τα παραπανω σχόλια δα πρέπει να δεωρούνται προσωρινό. Είναισαφές, ωστόσο, ότι το κύριο επίτευγμα τους ὅασίζεται στο ότι συ­νέχισαν την αφομοίωση της αριστοτελικής δεωρίας, ιδιαίτερα στοντομέα της λογικής, κόιτι που είχε ξεκινήσει από τον Πορφύριο καιτον Ιόιμὅλιχο, και με αυτόν τον τρόπο ὅοήδησαν στη μετόιδοσή τηςστο μεσαιωνικό κόσμο. Και, μολονότι έτειναν να είναι περισσότεροπροσγειωμένοι από τους Αδηναίους, οι τελευταίοι είχαν με τη σει­ρόι τους δίκιο να τους κατηγορούν για έλλειψη μεταφυσικής δημι­ουργίας. Γι' αυτό και δα πρέπει να αποκλειστούν από την παρού­σα μελέτη μας. Το κύριο ενδιαφέρον μας δα στραφεί στη Σχολή τωνΑδηνών και ιδιαίτερα στο γνωστότερο εκπρόσωπό της, τον Πρόκλο.Από τα έργα του Πλούταρχου και του Συριανού διασώζονται μόνοτέσσερα ὅιὅλία του τελευταίου από το υπόμνημα του στο Μετά ταΦυσικά, καδώς και οι σημειώσεις του Ερμεία από τις διαλέξεις τουΣυριανού σχετικό. με το Φαιδρος. Φαίνεται όμως, τόσο από αυτόι ταέργα όσο και από την παραδοχή του ίδιου του Πρόκλου, ότι οι πε­ρισσότερες από τις χαρακτηριστικές δεωρίες της Αδηναίκής Σχολήςείχαν ήδη διατυπωδεί από τον Συριανό και ότι ο ρόλος του Πρόκλου

8. Για τις Εναδες στον Ολυμτιιόδωρο ιτρβλ. Εις Αλκ. 4. 49, 5ί. ιθ, Εις Φαιδ. 280, ι8. Το ότι ο Σι­μιτλίκιος παίρνει το μέρος του Αμμὼνιου μας δείχνει ότι η αντίθεσή τους δεν ήταν ατιλώς μια αντί­θεση μεταξύ Αθηναίων και Αλεξανδρινών· ιτρβλ. επίσης Εις Κατ. 7. 29­32, Π. Ουρ. 640. 27­32, Φυαι249. ι2­ι7 σχετικό με την αποψή του ότι η διαφωνία των δύο δασκόλων είναι σε μεγόλο βαθμόλεκτικἡ. Αντίστροφα, ο Αλεξανδρινός συγγραφέας τού Αν. Προλ. Θ. 24 κ.ε. ακολουθεί την αποψητου Πρόκλου. Ο Ηλίας στο Εις Κατ. ι22. 27­32 θεωρεί ότι οι ίδιοι σχολιαστές έτειναν να υιοθετούνδιαφορετικές στασεις ατιέναντι ατο συγκεκριμένο πρόβλημα σε διαφορετικό τους έργα.

Ζ3Ι

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

ήταν περισσότερο ρόλος συστηματοποιητή των ιδεών άλλων παράρόλος πρωτότυπου διανοητή? Ως τέτοιος έχει ελάχιστους ομοίουςτου στην ιστορία της σκέψης. Η σημαντικότερη καινοτομία πουαποδίδεται ειδικά στον Πλούταρχο αφορά την ερμηνεία του στοδεύτερο μέρος του διαλόγου Παρμενιδης (πρὅλ. σελ. 51). Η λύσητου ὅασιςόταν στο γεγονός ότι οι εννέα υποδέσεις πρέπει να δια­κριδούν, οι πρώτες πέντε ως καταφατικές, οι τέσσερις τελευταίεςως αποφατικές. Οι υποδέσεις Ι­ν, οι οποίες ασχολούνται με τις συ­νέπειες της αξίωσης μιας απόλυτης Ενότητας, αφορούσαν αντί­στοιχα το Εν καδαυτό, το Νου, την Ψυχή, την Ενσώματη Μορφή καιτην Ύλη· οι υποδέσεις νΙ­ΙΧ συγκροτούν μια εις άτοπον απαγωγήκαταδεικνύοντας ότι χωρίς μια τέτοια ενότητα τίποτα δεν μπορεί ναυπάρξει (Πρόκλος Εις Παρμ. ΙΟ58­61, ΠΘ Ι. ΙΟ σελ. 41. 7 κ.ε., Ι. 12

σελ. '56­8). Ακόμη μεγαλύτερη ακρίὅεια προστέδηκε από τον Συ­ριανό σχετικά με τη δεύτερη υπόδεση, της οποίας τα δεκατέσσερασυμπεράσματα δεωρούσε ότι αντιστοιχούσαν ένα προς ένα με τιςδιαφορετικές τάξεις μέσα στο Νοητό κόσμο, ενώ οι προηγούμενοιερμηνευτές τα είχαν αποδώσει αδιακρίτως στο σύνολο αυτού τουκόσμου (Εις Παρμ. 1061­4, ΠΘ Ι. ΙΟ­Π). Το δέμα όμως που τον εν­διέφερε δεν ήταν τα μέλη του Νοητού κόσμου αυτά καδαυτά, αλλάοι αντίστοιχες τάξεις δεών (πρὅλ. παρακάτω σελ. 236 σημ. ΙΟ καισελ. 240­Ι). Ο Συριανός έτσι ξεπέρασε την αντίρρηση ότι τα πλα­τωνικά κείμενα δεν είχαν μια συστηματική πραγματεία σχετικά μετη δεολογία και προσέφερε έναν κανόνα στον οποίο μπορούσε νααναφέρεται η δεολογία άλλων έργων, τόσο πλατωνικών όσο και μηπλατωνικών (ΠΘ Ι. 6­7). Αν το δούμε με αυτόν τον τρόπο, ο Παρ­μενιδης προσέφερε το σχέδιο με ὅάση το οποίο ο Πρόκλος συνέδε­σε το πιο περίτεχνο έργο του, την Πλατωνική Θεολογια.

Παρά τη σημασία της και τη συστηματική της μορφή, εντούτοις,η Πλατωνική Θεολογια έχει ελάχιστα μελετηδεί στα νεότερα χρόνια.Αυτό οφείλεται εν μέρει τόσο στην απεραντολογία αλλά και στιςασάφειες των τελευταίων της ὅιὅλίων, όπως και στην απουσία μιαςσύγχρονης έκδοσης, έλλειψη η οποία μόνο στις ημέρες μας επα­νορδώνεται. Όπως και τα πλατωνικά υπομνήματα του Πρόκλου,

7. Πρβλ. Ποασε, Ε|επιε·ηιε. σελ. ›ο‹ί­›ο‹ν.

232

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

είναι και αυτή ημιτελής, μολονότι αμφισὅητείται το κατά πόσο αυ­τό οφείλεται στον ίδιο τον Πρόκλο ή είναι αποτέλεσμα μεταγενέ­στερης λογοκρισίας, ίσως και εσκεμμένης ακόμη από τους χριστια­νούς αντιπάλους του. Από τα ίδια τα υπομνήματα σώζονται εκείναστα Αλκιαάδης Ι, Ἱιμαιος και Παρμενίδης (όπως επίσης και ένα στοπρώτο ὅιὅλίο από τα Στοαεία του Ευκλείδη), μαζί με αποσπάσματατου υπομνήματος στο Κρατύλος και μια συλλογή δοκιμίων σχετικά

| Ζ | | | | |με ζητήματα απο την Πολιτεια, απο τα οποια τα πιο γνωστα ειναιμια υπεράσπιση του Ομήρου ενάντια στις επικρίσεις του Πλάτωνακαι ένας σχολιασμός του μύδου του Ηρός. Από τα υπόλοιπα σωζό­μενα έργα του Πρόκλου (που αντιπροσωπεύουν ένα ελάχιστο μόνομέρος της τεράστιας παραγωγής του) μόνο εκείνα που ασχολούνταιμε μεταφυσικά ή δρησκευτικά ζητήματα μπορούν να μνημονευτούν.Αρχικά, μπορούμε να σημειώσουμε τρεις μικρές πραγματείες σχετι­κά με δεολογικά ζητήματα, δύο (το Πεοετπ Παὸἰτετἰοπεε οὶτοειΡτονἰαεπϋειπι και το Πε Ρτονἰαετιϋε ετ Ρ”είο)8 οι οποίες αναφέρο­νται στην πρόνοια και την ειμαρμένη και μία (το Περί της των Κα­κών Υποστοισεως) η οποία πραγματεύεται την έννοια του κακού. Αυ­τές ήταν προηγουμένως γνωστές μόνο από τη μεσαιωνική λατινικήμετάφραση του Γουλιέλμου του Μοετοεκε, αλλά στα πρόσφαταχρόνια μεγάλο μέρος του ελληνικού του κειμένου έχει αποκατα­σταδεί. Η δεουργία εξετάζεται σε ένα απόσπασμα του Περί της Ιε­ρατικής Τέχνης (επίσης γνωστό ως Πε ὅαοτἱἰἰεἱο ετ Μεἔἰε) και σελίγα σωζόμενα αποσπάσματα από το υπόμνημα του Πρόκλου σταΧαλδαικοι Λόγια· σύντομες καδώς είναι, και οι δύο είναι εξαιρετικήςσημασίας για τις δρησκευτικές απόψεις της σχολής. Όμως το πιογνωστό και με τη μεγαλύτερη επιρροή έργο του Πρόκλου είναι φυ­σικά η Στοιχείωσις Θεολογική, ένα σπουδαίο έργο το οποίο, προλαμ­ὅάνοντας τη μέδοδο του έργου Ηΰική του Σπινόζα, παρουσιάζει τοσύνολο της νεοπλατωνικής μεταφυσικής ως μια σειρά 211 προτά­σεων, καδεμία από τις οποίες προκύπτει από τη λογική επαγωγήτων προηγουμένων της ακολουδώντας τη διαδικασία της Ευκλεί­δειας γεωμετρίας. Ένα ακόμη έργο, η Φυσική Στοιχειιοσις, πραγμα­τεύεται τη φυσική φιλοσοφία του Αριστοτέλη με τον ίδιο τρόπο.

8. Σ.τ.μ.: τα κείμενο έχουν διασωθεί σε λατινική μεταφραση.

233

­ι­ιεω­­··τ°“`”Μ„`_ὶ°“'

οι<7!

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Η περιεκτική και δομημένη μέθοδος έκθεσης έχει εξασφαλίσει στοΣτοιχεάυσις Θεολογική μια δίκαιη φήμη. Ωστόσο, αν μελετηθεί μεμο­νωμένα, παρουσιάζει μια διαστρεὅλωμένη εικόνα του έργου τουΠρόκλου, καθώς αναδεικνύει μόνο τη μεταφυσική του πλευρόι σεαντίθεση με τη θρησκευτική και την εξηγητική. Δεν χρειαζεται ναυπογραμμίσουμε τη σημασία του Πρόκλου ως πλατωνικού υπομνη­ματιστή· και τόσο τα ίδια του τα κείμενα (τα οποία περιλαμὅόινουνέναν αριθμό ύμνων) όσο και η ὅιογραφία του Μαρίνου τον παρου­σιάζουν ως ένα ὅαθιόι θρησκευόμενο άνθρωπο. Ο ίδιος πίστευε

ρόιγματι ότι η Αθηνά τον είχε καλέσει στη φιλοσοφία μέσα από έναειρο (Β. Πρ. 6) και τηρούσε ενσυνείδητα τις παγανιστικές τελε­

τουργίες (ό.π. Ι9)· ήταν επίσης γνώστης της θεουργικής πρακτικής,ο οποίος δεχόταν φωτισμένα οράματα της Εκόιτης και είχε τις δυ­νόιμεις να θεραπεύει και να φέρνει ὅροχή (ό.π. 28­9). Γι” αυτό δενμπορούμε να έχουμε μια συνολική εικόνα παρα μόνο μέσα από τημελέτη μιας αντιπροσωπευτικής επιλογής των έργων του. Το να συ­νοφίσουμε όμως έστω και ένα από αυτά είναι αδύνατο στο χώρο πουέχουμε στη διάθεσή μας εδώ και θα πρέπει να θυμίσουμε στους ανα­γνώστες ότι τα έργα αυτό δεν ασχολούνται μόνο με τις θεωρίες πουσυζητάμε εδώ, αλλόι και με τις αρχές τις οποίες ήδη εξετόισαμε σεσχέση με τον Ιόιμὅλιχο. Και, όπως έχουμε παρατηρήσει, πολλές απότις λεπτομέρειες αυτών των αρχών πρέπει να είναι έργο της Σχολήςτων Αθηνών. Εδώ όμως θα πρέπει να περιοριστούμε στα δόγματαεκείνα τα οποία δεν υπαρχει λόγος να θεωρήσουμε αποκλειστικα ήτουλαχιστον ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτής της σχολής.

ΠΜερικά. δασικό. δόγματατης Αθηναϊκής Σχολής

Το μόνο σημαντικό ιαμὅλίχειο δόγμα που απορρίφτηκε από τονΠρόκλο (μολονότι αργότερα έγινε αποδεκτό από τον Δαμόισκιο, Π.Αρχ. Ι. 4 κ.ε.) ήταν η υπόθεση μιας Ἀρρητης Αρχής επέκεινα του

Ζ34

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Ενός (πρὅλ. σελ. 193­4). Ως προς τα υπόλοιπα δόγματα, οι Αδη­ναίοι δεώρησαν καδἠκον τους να οδηγήσουν τις αρχές του Ιόιμὅλι­χου ως τα ακραία τους λογικόι όρια και να καλύψουν οποιαδηποτεκενά στη μεταφυσική ιεραρχία που τους φαινόταν ότι είχε αφησει.Με ένα παράδειγμα, την εισαγωγη Νοητών και Νοερών δεών, έχου­με ηδη ασχοληδεί (σελ. 214­6). Το επιφανέστερο όμως παραδειγμαείναι αυτό των δείκών Ενόιδων?

Οι απαιτησεις τις οποίες εκπληρώνει το συγκεκριμένο δόγμα, τοοποίο αναγνωρίζει μέσα στην Πρώτη Υπόσταση μια σειρά από Ενό­τητες («Ενόιδες››) πέρα από το ίδιο το Εν, είναι τουλάχιστον τρεις.Πρώτον, εγκαδιστόι πληρη συμμετρία ανάμεσα σε αυτήν την Υπό­σταση και τις κατώτερες τάξεις επεκτείνοντας σε αυτην την Υπό­σταση την ιαμὅλίχεια διακριση Αμέδεκτων και Μετεχόμενων Όρων(ΣΘ 21, 113, πρὅλ. σελ. 205­6). Οι Ενόιδες αποτελουν συνεπώς τιςΜετεχόμενες ενότητες οι οποίες συνδέουν τις κατώτερες πραγματι­κότητες με το Εν, το οποίο με τη σειρόι μετατρέπεται στην ΑμέδεκτηΜονάδα της Πρώτης Υπόστασης (ΣΘ 116). Και ενώ οι σχέσεις μετα­ξὐ των μελών αυτης της Υπόστασης δηλώνεται ότι είναι εγγύτερεςακόμη και από εκείνες των μελών της Νοητἠς τάξης (Εις Παρμ. 1048.11­21), πρέπει να τονιστεί ότι οι Ενόιδες δεν είναι απλώς όφεις ἡ χα­ρακτηριστικόι της Πρώτης Αιτίας αλλά πραγματικές, αυδύπαρκτεςοντότητες οι οποίες πηγάζουν από το Εν και εξαρτώνται από αυτό(πρὅλ. ΣΘ 114). Από εκεί πηγάζουν και οι όιλλες τους λειτουργίες, η

μία μεταφυσικἠ, η άλλη δρησκευτικἡ. Η πρώτη λειτουργία, εκείνη ηοποία γεφυρώνει το χάσμα μεταξυ Ενότητας και Πολλαπλότητας, δαεξεταστεί με συντομία· συγκεκριμένα δα δούμε τον τρόπο με τονοποίο, μολονότι το Εν είναι απολυτως ακατόιληπτο, οι Ενόιδες, πα­ρότι ακατόιληπτες καδαυτές, μπορούν να γίνουν γνωστές κατ” ανα­λογία προς τα δημιουργήματα τους. Πρώτα, συνεπώς, πρέπει να εξε­τάσουμε τη δρησκευτικἠ τους λειτουργία, εκείνη που προσφέρει δέ­ση στο νεοπλατωνικό σύστημα για τους παραδοσιακούς δεούς.

Όπως έχουμε δει, οι Αδηναίοι δεν ηταν με κανένα τρόπο οι πρώ­τοι Έλληνες φιλόσοφοι που έδεσαν το τελευταίο πρόὅλημα. Αυτό

9. ΣΘ 118­85· πρβλ. Σιιρισνός Εις Μεταφ. 141. 1 κε.. 183. 24. Ο καθηγητής Δ. Ο111οη. ωστόσο.έχει σήμερα ιτροβόλει ισχυρό επιχειρήματα σχετικό με την ιαμβλίχειο προέλευση της θεωρίας.

235

ντομγ­μεταἑύςτων δεώνίοι οποίοι ταυτίζονται με τις Ενόιδες)ςκαι των

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

που είναι καινούργιο στη λύση τους είναι η διάκριση που εισηγού­

«δεϊκών» αρχών των κατώτερων επιπέδων οι οποίες μετέχουν στη

εἶτα Ό(Ό

δεότητα των πρώτων μέσα από τη συμμετοχή στην ενότητά τους."Ο Πρόκλος έπρεπε πράγματι να παραδεχτεί ότι μια τέτοια διά­κριση μεταξύ δεών και αρχών οι οποίες είναι απλώς «δείες κατάμέδεξιν» είναι μια διάκριση την οποία ο Πλάτωνας, όπως και άλ­λοι Ἑλληνες στοχαστές, παρέλειψε να υποστηρίξει· ούτε και οίδιος ο Πρόκλος επιτυγχάνει πάντοτε να τη διατηρήσει. Και (πέραακόμη και από τις πολυδεῖστικές περιπλοκές που τίδενται από τιςΕνόιδες) η διάκριση ανάμεσα στην Πρώτη και τις κατώτερες Υπο­στόισεις των Νεοπλατωνικών είναι προφανώς λιγότερο αυστηρήαπό εκείνη ανάμεσα στο Θεό και τα δημιουργήματα του στις σημι­τικές δρησκείες. Παρ” όλα αυτά, η ιδέα της «δεῖκότητας κατά μέ­

ξιν» έχει φανερές συγγένειες με τη διδασκαλία της Ανατολικήςδόδοξης Εκκλησίας σύμφωνα με την οποία ο άνδρωπος μπορεί

να δεοποιηδεί μέσα από τη δεία χάρη" και ο Βοήδιος δεν ήταν μεκανένα τρόπο ανορδόδοξος λοιπόν όταν εισήγαγε αυτήν την ιδέαστη Δύση (δοτιε. ΠΙ. ΙΟ). Μια παρόμοια αρχή διέπει την πραγμά­τευση του Πρόκλου σχετικά με δύο μεγάλα δρησκευτικά ζητήμα­τα, την Πρόνοια καιςτις δείες ιδιότητες.

Θεμελιώδες στην εξήγηση του Πρόκλου για τις δείες ιδιότητεςείναι το κύριο νεοπλατωνικό δόγμα ότι η ίδια η ιδιότητα (και ακό­μη και ο ίδιος ο δεός, πρὅλ. σελ. ΖΖΟ­Ι) μπορεί να υπάρξει υπό μιακατάλληλη αλληλουχία διαδοχικώνςοντολογικών επιπέδων. Η συμ­ὅολή του Πρόκλου είναι απλώςνα τδνισει,`σΐ›μφωνα“μέτηίί γενικό­τερη δέση του, ότι τέτοιες ιδιότητες παρουσιάζονται τέλειες καιαναμφίὅολες μόνο στο επίπεδο των Ενάδων. Για παράδειγμα, ενώο Νους είναι αυδυπόστατος «κατά μέδεξιν», η Ψυχή «κατ' έλ­λαμφιν» και ο αισδητός κόσμος «καδί ομοίωσιν προς το δείον», οιδεοί είναι αυδυπόστατοι από την ίδια τους τη φύση (ΠΘ Ι. 19, σελ.ι0. Γίρβλ. ΣΘ ι29, ΠΘ ί. 26 σελ. Μ4­ισ κλπ. Είναι αυτη η εξίσωση της θεϊκότητας με την ενό­τητα η οποία εξηγεί την αναφορά των Αθηναίων στη δευτερη υπόθεση του Παρμενιδης ίσχε­τικά με τη Μετεχόμενη Ενότητα) σε σχεση με τις Ενάδες ίΠΘ ί. ί2 σελ. 58. Η κ.ε. και παρα­πάνω σελ. 232).

ιί. Πρβλ. Υ. |.οεεί‹γ, Τίτε· Μνειίοεί Τίιεοίοαν οί ιίιε Εεείετη Οίιιποίτ, σελ. ί33­4.

236

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

9Ι. Ι6­ΖΙ)." Ιδιαίτερα ενδιαφέρων είναι ο ισχυρισμός των ύστερωνΝεοπλατωνικών σύμφωνα με τον οποίο κάδεςτάἑῳηὥπραγμγατικότῃταςςς­ῇως,

­προφανώς, και μάλλον αναπάντεχα, πὥἶλαμὅανομένων ακόμη και Ρ

των Ενάδων (ΣΘ Ι59)­ αντιπροσωπεύει έναν κατάλληλο συνδυασμόΟρίου και Απείρου.'3 Ο κοσμογονικός ρόλος αυτών των δύο αρχώνστον πρώιμο Πυδαγορισμό και στο έργο Φιληὅος του Πλάτωνα είναιαρκετά γνωστός και η εφαρμογή τους έχει επεκταδεί στο Νοητό κό­σμο με την παραγωγή των Ιδεών εκ μέρους του Πλάτωνα από τιςσχετιζόμενες αρχές της Ενότητας και της Αόριστης Δυάδας. Οικο­δομώντας πάνω σε αυτές τις υποδείξεις, οι ύστεροι Νεοπλατωνικοίπροχώρησαν να ανακαλύψουν σε καδετί το υπαρκτό μια τριάδα Ορί­ου, Απείρου και Μίξης των δύο, την οποία περαιτέρω εξίσωσαν μετις τρεις φάσεις της Μονής στην αιτία ενός πράγματος, της Προό­δου και της Επιστροφής." Οι λόγοι αυτού του συσχετισμού δα γίνο­νταν πλήρως ξεκάδαροι αν δυμόμασταν την περιγραφη του Πλωτί­νου για τη γέννηση του Νου, σύμφωνα με την οποία το ἈμορφοἈπειρον της Νοητής Ύλης είχε λάὅει Μορφή και Όριο μέσω τηςεπιστροφής της προς στο Εν (παραπάνω σελ. 116­7). Η μόνη αντί­δεση του Πρόκλου στον Πλωτίνο ήταν ότι απέρριπτε την εφαρμογήτου όρου Νοητή Ύλη στη φάση της Προόδου (ΠΘ ΠΙ. Ι38)· αντίδε­τα δεωρεί ότι η απειρία του Νοητού κόσμου έγκειται στη δύναμήτου, εφόσον, όπως και πολλοί άλλοι Νεοπλατωνικοί, αρνείται τηνύπαρξη του μαδηματικού απείρου (ΣΘ 86). Για τον Πρόκλο, όπωςκαι γι' αυτούς, η δύναμη όλων των αιώνιων αρχών είναι ανεξάντλητηκαι συνεπώς απεριόριστη (ΣΘ 84· πρὅλ. Ενν. νἱ. 5. Π και παραπά­νω σελ. ΙΟ1­2). Αυτό όμως φαίνεται να αντιφάσκει με την άλλη ὅα­σική αρχή των Νεοπλατωνικών σύμφωνα με την οποία η δύναμη τωνκατώτερων Υποστάσεων είναι μικρότερη από εκείνη των δημιουργώντους (πρὅλ. σελ. 91­2). Η λύση των Αδηναίων ήταν να δεωρήσουν

ι2. Όπως και σε μερικά εδάφια του Πλωτίνου (ιτρβλ. σελ. ι06 σημ. 27). το Εν θεωρείταιυιτερβατική αυτάρκεια (ΣΘ ιΟ).

ι3. Πρβλ. ΣΘ 89­92, ΠΘ |||. 7­9. ι3ι κ.ε., ιδιαίτερα ι33­4, Εις Τάι. Ι. ι75 κ.ε., 884 κ.ε., ΕιςΠαρμ. ιιιυ κ.ε., Συρισνὁς Εις Μεταφ. ιι2. ι4 κ.ε.· σχετικό με τον Ιάμβλιχο πρβλ. ΔαμάσκισςΠ. Αρχ. Ι. ι0ι. τι κ.ε., ι03. 6 κ.ε. Οι λεπτομέρειες συνοψίζονται από τον Οοσσε, Ε|ετηεητε,σελ. 247 και τον Βευτιετ. ΗΕ στο άρθρο του ‹‹ΡτοΙ‹Ιοε». στήλη 228.

ι4. Πρβλ. ΠΘΙΝ. σελ. τ35, Μι, ι44. ι57 κλπ., Δαμασκιος Π. Αρχ ι. 86. ι0 κ.ε. κλπ.

237

ΝΕΟΠΛΑΤΠΝΧΣΜΟΣ

την απειρία, όπως και ό.λλα δεϊκόι χαρακτηριστικό, ένα σχετικό όρο(ΣΘ 93, Π. Κακ. 11. 88­9, Συριανός Εις Μεταφ. 147. 13­22). Και αυ­τό τους έδωσε περαιτέρω τη δυνατότητα να απαντήσουν στηναντίρρηση του Αλέξανδρου ότι το όιπειρο πρέπει να είναι ακατόιλη­πτο ακόμη και από το Θεό (πρὅλ. σελ. 63) υποστηρίζοντας ότι ηάπειρη δύναμη κόιδε επιπέδου είναι πράγματι απεριόριστη (γιί αυ­τό και ακατόιληπτη) για τα δημιουργήματα της, όμως (εφόσον είναιαυτόιρκης) περιορισμένη (και συνεπώς καταληπτή) από τον εαυτότης και τα πρότερόι της. Μια παρόμοια ενασχόληση με την κριτικήτης δεϊκής γνώσης από τον Αλέξανδρο χαρακτηρίζει και την πραγ­ματεία του Πρόκλου σχετικόι με την πρόνοια (ΣΘ 120­2).

Το ότι η άσκηση της πρόνοιας πρέπει να αποτελεί ένα σημαντι­κό μέρος της δρησκευτικής λειτουργίας των Ενόιδων δεν μας εκ­πλήσσει. Και όπως όλοι οι Νεοπλατωνικοί, έτσι και ο Πρόκλος λαμ­ὅόινει ως αφετηρία του τη δεωρίοι του Πλωτίνου συμφωνα με τηνοποία η δεία πρόνοια λειτουργεί αυτόματα και χωρίς εσκεμμένηπροσπόιδεια ­ ή, συμφωνα με την ορολογία της Σχολής των Αδη­νών, «δυνόιμει της αληδινής ύπαρξης (των δεών)›› (αυτώ τω ειναι)(π.χ. ΣΘ 122, ΠΘ Ι. 15 σελ. 74­6). Με αυτούς τους όρους, ισχυρίζε­ται ο Πρόκλος, οι Πλατωνικοί απέφυγαν τόσο την όιρνηση της πρό­νοιας του Αριστοτέλη όσο και την κατόιργηση της δείας υπερὅατι­κότητας των Στωικών (ΠΘ ό.π. σελ. 76. ΙΟ κ.ε., Εις Παρμ. 921). Εκείόπου ο Πρόκλος προχωρεί πέρα από τον Πλωτίνο είναι στη δεώρη­ση της πρόνοιας ως μιας ιδιαίτερης λειτουργίας των Εναδων, στηνοποία τα υπόλοιπα όντα λαμὅόινουν μέρος μόνο δυνόιμει της συμ­μετοχής τους στη δεότητα των Ενόιδων· οι δεϊκές ψυχές, για πα­ραδειγμα, έχουν μια τριμερή δραστηριότητα: να ασκούν την πρό­νοια ως δεϊκές, να κατέχουν γνώση ως προικισμένες με Νου και ναπαρόιγουν την κίνηση ως ψυχές (ΣΘ 201· πρὅλ. ό.π. 134). Αυτήν τησχέση πρόνοιας και Ενόιδων ο Πρόκλος τη δικαιολογεί με ὅαση,πρώτον, το γεγονός ότι η πρόνοια περιλαμὅόινει απονομή του αγα­δού και ότι η Αγαδότητα είναι το διακριτό χαρακτηριστικό τηςΠρώτης Υπόστασης (ΣΘ 119­2Ο, ΠΘ Ι. 15. σελ. 74. 2 κ.ε.) και, δευ­τερον, από την ετυμολογική προέλευση της ελληνικής λέξης πρό­νοια από την πρανόηση. Διότι, όπως το Εν, έτσι και οι Ενόιδες

238

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

υπερὅαίνουν Είναι, Ζωη και Νου (ΣΘ 115), μολονότι τις αντικατο­πτρίζουν στη δικἠ τους τριάδα Ύπαρξη­Δυναμη­Γνώση (την οποίαο Πρόκλος περαιτέρω συσχετίςει με τα τρία δεμελιώδη δόγματα τουδέκατου ὅιὅλίου του έργου Νόμοι· πρὅλ. ΣΘ 121, ΠΘ Ι. 13­16 και 17

σελ. 80. 14­23)· εξ ου και ο συσχετισμός που κάνει του όρου πρό­νοια με το τρίτο μέλος της τριάδας, την υπερνοητἠ γνώση της Ενά­δος (ΣΘ 120· πρὅλ. Ενν. ν. 3. 1Ο. 43). Το περιεχόμενο μιας τέτοιαςκατάστασης γνώσης, πρέπει να δυμίσουμε, ήταν ένα παραδοσιακόδέμα διαμάχης (πρὅλ. σελ. 1θ6­7, 188­9). Η κύρια συμὅολἠ τουΠρόκλου είναι το επιχείρημά του, ενάντια στον Αλέξανδρο, σύμ­φωνα με το οποίο η δεϊκἠ παντογνωσία εκτείνεται τόσο σε μεμονω­μένα όσο και σε τυχαία γεγονότα.'5 Αφετηρία του Πρόκλου αποτε­λεί η αρχη την οποία διατύπωσε ο Ιάμὅλιχος (πρὅλ. Αμμώνιος Π.Ερμ. 135. 14­15) ότι η φυση της γνώσης δεν εξαρτάται από το γνω­στικό αντικείμενο αλλά από το γνωστικό υποκείμενο· για παράδειγ­μα, η αίσδηση και η λογικη ασχολουνται με τα ίδια αντικείμενα, αλ­λά η πρώτη με αυτά τα αντικείμενα ατομικό., η τελευταία με τις κα­δολικές τους όψεις. Ομοίως, η δεϊκῆ γνώση δεν πρέπει να εξαρτά­ται από τις ατέλειες των αντικειμένων της, αλλά από την τελειότη­τα του ίδιου του δεου. Γι' αυτόν το λόγο, πρώτον, η δεϊκῆ γνώση εί­ναι μια αδιαίρετη ενότητα η οποία, όντας ελεὐδερη από τους πε­ριορισμούς των κατώτερων επιπέδων και εκτεινόμενη ως τη δεία αι­τιότητα (πρὅλ. σελ. 246­8), αγκαλιάζει τόσο τα επιμέρους πράγμα­τα όσο και τα καδολικά. Δεύτερον, οι δεοί συλλαμὅάνουν τα έγ­Ηχρονα συμὅάντα σε μία και μοναδικη άχρονη ενατένιση και γνωρί­ζουν τα τυχαία γεγονότα χωρίς να επηρεάζονται από την τυχαία φυ­ Η

ση τους. Τα λογικά συμπεράσματα του τελευταίου ισχυρισμου είχαναναλυδεί περαιτέρω στο υπόμνημα του Αμμωνίου για τη συζήτησητου Αριστοτέλη σχετικά με τα τυχαία μελλοντικά γεγονότα (Π. Ερμ. 1

κεφ. 9. 18ε. 28 κ.ε., Αμμώνιος Π. Ερμ. 132­7) και η συνακόλουδηδεωρία παρουσιάζεται στο έργο του Βοἠδιου ­­Εοπεοἔιτἰοτι (ν. 4­6).Αποτέλεσε συνεπώς τη ὅάση των προσπαδειών του Μεσαίωναςναεναρμονιστεί η ελεὐδερη ὅοὐληση με τη δεία πρόγνωση.. 15. ΣΘ ι24, ΠΘ 1. 21. Εις Τιμ. Ι. 351. 20 κε., Εις Πορμ. 956. 80 κ.ε., Π. Κακ. 2 κ.ε. (78 κ.ε.), ΠεΡτον. 82­5 (ι93­5).

239

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Πρέπει τώρα να επιστρέφουμε στην τρίτη λειτουργία των Ενα­δων, αυτήν της μεσολόιὅησης μεταξύ της ασύλληπτης ενότητας τουΕνός και των κατώτερων πραγματικοτήτων. Η άποψη ορισμένωνΝεοπλατωνικών ότι η Υπέρτατη Αρχή περιέχει τις αιτίες αυτών τωνπραγματικοτήτων ­ιδέα η οποία, όπως έχουμε δει, υποστηριξόταναπό τον Πλωτίνο και τον Πορφύριο (πρὅλ. σελ. ΙΟ7, Ι87­8)­ απορ­ρίπτεται από τον Πρόκλο ως αντιφατική προς την απόλυτη ενότη­τα του Ενός (Εις Παρμ. ΙΙΟ7­8). Αντί γι, αυτήν εισόιγει την πολλα­πλότητα στην Πρώτη Υπόσταση μέσω των Ενάδων. Μια αναγκαίασυνέπεια ήταν η απόρριφη της δεωρίας, που συνδέεται με την αντί­δετη όιποιμη, σύμφωνα με την οποία το Εν μπορούσε να κατανοη­δεί κατ, αναλογία προς τα δημιουργήματα του. Κατόι συνέπεια οΠρόκλος δεν έκρινε απαραίτητο να ακολουδήσει το ιαμὅλίχειοαξίωμα της Ἀρρητης αρχής επέκεινα του Ενός (ΣΘ ΖΟ. σελ. 22. 30­Ι Ποααε). Αντίδετα τονίζει συνεχώς, ιδιαίτερα στο δεύτερο ὅιὅλίοτου έργου Πλατωνική Θεολογια και στο τελευταίο μέρος του υπο­μνήματος στο Παρμενιδης, την όιρρητη φύση του Ενός, τονίξονταςεμφατικόι, για παραδειγμα, ότι ακόμα και οι αρνήσεις στο Παρμενύδης πρέπει τελικά να αρδούν (Εις Παρμ. νΠ. 68­76· πρὅλ. ΠΘ Π.ΙΟ9).'® Και μια ακόμη πιο σημαντική συνέπεια είναι η διάκριση πουεισάγει ο Πρόκλος μεταξύ του Ενός, το οποίο όντας Αμέδεκτον δαπρέπει να είναι πλήρως ακατόιληπτο, και των Ενόιδων· διότι, παρόιτο ότι οι Ενόιδες παραμένουν ακατόιληπτες εν αυτές, κόιποια ιδέαμπορεί παρ” όλα αυτόι να σχηματιστεί για τη φύση τους μέσα απότα όντα που μετέχουν σε αυτές (ΕΤ ΙΖ3). Όπως ο Ποααε παρατη­ρεί," ο Πρόκλος είναι κατ” αυτόν τον τρόπο σε δέση να αφιερώσειπερισσότερες από 4ΟΟ σελίδες του έργου Πλατωνική Θεολογίαστους «άγνωστους δεούς». Διότι, όπως και άλλες πραγματικότητες,έτσι και οι Ενόιδες τοποδετούνται σε μια ιεραρχική τόιξη αντικατο­πτρίξοντας τη δομή των κατώτερων πραγματικοτήτων του σύμπα­ντος. Υπαρχουν συνεπώς Νοητές Ενόιδες (αντίστοιχες στο Αμέδε­κτο Ον), Νοητές και Νοερές Εναδες (αντίστοιχες στην Αμέδεκτη

ιο. Εξ ου και ο Νόμος της Ανιίφααης δεν εφαρμόζεται στο Εν· διότι, αν και τα αντίθετα δεν είναιποτέ και τα δύο αληθή, στο επίπεδο του Ενός είναι και τα δύο ψευδή (Εις Παρμ. νι|. 72. 2­22).

ι7. Ειεπηετπε οί Τήεοιοργ, σελ. 266.

240

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Ζωή), Νοερές Ενάδες (αντίστοιχες στον Αμέδεκτο Νου), Υπερκό­σμιες Ενάδες (αντίστοιχες στην Αμέδεκτη Ψυχή) και ΕγκόσμιεςΕνάδες (αντίστοιχες στις Θείες Μετεχόμενες Ψυχές και στα σώμα­τα που αυτές ςωοποιούν) (ΣΘ Ι6Ζ­5). Σε κάδε περίπτωση οι εν λό­γω Ενάδες δεν αποτελούν μέλη της τάξης της οποίας το όνομα φέ­ρουν (μολονότι ο ίδιος ο Πρόκλος φαίνεται συχνά να τις συγχέει),αλλά της υπερὅατικής πηγής των διακριτών χαρακτηριστικών αυ­τής της τάξης (σε κάδε περίπτωση φυσικά, όπως δείχνει το διά­γραμμα στην επόμενη σελίδα, μέσω των κατάλληλων ενδιάμεσωνοντοτήτων). Είναι αυτό το οποίο μας δίνει τη δυνατότητα, με τηΜέδοδο της Αναλογίας, να συμπεράνουμε κάποια στοιχεία για τηφύση των Ενάδων μέσω των αποτελεσμάτων τους.

Το αποτέλεσμα είναι ένα σύμπαν στο οποίο οι δομικές αρχέςτου ιαμὅλίχειου Νεοπλατωνισμού οδηγούνται μέχρι το λογικότους όριο και στο οποίο, περισσότερο από κάδε άλλη φορά, κάδεμεμονωμένη οντότητα έχει το δικό της καδορισμένο τόπο. Θα ήταναπλούστερο, και δα ὅοηδούσε να αποφύγουμε μια ανακεφαλαίω­ση των προηγούμενων κεφαλαίων, να παρουσιάσουμε τη δομή τωνανώτερων επιπέδων αυτού του σύμπαντος υπό τη μορφή δια­γράμματος." Πάνω απ” όλα μπορεί να δειχτεί πώς κάδε ατομικήαρχή έχει διττή καταγωγή, αντλώντας τα γενικά χαρακτηριστικάτηςύίαπό την Αμέδεκτη Μονάδα της τάξης της και τα ειδικά χα­ρακτηριστικά της από την αντίστοιχη αρχή της αμέσως προηγού­μενης τάξης· για παράδειγμα, οι ατομικές ψυχές είναι το κοινό πα­ράγωγο της Αμέδεκτης Ψυχής και του δικού τους υπερὅατικούΝου. Γι, αυτόν το λόγο, εξαιτίας του νόμου σύμφωνα με τον οποίοτα αποτελέσματα επιστρέφουν στις αιτίες τους, μια οντότηταμπορεί να έρδει σε επαφή με τις κατώτερες πραγματικότητες μέ­σω της διαμεσολάὅησης οποιασδήποτε από αυτές τις αρχές (ΣΘ108­9). Ο νόμος όμως αυτός τροποποιείται δραστικά από το επι­πλέον αξίωμα σύμφωνα με το οποίο τα μέλη των ανώτερων Υπο­στάσεων, καδώς ὅρίσκονται εγγύτερα στο Εν, πρέπει να είναι μι­κρότερα σε αριδμό, μολονότι μεγαλύτερα σε δύναμη, από εκείνα _ι8. Με βαση το διάγραμμα του Οοααε της σελ. 282 από το έργο του Είεπιεητε και σύμφωναμε το σχήμα αυτου του έργου. το οποίο τιαραβλέιτει τους Νοητούς και Νοερούς θεούς.

Ζ­ΙΙ

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Εν ­ Νοητές ­ Νοερές ­ Υπερκόσμιες ­ ΕγκόσμιεςΕνάδες ­ Ενάδες ­ Ενάδες ­ Ενάδες

| | | |

Αμέδεκτον ­ Μετεχόμενον ­ Μετεχόμενον ­ ΜετεχόμενονΟν ­ Ον ­ Ον ­ Ον

ί | ί

Αμέδεκτος ­ Μετεχόμενος ­ ΜετεχόμενοςΘείος Νους ­ Θείος Νους ­ Θείος Νους

ί |

Αμέδεκτη ­ ΜετεχόμενηΘεία Ψυχή ­ Θεία Ψυχη

|

Θείο Σώμα

των κατώτερων επιπέδων (ΣΘ 61­Ζ). Γι” αυτόν το λόγο, όπως έχου­με δει, δεν έχουν όλες οι ψυχές το δικό τους υπερὅατικό Νου(πρὅλ. παραπάνω σελ. 196), ακριὅώς όπως δεν έχουν όλοι οι Νό­ες τη δικη τους δεῖκἠ Ενάδα (ΣΘ ΠΟ­Π), αν και λόγω μιας εξαίρε­σης που μας περιπλέκει, τα μέλη της Νοητἡς τάξης (π.χ. οι Ιδέ­ες) δηλώνεται ότι είναι ισάριδμα με τις Ενάδες από τις οποίεςεξαρτώνται (ΣΘ 135). Από αυτό προκύπτει η διαίρεση των ψυχώνσε τρεις κατηγορίες: δεϊκές ψυχές, εξαρτώμενες από έναν ατομι­κό δεῖκό Νου, ανδρώπινες ψυχές οι οποίες στερούνται δικό τουςυπερὅατικό Νου, και δαιμονικές ψυχές που αποτελούν ενδιάμεσεςοντότητες μεταξύ των δύο, αφού, μολονότι έχουν το δικό τουςΝου και είναι άρα ικανές να σκέπτονται συνεχώς, ο Νους τους δενείναι δεῖκός εφόσον στερείται μια δικη του Ενάδα (ΣΘ 184­5,ΖΟ2). Εξ ου και η ταύτιση των δαιμονικών ψυχών με τις ψυχές πουσυνοδεύουν διαρκώς τους δεούς όπως αυτές περιγράφονται στοΦαίδρος 248Α (πρὅλ. Ιάμὅλιχος Μυστ. Ι. ΙΟ. 36. 6­13), ένα χωρίοτου οποίου η εικόνα των ψυχών να ακολουδούν την πομπή των δε­ών αποκτά τώρα μεγάλη σημασία εφόσον είναι μόνο μέσα από τημεσολάὅηση μιας υπερανδρώπινης ψυχης που μπορεί η ανδρώπι­νη ψυχἠ να έρδει σε επαφη με το Νοητό κόσμο (ΣΘ 204). Ακόμηλιγότερο μπορεί να επιτευχδεί η ένωση με το Εν μέσα από τιςίδιες τις δυνάμεις του ανδρώπου ἡ απλώς μέσω της φιλοσοφίας

242

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

(ΠΘ Π. 96)· χρειόιςεται τη δρόιση μιας υπερὅατικἠς μόνο δύνα­μης, με την οποία η δεουργία μόις φέρνει σε επαφη.

Η δεμελίωση αυτης της δυνατότητας ὅασίςεται στην υπόδεσηότι.ο.όροςς.ῖνάδα, όπως και οι όροι Ψυχή και Νους, μπορεί να χρη­σιμοποιηδεί εναλλακτικό *δύο διαφορετικούς τρόπους (πρὅλ.σελ.2Ο7), δηλώνοντας είτε τους αυδύπαρκτους δεούς καδαυτούςείτε τις «ελλόιμψεις» (τα «είδωλόι››) τους τις οποίες οι ενότητεςπροὅόιλλουν στα κατώτερα όντα (ΣΘ 64° πρὅλ. Εις Παρμ. 1Ο62.22 κ.ε.). Όπως έχουμε δει, χωρίς ενότητα τίποτα δεν μπορεί ναυπαρξει (ΣΘ 1· πρὅλ. παραπανω σελ. 9Ο)· και σύμφωνα με τηναρχή ότι το όμοιο αναγνωρίζεται από το όμοιο, μέσω της ενότη­τας (ἠ της «ενόιδος››) που είναι παρούσα στην ανδρώπινη ψυχημπορεί να επιτευχδεί η μυστικἠ ένωση με το Εν. Γι” αυτην τηνενότητα οι ύστεροι Νεοπλατωνικοί έχουν ποικίλους όρους, ο προ­σφιλέστερος όμως είναι ο ανδός του Νου (δηλ. το πιο όιριστο μέ­ρος του Νου, όρος ο οποίος προέρχεται από τα Χαλδαικά Λό­νια)"9 αλλού διακρίνεται μια ακόμη υψηλότερη αρχη, ς«ο ανδόςολόκληρης της φυχἠς» (Π. Χαλ. απ. 4 ]ε.11τι). Είναι αυτή η αρχἠ,στον πυρηνα της ύπαρξης μας, την οποία κατακτούμε μέσα απότην ενοποίηση του νου μας και μέσω της οποίας ερχόμαστε σεεπαφη με το δείο. Αυτό, φυσικό., δυμίζει τη δεωρία του Πλωτί­νου σχετικόι με τις δύο καταστόισεις του Νου (πρὅλ. σελ. 149­50),με τη σημαντική όμως διαφορα ότι ο Νους που αναφέρεται εδώδεν είναι πλέον για τον Πρόκλο η υπερὅατικἠ Δεύτερη υπόστασηαλλά απλώς μια «έλλαμψἠ» της." Ομοίως, ενώ επαναλαμΰόινειτη μεταφορό. του Πλωτίνου για το «κέντρο» της ψυχῆς (πρὅλ.σελ. 151), ο Πρόκλος συμφωνεί με τον Ιόιμὅλιχο εναντίον του Πλω­τίνου κατά το ότι αρνείται πως κόιποιο μέρος της ψυχής παραμέ­νει όιπτωτο (ΣΘ 211, Εις Τίμ. ΠΙ. 333. 29 κ.ε.° πρὅλ. σελ. 196). ἶ_10. ΧΛ σελ. 11 Κι· ιτρβλ. ΠΘ1.3. σελ. 14­17. ΕιςΑλκ. 247­8, Πε Ρτοκ 31­2 1171­2), Εις Παρμ.1044. 27­8, 1047. 16­24, 1071. Θ κ.ε., Εις· Πρ. 1. 211. 24 κ.ε., Εις· Κροτ ΟΧ||1.86. 11­13.

20. Αιπό είναι ο λογος για τον οποίο ο Πρόκλος μερικες φορες φαίνεται να επιβεβαιώνει (Π.Κακ.) αυτό που σε αλλα σημεία εμφατικιίι αρνείται, ότι είμαστε ένας «νοητός κοσμος» (ΕιςΠορμ). Τα παντα βρίσκονται πραγματι μέσα μας, μόνο ομως «με τον τρόπο που αρμόζειστην ψυχή» (ΠΘ13. σελ. 16. 18­18).

243

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Έτσι γι, αυτόν, όπως και για τον Ιόιμὅλιχο, η δεουργία προσφέρειτο μοναδικό δρόμο σωτηρίας."

Υπήρχε πόιντοτε το πρόὅλημα να διαφοροποιηδεί η δεουργίααπό την κοινή μαγεία. Εφόσον οι εξωτερικές λειτουργίες και των δύοήταν συχνόι ταυτόσημες, ήταν λογικό να αποδοδεί η διάκριση τουςστην ιδιαίτερη νοοτροπία αυτών που τις εφόιρμοςαν. Εξ ου και η ση­μασία η οποία δίνεται από τον ύστερο Νεοπλατωνισμό σε μια τριόι­δα (περιττό να το πούμε) αρετών, πίστης, αλήδειας και έρωτος, μετις οποίες συνδέεται συχνόι ως τέταρτη η ελπιδα." Όσον αφορόι τηνκαταγωγη και τη σημασία αυτης της πολύ σημαντικής τριόιδοιςυπόιρχει συμφωνία μόνο σε ένα σημείο, ότι οι Νεοπλατωνικοί τηνπήραν όχι από το Χριστιανισμό, αλλά από τα Χαλδαικοι Λόγια (σελ.26 Κτ.)· το κατά πόσο η εμφόινισἠ της έχει κόιποια σχέση με τηνπαυλιανἠ τριόιδα πίστης, ελπιδας και αγάπης (Ι. Οοτ. ΧΙΙΙ) είναι κα­τι για το οποίο είναι απίδανο να είμαστε ποτέ σε δέση να αποφα­σίσουμε. Η τριάδα αναφέρεται τόσο από τον Πορφύριο (Εις Μαρκ.ΧΧΙν) όσο και από τον Ιόιμὅλιχο (Μυστ. ν. 26. σελ. Ζ39)· εφόσονόμως οι μόνες λεπτομερείς συζητήσεις που διαδέτουμε είναι σε σχέ­ση με τις δρησκευτικές απόψεις της Σχολής των Αδηνών, η εξέτα­σἠ της έχει αναὅληδεί μέχρι σημερα. Τα Χαλδαικά Λόγια πραγμα­τεύονταν τις τρεις αρχές ως κοσμικές δυνάμεις· και ο Πρόκλοςομοίως τους αποδίδει το μεταφυσικό ρόλο της σύνδεσης των διά­φορων τόιξεων μεταξύ τους και συγκεκριμένα των κατώτερων αρχώνμε τη δεῖκη τριόιδα Αγαδόν, Σοφία και Καλλος (ΠΘ Ι. 25, Εις Αλκ.51­3· πρὅλ. Εις Τιμ Ι. ΖΙ2. ΖΟ­5). Ο συσχετισμός της Αλἠδειας μετη Σοφία και του Έρωτα με το Καλλος είναι πλατωνικός και αυτο­νόητος. Η εξήγηση του Πρόκλου για τον έρωτα προκαλεί σύγχυση

2τ. Οι αναγνώστες θα πρέπει να προειδοποιηθοόν ότι η σχέση των παραπανω ιδεών, καθώςκαι εκείνων που ακολουθούν, με την τελετουργική θεουργία δεν είναι καθόλου ξεκάθαρες.Μερικοί μελετητές βλέπουν στις πρώτες έναν υψηλότερο τύπο θεουργίας, που δεν έχει τί­ποτα κοινό πέρα από το όνομα με την τελευταία. Το ότι η τελετουργική θεουργία έχει πε­ριορισμούς υπονοείται στο Εις Κροτ. ι.ΧΧΙ. 32. ι8 κ.ε. και ΟΧΝΙ. 65. 23­8 (τις αναφορές τιςοφείλω στον κ. Απσιενν Βιπιιιι).

22. Για τις πρόσφατες συζητήσεις σχετικό με την τριόδα πρβλ. Η. ιεννγ, Οπειαεεπ Οτεο|εεειπα Τπευτον, σελ. ι44­8· Α. Η. Απηειιοηα, <‹Ρ|ειοηἰε Ετοε από Οπτιετἰεη Ασορε». Οοννηεισε·Ηενιενα 79 (ιθθι) ι05­2ι· Ε. Η. Οοααε. Ρεςεη ειπα Οητιετιεπ ιη επ Ασε οίΑη›‹ιετ_ν. σελ. ι22­3·ιι. Μ. Ηιει, Ρ|οΙ|ηυε: τησ Ηοεα το Ηεε|Ιι,ιη κεφ. ι7 (σελ. 28ι­48).

244

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

σε εκείνους που δα χάραξαν μια ευδιάκριτη αντίδεση μεταξύ πλα­τωνικού έρωτα και χριστιανικής αγάπης, εφόσον ο Πρόκλος διακρί­νει δύο μορφές έρωτα, την καδαρά πλατωνική, την «ανοδική» μορ­φή που υποκινεί τις κατώτερες αρχές να επιδιώξουν τις ανώτερέςτους, και την «καδοδική ›› ή «προνοιακή ›› μορφή (έρως προνοητικός)κατά την οποία προτρέπει αυτές τις ανώτερες αρχές να φροντίσουντα δημιουργήματά τους (Εις Αλκ. 54­6). Όπως παρουσιάξεται απότον Πρόκλο, η τελευταία υποδεικνύει μια μετάδεση σε κοσμικό επί­πεδο της φροντίδας του πλατωνικού φιλοσόφου για το αντικείμενοτου έρωτά του. Μολονότι μια τέτοια μετάδεση δα μπορούσε ναδιεκδικήσει επιὅεὅαίωση από την περιγραφή που γίνεται στο έργοΤιμαιος των κινήτρων του Θείου Δημιουργού (29Ε), ο Πλάτωνας δεντον είχε περιγράψει ως υποκινούμενο ειδικά από τον έρωτα και οΠλωτίνος, όπως έχουμε δει, απέρριπτε πρακτικά οποιαδήποτε έν­νοια «καδοδικού» είτε εκ μέρους του φιλοσόφου είτε εκ μέρους τουΘεού (πρὅλ. σελ. Π3, 146­7). Έχουμε συνεπώς ένα ακόμη σημάδιτης αυξανόμενης έμφασης των ύστερων Νεοπλατωνικών στη δείαχάρη. Και είναι σε αυτό το φως που πρέπει να δεωρήσουμε το νέοτους, εξ ολοκλήρου μη πλατωνικό δόγμα της πίστης ως υπέρτερηςτης ορδολογικής γνώσης και ως οδηγού της ένωσης με το Αγαδόν.

Ο Πρόκλος γνώριξε καλά, περιττό να πούμε, ότι στην Πολιτειριείχε χρησιμοποιηδεί η «πίστη» ως τεχνικός όρος για τη γνώση τουαισδητού κόσμου και ως εκ τούτου ιεραρχούνταν κάτω από τη λογι­κή (Πολ. νἰ. 5ΠΠ­Ελ και η δική του περιγραφή ήταν προσεκτικήστο να διακρίνει μια τέτοια πίστη από τα περιεχόμενα του νου (ΠΘΙ. 25 σελ. ΠΟ. 17­22). Η χρήση της «πίστης» από τον Πρόκλο μπο­ρεί συνεπώς να συνιστά σε μεγάλο ὅαδμό ένα παράδοξο όμοιο μετην αναγνώριση της «γνωρίξουσας άγνοιας» που υπερέὅαινε τηγνώση εκ μέρους των Μεσαιωνικών Πατέρων. Όμως ο συσχετισμόςτης πίστης με το Αγαδόν δείχνει την επιρροή των απόψεων της χαλ­δαἰκής παράδοσης για τη δεουργία ως οδό προς την υπέρτατη αρ­χή και για την πίστη ως την κατεξοχήν δεουργική αρετή (πρὅλ. ΠΘό.π. σελ. Π3. 4­ΙΟ, Εις Αλκ. 53. Ι­2). Όπως έχουμε δει, απώτατοςστόχος της δεουργίας ήταν η μυστική εμπειρία (σελ. 179) και για τονΠρόκλο, όπως για τον Γρηγόριο Νύσσης και τον Αγ. Ιωάννη του

245

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Σταυρού, η πίστη φαίνεται πως έχει το ρόλο να ενδαρρύνει τον μυ­ούμενο να εγκαταλείψει τη σταδερότητα της διανοητικής σκέψηςκαι να ρίξει τον εαυτό του στο δεϊκό σκότος. Η χρήση της πιδανό­τατα δεν δηλώνει τόσο πολύ έλλειψη εμπιστοσύνης εκ μέρους τουΠρόκλου σχετικό. με τις ικανότητες της ατομικής ψυχής (εφόσον ηπίστη περιγράφεται στην ΠΘ ό.π. ΠΟ. Ζ­16 ως η δύναμη η οποίασυνδέει τους ίδιους τους δεούς με το Εν· πρὅλ. ΠΘ Ιν. Ι94), αλλάμόιλλον τη νέα τόιση της παράδοσης με εμπιστοσύνη η οποία γινό­ταν αναγκαία από την έμφαση των ύστερων Νεοπλατωνικών στηδεία υπερὅατικότητα. Ἐτσι λοιπόν συνδέεται με τη ρήση του Θεό­δωρου του Ασιναίου, την οποία ο Πρόκλος παραδέτει περισσότερεςαπό μία φορές, ότι «τα παντα προσεύχονται πλην του Πρώτου»(Εις Τιμ. Ι. ΖΙ3. Ζ­3, ΟΜΑΟ νἱ. Ι48. ΙΖ­18), μια σε δρησκευτικήγλώσσα έκφραση της αρχής ότι τα πόιντα επιστρέφουν στην αιτίατους και έτσι έμμεσα στην αιτία του παντός. Ότι ακόμη και τα όιψυ­χα αντικείμενα επιδιώκουν να μιμηδούν το Αγαδόν είχε διατυπωδείανεπιφύλακτα τόσο στο διόιλογο Φαίδων (74Ι) κ.ε.) όσο και από τονΑριστοτέλη και είναι ακριὅώς η ομοιότητα προς τους δεούς πουαποκτόιται από αυτήν την επιστροφή η οποία για τους ύστερουςΝεοπλατωνικούς δικαιολογεί τη χρήση της δεουργίας.23 Και είναιφυσικό να διαὅλέψουμε ότι με την αναφορα του στη «δεία πίστη»ο Πρόκλος αναγνωρίζει μια παρόμοια δύναμη στο υπερανδρώπινοπεδίο. Εν πόιση περιπτώσει, παρότι μια δετική χριστιανική επιρροήστον Πρόκλο παραμένει αναπόδεικτη, φαίνεται ξεκάδαρα ότι ηανόιγκη να οικοδομηδεί μια δρησκεία ικανή να ανταγωνιστεί το Χρι­στιανισμό αποτελεί τη μείζονα δύναμη πίσω από τη χρήση των όρωνπου μόλις μελετήσαμε.

Ένας παρόμοιος συνδυασμός μεταφυσικών, δρησκευτικών καιεξηγητικών σκοπών είναι φανερός στην όιλλη κύρια δογματική και­νοτομία των Αδηναίωνἔ' που αφορούσε τη σχετική αιτιακή ισχύ τωνανώτερων και κατώτερων αρχών και περιλόιμὅανε δύο στενό συν­δεόμενες δεωρίες. Η πρώτη είναι ότι, εφόσον η δύναμη ενός όντος

23. Πρβλ. ΣΘ 39, ΠΘ Η. ΙΟ4­5. Εις Πρ. Ι. 2ι0. 2 κ.ε., Ης Κρατ. |.ΧΧΙ. 30. ιθ κ.ε.

24. Ο καθηγητής ι1. Οἰιίοη παρατηρεί ότι ο Ολυμπιόδωρος στο Εις Αλκ. ΝΟ. ι8 κ.ε. υιτοινίσ­σετοι πως η θεωρία δεν ήταν ισμβλίχεια.

246

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

προέρχεται από την ίδια πηγή από την οποία προέρχεται και η

ύπαρξή του, οι ανώτερες αρχές πρέπει να είναι υπεύδυνες όχιαπλώς για τα δικόι τους όιμεσα δημιουργήματα, αλλόι και για όλα ταδημιουργήματα αυτών των τελευταίων (ΣΘ 56). Η δεύτερη, πιο ρι­ζοσπαστική καινοτομία είναι ότι η αιτιακή ισχύς των ανώτερων αρ­χών εκτείνεται ακόμη πιο κόιτω στην οντολογική κλίμακα απ” ό,τιεκείνη των κατώτερων αρχών (ΣΘ 57, 71­2). Ήταν δεμελιώδες στοι­χείο για το Νεοπλατωνισμό ότι τα υψηλότερα μέλη της μεταφυσι­κής ιεραρχίας είχαν μεγαλύτερη ισχύ και έπρεπε ως εκ τούτου νααποτελούν αιτίες περισσότερων αποτελεσμάτων απ, ό,τι τα δημι­ουργήματόι τους· ήταν αυτό, όπως έχουμε δει, που οδήγησε τουςύστερους Νεοπλατωνικούς να κατατασσουν το Είναι υπερόινω τηςΖωής και τη Ζωή υπερανω του Νου (ΣΘ ΙΟΙ, πρὅλ. παραπάνω σελ.ΖΟ3). Αλλα, με αυτό ως δεδομένο, γίνεται φανερό ότι η δύναμη τουΕίναι δα εκτείνεται μακρύτερα από τα τρία, εφόσον όλα τα υλικόιαντικείμενα πρέπει να έχουν μορφή και αρα να υπόιρχουν, μολονό­τι μόνο τα φυτόι έχουν ζωή και μόνο τα ζώα στοιχειώδη νόηση (πρὅλ.ΠΘ ΙΠ. 127­9). Ομοίως, ένας άνδρωπος ή ένα ζώο υφίσταται ως σώ­μα πριν εκδηλώσει ζωή και εκδηλώνει ζωή προτού αποκτήσει νόηση,ενώ στη γεροντική ηλικία και στο δόινατο η εξαφάνιση των τριών αρ­χών γίνεται με αντίστροφη σειρόι (ΣΘ 70· πρὅλ. Συριανός Εις Με­ταφ. 29. Ζ­8). Το γεγονός όμως ότι ούτε και αυτή η ισχύς του Είναι(π.χ. της Μορφής) εκτείνεται μέχρι την Ύλη προκύπτει σαφώς απότην όιμορφη φύση της τελευταίας" και είναι που εξηγεί την παρόι­δοξη ομοιότητα μεταξύ της αμορφίας της Ύλης και εκείνης τουΕνός ή, στην ορολογία των Αδηναίων, της «ομοιότητας στην ανο­μοιότητόι» τους (ΠΘ Ι. 12. σελ. 57. 18­ΖΟ, Συριανός Εις Μεταφ. 153.

2­7 κ.λπ.). Ήταν αυτή η ομοιότητα που έδωσε τη δυνατότητα στουςύστερους Νεοπλατωνικούς να συσχετίσουν τις αρνήσεις της πέ­μπτης υπόδεσης στο Παρμενιδης με την Ύλη και ως εκ τούτου νατη συγκρίνουν με την αρνητική περιγραφή της πρώτης υπόδεσηςγια το Εν. Τώρα αυτό εξηγείται ὅόισει του επιχειρήματος ότι η Ύληείναι δημιούργημα του Ενός και μόνο, καδώς η επιρροή όλων των

25. ΣΘ 72· τιρβλ. ΠΘ |. 3. σελ. ι3. 23 κε., Εις Παρμ. ν||. 56. 3­6, Συριανός Εις Μεταφ. 59.ιθ­ι8 κ.λιτ.

247

ΩΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

ανώτερων αρχών έχει προηγουμένως εξαντληδεί. Γενικότερα, γίνε­ται σαφές γιατί η πολυπλοκότητα αυξάνει στο κέντρο της μεταφυ­σικής ιεραρχίας και αποκορυφώνεται με την έλλογη ψυχή (πρὅλ.σελ. 153­4), αφού οι αρχές που διέπουν το κέντρο αυτής της ιεραρ­χίας είναι το δημιούργημα περισσότερων αιτιών απ” ό,τι εκείνες στοκάδε άκρο (ΣΘ 58­9).

Η αρχή εξυπηρετούσε εξίσου τους εξηγητικούς και δρησκευτι­κούς σκοπούς της σχολής. Στην πρώτη περίπτωση δινόταν η εξήγη­ση γιατί ο Δημιουργός στο Ήμαιος (του οποίου η ακριὅής δέση στηνπνευματική ιεραρχία ήταν αντικείμενο διαμάχης, όμως οι Νεοπλα­τωνικοί ποτέ δεν τον ταύτισαν με το Εν)" είχε έρδει αντιμέτωπος μεμια προυπάρχουσα Ύλη (Εις Ἰιμ. Ι. 387. 5 κ.ε.). Από δρησκευτικήπλευρά φαίνεται ότι προσέφερε μια δικαιολόγηση της δεουργίοις·διότι, εφόσον η Ύλη τώρα δεωρείται άμεσο δημιούργημα του Ενός,ενώ η Ψυχή χωρίζεται από αυτό μέσω πολυάριδμων μεσολαὅητικώνόρων, μοιάζει εμφανώς ευκολότερο να ὅρεδεί η δεϊκή δύναμη μέσαστα υλικά αντικείμενα." Αυτό εντούτοις δεν φαίνεται να δηλώνεταιαπερίφραστα στο σωςόμενο κείμενο. Αυτό που πραγματικά επιτυγ­χάνει η νέα περιγραφή της αιτιότητας ­και ως εδώ οπωσδήποτεχρησιμεύει στη δικαιολόγηση της δεουργίας­ είναι να διασφαλίσειτην ισοδύναμη παρουσία της δεϊκής δύναμης σε κάδε επίπεδο(πρὅλ. Εις Τίμ. Ι. ΖΟ9. 13 κ.ε.) ­ μια υπεράσπιση της δείας εμμέ­νειας που είναι ενδιαφέρον να συγκρίνουμε με εκείνη του Πλωτί­νου. Μια τέτοια εκδοχή της δείας αιτιότητας ήταν ολοφάνερα πιοοικεία στους Χριστιανούς απ” ό,τι εκείνη των πρώιμων Νεοπλατω­νικών και έμελλε να ανοίξει ένα δρόμο, μέσω του Αραὅικού Εὶϋεταε δειιιεὶε, έως το Μεσαιωνικό Σχολαστικισμό.

Ήταν προφανώς αδύνατο σε μια τέτοια εκδοχή να διατηρηδεί η

ταύτιση της Ύλης με το Κακό που υποστήριζε ο Πλωτίνος. Για τονΠλωτίνο ήταν δύσκολο είτε να εναρμονίσει αυτήν την ταύτιση με τομονισμό του είτε να αποδώσει όλα τα κακά της ψυχής στην Ύλη(πρὅλ. σελ. 134­5) και γι, αυτό άλλωστε, όπως και για άλλους λό­γους, την απέρριπτε ο Πρόκλος (Π. Κακ. 30­7. 229­39). Η εξίσωση

26. Για τις νεοιτλατωνικὲς αντιλήψεις ιτερί του Δημιουργού ιτρβλ. Εις Τιμ |. 299­3ι9.

27. Πρβλ. Οοοοε, Ε|εη·ιεηΙε οί Τ|τεο|ορ_ν, σελ. 238 (σχολιέιζοιπαι π. 58 και 59).

248

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

ι

όμως του κακού με το μη ον από τον Πλωτίνο δεν μπορούσε ναεγκαταλειφτεί αν η δεῖκἠ παντοδυναμία έπρεπε να εναρμονιστείμε την επιμονή στην Πολιτεια ότι το κακό δεν οφείλεται ποτέ στοΘεό (Πολ. Π. 379­80, πρὅλ. Π. Κακ. 2­3. 197­9, Βοἠδιος δοιιε. ΠΙ.12). Η λύση του Πρόκλου ήταν να δεωρἡσει το κακόςαπλώς απου­

.­­·π_°°°”°`°“

σία καλού· ακριὅέστερα είναι μια παρυπόστασιςςόρςος ,οοποίος9 7

δηλώνει, πρώτον, ότι το κακό είναί παραπροιόν η διαστρέ­ὅλωση της παγκόσμιας ὅούλησης προς το καλό και, δεύτερον, ότιτο κακό δεν είχε καμια αυθεντική ύπαρξη. Διότι, πρώτον, ακόμη ­και το κακό του υλικού κόσμου ισχύει μόνο για τα μέρη του καιόχι για το σύνολο του κόσμου· δεύτερον, εφόσον δεν υπόιρχει κόι­ποια απόλυτη αρχἡ για το κακό, το τελευταίο δεν είναι ποτέ κα­δαρό και πάντοτε χάρη στην πρόνοια μεταστρέφεται σε καλό. Τέ­λος, το κακό είναι παρόν μόνο στα κατώτερα μεταφυσικόι επίπε­δα, ως αποτέλεσμα της αδυναμίας τους να προσλόιὅουν το αγαδόπου διαχέεται από τα πρότερό. τους επίπεδα στην πρωταρχικἠ τουκαδαρότητα° γι” αυτό, περιττό να το πούμε, δεν έχει καμία δέσηστις δεικές Υποστόισεις. Πέρα από την όιρνηση μιας απόλυτης αρ­χης του κακού, όλα αυτόι δεν είναι παρόι μια πιο συστηματικἠαναδιατύπωση ενός μακραίωνου δόγματος."

Η αποψη του Πρόκλου για την ψυχη ελόιχιστα προσδέτει σεεκείνη του Ιόιμὅλιχου. Μια ενδιαφέρουσα καινοτομία είναι η μεσο­λόιὅησἠ του ανόιμεσα στον Πορφύριο και τον Ιόιμὅλιχο με την ανα­ γιό

γνώριση δύο λεπτοφυών «οχημόιτων» της ψυχης, το ένα από ταοποία είναι αδόινατο, το όιλλο φδαρτό." Με αυτό συμὅαδίςει έναςσυμὅιὅασμός σχετικόι με την αδανασία της όιλογης ψυχής, διότισύμφωνα με τον Πρόκλο το αδόινατο όχημα είναι η έδρα ορισμέ­ ί

νων «ριζωμόιτων της όιλογης ζωής», τα οποία η ψυχη πόιντα διατη­ρεί και συνιστούν το πρωταρχικό ερέδισμα πίσω από την κόιδοδότης σε αυτόν τον κόσμο. Με αυτόν τον τρόπο ο Πρόκλος λύνει τοδύσκολο πρόὅλημα σχετικόι με το πώς μπορούν οι όιλογες κινησειςνα εμφανίζονται σε μια μη ενσαρκωμένη ψυχη (πρὅλ. σελ. 133 κ.ε.).Συνολικόι στον Πρόκλο κυριαρχεί η «δετικη» όιποψη της καδόδου

28. Πρβλ. Π. Κακ. 50­4 (252­Θ), ΠΘ |. ι8, Εις Πρ. Ι. 373 κ.ε., Σιμπλίκιος Εις Επικ. 89­8ι Οϋοηετ.29. Εις Πτι. ΠΙ. 288. Θι κ.ε., 297.. ι6 κ.ε.· τιρβλ. ΣΘ ἹΘ8, 205, 207­ιθ και παραπανω σελ. ι7Θ­80.

249

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

της ψυχής ­ αναγκαία, εφόσον υποστηρίζει (πιθανότατα ακολου­θώντας τον Ιόιμὅλιχο) ότι απαιτείται να κατεὅεί τουλόιχιστον μίαφορα στη διαρκεια κόιθε κοσμικού κύκλου (ΣΘ 206, Εις Τιμ. ΙΙΙ.278. 9 κ.ε.· πρὅλ. Σαλούστιος Π. Θεών ΧΧ. Ζ­3). Στην πραγματι­κότητα υποστηρίζει ακόμη ότι η κάθοδος της ψυχής μι­μείταμτήηθεία πρόνοια και αγόιπη (Εις Αλκ. 32. 9 κ.ε.). η στάση τουαλλού είναι περισσότερο πεσιμιστική (π.χ. Π. Κακ. 12. ΖΙΟ)° ούτεαυτό όμως προκαλεί έκπληξη, αφού έχουμε δει (σελ. 48) ότι η συ­γκεκριμένη σύγκρουση ήταν ὅαθιόι ριζωμένη στον Πλατωνισμό γιανα ξεριζωθεί με μια απλή κίνηση.

ΠΙΟ Δαμασκιος

και το τέλος της Ακαδημίας

Από τον Δαμόισκιο, τον τελευταίο διευθυντή της Ακαδημίας. έχου­με καποιες διαλέξεις­σημειώσεις σχετικόι με το έργο Φιληὅος καιμια σημαντική και σκοτεινή πραγματεία για τις Πρώτες Αρχές (Πε­ρίΑρχών) γραμμένη ­όπως αρμόζει στην ερμηνεία των Αθηναίωνγι” αυτόν το διάλογο­ με τη μορφη υπομνήματος στο Παρμενιδης.Πολλά στοιχεία από την πραγματεία του Δαμόισκιου είναι γραμμέ­να ως πολεμική ενόιντια στην ερμηνεία του έργου από τον Πρόκλο°συγκεκριμένα ο Δοιμόισκιος ακολουθεί τον Ιόιμὅλιχο στην εδραίω­ση μιας Ἀρρητης αρχής επέιδεινα του Ενός (Π. Αρ. Ι. 4. 6 κ.ε.). Ενμέρει στο ύφος του ανώνυμου σχολιαστή του Παρμενιδης, αλλάακόμη πιο αποφασιστικό. τονίζει το απροσπέλαστο της ΥπέρτατηςΑρχής από την εννοιακή σκέψη (Π. Αρ. Ι. Ι5. 13 κ.ε.), ενώ δίνει συ­νεχή έμφαση, σε κάθε επίπεδο. στη σχετικότητα όλων των εννοιώνκαι στην ανεπάρκεια της ανθρώπινης γλώσσας (Π. Αρ. Ι. ΙΟ9. ΙΟ

κ.ε.)· ένα καλό παράδειγμα είναι η έκθεσή του σχετικόι με την ανε­πόιρκεια της παραδοσιακής εικονοποιίας της απορροής. Μια ολο­κληρωμένη έκθεση της σκέψης του Δαμόσκιου θα πρέπει να περι­μένει μια αξιόπιστη έκδοση των έργων του· στο μεταξύ μπορούμε

250

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

απλώς να παρατηρήσουμε ότι, ενώ δεν έκανε τίποτα περισσότεροαπό το να φέρνει στο φως κάποιες από τις συνέπειες της παρα­δοσιακής διδασκαλίας, εντούτοις σε αυτόν, όπως και στον ανώνυ­μο σχολιαστή, οι συνέπειες ισοδυναμούσαν σχεδόν με την εκμηδέ­νιση της όλης νεοπλατωνικής ιεραρχίας. Το πιδανότερο είναι ότιδα είχε υπάρξει σοὅαρή αντίσταση σε τέτοιες φυγόκεντρες τάσειςεάν η σχολή συνέχιζε να υφίσταται, όπως είχαν υπάρξει και στοπαρελδόν° είναι σημαντικό ότι η ταυτόχρονη προσπάδεια του Φι­λόπονου να καταργήσει τη διχοτομία μεταξύ ουρανών και υποσε­ ­λήνιων σφαιρών (πρὅλ. σελ. 224­5) είχε ελάχιστη επιτυχία ακόμηκαι ανάμεσα στους Χριστιανούς, οι οποίοι ίσως αναμενόταν να κα­λωσορίσουν μια τέτοια επίδεση στην παγανιστική δρησκεία. Αλλάγια τη Σχολή των Αδηνών δεν υπήρχε πλέον χρόνος. Οι πλατωνι­κές δεωρίες δέχονταν ήδη ισχυρές επιδέσεις από τη χριστιανικήαριστοτελική Σχολή της Γάζας και το κλείσιμο της Ακαδημίας απότον Ιουστινιανό ήταν ένδειξη μιας γενικότερης αντίδρασης στονΠλατωνισμό, ιδιαίτερα στην παγανιστική αδηναϊκή του μορφή. ΟΣτέφανος αναφέρεται ότι είχε διδάξει Πλάτωνα και Αριστοτέληστην Κωνσταντινούπολη τον έὅδομο αιώνα· ως επί το πλείστονόμως οι Βυζαντινές σχολές επικεντρώδηκαν στον τελευταίο φιλό­σοφο. Το ότι η επιρροή των Αδηναίων στη σκέψη του Βυζαντίουυπήρξε παρ, όλα αυτά ὅαρυσήμαντη ήταν αποτέλεσμα της αξιο­σημείωτης πλαστογραφίας των γραπτών του Διονυσίου, μιας απότις κύριες πηγές της ὐστερης νεοπλατωνικής επιρροής, με τηνοποία δα ασχοληδοὐμε στο τελευταίο μας κεφάλαιο.

Ζ5Ι

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

Η επιρροήτου Νεοπἢατωνισμου

ΟΠΩΣ ΘΑ ΔΕΙΞΟΥΜΕ σε αυτό το κεφαλαιο, μια επισκόπησητης επιρροής του Νεοπλατωνισμοὐ απειλεί να γίνει κατι σχεδόνταυτόσημο με την πολιτιστική ιστορία της Ευρώπης και της ΕγγύςΑνατολής μέχρι την Αναγέννηση, και από ορισμένες πλευρές κα­τι ακόμα περισσότερο. Ο λόγος που αυτό δεν έχει παντοτε ανα­γνωριστεί είναι ότι η επιρροή του Νεοπλατωνισμού υπήρξε συχναέμμεση. Το ότι ο Μεσαίωνας και η Αναγέννηση είδαν τον Πλατω­να μέσα από το πρίσμα του Μεσοπλατωνισμοὐ και του Νεοπλα­τωνισμοὐ στην πραγματικότητα δεν έχει αναγνωριστεί σαφώς·εκείνο που έχει ακόμα λιγότερο εκτιμηδεί είναι η έκταση στηνοποία οι νεοπλατωνικές ιδέες επηρέασαν τις μεσαιωνικές ερμη­νείες του Αριστοτέλη. Αυτό είναι σημαντικό, αφού σημαίνει ότι τοκυρίαρχο ρευμα της χριστιανικής δεολογίας, τόσο στην πλατωνι­κή όσο και στην αριστοτελική του μορφή, υπήρξε παντοτε νεο­πλατωνικό. Εδώ μπορούμε να επικεντρωδούμε μόνο σε λίγα απότα σημαντικότερα επεισόδια αυτής της ιστορίας· δα είμαστε, γιαπαράδειγμα, σε δέση να πούμε λίγα για τη νεοπλατωνική επιρροήστην αναπτυξη της επιστήμης ή στην Αναγέννηση και στο σύγ­χρονο αποκρυφισμό. Ούτε, πρέπει να τονιστεί, σκοπό έχουμε να

252

Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

δώσουμε μια εξαντλητική ή ολόπλευρη περιγραφή των φιλοσόφωνπου πρόκειται να συζητήσουμε ούτε ὅέὅαια να ισχυριστούμε ότιόλοι αυτοί δα μπορούσαν να χαρακτηριστούν αδιακρίτως «Νεο­πλατωνικοί››, αλλόι να δείξουμε, πρώτον, την έκταση της ύστερηςεπιρροής του Νεοπλατωνισμού και, δεύτερον, την ποικιλία τωνμορφών που αυτός μπόρεσε να πόιρει. Πιο ειδικόι δα δούμε πώς κόι­ποιες μεταγενέστερες διαμάχες συχνόι απηχούν εκείνες τις οποίεςείχαμε ήδη δει στον παγανιστικό Νεοπλατωνισμό και πώς νεοπλα­τωνικών αντιλήψεων στοχαστές ασχολήδηκαν με το νέο πρόὅλημανα συμὅιὅόισουν την παγανιστική φιλοσοφία με την εξ αποκαλύψε­ως δρησκεία. Σε αυτό το πρόὅλημα ο ὅυςαντινός, ο ισλαμικός και οδυτικός μεσαιωνικός κόσμος ανταποκρίδηκαν ο καδένας με διαφο­ρετικό τρόπο, μέχρις ότου τα διαφορα ρεύματα τους να συγκλίνουνστην πολιτιστική ζωή της Αναγέννησης.

Ένας τρόπος ­και, όπως αποδείχτηκε, εκπληκτικό αποτελε­σματικός­ να διατηρηδεί η νεοπλατωνική επιρροή σε πείσμα τηςεπίσημης εχδρότητας στο ὅυζαντινό κόσμο εμφανίζεται στα κεί­μενα του συγγραφέα κατόι τα τέλη του πέμπτου και τις αρχές τουέκτου αιώνα τα οποία σώζονται ως εμόις με το όνομα του πρώτουΑδηναίου οπαδού του Απόστολου Παύλου, του Διονυσίου τουΑρεοπαγίτη, στα οποία τα δόγματα του αδηναικού Νεοπλατωνι­σμού παρουσιάζονται με χριστιανικό ένδυμα. Πέρα από καποιεςεπιστολές, το φιλολογικό σώμα του Διονυσίου περιλαμὅόινει τέσ­σερα έργα: τη σύντομη αλλά εξαιρετικό σημαντική Μυστική Θεο­λογια, η οποία πραγματεύεται την ‹‹αποφατική›› ή αρνητική δεο­λογία και την πρακτική ασκηση του μυστικού· το Περί Θειιυν Ονο­μάτων, που πραγματεύεται τη δετική ή «καταφατική» δεολογία°και τα Περί Ουρανίου Ιεραρχισς και Περί Εκκλησιαστικής Ιεραρ­χιας, τα οποία εξετάζουν τη μεσολόιὅηση της δεότητας στα γήιναόντα μέσω των ουρόινιων τόιξεων των αγγέλων και των γήινων τόι­ξεων της Εκκλησίας. Η ταυτότητα και η εποχή του συγγραφέα, ησχέση του με τα γνωστόι μέλη της Αδηναικής Σχολής και η σχετικήκαδαρότητα του Χριστιανισμού του παραμένουν αντικείμενα έντο­νης διαμόιχης. Εκείνο που πρέπει να τονιστεί είναι πως η προσπά­δειόι του να ενώσει το Νεοπλατωνισμό με την Ορθόδοξη δεολογία

253

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

δεν ήταν σε καμία περίπτωση η πρώτη. Η αποφατική δεολογία εί­χε πλήρως εδραιωδεί στην ανατολική παράδοση το δεύτερο αιώνα

από τον Κλήμη τον Αλεξανδρινό, ενώ η σκέψη και ο μυστικισμόςτων Καππαδοκών Πατέρων του πέμπτου αιώνα, του ΓρηγόριουΝαςιανςηνού (περ. 330­περ. 390), του Βασιλείου Καισαρείας (περ.330­379) και ιδιαίτερα του Γρηγόριου Νύσσης (πέδανε το 394) ΰρί­σκονταν υπό έντονη πλωτινική επιρροή. Το πρόὅλημα που τέδηκεαπό τα κείμενα του Διονυσίου, παρά το υποτιδέμενο αποστολικότους κύρος, ήταν ότι ο Νεοπλατωνισμός του άνηκε στην πιο απε­ρίφραστη παγανιστική Αδηναική Σχολή· ειδικότερα, η αγγελολογίατου Διονυσίου δύμιςε σε μεγάλο ὅαδμό τις τάξεις των δεών τηςΑδηναῖκής Σχολής. Ως εκ τούτου ο Θεός του έτεινε να γίνει απλώςο ανώτατος όρος της μεταφυσικής ιεραρχίας και ως τέτοιος νασυλληφδεί σαν να επενεργούσε στον υλικό κόσμο μόνο μέσω με­σολαὅητικώνδυνάμεων. Σε αυτό ο Διονύσιος απηχούσε τις αμφι­λεγόμενες τάσεις του παγανιστικού Νεοπλατωνισμού και, ίσως

ακόμα σημαντικότερο, παρουσιαςόταν εξίσου διφορούμενος σταδεμελιώδη σημεία που διέκριναν το νεοπλατωνικό από το χριστια­νικό κοσμοείδωλο, όπως το αν η δημιουργία είναι απόρροια της δε­ϊκής φύσης ή οφείλεται σε μια δωρεά χάριτος (πρὅλ. σελ. 170 κ.ε.).Γι, αυτό και ο τελετουργισμός του έτεινε να χάσει το υπερφυσικότου στοιχείο και γινόταν δύσκολο να διακριδεί από την παγανιστι­κή δεουργία (σελ. 174, 178­9). Τέλος, ο Διονύσιος φαινόταν να δί­νει ελάχιστη σημασία στην ενανδρώπιση. Δεν δα κρίνουμε εδώ τοδίκιο αυτών των κατηγοριών· πρέπει απλώς να σημειώσουμε ότιέγιναν και ήταν μόνο αφότου η ορδοδοξία του υποστηρίχτηκε απότα σχόλια του Ιωάννη Σκυδουπόλεως (περ. 53Ο) και του Μάξιμουτου Ομολογητή (58Ο­622) που τα κείμενα του Διονυσίου μπόρεσαννα γίνουν πλήρως αποδεκτά. Η επίδρασή τους στη δυτική μεσαιω­νική δεολογία και το μυστικισμό, που χρονολογείται από τη λατινι­κή μετάφραση του 858 από τον Ιρλανδό φιλόσοφο Ιωάννη ΣκὡτοΕριγένη (περ. 810­περ. 877), η οποία ὅρήκε σύντομα μιμητές, στά­δηκε εξίσου σημαντική. Μεγαλύτερες διαμάχες προκάλεσε η ίδιαη σκέψη του Εριγένη, μια εξέλιξη των ὅυζαντινών νεοπλατωνικώνιδεών την οποία αξίζει να εξετάσουμε εν συντομία.

254

Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

Μια κύρια πηγή έντασης στο Νεοπλατωνισμό, όπως έχουμε δει,ήταν η διφορουμενη στάση τους απέναντι στον υλικό κόσμο. Δενπροκαλεί λοιπόν έκπληξη το ότι και οι δύο πλευρές της εικονομα­χικής διαμάχης του όγδοου αιώνα, γύρω από τη λατρεία των δείωνεικόνων, και της ησυχαστικής διαμάχης του δέκατου τέταρτου αιώ­να, στην οποία ο Γρηγόριος Παλαμάς (Ι296­1357) υπερασπίστηκε τομυστικισμό του δείου φωτός ενάντια στην καδαρά αποφατική δεο­λογία του μοναχού Βαρλαάμ, εκφράστηκαν με νεοπλατωνικοὐςόρους. Ήταν όμως χαρακτηριστικό για τη στάση της ΑνατολικήςΕκκλησίας απέναντι στον υλικό κόσμο το ότι και στις δύο περιπτώ­ \

|σεις δριάμὅευσε η δετική αποτίμηση του κόσμου αυτού. Ο λογοςήταν η αντίληψη του ὅυςαντινοὐ Νεοπλατωνισμοὐ για τη δημιουρ­γία ως «δεοφάνεια» ή εκδήλωση του δείου, μια εξέλιξη της πλα­τωνικής άποφης του αισδητοὐ κόσμου ως εικόνας του Νοητοὐ ηοποία έδινε στον πρώτο μια δετικότερη αξία° η δεωρία των εικόνωνήταν απλώς μια συγκεκριμένη εφαρμογή αυτού. Εκεί όπου ο Εριγέ­νης έσφαλε στα μάτια της Εκκλησίας, όταν προσπάδησε να εισα­γάγει αυτό το δόγμα στη Δύση, ήταν η εκ μέρους του πραγμάτευσητης δημιουργίας ως φυσικής εκδίπλωσης της δείας ενότητας και ησυνακόλουδη παραδοχή ότι στη διάρκεια της δημιουργίας των άλ­λων πραγμάτων ο Θεός δημιουργεί ταυτόχρονα και τον εαυτό του(Πἰν. Ναί. ΠΙ. 23). Εξ ου και η καταδίκη για πανδείσμό που επέσυ­ρε η πραγματεία του Πε· Πἰνἱεὶοπε Νατιιτειε.

Όλες οι νεοπλατωνικές επιδράσεις στο ὅυςαντινό κόσμο πουέχουμε ως εδώ εξετάσει ήταν έμμεσες. Η μελέτη των ίδιων των πα­γανιστών Νεοπλατωνικών ξανάρχισε μόνο κατά τη ὅυςαντινή Ανα­γέννηση του ενδέκατου αιώνα, η οποία είχε επίκεντρο τη σχολή τουΜιχαήλ Ψελλοὐ (ΙΟΙ8­79). Σε ένα περίφημο χωρίο του έργου Χρο­νογραφιο του Ψελλοὐ (νΙ. 37­8), περιγράφει ο ίδιος τις νεοπλατω­νικές του σπουδές και τον ιδιαίτερο ενδουσιασμό του για τον Πρό­κλο. Όμως, μολονότι στον Ψελλό είναι όπου οφείλουμε πολλές απότις πληροφορίες μας σχετικά με τη δεουργική πλευρά του Πρό­κλου, η στάση του Ψελλοὐ απέναντι στη δεουργία δεν ήταν καδό­λου κριτική· στην πραγματικότητα, επιτέδηκε στο σὐγχρονό τουπατριάρχη Κερουςάριο για την υποτιδέμενη εισαγωγή δεουργικών

255

Σ

ί

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

τελετουργικών στην Εκκλησία. Ωστόσο η ίδια η ορδοδοξία του Ψελ­λού δεν έγινε δεκτή χωρίς αμφισὅήτηση και ο μαδητής του Ιωαννηςο Ιταλός αφορίστηκε το ΙΟ8Ζ για διδασκαλία παγανιστικών δεω­

ριών, συμπεριλαμὅανομένης, όπως είχε υποστηριχτεί, της μετεν­σόιρκωσης. Η ίδια η στόιση του Ψελλού έμοιαζε αμφίσημη. Αφενόςδεν υπαρχει κανένας λόγος να αμφισὅητήσουμε την ομολογία πί­στεώς του στην Εκκλησία· αφετέρου δεν κατόρδωσε να εναρμονί­σει τη φιλοσοφία του με την εξ αποκαλύψεως δρησκεία και σαφέ­στατα έδειχνε πολύ μεγαλύτερη αφοσίωση στην πρώτη απ' ό,τιστην τελευταία. Θα συναντήσουμε μια παρόμοια στόιση μεταξύ τωνΑρόὅων φιλοσόφων, με την περίφημη δεωρία τους της «διπλήςαλήδειας», και πιδανώς στον Βοήδιο μεταξύ των Λατίνων. Παρό­μοιες αντιλήψεις ανέκυψαν σε σχέση με την πλατωνική σχολή τουδέκατου πέμπτου αιώνα που ιδρύδηκε στο Μυστρά της Πελοπον­νήσου από τον Γεώργιο Πλήδωνα Γεμιστό (περ. 1360­περ. 1450) ­και όχι όιδικα, αν οι αναφορές των εχδρών του για τις δεωρίες τουείναι ακριὅείς. Παρ, όλα αυτό. είχε σταλεί ως αντιπρόσωπος στη Σύ­νοδο της Φλωρεντίας το 1438 για να διαπραγματευτεί την επανέ­νωση της Ανατολικής και της Δυτικής Εκκλησίας και εκεί ενέπνευ­σε τον Κόζιμο των Μεδίκων να ιδρύσει τη δική του Πλατωνική Ακα­δημία, ενώ ο μαδητής του Βησσαρίων στην πραγματικότητα μετα­στρόιφηκε από την Ελληνική στη Λατινική Εκκλησία, όπου και έγι­νε καρδινόιλιος. Αποτέλεσμα όλων αυτών των παραγόντων ήταν η

μεταδοση στη Δύση των ὅασικών κειμένων του Πλάτωνα και τωνπαγανιστών Νεοπλατωνικών, πολλών από τους οποίους για πρώτηφορα. Τις συνέπειες δα τις δούμε σύντομα.

Ο μουσουλμανικός κόσμος είχε εν τω μεταξύ προσλόιὅει μιαεντελώς διαφορετική εκδοχή του Νεοπλατωνισμού. Το ὅασικό τουσυστατικό, ένας νεοπλατωνικός αριστοτελισμός, ήταν μια συνέχειατης φιλοσοφικής παρόιδοσης της Αλεξανδρινής Σχολής. Η τελευ­ταία, όπω με σημειώσει, επέζησε στα αραὅικόι χρόνια, μέχρι

90 στη Βαγ όιτη. Δεν ήταν όμως ο μόνος δίαυλος μέσα από τονοποίο η νεοπλατωνική σκέψη πέρασε στους Ἀραὅες: μια όιλλη κύ­ρια πηγή ήταν οι συριακές μεταφράσεις των ελληνικών κειμένων

ίπου τ όταν ετα έ δηκε στην Αντιό εια και πε ίπου τοΡ

256

Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

στην Εγγύς Ανατολη. Και ενώ πολλόι νεοπλατωνικόι έργα πέρασανστους Μουσουλμάνους μέσω της μίας ἡ της όιλλης οδού, τον κύριορόλο έπαιξε μια όιλλη αξιοσημείωτη πλαστογραφία, η αποκαλού­μενη Αριστοτέλους Θεολογιοι, η οποία στην πραγματικότητα αποτε­λείται από αποσπόισματα από τις Εννεάδες Ιν­ΜΙ επαυξημένη μεσυμπληρωματικό ἡ επεξηγηματικό υλικό προερχόμενο ίσως από τοχαμένο υπόμνημα του Πορφύριου. Το ότι στην παρούσα μορφή τουτο έργο είναι μια εσκεμμένη πλαστογραφία αποδεικνύεται από τονπρόλογό του, όπου ο «Αριστοτέλης» το περιγράφει ως το αποκο­ρύφωμα της σκέψης του στο οποίο απέὅλεπαν όλα τα υπόλοιπα έρ­γα του. Δύο όιλλες παραφρόισεις του Πλωτίνου, το Επιστολή περί \\της Θειοις Επιστήμης και το Ρήσεις Ελλήνων Σοφών είναι γνωστές,ωστόσο, χωρίς το αριστοτελικό κύρος, είχαν πολύ μικρότερη επιρ­ροη. Επίσης λιγότερο σημαντικό για τον αραὅικό κόσμο, αλλόι δε­μελιώδες για το μεσαιωνικό ευρωποιἰκό Σχολαστικισμό, υπήρξε έναόιλλο φευδο­αριστοτελικό απόκρυφο, το Βιὅλίο περί του ΑπολύτουΑγαδού, γνωστό στη μεσαιωνική Δύση με τον τίτλο ‹‹Εὶρετ είεΟειιιεὶε», ένα έργο στην πραγματικότητα ὅασισμένο στό ΣτοιχειιυσιςΘεολογική του Πρόκλου. Μπορεί να φανταστεί κανείς τη σύγχυσηπου προκληδηκε από τέτοια έργα· για παρόιδειγμα, το κεφαλαιο ΙΠ(παρ. 67­76) από την αποκαλούμενη Θεολογιοι (ὅασισμένη στην Ενν.ΙΜ. 7. 85) απορρίπτει την ίδια τη δεωρία του Αριστοτέλη περί φυ­χἠς, την οποία αποδίδει στους «υλιστές». Και το αποτέλεσμα ήτανότι η ερμηνεία του Αριστοτέλη από τους Αραὅες στόιδηκε τουλόιχι­στον τόσο νεοπλατωνικἠ όσο και η ερμηνεία τους στον Πλόιτωνα ­η ίσως και περισσότερο, αφού τον τελευταίο τον έὅλεπαν μέσα απότα ματια των προ­πλωτινικών ερμηνευτών, ιδιαίτερα του Γαληνού:για παραδειγμα, οι περισσότεροι από τους Ἀραὅες συμφωνούσανμε τον Γαληνό και τον Φιλόπονο, μια όιλλη σημαντικη επιρροή στησκέψη τους, κατόι το ότι λόιμὅαναν κυριολεκτικόι την έγχρονη δημι­ουργία στον Ἱιμαιο. Μια όιλλη απομάκρυνση από το Νεοπλατωνι­σμό ηταν η αναὅίωση της πολιτικής φιλοσοφίας του Πλάτωνα εκ μέ­ρους τους. Εντούτοις, μερικοί από τους Μουσουλμόινους υποστηρι­ξαν τη συμφωνία Πλόιτωνα και Αριστοτέλη, ιδιαίτερα ο αλ­Φόιρα­μπι, ο οποίος έγραφε και ένα έργο για να το αποδείξει.

257

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Ούτε δα έπρεπε να υποτιμηδεί η επιρροή των προ­νεοπλατωνι­κών πηγών, ιδιαίτερα του Αλέξανδρου του Αφροδισιέως, στις αρα­

ὅικές ερμηνείες του Αριστοτέλη. Ωστόσο τα νεοπλατωνικόι απόκρυ­

φα προσέφεραν την ελόιχιστη προσδήκη που ήταν απαραίτητη γιανα γίνει ο αριστοτελισμός δεκτός σε ένα δρησκευόμενο νου, ιδιαίτε­ρα στο ότι δεωρούσε το Θεό μια ικανή, όπως και τελική αιτία, μέσω

της δεωρίας της απορροής. Ως εκ τούτου η επιρροή της Θεολογιαςήταν τόσο σημαντική όσο και το Μετά τα Φυσικά του ίδιου του Αρι­στοτέλη και ούτε ακόμα και ο Αὅερρόης, παρόι τη διαδεσή του ναεπιστρέψει από το Νεοπλατωνισμό του Αὅικέννα σε έναν αυστηρό­τερο αριστοτελισμό, δεν μπορούσε να απορρίψει πλήρως τις ιδέεςτηςἔ Διότι οι Ἀραὅες φιλόσοφοι, αν και με κόιπως διαφορετικούςτρόπους, ήταν στο σύνολό τους ειλικρινόι δρησκευόμενοι όινδρωποι,

μολονότι η δρησκεία τους δεν ήταν τέτοια ώστε να γίνει δεκτή από

τη μουσουλμανική ορδοδοξία. Σε αντίδεση με τη δέση που έλαὅεμέσα στο Χριστιανισμό, ο Νεοπλατωνισμός αποτέλεσε μόνο μια μι­κρή συνιστώσα στην ορδόδοξη μουσουλμανική δεολογία μέχρι τηνεποχή του αλ­Γαξόιλι (ΙΟ58­ΠΠ). Και ενώ ο πρώτος από τους κύριουςμουσουλμάνους Περιπατητικούς, ο φιλόσοφος του ένατου αιώνα αλ­Κίντι, προσπἀδησε να εναρμονίσει τη φιλοσοφία του με την αποκόι­

λυψη, εγκαταλείποντας χαρακτηριστικα την αιωνιότητα του κόσμου,μεταξύ των διαδόχων του, ο Τούρκος αλ­Φαραμπι (απ. 950), ο Πέρ­σης Ιμπν­Σίνα (Αὅικέννας, 980­ΙΟ37) και ο Ισπανός Ιμπν­Ρουσντ(Αὅερρόης, ΙΙ23­98) τήρησαν αντίδετη στάση. Δεν μπορεί εδώ να γί­νει μια πλήρης περιγραφή των διαφορών μεταξύ όλων αυτών των

φιλοσόφων, οι οποίες είναι τόσο σημαντικές όσο και οι ομοιότητέςτους. Το μόνο που μας ενδιαφέρει εδώ είναι η ὅασική τους οπτικήαπέναντι στην ορδοδοξία, όπως συνοψίξεται στην περίφημη δεωρίατης «διπλής αλήδειας››° ανεξάρτητα από το κατόι πόσο αυτή διδα­σκόταν ρητόι από τους φιλοσόφους, εκφρόιξει οπωσδήποτε τη δέση

τους. Βαση της ήταν η απόρριψη οποιασδήποτε ορδολογικής συμ­φιλίωσης λόγου και αποκόιλυψης, αφού και τα δύο μπορούσαν νααληδεύουν καδένα στη δική του σφαίρα. Γι” αυτό εόιν στην ουσία δεν

ι . Η απορροή απορρίπτεται στην πραγματικότητα στο έργο του Αβερρόη Η Καταστροφή τηςΚαταστροφής (Πι. ι86), ενώ αυτός φαίνεται να την αποδέχεται αλλού.

258

Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΪ

πραγματευόταν την εξ αποκαλύψεως δρησκεία (όπως φαινόταν νακάνει ο Αὅερρόης), ως απλώς μια συμὅολική παρουσίαση της φιλο­σοφικής διδασκαλίας για τις μάζες, τουλάχιστον διασφάλιζε την αυ­τονομία της φιλοσοφίας από τη δεολογική παρέμὅαση. Εξ ου, γιαπαράδειγμα, η απόρριψη εκ μέρους του φιλοσόφου της εκ του μη­δενός δημιουργίας προς χάριν της απορροής. Εξ ου επίσης και η φυ­σική τους εξήγηση για τα δαὐματα και την προφητεία (πρὅλ. σελ.122­3), τα πρώτα μέσω της κοσμικής συμπάδειας και η δεύτερη ωςαποτέλεσμα της ένωσης του προφήτη με τον Ενεργητικό Νου τουΑριστοτέλη· η ομοιότητα της διδασκαλίας του Αὅικέννα στο τελευ­ `°¬ταίο ζήτημα, σε συνδυασμό με στωικές και νεοπλατωνικές ιδέες, μεεκείνη του Ιάμὅλιχου (πρὅλ. Αὅερρόης Τειήεἰαί­α]­Τειειΐαι® Χνἰ.496­7, και παραπάνω σελ. 199­ΖΟΟ) είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακή. Οιστάσεις των φιλοσόφων απέναντι στην προσωπική αδανασία ποίκιλ­λαν· εκεί που συμφωνούσαν ήταν στο ότι απέρριπταν το ορδόδοξοδόγμα της ανάστασης του σώματος. Το τελευταίο ήταν ένα από τατρία δεμελιώδη ζητήματα για τα οποία τους κατηγόρησε ο αλ­Γαζόι­λι στο ορδόδοξο μανιφέστο του Η Καταστροφή των Φιλοσόφων· ταυπόλοιπα ήταν η αποδοχή της αιωνιότητας του κόσμου και η άρνη­σή τους ότι ο Θεός γνωρίζει τις ατομικές ουσίες. Είναι ενδιαφέροννα συγκρίνουμε αυτά τα τρία ζητήματα με τις τρεις επιφυλάξεις τουΣυνέσιου του Κυρηναίου (πρὅλ. σελ. 169 κ.ε.)· το πρόὅλημα της δε­ῖκής γνώσης φυσικά έπαιζε ὅαρὐνοντα ρόλο στον αριστοτελισμό καιείχε ιδιαίτερα τονιστεί από τον Αλέξανδρο (πρὅλ. σελ. 61­3), ενώ ηεγκατάλειψη της προ­ύπαρξης από τους Ἀραὅες οφειλόταν στηνεπιδυμία τους να συνδυάσουν τη νεοπλατωνική με την αριστοτε­λική ψυχολογία. Οι επικρίσεις του αλ­Γαζάλι απαντήδηκαν στο έρ­γο του Αὅερρόη Η Καταστροφή της Καταστροφής (Τα1α1”ιιτ­αΙ­Ταίιειΐατ), μια από τις εκτενέστερες και πιο ενδιαφέρουσες διαμάχεςστην ιστορία της δρησκευτικής σκέψης. Ο αλ­Γαζάλι πέτυχε το στό­χο του και η επιρροή της αριστοτελικής σχολής στη μουσουλμανικήσκέψη έφτασε στο τέλος της. Το μέλλον του ὅρισκόταν πλέον σταχέρια του δυτικοευρωπαϊκου Σχολαστικισμού, ο οποίος ξεκίνησε με­ταφράσεις των αραὅικών κειμένων το δωδέκατο αιώνα. ίΕτσι άλλοένα ρεύμα νεοπλατωνικής σκέψης έφτασε στη Δόση.

259

ΝΕΟΠΛΑΤΠΝΙΣΜΟΣ

Ο δρίαμὅος του αλ­Γαςάλι ωστόσο δεν έδεσε τέλος στη νεοπλα­

τωνική επιρροή στο Ισλάμ. Έχουμε σημειώσει τη νεοπλατωνική τά­

ση της ίδιας της δεολογίας του αλ­Γαςάλι· πράγματι ο Αὅερρόης

τον κατηγορεί δίκαιοι ότι ο ίδιος αποδέχεται μερικές από τις δεωρίες

που επικρίνει στους φιλοσόφους. Ακόμη σημαντικότερη στάδηκε η

συμὅολή του στον ισλαμικό μυστικισμό (ή Σουφισμόλ στην πραγ­

ματικότητα οι νεοπλατωνικές ιδέες είναι απίδανο να μην υπήρχαν

πριν στο Σουφισμό (μολονότι οι καταὅολές του κινήματος είναι

αντικείμενο εκτεταμένων διαμαχών), αλλά επικράτησαν με τον αλ­

Γαςάλι. Ανάμεσα στους πρώτους σούφι ήταν ο Αιγύπτιος ΝτουλΝουν (απ. 859) εκείνος που δεωρείται ότι εισήγαγε ελληνικές ιδέες,

μολονότι αυτές πρέπει να ήταν περισσότερο ερμητικές παρά νεο­

πλατωνικές° σε κάθε περίπτωση, είναι απίδανο να γνώριζε τη Θεο­

λογια, η οποία δεν είχε μεταφραστεί μέχρι το τέλος της ζωής του.

Εντούτοις μια άλλη εκδοχή του ισλαμικού Νεοπλατωνισμού επρό­

κειτο να εμφανιστεί στη δεοσοφική σχολή του Πέρση Σουχραὅαρυ­τί (Π55­91), ὅασιςόμενη σε ιδέες που προέρχονταν από τη Θεολογια

και ήδη παρούσες στον Αὅικέννα· ωστόσο, σε αντίδεση με τουςμουσουλμάνους Περιπατητικούς, ο Σουχραὅαρυτί δεωρούσε τον

εαυτό του πλατωνιστή και τόνιζε την κατωτερότητα του Αριστοτέ­λη. Όλες οι παραπάνω παραδόσεις, φιλοσοφικές, μυστικές και δε­

οσοφικές, ενώδηκαν στο έργο του γεννημένου στην Ισπανία Ιμπν

Ἀραμπι (Π65­1240), ο οποίος συνδυάζει τη δεοσοφική αντίληψη τουσύμπαντος με κάποιου είδους μονισμό. Με την ιδέα ότι ο Θεός επι­

τυγχάνει την αυτογνωσία του μέσω του ανδρώπου διαφοροποιείταιαπό το κύριο ρεύμα του Νεοπλατωνισμού προς την κατεύδυνση τουΝουμήνιου και του ανώνυμου σχολιαστή του έργου Παρμενιδης, με

τους οποίους ο Ἀραμπι συγγενεύει επίσης ως προς την παράδοξη

λύση που δίνει στο δίλημμα εμμένειας­υπερὅατικότητας.Τις νεοπλατωνικές επιδράσεις στη μεσαιωνική ιουδαϊκή σκέψη

και το μυστικισμό πρέπει να εξετάσουμε με μεγαλύτερη συντομία.

Η παρουσία του στην Καμπαλά αποδεικνύεται από μια παραπομπή

στη Θεολογία του Αριστοτέλη από τον Μωυσή της Λεόν, τον υποτι­

δέμενο συγγραφέα του Ζοχάρ* στη φιλοσοφία, η νεοπλατωνική

2. Βοηοιεπι, Με/οι Ττειιαε ιη άεννιεή Μγειιοιεπι, σελ. 203.

260

ΗΠΠΡΡΟΗῖὉ!”ἶ

επιρροη είναι ισχυρότερη στην ομολογουμένως πλατωνίςουσα διδα­σκαλία του Ιμπν Γκεμπιρόλ (Αὅισεὅρών, περ. ΙΟΖΙ­περ. 1058), που

είναι γνωστότερος για την εξέλιξη της αντίληψης του Πλωτίνου σχε­

τικόι με τη Νοητη Ύλη. Απέναντι σε αυτην τη σχολη ο συνδυασμόςπου πρότεινε ο Μαϊμονίδης (Π35­ΙΖΟ4) ενός αυστηρότερου αριστο­τελισμού με μια δεμελιωδώς αποφατικη δεολογία παίζει τον ίδιο ρό­

λο που έπαιξε ο Αὅερρόης απέναντι στον Αὅικέννα. Μια ὅασικησημασία αυτης της ιουδαικης φιλοσοφικης παρόιδοσης ηταν το ότιμετέδωσε τις νεοπλατωνικές ιδέες στον Σπινόςα.

Σε σύγκριση με τη γνώση των Αρόιὅων για το Νεοπλατωνισμό,όπως και για τα ελληνικα φιλοσοφικό κείμενα γενικόι, εκείνη τηςπρώιμης μεσαιωνικης Δύσης είναι πενιχρη. Πράγματι, μεγαλο μέροςτου μεσαιωνικού Πλατωνισμού, της κυρίαρχης δύναμης στη δυτικησκέψη ως τη σχολαστικη περίοδο, δεν ηταν καδόλου ο Νεοπλατω­νισμός, αλλό. μόιλλον ο Μεσοπλατωνισμός. Αυτό ισχύει ιδιαίτεραγια το υπόμνημα του Χαλκίδιου (τέταρτος αιώνας;) στο Ἰιμαιος, τομοναδικό πλατωνικό διόιλογο που ηταν γνωστός στη Δύση μέχρι τημετάφραση των Μένων και Φαίδων το δωδέκατο αιώνα από τον Αρί­στιππο· διότι, παρόι την πιδανη μετα­πλωτινικη ημερομηνία τουΧαλκίδιου, είναι η επιρροη του Νουμηνιου εκείνη που κυριαρχεί στοέργο του. Άλλες σημαντικές πηγές ηταν αυτές του Απουληιου, τουΛατίνου Πλατωνικού του δεύτερου αιώνα, και η μετάφραση του Ερ­μητικού έργου Ασκληπιός η οποία εσφαλμένα αποδίδεται στον ίδιο.Αλλόι ακόμη και αυτοί οι Λατίνοι συγγραφείς, των οποίων ο Νεο­πλατωνισμός είναι αδιαμφισὅητητος, γενικόι διδόισκουν ένα σύστη­μα αξιοσημείωτα πιο απλουστευμένα και πολύ πιο κοντό. στο Με­σοπλατωνισμό απ' ό,τι εκείνο του ίδιου του Πλωτίνου. Έχουμε ηδη

δει δύο αλληλοσυσχετιζόμενους λόγους γι, αυτό (παραπάνω σελ.161­2): την αντιπαδεια των Δυτικών για τις μεταφυσικές λεπτολο­γίες και το συνακόλουδο ενδουσιασμό τους για την εκλαῖκευτικηεκδοχη του Πορφύριου στη σκέψη του δασκόιλου του. Έτσι ακόμακαι εκείνοι οι Λατίνοι συγγραφείς, όπως ο Αυγουστίνος (354­430),που είχαν ασφαλώς μελετησει τον ίδιο τον Πλωτίνο, έτειναν να τονὅλέπουν μέσα από το πρίσμα του Πορφύριου. Μεταξύ των παγα­νιστών αυτό αληδεύει για τον Μακρόὅιο (περ. 400), συγγραφέα

Ζ6Ι

ί

Ἡ

Ϊ, Χ | 7 |Χ, οπλατωνισμού. Αυτο εμφανίζεται ιδιαιτερα στην εμφαση που δινει

ΝΕΟΠΛΑΤΟΝΙΣΜΟΣ

ενός υπομνήματος στο Ξοηπιὶιιπι Ξεἱρὶοπὶε του Κικέρωνα, το οποίοπαρουσίαζε το νεοπλατωνικό δόγμα σε μια μορφή αφομοιώσιμηαπό την καλλιεργημένη ανώτερη τάξη των Ρωμαίων της εποχής του.Η αδυναμία του Αυγουστίνου να δει την πλήρη αντίδεση μεταξύτων Υποστάσεων του Πλωτίνου και της χριστιανικής τριάδος εξη­γείται ομοίως από τον τρόπο που είχε «συμπιέσει» τις πρώτες οΠορφύριος. Παρ” όλα αυτά η γνώση που είχε ο Αυγουστίνος τουΠλωτίνου, ιδιαίτερα της ψυχολογίας του, ήταν κάδε άλλο παρά επι­φανειακή: παραδείγματά της είναι η ανάλυσή του σχετικά με τουςαντίστοιχους ρόλους του σώματος και της ψυχής στην αίσδηση3 καιη περίφημη «υποκειμενική» αντίληψη του χρόνου που παρουσιά­ζεται στο έργο δοπἰεεεἱοπε ΧΙ. Ακόμη αργότερα στη ζωή του, αφό­του στο έργο του Ιἔεττειετειτἰοπε είχε επικρίνει πολλές από τις νεα­νικές πλατωνικές του ιδέες, η επιρροή τους πάνω του παρέμενεισχυρή· δυστυχώς δεν μπορούμε αυτό να το αναλύσουμε περισσό­τερο εδώ ούτε να εξετάσουμε τις ριζικές αλλαγές που υπέστησανστο φως της προσωπικής εμπειρίας του Αυγουστίνου.

Δύο Λατίνοι συγγραφείς ξεχωρίζουν από το κύριο ρεύμα, κατάπολύ λόγω της ανωτερότητας της φιλοσοφικής τους κατάρτισηςέναντι των περισσότερων από τους Λατίνους συγχρόνους τους. Οένας είναι ο δεολόγος του τέταρτου αιώνα Μάριος Βικτωρίνος, τουοποίου η μετάφραση του Πλωτίνου είχε χρησιμοποιηδεί από τονΑυγουστίνο και ο οποίος στην ύστερή του περίοδο μεταστράφηκεστο Χριστιανισμό και συνέγραψε διάφορες πραγματείες με τιςοποίες πολεμούσε την αίρεση του Αρειανισμού αντανακλώντας τηνάποψη του ανώνυμου υπομνηματιστή του έργου Παρμενιδης για τιςΥποστάσεις· αν το υπόμνημα είναι στην πραγματικότητα του Πορ­φύριου, αντιπροσωπεύει μια πλευρά του έργου κατά τα άλλα χωρίςμεταγενέστερη επιρροή. Ο άλλος συγγραφέας, ο Βοήδιος (480­

γι” 524), αντιπροσωπεύει την αλεξανδρινή παράδοση του ύστερου Νε­

στη λογική, η οποία δικαιολογεί απολύτως την αξίωσή του στον τίτ­Ρ λο του «Πρώτου Σχολάρχη», και στην άποψή του για τη συμφωνία

3. Πρβλ. θιἱίεοη, Οίπίείίεη Ρίιίίοεορήν οι' θι. Αυηυειίηε. σελ. 58­65, 278­82.

262

Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

Πλάτωνα και Αριστοτέλη. Για να το αποδείξει αυτό είχε την πρό­θεση να μεταφράσει το συνολο των έργων των δύο συγγραφέων σταΛατινικά, αλλά είχε μεταφράσει μόνο τις λογικές πραγματείες τουΑριστοτέλη και την Εισαγωγή του Πορφυριου, όταν συνελήφθη απότον Γότθο ὅασιλιά Θεοδώριχο με την κατηγορία της προδοσίας. Καιενώ περίμενε την εκτέλεσή του, συνέθεσε το πιο πλατωνικό του έρ­γο, το Βε εοηεοΙειτίοπεε ΡιὶΙο5οριίσε. Έχει συχνά σχολιαστεί ότι,ενώ οι περί τριάδος πραγματείες του Βοήθιου, που είχαν γραφτείνωρίτερα στη ζωή του, μαρτυρούσαν τη θεολογική του ορθοδοξία,τη στιγμη της κρίσης στράφηκε προς τον Πλατωνισμό· μια πιθανήεξήγηση έχει προταθεί παραπάνω (σελςςἔἔἔω). Εντούτοις, ο μηδογματικός και «μη αιρετικός» χαρακτήρας του αλεξανδρινοὐ Νε­οπλατωνισμοὐ ὅοήθησε τον Βοήθιο να αποφύγει πολλά από τα δόγ­ματα που ήταν ασὐμὅατα με το Χριστιανισμό, μολονότι όπως καιάλλοι Πλατωνικοί είχε υποστηρίζει την προΰπαρξη της ψυχής καιτην αιωνιότητα του κόσμου. Όπως είπαμε, η πρώιμη θεωρία του δενήταν ακόμη εντελώς ανορθόδοξη (πρὅλ. σελ. 171­3), ενώ ακόμη καιο Ακινάτης επρόκειτο να παραδεχτεί πως η τελευταία ίσως δικαιο­λογείται από τη σκοπιά της φυσικής αιτιότητας, μολονότι όχι τηςαποκάλυψης. Ωστόσο, ο Βοήθιος τονίζει την αντίθεση μεταξυ τηςέγχρονης διάρκειας του κόσμου και της άχρονης αιωνιότητας τουΘεού, δημιουργώντας σταδιακά τον τυπικό σχολαστικό ορισμό τηςαιωνιότητας ως «της πλήρως παράλληλης και τέλειας κατοχής τηςατέρμονης ζωής» (‹‹ὶπτετπιὶπειρὶΙίε νὶτειε τοτε. εὶπιυ.Ι ετ ρετίεετειροεεεεὶο», Εοηε. ν. 6). Το χρέος αυτής της περιγραφής στους Αθη­ναίους και Αλεξανδρινοὐς διδασκάλους το έχουμε ήδη σημειώσει.

Η μετάφραση του Διονυσίου από τον Εριγένη και οι μεταφρά­σεις του δωδέκατου αιώνα, όπως και οι μεταγενέστερες μεταφρά­σεις φιλοσοφικών πραγματειών από τα Αραὅικά, σηματοδότησανσημαντικά στάδια της ανάκτησης του Νεοπλατωνισμοὐ από τη Δυ­ση και εξασφάλισαν τη θέση ότι η αναγνώριση του Αριστοτέλη ωςτου φιλόσοφου δεν θα αποδυνάμωνε καθόλου τη νεοπλατωνικήεπιρροή° στην πραγματικότητα, ίσως και να την ενδυνάμωσε. Οιμεταφράσεις του Αριστοτέλη και των νεοπλατωνικών σχολιαστώνάρχισαν συντομα να γίνονται από το ελληνικό πρωτότυπο. Στην

263

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

επίδραση τους προστέδηκε αυτη της μετόιφρασης που έγινε μεταξύτου 1268 και 1281 από το φίλο τού Ακινόιτη Γουλιέλμο τουΜοετοεκο, Αρχιεπίσκοπο Κορίνδου, του έργου Στοιχειιοσις Θεολογι­κή του Πρόκλου, των υπομνημόιτων του στα Παρμενιδης και Ήμαιοςκαι των τριών του σύντομων δρησκευτικών του πραγματειών. Αυτέςοι μεταφρόισεις ὅοἠδησαν τον Ακινόιτη να διαγνώσει την πλαστότη­τα του Εὶϋετ σε Εεαεὶε και έτσι να ελευδερώσει τον Αριστοτέληαπό πολλές νεοπλατωνικές προσδἠκες που είχε δεχτεί από τουςἈραὅεςἐ* Ένας όιλλος παρόιγοντας που συνέὅαλε στην ίδια κατεύ­δυνση ηταν η αναγκη να συμφιλιωδεί ο Αριστοτέλης με την Καδο­λικἡ ορδοδοξία, πρόιγμα που οδηγησε τον Ακινόιτη, με τον ίδιο τρό­πο που οδηγησε νωρίτερα τους λεγόμενους Αὅικεννίςοντες Αυγου­στινιανούς, όπως τον Γουλιέλμο της Ωὅέρνης (απ. 1180­1249), νααπορρίφουν την απορροη για χαρη της εκ του μηδενός δημιουργίαςκαι να υποὅιὅόισουν τις υπερὅατικές συνέπειες του δόγματος περίΕνεργητικού Νου. Ο Ακινό.της όμως δεν είχε καμία πρόδεση ναεγκαταλείψει το ίδιο το Πε δειιιεὶε· στην πραγματικότητα, παραλ­ληλα με τον Διονύσιο (συνέδεσε ένα υπόμνημα σχετικόι με το ΠεριΘείων Ονομάτων), ο Αυγουστίνος, ο Βοἠδιος και τώρα ο Πρόκλοςόιφησαν ένα τόσο ουσιώδες νεοπλατωνικό ίχνος στο έργο του πουέκανε τον Πρωτοπρεσὅύτερο Ιιτἔε· να το τοποδετεί εγγύτερα στονΠλωτίνο παρόι στον πραγματικό Αριστοτέλη? Μόνο ένα παρόιδειγ­μα της αλληλεπίδρασης αυτών των δυνόιμεων μπορούμε να δώσου­με εδώ, τον ισχυρισμό του Ακινόιτη ότι ο Θεός του Αριστοτέλη, κα­τανοώντας τον εαυτό του, κατανοούσε και καδε όιλλο ον (Μεταφ.ΧΠ. 11). Στο έργο του ίζοηττε Οεηωεε (1. 49. 6) επικαλείται την αυ­δεντία του Διονυσίου (ΘΟ νΠ. 2) γι” αυτην τη δεωρία, όμως οι Ἀρα­ὅες την είχαν δει να αναφέρεται από τον ίδιο τον «Αριστοτέλη» στηΘεολογία Π. 24, μια παρόιφραση της Εννεάδας Ιν. 4. 2. 10­14.

Δεν μπορούμε να συζητησουμε εδώ όιλλες νεοπλατωνικές επι­δρόισεις στον Ακινόιτη, όπως και στους υπόλοιπους μεγόιλους Σχο­λαστικούς. Μπορούμε μόνο να σημειώσουμε δύο κατευδύνσεις στις

4. Η ψευδο­αριστοτελική Θεολογία είχε μεταφραστεί στα τέλη του δωδέκα­του αιώνα, αλλαποτέ δεν είχε την ίδια επιρροή στους Λατίνους με αυτήν που είχε στους Άραβες.

5. ΡΜ|οεορ|τγ οί Ρ|οτ|ηαε 1, σελ. 15 σημ. 1.

264­

2

Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΘΪ

οποίες ασκήθηκε η νεοπλατωνική επίδραση έπειτα από αυτόν και

υπό τη δική του επιρροή. Η μία είναι η Θεία Κωμωδία του Δάντη,

του οποίου το καταληκτικό όραμα, όπως και πολλόι όιλλα σημεία

του ποιήματος, είναι εξ ολοκλήρου νεοπλατωνικό. Η αλλη είναι η

μυστικιστική σχολή του ΙἰΙιὶτιεΙειτια, όπως αυτή αντιπροσωπεύεται

από το Δομινικανό μοναχό Μεὶετετ Εεκίιαττ (περ. Ι26Ο­1327) και

τους μαθητές του Ταυ.Ιετ (περ. 1300­61) και θαεο (περ. 1295­1366).

Όπως ο Διονύσιος και ο ίδιος ο Πλωτίνος, έτσι και ο Εοκὶιαττ πολ­

λές φορές παρέὅαινε τα όρια της Ορθοδοξίας μέσα στο μυστικό

του ενθουσιασμό και ήταν πραγματι συμὅολή εκ μέρους της σύγ­

χρονης έρευνας ότι τον κατέταξε οριστικόι στη σχολαστική παρόιδο­

ση. Είναι παρ” όλα αυτόι αξιοσημείωτο ότι η υπεράσπιση ορισμένων

νεοπλατωνικών μοτίὅων από τους μυστικούς του ΙὶΙτὶτιεΙαιτ‹:ὶ, ιδίως

της αποφατικής θεολογίας, είναι περισσότερο ανενδοίαστη απ” ό,τι

του ίδιου του Ακινόιτη. Ως εκ τούτου η υπεράσπιση εκ μέρους του

Εεκὶταττ δογμόιτων όπως η κατεξοχήν διόικριση μεταξύ Θεού και τηςΜη Γνώσιμης Κεφαλής του Θεού και η παραδοχή του ενός αδημι­

ούργητου στοιχείου μέσα στην ψυχή, το οποίο προσέγγιςε στον

Πλωτίνο περισσότερο απ, ό,τι θα μπορούσε η Εκκλησία να ανεχτεί,

οδήγησε το 1329 στη μεταθανόιτια καταδίκη του.

Η σκέψη του Ν ικολόιου Κουςόινο (Ι­ΙΟΙ­64) είναι σε μεγόιλο ὅαθ­

μό μια σύνθεση της διονυσιακής παρόιδοσης, όπως παρουσιάστηκεαπό τη σχολή του ΒΙι1τιεΙειιια. Ήταν όμως το έργο του Πρόκλου

εκείνο που αποτέλεσε την αγαπημένη μελέτη του Κουςόινο, περι­

λαμὅανομένου τώρα και του Πλατωνική Θεολογία, του οποίου είχε

κόινει μια ιδιαίτερη μεταφραση· διότι ως καρδιναλιος είχε εμπλα­

κεί στις διαπραγματεύσεις για την επανένωση με την Ανατολή και

μπόρεσε έτσι να παίξει το δικό του ρόλο στη μεταδοση της αρχαί­

ας σοφίας στη Δύση. Οι σύγχρονες μελέτες έχουν επιόεὅαιώσει την

ισχυρή επιρροή του Πρόκλου στη σκέψη του· ένα σημαντικό πα­

ραδειγμα είναι η εξαρτηση της δασικής αρχής του Κου®ςόινο σύμ­

φωνα με την οποία στο Θεό τα αντίθετα συμπίπτουν από το τε­

λευταίο μέρος του υπομνήματος του Πρόκλου στο Παρμενίδηςἔ Τα

8. Πρβλ. Η. ΚΙὶυετιεΚγ„ Είη Ρτοκίοε­Ρυησ υηα εεὶηε Βεαευτυησ. σελ. 28, Ρ!ετο'ε Ρετπιεηίσεε

ιη τηε Μίααίο Ασεε εησ Ηεηείεεεηοε, σελ. 304­8· επίσης παραπανω, σελ. 240 σημ. ισ.

265

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

πιο πρωτότυπα χαρακτηριστικό. της φιλοσοφίας του Κουξόινο προ­έρχονται από την επίδραση του νομιναλισμού του ΟεΙ‹Ιτειπι· γιατίπαρόλο που η άρνησή του της ξεχωριστής ύπαρξης των καδολικώνεννοιών δεν αντέφασκε με τη στόιση των Νεοπλατωνικών απέναντιστις Ιδέες (πρὅλ. σελ. 45­6), ο Κουξόινο, αντί να ακολουδεί το με­σαιωνικό Νεοπλατωνισμό που τοποδετούσε τις Ιδέες μέσα στο ΘείοΝου, προτιμόι μόιλλον να μιλόι για τον ίδιο το Θεό ως το μόνο Ιδεώ­δες Πρότυπο και εκ τούτου ως Υπέρτατη Καδολική ίΕννοια (Ποστ.Ιἔτι. ΙΙ. 6). Με παρόμοιο τρόπο εγκαταλείπει το συμὅιὅασμό τωνΝεοπλατωνικών μεταξύ κλασικών και μυστικών αντιλήψεων στηναποτίμηση πεπερασμένου και απείρου· στη σκέψη του Κουξόινο τοόιπειρο ὅασιλεύει ασυναγώνιστο. Εξ ου και η έμφασή του, όπως συ­νοψίξεται στον τίτλο του γνωστότερου έργου του Πε· ΠοςτειΙἔτιοτειπτὶε, για ανεπαρκεια της εννοιακής σκέψης· διότι μέσα σεέναν περιορισμένο κόσμο η γνώση μπορεί να είναι μόνο κατά προ­σέγγιση, και αναμεσα σε αυτόν τον κόσμο και το δείο Ἀπειρο δενμπορεί να υπαρξει κανένα κοινό μέτρο. Εν κατακλείδι, η απόρριψητου παραδοσιακού πεπερασμένου σύμπαντος από τον Κουξόινοαποκλείει κάδε απόλυτη διόικριση μεταξύ ανώτερων και κατώτερωνπεριοχών· ως εκ τούτου καμία δαση δεν μένει για να δεωρηδούν οιουρανοί ανώτεροι του επίγειου κόσμου (Ποστ. Ιἔτι Π. ΙΖ). Συνεπώςη επανόισταση του Φιλόπονου διατηρείται (πρὅλ. σελ. 224­5) και οΝεοπλατωνισμός κόινει ένα αποφασιστικό ὅήμα πέρα από τα αρ­χαία και μεσαιωνικόι όρια στον κόσμο της Αναγέννησης.

Στην πραγματικότητα οι ιδέες του Κουξόινο δεν ήταν λιγότεροσημαντικές από εκείνες των περισσότερων από τους Ιταλούς Νε­οπλατωνικούς της Αναγέννησης, στους οποίους πρέπει τώρα ναστραφούμε. Εδώ δα πρέπει και πόιλι να περιοριστούμε σε λίγεςγενικές παρατηρήσεις που αφορούν κόιποιες ηγετικές μορφές τουκινήματος. Για την πολιτιστική και πνευματική επιρροή του ανα­γεννησιακού Πλατώνισμού, η οποία στόιδηκε ίσως μεγαλύτερηστην τέχνη, τη λογοτεχνία και την επιστήμη παρόι στην κυρίως φι­λοσοφία, λίγα μπορούν εδώ να λεχδούν· το πόσο δεσπόξουσα ήταναυτή η επιρροή στον καλλιτεχνικό τομέα έχει δειχτεί από το έργοτου Ιόἴἰπα Ρειἔειπ Μγετετἱεε ἱτι Βεπεἰεσεπεε. Πρέπει ωστόσο να

266

Η ῖΠῖ διορδώσουμε κάποιες παρανοησεις σχετικά με τον αναγεννησιακό

Πλατωνισμό. Πρώτον και σημαντικότερο, δεν ήταν μια επιστροφη

από το Νεοπλατωνισμό στον «αυδεντικό Πλάτωνα››· ο διαχωρισμός

μεταξύ των δύο δεν ξεκίνησε πραγματικά πριν από τον Εεὶριτἰπ και

δεν είχε πληρως επιτευχδεί μέχρι το δέκατο ένατο αιώνα. Ούτε η

μαδηματικη έμφαση ορισμένων Πλατωνικών της Αναγέννησης, συ­

μπεριλαμὅανομένου του Κουςάνο, συνεπάγεται απαραίτητα την

απομάκρυνση από το Νεοπλατωνισμό· μπορεί να σημαίνει απλώς

την προτίμηση τους για την ιαμὅλίχεια­πρόκλεια μορφη Νεοπλα­

τωνισμού αντί της πλωτινικης (πρὅλ. σελ. 45­6). Δεύτερον, ο ανα­

γεννησιακός ενδουσιασμός δεν περιοριςόταν στις λιγότερο ευφά­

νταστες όψεις του Νεοπλατωνισμού· ένα αποκρυφιστικό γούστο

ηταν στην πραγματικότητα χαρακτηριστικό της εποχης, με εξαίρε­

ση πολλούς από τους πρωτοπόρους της σύγχρονης επιστημης,

όπως για παράδειγμα τον Παράκελσο και τον Κέπλερ. Τρίτον, και

σε σχέση με το τελευταίο ζητημα, μέχρι τη χρονολόγηση του έργου

Ερμητικά από τον ίζειεειυιροιι το 1614 η πλατωνικη παράδοση δεω­

ρούνταν ύστερη εξέλιξη της πανάρχαιας αιγυπτιακης σοφίας του

Ερμη του Τρισμέγιστου, της υποτιδέμενης πρωτογενούς πηγης του

ρΙτὶΙοεορΙιἱει ρετεπτιὶε. Και τέλος, σε αντίδεση με λόγιους ουμανι­

στές όπως ο Πετράρχης, ο αναγεννησιακός Νεοπλατωνισμός δεν

ηταν με κανένα τρόπο αποφασισμένα εχδρός είτε απέναντι στον

Αριστοτέλη είτε απέναντι στο μεσαιωνικό Σχολαστικισμό. Όπως δα

δούμε, η ακριὅης σχέση του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη παρέμε­

νε (όπως πάντα) ένα ζητημα σκληρά διαφιλονικούμενο.

Η κύρια όμως συνεισφορά του Φλωρεντιανού Πλατωνισμού

ηταν ὅέὅαια ότι έκανε διαδέσιμους στη Δύση εκείνους τους αρχαί­

ους φιλοσόφους των οποίων τα έργα ηταν προηγουμένως γνωστά

μόνο έμμεσα. Η έμπνευση του Πληδωνα του Γεμιστού έφερε καρ­

πούς, όπως έχουμε δει (σελ. 256), στην Πλατωνικη Ακαδημία του

Με.τεὶΙὶο Ρὶείττο (Ι433­99) και στις εκδόσεις και τις μεταφράσεις

του, ιδιαίτερα του Ερμη του Τρισμέγιστου (1463), του Πλάτωνα

(1464­9) και (με υπόμνημα) του Πλωτίνου (Ι484­92). Το κύριο έργο

του ίδιου του Ρὶεὶτιο, το Πλατωνική Θεολογία περί της Αδανασίας της

Ψυχής, εμφανίστηκε το 1474, ενώ το υπόμνημά του στο Συμπόσιο

Ζ67

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

(1469) στάδηκε μια από τις κύριες πηγές, μαξί με το έργο του(Ηοτάεπο Βτιιιτο Ετοιεὶ Ρατοτὶ, της αναγεννησιακής, ιδιαίτερα τηςελισαὅετιανής, ιδέας για τον έρωτα. Ο κυρίαρχος σκοπός τουΡὶεὶιτο, η απόδειξη της αρμονίας της πλατωνικής και της χαλδαικήςπαράδοσης με το Χριστιανισμό, προχώρησε ένα ακόμη ὅήμα από τονεότερο σύγχρονό του, τον θἰονατιπὶ Ρὶεο αεΠει Μὶτειιιάοὶα (1463­

94), ο οποίος προσέδεσε τον Ιουδαικό Καμπαλισμό στον κατάλογοτων αυδεντικών πηγών. Από αυτές τις διαφορετικές πηγές ο Ρὶεοδημιούργησε έναν κατάλογο 900 δέσεων (περιλαμὅάνοντας 55 πλα­τωνικά συμπεράσματα που πήρε από τον Πρόκλο), των οποίων τηναρμονία ξήτησε να υποστηρίξει σε δημόσιο διάλογο. Εντούτοις,πολλές από τις εργασίες καταδικάστηκαν από την Εκκλησία και ο

πρόωρος δάνατος του Ρὶοο έὅαλε τέρμα στο σχέδιο. Το πιο γνωστόέργο του, το Λόγος περί της αξιοπρέπειας του Ανδρώπου, μια έκδε­ση της νεοπλατωνικής αντίληψης, που έγινε δεμελιώδης για τοναναγεννησιακό ουμανισμό, του ανδρώπου ως μικρόκοσμου, επρό­κειτο να αποτελέσει το προοίμιο της υποστήριξης των ιδεών του.

Οι αναγεννησιακοί απόγονοι των Νεοπλατωνικών δεν ήταν απλάαντίγραφα είτε των αρχαίων πηγών τους είτε ο ένας του άλλου, όσοτουλάχιστον δεν ήταν ούτε οι αρχαίοι τους πρόγονοι. Ένα παρά­δειγμα της μεταμόρφωσης που επέφεραν στις ιδέες των αρχαίων εί­ναι η σιωπηλή αντικατάσταση της τριάδας Πρόοδος­Μονή­Επιστραφή στο παραδοσιακό νεοπλατωνικό σχήμα έτσι ώστε να συμφωνή­σει με το χριστιανικό δόγμα (πρὅλ. σελ. 214). Ήταν αυτήν την τριά­δα που έὅλεπαν να εκφράξεται στην παραδοσιακή εικονογραφίατων τριών Χαρίτων, ερμηνεία η οποία εξηγεί τη δημοτικότητα αυ­τής της εικόνας στην αναγεννησιακή τέχνη? Οι διαφορές μεταξύτου Ρἰοἰιιο και του Ρὶεο δεν ήταν λιγότερο σημαντικές. Πρώτον,υπάρχει ο μυστικότερος τόνος της σκέψης του Ρὶςο· διότι, ενώ ο

Ρὶςὶτιο, ο οποίος παρέμεινε εγγύτερα στη λόγια ουμανιστική παρά­δοση, δεωρούσε την ενατένιση ολοκλήρωση των φυσικών δυνάμεωντου ανδρώπου, σκοπός του Ρὶςο ήταν η μυστική αυτοεξάλειψη.Δεύτερον, ο Ρὶεὶιιο, ως ιερέας, έδειξε μεγαλύτερο ενδιαφέρον για

7. Πρβλ. ννιιια ότι., σελ. 88 κ.ε.

268

Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

τη δεολογική ορδοδοξία απ” ό,τι ο Ρὶςο, μια διαφορόι που είναι φα­νερή από τις αντίστοιχες στόισεις τους απέναντι στον αποκρυφισμό·διότι, μολονότι ο Ρἰοο ήταν πιο επικριτικός από τον Εὶςὶτιο προς τηναστρολογία, ο τελευταίος χρησιμοποιούσε τη μαγεία μόνο ως τρόποφυχοδεραπείας, ενώ ο Ρὶοο, σύμφωνα με τις καμπαλιστικές του κλί­σεις, επεξέτεινε την εφαρμογή της στη δρησκευτική σφαίρα. Η κὐ­ρια φιλοσοφική τους διαφωνία αφορούσε το αιώνιο ερώτημα σχετι­κόι με το κατόι πόσο ο Αριστοτέλης συμφωνούσε με τον Πλόιτωνα,όπου ο Εὶςὶιτο έπαιρνε την αρνητική και ο Ρὶςο τη δετική πλευρόστην πραγματεία του Περί Ειναι και Ενότητας. Το κλειδί στη λύσητου Ρὶεο είναι η δωμιστική ερμηνεία του «Είναι», η οποία του επι­τρέπει να υποστηρίξει ότι η αριστοτελική αποψη για το Θεό ως

Υπέρτατο Ον σημαίνει το ίδιο με την τοποδέτηση του Ενός επέκει­να του Όντος από τον Πλόιτωνα, όιρα και οι δυο φιλόσοφοι κόινουνσυνετακτή την Ενότητα με το Είναι· μια αναγκαία συνέπεια ήταν η

εγκατόιλειιμη από τον Ρὶοο της νεοπλατωνικής ερμηνείας του Παρ­μενιδης. Η διαμόιχη είχε ξεκινήσει από μια πραγματεία του Πλήδω­να που υποστήριζε την κατωτερότητα του Αριστοτέλη, άποψη ηοποία επαναλήφτηκε τον επόμενο αιώνα από τον Ετατιςεεεο Ρειττὶπὶ(1529­97), αντιπρόσωπο των αποκρυφιστικών επιστημονικών τόισεωνμέσα στον αναγεννησιακό Νεοπλατωνισμό και εκδότη όπως και με­ταφραστή αρχαίων κειμένων· ανάμεσα στις εκδόσεις του ήταν μιαλατινική εκδοχή της ιμευδο­αριστοτελικής Θεολογιας, της οποίας τηναυδεντικότητα ο Ρε.ττὶ2Ζἰ δεχόταν και την οποία δεν μας προκαλείέκπληξη που την προτίμησε από τα αυδεντικόι έργα του Αριστοτέλη.

Ενώ ο Ρὶοο και ο Ρειττὶπὶ μπορεί να διέφεραν στον Αριστοτέλη,οι φιλοσοφίες τους επέσυραν την κοινή συνέπεια μιας καταδίκηςαπό την Εκκλησία. Ωστόσο κανείς τους δεν ήταν εσκεμμένα ανορ­δόδοξος και σε αυτό διέφεραν από τον πλέον διαὅόητο των ανα­γεννησιακών Πλατωνικών, τον (Ηοτἀεηο Βτιιιτο (Ι548­1600), ο

οποίος, καδώς δεν ήταν ικανοποιημένος από τη «συμπὐκνωση»των τριών Υποστόισεων του Πλωτίνου της μίας μέσα στην όιλλη,έκανε το επόμενο ὅήμα ­στο οποίο αντιστόιδηκαν όλοι οι υπόλοι­ποι Νεοπλατωνικοί­ να ταυτίσει το όιπειρον της Ύλης με εκείνοτου Ενός. Ιδιαίτερου ενδιαφέροντος είναι τα επιχειρήματα του

269

ΝΕΟΠΛΑἹὉΝΙΣΜΟΣ

Βταιτο, στο τέταρτο κεφάλαιο του έργου του Αιτια, Αρχή και Ενό­τητα, για την ταύτιση της αισδητής ύλης του Πλωτίνου με τη νοητήύλη. Γενικότερα, η σκέψη του Βτιιτιο σηματοδοτεί μια αυστηρότε­ρη εφαρμογή της αρχής της σύμπτωσης των αντιδέτων του Κουζόι­νο (ιδιαίτερα της δύναμης και της ενέργειας) μέσα στο Θεό από ό,τιο ίδιος ο Κουζόινο δα τολμούσε. Και ήταν αυτό, μαζί με την υπερά­σπιση μιας διακηρυγμένα αντιχριστιανικής ερμητικής δρησκείας,που τον οδήγησε στο μαρτυρικό δόινατο.

Σχολαστικές (περιλαμὅανομένων νεοπλατωνικών) ιδέες συνι­στούν ένα μεγόιλο μέρος της φιλοσοφίας του Καρτέσιου° τον επη­ρέασαν, για παραδειγμα, στη δεολογία του, αλλά σημαντικότερηαπό όλα είναι η έννοια της συνείδησης στην οποία ὅασίςεται η ψυ­χολογία του και η οποία, μολονότι ξένη στην κλασική ελληνικήσκέψη, αποτελεί ένα από τα πολλα δανεια του Καρτέσιου από τηναυγουστίνεια παρόιδοση και ως εκ τούτου από το Νεοπλατωνισμό.Σε δύο κρίσιμα ζητήματα όμως διαχωρίζεται από τη νεοπλατωνικήπαραδοση. Το ένα είναι η περίφημη διχοτομία του μεταξύ ύλης καιπνεύματος, η οποία είναι αυστηρότερη από εκείνη οποιουδήποτεαρχαίου φιλοσόφου και πλήρως ξένη στον Αριστοτελισμό (όπου ηψυχή είναι η μορφή του σώματος) και στο Νεοπλατωνισμό (όπουτο σώμα είναι μια εικόνα της ψυχής). Είναι ομολογουμένως ευκο­λότερο να δρηνήσουμε τις δλιὅερές συνέπειες του διαζυγίου παρόινα δείξουμε πώς μπορούν να επανορδωδούν° και ήταν οπωσδήπο­τε απαραίτητες προκειμένου η επιστήμη να προοδεύσει. Δεν μπο­ρεί να ειπωδεί το ίδιο για την όιλλη καινοτομία του Καρτέσιου, τηνυπεραπλουστευτική ταύτιση της νοητικής δραστηριότητας με τησυνείδηση, η οποία τον οδήγησε να αγνοήσει όλες τις ασυνείδητεςψυχολογικές διεργασίες τις οποίες ο Πλωτίνος είχε προσέξει(πρὅλ. σελ; 25). Ένας από τους στόχους των πλατωνικόι προδια­τεδειμένων στοχαστών μέσα στους επόμενους αιώνες ήταν ναδιορδώσουν αυτήν την παράλειψη: εξέχουσα παραδείγματα αυτούυπήρξαν ο Ι.εὶι:›τιὶΖ και οι Πλατωνιστές του Κέιμπριτζ (αν και οΕοοκε έμεινε με την πλευρόι του Καρτέσιου).8

8. Πρβλ. Ι.. Ι.. ννηγιε, Τηε ϋηοοηεοἰουε Βεϊοτε Ρτεαα, σελ. 86 ι‹.ε.

270

Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

Με τις μετακαρτεσιανές επιδράσεις του Νεοπλατωνισμού πρέπεινα ασχοληθούμε ακόμη πιο σύντομα. Το πιο αξιοσημείωτο χαρακτη­ριστικό τους είναι η αντίθεση αναμεσα στην κατάσταση της Βρετα­νίας και σε εκείνη της ηπειρωτικής Ευρώπης. Στην πρώτη, η φιλο­σοφική του επιρροή έχει σε μεγαλο ὅαθμό περιοριστεί σε προσωπι­κότητες δεύτερου και τρίτου μεγέθους, όπως οι Πλατωνιστές τουΚέιμπριτξ, υπό την ηγεσία του Ηετιτγ Μοτε (Ι614­87) και του ΚειΙρΙιΟυ‹ἰννοττΙτ (1617­88) το δέκατο έὅδομο αιώνα, και ο ΟοΙετὶ‹:­ίςε το δέ­κατο ένατο, μολονότι πρέπει επίσης να γίνει μνεία του παρόιξενουέργου του Βει·Ι‹οΙεγ Βὶτιε, το οποίο μέσα από ένα στοχασμό για τιςαπόκρυφες θεραπευτικές ιδιότητες του νερού περνόι σε ένα μυστικόόραμα της θείας ενότητας. Αντίθετα, η μετακαρτεσιανή σκέψη τηςηπειρωτικής Ευρώπης έχει διατηρήσει μια ουσιώδη νεοπλατωνικήσυνιστώσα. Έτσι κατόι το δέκατο έὅδομο αιώνα ο μονισμός του Σπι­νόξα και η μοναδολογία του Εείοπὶε αντιπροσώπευαν διαφορετικέςεξελίξεις ενός κοινού νεοπλατωνικού υποὅόιθρου, ενώ κατόι το δέκα­το ένατο αιώνα η πλωτινικών αποχρώσεων σκέψη του $‹:ΙτεΙΙὶπ8 έρ­χεται σε αντίστιξη με το πιο πρόκλειο σύστημα του Χέγκελ. Μερι­κές από τις σημαντικότερες αντιστοιχίες με τον αρχαίο Νεοπλατωνι­σμό τις έχουμε αγγίξει με τη μελέτη μας. Το κοινό χαρακτηριστικότων Γερμανών Ιδεαλιστών του δέκατου ένατου αιώνα είναι η εφαρ­μογή ενός από πολλές απόψεις νεοπλατωνικού σχήματος στην ιστο­ρική εξέλιξη του κόσμου, διαδικασία η οποία οδηγήθηκε ακόμη μα­κρύτερα κατά τον εικοστό αιώνα από τον Ηειιτί Βετἔεοιι. Η σκέψητου Βετἔεοτι μπορεί να ιδωθεί ως μια προσπαθεια αναδιατύπωσηςτης φιλοσοφίας του Πλωτίνου για την Ψυχή (αγνοώντας χαρακτηρι­στικόι τον αιώνιο Νοητό του κόσμο) με τους όρους των σύγχρονωνεπιστημονικών ιδεών και ήταν η τέταρτη Εννεάδα του Πλωτίνου πόι­νω στην οποία ο Βετςεοτι έδωσε τις διαλέξεις του κατά τη διαρκειατου 1897­8 στο ΟοΙΙὲἔε ἀε Ρταιτεε, οι οποίες του προσέφεραν μερι­κές από τις πιο καρποφόρες ιδέες του· για παραδειγμα τη διόικρισηπου έκανε στο έργο τουΎλη και Μνήμη μεταξύ συνειδητής και αυ­τόματης μνήμης (πρὅλ. σελ. 137­8).

Στην Αγγλία, από την άλλη μεριόι, η κύρια επιρροή του Νεο­πλατωνισμού υπήρξε στον τομέα της λογοτεχνίας, ιδιαίτερα στη

27Ι

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

διάρκεια της ελισαὅετιανής περιόδου και στους κύκλους των Ρομα­ντικών, οι οποίοι ένιωσαν την έλξη της σχολής όχι λιγότερο από τουςΓερμανούς συγχρόνους τους. Η επίδραση της πλατωνικής παράδο­σης στον ἌἴίΙΙίαπι ΒΙειΙ‹ε· έχει φωτιστεί πρόσφατα από την ΚατίτίεετιΒαίιιε· ένα καλό παράδειγμα είναι ο πίνακάς του Τίτο θεα οί Τἰπιεειπα ὅρεσε, ὅασισμένος στο έργο του Πορφύριου Περί του εν Οδυσ­σεισ των Νυμφών Ἀντρου (αναπαριστάται στο εξώφυλλο της δεύτε­ρης αγγλικής έκδοσης).9 Ως παράδειγμα της χρήσης των νεοπλατω­νικών κειμένων από τους ελισαὅετιανούς μπορούμε να παραδέσου­με τη διασκευή που έκανε ο θρεττεετ στην αρχή της πραγματείας Ι.6 του Πλωτίνου, περί Κάλλους:

Πόσο μάταια οι κενές γνώσεις διδάσκουνΠως η ομορφιά δεν είναι τίποτε άλλο, παρά μίξηΩραίων χρωμάτων και αρμονική σύκγρασηΑγνών αποχρώσεων, που σύντομα δα χαδείΚαι δα περάσει, σαν ίσκιος του καλοκαιριού°Ή ότι δεν είναι παρά μια τεράστια σύνδεσηΚαλοζυγισμένων μερών, που γυρεύουν να ενωδούνί

μπορεί η αναλογία της εξωτερικής όψηςΝα κινήσει τέτοια συγκίνηση μεσ, στα ὅάδη της ψυχής,Που αρκεί να τυφλώσει αισδήσεις και λογικό;

Ρονντε Ιινπιτιε: οί Βεαατἱε"

Στον εικοστό αιώνα η νεοπλατωνική επιρροή είναι ιδιαίτερα ισχυ­ρή στον Υεαίε, κυμαινόμενη από μεμονωμένες φράσεις όπως «τομέλι της δημιουργίας», μιας αντήχησης του Περί του εν Οδυσσείατων Νυμφών Ἀντρου," μέχρι την παράφραση του Δελφικού Χρη­σμού για τον Πλωτίνο (1931).

9. Συζητείται από τον Ηείηο, Βίεκε από Τπεαίιίοπ. κεφ. 8, σελ. 89­98.

ι0. Σ.τ.μ.: Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμό τον Φώτη Τερζόκη και τις μαθήτριες του στοαγγλικό μεταφραοτικό τμήμα του ΕΚΕΜΕΛ για την απόδοση του ποιήματος του 8ρεηεει·.

ιι. Απιοηρ 8ο|·ιοο| Οήί|ι:|ι·εη ίιΘ28)· ιτρβλ. Πορφύριος Ἀντρ. κεφ. ι8­ι7· οφείλω τα παράλλη­λα αυτό χωρία στο φίλο μου και παλαιότερο μαθητή μου, κ. Οενίό Εειειίγ, του οποίου η αδη­μοσίευτη διατριβή δείχνει την τερόοτια βελτίωση της προηγούμενης πολύ επιφανειακήςγνώσης που είχε ο Υεετε του Πλωτίνου αφότου διαβασε τη μεταφραση του ΜεοΚεππε.

272

Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

Η περίπτωση του Υεετε δείχνει ότι η έλξη του Νεοπλατωνισμούδεν έχει με κανένα τρόπο εξαντληδεί στις ημέρες μας. Η σύγχρονηακαδημαϊκή διερεύνηση του κινήματος, από την άλλη μεριά, ελάχι­στα μπορεί να συγκριδεί με εκείνη των περισσότερων κλάδων τωνκλασικών σπουδών: στην πραγματικότητα μέχρι πολύ πρόσφαταέχει προσελκύσει σχετικά λίγους από τους πρώτου διαμετρήματοςερευνητές. Οι λόγοι αυτής της παραμέλησης είναι τρεις. Πρώτον,το ύφος των Νεοπλατωνικών δεν ήταν τέτοιο ώστε να προσελκύσειεκείνους που είχαν εκπαιδευτεί στη φιλοσοφία και στη λογοτεχνία,ενώ η δυσκολία τους συσκότιξε (και ακόμη τείνει να συσκοτίξει) τηνπνευματική τους αξία. Δεύτερον, ὅρίσκονταν έξω από τα χρονολο­γικά όρια μέσα στα οποία ένας κλασικός συγγραφέας μπορούσε ναχαίρει εκτίμησης, ενώ ήταν πολύ πρώιμοι για να εμπέσουν στην αρ­μοδιότητα του Μεσαιωνιστή. Τρίτον, όταν το δέκατο ένατο αιώνα οΝεοπλατωνισμός διακρίδηκε τελικά από τη διδασκαλία του ίδιουτου Πλάτωνα, η σχολή δεν έγινε αντιληπτή ως μια φυσική και εν­διαφέρουσα εξέλιξη της κλασικής ελληνικής σκέψης, αλλά ως μιααξιολύπητη παρέκκλισή της· ούτε έξω από τους ρομαντικούς καιτους εγελιανούς κύκλους ήταν οι ὅασικές ιδέες του κινήματος ελ­κυστικές στο φιλοσοφικό κλίμα του δέκατου ένατου και των αρχώντου εικοστού αιώνα. Εδώ οφείλεται και ο πολύ μικρότερος αριδμόςεκδοτών και μεταφραστών των Νεοπλατωνικών στις αρχές του δέ­κατου ένατου αιώνα που το ενδιαφέρον τους ήταν μάλλον προσω­πικό παρά ακαδημαϊκό ­ ιδιαίτερα του Ωτειηετ στη Γερμανία, τουΩουιεὶττ στη Γαλλία και της σημαντικής μορφής του ΤΙιοπιε.ε ΤαγΙοτ(Ι758­1835) στην Αγγλία, του οποίου οι μεταφράσεις πολλών ύστε­ρων νεοπλατωνικών κειμένων παραμένουν οι μόνες διαδέσιμες.Μολονότι υφολογικά ήταν ακόμη λιγότερο ελκυστικές από τα ελ­ληνικά τους πρωτότυπα, ήταν αξιοσημείωτα ακριὅείς για την επο­χή τους και έκαναν τον Πλάτωνα και πολλά νεοπλατωνικά κείμε­να προσιτά στους Άγγλους Ρομαντικούς, από τους οποίους μόνοο ΩοΙει·ἰὀ.ςε και ο ΒΙτεΙΙεγ μπορούσαν να διαὅάσουν το ελληνικόπρωτότυπο. Το γενικό όμως επίπεδο των νεοπλατωνικών μελετώντου δέκατου ένατου αιώνα δεν ήταν ικανοποιητικό· παρότι πα­ρουσιάξονταν εκδόσεις των περισσότερων νεοπλατωνικών κειμένων

Ζ 73

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

(με σημαντική εξαίρεση την Πλατωνική Θεολογία του Πρόκλου), με­

γάλο μέρος της δουλειάς έπρεπε ή πρέπει να ξαναγίνει. Ίσως το πιο

ικανοποιητικό ήταν οι εκδόσεις του Βερολίνου των υπομνηματιστών

του Αριστοτέλη, οι οποίες ωστόσο δεν στρέφονται στη λεπτομερή

μελέτη των ίδιων των υπομνηματιστών. Η γενική κατανόηση των

Νεοπλατωνικών προόδευσε από τις πρωτοποριακές μελέτες του

Βὶτιιοη (1845) και του νει‹:1ιετοτ (1846), μολονότι το σφάλμα της ὅα­

σικής του οπτικής, όπως συνοψίζεται στη φράση «Σχολή της Αλε­

ξάνδρειας», έχει σημειωδεί (πρὅλ. σελ. 36). Η τάση αυτών των με­

λετητών να δουν το Νεοπλατωνισμό απλώς ως ανατολικό μυστικι­

σμό αμφισὅητήδηκε στο έργο του Ζε11ετ Ηὶετοτγ οι" Οτεεκ

ΡΙιἰΙοεοΡιν και στην αγγλική μελέτη του 1ι'ιί11ἰ°ιτει1‹ετ που πρωτοδη­

μοσιευτηκε το 1901, αλλά η εσωτερική εξέλιξη της σχολής δεν είχε

διασαφηνιστεί πριν από το 1910, με το έργο του ΡταεὼτετΠὶεήιαπἔεη υηα 5εΙταΙε·π έτη Νει.ιρΙετοηἰεοπιε. Το άρδρο του

Ρτεεὼτετ ήταν ιδιαίτερα σημαντικό διότι καταδείκνυε την επιρροή

του Ιάμὅλιχου, ενώ το έργο του Βὶἀεε ιἄε είε Ροτρήγτε (1913) άνοι­

ξε το δρόμο για τη μετέπειτα μελέτη του Πορφυριου. Η σημαντι­

κότερη συμὅολή στις ύστερες νεοπλατωνικές σπουδές που επρό­

κειτο να εμφανιστεί στον εικοστό αιώνα ήταν ωστόσο η έκδοση του

έργου Στοιχείωσις Θεολογική του Πρόκλου από τον Βοαἀε, η οποία

παρουσιάστηκε το 1936. Το άρδρο του Ποααε το 1928 για τη νεο­

πλατωνική ερμηνεία του Παρμενίδης χρησίμευσε ομοίως στο να φω­

τίσει το υπόὅαδρο του Πλωτίνου, ενώ άλλες αξιοσημείωτες συμὅο­

λές σε αυτό το πεδίο περιλαμὅάνουν το έργο του Ν. Τ1τεὶ1ετ

1/οτοετεἱτιιηἔ αεε Νεαρῶτοπἰεπιαε (1930), το ὅιὅλίο του Η. Ε. ιινὶττ

για τον Αλὅίνο (1937) και η έκδοση των αποσπασμάτων του Νου­

μήνιου (1937) από τον Ε. Α. Ιπεεπιατι.

Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας σχετικά με το υπόὅαδρο

του Πλωτίνου συνοφίξονται στο έργο του Α. Η. Ατιτιεττοπς

Ατεήἱτεετυτε οἱ Ηιε ΙητεΙΠ8ὶΖ›1ε· Ππὶνετεε ὶιι Ηιε ΡΙιἰΙοεορΙτγ οἰΡΙοΗπιιε (1940). Και ήταν ο ίδιος ο Πλωτίνος ο οποίος, καδόλου

αναπάντεχα, έλκυσε τη μεγαλύτερη προσοχή στο μεσοπόλεμο. Στην

Αγγλία η μετάφραση του ΜαεΚε·τιηα (1917­30) και οι διαλέξεις του

Ιηεε στο Οὶίίοτά (1917­18) πέτυχαν ευρεία απήχηση, ενώ την ίδια

274

Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΧΣΜΟΥ

στιγμή γίνονταν μεταφράσεις στα Γαλλικά από τον Ε. Βτέίιὶοι·(Ι924­38) και στα Γερμανικά από τον Η. Ηετἀοτ (Ι93Ο­7). Οι τε­λευταίες ἠταν και παραμένουν οι ακριὅέστερες που έγιναν ποτέ·αντίδετα, η αξία της έκδοσης του Βτέίιὶει· στις εκδόσεις Βυαέ·έγκειται περισσότερο στις δαυμάσιες εισαγωγές του στις διάφορεςπραγματείες παρά στη μετάφραση ἡ το κείμενό του, τα οποία μάλ­λον επαληδεύουν τον κανόνα που διατύπωσαν οι Ηοιιτγ καιΒοΙιννγΖετ, ότι κάδε έκδοση των Εννεάδων που δημοσιεύτηκε στοδέκατο ένατο και στο πρώτο ημισυ του εικοστού αιώνα παρουσιά­ζει μια επιδείνωση σε σύγκριση με τις προηγούμενεςῃ Η κατάστα­ση άρχισε να διορδώνεται μόνο το 1951, με τον πρώτο τόμο της κρι­τικἠς έκδοσης των Ηοτιτγ και ΞοΙιινγΖοτ, η οποία για πρώτη φοράέλαὅε υπόψη της το σύνολο των χειρογράφων της παράδοσης. Δυ­στυχώς αυτη δεν έχει φτάσει ακόμα στην Εννεάδα νΙ, εν τω μετα­ξύ όμως ένα ολοκληρωμένο κείμενο, συναρπαστικότερο από τωνΗετιτγ και $οΙ·ιννγΖοτ, που έχει όμως λάὅει υπόιμη το έργο τους, τό­σο το δημοσιευμένο όσο και το αδημοσίευτο, έχει εμφανιστεί στηναναδεώρηση της μετάφρασης του Ηειτάετ από τους ΤΙιεἰΙε·ι· καιΒειιίίετ, όπου έχουν προστεδεί και σημειώσεις. Ο Ατπιείτοιις στιςεκδόσεις Ι..οεὶ› είχε ομοίως πάρει ως ὅάση τους Ηοιιτγ καιΒ‹:ΙτννγΖέτ. Η κατανόηση του Πλωτίνου έχει προοδεύσει περαιτέρωαπό πολυάριδμες γενικές και ειδικές μελέτες ­σχετικά λίγες απόαυτές, δυστυχώς, διαδέσιμες στην αγγλικη γλώσσα­ και ένα λεξικότου Πλωτίνου πρόκειται σύντομα να εμφανιστεί,'3 αλλά η έλλειψηφιλοσοφικού σχολιασμού εμποδίζει ακόμη την περαιτέρω έρευνα.

Μόνο πιο πρόσφατα ο ύστερος Νεοπλατωνισμός έχει αρχίσεινα δεωρείται πνευματικά σεὅαστός, αλλά τα τελευταία χρόνια έχειπαρατηρηδεί ένας κατακλυσμός από εκδόσεις και μελέτες πολλώνὅοισικών του κειμένων, με πιο πρόσφατα παραδείγματα το σημα­ντικό έργο του Ηεάοτ Ροτρἡγτο ετ ίἄετοτἱπυε και τον πρώτο τόμοαπό την Πλατωνική Θεολογιρι των θείίτογ και ννοετοτὶηκ στις εκ­δόσεις Βιιόέ, ο οποίος τελικά εξασφαλίζει στο έργο τη μελέτη που

ι2. Ρ|οίΙηί Εηηεεαεε Ι., σελ. ›ο‹ί›‹.

ι3. Σ.τ.μ.: Το Λεξικό του Πλωτίνου κυκλοφόρησε το ι980 από τον 8|εειηεη, ΔεκίεοηΡ|οτΙηΙευπι, λείσεη: Ε. Δ. Βτίίι.

275

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

του αξίξει. Ο Ιάμὅλιχος μέχρι στιγμής έχει λάὅει λιγότερη προ­σοχή από τον Πορφύριο ή τον Πρόκλο, όμως το έργο του Περί των

Αινυπτίων Μυστηριιυν έχει εμφανιστεί στη σειρά των εκδόσεωνΒιιαέ και ετοιμάξεται μια έκδοση των αποσπασμάτων του, όπως

είναι αξιόπιστες οι εκδόσεις του έργου Χαλδαὶκά Λόγια και τουΠερί Αρχών του Δαμάσκιου. Γενικά, οι Αγγλοσάξονες μελετητέςκαδυστέρησαν να στραφούν στους Νεοπλατωνικούς περισσότεροαπ” ό,τι οι συνάδελφοί τους από την ηπειρωτική Ευρώπη, μολο­νότι ο Βοαάε, ο Αττιτεττοτιἔ, ο Α. Ο. Πογα, ο ]. Μ. Ιἰἰετ και άλ­λοι αποτελούν αξιοσημείωτες εξαιρέσεις. Αντίδετα, η αγγλική με­λέτη των ύστερων επιδράσεων της σχολής δεν ήταν αμελητέα καιτο έργο του Ινστιτούτου ννατουτἔ και των σχετιξόμενων με αυτόαξίξουν μια ιδιαίτερη μνεία.

Το ότι η πολιτιστική επίδραση του Νεοπλατωνισμού τού δίνειτο δικαίωμα μιας πολύ σοὅαρής μελέτης δύσκολα μπορεί να αμ­φισὅητηδεί. Οι γνώμες μπορεί να διαφέρουν περισσότερο ως προςτο τι έχει να πει σέ εμάς σήμερα. Σε σχέση με αυτό μπορούμε κα­ταρχάς να παρατηρήσουμε ότι, όπως και άλλα κινήματα, ο Νεο­πλατωνισμός περιέχει καλά και κακά στοιχεία· δα ήταν προφανώςανόητο να τοποδετήσουμε τον Ιεροκλή ή τον Ολυμπιόδωρο στοίδιο επίπεδο με τον Πλωτίνο ή να ισχυριστούμε ότι καδετί ακόμηκαι στον Πλωτίνο έχει απαραμείωτη αξία. Αν περιοριστούμε στιςκύριες τάσεις της σχολής, η δρησκευτική και ὅιωματική της πλευ­ρά φαίνεται ότι έχει περισσότερα να δώσει απ, ό,τι η αναγωγικήτης μεταφυσική. Ίσως είναι απερίσκεπτο στο φως των προηγού­μενων εμπειριών να συμπεράνουμε με ὅεὅαιότητα ότι μια τέτοιαμεταφυσική είναι τελείως νεκρή, όμως όλα τα φαινόμενα σήμεραδείχνουν προς αυτήν την κατεύδυνση. Εντούτοις, κάτι τέτοιο δενκαταστρέφει με κανένα τρόπο τη φιλοσοφική σημασία του Νεο­πλατωνισμού, εφόσον, όπως γίνεται σαφές από τη μελέτη μας,πολλά στοιχεία της καλύτερης και αυδεντικότερης φιλοσοφίαςτης σχολής προέρχονται από την ανάλυση που κάνει των δεολογι­κών και ψυχολογικών ιδεών, όπως και της συνειδητής εμπειρίας. ΟΠλωτίνος φυσικά αποτελεί ένα από τα καταφανέστερα παραδείγ­ματα, αλλά δεν πρέπει να ξεχάσουμε τα αναρίδμητα ξητήματα,

276

Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ

όπως τις συνέπειες του ρόλου του Ενός ως Απολύτου, στα οποίαοι διαδοχοί του αποσαφήνισαν τις ιδέες του. Και ως προς τηνεμπειρική της πλευρό. η σχολή αποτελεί τον κύριο δυτικό αντιπρό­σωπο του έργου που προωδήδηκε στη σύγχρονη εποχή από τονιΝὶΙΙὶατη ]απιεε“ και αλλους, να οικοδομηθεί μια δεολογία στη ὅόι­

ση της δρησκευτικής εμπειρίας. Γι” αυτό και δα πρέπει να έχειπολλό. να διδόιξει σε όσους πασχίςουν σήμερα για μια τέτοια ερ­γασία. Δεν είναι λιγότερο σημαντικές οι δρησκευτικές αποκλίσειςμεταξύ των μελών της, ιδιαίτερα μεταξύ του Πλωτίνου και του Ιόιμ­ὅλιχου, οι οποίοι έχουμε δει ότι εκπροσωπούσαν διαφορετικούςδρόμους, παντα εξίσου ελκυστικούς, στη λύση του προὅλήματοςτης δείας εμμένειας έναντι της υπερὅατικότητας.

Η ειδική σύγχρονη σημασία της σχολής δα δούμε πως είναι δι­πλή. Φιλοσοφικά προσφέρει ένα αντίδοτο στην αποψη, που είναιευρέως διαδεδομένη στους σύγχρονους αγγλοσόιξονες φιλοσόφους,πως η φιλοσοφία πρέπει να ὅρίσκεται σε συμφωνία με τις επιταγέςτης «κοινής λογικής». Και σε αυτό το σημείο η εμπειρική ὅαση τουΝεοπλατωνισμού απαιτεί ιδιαίτερη σημασία· διότι δείχνει πως ηπαραδοξότητα των συμπερασμάτων του δεν μπορεί να αποφευχδείαπλώς απορρίπτοντας τη μεταφυσική του ως στερούμενη νοήμα­τος, εφόσον η παραδοξότητα είναι εγγενής στην ίδια τη φύση τηςσυνειδητής εμπειρίας, οποιαδήποτε συμπεράσματα και αν οικοδο­μήσουμε πανω της. Αυτό είναι φυσικό εμφανέστερο στα ὅαδύτερα,μυστικό. επίπεδα, όμως επαληδεύεται επίσης σε μικρότερη έκτασηκαι στην καδημερινή συνειδητή εμπειρία· εξ ου και η αποτυχία τωνπρόσφατων προσπαδειών να πραγματευτούμε τη συνείδηση μετους όρους της «κοινής γλώσσας».

Το δεύτερο ζήτημα, η σημασία του Νεοπλατωνισμού στη σύγ­χρονη δρησκευτική σκηνή, δα γίνει σαφές από μια σύντομη εξέτα­ση της πραγματείας του Πλωτίνου Προς Γνωστικούς. Είναι αλήδειαότι δεν μπορούν να γίνουν δεκτές όλες οι δρησκευτικές στάσεις τωνΝεοπλατωνικών· ειδικα, ακόμη και στις καλύτερες στιγμές τους, δί­νουν ελάχιστη σημασία στο σώμα και στον υλικό κόσμο. Εντούτοις,

Μ. Υετὶετιεε οί Ηεϋηἰουε Εχρετἰεηοε, σελ. 486­8.

277

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

όπως ορθόι παρατηρεί ο Ηειαοτ, η αντίδρασή μας σε τέτοιες υπερ­ὅολές πρέπει να είναι μια κάθαρση της πνευματικής ζωής και όχι η

πλήρης εξάλειψη ενός σημαντικού μέρους της ανθρώπινης εμπει­ρίας” Η σύγχρονη μυστικιστική αναὅίωση καθιστόι σαφές ότι πρέ­πει να δώσουμε στη θρησκεία τα οφειλόμενόι της· ωστόσο με τη σει­ρόι τους οι προφήτες των ημερών μας, ιδιαίτερα εκείνοι των ψυχε­δελικών λατρειών, πολύ συχνό. αγνοούν την ανόιγκη μιας θρησκευ­τικής ζωής διάκρισης και αυτοπειθαρχίας και σε αυτό διαφέρουναπό τους πραγματικούς μυστικούς όλων των παραδόσεων, συμπε­ριλαμὅανομένων των Ανατολιτών τους οποίους δηλώνουν ότι ακο­λουθούν. Το δίλημμα της θέσης του λόγου μέσα στην πνευματικήζωή είναι, όπως έχουμε δει, οξύ και σε τελευταία ανόιλυση όιλυτο·ένα πολύ αυστηρό εννοιακό σύστημα οδηγεί σε αποστέωση, λίγοςορθολογισμός στο χάος, τόσο στη θεολογία όσο και στην ατομικήψυχή. Τούτο το δίλημμα έχει τεθεί με ιδιαίτερα υποὅλητικό τρόποαπό την ιστορική θέση των Νεοπλατωνικών· και, οποιεσδήποτε επι­κρίσεις και αν ασκηθούν σε επιμέρους ζητήματα, η θεμελιώδηςαντίδρασή τους υπήρξε αναμφισὅήτητα εύλογη και σημόιδι της ελ­ληνικής ισορροπίας και περίσκεφης που χαρακτήριζε την όλη προ­σπόιθειόι τους. Οι επιτυχίες και οι αποτυχίες τους έχουν συνεπώςπολλόι να μας διδάξουν στη δική μας πνευματική αναζήτηση· διότιαπό τη δική μας επιτυχία ή αποτυχία στο να επιτύχουμε μια αρμό­ζουσα ισορροπία εξαρταται το μέλλον του πολιτισμού μας.

ι5. Ρ|οΙΙη, σελ. ι59.

278

ΣιιντομογραφἱεςΕΗ δοτραε ΗεπτιετἰειιοιΕΜΑΟ ξ”ειι°αΙο8ιιε· άσε Πιετιυεετἰιε ειΙειΞπιἰ‹;αοε ἔτοοοαεεΕΟ ΕἹεεεἰοεΙ ΟαευτετψΡΟ Ρει°τοΙοἔἰα Οταεοει, εκδ. Μὶςιιε·Επ. ΕπιστολήΛογ. ΛόγοςΜ. μαρτυρίαΧΛ Χαλὅαικά Λόγια (Κι: = εκδ. ΚτοΙΙ)απ. απόσπασμαπ. πρότασηΑκινάτης

ΕΤ Ξιιιππια Τὶιοοἰοἔἰεε·Αλὅίνος

Εισαγ. ΕισαγωγήΕπιτ. Επιτομή

Αλέξανδρος ΑφροδισιεὐςΠ. Ψυχ. Περί ΨυχήςΠ. Ψυχ. Π Περί Ψυχής ΠΑπορ. Απορίαι και ΛύσειςΠ. Ειμ. Περί ΕιμαρμένηςΕις Μεταφ. Εις τα Μετά τα Φυσικά Αριστοτέλους

Αμμώνιος, γιος του Ερμείοι, ὅλ. ΑριστοτέληςΑν. Προλ. Ανωνύμου Προλεγόμενα εις την Πλάτωνος Φιλοσοφίαν

ΑριστοτέληςΗΝ Ηθικά ΝικομάχειαΜεταφ. Μετά τα ΦυσικάΠ. Ερμ. Περί ΕρμηνειαςΠ. Ουρ. ΠερίθυρανούΠ. Ψυχ. Περί ΨυχήςΠ. Φιλ. Περί ΦιλοσοφιαςΦυσ. Φυσική Ακρόασις

ΑρνόὅιοςΑαν. Ναι. Αανετεαε Νειτἱοτιεε

ΑσκληπιόςΜκ. Εισ. Εις την Μκομάχου Αριΰμητικήν ΕισαγωγήνΕις Μεταφ. Εις τα Μετα τα Φυσικά Αριστοτέλους

279

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

ΑυγουστίνοςΕ. Αςεά. Εοπττο ΑςεαεπιὶοοεΟΠ Πε Εινίιοτε Πε!δοτιί. ίξοπἰεεείοτιε

Βοἠῦιοςδοπε. Πε· οοτιεοίειὶοποε ΡΙιίΙοεοριἰεε·

ΔαὅίδΕισαγ. Εις την Πορφυρίου Εισαγωγήν

ΔαμάσκιοςΒ. Ισ. Βιρς ΙσιδώρουΠ. Αρχ. Περί Αρχών

Διονύσιος ΑρεοπαγίτηςΘΟ Περί Θειιυν Ονομάτων

Εριγένης, Ιωάννης ΣκώτοςΠίν. Νειτ. Πε Πίνίεὶοτιε Νετιιτειε

ΕρμείαςΕις Φαιΰρ. Εις τον Πλάτωνος Φαιΰρον

ΕυναπιοςΒ. Φιλ. Βιρι φιλοσόφων και σοφιστών

ΕυσέὅιοςΕΑ Ευαγνελική ΑπόὅειξιςΕΠ Ευανγελική ΠροπαρασκευήΕΙ Εκκλησιαστική Ιστορια

ΗλίαςΕισαγ. Εις την Πορφυρίου Εισαγωγήν

ΙόιμὅλιχοςΠ. Ψυχ. Περί ΨυχήςΜυστ. Περί των Αιγυπτιιυν Μυστηριφν

ΙεροκλἠςΠ. Πρ. Περί ΠρονοιοςΧΕ Εις τα Χρυσά |Επη

Ιωάννης ΦιλόπονοςΠ. Αιΰ. Περί Αιΰιότητος του Κόσμου

ΚικέρωναςΑς. Ροετ. Αςοὀοπιἰςει ΡοετετίοτεΑς. Ρτ. Αςοοίεπιὶοε Ρτίοτο (Ζ.αςαΠαε)ΝΒ Πε Νατατει ΠεοπιοτΤαες. Ταεοαὼοπ Πὶερατειτὶοτιοε

280

Κλήμης ΑλεξανδρεὐςΣτρ. Στρώματεις

Μακάριος ΜαγνηςΑποκρ. Αποκριτικός

ΜακρόὅιοςΠι ὅοιππ. δε. Πι (Ἰοετοτιἰε ὅοπιιιἰυπι Ξοἰρἰοιιἰε

ΜαρίνοςΒ. Πρ. Βιρς Πρόκλου

Νεμέσιος ΕμέσηςΦυσ. Ανῦρ. Περι” Φύσεως Ανθρώπου

Νικόλαος ΚουζανοΠοστ. Ιςτι. Πε Βορέα Ιἔποταπιἰε

ΟλυμπιόδωροςΕις Αλκ. Εις τον Πλάτωνος πρώτον ΑλκιᾶάδηνΕις Φαιΰ. Εις τον Πλάτωνος Φαίδωνα

ΠλάτωνΑλκ. Αλκιὥοιδης ΙΕπ. ΕπιστολέςΕπιν. ΕπινομιςΘεαιτ. ΘεαιτητοςΚρατ. ΚρατύλοςΠαρμ. ΠαρμενιΰηςΠολ. ΠσλιτειαΣοφ. ΣοφιστήςΣυμπ. ΣυμπόσιονΤιμ. ἸιμαιοςΦαίδρ. ΦαίδροςΦαιΰ. ΦαιΰωνΦιλ. Φιληὅος

ΠλούταρχοςΨυχ. Περί της εν Τιμαίω Ψυχογονιας

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Επιΰ. Πότερον ψυχής ή σώματος επιθυμια και λύπηΠλωτίνος

Ενν. ΕννεάδεςΠορφύριος

Αφ. Αφορμαί προς τα ΝοητάΕισ. ΕισαγωγήΕπ. Επιστολή προς ΑνεὅώΚ. Χρ. Κατά ΧριστιανώνΠ. Μαρκ. Προς Μαρκέλλαν

ΖΒΧ

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Β. Πλ. Περί του Πλωτίνου ΒίουΦ. Ιστ. Φιλόσοφος ΙστοριαἈντρ. Περί του εν Οδυσσεία των Νυμφών Αντρου

ΠρόκλοςΠες. Πιιο. Πεοεπι Πιιοἰτειτἰοποε οὶτοο Ρτονὶάετιϋειπι

(Περί Προνοιας)Πε Ρτον. Πε· Ρτονὶάειττἰα οτ ΕατοΕις Αλκ. Εις τον Πλάτωνος πρώτον Αλικιαάδην.Εις Κρατ. Εις τον Πλάτωνος ΚρατύλονΕις Παρμ. Εις τον Πλάτωνος ΠαρμενίδηνΕις Πολ. Εις την Πλάτωνος ΠολιτειονΕις Τιμ. Εις τον Πλάτωνος ΤιμαιονΠ. Κακ. Περί της των Κακών ΥιτοστάσεωςΠ. Χαλ. Περί Χαλδαικής ΦιλοσοςυιαςΠΘ Πλατωνική ΘεολογιαΣΘ Στοιχειῖνσις Θεολογική

Σαλοὐστιο9Π. Θεών Περί Θεών και Κόσμου

Σέξτος ΕμπειρικόςΠΥ Πυρρώνειες ΥποτυπώσειςΠρος Μαΰ. Προς Μαΰηματικούς

Σιμπλίκιος ὅλ. επίσης ΑριστοτέληςΕις Επικ. Εις το Επικτήτου ΕνχειριΰιονΕις Κατ. Εις τας Αριστοτέλους ΚατηγορίαςΕις Φυσ. Εις την Αριστοτέλους Φυσικήν Ακρόασιν

ΣτοὅαίοςΕκλ. Εκλογαί

ΣυριανόςΕις Μεταφ. Εις τα Μετά τα Φυσικά

Φίλων ο ΑλεξανδρεύςΠ. Αφΰ. ΠερίΑφὅαρσίας ΚόσμουΜ. Κοσμ. Περί της κατά Μωυσέα Κοσμοποιιας

ΦώτιοςΒιὅλ. Βιὅλιοΰήκη

ΧαλκίδιοςΕις Τιμ. Εις τον Πλάτωνος Τιμαιον

Ωριγένης

282

Κ. Κέλσ. Κατά ΚέλσουΠ. Αρχ. ΠερίΑρχών

Παραπομπές αρκαἱων πηγών

Οι ημερομηνίες και οι τόποι έκδοσης παρατίδενται ως επί το πλεί­στον για εκδόσεις οι οποίες δεν σημειώνονται στη ὅιὅλιογραφία.

Αλὅίνος, Επιτομή: οι υποδιαιρέσεις των κεφαλαίων ακολουδούντην έκδοση του Ι..οα1ε.

Αλέξανδρος Αφροδισιεύς, Περί Ψυχής και όιλλα έργα σωζόμεναστα Βλληνικόι: παρατίδενται σύμφωνα με γραμμές και σελίδεςτης έκδοσης του Βερολίνου ΞιιρρΙεπιεπίαιπ Ατὶείοίεὐἱειιπι.

Δαμόισκιος, Περί Αρχών: παρατίδεται σύμφωνα με γραμμές καισελίδες της έκδοσης του 1ὶαε11ε (Παρίσι 1889, ανατύπωσηΆμστερνταμ 1966).Βιρς Ισιδώρου: η αρίδμηση των αποσπασμάτων ακολουδούν τηνέκδοση του Ζἰτιί2επ.

Ερμείας, Εις τον Πλάτωνος Φαιδρον: παρατίδεται σύμφωνα μεγραμμές και σελίδες της έκδοσης του Οοαντειιτ (Παρίσι 1901).

Έλληνες Υπομνηματιστές του Αριστοτέλη: παρατίδενται σύμ­φωνα με γραμμές και σελίδες της έκδοσης του Βερολίνου(δοπττηεπτετἰε ίπ Ατἰετοτείεαπ ίἔτειεεα, 1882­1907).

Ιόιμὅλιχος, Περί των Αιγυπτιων Μυστηριιον: παρατίδεται σύμφωναμε γραμμές και σελίδες της έκδοσης του Ρεττίιεγ (Βερολίνο1857), επανεκδόδηκε στο αεε Ρ1εοεε των εκδόσεων Βιιαέ.

Ιεροκλἠς, Περί Προνοίας: ὅλ. Φώτιος .

Νεμέσιος, ΠερίΦύσεως Ανθρώπου: παρατίδεται σύμφωνα με σε­λίδες της έκδοσης της Ατιτννετρ το 1565 και με εκείνες τουΜειϋιειεἰ (Ηε.11ε 1810). Αναφορές από την Πατρολογία έχουνσυχνα προστεδεί.

283

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Νουμἠνιος: η αρίθμηση των αποσπασμάτων και των μαρτυριώνακολουθεί τον Εεειπεπε° οι αναφορές των πηγών προστίθενταιγια τις σημαντικότερες από αυτές.

Πλωτίνος και το Περί του Πλωτίνου Βίου του Πορφύριου: πα­ρατίθενται σύμφωνα με τα παραδοσιακά κεφάλαια και τιςγραμμές του Βτ6Ιιὶε·τ, όπως αυτά επανεκδόθηκαν από τουςΗειττγ και $‹:ΙιννγΖε·τ. Οι αριθμοί στις αγκύλες είναι εκείνωντων πραγματειών σύμφωνα με τη χρονολογική κατάταξη τουΠορφύριου.

Πορφύριος, Αφορμαί προς τα Νοητά: η αρίθμηση ακολουθεί τονΜοπιιτιεττ στις εκδόσεις Τεαρτιετ (Λειφία Ι9θ7).

Επιστολή προς Ανεὅώ: παρατίθεται σύμφωνα με τις παραγρά­φους και τα υποκεφάλαια του $οὀ.ειτιο. Προστίθενται γενικά οιαναφορές των πηγών.

Κατά Χριστιανών: η αρίθμηση των αποσπασμάτων ακολουθείτον Ηετπαεκ.Σύμμεικτα Ζητήματα: ὅλ. Νεμέσιος.

Περί Ψυχής: ὅλ. Στοὅαίος.

Πρόκλος, Στοαειιυσις Θεολογική: οι παραπομπές των προτάσεωνακολουθούν την παραδοσιακή αρίθμηση. Αναφορές έχουν μερι­κές φορές προστεθεί στις γραμμές και στις σελίδες του Ποααε.

Πλατωνική Θεολογιο, Βιὅλίο Ι: οι γραμμές και οι σελίδες αναφέ­ρονται στον θαἰἰτεγ και Ἄἴεετετὶτικ στις εκδόσεις Βααό· ΒιὅλίαΠ­νἱ: οι σελίδες αναφέρονται στην έκδοση του Ροττιιε (Αμ­ὅούργο 1618, ανατύπωση Φρανκφούρτη Ι96Ο).

Πεεεπι Παὺἱἰοίἱοπεε εἱιτο Ρτονἰείετιτίεπι (Περί Προνοιρις), ΠεΡτονἰὀετπἰο ετ Γοτο, Περί της των Κακών Υποστάσεως: παρατί­θενται σύμφωνα με παραγράφους και σελίδες του ίζοιιεὶιτ, επα­νεκδόθηκε στην έκδοση του Βοεεε.

Εις τον Πλάτωνος Παρμενιΰην: παρατίθεται σύμφωνα με γραμμέςκαι σελίδες της έκδοσης του ίζοαείιτ (Παρίσι 1864, ανατύπωσηΗὶΙάεεΙτεὶτιτ 1961), εκτός από το τελευταίο μέρος του Βιὅλίου

284

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΠΗΓΩΝ

νΠ, όπου οι αναφορές είναι της έκδοσης Κἰἰρααεκγ, Εεοοντεκγκαι Αιιεοοιτιοε της λατινικἠς έκδοσης του Μοετοεκε.

Πρόκλος και Ολυμπιόδωρος, Εις τον Πλάτωνος Αλικιαάδην: παρατί­δεται σύμφωνα με γραμμές και σελίδες του Οτεαεετ, επανεκδόδη­κε στις εκδόσεις ννεετετυικ (Πρ. Άμστερνταμ 1954, Ολ. ό.π. 1956).

Πρόκλος, Εις τον Πλάτωνος Τιμαιον, Εις τον Πλάτωνος Παρμενιδην,Εις τον Πλάτωνος Κρατύλον· Ολυμπιόδωρος, Εις τον ΠλάτωνοςΦαιδωνα· Φιλόπονος, Περί Αιδιότητος του Κόσμου: παρατίδε­νται σύμφωνα με γραμμές και σελίδες των εκδόσεων Τεαὶπιετ.

Σαλούστιος, Περί Θεών και Κόσμου: οι υποδιαιρέσεις των κεφα­λαίων ακολουδούν τον Ιἰοὼείοττ στις εκδόσεις Βααέ.

Στοὅαίος, Εκλονοιιῖ παρατίδεται σύμφωνα με γραμμές και σελίδεςτης έκδοσης των ννειεὶτειτιαατ και Ηετιεε (Βερολίνο 1884­1923).

Φώτιος, Βιὅλιοδήκη: παρατίδεται σύμφωνα με γραμμές και σελίδεςτης έκδοσης του Βεκκετ (Βερολίνο Ι825).

Χαλδαῖκό. Λόγια: παρατίδενται σύμφωνα με γραμμές και σελί­δες της έκδοσης του ΚτοΙΙ (Βερσαλίες 1894, ανατύπωσηΗὶΙ‹1εεΙιεὶιπ 1962).

Χριστιανοί Πατέρες: αν δεν καδορίςονται με άλλο τρόπο, παρα­τίδενται σύμφωνα με σελίδες και τόμους του έργου Πατρολονιοτου Μὶςτιε.

Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις οι αναφορές είναι οι παραδοσιακέςσελίδες ἡ υποδιαιρέσεις, εκτός και αν κατονομόιζεται μια συγκεκρι­μένη έκδοση.

285

Βιβἰὶιογραιρἱα.Μονά Ρ. Οετεοπ

Βιὅλιογραφική σημείωση: έχω ετοιμάσει μια ενημερωμένη έκδοση τηςαρχικής ὅιὅλιογραφίας του 1Να11ὶε, ακολουδώντας τους τίτλους τωνκεφαλαίων του. Αυτή η έκδοση ενσωματώνει εκείνες τις παραπομπέςστο αρχικό κείμενο που μου φαίνονται ακόμη πολύτιμες, όπως επί­σης και έναν αξιοσημείωτο όγκο μελετών ο οποίος εμφανίστηκε μετόιτο 1972. Είναι σε μεγαλο ὅαδμό περιορισμένη σε ὅιὅλία και σε έργαγραμμένα στην αγγλική γλώσσα, με μερικές σημαντικές εξαιρέσεις.

1. ΓενικόιΗ επίσημη πηγή για τις τεκμηριωμένες πληροφορίες σχετικόι με τουςΝεοπλατωνικους είναι το έργο του Ρει.ιΙγ, Βε>α1ε·πενεΙορἐ‹;ϋε αεν·Ε`ΙειεεἰεοΙτεη ΑΙι°ετι°ιιπιεννἱεεεπεεΙιειΠ. Για αυτούς που δεν διαὅόιζουνΓερμανικά, το έργο ΤΙιε ΕπεγεΙορε·αΙε οί ξἸαεεὶεαΙ ΡιὶΙο5ορΙτν σεέναν τόμο, που εκδόδηκε από τον Ποτια1‹1 Ζε·γ1, πρόκειται σύντομανα κυκλοφορήσει και δα περιέχει πολλές χρήσιμες πληροφορίες. Τοέργο ΤΙιε· δαπιὺτὶαἕε Ηἰείοτν οι" Εειτετ Οτεεκ από Ε'ειτΙγ Με·αὶε·νεΙΡτἱΙοεορΙιν, που εκδόδηκε από τον Α. Η. Ατπιεττοτιἕ (Κέιμπριτζ,1967, ανατυπώδηκε το 1970), περιέχει μερικα σημαντικά δοκίμιασχετικά με τους Νεοπλατωνικούς μαζί με ιστορικές πληροφορίες καιχρήσιμες ὅιὅλιογραφίες έργων τα οποία είναι έκτοτε διαδέσιμα. Γιατην περίοδο 1967 μέχρι σήμερα, ὅλ. Αιιϊετἱεἔ από Νὶεαετἕεπἔ αετΙἔὀπιἰεεπεπ Ρνεϋ (ΑΝΒΡΥ), που εκδόδηκε από τους Ν. Ηαειεε καιΗ. Τεπιροτὶπὶ (Βερολίνο/Νέα Υόρκη, 1987), 36. 1 και 36. 2, το οποίοπεριέχει δοκίμια σχετικόι με διαφορες φυσιογνωμίες και προὅλήμα­τα στον Πλατωνισμό και στο Νεοπλατωνισμό με εκτενείς ὅιὅλιο­γραφίες. Η σειρά Εοευ (κείμενα με αγγλικές μεταφράσεις) περι­λαμὅόινει ένα μεγάλο αριδμό Βλλήνων και Λατίνων συγγραφέων που

ΖΒ6

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

το έργο τους είναι σχετικό με την κατανόηση όλης της περιόδου μετην οποία ασχολείται το παρόν ὅιὅλίο. 1­Ι σειρόι Βαἀέ· (εισαγωγές,κείμενα με γαλλικές μεταφράσεις) είναι παρόμοια, περιλαμὅόινειόμως επίσης πολύ περισσότερους Νεοπλατωνικούς. Αυτές αναφέ­ρονται παρακόιτω υπό το όνομα καδενός συγγραφέα.

Η μοναδικη γενική επισκόπηση του Νεοπλατωνισμού στα Αγγλικαπριν από εκείνη του Ἄίει11ὶε και πέρα από το Οοπιίπίαἔο Ηίετοτγ πουσημειώδηκε παραπάνω είναι από τον Τ. ννίιἰτίεκοτ, Τίτο Νοορίοίοττἰείε(4η έκδοση 1928, επανέκδοση Ηἰίαοείιοἰιττ 1968). Αξίζει ακόμα να τοσυμὅουλευτεί κανείς. Ένα σύντομο εισαγωγικό έργο στα Γαλλικα είναιτο Το Νοορίείοτιἰεπτο του ]. Βτιττι (Παρίσι, 1988). Πιο πρόσφατα, τοὅιὅλίο του Α. (Ϊ. 1„1ογ‹1 Τίτο Αττοίοπιγ οί Νοορίετίοτιίεπι (Οξφόρδη,1990) είναι ένα απαιτητικό και φιλοσοφικά σὐνδετο ὅιὅλίο το οποίοδεν σκοπεύει να αξιολογήσει όλο το Νεοπλατωνισμό, αλλά μαλλον με­ρικές από τις κύριες δέσεις του. Για μια γενικη έκδεση της ιστορίαςτης ελληνικης φιλοσοφίας, συμπεριλαμὅανόμενου και του Αριστοτέ­λη, ὅλ. το έργο του ΙΝ. Κ. Ο. Οιτίίττἰο Ηὶείοτγ οί Οτοοκ Ρίτἰίοεορίτγ(Κέιμπριτζ, 1962­81) σε έξι τόμους. Τρεις εκτεταμένες συλλογές, όλεςέχουν εκδοδεί από τον 11. Β. Ηετττὶε, περιλαμὅόινουν τα έργα ΤίτοΞἰἔτιἱίἰοειτιοο οί Νοορίοίοττἰεπτ (Α11›ειττγ, 1976), Τίτο Ξίτιιοίιιτο οίΒοίττἔ: Α Νοορίετοτιἱο Αρρτοεοίτ (Α11›ετιγ, 1982) και Νοορίείοττἰεπιεπτά Ιτταίετι Τίτουἔίτί (Α11›ετιγ, 1982). Το έργο του Α. Α. 1.οιτ8Ηοίίοτιἱείἰε Ρίτίίοεορίτγ (Ζη έκδοση, Μπέρκλεϊ/Λος Άντζελες, 1986) εί­ναι ένας έγκυρος οδηγός στις ὅασικές φιλοσοφικές σχολές της ελληνι­στικής περιόδου. Το έργο του Ι­Ι. Πὸττὶο Ποτ· Ρίείοττίεπιιτε ίπ ὀοτΑττίἰκο, 3 τόμοι, που συνεχίστηκε από τον Μ. Βα1ίοε (Στουτγάρδη,1987­1993) είναι μια ανεκτίμητη πηγη κειμένων με γερμανικές μετα­φρόισεις και σχολιασμό. Βλέπε επίσης Ο. ΖὶτττΖοττ (επιμ.), ΠίοΡίτἰίοεορίτίο ὀοε Νοιτρίείοιτὶεπιιιε (Ντόιρμσταντ, 1977).

Σχετικα με το ιστορικό και κοινωνικό υπόὅαδρο του Νεοπλατωνι­σμοὐ, ὅλ. Ε. Β. Βοααε, Ρετἔεη οιτα Είττίετίετι Ιτι επ Αἔο οί Ατικἰοίγ(Κέιμπριτς, 1965)· Ρ. Βτοννιτ, Τίτο Ρνοτία οί Ι.ετ°ο Αττίἰοιιὶτχ ΑΠ 150­Ϊἔθ (Λονδίνο/Νέα Υόρκη, 1971)· Τίτο Μεικίπἔ οί βετο Αττίὶαιτίίγ (Κέι­μπριτζ, Μασσ., 1978)· Τίτο Βοείγ ετιὀ ὅοοἱοίγ (Νέα Υόρκη, 1988).

Σχετικά με το Γνωστικισμό, ὅλ. Η. ]οιιειε, Τίτο ῶιοείἰο ίἔοίἰἔὶοη (2ηέκδοση, Βοστόνη, 1963)° Τίτο ίἔοείἰεοονοτγ οί θττοείἰοίεπι: Ρτοοοοοἰίτιἔεοί ίίτο ίπίοτιτοτὶοττοί δοηίοτοτιοο οτι ῶτοείἰείεπτ εί Ιθίο 1978, εκδόδηκε

287

/

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

από τον Β. 1.αγτοτι (1.ε1αετι, 1980)· Κ. Κυ.‹1ο1ρ1ι, Οποεὶε: ΤΙιε Νααιτεαπό Ηὶετοτγ οί Οποετἱοἱεπι (Σαν Φραντσίσκο, 1983)· ΡΙοτἰιιιιε Απιὶαθποετἰεε αιπἰ Οιτἱετἰαπε, εκδόδηκε από τον 1). Κατιἰα (Άμστερνταμ,1984)· Νεορίαἰοπἰεπτ από Θποετὶεἰεοι, εκδόθηκε από τους Β. Τ. 1Να111ε

και ]. Βτεἔτιιατι (Α11›αιιγ, 1992). Επίσης, το έργο Οποεϋεἱετηε ειΜοπεἱε ΗέΙΙειιὶε£ἰοαε, εκδόδηκε από τους ]. Ιἰἰεε (Εουναἰπ­Ια­Νευνε,1982) και Μ. Βι·υιπ1ὶ1‹, Πὶε Οηοεϋκετ (Φρανκφούρτη, 1992). Μετα­φράσεις των Γνωστικών μπορούν να ὅρεδούν στο έργο του Β. Μ.Ωταιττ, Οιιοετὶεὶεπι: Απ Ατιτ1ιοΙο_ςν (Λονδίνο, 1961).

2. Οι φιλοσοφικές πηγές του ΝεοπλατωνισμούΜια πολύ σημαντική σειρά εργασιών για τη σχέση του Πλωτίνου μετη σκέψη των προκατόχων του περιέχεται στο Ειιττειίετιε Ηαταί ῖξ«Εεε Βοιιτεεε αε Ρ1οτὶ1τ›› (νατιάοειιντεε­ίἑειτενα, 1960). Για τηχρηση των έργων του Πλάτωνα από τον Πλωτίνο, ιδιαίτερα τουΠαρμενιΰης, αφετηρία των σύγχρονων έργων είναι το άρδρο του Ε.

Κ. Ποααε, ‹‹Τ1ιε Ρατπιετιὶαεε οί Ρ1ατο ααα τ1τε Οτὶἔὶιι οι" τ1ιε

ΝεοΡ1ατοτιἰ‹: Οιιε», δίαεεἰεαἰ ()υαττετΙγ 22 (1928), 129­42. Πιοπρόσφατα και εκτενέστερα ὅλ. ].­Μ. Πιαττιιε, Ρίοϋιι Ιεετειιτ οἱεΡΙατο1ι (Παρίσι, 1978). Σχετικά με το πρόὅλημα του κακού από τονΠλάτωνα μέχρι τον Πλωτίνο ὅλ. Ε. Ρ. Ηαεετ, Οοϋ υηα εἰαε Βοεεὶπι απτὶκεπ ΡΙαι°ο:ιὶεπιαε (1Νἰ1τΖ1›ιιτε, 1987). ίΕνα πολύ σημαντικόπαλαιότερο έργο είναι το ὅιὅλίο του Μ. Πε Οοττε, Ατὶετοτε ετΡΙοϋπ (Παρίσι, 1935). Επίσης πολύ διορατικό είναι το έργο του Τ.Α. 8Ζ1εΖα1‹, ΡΙατοη μπα Ατἱετοίείεε ὶτι αετ ΝαεΙειι·ε ΡΙοΗηε (Βαεε1,1979) και το άρδρο του ]. Ι8α1 ‹‹Ατὶετοτε1εε γ Ια ενο1ιιεὶότι αε Ιαατιτι·ορο1ο8ὶα αε Ρ1οτ1ιιο››, Ρεπεὶαπιεπτο 35 (1979), 315­46. Μια άλ­λη σημαντική συλλογή που περιέχει εργασίες σχετικά με τις πηγέςτου Νεοπλατωνισμού είναι το Εε ΝἐορΙατοπἱεπιε, Εο11οαιιε άεΙὶογαατηοητ, 9­13 Ιούνιος 1969 (Παρίσι, 1971).

Ἀλλες χρήσιμες εργασίες περιλαμὅάνονται στο έργο του Ρ.

Μετ1απ, Μοπορεγεπὶεπι, Μγειὶεὶεπι, Μειαεοιιεεὶοοειιεεε: Ρτο1›Ιεπιεοί Ηιε 5οιιΙ ἰτι Ηιε Νεοατἰει°οίεΙἰαιι από Νεορἰατοπἰε Ττααἰϋοπε(Τ1ιε Ηαειιε, 1963) και του ιδίου Ρτοητ Ρίαίοτιἱεπτ το Νεορίατοτιἱεπι(3η έκδοση, Τ1ιε Ηαἔιιε, 1975)· ]. Ρέρὶπ, Ιαὀεε ἕτεοσιιεε εαπ Ι 'Ιιοοιπιε ετ εατ Πὶεα (Παρίσι, 1971)· Η. ]. Κταιηετ, Βετ Πτερταπἕ

288

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ/

αετ Οεἰείπιετερλγείκ: Ππτετευεὸαπἔεπ Ζιιτ Οεεε1ιίε1ιτε ὀεεΡὶειίοτιἰεπταε Ζννἰεάιετι Ρ1ειτοιι ιιτιεἱ ΡΙΟΗΠ (2η έκδοση, Άμστερνταμ,1974). Δύο σημαντικές εργασίες από τον Κ. Ξοτερῇ είναι το Τίπιε,Ετεετίοπ ειιεἱ Ηιε δοιιτἰηιιιιπι (Εοιταοτι ειτια Ιϋιεεε, Ν.Υ., 1983) καιτο Μειτίετ, Ξρεεε ειπα Μοτἰοη (Εοτιαοιι ειπα Ιτ1ιεεε, Ν.Υ., 1988)· καιτα δύο περιλαμὅόινουν ένα σπουδαίο όγκο πληροφοριών σχετικά μετο φιλοσοφικό υπόὅαδρο του Νεοπλατωνισμού. Επίσης ὅλ. το όιρ­δρο του ].­Μ. Αιτατέ ‹‹1..εε εεο1εε ρ1ιὶΙοεορ1ιἰαυ.εε αμκ αειικρτετιιὶετε εὶεε1εε ὀ.ε 1Ἑπιρὶτε››, στο ΑΝΒΙΨ (1987), 36.1, 5­77.

Για τη χρηση των Στωικών από τον Πλωτίνο ὅλ. Α. Οταεεετ,Ρίουἱιιιιε από Ηιε ὅτοἱεε. Α Ρτείἰτηἱιιετγ Ξἰαείγ (Εεἰἀειτ, 1972).

Η καλύτερη εισαγωγη στο Μεσοπλατωνισμό είναι το ὅιὅλίο του ].1)111οιτ Τιε Μίάεϋε ΡΙει°οπὶει°ε, 80 Β.ξ”. το Α.Π. 220 (Λονδίνο, 1977).Βλέπε επίσης την εργασία του ]. 1Ν1τ1ττα1‹ετ ‹‹Ρ1ατοιιἰε Ρ1τ11οεορ1ιγ ὶιιτ1τε Εειτ1γ ίζετιτυτὶεε οί τ1πε Επιρ1ι·ε››, στο ΑΝΒΡΥ (1987), 36.1, 81­123και τη ὅιὅλιογραφία που ακολουδεί από τον Ε. 1)εὶτΖ, 124­82, και 8.1„111ε., Ιτπτοαιιείοπε ει1 πιεείίο ρΙειίοηὶεπιο (Ρώμη, 1992). Ο Αλὅίνος,τον οποίο η πρόσφατη έρευνα τον επαναπροσδιόρισε ως Αλκίνοο, εκ­δόδηκε από τον ]. Ἄί1ι1®ετει1‹ετ, Α1εἰ:ιοοε (Παρίσι, 1990). Η καλύτερημετάφραση με εισαγωγή και σχολιασμό είναι το έργο του Ι. 1)111οτι,Α1εἱηοαε: Τἰιε Ηεπαϋοοκ οἱ ΡΙεἰο1τὶε:η (Οξφόρδη, 1993). Βλ. επίσηςτους τόμους 3 και 4 του μνημειώδους έργου του Α. ]. Ρεεταςἰετε ΕεΒενεΰείίοτι εἰ' Ηεπηεε Ττίεπιέἔίετε (Παρίσι, 1953). Βλ. επίσης το ὅι­ὅλίο του ]. (1ιιε1‹ετ Απτίοεηαε ειπα Ηιε Εειίε Αεειἀεπιγ (ίἑὸττὶτιεετι,1978) και το ὅιὅλίο του 8. (ετε1ι, Μἰαεϋε Ρίειτοπἱεπι απόΝεορ1ειίοιιἰεπι: Τιε Δετίπ Ττειὀἰϋοτι, 2 τόμοι (Νοττε Πεπιε, 1986).

Για τον Αλέξανδρο τον Αφροδισιέα ὅλ. την πολύτιμη ακόμη ερ­γασία του Ρ. Μοτειιικ ΑΙε›‹ε­πιείτε εἰ' Αρἡτοἀἰεε, εκέἔείε είε Ιατιοεϋσιιε εἰ' Ατὶετοιε (Παρίσι, 1942). Πιο πρόσφατα, σημαντικη εί­ναι η μελέτη του Ιὶ. ΙΝ. 81τετρ1εε «Α1εκετι‹;ὶετ οἱ Αρμτοαἰεἰαε:8ε1ιοΙε.ετ1εὶεπι από 1ιιιτονατἰοτι››, στο ΑΝΠΡΥ (1987), 36.2, 1176­1243, με ὅιὅλιογραφία. Βλ. επίσης τη μετόιφρασἡ του του Περί Ει­μαρμένης του Αλέξανδρου (Λονδίνο, 1983) και το έργο του Α. Ρ.Ροτὶτιὶε, Τίιε Πε Αηίπιει οί Α1ε×ετι‹1ει· οι" Αρίιτοαἰεἱεε (Ουάσιγκτον,Π. Ο., 1979). Το έργο Ττειἰτέ εἱιι Πεετὶτι του Ρ. Τ1·ιὶ1Ιετ, μια γαλλικήμετάφραση του ΠερίΕιμαρμένης (Παρίσι, 1984), περιέχει μια εκτε­ταμένη και χρήσιμη μετάφραση.

289

ΝΕΟΠΛΑΤΟΝΙΣΜΟΣ

Τα αποσπάσματα του Ποσειδώνιου έχουν συλλεχτεί με εισαγωγή,μετάφραση και σημειώσεις στο έργο ΤΙιε Ρτοὅπιεπίε από τους Ισ.

Ε‹1ε1ετε1τι και Ι. Κὶάά, σε 3 τόμους (Κέιμπριτς, 1972­88). Βλ. επίσηςΡοεἱείοιιἰοε. Πἰε Γτοἔτπεπτε, εκδόδηκε από τον 1Ν. Τ1τεὶ1οτ (Βερολί­νο/Νέα Υόρκη, 1982). Τα αποσπάσματα του Νουμήνιου έχουν εκδοδείστο Ε. άεε ΡΙειεεε (Παρίσι, 1973). Βλ. επίσης το δοκίμιο του Μ. Ρτεάε«Νυ.ητεπὶιιε››, στο ΑΝΗΡΥ (1987), 36. 2, 1034­75, με ὅιὅλιογραφία.

3. ΠλωτίνοςΓενικά

Ανάμεσα στις πολλές εισαγωγικές εργασίες για τη φιλοσοφία του Πλω­τίνου μπορεί κάποιος να μελετήσει το πιο πρόσφατο ὅιὅλίο του Π. 1.

Ο”Με·ειτει, Ρ1οΠπι.ι5: Απ Ιπἰτοαιιοϋοπ το Ηιε Ετπιεοεἱε (Οξφόρδη, 1993).Βλ. επίσης το ὅιὅλίο του Ρ. Ηαάοτ ΡΙοϋτι, οιι Ια εἰπιρΙΙοΙι°ό άι: τοἔειτὀ(Παρίσι, 1963), μεταφράστηκε στην αγγλική γλώσσα ως Ρἰοἰἰτιαε οτιΠιο ΞἰηιρΙὶεὶτν οἰ ιὅεἰοπ από τον Μ. (Πτεεε (Σικάγο, 1993)· ]. Μ. Βὶετ,ΡΙοΗηαε: ΤΙτε Ποσό το Εεε­ιΙὶι°ν (Κέιμπριτς, 1967)· Η. ]. Β1ιιπιειιτ11ε1,ΡΙο±ὶπιιε' Ρενεὴοίοἔν: Ηὶε Ποοὲτἰπε· οἱ Πιο Επιοοαἱεά 5611" (Τ1τε

Ηαἔυε, 1971)· Ε. Κ. Επιῦεεοπ, ΡΙοϋτιιιε οπ δεπεο­Ρετεερϋοτι (Κέι­μπριτζ, 1988)· Ρ. Μ. θὼτοεάετ, Ροτπι ειπε! Ττεηείοττπετἰοπ (Μόντρε­αλ/Κίνγκστον, 1992)° Ε. Ρ. Οετεοπ, Ηοϋτιιιε. Ατἔιιπιεπἰε οί Ητε·

Ριἰ1ο5ορ1ιετε (Λονδίνο, 1994). Βλ. επίσης τη συλλογή δοκιμίων Ττο

δειπιὺτἰὀἕε δοτπρεπίοπ το Ηοτἱπιιε, που εκδόδηκε από τον Ισ. Ρ.

θετεοπ (Κέιμπριτς, 1996). Τρεις παλαιότερες εργασίες οι οποίες ποι­

ραμένουν σημαντικής έμπνευσης είναι το έργο του Β. Αττιοιι, Ι.εΠέεἰι· ἀε Πὶειι ὀοπε Ια ρ1ιἱ1οεορτὶε άε· ΡΙοτὶπ (2η έκδοση, Ρώμη 1968)·Ν. Κ. Ιτιεε, Πιο ΡΙιἱ1ο5ορ1ιγ οί Ρίοϋπιιε, 2 τόμοι (Βη έκδοση, Λονδίνο1929, επανεκδόδηκε το 1948)· Α. Η. Ατπιεττοιτς, Τιε· Ατοήἰτεετατε οΐΗιε ΙτιτεΙΙἰ81Ι1!ε Πτιὶνετεε οι Ηιε Ριἱ1οεοριγ οί Ρ1οϋτιιιε (Κέιμπριτζ,1940, επανεκδόδηκε στο Άμστερνταμ, 1967).

Η ὅιογραφία του Πλωτίνου από τον Πορφύριο συμπεριλαμὅά­νεται σε όλες τις συγχρονες εκδόσεις και μεταφράσεις των Εννεά­δων. Η σημαντικότερη κριτική έκδοση του κειμένου με γαλλική με­τάφραση και εκτεταμένες μελέτες αυτής της ὅιογραφίας είναι το1.2 νἰε είε ΡΙοϋτι, 2 τόμοι (Παρίσι, 1982, 1992), που εκδόδηκε απότον 1.. Βτὶεεοη κ.ά. Αυτοί οι τόμοι περιέχουν έναν τεράστιο όγκο

290

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

λεπτομερών πληροφοριών σχετικό. με τη ζωή του Πλωτίνου και τηνεποχή που γράφτηκαν τα έργα του.

Εκδόσεις και ΜεταφράσειςΗ κριτική και σήμερα ὅασική έκδοση των Εννεάδων είναι των Ρ.Ηετττγ και Η.­Β. Β‹:1τννγΖετ, ΡΙοτ11ι1 Ορετει, 3 τόμοι (τ. 1, Εννεάδες1­111, Βρυςέλες, 1951), (τ. 2, Εννεάδα­ ιν­ν, Βρυςέλες, 1959), ίτ. 3Εννεάδα ν1, Παρίσι και Λέιντεν, 1973). Μια εεἰὶτἰο πιὶτιοι· από τουςίδιους μελετητές η οποία παραλείπει αρκετά στοιχεία από το κρι­τικό υπόμνημα, αλλά περιέχει σημαντικές διορδώσεις στα αντίστοι­χα κείμενα της κύριας έκδοσης, έχει εκδοδεί από την Οξφόρδη σε3 τόμους (1964, 1976, 1982).

Η ὅασική έκδοση του κειμένου με μεταφράσεις στην αγγλική γλώσ­σα είναι του Α. Η. Ατιτιεττοτιἔ, ΡΙοτ11ιι:ε, 7 τόμοι στη σειρά 1σοε1› (Κέι­μπριτς, Μασσ. 1968­88). Στα Γαλλικα, η σειρόι των εκδόσεων Βααό μεμεταφράσεις από τον Ε. Βτέ1ι1ετ σε 6 τόμους (Παρίσι, 1923­38) πα­ραμένει ακόμη χρήσιμη. Επίσης χρήσιμη είναι η γερμανική έκδοση τουΒ. Ηεταετ, Ζη έκδοση που συνεχίστηκε από τους Π. Βεατ1ε1· και νν.Τ1τε11ετ (Αμὅούργο, 1956­71), η οποία περιέχει εκτενείς σημειώσεις καιτην ιταλική μεταφραση του ν. Ο11ε1ττο σε 3 τόμους (Μπάρι, 1947­9),με έναν τέταρτο τόμο ο οποίος περιέχει την πληρέστερη ὅιὅλιογρα­φία για τον Πλωτίνο μέχρι εκείνη την εποχή από τον Β. Μειτ1ἐ·τι. Μιαεξαντλητική ὅιὅλιογραφία η οποία συνεχίζει αυτό το έργο μέχρι το1987 περιέχεται σε δύο μέρη στο ΑΝΗΡΥ (1987), 36. 1, από τον Η. ].Β1υ.11ιε1ττ1ταΙ για την περίοδο 1951­71, σελ. 578­70, και από τους Κ.Ωοττἰἔεττ και Ρ. ΟἘ1ε11·181τ για την περίοδο 1971­86, σελ. 571­623. Ηπαλαιότερη αγγλική μεταφραση από τον 8. ΜειοΚ‹­ειττια είναι γλαφυ­ρή και εμπνευσμένη, συχνα όμως είναι ανακριὅής. Διατίδεται σε μιαπιο εύχρηστη και συντομευμένη έκδοση την οποία επιμελήδηκε ο ].Π11Ιοτι στις εκδόσεις Ρειτςυπι (Λονδίνο, 1991).

Σήμερα υπόιρχουν διαδέσιμα ένας αριδμός μεταφράσεων και υπο­μνημόιτων σχετικα με συγκεκριμένες πραγματείες των Εννεάδων. Πολ­λές από αυτές είναι εξαιρετικα ὅοηδητικές. Βλέπε Ν. Βι­:1ετινει1τεε,Ρ1οτ1π ιιὸει· Εινἰγςκεἰτ από Ζείτ (ΠΙ. 7) (Φρανκφούρτη, 1967) και5ε·ΙΙ9ετε1·1‹ε>11τιττι1.9 από Ετἰαὴταπἔ αει· Ε11ιΙτε·1τ (ν. 3) (Φρανκφούρτη,1991)· 1). 1ὶο1ο1"Ϊ, Ρ1οτ1τι:[Ἱ1ε (ἔτσεεεήτἱίτ (1Π.8­ν.8­ν.5­11.9) (Βερολί­νο, 1970)· ν. Ο11ε1ιτο, Ραὶείεὶε ειτιτἰἔτισεϋεσ: Ιἔἱεοιιετταεἰοιιε εἰ' ιιιι

291

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

αιιὶεο εετἰττο ασ Ετιιιεειαἰ ΠΙ. 8., Κ 8., ἱἄ 5., Π. 9 (Φλωρεντία, 1971)· Α.Μ. 1Νο1ίετε, ΡΙοι°Ι:ιιιε οτι Ετοε (ΙΙΙ. 5) (Άμστερνταμ, 1972)· ]. Βειτὶετκ.όι., Ττειἰίέ εατ Ιεε ποητίπεε (ν1. 6) (Παρίσι, 198Ο)° Ν. Ηε11επι8.τι­

1Ξ18ετεπιε, $οιιΙ­Βἱετετε (Ιν. 3) (Άμστερνταμ, 1980)· Μ. Ατκίπεοπ,Ειυιεεὀ ῖἄ 1: Οτι Ηιε· Πιτεε Ρτἱιι‹:ἰρεΙ Ηγροεἰεεεε (Οξφόρδη, 1983)° Ρ.

Βοοί, ΡΙοΗιιιιε, Ονετ 1/οοτ2ἰειιὶ8Ιιε>ἱα (ΠΙ. 2­3) (Άμστερνταμ, 1984)· Ρ.

Ηααοτ, ΡΙοτὶ1ι, Τταἰίέ 38 (νΙ. 7) (Παρίσι, 1988)· Ο. Ιαετοιικ, ΡΙοι°ὶιι.Τταἰἰέ εατ Ζει Ιἰὺετἰό εἰ Ια νοΙοτιίέ είε· Ζ/ Πτι (ν1. 8) (Παρίσι, 1990)· Ρ.

Ηειαοί, Ττειἰίὀ 50 (ΙΙΙ. 5) (Παρίσι, 1990)· Η. Οοεαιοιιτ, Μοαεε οίΚτιονιαεαἔε ειπα Τι·ειπε‹:ετιαε:ιι°εΙ: Απ Ιπττοεἰαείἰοτι το ΡΙοϋτιαεΕππεεἀ 1/1 3 (Άμστερνταμ, 1991)· Ρ. Α. Μεηετ, Ρὶοτἱτιιιε σα Ηιε (ἕοοαοι· Ηιε Οπε ('71. 9) (Άμστερνταμ, 1992)· ].­Μ. Νετβοπαε, ΡΙοϋΠ. Εεεαεακ ιπετἱὲτεε. Εηπέεαε Π. 4 (Παρίσι, 1993).

4. Πορφύριος και ΙαμὅλιχοςΓενικά

Βλ. στο ΤΙιε Οειτιϋτὶαἔε Ηἰετοτγ οΐ Ι.ετε·τ Οτεεκ ειπα ΕειτΙγΜεαίενεὐ ΡΙιἱΙοεορΙιν, μέρος Ιν, 17­19 από τον Α. Ο Ι..1ογε1.

Για τον Πορφὐριο ὅλ. το δοκίμιο ‹‹Τ1τε Ηετπιοτιγ οἱ Ρ1οτ1τιυ.ε

ατιὀ. Αι·ἰείοτ1ε Αεεοτἀἰιιἔ το Ροτρίιγτγ» του Ρ. Ηειαοί στο ΑτἰείοίίεΤτειιεϊοππεα, που εκδόθηκε από τον Β. Βοταοηι (1..οτι‹1οιτ ειτιὀ.Ιἀιειεει, Ν.Υ., 1990), κεφ. 6. Το έργο του Ρ. Ηειἀοί Ροτρἡγτγ ετιείῖὅείοτἱιιιιε, 2 τόμοι (Παρίσι, 1968) περιέχει αφδονία πληροφοριώνόσον αφορόι την ιστορία των νεοπλατωνικών ιδεών. Ο δεύτερος τό­μος περιέχει κείμενα με γαλλική μετάφραση· Ειιττεἰὶετιε ΗειτϋΧΠ, Ροι·ρΙιγι·Θ (ναπἀοεαντεε­(ἔειιενει, 1966), περιέχει σπουδαίεςεργασίες από σημαντικούς μελετητές· το ὅιὅλίο του Α. θπιίτ1ιΡστρΙιι×τ/5 Ρἰειεε ἰιι Ητε Νεορίειἰοπἰε Ττειαἰἱἱοτι (Τ1ιε Ηειἕιιε, 1974).Βλ. επίσης το δοκίμιο του Α. $πιίτ1τ «Ροτρ1ιγτἰειιι θτιιαἰεε θὶιιεει9ι3», σω Αινκιν (1987), 36.2, 717­73.

Για τον Ιόιμὅλιχο ὅλ. το ὅιὅλίο του Β. 13ε.1ε8αε.τὀ Εειτεετι]ειπιὺΙἱαιιε> είε (]Ιιε1εὶε, εχὀἔὲτε ετ ρΙιἱΙοεορΙιε· (Αειι·1ιαε, 1972)· ].Πὶ11οιι, ‹‹1ειηι1›1ὶε1ιυε οί €1ιε1εὶε (ε. 240­325 Α.13.)››, στο ΑΝΒἌ/(1987) 36.2, 862­909, με ὅιὅλιογραφία· 1). ]. Ο'Μεειτα, ΡγίίιειἔοτειεΚενἰεὶτεεί (Οξφόρδη, 1989)· Η. ]. Β1ιιτιιειιί1ιει1 και Ε. Ο. (]1ειτ1‹

(επιμ.), Τίιε· Πἱνἰπε Ιειπιωἱείιαε (Μπρίστολ, 1993).

292

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Για τη διαμάχη μεταξύ Νεοπλατωνισμού και Χριστιανισμού ὅλ.Π. ννα1Ζε­τ, δα]επ οπ ]ε>ννε απα δπτἰεϋαπε (Οξφόρδη, 1949),Οεἱἔεπ: δοπττα δεἰειιπι, που μεταφράστηκε από τον Η. Ο1ιαὀ.ννἰο1‹(Κέιμπριτζ, 1953), Ε. Β. Ποααε, Ραἔαπ απα Επτὶετἰαπ Ιπ απ Αἔε οίΑπχἰειγ, κεφ. 4· Α. Μοπτ1811απ0 (επιμ.), Τπε Ε`οπΠἰςτ ΒετινεεπΡαἔαπὶεπι απα δπτἱεϋαππγ ίπ τπε· Ροατιπ δεπαιτγ (Οξφόρδη,1963)· 1. Ρέρὶπ, ΤπέοΙο8ἰε οοεπιἰαιιε· οι τιέοΙοἔΙε οπτὀϋεππε (Πα­ρίσι, 1964)· ΝεορΙαι°οπἱεπι απα Οπτὶετἰαπ Τποαἕπι, που εκδόθηκεαπό τον Π. ]. Ο®Μεατα (ΝοτἙοΠ‹, να., 1982).

Για τα Χαλδαικά Λόγια ὅλ. Οι·α‹:Ιοε ξ”ιαΙααέσυεε, που εκδόθηκεαπό τον Ε. άοε Ρἱαοεε (Παρίσι, 1971). Αυτό είναι ένα κείμενο και ηγαλλική μετάφραση των αποσπασμάτων όπως και το υπόμνημα τουΨελλού, μαζί με άλλα σχετικά κείμενα από τον Ψελλό και τον Πρό­κλο. Υπάρχει μια αγγλικη μετάφραση από τον Β. Μαῇετοὶκ, ΤπεΕ”πα1αεαπ Οταάεε: Τεχτ, ΤταπεΙαι°ἱοπ απα δοπιπιοπτατγ (Ιπεἰάεπ,1989). Βλ. επίσης Η. Ι.εννγ, βἸιαΙαεαπ Οταάεε από Τπειιτἔν (Κάι­ρο, 1956), που επανεκδόὕηκε από τον Μ. Ταταὶειι (Παρίσι, 1978).

Εκδόσεις και ΜεταφράσειςΠορφύριος: Ε. Ἄἴαττεπ, Ροτρπγτγ Πιο Ρποεπἰοἰαπ. Ιεαἔοἔε· (Τορό­ντο, 1975)· Ἄἴ. Ρὀτεοὶιετ, Ροτρπγτὶοε. ΠΡΟΣ ΜΑΡΚΕΛΛΑΝ, ελλη­νικό κείμενο με γερμανική μετάφραση. Υπάρχει μια αγγλική μετά­φραση αυτού του έργου από τον Κ. Ο. ννἰεκετ (Ατλάντα, 1987).Υπάρχει μια έκδοση του ΠερίΑποχής Εμψύχων με ελληνικό κείμενοκαι αγγλική μετάφραση σε 3 τόμους από τους ]. Βοαΐίατιὶἔαε καιΜ. ΡαὶὶΠοπ (Παρίσι, 1979)· μια συλλογή κειμένων από τον Α.Ναυ.‹:1‹, Ροτρπγτἰἱ ρι1Ιοεορπἰ Πατοπἰοἱ Οριιεοιιλα εεὐεςτα(ΗὶΙαεε1ιεὶπι, 1963)· Ξεπτοποεε (Αφορμαί προς τα Νοητά), που εκ­δόθηκε από τον Ε. Ιααπι1›οτΖ (Λειιμία, 1975)· ελληνικό κείμενο με ιτα­λική μετάφραση των Ομηρικών Ζητημάτων από τον Α. Κ. θοααπο(Νάπολη, 1970)· το Πυῦαγόρου Βιρς που εκδόθηκε σε γαλλική με­τάφραση από τον Ε. αεε Ρ1α‹:εε (Παρίσι, 1982)° Α. 8πι1τ1ι, ΡοτρπγτπΡΙιἰΙοεορΙιὶ Ρταςιπεπια (Στουτγκάρδη/Λειψία, 1993). Το έργο Προ­τρεπτικός του Πορφύριου μεταφράστηκε από τον Τ. Ν. ]ο1ιπεοπ ωςΤΙιε Εχποιταιἰοπ ιο Ριἱ!οεοριγ (θταπά Καρὶαε, ΜΙ, 1988).

Ιάμὅλιχος: το Περί των Αιγυπτιων Μυστηριων που εκδόθηκε απότον 8. Βοπαπ (Ηαετὶπεε, 1989), εκδόθηκε και μεταφράστηκε στα

293

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Γαλλικά από τον Ε. άεε Ρ1ειςεε (Παρίσι, 1966)· το Περί του Πυθα­γορείου Βίου εκδόδηκε από τον 1... Πευρηετ (διορδωτική έκδοσηαπό τον Π. Κ1εὶπ, 1975) (Λειφία, 1957) και μεταφράστηκε ως Οπ ΗιεΡγτὴεὅοτεεπ Εἰίε· με σημειώσεις από τον Ο. (:1ειτ1‹ (Λίὅερπουλ,1989)· το Προτρεπτικός επίΦιλοσοφιον εκδόδηκε και μεταφράστη­κε στα Γαλλικά από τον Ε. αεε Ρ1ει‹:εε (Παρίσι, 1989). Το Ιπ ΗοίοπίεΠἰεὐοἔοε δοωωεπτετὶοτυοτ Ρτεἔπιεπίε εκδόδηκε με μετάφρασηκαι σχολαστικό υπόμνημα από τον ]. 1)ὶ11οτι (Ιπεὶάεη, 1973).

Σαλούστιος: Αγγλική μετάφραση με εισαγωγή και σχολαστικόυπόμνημα από τον Α. Π. Νο‹:1‹ (Κέιμπριτς, 1926, επανεκδόδηκε το1966) και γαλλική μετάφραση, (. Ιὶοάιείοττ (Παρίσι, 1960).

5. Η Αδηναῖκή και Αλεξανδρινή ΣχολήΓενικά

Π ]. Ιὶοεόη, Τίτο ΡΙιὶΙοεορΙιν οί Ρτοείαε (Νέα Υόρκη, 1949)· νν.Βεὶει·ννει1ιεε, ΡτοΙ‹1οε: Οτιιπ‹ὶ2ίὶ8ε εεὶτιετ Μετερίιγεἰκ (Φραν­κφούρτη, 1965)· Ρ. Βεετὶά, Ρτοείιιε οί Ιε· ςτέριιεειιΙε αε Ιει ρετιεἐεἔτεςσιιε· (Παρίσι, 1969). Αυτό το έργο περιέχει μια εκτενή έκδεσητων υπομνημάτων του Πρόκλου (34­2Ο7)° 8. 8ειπι1πιτε1‹γ, Τίτοδοτιοερτ οί Τἱπιε· ίπ βετο Νεορίοίοτιἰεπι (Ιερουσαλήμ, 1971) και Τίτοδοπεερί οί Ρίειεε ἰτι Εοίε Νεορίειίοπὶεοτ (Ιερουσαλήμ, 1982). 8. Ε.

((οτε1ι, ΚΙΝΗΣΙΣ ΑΚΙΝΗΤΟΣ: Α Ξίιιεἱγ οί Ξρἰτίίαεί Μοίἱοπ ίπ ίίιε\ΡΙ·ιὶΙοεοριγ οί Ρτοείιιε (1.ε±ἰ‹:1ετι, 1973)· Επίτείἱεπε Ηετὀί ΧΧΙ. Πε]οητὺΠοαε ὲ Ρτοείιιε (νειπαοευντεε­ίἔετιενε., 1975)· 1. Ηααοί, Εε·ρτοὸίὲπιε απ πέορίειίοπἱεπιε είεαοπὀτίτι, Ηἰὀτοοίὲε οί 5ἰπιρΙἱεὶιιε(Παρίσι, 1978)· Ο. 8τεε1, Τίιε Πιειηἔἰηἔ 5ε·Ιί. Α ΰίιιαγ οί Ηιε ὅουίίπ Εετετ Νεορίετοπίεπι: ΙεπιΖ›ΙὶεΙιαε, Πετηεεεἰαε, σπα Ρτἰεςὶεπιιε(Βρυξέλες, 1978)· ]. Τι·οιιὶΙ1ει·‹1, Ζ.ει υιγείεἔοἔἰε είε Ρτοςίοε (Παρί­σι, 1982)· Βου! ειπα τίιε Ξίτιιοίατε οί ΒΘΙΠ8 ίπ Εειτε· ΝεορΙειτοηὶεπι,που εκδόδηκε από τους Η. ]. Β1απιε1ιτ1ιει1 και Α. Ο. Ι.1ογά (Λίὅερ­πουλ, 1982)· ΡτοεΙιιε. Εεςίευτ εἰ ὶπίετρτὲίε εἱεε επεἰετιε, που εκ­δόδηκε από τους ]. Ρέρὶιτ και Η.­1). θείίτεγ (Παρίσι, 1987)· Ν.Α]οιι1εὶ, Εε Νέορκὶίοτιἰεπιε ΑΙε·χεπατὶ1τ. Ηἰότοςίὲε α' Αίεκευιὀτὶε·(1„ε1‹1ετι, 1986)° Ο. 1ὶε·ει1ε, Ι1ιίτοεἰαΖίοιιε· επ Ρτοείο (Μπάρι, 1989).

294

“Ν

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Εκδόσεις και Μεταφράσεις

Η έκδοση από τον Ε. Β. Ποααε του έργου Στοωγειιυσις Θεολογική τουΠρόκλου (Ζη έκδοση, Οξφόρδη, 1963) με μετάφραση και υπόμνημαείναι ένα απολυτως απαραίτητο ὅοήδημα στη μελέτη του υστερουΝεοπλατωνισμοὐ. Υπάρχει μια γαλλική μετάφραση με σημειώσειςαπό τον ]. Ττοιιἰ11ειτα (Παρίσι, 1965). Η Πλατωνική Θεολογια εκδόδη­κε σε γαλλική μετάφραση, με εισαγωγή και σημειώσεις σε 5 τόμουςαπό τους Η.­15. εειιτθν και π. ο. ιινθειθιιπκ ιπαρισι, 1968­87). Τουπόμνημα στο Αλκιόιάδης εκδόδηκε σε μετάφραση του Ε. (Ι.ννεετετὶπκ (Άμστερνταμ, 1954). Υπάρχει μια αγγλική μετάφραση αυ­του του έργου από τον ΙΝ. Ο”Νε11, Ρτοάιιε. ΑΙεὶρἰεαεε Ι (Τ1τε Ηειἕαε,1965). Το υπόμνημα στο Τιιιαιος υπάρχει σε γαλλική μετάφραση απότον Α.­]. Ρεεταςιὲτε (5 τόμοι, Παρίσι, 1966­8). Έχει επίσης μεταφρα­στεί το υπόμνημα στην Πολιτεια σε 3 τόμους (Παρίσι, 1970). Το υπό­μνημα στο Παρμενιδης, που εκδόδηκε από τον Υ. ίζοαεὶιι (Παρίσι,1864, επανεκδόδηκε Ηὶ1ι:Ιεε1ιε±1πι, 1961), έχει μια αγγλική μετάφρασηαπό τους Ο Κ. Ιὶονναπ και ]. 1)111οιι, Ρι·σεΙαε° Οσπιπιεπτετν οτι ΡΙει°ο,εΡετπιετιὶαεε (Ρτὶποετοπ, 1989) και μια γαλλική μετάφραση από τον Α.Ε. (Πτειὶεπετ σε 3 τόμους (Παρίσι, 1900). Το τελευταίο μέρος του έὅδο­μου ὅιὅλίου, που σώζεται μόνο στη λατινική μετάφραση του Γουλιέλ­μου της Μοετοεκε, έχει εκδοδεί σε αγγλική μετάφραση με σημειώσειςαπό τους Κ. Κἰἰοεπεκγ, (Ζ. 1.αΙοοννε1‹γ και Ε. Αιτεοοιτὼε· (Λονδίνο,1953). Το ελληνικό κείμενο των έργων Πεςεπι Παὺἱιετἰοτιεε ριτσαΡτονὶεἰετιτὶειπι, Πε Ρτονἱαετιτἱε ετ Γατα και Πε ΜαΙοτα1πΞαρεὶστειιτὶε, άλλοτε σωζόμενα μόνο στα Λατινικά, έχει σε μεγάλοὅαδμό αποκατασταδεί και εκδοδεί από τον Η. Βοεεε (Βερολίνο,1960). Υπάρχει ένα κείμενο σε γαλλική μετάφραση από τον 1). Ιεειαι:σε 3 τόμους (Παρίσι, 1977­82). Το έργο Εις Ευκλειδου Στοαειιι μετα­φράστηκε από τον ίἑ. Μοττοιλι (Ρττιιοειοιι, 1970).

Το Περί Αρχών του Δαμάσκιου εκδόδηκε από τον Ι... Ο.Ιιιἴεειετὶπκ με γαλλική μετάφραση από τον ]. Οοπιοεε σε 3 τόμους(Παρίσι, 1986­1991). Υπάρχει μια ακόμη γαλλική μετάφραση με ει­σαγωγή και σημειώσεις σε έναν τόμο από τον Μ.­Ο. (ει1ρ‹­ἐτὶιιε (Πα­ρίσι, 1987). Το Εις τον Φιληὅον εκδόδηκε από τον Ε. (Ξ. ννεετετὶπκ(Άμστερνταμ, 1959, επανεκδόδηκε το 1983). Για τη σκέψη του Δα­μάσκιου ὅλ. την εισαγωγή στην έκδοση του Περί Αρχών από τονΝεετετὶπκ και τον (ζοτπρὲε και την εισαγωγή από τον (ει1ρ6ι·1ιτε.

295

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Το έργο του Ολυμπιόδωρου Εις τον Πλάτωνος πρώτον Αλκιαά­δην εκδόδηκε από τον 1.. Ο. 1Λἴεε'τοτἰιτ1‹ (Αμστερνταμ 1956, επανεκ­δόδηκε το 1983)· το έργο του Σχόλια εις τον Πλάτωνος Γοργισν εκ­δόδηκε από τον 1... Ο. ννεετετὶπκ (Αμστερνταμ, 197Ο), και το υπό­μνημά του στο Φαιδων του Πλάτωνα, το οποίο περιέχεται στο Ειςτον Πλάτωνος Φαιδωνα, τόμος 1, Ολυμπιόδωρος, εκδόδηκε από τον1... Ο. 1Λἴεετετἰτι1‹ (Άμστερνταμ, 1976).

Τα έργα των Ελλήνων Υπομνηματιστών του Αριστοτέλη περιέ­χονται στη σειρά της Ακαδημίας του Βερολίνου η οποία εκδόθηκεαπό διάφορους μελετητές.

Το υπόμνημα του Φιλόπονου στο έργο Φυσική Ακρόασις του Αρι­στοτέλη, Βιὅλία 5­8, μεταφράστηκε από τον Ρ. 1.ετιὶ1ιι:1‹ (1.οτι‹:1οτιειπα Ιυιεεει, Ν.Υ., 1994). Αυτός ο τόμος περιέχει επίσης μια μετά­φραση από τον ]. Ο. Πτπιεοτι του υπομνηματος του Σιμπλίκιου στηνπραγματεία του Αριστοτέλη σχετικά με το Κενό στο έργο ΦυσικήΑκρόασις. Το έργο του Φιλόπονου ΠερίΑιδιότητος του Κόσμου με­ταφράστηκε από τον Ο. νἩ1‹11›ετ8 (Ιφηαοτι ειπα ΙτΙ·ιε­ιςε., Ν.Υ., 1987).Το υπόμνημόι του σχετικά με το Περι” Ψυχής του Αριστοτέλη, ὅιὅλίο3, 4­8 μεταφράστηκε από τη λατινικη έκδοση από τον Ν. Ο1·ιετ1τοιτ(1,.οτι‹1ο1τ ειπα 1ι1τειοει, Ν.Υ., 1991). Μια πολύτιμη συλλογη δοκιμίωνεκδόδηκε από τον Β. θοτερηὶ, Ρ!τἰΙοροπιιε ειπα Πιο Ιἔεηεςτἱσπ οἰΑτὶετοτεαιεπ δςιεπεε· (Ι.οτιαοτι ειπα Ιι1τεοε, Ν .Υ., 1987).

Το υπόμνημα του Σιμπλίκιου στο έκτο ὅιὅλίο της Φυσικής Ακρο­άσεως του Αριστοτέλη μεταφράστηκε από τον Β. Κοτιεταπ (1..οτιαοτιαιτὀ. 1τ1τε.εει, Ν.Υ., 1989) και το υπόμνημα του στο έὅδομο ὅιὅλίοαπό τον Ο. Ηεἔετι (11οιιαοιτ ετια Ιτἰτεεα, Ν.Υ., 1994). Βλ. επίσης$ἰπτρΠεὶιιε. ὅε νἰε, εοπ οεαντε, σε ειιτνἰε, που εκδόδηκε από τον 1.Ηειάοι (Βερολίνο, 1987).

6. Επιρροές(1) Για γενικές ανασκοπἡσεις σχετικά με την ύστερη επιρροή του Νεο­πλατωνισμού ὅλ. Β. Κ1ὶ1›ετιε1‹γ, ΤΙιε Οοπιιτιιιιιν οί Πιο ΡΙειιοιιὶ‹:Ττεαὶτἱστι Πιιτὶιιἔ Ηιε· ΜἰααΙε Αἔεε (Ζη έκδοση, Λονδίνο, 1951)· ΡΙοτἰποε ΙΙ Νεορκποπἰεπτο ιη Οτἰειιιε ε· πι Οςοἰαεπτε, Ατϋ αε· ΟοιτνεςτιοΙιιιεττιε.2ἰοτιε1ε, Ρώμη, 5­9 Οκτωὅρίου 1970 (Ρώμη: 1974)· ]. 1Λἴ1ιὶτια1‹ετ,ὅτααἰεε ἰπ ΡΙει°οιιἰεπι ειπα Ρεττἰετἱε Τισι.ι8ιτ (Λονδίνο, 1975)° Α. Η.Ατπιεττοτιἔ, ΡΙοι°ὶιιὶειπ ειπα Πιτἱειἰεπ Ξτιιαιεε (Λονδίνο, 1979)· Η. ].

296

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Β1υ.πιετιτ1τε.1 και Κ. Α. Ματ1‹υ.ε (επιμ.), Νε·ορΙαΙοπἰ5πι από Ε”ειτΙγ(.”Ιιι·ἰει°Ιατι ΤΙιοιι8ιἰ (Λονδίνο, 1981)· Η.­Ι). Β1ιιιτιε (επιμ.), ΡΙειοιτἱεπιιιεαπό Πιτἰετεπἰυπι (Ματιετετ, 1983)· ]. Ιἰὶετ, ΡΙειὶοιιἱεπι ειτό ιτε ΠιτἰεὲἱοπΗετἰταἔε (Λονδίνο, 1985)· Κ. Κτοτιτετ, «Βοτιιιπι εετ όὶἰἰιιεἰνιιπι ειιι. ΕὶτιΒοἰττειἔ Ζιιιτι νετ1ιὲΙιτιὶε νοτι Νειιρ1ειτοιιἰει1ιιιε υιιό Ε1ιτὶειετιτιιπι›› στοΑΝΠΡΥ (1987), 36. 2, 994­1032· Ο. Βοεε και (Ξ. 5ε·ε1 (επιμ), ΡτοεΙιιε ετεοπ ὶτμ"Ιιιε·ιιεε> (Ζυρίχη, 1987)· ]. 1)ι11οιι, ΤΙιε· ΟοΙόεπ Πιοιιι: Ξτιιόιεε ὶτιότε Ι)ενεΙορπιειιτ οί ΡΙειτοιτἰεπι από Πιτὶετὶαπἰτχ (Λονδίνο, 1991)· Ε. Ρ.Βοε και Ρ. Α. Μεηοτ (ε:ιτιμ.), Οτι Ρτοάιιε από Με Ιπὔυειιεε ἰιιΜεόἰενεΙ ΡΙιἱΙο5ορΙιγ (Ιοοἰόετι, 1992)· Τ. Ρἰιτειιτ και ν. Τννοπιεγ (επιμ.),Πιο ΕεΙατἰο:ι5ΙιἱΡ Βοιτνοεῃ ΝεορΙειοτιιεπι από Πιτὶετἰαῃἱιγ (Δουὅλίνο,1992)· 8. (οι·ε1τ και Ο Κειιιτιετιἔἰοεοτ (επιμ.), ΡΙε­ιὲοτιὶεπι ίπ Ι.ειτε>

Απτὶσυιτγ (Νοττο Πειιιιε, 1992).(11) Τα έργα του Διονυσίου του Αρεοπαγίτου ΠερίΘειιυν Ονομά­

των και Μυστική Θεολογία έχουν μεταφραστεί με εισαγωγή(Μὶ1ννειιι1‹εε±, 1980). Υπάρχει μια γερμανική μετόιφραση με σημειώ­σεις από τον ΠΙ. ΤτΙτε‹:1ι (Μόναχο, 1956). Βλ. επίσης τα σχετικό κε­φάλαια στο Πιο δεπιὸτἱόἔει Ηὶετοτγ οι" Ι.οι°ε>ι· (ι·ε~ε~Ι‹ από Ε”ειτΙγΜεόἰΘναΙ ΡτἰΙοεορΙιγ και στο έργο του 8. Ε. (ετε1τ ΡτοπιΙειοιοΙιεΙιμε το Ετἰαἔοιιο. Ατι Ιιτνεετἰἔειτιοιι οί Πιο Ρτεήὶειοτγ ειιτόΗιε· Ε”νοΙιιιἹο1ι οι" Πιο Ρεοιιόο­Πἱοιιγεἰειιι Τταόἱιἱοπ (Εεὶόεπ, 1978)

Για τη ὅυζαντινή σκέφη και ιστορία ὅλ. ]. Πα1ι1έ1οιι, ΡΙει2οιιἱεπιε·οι ΤΙιόοΙο8Ιε· (Παρίσι, 1963)· Β. Ταιακὶε, Ι.ει ΡΙιὶΙοεορΙιἰο Βγ2α:ιΗιιε(Παρίσι, 1949)· 8. Βιιτιεὶτιιατι, Τιε Ι.ειτε·ι· Βγ2ειτιτἰιιε> Ιἔειιαἱεεατιεε(Κέιμπριτζ, 1970)· Π. Βτονντιὶτιἔ, ΤΙτε~ Βγπιτιϋτιε· Επιρἰτε· (Λονδίνο,1980)· ]. ]. Νοτνν1‹:1ι, Βγ2ειτιτἱι.ιπι. ΤΙιΘ Ε”ειτΙγ δετιτατἱεε (Νέα Υόρ­κη, 1989) και ΒγΖαιττΙιιηι. Τήε Αροἔεε (Λονδίνο, 1991)· Η. Ηυ.τι8οι·,Πιο ΙτοεΙιερταεΙιΙΙετε· ρτοἰειπο Εἱτοτετυτ όει· Βγ2αιιτἱιιε:·, Ζ τόμοι(Μόναχο, 1978), κ. 1, με εκτενή ὅιὅλιογραφία (54­62).

(111) Για το Νεοπλατωνισμό και τη σχέση του με την ισλαμικήκαι την ιουδαική φιλοσοφία ὅλ. Ο. νεηόα, Ιτιττοόυετιοπ ὲι Ισ ρετιεἐεχιιἰνε· όυ πιονετι ἑἔε (Παρίσι, 1947)· Η. Α. 1ΝοΙΙεοτι, Τιε·ΡΙιΙΙοεορΙιγ οτ” Ητε· Κεόειπι (Κέιμπριτζ, Μασσ., 1976)· Μ. Ωε.1τεοτι,«Α Ιὶε­Θκαπιἰτιατἰοτι οι" α1­Ρατε.1:›1,ε Νεορ1α'εοτιὶετιι››, ]οιιττιειΙ οι" Ηιε·Ηἰειοτγ οι" ΡιἰΙοεοριγ 15 (1977), 13­32· Β. ιΛἴα12ει· (επιμ.), ΑΙίε­ιτεὼἰοτι Ηιε· Ροτἰεετ Ξτειιε (Οξφόρδη, 1985)· Α. ]. ναπόεἠοἔτ και 1).Ρειτ2ο1ό (επιμ.), Τήε Νοορλατοιτἰε Ττειόἰτὶοιι, ]εινἱει, Πιτἰετὶοπ, ειιιό

297

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

ΙεΙαπιἰε Τπεπτεε (Κολωνία, 1991)· Ρ. Μοτεννεόἔε (επιμ.),Νεορἰατοπἰειπ από ΙεΙαπιἰο ΤΙιοπἔπτ (Α11›απγ, 1992)· 12. Οοοόπιαπ(επιμ.), Νοορ1ατοπὶεπι από ]ε>ινἱ5ι Τποπἔπτ (Α11›α.πγ, 1992) καιΑνὶεεππα (Λονδίνο, 1992)· Η. Πανὶόεοπ, ΑΙίαταΙσ1,Ανὶ‹:ε·ππα, απόΑναττοοε οπ Ιπ£ε·Ποετ: Τπεπ· Ε`ο5πιοΙοἔἰοαΙ Τπεοτὶαε οί ότε ΑοϋναΙπι°οΙΙεοτ, από Τπεοτὶοε οί Ηππταπ Ιπτε·Πε·‹:τ (Οξφόρδη, 1992).

(ιν) Για τις νεοπλατωνικές επιρροές στον Αυγουστίνο ὅλ. Ν.Τ1τεἰ1ε·τ, Ροτρπγτἱοε από Αιιἔαετιπ (Ηα11‹­2, 1933), επανεκδόδηκε στοΡοτεοπαπἔεπ Ζιιτπ Νεπρ1ατοπἰειππε (Βερολίνο, 1966)· Ρ. Ηεπτγ,Ρἰοιὶπ οι Ιίοοοἱόεπτ (1..ου.ναὶπ, 1934)· Ρ. Ωοιιτοε11Θ, Εεε Εαττταεἔτεοσιιεε επ οοεἱόεπι όε· Ματοοὺο α δαεεἱοόοτε (2η έκδοση, Παρίσι,1948)· ]. Οαὶιιοπ, Ζ.ε> Τατπρε οι Ι ' αἰατπὶτέ ειε2 Ρ]οϋπ ετ Απἔιιεἰἰπ (3ηέκδοση, Παρίσι, 1959)· Ρ. Χ. Ματτὶπ και ]. Α. 1ὶὶι:1ιπιοπό (εκ.), ΓτοπιΑμἔιιετἱπε· το Ετἰιιἔεπα (Ουάσινγκτον, ΠΕ., 1991)· ]. Πὶετ, Αιιἔιισιἱπει:Αποἰεπτ Τποιιἔπτ ΒαρτὶΖεό (Κέιμπριτζ, 1994).

Για το Νεοπλατωνισμό και τη Μεσαιωνική σκέψη ὅλ. Ε. θ11εοπ,Ηἱετοτγ οι" δπτἰετἱαπ ΡιἰΙοεοριγ ἰπ Ηιε· ΜἰόόΙα Αἔεε (Λονδίνο,1955)· Τ. θτειὅοτγ, Ηατοπὶειπο Μεόἰε·ναΙε> (Ρώμη, 1958)· Ε. νοπ1νέιπ1‹α, Ρἰατο δπτἰετὶαππε (Εὶπεἰτ­:όε1π, 1964)· Κ. Κτεπιετ, ΒιαΝοιιρΙαιοπὶε‹:Ιιε> $ε>ἱπερΙιὶΙοεοριὶε ιιπό ὶπτε Ρὶ/ιτκαπἔ αιιἰ Τποιπαενοπ Ασπἱπ (Ρεὶόαπ, 1966)° Ν. Βεὶατννα1τε·ε (επιμ.), ΡΙαι°οπὶε1πυ5 ίπ

ςόειτ ΡΙιΠοεορΙιὶε> όοε ΜἰττεΙαΙτοτ5 (Πατπιειαότ, 1969)· Ρ. Ραιιοοπ,Αερεοτε πὀορΙαι°οπΙοΙε~πε όε Ια όοειτἰπα όε εαἰπι Τποπιαε ό ' Ααπἰπ

Ω(Παρίσι, 1975)· Γτοπι Αόιεπε το ζπατττοε. Λἴαοῳαἰοπἱεπτ απόΜαόἰαναΙ Τποπἔπἰ, εκδόδηκε από τον Η. ]. ννεειτα (Ιπεὶόεπ, 1992).

(ν) Για την αναγεννησιακἡ φιλοσοφία ὅλ. γενικά Τπαδαιπρτὶόἔε Ηὶετοητ οΐ Εεπαὶεεαπεα ΡΙιἰΙοεοριγ, που εκδόδηκε απότους (Ζ. Β. θοπτπὶιι, Ο. δκὶππατ και Ε. Κεεε.1ατ (Κέιμπριτζ, 1988).

Αγγλικές μεταφράσεις των νεοπλατωνικών κειμένων της Αναγέν­νησης περιλαμὅάνονται στο έργο του Νικόλαου Κουζάνο, Πε· ΠόρταΙἔποταπτἱα, μεταφρασμένο από τον Ο. Ηετοπ (Λονδίνο, 1954)· Ριοοόα11α Μἰι·απόο1α, Οπ Ηιε· Πιεπἱτγ οί Μαπ, Οπ Βαἰπἔ από Πππγ, καιΗερίαρπιε (Εἰρτατγ οἱ Ιπρετα1 Αττε, Ινδιανάπολη/Νέα Υόρκη,1965). Υπάρχει μια ολοκληρωμένη έκδοση των έργων του με γαλλι­κἠ μετάφραση και σημειώσεις, που εκδόδηκε από τους Ο. Βοιι1ποἰεκαι Ο. Τοἔποπ (Παρίσι, 1993). Οὶοτόαπο Βτιιπο, δαιιεα, Ρτἰπεἱρἰοαπό Ππἰἰγ, μεταφράστηκε από τον ]. Εὶπόεαγ (Λονδίνο, 1964),

298

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ηετοἰε Ρ”1·ε>π2ἰε·ε, μεταφράστηκε από τον Ρ. Ε. Μοιτιιο, ]τ. (ΩΙπαΡεΙΗΠΙ, Ν. Ω., 1966). Το έργο του Μετεἰἰἰο Ρἰεἰτιο ΤιεοΙοἔἱει ΡΙεἰοπἰεεμεταφράστηκε στα Γαλλικά από τον Ρ.. Μετεεἰ σε 3 τόμους (Παρί­σι, 1964). Έχει επίσης μεταφραστεί το υπόμνημόι σχετικόι με το Συ­μπόσιο του Πλάτωνα (Παρίσι, 1956). Βλ. επίσης Ρ. Ο. Κι·ὶετεΙΙετ, ΤΙιεΡιἰΙοεοριγ οι” .Μετεόὶο Ρἰεἱτιο (Νέα Υόρκη, 1943)· ΙἔετιεἱεεειπεεΤΙιου8Ιιτ (Νέα Υόρκη, 1961), Εὶἔῆτ ΡΙιΙΙοεορΙιετε οί ότε Ιι°ειΠειιιΙἔεπειἰεεειηεε (Λονδίνο, 1965), Πετιειἰεεεπεε· Οοπεερτε από ΟϋιετΕεεεγε (Νέα Υόρκη, 1972)· Ν. Ω. Κορία, Νεορἰετοπἰετπ οἱ” Ηιε ΙτειϋειιΙἕετιεἱεεειτιεε (Λονδίνο, 1935)· Ε. Ἄἴἰιιό, Ρεἔειη Μνεὲετἰεε ἱπ ΗτεΗεπεἰεεεπεε (Ζη έκδοση, Λονδίνο, Ι967)· Π. Ρ. ιΛἴεΠ‹ε·ι·, 5'ρὶτἰἰαειΙαπό Πεπιοπἱε Μεἔὶε ἰτοιπ Ρὶεἱπο το ξ”επιρειτιεΙΙει (Λονδίνο, Ι958)·Ρ. Α. Υειτεε, Οἰοτόεπο Βτυηο από Ηιε Ηεπιιειἰε Ττειόἰίἰοιι (Λονδίνο,Ι964)° Ν. Βεὶετννωτεε, Μειτεόὶο Γὶεἰποε Τηεοτἱε όεε Εεἡόπεπ ἰπιΚοπἰεκτ όεε ΡΙειτοιιἰεπιυε (Χαϊδελὅέργη, Ι98Ο)° Μ. ΑΙΙειι, ΤιεΡΙειἰο:ιΙεπι οί ΜειτεἰΙἱο Ρἰεἰπο (Μπέρκλεϊ, Ι984)° ΜετεἰΙἱο Ρὶεἰτιο ε·

ΙΙ τὶτοπιο όὶ ΡΙειι°οπε, 2 τόμοι, εκδόδηκε από τον Ο. ίἔατἰαἔτιὶτιὶ(Φλωρεντία, 1986)· Ρἱεἰπο ειπό Βεηειἱεεειιισε Νεορὼιτοπἰεηι, εκδό­δηκε από τον Κ. ΕἰεετὼἰοΙιΙετ και Ο. Ζ. Ραεἰὶεεε (Οτόιὅα, 1986)· Η.­Π. θειἰἱτεγ, Πεεὺετεὴεε ειιτ Ζε ττειόἱἰἱοιι ρΙευο:ιἱεἰε·1ιπε ευ πιογετιἑἕε ει Ξ: Ιει τεπεἰεεεπεε (Παρίσι, Ι987).

(νι) Για τις μετα­αναγεννησιακές επιρροές ὅλ. Ρ. ]. Ροννὶεκε, ΤΙιεΠεωὸτὶόἔε ΡΙειι°ο:ιἰ5ἐε (Λονδίνο, 1926, επανεκδόδηκε Ἄἴεετροττ,ΕΤ., Ι97Ο)° Α. Εονεηογ, Τιε (ἔτεειἰ Πιεὶπ οί Βεἱτιἔ (Χόιρὅαρντ,1936)· ]. Α. ΝοιοροιιΙοε, ΤΙιε· Ρλειοπὶεπι οι" 5Ιιε·Πεν (Ι)υ.τΙιεπι, 1949)·Ο Α. Ραττἰόεε (εκ), Τιε δεπιὺτἱόἔε ΡΙει°οπὶ5£ε (Λονδίνο, 1969)· Β.Μ. Μοεεέ­Βαετὶαε, Βετἔεοπ ει ΡΙΟΗΠ (Παρίσι, 1959)· Ε. ΜὶΙε·ε, ]οιτιξ`σΙει° από Ηιε ΡΙε12οιιἱε Ττειόὶτὶοιι (ἰε. $αΙΙε, ΠΙ., Ι96Ι)° ]. Β. (Πεειεοιι,]οπι δοΙε>ι° (Βε·τΙ‹εΙε·γ, 1989)· Κ. Κεἰτιε, ΒΙεΙ‹ε ειπό Ττειόἰτἱοτι, Ζ τό­μοι (Λονδίνο, 1969)· Κ. Βεὶιιε και Ο. Μ. Ηειτρει· (εκ.), ΤΙιουιει5Τετόοτ, Ηιε ΡΙειιοιιΙετ: 5εΙεειεό Ι4/τἰταπἔε (Λονδίνο/Νέα Υόρκη, 1969)·Ρ. Α. Υειτεε, Ε”ΙὶΖεὺε·τιε:ι Νε>ορΙειτοτιΙεπι Ιἰεεοπεὶόετεό. Ξρειιεετ απόΡτεπεεεοο Οἱοτἔὶ (Λονδίνο, 1977)· Α. Ρ. Βεὺόννὶιι, ΡΙειι°οτιΙ5πι ειτιόΗιε ΕιιἔΠεΙι Ιπιεἔἰπειίἰοτι (Κέιμπριτζ, 1994)· Ε. Βἰεπιειιπ, ΡΙειἰοΒε:ρτἰΖεό: Τοινετόε επι Ιπιετρτετειἰοπ οί Ξρενιεετίε ΜὶπιετἰεΠετἰοπε (Τορόντο, 1988)° ν. ΟοΙόε‹:Ιιιτιὶότ, ΡΙειοπἰεπιε εἰ ρεπεέεεοτιιεπιροτεἱιιε (Παρισι, 1990).

299

Ευρετήριο κύριωνονομάτων και όρων

Αὅερρόης 258­61 ΙΟ2, 105, 109, 116­8, 129­30, 132, 136­7,

Αὅικἑννο. 258­61, 264 141, 143, 161, 163­4, 166, 171, 175, 192,

Αγάπη 244­5 207, 211, 214, 219, 221, 223­231, 233,

Αισθητός Κόσμος 26, 28, 34, 43, 46, 238­9, 246, 251, 252, 256­261, 263­4,48, 54­6, 70, 81, 89, 91, 93­4, 104, 112, 267, 269, 270, 274

114­5, 121, 123, 138, 140, 143, 145, 149, Αρχἠ της Αντιστοιχίας 177, 201­2, 210,

181, 197, 199, 205, 212, 229, 236, 245 213, 215, 219, 220­1

Αιωνιότητα 43, 86, 98, 115, 139, 170, Αρχἠ της Πληρότητας 114­5, 120, 201,

204, 210, 212, 224, 258­9, 263 212

Ακινἀτης 84, 96, 263­5 Αρχή του Ρεαλισμού 201­2, 215

Αλδίνος 44, 46 (σημ. 5), 50, 64­6, 69, Ασκληπιός 55,159, 226, 231

107 (οημ. 28), 274 Αυγουστίνος 20, 23, 43, 158­9, 161­2, 165,

Αλέξανδρος Αφροδισιεύς 62­3, 81, 169, 171­3, 176, 179­80, 181 (σημ. 21),

238­9, 258­9 186, 208, 2ΰ1·2, 264

Αμἐδεκτον 201, 205­6, 213, 221, 235, Αυὕυπόστοτα 115, 172, 207­210

240­2

Αμμώνιος Σακκἀς 74­6, 183, 223, 229 Βοῆΰιος 163, 236, 239, 249, 256, 262­4Αόριστη Δυἀδσ. 9Ο,117, 237. Βυζάντιο 166 (οημ. 10), 178, 225, 251,

Απαοεια 57­8, 86, 91, 128, 15ο, 135, 155, 253­5

184­5, 196

Απειρο 27, 49, 63, 101­3, 148, 159, 162, Γνωστικισμός 20, 28­9, 35­7, 39, 43, 59,211, 214, 237­8, 266, 269 70, 77, 86­7, 128, 136, 139­40, 142, 144,

Απορροἠ 81, 108­10, 112, 114­5, 120, 208, 158, 169­70, 277

214, 250, 258, 264

Αποφατικἠ Θεολογία 35, 104, 154, 188­ Δαὅἰδ 74, 217, 224 (σημ. 2), 2259, 253­5, 261, 265 Δαίμονες 35, 124, 180, 200, 212, 242

Ἀραὅες 225, 256­9, 264 Δαμἀσκιος 20, 30, 32, 38, 55 (σημ. 9),Αριστοτέλης, Αριοτοτελισμός 19­ 20, 160, 175­6, 179, 191, 193­4, 214 (σημ.

22­5, 40, 42, 44, 46, 48­9, 51­66, 72, 44), 216, 223­5, 227­9, 234, 237 (οημ.75, 81, 83­5, 88, 90­2, 94­7, 99­100, 13, 14), 250, 276

300

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΟΝ ΟΝΟΜΑΤΟΝ ΚΑΙ ΟΡΩΝ

Διονύσιος Αρεοπαγίτης 162, 251, 253­4, Θεός 22, 34­5, 48, 52, 56­9, 62­5, 67­70,

263­5

Ειμαρμἐνη 56, 86, 112, 143, 233

79, 84, 86, 99, 102, 105, 107 (σημ. 28),

122, 124, 133, 144, 153, 167, 170, 171 (σημ.

13), 172­3, 189, 192, 198, 212, 216, 230­1,

είναι 1ο2, 1ο4, 112­8, 155, 126, 2ο5, 211, 256, 258, 245, 249, 254­5, 258­6ο, 265­

215­5, 259, 242, 269 6, 269­2ο

εμμωία 192­5, 2ο6, 214, 248, 26ο, 222 Θωυργω 25, 4ο, 42, 124, 152, 160 ωημ.

εν 21­2, 24, 45, 48, 5ο, 64, 62, 25, 84, 21, 165­6, 168, 124, 122­82, 195 ωημ.

86, 88­9, 92, 95, 1ο1, 1ο5­11, 1154, 116­ 221, 192, 199, 2ο2, 285, 21ο, 22ο, 222,

2, 119­2ο, 125, 14ο, 146, 148­54, 156, 255, 245­6, 248, 254­5

176­7, 187­93, 214, 218, 229, 231­2, 235

237­8, 240­3, 246­8, 250, 269, 277 Ιἀμὅλιχος 19, 23, 30, 38­9, 46­7, 51­2, 55,

Ενατενιση 24­5, 56, 69­70, 80, 82, 86, 66­9, 71­2, 87, 101, 118, 124, 152, 155,

96­9, 101, 105, 110, 116­7, 123, 127, 131, 157, 159­61,163, 166­8, 174, 177­82, 185­

136­9, 142, 144­6, 149­52, 156, 177, 179, 7, 191,193­202, 204­7, 209­12, 214, 216­

182, 191, 194­6, 209, 239, 268 21, 225, 227­8, 230­1, 234­5, 239, 242­

Ενότητσ. 21­2, 24, 50, 89­91, 93, 96, 98, 4, 249­50, 259, 274, 276­7

100­3, 105, 107, 110­1, 116, 121­2, 149­51, Ιδέες 23, 43, 46, 48­9, 55­6, 58, 64­5, 69,

154, 158, 175, 194, 232, 235­7, 239­40, 76, 86, 90, 92, 98­102, 108, 116­7, 121,

243, 255, 269­71 133, 137, 145, 155, 159, 190, 195­6, 202,

Επιστροφή 116­8, 138, 140, 145­6, 176, 204­5, 207, 237, 242, 266

179, 191, 214­5, 230, 237, 246, 268

Εριγἑνης 162, 254­5, 263

Ιεροκλἠς 51 ωημ. 61, 25, 169 (σημ. 12),

224, 222, 229, 226

Ερμείας 31 (σημ. 6), 34, 61, 220, 224, Ισλαμικἠ Φιλοσοφία, Ισλαμικός Νεο­226­2, 251 πλατωνισμός 19, 253, 260

Ερμητικό. 25, 59­60, 84, 176, 177 (σημ. Ιωάννης Φιλόπονος 56, 171, 224­6, 228,

181, 26ο­1, 262

°15ρω±ω, 52­5, 48, 65, 115, 146­8, 151, 25ο,

244­5, 268

Ετερύτητσ. 149, 188

251, 257, 266

Κακό 40, 52, 66, 70, 87, 92, 117, 131, 135,

139, 153, 159, 233, 248

Ευνἀπιος 30­2, 34, 38, 74, 76, 160, 166 Κικἑρωνας 58­9, 61, 71, 171 (σημ. 13),

(σημ. 9), 167 199, 262

Ευσἐὅιος 65­6, 68­70, 75, 87, 158, 160, Κλήμης Αλεξανδρεύς 35, 60, 71 (σημ.

166 ωημ. 91, 169 ωημ. 111, 12ο,18ο, 181 141, 254

ίϋημ. 21)

Λόγος 55, 56, 118­21, 125, 155­4, 152, 155,

Ηλίας 55, 220, 224 (σημ. 2), 225, 231 195, 197, 201­2, 213

Ηρἀκλειτος 45

301

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

Μαγεία 28, 123­4, 174, 176­7, 244, 269 164, 166­7, 169, 171, 174­5, 183, 190, 196,

Μοκοοιοο Μογοηο 17ο, 171 ωομ. 131, 2ο2, 204­5, 2ο8­9, 211­2, 215, 217, 219­

173­4 20, 222­3, 225­30, 233, 236­7, 245,

Μακρόὅιος 71­2, 161, 165 (σημ. 8), 261 250­2, 256­7, 261, 263, 266­7, 269, 273

Μαρίνος 30­1, 38, 165 (σημ. 8), 223, 234 Πλούταρχος Αὔηναίος 20, 51, 61, 63,

Μεσοπλατωνισμός 19­20, 48, 50, 53, 66, 70­1, 74, 222, 224, 228­9, 231­2

63­5, 67, 71, 75, 92, 94, 99, 107 (σημ. Πλωτίνος 19­22, 24­7, 29­34, 36­40, 43­

28), 170, 175, 192, 208, 252, 261 59, 61­94, 96­114, 116­20, 122­4, 126­8,

Μετεχόμενον 205­7, 213, 235, 241 130­159, 161­70, 174, 176, 181­93, 195­6,

Μετἐχον 205, 213 198­200, 202­3, 205­9, 211, 214, 217,

Μνήμη 130, 137­9, 271 227, 229, 237­8, 240, 243, 245, 248­9,

Μονὴ 176, 214­5, 237, 268 257, 261­2, 264­5, 267, 269­72, 274­7

Πολλαπλότητα 55, 90, 100, 102­7, 110,

Νοοεοιοοεμἐοοο 1οο(οημ.3),1ο5, 172, 115, 115­7, 121, 149, 151, 154, 175, 194,

182­3, 186, 196 206, 235, 240

Νικόλαος Κουςόινο 265­7, 270 Πορφύριος 19, 22­3, 30­3, 38, 43­4, 51­2,

Νόμος των Μέσων Όρων 201, 210, 212­ 55, 62­4, 67, 69, 71­88, 124, 143, 157­

3, 216 68, 170, 173­4, 176, 178, 180­7, 191, 193,

Νους, Νοητός Κόσμος, Νοητό., Νοερό. 197, 199­200, 209, 217­9, 225, 230­1,

21, 24, 39­40, 43, 48­51, 54, 56­8, 60, 240, 244, 248, 257, 261­3, 272, 274,

62, 64, 67­70, 75­6, 80­1, 86, 88­9, 92, 276

94­103, 105, 107, 109­10, 112, 114, 116­8, Πρόκλος 20­1, 30­3, 38­9, 43­5, 47­8, 50­

120­3, 125­7, 131, 137­40, 143, 145­51, 1, 53, 56­7, 65­9, 71, 74­6, 80, 88, 98,

154­6, 159, 164­5, 170, 175­7, 179­80, 107, 152, 159­60, 163­4, 166­7, 169, 171,

182­5, 187­8, 191­6, 198­207, 209, 212, 176­7,179,186,194­6,198, 200­3, 207­17,

214­6, 218, 221, 230­2, 235­8, 240­3, 219, 221, 223­5, 227­34, 236­41, 243­6,

255, 259, 261, 264, 266, 270­1 248­50, 255, 257, 264­5, 268, 274, 276

Πρόοδος 116­8, 191, 214­5, 230, 237, 268

Ολυμπιόδωρος 23 (σημ. 3), 33, 165 (σημ.

81, 2οο, 224 (οημ. 21, 226­8, 251, 24ο Σολοοοοος 57, 161, 171 (οημ. 151, 196,

(σημ. 24), 276 213, 221 (σημ. 50), 250

°οοιο 27, 9ο, 1112­4, 1οο, 118, 211, 214, 257 Σεςωο εμοοιοοοοο 57­9, ο1

θυσια 23, 214 Σιμπλίκιος 20, 55­6, 67­8, 161, 171, 196,

204, 217, 223­4, 226­7, 231, 249 (σημ.

Πλάτων, Πλατωνικἠ Ακαδημία, Πλα­ 28)

τωνισμός 19­24, 26, 32, 35, 37, 39, 42­ Στωικοἱ 21, 34, 42, 44, 53, 56­64, 66, 71­

57, 59­62, 64­7, 69, 71­2, 75, 77, 80­1, 2, 90, 93­4, 96, 100, 109, 112, 119­23,

85, 90, 96­8,100,104, 109, 113,117, 122, 130, 137, 140­1, 143, 147, 149, 175, 183,

128­30, 132, 134, 137, 145­8, 152, 155­6, 199, 217, 238, 259

302

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΟΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΩΝ

Συμπἀῖὶεισ., Κοσμική 35, 56, 122­3, 177, Ψυχή, Ψυχή του Κόσμου, Καθολική181, 197, 199, 259 Ψυχή 21, 23, 27, 34­6, 43­4, 47­8, 50,

Συριανός 20, 38 (σημ. 10), 46 (σημ. 5), 52, 54, 56­8@2, 64­71, 80, 83, 86­9,51, 56, 98, 159, 194 ωημ. 26), 2ο8

(σημ. 38), 222, 224, 226­9, 231­2, 235

93­1ο1, 111­2, 115­6, 118­9, 121­3, 125­4ο,

142­6, 149­52, 154­6, 159­σο, 165­6, 17ο­

(σημ. 9), 237 (σημ. 13), 238, 247 2, 176, 178­8ο, 182­7, 193­2ο2, 2‹›4­9,

Σχολή της Αθήνας 19, 23, 30, 33, 51, 55,

72, 165, 174, 179, 193­4, 203, 206, 215­

6, 221, 222­51, 253, 263

Σχολή της Αλεξάνδρειας 19, 30, 32, 34­

212, 218, 221, 230, 232, 236, 241­3,

246, 248­50, 257, 262­3, 265, 267,

270­2, 278

6, 55, 171, 194, 222­31, 256, 262­3, 274 Ωριγἐνης 35, 63­4, 75, 102, 107 (σημ.

Τριάδα 50, 175­6, 191, 193, 205, 211, 213­

5, 221, 237, 239, 244, 262­3, 268

Υλη 43, 45, 48­9, 54, 56, 62, 64, 67, 70­

2, 90­3, 99, 104­6, 114, 116­8, 121, 131,

141, 147, 153, 192, 218, 232, 237, 247­9,261, 269­71

Υπερὅατικότητσ. 176, 191­3, 206, 212,

238, 246, 260, 277

Υποστἀσεις 21, 25­6, 35, 43, 64, 67, 69,

75, 86­8, 89­157, 158­9, 176, 182­93,

194, 201­17, 230­51, 262

Φίλων ο Αλεξοινδρεύς 25, 35, 60, 64,

119, 171 ωημ. 13)

Φύση 58­9, 65, 95, 110, 118, 154

Φως 41, 109, 111, 148­9, 175, 184, 255

Φώτιος 67, 75, 229

Χαλδαιαά Λόγια 22­3, 40 (σημ. 12), 44,169,174­7, 179,189,196 (σημ. 28), 21ο­

1, 214, 233, 243­4, 276

Χριστιανισμός 23, 29, 75, 107, 114, 141,

158, 168­70, 172, 178, 208, 224, 244,246, 258, 262­3, 268

28), 168, 173, 229

303

.Τ Το ΰιΰλίοτου Ιἱ.Τ. νναΙΙἰε

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

εκδόθηκε στη Θεσσαλονίκητον Απρίλιο του 2002

για λογαριασμό των εκδόσεων

ΑὉΗΥΤΡ

© Κ.Τ. ῖΝαΙΙὶε, Νοέμθριος Ι995 Σ.

© Για την Ελληνική ΓλώσσαΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΧΕΤΥΠΟ/ΜΕΤΑΕΚΔΟΤΙΚΗ Ε.Π.Ε

ΔΡΟΜΟΙ'ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

ΣΕΙΡΑΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

ΦΙΛΜΟΓΡΑΦΗΣΗΧΤ. Οταρἱιἱσε

ΕΚΤΥΠΩΣΗ ­ ΜΟΝΤΑΖΜ. Διαμαντίδης

Πρότυπος ΒιομηχανίαΓραφικών Τεχνών ΑΕ.

ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑΒιὅλισδετικἡ

Ιἶ Δεληδημητρίου

4

ι5

ι