-
Dunaszentgyörgy népe
Írta: Dömötör Sándor
K ia d ja a M a g y a r T á r s a s á g F a lu k u ta tó I n té
z e te .B u d a p e s t 1 9 3 7 .
-
K u ta tá s á n a k e re d m é n y e it a m a i tu d o m á n y n
e m b e v e h e -te t le n n e k lá ts z ó , m e re v s z ik la fa
la k n a k te k in t i , m e ly e k e lz á r já k-a k i lá tá s t ,
h a n e m s z e l lő s h e g y o rm o k n a k , a h o n n a n é s z
re v e h e tő ka to v á b b i te e n d ő k . K o ru n k tu d o m á
n y o s tö re k v é s e in e k je l le g -z e te s s é g e , a lé n
y e g is m e re t , le g in k á b b a f a lu m u n k á b a n é rv é
-n y e s ü l . A fa lu s z e l le m i é le té t m o z g a tó e rő k
n e k a m e g f ig y e lé s ea lé n y e g h e g y o rm á ró l tö r
té n ik , a h o n n a n c s a k v i lá g o s k é p e tk a p h a t a
jó m e g f ig y e lő . H a e g y fa lu t v iz s g á lu n k m e g a
m o d e rn tu d o m á n y s z e m -p o n tja in a k f ig y e le m b
e v é te lé v e l , e g é s z e n m á s a d a to k a t k e l l atö
m e g b ő l k ie m e ln ü n k , m in th a tö b b k ö z s é g é le
té n e k is m e re té b ő lk e re s n é n k á l ta lá n o s í tá s
o k a t .1 N e m e le g e n d ő s z á m u n k ra a f a lug a z d a
s á g i , p o l i t ik a i , k u l tu rá l is , v a l lá s i v o n
a tk o z á s a in a k is m e -re te , a fo g la lk o z á s , ru h á
z a t , b e s z é d m ó d , s z o k á s o k , m ű v é s z ik é s z
s é g e k , h a g y o m á n y o k le ír á s a , m e r t e z e k c s
a k je l le m z ik , d en e m h a tá ro z z á k m e g e g y fa lu é
le té n e k s z e l le m i h á t te ré t . M in d -e z c s a k a z
é le t , a s z ö v e v é n y e s e n e g y s z e rű f a lu s i é le
t m e g je le -n í té s i a lk a lm a , d e n e m lé n y e g e . A
lé n y e g a b e ls ő e g y s é g , ak o lle k t ív u m , a m e ly
a je le n s é g e k e t ö s s z e k ö ti , a m it n é p ié le k n e
k ,a f a lu le lk é n e k is n e v e z h e tü n k , 2 a m it c s a
k e g y fa lu i ly e n s z e m -p o n tb ó l v a ló f e ld o lg o z
á s a u tá n is m e rh e tü n k m e g .
A fa lu ö n á l ló é le tk ö z ö s s é g é b e n m in d e n je
le n s é g m ö g ö ttm in t m a g y a rá z ó e lv a n é p lé le k ,
a v a ló s á g : id e g e n f o rm á k a t an é p lé le k lé n y e
g é n e k m e g s é r té s e n é lk ü l a f a lu s i e m b e r é le
té ren e m le h e t r á e rő s z a k o ln u n k . „ A n é p é le t
m a jd n e m m in d e n m o z -z a n a tá t s z o k á s s z a b ja
m e g . A m i s z o k á s , a z i l le n d ő i s . A s z o k á ss z
e r in t v a ló c s e le k v é s a z ig a z i e rk ö lc s ö s c s e
le k v é s . Ε s z o k á s o kk ü lö n fe le s é g e m e g v a n a
m u n k a m ó d já b a n , h á z é p íté s é b e n ,b e re n d e z
é s é b e n , a z á l la to k k a l v a ló b á n á s n á l , a fö
ld m ű v e lé sre n d jé n é l , a h á z a s s á g ra lé p é s n é
l , k e re s z te lé s n é l , te m e té s n é l ,s tb . A s z o k
á s p o n to s a n k ö rü l ír ja m in d e n n e k a m e n e té t ,
k o m o ly -s á g g a l , m é ltó s á g g a l k e re te z i b e a z
e m b e r i é le t m in d e n n e v e z e -
1 V ö . B o d o r A n ta l : A falu megismerése. B p . 1 9 3 4 .
4 . 1 .2 Im re L a jo s : A falunevelés alapelvei. E rd é ly i M ú
z e u m 1 9 3 3 . 3 0 9 . s k f .
-
4
te s e b b e s e m é n y é t . M in d a z t a s o k c e re m ó n
iá t e l k e l l v é g e z n i ,a m it a s z o k á s e lő í r , m e
r t m in d e n n e k m e g k e l l a d n i a m ó d já t .“ 3A fa lu
s i e m b e rb e n te h á t é r te lm i ú to n e lfo g a d o tt m e
g á lla p í tá s o km e lle t t b e n n e é l a h a g y o m á n y ,
a r é g i h i t , r é g i g y a k o r la to ktö m e g e , s m in d
e n t v is s z a u ta s í t , e le j t , n e m v e s z tu d o m á s
u l , n e mta r t fo n to s n a k , v a g y m in d e n f e lh á b o
r í t ja a m i n e m i l l ik e b b ea fu rc s á n a la k u lt e g
y s é g b e .4 A fa lu s i e m b e rb e n n e m le h e t lo g i-k a
i fo rm á k b a n k ia la k u lt v i lá g n é z e t i r e n d s z e
r t k e re s n ü n k : an é p lé le k b e n m e g n e m v á l to z
ta th a tó é le tb á z is o k d o lg o z n a k . H as z á z s z o r
is b e b iz o n y ít já k egy f a lu s i e m b e r e lő t t v a la
m in e k a zig a z s á g á t , ő c s a k a b b a n a z e s e tb e n
fo g a d ja e l ig a z s á g n a k , h aa m o m e n tá n h a tó e
rő a z ő le k i b á z is a iv a l m e g e g y e z ik ,5
Ú ja b b a n á l la n d ó a p a n a s z , h o g y a n é p i k u
l tú ra ro m lik ,„ m e g ro n tja “ a v á ro s i k u l tú ra , m e
r t a n é p k r i t ik á t la n a v á ro s ih a tá s o k k a l s z
e m b e n .6 A n é p i k u l tú ra ú j te rm é k e in é l a z o n b
a n ,h a a z o k e l is té rn e k a s z o k o tt f o rm á k tó l ,
é s z re k e l l v e n n ü n k ,h o g y b e n n ü k b iz o n y o s
ö rö k é s ig a z , m é ly e n e m b e r i m o tív u m o k -n a k ú
jr a v a ló m e g ta lá lá s a a fo n to s . „ B iz o n y o s le lk
i m e c h a n iz -m u s o k n a k v a n n a k b iz o n y o s h e ly
z e te k b e n k é n y s z e rű e n is m é t-lő d ő , h a tá ro z o
tt r e a g á lá s m ó d ja i , a m e ly e k e lő z ő e s e te k n é
lk ü li s ( ! ) te rm é s z e te s k ö n n y e d s é g g e l m e g
e le v e n e d h e tn e k .“ 7 A n é p -lé le k a z o n b a n c s a
k a k k o r v á l to z ik m e g , h a n e m c s a k a fo rm á kv á
lto z n a k m e g , h a n e m a lé n y e g is ; e d d ig i a d o
tts á g a i ú ju ln a km e g h a ta lm a s e rő k h a tá s á n a k
k ö v e tk e z m é n y e k é p p e n .
M in d e n n é p c s o p o r tn a k v a n n a k v e z e tő r é
te g e i . A v e z e té s an é p c s o p o r t k u l tú rá já n a k
tö k é le te s í té s é b e n is m e g n y ilv á n u l ,te h á t a
z ö s s z e s s é g s z ü k s é g le te i t e lé g í t i k i . A v
e z e tő r é te gh e ly z e t i é s a n y a g i e n e rg iá i a z o
k a b á z is o k , a m e ly e k a z ú j fo r -m á k k a l v a ló k
ís é r le te z é s t m e g e n g e d ik . E z é r t k é ts é g te
le n , h o g ya m a g a s a b b tá r s a d a lm i o s z tá ly o k
te r je s z t ik e l s z é le s e b b ré te -g e k b e n a k u l tú
ra e re d m é n y e it . H a e z t a k u l tú rá t a jó v a l k is
e b bh e ly z e t i é s v a g y o n i e n e rg iá v a l b író , a v
e z e tő r é te g g e l s z e l le m ik ö z ö s s é g b e n é lő n
é p tö m e g e i á tv e s z ik é s á ta la k í t já k , f e lb o n
tjá k
3 I l ly é s E n d re : A m. ref. földművelő nép lelki élete. S
z e g e d 1 9 3 1 .8 4 — 8 5 . 1 .“
4 „ A p á m tó l , a n y á m tó l , m in d e n a ty á m f iá tó
l íg y lá t ta m , íg y h a l lo t ta m .M ié r t c s in á ln á m é
n m á s k é p p e n , h a a /o k n a k jó v o l t íg y ? !“ — h a n
g z ik f a lu na z e l le n v e té s a z ú j í tó k e l le n . A m
a g y a r n e m e s s é g k o n z e rv a t iv iz m u s á n a kg y ö
k e re i t a k o l le k t ív u m e rő ib e n k e l i k e re s n ü n
k .
5 S o ly m o s s y S á n d o r : Elnöki megnyitó. E th n o g ra
p h ia 1 9 3 2 . 5 2 . 1 . , O r -tu ta y G y u la : A mag jar
lélek alapvonásai népi kultúránkban. N é p ü n k é sN y e lv ü n k
1 9 3 3 . 1 0 7 , 1 6 2 . s k l .
6 V ö . H o n ti J á n o s : A néphagyományok megmentéséről. D e
b re c e n i S z le . 7 M a ró t K á ro ly : Hagyomány és fejlődés.
T á rs a d a lo m tu d o m á n y 1 9 3 5 .é v f . 1 . s z .
-
5
a s a já t é le ts z ü k s é g le te ik n e k le g in k á b b m
e g fe le lő f o rm á k ra ,a m e ly e k ta lá n ig é n y te le n e
b b e k , m in t a z á ta d ó o s z tá ly fo rm á i ,m ié r t b e c
s ü l jü k „ g e s u n k e n e s K u ltu rg u t“ -n a k , s ü l ly
e d t k u l tú r -ja v a k n a k te rm é k e it ,8 m ié r t n e m
ta r t ju k e g y e z ő é r té k n e k a„ n é p it“ é s a z „ ú r i
t“ , h o lo t t b iz o n y o s „ k ö r fo rg a lo m “ k ö z ö ttü
ke lv i ta th a ta t la n .9
A fe lü lrő l le f e lé s z ü re m lő s z e l le m i h a tá s o
k a f a lu le lk é t i ss z a k a d a t la n u l a la k í t já k ;
a v i lá g h á b o rú h a tá s a — m in t á l ta lá -n o s a n h a
tó , m e g v á lto z h a ta t la n , k ü ls ő é le tb á z is — m u
ta t ta b ele g é le s e b b e n , h o g y a f a lu s z e l le m i
a rc a n e m id ő t le n , c s a k z á r t :a f a lu é le tfo rm á
it s z e l le m tö r té n e t i té n y e k k e l m e g h a tá ro z
h a tók e re te k k ö z ö tt a k u l tú rh a tá s o k fo ly to n b
e fo ly á s o l já k ; lé n y e g -te le n h u l lá m z á s m in d
ig é s z le lh e tő , v a r iá n s o k é s v a r iá c ió k m in -d
e n k ö rü lm é n y e k k ö z ö tt k e le tk e z n e k . S á n d o
r I s tv á n s z e r in t1 0u to l j a ra a k a to l ik u s r e s
ta u rá c ió á ra m la tá b a n a m a g y a r b a ro k ks z e l le
m e a la k í to t ta á t f a lv a in k s z e l le m i k é p é t a 1
7 — 1 8 . s z á z a d -b a n . B a ro k k je l le g ű e k a f a n
tá z ia te rm é k e i , a z e lő d ö k tő l h a g y o -m á n y o z
o tt k ö n y v e k , a n é p i r í tu s o k é s a f a lu v a l lá s
o s é le té b e n ,é le tm e g n y ilv á n u lá s a ib a n é lő n é
p i m is z t ik a , a p a tr ia rc h á l iste k in té ly i e lv é s
a z ő s i fö ld s z e re te te . S á n d o r I s tv á n s z e r in
tm in d e z g o n d o z a t la n , m e g m e re v e d e tt é s k o
r s z e rű t le n h a g y o -m á n y . „ A z a k é t é v s z á z a
d — m o n d ja — , a m e ly f a lv a in k fö lö t ta v i lá g h á b
o rú ig e lv o n u lt , k o n z e rv á l ta a b a ro k k n a g y s
z e rű k e z -d e m é n y e z é s e i t , d e e lh a lv á n y íto t
ta a z o k a t a z e le v e n ta r ta lm a k a t ,a m e ly e k a m
a m á r m e g c s o n to s o d o tt k o n v e n c io n á l is fo rm
a s á -g o k b a n e g y k o r é l te k .“ A f e ls ő b b ré te g e
k b ő l k ih a l t id ő v e l ab a ro k k m is s z ió s s z á n d é
k a , e rő s e n h a to t ta k r e á ju k a n y u g a tiá ra m la
to k , a f a lu p e d ig e g y e d ü l m a ra d t a r e fo rm k o r
é s as z a b a d s á g h a c e s z m é in e k g o n d o la tv i lá
g á b a n . „ A n e m e s i M a -g y a ro r s z á g jo g re n d s z
e ré n e k s z é th u llá s a i s c s a k a g a z d a s á g ip ro b
lé m á k e l to ló d á s á v a l h a t m é ly e b b e n a m a g y a
r f a lu v i lá g á ra ,d e s z e l le m i m iv o ltá b a n n e m a
la k í t ja á t“ — m o n d ja S á n d o rI s tv á n .
S á n d o r I s tv á n f e lfo g á s a s z e r in t a tö rö k d
ú lá s o k é s a r e fo r -m á c ió m a g y a r tö m e g e k e t ő
s i te le p h e ly e ik e n m e g m o z g a tó é sfe l iz g a tó h
a tá s a i n y o m ta la n u l e lm o s ó d ta k a k a to l ik u s
b a ro k km in d e n t m a g á v a l s ö p rő á r a m la tá b a n é
s a z ó ta i s a n a g y s z e rű
8 V ö . H a n s N a u m a n n n : Primitive Gemeinschaftskultur.
J e n a 1 9 2 1 .9 In d íté k o t , a n y a g o t a d a n é p a tö
k é le te s í té s re ; a tö k é le te s í te t t a n y a g ró
l
p e d ig le h á m o z z a a z t , a m i n e k i f e le s le g e
s . P é ld a : a n é p a jk á n é lő n é p d a ltf e ld o lg o z z
a a z e n e s z e rz ő m ű d a llá ; h a e z a d a l a n é p h e z
k e rü l , e g y id ő m ú lv aa la p o s a n e g y s z e rű s í te
t t f o rm á b a n ta lá lh a tu n k r e á . V ö . K e s z i Im re
: Konven-ciológia. M a g y a rs á g tu d o m á n y 1 9 3 5 . é v f
. 1 . s z .
1 0 S á n d o r I s tv á n : A magyar falu szellemtörténete. V
ig íl ia 1 9 3 6 . I . k ö t ,5 6 — 6 1 . 1 .
-
6
b a ro k k o s e m lé k e k „ tö rm e lé k e iv e l“ h a tá ro z
h a tó m e g a m a g y a rfa lu s z e l le m i s z in t je . S á n
d o r I s tv á n s z e r in t a v a l lá s i k u l tú rafo rm a liz
m u s a is b a ro k k h a tá s o k k a l m a g y a rá z h a tó , a
z o n b a n„ a m a g y a r f a lu v a l lá s o s é le té b e n a s
z a b a d g o n d o lk o d á s n a g yé v s z á z a d a in á t( ? )
n y i tv a m a ra d t e g y r é s , a m e ly b e n e g y e s ő s im
a g y a r h ie d e lm e k m e g h ú z ó d h a tta k (? ) , s a z o
k n a k fe n n m a ra -d á s a le h e tő v é v á l t .“ M in d e z
e k n e k e l le n é re S á n d o r I s tv á n v é g s őe re d m é
n y k é n t le s z ö g e z i , h o g y a f a lu le lk i v á ls á g
á t a b a ro k kh a g y o m á n y o k é s a d e k a d e n s m o d e
rn g o n d o lk o d á s e re d m é n y e i-n e k ö s s z e ü tk ö z
é s e o k o z z a .
S á n d o r I s tv á n f e lfo g á s á v a l n e m s z á l lu n
k v i tá b a , n o h a —e lő z ő f e j te g e té s e in k b ő l n y
i lv á n v a ló — e g é s z e n m á s a f e lfo g á -s u n k . S z
e r in tü n k a f a lu ra v o n a tk o z ó á l ta lá n o s í tá s o
k n a g y ré s z e(n e m é p p e n S á n d o r I s tv á n é ) e lh
ib á z o tt é s m in d e n r é s z le te re d -m é n y , a m e ly e
t a z e g é s z re v o n a tk o z ta tn a k , h a s z n á lh a ta t
la n . Ak im o n d o tta n m a g y a r e re d e tű n e k m o n d h
a tó k u r ta n e m e s i f a lv a kp a ra s z t i m u n k á v a l
fo g la lk o z ó ta g ja i b iz o n y á ra m á s tá r s a d a l-m a
t a lk o t ta k , m in t a „ jö t tm e n t“ id e g e n te le p e s
e k b ő l a la k u lóh e ly s é g e k e tn ik a i la g is v e g y e
s k ö z ö n s é g e . A m a g y a r f a lv a kjo g i é s s z o k á
s a n y a g a e g é s z e n m á s „ r é s e n “ tá p lá lk o z o tt
— h o g yS á n d o r I s tv á n s z a v a in á l m a ra d ju n k —
, m in t a m e s te r s é g e s e nid e g e n b ő l te le p í te t
t n e m z e tis é g e k h a g y o m á n y k in c s e . A m o s té
lő u tó d o k e n n e k m e g fe le lő e n e g é s z e n e lü tő h
a g y o m á n y o k a tő r iz h e t te k m e g , s s z e l le m is
é g ü k , le lk ü le tü k , je l le m ü k k ö z ö ttf e l té te le
z h e tő egy k e v é s k ü lö n b ö z ő s é g . N e m v iz s g á l
ta m é g atu d o m á n y a n é p i k ö lc s ö n ö s e g y m á s ra
h a tá s o k p ro b lé m á it s e m .1 1A m a g y a r f a lu s z e
l le m tö r té n e te e lv e in k a la p já n — m in t m in -d e n
„ tö r té n e t“ — c s a k a d a to k ra , s n e m á l ta lá n o s
í tá s o k raé p íth e tő .
A fa lu le lk ü le te o ly a n k ö z ö s s é g le lk ü le te , a
m e ly b e n a zá l la n d ó je l le g m e lle t t a lk a lm i c s
o p o r to k a t is ta lá lu n k . N e mtu d ju k e lő ta n u lm á
n y o k h í já n , h o g y m ily e n a z á l la n d ó je l le g űc
s o p o r to k ö s s z e té te le , a la k u lá s a , m ily e n te
rü le t i , g a z d a s á g i é stö r té n e t i e rő k m u n k á
lk o d á s a n y o m á n le h e ts é g e s a c s o p o r to ks a já
ts á g a i é s a h o z z á ju k ta r to z ó e g y é n e k m a g a
ta r tá s a i k ö z ö tta z a z o n o s s á g f e l is m e ré s e .
B o g n á r C e c i l s z e r in t a z e m b e r le lk ia lk a ta c
s a k k ö z v e tv e , k ü ls ő m e g n y ilv á n u lá s a ib a n
is m e rh e tőm e g . A f a lu le lk ü le té n e k , a b e ls ő e g
y s é g n e k is v a n n a k k ü ls őn y ilv á n u lá s o k b a n
je le n tk e z ő tö rv é n y s z e rű s é g e i , n e m c s a k k ü
lö n -b ö z ő e g y é n e k n e k k ö z ö s je l le m v o n á s a
ib a n , h a n e m a z e l té rő
11 L o s c h d o r fe r A n n a : Bakonyi német falvaink szerepe
a magyar népihagyományok megőrzésében. E th n o g ra p h ia 1 9 3 5
. é v f . 7 6 . 1 .
-
7
tu la jd o n s á g o k n a k k ö z ö s in d í té k o k h a tá s
a a la t t je le n tk e z ő s a já t-s á g a ib a n is .1 2
E g y fa lu n é p é n e k je l le m z é s e te h á t c s a k a k
k o r le s z te l je s ,h a e z e k n e k a s z e m p o n to k n a
k a f ig y e le m b e v é te lé v e l tö r té n ik ,v a g y is n e
m c s a k a k ív ü lrő l jö v ő s z e l le m tö r té n e t i , h a
n e m a b e lü l-rő l , a lé le k b ő l jö v ő je l le m tö r té n
e t i a d a lé k o k a t i s tá rg y a l ja , h aa b e ls ő é s a k
ü ls ő s z e l le m i e rő k k ö z ö tt i ö s s z e fü g g é s t a
v a ló s á g -g a l h e ly e s e n é rz é k e l te t i . E g y fa
lu é le té b e n ta lá n m e g lá t ju k ,h o g y m e ly e k v o
lta k e g y é b e rő k m e lle t t m a i k é p e m e g fo rm á lá
-s á n á l a k o l le k t ív u m e rő i .1 3 A z o k a z e rő k , a
m e ly e k a z e g y é n ije l le m , a m a g y a r lé le k m e g
je le n í té s i a lk a lm a in á l a fo rm a m e g -a lk o tá s á
b a n a z e g y m á s h o z ta r to z ó s á g o t is k if e je z ik
. C s a k e z -u tá n , tö b b m a g y a r f a lu je l le m tö r té
n e té n e k k id o lg o z á s a u tá nk ö v e tk e z h e t ik o ly
a n fé le s z e l le m tö r té n e t i s z in té z is , a m e ly n
e ma le e n d ő k u ta tá s o k e lv e i t , k e re te i t m u ta t
ja m e g , h a n e m aré s z le te re d m é n y e k e t s u m m á z
z a , — a m e ly e t a z o n b a n S á n d o rI s tv á n jó e lő r
e m e g ír t .1 4
A dunaszentgyörgyi nép lelkülete.
T o ln a m e g y e d u n a fö ld v á r i já rá s á b a n n a g y
s z é le s , h u l lá m o sla p á ly m e n té n , a D u n á tó l f
é ló rá n y ira v a n D u n a s z e n tg y ö rg yn a g y k ö z s é
g . P a k s é s T o ln a k ö z ö tt , m in d k é t v a s ú t i á l
lo m á s s a lb író n a g y k ö z s é g tő l 1 2 — 1 2 k m -n y ire
, a h ír e s r ó m a i ú tr a é p í te t tm e g y e i ú t m e n té
n f e k s z ik .1 V a s ú ti á l lo m á s a n in c s , v o n a t n
e mro b o g e r re . A h a jó n a k a fü s t je n e m lá ts z ik id
e a D u n á ró l , te h á ta D u n a m in t k ö z v e t le n é s o
lc s ó ö s s z e k ö tte té s t je le n tő te rm é -s z e t i a d o
tts á g s e m jö h e t s z ó b a . K ö z le k e d é s e , ö s s z e
k ö tte té s e am a i v i lá g b a n e z é r t n e h é z k e s a k
u l tu rá l is é s a g a z d a s á g i g ó c -p o n to k k a l . K
ü lö n ö s e n g a z d a s á g i s z e m p o n tb ó l fo n to s je
le n tő -s é g ű e z a k ö rü lm é n y , m e r t n a g y k ih a tá
s a v a n a te rm e lé s , ate rm e lő k e d v te m p ó já ra a z á
l ta l , h o g y a k ö z s é g te rm é n y e in e kp ia c i le h e
tő s é g e i t a le h e tő le g k is e b b te rü le tr e s z ű k ít
i . M in d e n tm e g te rm ő , g a z d a g fö ld jé n e k a h o s
s z a d a lm a s s z á l l í tá s t k ib író
1 2 B o g n á r C e c i l : A magyarság jellemrajza. B u d a p e
s t i S z e m le 1 9 3 5 .é v f . 6 9 2 . s z .
1 3 I ly e n s z e m p o n to t tü k rö z te tő f a lu m o n o g
rá f iá h o z n y ú jth a t é r té k e sg o n d o la to k a t T o m
o r i V io la á tfo g ó ta n u lm á n y a : A parasztság
szemléleténekalakulása. S z e g e d , 1 9 3 5 . M ó d s z e re p o
n to s a b b k ia la k í tá s á ra m a jd m in d e n ta n u l-m á n
y á b a n é r té k e s u ta lá s o k a t ta lá lh a tu n k .
14 V ö . f e j te g e té s e im m e l: O r tu ta y G y u la : A
magyar falukutatás új útjai.V ig íl ia 1 9 3 5 . I I . k ö t . 1 0
9 — 1 2 5 . 1 .
1 5 H ő k e L a jo s : A római katonaút Tolnamegyében. T o ln a
m e g y e i K ö z -lö n y 1 8 8 2 . X . é v f . 3 6 . s z . V ö . S
z e l le Z s ig m o n d u . o t t 4 9 . s z . (D u n a s z e n tg y
ö rg yk ö rn y é k é n m é g n e m d e r í te t té k k i e g é s z
p o n to s a n a z ú tv o n a la t .)
-
8
b ú z a é s b o r a f ő te rm é n y e i . ú ja b b a n tö b b e
n d ís z n ó h íz la lá s b ó lp é n z e l ik m a g u k a t .
N e m ré g ib e n e g y ik le g m a g y a ro s a b b é s z já rá
s ú í ró n k , K o m á -ro m i J á n o s , d u n a s z e n tg y ö
rg y i ú t i r a jz á b a n 2 s z in té n r á m u ta to t t ak ö z
s é g n e h é z k e s k ö z le k e d é s e fo ly tá n e lő á l ló v
is s z á s s á g o k ra .„ A v ir r a d a t tó l f e h é r lő o r s
z á g ú to n g u ru l v e lü n k a h in tó — í r ja .— A z u ta t s
ű rű e p e r fá k s z e g é ly e z ik k é t o ld a lró l . A z e p
e r fá k o ntú l s z ő lő k m in d e n fe lé , m e s s z e b b rő l
id e lá ts z ik m á r D u n a s z e n t-g y ö rg y s u d á r to rn
y a . S z é p m in d e n e r re fe lé , d e le g s z e b b ta lá na
s z e m n e k -k e d v e s to ln a i f a lu : D u n a s z e n tg y
ö rg y . S z é p e k ah á z a k , t is z ta a n a g y u tc a ja , n
é p e p o m p á s n é p , a m e ly a z o n b a na la p o s a n le s
z e g é n y e d e tt m á ra . G y ü m ö lc s te rm é s e p é ld a n
é lk ü lv a ló v o l t e b b e n a z e s z te n d ő b e n , c s a k
h o g y a z ó r iá s i fö lö s le g e tn e m tu d já k h o v a s z
á l l í ta n i : m e s s z e v a n id e B u d a p e s t . M iv e lp
e d ig a k ö rn y é k v iz e n e m a le g k ifo g á s ta la n a b b
, v íz h e ly e t t b o r tis z ik m in d e n k i .“
A g y e n g e „ iv ó b o r“ g y a k o r i h ö rp ö lg e té s e a
z o n b a n n e mje le n t i a z t , h o g y D u n a s z e n tg y ö
rg y n é p e r é s z e g e s . H ig g a d t ,m e g fo n to l t , k
o m o ly te rm é s z e tű e m b e re k á l ta lá b a n , a k ik n e
kh u llá m z ó k e d é ly v ilá g a n e m s z é ls ő s é g e k b e
n k e re s i a z é le t s z ín e -s e b b ré s z é t , h a n e m c
é l tu d a to s tö re k v é s e k b e n fe s z ü l m e g d a c o sn
y a k u k . A s z é ls ő s é g e k re h a j ló e m b e r re a z t m
o n d já k , h o g y„ s o k s z o r o a n b o lo n d ü n g ö t v ë
s z m a g á ra , h o g y e lé g e lő t tem e g á 'n i .“ A „ s o d
r i-p ö d r i ( n y u g ta la n ) e m b e re k h a m a r e p á já z
-z á k a v a g y o n u k a t“ , k ü lö n ö s e n a k k o r , h a „
n ó b lis s a n (u ra s á n )ő tö z n e k “ . A „ t i r á n y u s ,
o r tá jo s , k ö tö z k ö d ő “ e m b e re k „ h a a ze s z ü k re
h a g a tn á n a k , jo b b a n m e n n e d ó g u k “ . A k a d k ö
z tü k „ h ib le -h u b li fo rm a e m b e r“ , a k i „ n e m d o g
o z ik “ , a k in „ ta rá g y ia n “ v a nm in d e n m é g a k k o
r i s , h a „ v a n e lé g h ó b e le v a n c a ( h o lm ija ) , m
ë gg ö n c e ( ru h á ja )“ .
A fö ld m in d e n ü k ; ú g y b e s z é ln e k a fö ld rő l , m
in t v a la m ié lő lé n y rő l . A b ir to k o lt f ö ld d a ra b
n a g y s á g a te k in té ly t , r a n g o tje le n t , p e d ig
jó l tu d já k , h o g y e z a z é r té k is m u la n d ó . „ M ie
n n e k a fő d n e k a r a p s z o lg á j i v a g y u n k — m o n d
já k a n a g y -g a z d á k is — , m e r e z n ë m a m ije n k , h
a n ë m a m e n y b é li fö ls é g e sU ru n k é !“ D o lg o z n a
k s o k a t m é g ö re g k o rb a n is ; a b e s z é lg e té s e
kfő té m á ja a z e lv é g z e t t é s a z e lv é g z e n d ő m u n
k a k ö rü l f o ro g .I ly e n k o r m o n d já k n é h a -n é h a
e z t a v e r s ik é t :
A s z g o n d ú ta m , a m ig é le k ,M in d é g jó n a p o k a
t é re k .D e m á lá to m , h a m é g é le k ,M in d é g ro s s z a
b b a k a t é re k .
2 K o m á ro m i J á n o s : Rövid kirándulás Tolnába. M a g y a
rs á g 1 9 3 6 . o k t 2 .X V II . é v f . 2 2 5 . s z . 6 . 1
.
-
9
A fa lu a tá r s a d a lm i m o z g a lm a k k a l s z e m b e n
n e m m u ta tk ü lö n ö s e b b é rz é k e n y s é g e t : a z t a
d o lg o s é le te t é l i m in d ig , a m e -ly e t a p á i ö rö k
s é g k é p p e n h a g y ta k r e á . S z o rg a lm a s fö ld m ív
e lőn é p lé té re é le té n e k le g fo n to s a b b té n y e z ő
je a z id ő já rá s tó l fü g g őte rm é s . A k ö te le z ő te rh
e k v is e lé s e , a z a d ó k ir á n t i é rd e k lő d é ss z in
té n k ö z ö s p ro b lé m á k a t te rm e l . A p o li t ik a n e
m é rd e k li , ap o li t ik á b a n k ü lö n ö s e b b s z e re p
e n e m is v o l t . A k ö v e t- , i l l . k é p -v is e lő v á la
s z tá s o k m o z g a lm a s n a p ja i s z ó v irá g o k b a n é
ln e k ,h o m á ly o s ö s s z e v is s z a s á g k e le tk e z ik
c s a k n y o m u k b a n . A z i ly e na lk a lm a k k o r f e lm
e rü lő p ro b lé m á k i r á n t te l je s e n k ö z ö m b ö s e k
.
A d u n a s z e n tg y ö rg y i n é p a tá r s a d a lm i m o z
g a lm a k k ik e rü -lé s e m e lle t t r e n d k ív ü l s o k a t
a d a tá r s a s é le tr e , a f a lu s i é le tb e nk ia la k u lt
i l le n d ő s é g re . M in d e n tá r s a s ö s s z e jö v e te
ln e k m e g v a n -n a k a s z o k o tt b e s z é d té m á i , a z
o k b ó l v a la m it e lh a g y n i n e m s z a -b a d . Á lta lá
b a n n y íl t , b a rá ts á g o s , n y á ja s , v e n d é g s z e
re tő , b a rá t-k o z ó , b e s z é d e s é rd e k lő d ő a z id e
g e n n e l s z e m b e n is . H a f e lf e d e zv a la m ily e n s
z e m é ly i k a p c s o la to t ( t r é fá s a n je l le g z e te
s n a g y í-tá s s a l : h a a n a g y a p á d lá t ta v a la h o l
a z ő n a g y a p já t) , rö g tö nk é s z a b a rá ts á g . A r o
k o n s á g i k a p c s o la to k s z á m o n ta r tá s a s z e n
-v e d é ly e s v i ta tk o z á s o k ra a d a lk a lm a t . T e k
in té ly t is z te lő ; d e n e ma n a d rá g o s e m b e r t , h a
n e m a te k in té ly t ta r tó e m b e r t ta r t jac s a k v a la
m ire . A v i lá g fo ly á s á ra c s e n d e s b o n h o m iá v a
l f ig y e l ,ö n b iz a lm á t lá ts z ó la g s e m m i s e m d ö
n th e t i m e g . S o r s c s a p á s o ke s e té n a z o n b a n
k ö n n y e n m e g in o g . I ly e n k o r é le d f e l a le lk é
b e ns z u n n y a d ó h i t e g y m in d e n fe le t t le v ő h a
ta lm a s e rő b e n , i ly e n k o rlá t ja k ö z e lh a jo ln i I
s te n m a g a s z to s k é p é t a z ő e m b e r i g y a r lóa rc
á h o z .
A d u n a s z e n tg y ö rg y i n é p e t fo g la lk o z á s á n
, a fö ld m ív e lé s e nk ív ü l a r e fo rm á tu s v a l lá s k ö
z ö s s é g e k ö ti ö s s z e , a m e ly n e k m e g -ta r tá s á
é r t h o z o tt á ld o z a to k e m lé k e m é g m a is e le v e n
k a p o c s .L é n y e g e s té n y e z ő a k ö z s é g m a i la k
o s s á g á n a k ő s i r é te g é b e n an e m e s i s z á rm a z
á s tu d a ta , a n n a k a té n y n e k e m lé k e z e tb ő l b ír
tb iz to s is m e re te , h o g y ő s e i s z a b a d e m b e re k
v o lta k , o ly a n e m b e -re k , a k ik te t te ik e lb ír á lá
s a te k in te té b e n c s a k a le g fő b b Ú rn a kta r to z ta
k s z á m a d á s s a l . S o k s z o r h a l lo t ta m e m le g e
tn i e g y é rd e -k e s k is tö r té n e te t . A z e g y ik g a z
d a n a g y a p ja a s z a b a d s á g h a rce lő t t i é v e k b e
n „ h o s s z i k o c s in “ h a j to t t S z e k s z á rd f e lé .
S z e m b e -jö t t v e le a s z o lg a b író f é n y e s h in tó
ja . A g a z d a n y u g o d ta n h a j-to t t , s z e m b e a h in
tó n a k , m íg a lo v a k m e g n e m á l l ta k e g y m á s s a
ls z e m b e n . „ T é r j k i , k is ú r , a n a g y ú r e lő t t
!“ — k iá l to t t o d a as z o lg a b író n a k a g a z d a , a k
i s z e g rő l -v é g rő l a ty ja f ia is v o l t . „ É nv a g y o
k a z ú r , a m e g y e e m b e re !“ — m o n d ta a s z o lg a b
író . „ T ea m e g y e u ra v a g y , d e é n a m a g a m u ra v a
g y o k !“ — v á g o ttv is s z a n e m k is ö n é rz e t te l a s
z e n tg y ö rg y i n e m e s g a z d a e m b e r .J e l le m ü k k
ia la k u lá s á t e z a tu d a t m a is d ö n tő e n h a tá ro z z
a m e g :
-
1 0
v é le m é n y ü k té v e s v o l tá ró l a jó I s te n e n k ív
ü l e m b e r f ia n e m -g y ő z h e t i m e g ő k e t . H a tá r
ta la n ö n b iz a lm u k e g y ik fő fo r rá s a n a ke z a le g
fő b b tá p lá ló e re . H a v a la k i t e rő s z a k k a l k e l
l k é n y s z e r í-te n i , a z t m o n d já k ő k is : „ N o , e
'm á n k á lo m is ta lë t t !“ M a g y a rá -z a tu l m e g je g y
z ik , h o g y a z é r t m o n d já k e z t s z o k á s m o n d á s
s z e -r in t a z i ly e n „ a k k u rá tu s “ e m b e r re , m e r
th o g y „ a k á lo m is ta c s a ka k k o r té rg y e l , m ik ó a
f e j i r e ü tn e k “ .
Ö n h it t f e lfo g á s á n a k a k ö v e tk e z m é n y e , h
o g y „ e g y ik n é p s ep o c k á ro z ( c s ú fo ló d ik ) a n n
y it a m á s ik o n , m in t a s z e n g y ö rg y i“ .B e s z é lg
e té s k ö z b e n k ö n n y e n rá m o n d já k v a la k ire : „ K
ö ll , h o g yle g y e n i ly e n is : a z é k e re k a v i lá g “
. M e g is e rő s í t i u ra m b á ty á m :„ H á , h o 'n ë l ë n n
e ! . . . M á s k é p h o s s z i le n n e .“ — „ M ik ó b ő s z ü
la s z e n g y ö rg y i e m b e r? “ — k é rd ik tő le d t r é fá s
a n . „ H á , s z ü re t-k o r . M e r a k k o r a s z m o n g y á
k : B ő s z ü re te t!“ — „ M i b a ja v a n a .s z e n g y ö rg y
i e m b e rn e k ? “ — k é rd ik a c ig á n y tó l m u la tá s k ö
z b e n 2 *é s a z m á r h ú z z a is : „ R itk a b ú z a , r i tk
a á rp a , r i tk a ro z s . . .“
A g o n d o la t- é s a s z ó já té k k e d v e lé s é t n é h á
n y é rd e k e s p é l-d á v a l s z e re tn é n k m é g m e g v
ilá g í ta n i . „ Ü is ú ' b e s z é l — m o n d já ka ta n u lts
á g á v a l h e n c e g ő e m b e r re — m in d a z ë c c ë r i g y
e re k .A s z m o n ta , h o g y ű m e g ta n u ll u ra s s a n b e
s z é n i . K é rd e s z té ktü l le : T u c c -e m á ? — o s z tá
n a s z m o n ta : H á , h o 'n e ! N e m u ra s -s a n á s z t , h
o g y : ig e n .“ — „ E g g y ik s z e n g y ö rg y i e m b e r ú v
v ó ta f e le s é g iv ê , m ik ó s z é tv á ta k , m in t a c ig á
n : n ë m v ó ta k ë k k ë -n y é re n . M e r n ë m is v ó t k e n
y e rü k “ — m e s é l i k a já n u l u ra m -b á ty á m . M e g k
é rd i tő le d tá r s a s á g b a n : „ T u d o d -e , m ik ó n ë
me v ë tt a d o ro g i g y e re k s z a lo n n á t? “ , v a g y : M
ik ó n ë m íz le t t a z :ë c c ë r i g y e re k n e k a k ó b á s
z ? “ é s te tö rh e te d a f o g a s k é rd é s e n afe je d , m
íg m e g n e m o ld ja a h a ta lm a s p ro b lé m á t: „ M ik ó n
ë mv ó t.“
É rd e k e s e n f ig y e l ik m e g a s z a v a k a t , a s z a
v a k h a n g s ú ly á t . .N é h á n y p é ld a :
1. J ó v ó t a te rm é s e s z e k s z á rd i e m b e rn e k . K
é rd e s z té k tü l le , ,h u n n a n h o z z a a b ú z á t . — S
z e k s z á rd m e z ő v á ro s b ú i — m o n ta ,b ü s z k é n . M
ik ó m ë g ro s s z te rm é s e v ó t , c s a k a s z m o n ta : S
z ű k -s z á r rú .
2 . E 'm ë n t a f a rk a s lu d a t lo p n i . T a lá k o z o
tt a ró k á v á . E zk é rd i : H u n n a n h o z o d a lu d a t? A
f a rk a s a s z o n ta „ T á p é rú “ , alu d m ë g e re p ü t . M
ik ó m ë g a ró k a fo g o tt lu d a t , o s z t k é rd e s z tea f
a rk a s , h o g y h u n n a n h o s z ta , a ró k a a s z o n ta „
S z ik s z ó rú “ . E n -n e k n e m re p ű t ê . (M e r t a ró k a
s z á ja c s u k v a m a ra d t .)
2 * M e g je g y z e m , h o g y a f a lu b a n m u z s ik u s
-c ig á n y o k n in c s e n e k , a z o n b a na f a lu b a n je
le n le g m ű k ö d ő p a ra s z tz e n e k a ro k n a k is e z a z
á l ta lá n o s n e v e , p l . :„ C ig á n t is h o z ta k m a g u
k k á a la k o d a lo m b a “ , a . m . m u z s ik u s o k k a l é
rk e z te k .A z i ly e n fé le s z ó h a s z n á la t a c ig á n y
o k r é g e b b i , á ta lá n o s m u z s ik u s s z e re p é re ,
,s a z ú j m u z s ik u s -b a n d á k h a g y o m á n y o s ö s s
z e té te lé re u ta l .
-
1 1
A n e m e s i s z á rm a z á s tu d a ta é s a r e fo rm á tu s
v a l lá s h o z v a ló ·h a g y o m á n y o k b a n g y ö k e re z
ő r a g a s z k o d á s f e j le s z te t te k i b e n n ö ka m a g
y a r e m b e r a r is z to k ra t ik u s b ü s z k e s é g é t h a
tá r ta la n gőggé.G ö n c z i F e re n c is í r ja a g ö c s e j i
e m b e r rő l , 3 h o g y k ü lö n ö s e n anemesi része ö n é rz
e te s , „ r á ta r tó s “ m é g a k k o r is , h a te l je s e ná
g ró ls z a k a d t s z e g é n y , h a i ly e n fé le m e g s z ó
lá s jö n r á ja : „ A lis p e in ë m ë s u ra k H o s s z i d ü lü
t s z á n to g a tn a k “ . M o ln á r J ó z s e f é rd e -k e s e
n f ig y e l te m e g ,4 h o g y „ S z a tm á r m e g y e e g y e s
k ö z s é g e in e kla k o s a i a m ú lt s z á z a d o k b a n m
in d a r é g i k iv á l ts á g o s n e m e s io s z tá ly h o z ta
r to z ta k é s m a m á r e g y s z e rű f ö ld m ív e lő e m b e
re k .K ü ls ő r e n e m k ü lö n b ö z n e k a m á s fé le m ú ltú
n é p tő l , d e h a s z ó b aá l ls z v e lő k , a k k o r lá to d
, h o g y le lk ü k b e n a z e g y s z e rű k ü ls ő a la t tm e n
n y i é r té k e s , m a g a s a b b m ű v e lts é g b ő l m a ra d
t v o n á s t ő r iz te km e g . E m lé k e z e tü k b e n h a g y
o m á n y o s a n é l a m ú lt d ic s ő e m lé k e ,s h a a m ú lt
s z á z a d o k b a n u g y a n o ly a n n e v ű ő s e irő l h a l
l , s z in teb e ls ő le lk e s e d é s s e l k a p a s z k o d ik
e m lé k e z e té n e k h a la v á n y s z á -la ib a , h o g y fe
lk u ta s s a s z á m o d ra — a h a g y o m á n y t .“ M in d e zi
ly e n fo rm á n é l a s z e n tg y ö rg y i e m b e re k b e n is
. A s z á jh a g y o -m á n y b a n é lő m ú lt ö s s z e fo ly ó e
m lé k e i c s i l lo g ó k ö d ö t te re m te n e k ,a m e ly b e
n e lv é s z m in d e n re á l is , é le s v o n á s . C s a k a k
á p rá z ta tóc s i l lo g á s v a k ít ja e l a b e le n é z ő t é
s a s z e n tg y ö rg y ie k k ö z ü l s o k a nc s a k n é z n e k
, e g é s z é le tü k b e n n é z n e k m e re d t s z e m m e l e
b b e ak ö d b e é s n e m v e s z ik é s z re , h o g y m á s s z
e le k s z á r í t já k m á r ah a tá rb a n a s z ik k a d ó ré te
k e t , m in t r é g e n . N e m c s a k a v i lá g -h á b o rú t k
ö v e tő v á l to z á s o k k ív á n n a k ú j e m b e re k e t , ú
j é le ts z e m -lé le te t . A k i a m a i id ő k b e n b o ld o g
u ln i a k a r , t is z tá n k e l l m in d e n tlá tn ia m a g a k
ö rü l : a v u lt f e lfo g á s o k z ű r z a v a rá b a n c s a k
c s a ló -d á s o k a t h a lá s z h a t m a g á n a k a já m b o r
á lm o d o z ó . C s a k p ró b á l já km o s t is a z ú j v is z o
n y o k ra a h a g y o m á n y o s a n r o s s z f o rm á k a t ,c
s a k id é z ik a r é g ie k e t c s ö k ö n y ö s a k a ra t ta l
, d e h iá b a . . . A ré -g ie k é r té k e p ih e n : c s a k a z
ig a z i s z ü k s é g le t ro b b a n tó e re jev e th e tn é f e
l , e z a z o n b a n te l je s e n h iá n y z ik a m a i , á tfo
rm á ló d óé le tr i tm u s b ó l .
A d u n a s z e n tg y ö rg y i e m b e r á t la g a te h á t le
lk ü le t te k in te té -b e n e m ig a z i p a ra s z t , ö n á l
ló b b , in te l l ig e n s e b b , n a g y o b b fe lfo g óé s á
tfo g ó k é p e s s é g ű , m in t a „ p u s z tá k n é p e “ , a z
o n b a n h ib á i i ss o k k a l n a g y o b b a k . A k ö z ö s s
é g s z á m á ra n e m s o k a t je le n tőe m b e rc s o p o r t ,
m e r t c s a k e g y é n i é le té b e n é l i k i m a g á t , c s
a ke g y é n i ( e s e t le g c s a lá d i) é le té b e n tu d a lk
o tn i s z é p e t , n e m e s e té s n a g y o t . A c s a lá d a
le g n a g y o b b k ö z ö s s é g , a m e ly b e n m é gte l je s
b iz to n s á g g a l m o z o g . H a v a la m ily e n k a p c s o
la tb a k e rü l a
3 G ö n c z i F e re n c : Göcsej. K a p o s v á r 1 9 1 4 . 1 2
3 — 1 2 4 . 1 .4 M o ln á r J ó z s e f : A néprajzi gyűjtés
mesterfogásai. B a jtá r s 1 9 3 3 . á p r i l is .
-
1 2
n a g y k ö z ö s s é g g e l , e lv e s z t i a lá b a a la t t
a ta la j t é s a le g n a g y o b bő rü l ts é g e k v é g h e z v
ite le s e m p ro b lé m a e lő t te . I ly e n k o r m in d e n
tfe le j t é s c s a k a r ra tö re k s z ik , h o g y a g y ő z e
le m lá ts z a tá v a l ú s s z am e g a k ö z é le t ö rv é n y e
i k ö z ö tt a z é le t v e r s e n y é t , a z t a n a g yk ü z d
e lm e t , a m e ly e t a k ö rü lm é n y e k te rm e lte k s z á m
á ra . A ro -m a n tik a m a g y a r s á g s z e m lé le te c s a k
a n e m e s i n e m z e t je l le m -v o n á s a in a k c s i l lo
g ó r é s z é t lá t ta m a g a e lő t t , a m ik o r m e g a lk o
ttaa m a g y a r s á g ró l ro m a n tik u s k é p é t .5 A m a g y
a r p a ra s z t le lk ü le tee g é s z e n m á s : e z t ig a z o
ljá k a z ú ja b b tu d o m á n y o s k u ta tá s o km e g f ig y e
lé s e k , a d a to k tö m e g é v e l .
D u n a s z e n tg y ö rg y n é p é n e k v á z la to s je l le
m z é s é b ő l i s lá th a t-ju k , h o g y a f a lu s z e l le m
i e g y b e ta r to z á s a a s z á rm a z á s , a ro k o n ik a p
c s o la to k é s a v a l lá s s z e r in t i e g y b e ta r to z á
s b a n g y ö k e re z ik afö ld h e ly e s m ű v e lé s e , f e lh
a s z n á lá s a k ö rü l i p ro b lé m á k b a n ta lá l-h a tó e
g y m á s ra u ta l ts á g o n k ív ü l . E z e k m in d b e ls ő e
rő k , n e mk ív ü lrő l jö v ő h a tá s o k . A k ö z s é g m ú lt
já b a n s a h a g y o m á n y o k b a np ró b á l ju k k u ta tn i
a k ü ls ő é s b e ls ő e rő k n e k a m u n k á já t , h a tá -s a
i t , e g y m á s h o z v a ló v is z o n y á t . M e g v iz s g á
l ju k , h o g y m ily e ne rő k h a tá s a a la t t a la k u lt k
i a z e lő b b is m e r te te t t g y ö n y ö rű ,t r a g ik u s a
n m a g y a r je l le m a f a lu n é p é b e n .
Táj és ember. Az első történeti nyomok.
P a k s é s T o ln a k ö z ö tt e g é s z e n D u n a s z e n tg
y ö rg y ig te r je d aD u n a s z é le s á r te re . A p a k s -
fa d d i v é d g á t- tá r s u la t 2 7 k m h o s s z útö l té s e
é s a k is e b b -n a g y o b b b e v á g á s o k , v íz le v e z e
tő á rk o k —a h o g y a n e r re fe lé m o n d já k „ k a n á lis
o k “ — ig e n n a g y te rü le te tte s z n e k te rm é k e n y s
z á n tó fö ld d é .1 A h a jd a n i á rv iz e k tő l g y a k ra ns
z o ro n g h a to t t k ö z s é g e t is e z e k m e n te s í t ik
h a s o n ló v e s z e d e le m tő l ,s m a m á r m in d in k á b b
g y é rü ln e k a z o k a z e m b e re k , a k ik e m lé -k e z n e
k m é g a r ra , h o g y a z ő g y e rm e k k o ru k b a n a D u n
a h a b ja i„ a k e r te k a la t t“ c s o b o g ta k .
A k ö z s é g k ö rn y é k é n e k tá j h a n g u la ta ig e n é
lé n k . A D u n aá r te re a k ö z s é g g e l e g y v o n a lb a
n ta lá lk o z ik a M e z ő fö ld n e kn e v e z e t t 3 5 0 0 k m
2 k i te r je d é s ű h a ta lm a s tá je g y s é g f e n s ík já n
a kd é li r é s z é v e l . P a k s é s T o ln a k ö z ö tt k b . 9
0 m é te re s f e ls z ín -k ü lö n b s é g v a n a D u n a s z é
le s á r te re é s a f e n s ík s z é le k ö z ö tt .E n n e k e g
y ik é s le g lé n y e g e s e b b o k a a z , h o g y a k a n y a
ru la to k o nv é g z e t t s z á m ta la n á tv á g á s k ö v e tk
e z té b e n a D u n a m a n e mk a n y a ro d ik o ly s o k h e ly
ü tt jo b b ra , m in t a z e lő t t .
5 O rtu ta y , N N y . 1 9 3 3 . 1 1 0 . 1 .6 G o n d a B é la :
A magyar Duna. O M .-m o n a rc h ia í r á s b a n é s k é p b e n
. B p .
1 8 9 6 . IV . 4 8 — 4 9 . 1 . U . i t t ( 2 7 0 . l . - o n ) B
a k s a y S á n d o r is m e g e m lé k e z ik „ ad u n a s z e n
tg y ö rg y i n e m e s s é g te rm ő m e z ő i rő l .“ V ö . H u n
fa lv y J á n o s : A m. bí-rod, földrajza. B p . 1 8 8 6 . 3 7 1 .
1 .
-
1 3
A M e z ő fö ld n e k D u n a s z e n tg y ö rg y n é l a D u n
a á r te ré rete k in tő p e re m é n ro p p a n t h o m o k tö m e
g g y ű l t ö s s z e . A P a k s , D u -n a s z e n tg y ö rg y ,
T o ln a é s S ió a g á rd k ö z ö tt h ú z ó d ó „ h e g y lá n c
“tu la jd o n k é p p e n e g y m á s b a fo ly ó h o m o k d o m b
o k s o ro z a ta . A tá j-n a k a n n y ira u ra lk o d ó , m in d
e n t m e g h a tá ro z ó e le m e e r re fe lé ah o m o k , h o g
y a z e m b e r a z A lfö ld h a la s i h o m o k b u c k á i k ö z
ö ttk é p z e l i m a g á t . K o g u to w itz K á ro ly s z e r in
t e z a s o k h o m o k aS ió -S á rv íz k iö n té s e ib ő l s z á
rm a z o tt , a h o n n a n a s z é l h o rd ta id e .E z a h o m o
k b u c k a -v id é k u g y a n is m in d a S á rv íz s z é k e s
fe h é rv á r -s á rb o g á rd i h o s s z ú , s z é le s v ö lg y
é n e k e g y e n e s fo ly ta tá s á b a e s ik ,a s z é l fő u tc
á já n a k a v é g é b e , m in te g y a fú v ó c s ő to rk á b a
.2
P r im it ív te le p ü lé s e k n é l a h e ly te rm é s z e t i
a d o tts á g a i n a g ym é r té k b e n fe j le s z t ik a z e m
b e r tu la jd o n s á g a i t , s m é g a k u l tú ram a g a s a b
b fo k á n s e m v o n h a tja k i m a g á t a z e m b e r a te rm
é s z e t ie rő k é s k ö rü lm é n y e k h a tá s a a ló l . E z a
te rü le t e m b e r i te le p ü lé slé te s ü lé s é n e k te rm é
s z e t i a d o tts á g a i f o ly tá n n a g y o n k e d v e z e t
t .M o c s a ra k v é d té k , a k ö z e lb e n h a lá s z n i , c
s ik á s z n i le h e te t t . B u jaré te k c s á b í to t tá k id
e a z á l la ta ik n a k é lő n o m á d te rm é s z e tű n é p -tö
re d é k e k e t . E rd ő a z e m b e r te r je s z k e d é s é n e
k ú t já t n e m á l lo t ta ,n e m k e l le t t k e z d e t le g e
s e s z k ö z ö k k e l e rd ő t i r ta n i , k ö n n y e nM e h e
te t t á t té rn i a fö ld m ű v e lé s re . A te rm é s z e t i a
d o tts á g o k s o kirá n y b a n k e d v e z ő e n f e j le s z
th e t té k a z id e te le p ü lt e m b e r t , k e d -v e z ő e n
a la k í th a t tá k a d u n a s z e n tg y ö rg y i e m b e r je l
le m é t .
Ő s id ő k ó ta la k o tt te rü le t v o l t , m in t n é h á n
y é r té k e s le le tb iz o n y ít ja . A D u n a á r te ré b ő l
k is s é k ie m e lk e d ő F a lu h e ly n e v űd ű lő b e n , a D
a ró c z y - é s a J e s z e n s z k y -p u s z ta k ö z ö tt — a h
o l ah a g y o m á n y s z e r in t v a la m ik o r a f a lu á l l
t , é l t é s v ir á g z o tt , sa m e ly m a s z á n tó fö ld é s
k a s z á ló 3 — , n é p v á n d o r lá s k o r i é s k ö z é p -k
o r i e d é n y tö re d é k e k k ö z ö tt ta lá l t n é h á n y s
z e m c s é s a g y a g úp ra e h is to r ik u s e d é n y tö re d
é k b iz o n já t ja , h o g y a k ő - é s b ro n z -k o r s z a k
b a n is v o l t m á r é le t e z e n a m o c s a ra k tó l v é d e
t t te rü le te n .4
A ró m a i k o rb a n s ű rű n v o lta k i t t te le p h e ly e
k . A k ö z s é gd é ln y u g a ti v é g é n a z ú . n . B a s a h
a lo m egy n a g y o b b ró m a i é p ü le tf a lm a ra d v á n y a
it ő r iz te m e g : i t t v a ló s z ín ű le g ló v á l tá s i á l
lo m á s(m u .ta t io ) le h e te t t . A k ö z s é g é s z a k i r
é s z é n , a S á n c h e g y b e n é sa V á rd o m b o n s z in té
n s o k a r ó m a i té g la : i t t v a ló s z ín ű le g k is e b
bró m a i ő r to ro n y á l lo t t .5 A k ö rn y é k e n ig e n s o
k ró m a i p é n z t is
2 K o g u to w itz K á ro ly : Dunántúl és a Kisalföld. S z e g
e d 1 9 3 0 . I . 2 5 9 —8 2 . 1 .
3 W e id le in J á n o s s z ív e s k ö z lé s e s z e r in t a
s z o m s z é d o s G e r je n k ö z s é gh a tá rá b a n v a n e g
y Pusztaszentgyörgy n e v ű s z á n tó é s r é t . V ö . P e s ty k
é z ir a to sH e ly s é g n é v tá ra 4 8 . k ö t . 9 8 — 9 9 . 1 .
V a ló s z ín ű le g a r é g i f a lú n e v é t ő r z i e z ah e ly
n é v is . N e m le h e te t le n , — m in t a to v á b b ia k b a
n is lá t ju k m a jd , — h o g ya f a lú h e ly e tö b b s z ö r
is v á l to z o t t .
4 W o s in s z k y M ó r : Tolna vármegye története a
honfoglalásig. 4 0 2 . 1 .5 W o s in s z k y : i . m . 6 8 8 ., 7 7
0 — 7 7 1 . 1 .
-
1 4
ta lá l ta k . A P ü s p ö k d o m b o n , a m e ly e n a m e g
y e i ú t á tm e g y , r ó m a ié p ü le t m a ra d v á n y a i v a
n n a k .8 H ő k é a v a rg y ű rű k n e k ta r t ja as z e n tg y
ö rg y i m a g a s la to k a t , a m e ly e k re a r ó m a ia k ő
rh e ly e k e tte le p í te t te k .7 A P ü s p ö k d o m b b a n n
é p v á n d o r lá s k o ra b e l i , h u l lá m -v o n a la k k a
l d ís z í te t t e d é n y tö re d é k e k e t is ta lá l ta k . E
z e k a le le te ka te le p ü lé s e k á l la n d ó v o ltá t b iz
o n y ít já k .
I ly e n k e d v e z ő te le p ü lé s i a d o tts á g o k m e
lle t t v a ló s z ín ű t le n ,h o g y a m a g y a r s á g n a k
le g a lá b b c s e k é ly s z á m ú tö re d é k e n ete le p ü lt
v o ln a m e g e z e n a h a lá s z -p á s z to r é le tm ó d n a k
e g y a rá n tk e d v e z ő v id é k e n . A h e ly n e k Á rp á d
-k o rb a n la k o tt v o l tá t b iz o -n y ít ja e g y S -a la k
ú a n h a j l í to t t fü lö n fü g g ő b ő l é s h a j g y ű rű b
ő lá l ló le le t is ,8 E ö tv ö s K á ro ly ü d v a rá n p e d ig
W o s in s k y á rp á d -k o r i s í rm e z ő t ta lá l t .9 T o ln
a v á rm e g y e tö r té n e t i fo r rá s a in a kn e h e z e n h
o z z á fé rh e tő , k ia d a t la n v o l ta a z o k a a n n a k ,
h o g y ak ö z s é g é le té re v o n a tk o z ó a d a lé k a in k
n a g y o n h é z a g o s a k .1 0 S z á m -ta la n é rd e k e s p
ro b lé m á t n e m is é r in th e tü n k , m e r t a k ö z s é g e
t— m é g a k ö z e lm ú ltb a n is — tö b b íz b e n s ú j to t t
tü z v e s z e d e lm e ka n a g y g o n d d a l ő r iz e t t r é g
i í r á s o k te te m e s r é s z é t te l je s e n m e g -s e m m
is í te t té k .1 1 I g e n s o k s z o r k ic s in y e s n e k lá
ts z ó a d a to k a d já kk e z ü n k b e a tö r té n e t i f e j
lő d é s é rz é k e l te té s é n e k k u lc s á t .
A k a lo c s a i k á p ta la n egy 1 4 2 4 . é v i o k le v e le
a k ö v e tk e z ő -k é p p e n e m lí t i k ö z s é g ü n k e t :
„ m a g n a m v ia m , q u e d e v i l la Z e n th -g u rg a d p re
d ic ta m v i l lá m F a a d d u c e re t .“ 1 2 1 4 7 1 -b e n „ P
o s s(e s io ) T h o ln a Z e n th g y rg h - rő l e m lé k e z ik
m e g n é h á n y o k le v é l .1 1E b b e n a z id ő b e n a h e
ly s é g a f e j é rv á r i k á p ta la n é v o l t . M iv e le g y
h á z i b ir to k v o l t é s n a g y o b b te le p ü lé s le h e
te t t , v a ló s z ín ű n e kta r t ju k , h o g y h e ly é n te m
p lo m v a g y k á p o ln a á l lo t t , a m e ly n e kv é d s z e
n tje S z e n t G y ö rg y v o lt . A m u ltb a n s z á m o s h e
ly k a p tan e v é t te m p lo m á ró l , te m p lo m a v é d ő s z
e n tjé rő l , s D u n a s z e n t-g y ö rg y e s e té b e n is e z
t a le h e tő s é g e t ta r t ju k le g v a ló s z ín ű b b n e k
.1 4
β W o s in s z k y : i . m . 9 6 4 . 1 .7 H ő k e L a jo s :
Duna-Földvár s vidékének története, különös tekintettel
Tolna megyére. T o ln a m e g y e i K ö z lö n y 1 8 7 6 . IV .
é v f . 1 0 . s z .8 W o s in s z k y : i . m . 1 0 4 6 . I .9 W o
s in s z k y : i . m . 7 7 0 — 7 7 1 . 1 .10 T o ln a v á rm e g y
e m o n o g rá f iá já n a k s z ü k s é g e s s é g é t m á r r é
g e n é s z re -
v e tté k , a z o n b a n a k é rd é s c s a k n é h á n y h ír
la p i c ik k b e n é l t e g y d a ra b ig . I ly e nN ó v á k S á
n d o r ü g y e s k é rd ő ív e a z a d a to k ö s s z e g y ű j té
s é h e z . T o ln a m e g y e i K ö z i .1 8 7 4 . I I . é v f . 1
3 — 1 4 . s z . é s H ő k é L a jo s : Néhány szó Tolnamegye
monográ-fiáját s ehhez az adatok gyűjtését illetőleg. T J . o t t 1
8 8 5 . X I I I . é v f . 7 . s z . , s tb .
11 T a k á c s G y u la n y . d u n a s z e n tg y ö rg y i fő
je g y z ő s z ív e s k ö z lé s e .12 F e h é r : C o d e x D ip l
. Χ . 6 . 6 3 2 . Id é z i G la s e r L a jo s : Dunántúl
közép-
kori úthálózata. S z á z a d o k 6 3 : 1 4 1 .13 C s á n k i:
Magyarország tört. földrajza. I I I . 4 5 1 . 4 6 6 .14 V ö . N y e
lv tu d . K ö z i . X L V II I . 7 7 — 7 8 . 1 . , S c h w a r tz E
le m é r , E g y e t .
P h il . K ö z lö n y 1 9 2 4 . é v f . 1 4 , 9 0 . 1 . — H ő k
é L a jo s is íg y m a g y a rá z z a D u n a -s z e n tg y ö rg y
n e v é t Tolna megye helynevei magyarázatához c . c ik k é b e n .
T o ln a -m e g y e i K ö z lö n y 1 8 8 6 . X IV . é v f . 2 . s z
.
-
1 5
1 5 2 6 -b a n a s z o m o rú e m lé k ű I I . L a jo s k ir á
ly a u g u s z tu s 1 -é n -é rk e z e t t D u n a fö ld v á r ra .
In n e n to v á b b h a la d v a k é t n a p ig P a k s o nta r tó
z k o d o tt . B ro d a r ic s s z e ré m i p ü s p ö k , a k ir á
ly k a n c e l lá r ja ,D u n a s z e n tg y ö rg y rő l a u g u s
z tu s 6 -á n í r t le v e le t a k ir á ly n é h o z ,a m e ly b e
n a s o k r é m h ír k ö v e tk e z m é n y e k é p p e n f e l lé
p ő s z o ro n -g á s a i t ig y e k s z ik e lo s z la tn i é s k
é r i , h o g y m a ra d jo n B u d á n , n e -h o g y tá v o z á s
a m á s o k a t is e lr é m íts e n . E lé g s o k á ig id ő z h e
te t te z e n a k ö rn y é k e n a m a g y a r s e re g , m e r t T
o ln á ró l c s a k a u g u s z -tu s 1 4 -é n in d u lt e l a k ir
á ly S z e k s z á rd f e lé . A z a u g u s z tu s 2 9 - im o h á
c s i c s a ta u tá n s z e p te m b e r 3 -á n 7 0 .0 0 0 tö rö k
m e n t B u d á ram e g e rő l te te t t m e n e tb e n a z o n a z
ú to n , a m e ly e n p á r n a p p a le lő b b a s z e re n c s é
t le n k ir á ly in d u lt o r s z á g a é s s a já t v é g z e te
e lé .1 5
A törökvilág pusztításai.
A tö rö k u ra lo m a la t t é lő f a lu ró l ta lá lu n k e lő
s z ö r o ly a na d a to k a t , a m e ly e k b ő l a la k o s s á
g h a jd a n i ö s s z e té te lé re , g a z d a g -s á g á ra é s
jó lé té re k ö v e tk e z te th e tü n k . 1 5 6 5 — 6 6 -b a n S
z e n t-g y o rg y fa lu a p a k s i b é r le th e z ta r to z o tt
, s jö v e d e lm e in e k v é g -ö s s z e g e 3 2 .8 3 3 a k c s
e v o l t 9 5 k a p u u tá n .1 É rd e k e s e n m u ta t já ka f a
lu te rm é s e re d m é n y e it a s z á m ítá s a la p já u l s z
o lg á ló a d a to k .A m u s t- t iz e d 6 a k c s é v a l s z á m
íto t t 2 .8 8 3 p in t m u s t u tá n 1 4 .4 1 5a k c s e , b ú z
a t iz e d 9 5 2 k i la , p é n z ü l s z á m ítv a 1 0 .5 7 5 a k
c s e . A s z ő lőé s b ú z a k u ltú ra te h á t m á r e k k o r
je le n tő s v o l t . T e te m e s ö s s z e g -b e n f iz e te t
t m é g k e n d e r é s le n t iz e d e t , m é h k a s a d ó t é s
b ír s á g o -k a t a f a lu . 1 5 6 6 — 6 7 -b e n m é g m in d ig
9 5 k a p u u tá n s z á m íto t tá ka 4 8 .0 9 8 a k c s e f iz e
tn iv a ló t .2 T iz e d e t f iz e t t te k : K o p a i J á n o s
,U s z o d i G e rg e ly , B e r ta la n A n d rá s , M a g y a r i
G á s p á r , T ó t P á l ,K a p á s B a lá z s , K o n c z B a lá
z s , B o d a P é te r , C s o rd á s B a lá z s , K a - ·g á n i P
é te r , K o n c z I s tv á n ,; k e z e s s é g k é p p e n f iz e
t te k F a rk a sP é te r é s M ih á ly , K o n c z F e re n c , F
a rk a s B o rb á s , P u s k á s T a m á s ,L u d a s J á n o s ,
P . M á té é s G y ö rg y . H a s s z á n s z u b á s i , a s z e k
s z á rd iv i la je t f e ja d ó d e f te ré s z e r in t 1 5 7 2 —
7 3 a f e j a d ó t 1 4 0 k a p u u tá nv e te t té k k i (k a p u
n k é n t 5 0 a k c s e — 9 k r .) ,3 s 1 5 6 0 — 8 0 k ö rü ltö rö
k m e g s z á l lá s a la t t 8 0 0 — 1 0 0 0 f ő n y i la k o s a
v o l t , 4 a k ik m á ra k k o r e l is m e r t b o r te rm e lő k
v o lta k . A m u s t p in t já t 1 5 6 5 -b e n 6 ,1 5 7 0 -b e n
8 a k c s é v a l v á l to t tá k m e g .5
1 H ő k e s o ra i n y o m á n . T o ln a m e g y e i K ö z lö n
y 1 8 7 6 . 2 3 . s z .1 V e lic s — K a m m e re r : M. orsz.
török kincstári defterek. B p . 1 8 8 6 . I . 1 9 7 . 1 .2 V e lic
s — K a m m e re r : i . m . I I . 3 6 1 . 1 .3 V e lic s — K a m m
e re r : i . m . I . 2 4 5 — 2 4 6 . 1 . , v ö . D a ró c z y A la
d á r : Tolntt
vármegye közgazdasági leírása. I . B p . 1 9 0 9 . 1 4 . 1 . , H
ő k é L a jo s is m e r te té s eT o ln á m . K ö z lö n y 1 8 8 6
. é v f . 2 8 . s z . — S z e k s z á rd o n 6 0 ( ! ) , P a k s o
n p e d ig -2 7 2 h á z u tá n v e te t té k k i a z a d ó t .
4 D a ró c z y : i . m . 1 6 . 1 .5 D a ró c z y : i . m . 2 1 .
1 .
-
1 6
A h a g y o m á n y s z e r in t a m o h á c s i v é s z e lő t
t a k ö z s é g e g yré s z é t T o ln a -S z e n tg y ö rg y n e k
, m á s r é s z é t p e d ig R á c -S z e n t-g y ö rg y n e k n e
v e z té k a h a jd a n id e te le p e d e t t r á c o k ró l , a k
ik n e ke m lé k é t a S á s k á s d ű lő m e lle t t le v ő s á l
l í tó la g á l ta lu k é p í te t t R á e -k ú t ő r z i .6 1 6 3
1 -b e n k é t S z e n tg y ö rg y fa lu is ta r to z o tt T o ln á
h o z ,a z e g y ik 2 1 .0 0 0 , a m á s ik 8 .0 0 0 a k c s é v a
l .7 A tö rö k ö k n y o m á nfe l tó d u ló r á c o k a m o h á c
s i v é s z u tá n k e rü l te k id e , s a k é t S z e n t-g y ö
rg y m á r a z t a z á l la p o to t rö g z í t i m e g , a m e ly
rő l a h a g y o m á n ym é g m e g e m lé k e z ik , s a m e ly e
t a d a ta in k m in d e n b e n m e g e rő -s í te n e k .
D u n a s z e n tg y ö rg y la k o s s á g a a z o n b a n e z e
k b e n a k is z á m ít-h a ta t la n , v á l to z á s o k b a n b
ő v e lk e d ő , n e h é z id ő k b e n a la p o s a nm e g c s a p
p a n t . H ő k e s z e r in t a f a lu a X V II . s z á z a d v é
g é n e g é s z e nk ip u s z tu l t . 1 6 8 5 -b e n F ö rd ő s M
ih á ly b ir to k o lta a 3 la k o tt é s 5la k a t la n jo b b á g
y te le k b ő l á l ló te rü le te t , a m e ly u tá n a d ó a s z
u l-tá n n a k 3 a ra n y , a k e re s z té n y fö ld e s ú rn a k
é v e n te 9 f o r in t , atö rö k fö ld e s ú rn a k 1 f r t 5 0 d
é n á r , t iz e d m in d e n b ő l v o l t , 8 1 6 8 9 -b e n k é
t ö s s z e ír á s s z e r in t i s 3 k á lv in is ta p a ra s z t
la k ja M a g y a r -s z e n tg y ö rg y ö t , a m e ly n e k fö ld
e s u ra F ö rd ő s M ih á ly .9 S z á n tó fö ld -je i , r é té i
, fü z e s e i m é g m e g le h e tő s e n jó á l la p o tb a n v o
lta k e k k o ré s te r je d e lm e s h a tá rá b a n e lé g g a z
d a g o n f iz e tő h a lá s z a t v o l t aD u n á n , a m e ly b
ő l fő k é n t a tö rö k fö ld e s ú r h ú z o tt h a s z n o t . 1
6 9 7 .é v i b e c s lé s s z e r in t M a g y a r s z e n tg y ö
rg y ( D o r f f H u n g . S z e n tGyörgy) ö tn e g y e d , i l l
. iy4 la k o tt s e s s io u tá n f iz e t 7 f . 8 0 d .ro b o tp é
n z t é s 2 4 f . k i le n c e d e t , m íg R á c s z e n tg y ö rg
y ( o e d e D o r f fR a iz is c h S z t . G y ö rg y ) 1 2 f 4 8 d
r o b o tp é n z t é s 4 0 f k i le n c e d e tf iz e t 4 e g é s z
s e s s io u tá n .1 0 E b b ő l k ö v e tk e z te tü n k a r ra ,
h o g y ak ö z s é g n e k a tö rö k id ő k a la t t i , b e ls ő e
rő k k e l n e m in d o k o lh a tófe j lő d é s é t a r á c o k n
a g y m é r té k ű b e te le p e d é s e o k o z ta .
1 7 0 2 -b e n „ P a g u s U n g a r ic u s e t R a s c ia n u s
S z e n t G y e rg y “m é g m in d ig F ö rd ő s M ih á ly (M ic h
a e l F ö rd ő s J a u r in ie n s is )tu la jd o n a .1 1 A z ö s
s z e ír á s s z e r in t a D u n a á ra d á s a i tó l g y a k ra
ns ú j to t t te rü le te n 3 9 h o ld h o s s z ú s á g ú é s 1 8
h o ld s z é le s s é g ű te rü -le te n m o c s a ra k k a l k e v
e r t s o v á n y e rd ő k v a n n a k . J ó fö ld je 1 3 0h o ld n
y i , k a s z á ló i á ra d á s m e n te s id ő k b e n 6 0 k a s z
á s n a k v a ló k .L e g e lő i m o c s a ra k k ö z ö tt v a n n
a k : s z a rv a s á l la to k n a k v a ló 5 0 ,ju h o k n a k v a
ló 1 7 0 h o ld n y i . H a lá s z a tr a a m o c s a ra k k e v é
s s é a l-
6 N e m z e ti M ú z e u m : P e s ty h e ly s .n . X L V II I .
7 7 — 7 8 . I .7 V e lic s — K ä m m e re r : i . m . 7 1 6 .8 O rs
z . L e v é ltá r K in c s tá r i O s z tá ly : U rb a r ia e t C o
n s c r ip t io n e s f a s c .
1 0 . n r . 2 . ( A le v é ltá r i a d a to k n a g y r é s z é
t d r . P á k a y Z s o lt é s K . L á s z ló J ó z s e fs z ív e s
s é g é n e k k ö s z ö n h e te m .)
9 U rb . e t C o n s c r . f a s c . 5 4 . n r . 2 1 . é s f a s
c . 6 0 . n r . 5 9 .1 0 U . e t C o n s c r . f a s c . 5 4 . n r
. 2 0 .11 U . e t C o n s c r . f a s c . 6 4 . n r . 1 6 .
-
1 7
k a lm a s a k é s ig e n c s e k é ly m e n n y is é g ű h a la
t a d n a k . 8 la k o s a , 7h á z a é s 2 b é r lő je v a n . T ö
rö k u ra a s z e k s z á rd i O la y B e g h , a k i-n e k m in d
e n b ő l t iz e d e t é s k ü lö n fé le m u n k á k a t a d n a k
. A tö rö ks z u ltá n e z e n k ív ü l a p o r t io t , v a g y h
a rá c s o t is k iv e t i , a k e re s z -té n y fö ld e s ú rn a
k p e d ig é v e n k é n t 9 f ló r . f iz e tn e k . N in c s e n
e ks z ő lő i , m a lm a i , e rő s s é g e i , s e m á l la ta i .
E g y m á s ik ö s s z e ír á ss z e r in t1 2 1 7 0 3 -b a n M a g
y a r s z e n tg y ö rg y ö n K o v á c s I s tv á n , T a b aB e n
e d e k , T a b a P é te r , T a b a M á ty á s , M e g e ry G e rg
e ly , P a c s k o ·Gergely, P a c s k o M is k a , P a c s k o I s
tó k , B á rd o s I s tv á n , K o v á c sG y ö rg y , ö z v . T a
b a G y ö rg y n é , ö z v . T a b a J á n o s n é , ö z v . T a b
a B e n -c é n é é s M a n c s o M ih á ly la k ta k , a k ik m in
d k á lv in is tá k v o l ta k .1 7 lo v u k , 1 3 te h e n ü k , 1
7 t in ó ju k , 1 6 k a s m é h ü k , 3 1 d is z n a ju ké s 6 s z
á l lá s u k v o lt . A fa lu T o ln á tó l k é t k is n é m e t m
é r fö ld n y irefe k ü d t . K e le te n Berek p ra e c l iu m ig
, n y u g a to n Tengölitz p ra e -d iu m ig f é l m é r fö ld h o
s s z ú s á g b a n , s z é le s s é g b e n p e d ig Vetlep ra e d
iu m tó l Csámpa é s Hense p ra e d iu m ig s z in té n e g y fé l
m é r -fö ld .1 3 A z e g é s z f a lu F ö rd ő s M ih á ly é é s F
ia th J á n o s é v o l t . Ará c o k e lk ü lö n ü lte n é l te k
é s a tö rö k id ő k a la t t te le p e d te k le . Am a g y a ro k
k a l e g y ü tt 6 0 f - t f iz e t te k e g y ö s s z e g b e n a
m a g y a rfö ld e s ú rn a k , a tö rö k n e k p e d ig a m á r f
e ls o ro l t já ra n d ó s á g o k a t .A tö rö k fö ld e s ú r „
Ib ra im B e k v o n S e x a rd “ v o l t . H a lá s z a t c s a ka
k k o r v a n a z ö s s z e író s z e r in t , h a a D u n a k iá
ra d t ; k ü lö n b e nh a lá s z a tr a a lk a lm a s fo ly ó v iz
e n in c s . A k é t ö s s z e ír á s k ö z ö tt e lé glé n y e g e
s e l té ré s e k v a n n a k . P la g o tta György t r in á to r v
a ló s z ín ű -le g s z ó h a g y o m á n y o k a la p já n je g y
e z te f e l a r é g e b b i á l la p o to k rav o n a tk o z ó a d
ó z á s i a d a to k a t . A fa lu r é g i h e ly é n o m la d o z
ó te m p -lo m o t ta lá l t d ü le d e z ő to ro n n y a l . M e g
je g y z i , h o g y a r á c o k n e ma ré g i f a lu b a n la k ta
k . H á z v a g y e g y é b n y o m n e m m a ra d t ará c o k e g
y k o r i la k h e ly é n , m e r t m á r P la g o tta id e jé b e
n is r é t ,le g e lő , b o z ó to s e rd ő v o l t a r á c o k n a
k e g y k o r á te n g e d e tt te rü le t .A tö rö k ö k e m b e r
t n e m k ím é lő u ra lm a u tá n a m e g m a ra d tla k o s s á g
ra m e g m é rh e te t le n n y o m o r t z ú d íto t t a z 1 6 8 6
— 8 8 . é v ih a d já ra to k s o ro z a ta , a m e ly e k e z t a
te rü le te t ig y e k e z te k v é g -k é p p e n m e g tis z t í
ta n i a tö rö k ö k tő l . S z o m o rú k é p e t n y ú jto t t a
zis m é t m a g y a r rá v á ló o r s z á g ré s z . A z e g é s z
te rü le t egy ó r iá s ip u s z ta s á g v o lt , a m e ly e n c s
a k e lv é tv e a k a d t e m b e r . 1 6 9 3 -b a n a za d ó ró v
ó ( d ic a to r ) T o ln a m e g y é b e n 1 3 n é p e s h e ly e t
é s a l ig 1 2 0 0e m b e r t ta lá l t .1 4 „ A fa lv a k ro m ja
i é s a s z á n tó fö ld e k f e le t t b u ja
12 U .o tt fo l . 5 1 .13 M a is m e g le v ő p u s z tá k . P e
s ty s z e r in t (k é z ira to s H e ly s é g n é v tá r 4 8 .
k ö t . 9 1 . 1 4 . 1 .) Héricse p u s z ta Templomdomb n e v ű
d ű lő jé n te m p lo m ro m o kv a n n a k .
14 K a m m e re r E rn ő : Tolna megye XVI-ik századi
adólajstromairól. T o l- ,n a m e g y e i K ö z l . 1 8 8 0 . V I I
I . é v f . 2 9 — 3 5 . s z .
-
1 8
g y e p k e le tk e z e t t . C s a k is a f e l tü n e d e z ő
m é ly u ta k i r á n y a , a fö lde g y e n e tle n ü re g e i , g
ö d re i , e g y -e g y c s o n k a to ro n y tü n te t té k f e la
z e g y k o r i h e ly s é g e k n y o m a it — í r ja K a m m e re
r E rn ő , T o ln am e g y e é s a tö rö k v ilá g tu d ó s is m e
rő je . — M é r fö ld e k re te r je d őte re k e n n e m v o lt m
á s , m in t e m b e rm a g a s s á g ú c s a l i t , á t tö rh e
-te t le n c s e r jé s - r e n g e te g . A k e v é s f e n n m a
ra d t h e ly s é g e k n é h á n yh á z b ó l á l lo t ta k c s u
p á n é s s o k ó ra já rá s ra f e k ü d te k e g y m á s tó l .A
p ró , fö ld b e v á j t k u n y h ó k b a n la k ta k a z e m b e
re k , é l te k é s m e g -h a l ta k a n é lk ü l , h o g y te m p
lo m o t, p a p o t , is k o lá t lá t ta k v o ln a .“ 1 5A v is s
z a h ó d o lt r é s z e k b ir to k v is z o n y a in a k r e n d
e z é s é re a la -k u lt b iz o t ts á g ( n e o a q u is t ic a c
o m m is s io ) e lő t t a r é g i b ir to k o s o kk ö z ü l c s a
k k e v e s e n tu d tá k ő s i jo g u k a t h i te le s e n ig a z
o ln i . A zígy g a z d á tla n u l m a ra d t te rü le te k re ú j
fö ld e s u ra k v o n u lta k b ea c s á s z á r jó v o ltá b ó l
, a k ik n e k h ív á s á ra a s z o m s z é d m e g y é k b ő l ,-
s ő t k ü lfö ld rő l is ö z ö n lö t t a te le p ü lő k h a d a .1
6
A reformáció első nyomai.
A z e g y h á z i n é v tá ra k — m á r a z 1 8 4 2 . é v i is —
é s a z o r s z á -g o s n é v tá ra k ú g y e m lí t ik D u n a s
z e n t g y ö rg y ö t , m in t f ia ta l te le -p ü lé s t , a m e
ly 1 7 1 8 -b a n N y itr a é s B a r s m e g y é k b ő l k ik ö l
tö z ö ttr e fo rm á tu s n e m e s c s a lá d o k b ó l a la k u
lt .1 A re fo rm á c ió e ls ő n y o -m a iv a l a k ö rn y é k e n
, s ő t D u n a s z e n tg y ö rg y ö n , jó v a l e lő b b ista lá
lk o z u n k . T o ln á n m á r 1 5 4 9 -b e n v a n n a k is k o
lá v a l é s te m p lo m -m a l f e ls z e re l t , a tö rö k ro k
o n s z e n v é n e k v é d e lm e a la t t f o ly to nte r je s z
k e d ő m a g y a r p ro te s tá n s o k .2 1 5 5 0 -b e n a tö rö
k h a tó s á g o kn y o m á s á ra a to ln a i p lé b á n o s is a
p ro te s tá n s o k k ö z é á l l t . A T o l-n a k ö rn y é k é n
le v ő k ö z é g e k la k o s a in a k je le n tő s r é s z e h a m
a ro -s a n p ro te s tá n s le t t .3 H a h i te le s a d a to k n
in c s e n e k is , v a ló s z ín ű -n e k ta r th a t ju k , h o g
y S z e n tg y ö rg y m á r e k k o r — le g a lá b b r é s z -b e
n — p ro te s tá n s v o l t . E g y jó v a l k é s ő b b i , 1 6 2
6 . é v i je g y z é k ,a m e ly a r e fo rm á tu s e g y h á z a k
a t é s p ré d ik á to ro k a t s o ro l ja f e l ,a p ré d ik á to
r n e v é b e n T o ln á ra u ta l : e m lí t i „ J o a n n e s T h
o l-n a e u s “ - t , a k i „ m in . e c c l . S z e n t-G e o rg
iu s “ .4 1 6 2 9 -b e n „ S te p h a n u s
15 K ä m m e re r E rn ő : Tolna vármegye hódoltsági
viszonyairól. U .o tt 1 8 7 9 .é v f . 2 0 — 2 3 . s z .
16 K ä m m e re r : i . h .1 F ö ld v á ry L á s z ló : Adalékok
a dunamelléki ev. ref. egyházkerület
történetéhez. B p . 1 8 9 8 . I . 1 1 9 . 1 .2 Z o v á n y i J e
n ő : A reformáció Magyarországon 1565-ig. B p . é n . 2 1 2 . I .
,
v ö . 2 1 6 . 1 .3 Z o v á n y i: i m . 2 2 0 , 2 2 2 . 1 . V ö
. F ö ld v á ry L á s z ló : Szegedi Kis István
élete. B p . 1 8 9 4 . 7 4 — 8 9 . 1 . , H o lu b J ó z s e f :
A tolnai reformáció történeténekvázlata. S z e k s z á rd 1 9 1 1
., T h u ry E te le : A dunántúli ref. egyházkerület törté-nete. I
. k ö t . P á p a 1 9 0 8 . 1 4 3 . 1 .
4 F ö ld v á ry : i . m . I . 1 1 4 . I .
-
1 9
D o c to r is p a s t , in d ig n . r e f . e c c l . S z e n
t-g y ö rg y “ .5 A z e ls ő a d a lé k ,a m e ly f é lr e n e m é
r th e tő e n T o ln a -S z e n tg y ö rg y n e k n e v e z i a ze
g y h á z a t , a z 1 6 3 2 . é v i k a to ló g u s b a n o lv a s
h a tó ,6 P a th a i S á m u e lp ü s p ö k p e d ig 1 6 5 2 -b e n
a to ln a i t r a k tu s e g y h á z a i k ö z ö tt s o ro l jafe l
a k ö v e tk e z ő k é p p e n : „ J o a n n e s T h o ln a i m in
. e c c l . S z e n t-g y ö rg y “ .7 P a th a i 1 6 4 7 - i le v e
le s z e r in t S z e n t-G y ö rg y a r á c k e v e i ,v a g y a
ls ó d u n a m e llé k i s u p e r in te n d e n tiá h o z ta r to
z ó to ln a i t r a c -tu s n é p e s e k lé z s iá ja v o l t
.8
A to ln a i r e fo rm á c ió e rő te l je s á g a k a t h a j tó
g y ö k e re i t atö rö k ö k k i ta k a r í tá s a u tá n te l je
s e n k i té p te a z ú j k a to l ik u sfö ld e s ú r , g ró f W a
ll is , a k i a m e g m a ra d t „ lá z o n g ó “ k á lv in is tam
a g y a ro k h e ly e t t k a to l ik u s n é m e t te le p e s e k
e t h o z o tt b ir to k á ra .B ir to k á n a z á l la n d ó le te
le p e d é s e n g e d é ly e z é s é n e k m e g m á s íth a -ta t
la n f e l té te le v o l t , h o g y a le te le p e d ő k a k a to
l ik u s h i te t k ö v e s -s é k . E z a f e l té te l a m e g m
a ra d t r é g i m a g y a r la k o s o k ra is v o n a t-k o z o
tt , a k ik n e k n a g y ré s z e a z o n b a n in k á b b e lv á
n d o ro l t T o ln á -ró l , s e m h o g y v a l lá s á t e lh a g
y ja . A D u n a a ls ó m e n té b e n e g é s zs e re g e lp u s z
tu l t h e ly s é g e t ( B o g y is z ló , ö c s é n y , D e c s ,
P i l is ,N y é k ) v ir á g o z ta t ta k f e l T o ln a e lk ö l
tö z ö tt m a g y a r ja i .9 A to ln a ir e fo rm á tu s e g y h á
z e d é n y e i é s h a ra n g ja v a ló s z ín ű le g e k k o r'k
e rü l te k B o g y is z ló ra . 1 0 É rd e m e s le n n e e n n e
k a k ö rü lm é n y n e ka la p o s a b b m e g v iz s g á lá s a .
A to ln a i f e j a d ó t f iz e tő k n é v s o rá b a n1 5 5 7 -b
e n a z O d o r b o g y is z la i c s a lá d n e v e t , a P a rá g
, E g y ü d , ö t-v ö s , F ü rd ő s a z ú j já te le p í te t t S
z e n tg y ö rg y ö n k ö z is m e r t c s a lá d -n e v e k e t ta
lá l tu k .1 1 E iz e k m é g n e m b iz o n y íté k o k , c s a k
v a ló s z í-n ű v é te s z ik a z t , h o g y a s z o m s z é d o
s , k á lv in is ta D u n a s z e n t-g y ö rg y re a tö rö k tő l
é s a n é m e ttő l a la p o s a n m e g b o ly g a to t tm a g y a
r c s a lá d o k k ö z ü l n é h á n y m in t á l la n d ó le te le
p e d é s re , ú jé le t k e z d é s é re a lk a lm a to s h e ly s
é g re g o n d o lh a to t t . A p ro te s tá n -s o k m e g -m e g
ú ju ló e ln y o m á s a a m a g y a r f a j e lh e ly e z k e d é
s é re ,b ir to k v is z o n y a ira is r e n d k ív ü l je le n tő
s h a tá s s a l v o l t .1 2 E n n e ka k ö rü lm é n y n e k a g
a z d a s á g i je le n tő s é g é t f e le s le g e s r é s z le
te -s e b b e n m é r le g e ln ü n k .
5 F ö ld v írv : i . m . I . 1 2 7 . I .6 F ö ld v á ry : i . m
. I . 1 4 7 . 1 . , v ö . I . 1 3 9 . 1 .7 F ö ld v á ry : i . m .
I . 1 8 2 . I .8 H ő k é i . m . 2 5 . s z .9 T ó th K á ro ly :
Sárköz múltjából. T o ln a i R e fo rm á tu s o k L a p ja 1 9 1 3
—
1 9 1 4 . é v f . , H o lu b : i .m .10 V ö . F ö ld v á ry : i
. m . I . 2 2 0 ., P . J . (P é c s y J ó z s e f ) p ré p o s t:
Megjárta
Tolnát, Baranyát. T o ln a in e g y e i K ö z i . 1 8 7 4 . é v
f . 5 2 . s z .11 V e lic s — K a m m e re r : i .m . I . 1 0 2 .,
1 0 4 . 1 .12 R é v é s z Im re : A m a g y a ro r s z á g i p ro
te s ta n tiz m u s tö r té n e lm e . B p . 1 9 2 5 .
M . T ö r t . T u d . K k . I I I . 4 .)
-
2 0
Az első települők. A rokoni kapcsolatok elmélyülése a
környékmagyar lakosságával.
A z 1 7 2 0 . é v i ö s s z e ír á s o k s z e r in t 2 2 n e m
e s c s a lá d la k ja afa lu t , a k ik 1 7 2 0 -b a n te le p e d
te k le .1 F ö ld v á ry a d a ta i s z e r in t1 7 1 8 , P a lc s
ó s z e r in t 1 7 1 9 , a h a g y o m á n y (P e s ty ) s z e r in
t 1 7 4 0a le te le p e d é s é v e . A le te le p ü lő k a h a g y
o m á n y s z e r in t S z e n tG y ö rg y n a p já n s z á l lo t
tá k m e g a f a lu t é s a „ h e ly s é g in n e n v e t tee z e n
n e v e t“ .3 B iz o n y o s , h o g y a le te le p e d é s n e m e
g y s z e r re , e g yé v b e n tö r té n t , h a n e m k ü lö n b
ö z ő r a jo k b a n é rk e z te k a k ü lö n b ö z őv id é k e k
rő l é rk e z ő e m b e re k , h is z e n a te rv s z e rű n é m e
t te le p í té -s e k s e m tö r té n h e t te k meg egy e s z te n
d ő le fo rg á s a a la t t .4 A fe n t ié v s z á m o k a z e g y
e s le te le p e d ő c s o p o r to k é rk e z é s i id ő p o n tjá
tje le z h e t ik .
D a ró c z y s z e r in t a s z e k s z á rd i v i la je t a d ó
d e f te ré b e n a z a d ó -f iz e tő k n é v s o rá b a n a m a i
b ir to k o s n e m e s c s a lá d o k e g y e t le n e g y -ta g
já n a k n e v é v e l s e m ta lá lk o z h a tu n k . E z a k ö rü
lm é n y a z tje le n t i , h o g y e z e k a c s a lá d o k a k á
r e rő s z a k n a k e n g e d v e , a k á rö n k é n t h a g y tá
k e l la k ó h e ly ü k e t é s b ir to k a ik a t , a m e iy e k a
tö rö kk in c s tá r tu la jd o n á v á le t te k , o d a s o h a v
is s z a n e m té r te k .5 D u n a -s z e n tg y ö rg y ö n m a is
é l a z a h a g y o m á n y , h o g y a m a i b ir to k o s o kő s
e i i t t , v a g y e z e n a k ö rn y é k e n la k ta k , s a tö
rö k ö k e lő l m e n e -k ü lte k a f e lv id é k re . A re fo rm
á tu s o k ü ld ö z é s e v o l t a z tá n a z o ka z o n n a n v a
ló e lö l tö z é s re , s h o g y é p p e n D u n a s z e n tg y ö
rg y rejö t te k ú j é le te t k e z d e n i 1 — 2 é v s z á z a d
m ú lv a , a z e lő d e ik á l ta ls o k a t e m le g e te t t k e
d v e s tá j u tá n i v á g y a k o z á s n a k tu la jd o n ít-h a
tó .6 A fa lu ú jr a te le p ü lé s é n e k k ö rü lm é n y e i te
h á t a m ú lt ta lm in d e n k é p p e n v é k o n y s z á la k k
a l fű z h e tő k ö s s z e .
A te le p ü lő k b ir to k v is z o n y a it f e ld o lg o z ó e
g y k o rú ö s s z e ír á s -b ó l7 é rd e m e s m e g is m e rk e
d n ü n k a z e ls ő te le p ü lő k n e v e iv e l ( z á -ró je lb
e n k ö z lö m a z t i s , h o g y h á n y p o z s o n y i m é rő s
v e té s s e l v o l tfö ld jü k ) : B o tk a J á n o s , a n e m e
s e k b ír á ja (2 4 ) , D ö m ö tö r S á m u e l(1 6 ) , K o v á c
s J á n o s (1 2 ) , B e n c s ik M ih á ly ( 1 8 ) , R é g h i
György(1 2 ) , N é m e th J á n o s ( 2 4 ) , V a jd a F e re n c (
2 0 ) , K o s z to lá n y i P á l(1 2 ) , K o m á ro m i M ih á ly
( 2 4 ) , P a p J á n o s ( 1 6 ) , B e s e M ih á ly
1 W e id le in J á n o s s z ív e s k ö z lé s e .3 P e s ty : i
. h .4 Λ to ln a m e g y e i te le p íté s e k m u n k á já ró l é
rd e k e s r é s z le te k e t k ö z ö l S c h il-
l in g R o g e r : Dunakömlöd és Németkér telepítéstörténete c .
m u n k á já b a n . B p .1 9 3 3 . é s W e id le in J á n o s :
Elpusztult falvak Tolnában és Baranyában. S z á z a -d o k 1 9 3 4
. 6 1 1 . s k l .
5 D a ró c z y : i .m . 1 6 . 1 . 6 D ö m ö tö r J á n o s d u n
a s z e n ig y ö rg y i m é rn ö k s z ív e s k ö z lé s e . 7 A rc
h ív u m R e g n ic o la re C o n s c r ip . L a d . K K . n r . 1
0 . (1 7 2 0 ) O rs z .L e v é ltá r .
-
2 1
(2 0 ) , K o s ty á n A n d rá s (2 0 ) , D ió s s y F e re n c
(2 0 ) ; b é r lő k : K á l-m á n J á n o s (1 8 ) , K a to n a Á d
á m (8 ) , P a tk ó s I s tv á n (4 ) , B ih a r iJ á n o s (8 ) ,
S z ű c s A n d rá s (8 ) , T á l i M á r to n (6 ) , Z e le z y D
á n ie l(8 ) , S á rk ö z y I s tv á n (4 ) , K o lo s v á r i F e
re n c ( 8 ) . A 2 2 n e m e sc s a lá d n a k ö s s z e s e n 3 0
s e s s io ja v o l t .
A z ú j te le p ü lé s u tá n i id ő k b ő l 1 7 3 3 — 1 7 7 0 k
ö z ö tt a r e fo r -m á tu s egyház a n y a k ö n y v e 8 a le g
ré g e b b i id ő k tő l k e z d v e ak ö v e tk e z ő g y a k ra b
b a n e lő fo rd u ló c s a lá d n e v e k e t ő r iz te m e g :B o
d n á r , C s a ly á g i , D e m e , (k é s ő b b D ö m e ) , E k e
ts i , É n y i (v a g yD e m e te r , k é s ő b b D ö m ö tö r ) ,
E s z te rg o m i, F e re n tz i , G á l , G ö d ö r ,G u tá i , G
y ő r f i , G y ő ry , H a jp á l , H a lá s z , H o rv á t , K e
re k e s , K e ts -k e m é ti ,8 K u n , L á s z ló , M a d o c s a
i , M a k a i , M á ts ik , N e m e s , O lá h ,Ö tv ö s ,1 0 P a k
s i , P a r ra g h ,1 1 S ó ly a , S e re g é ly i , S z a b ó , S
z á la i , T i-b a i ,1 2 T ig y i , s tb . ö tv e n -h a tv a n é
v a la t t e g é s z s e re g k ö rn y é k b e lik ö z s é g g e l
k e rü l te k a z i t te n i c s a lá d o k ro k o n i k a p c s o
la tb a . A p á ti ,B ö lc s k e , C e c e , D e c s , D o ro g , F
a d d , F o k tő , G e rg e n , K ö le s d , M a -d o e s a , M e d
in a , M is z la , O rd a s , ö c s é n y , P a k s , P i l is , P
a ta j , S e re -g é ly e s , S ik ló s , S z e k s z á rd , S z .
B e n e d e k , S z e re m le , S z o k o ly , K a j-d a c s , B o
g y is z ló , T o ln a , Ú s z ó d , s tb . h e ly s é g e k c s a
lá d ja ib ó l v e s z -n e k m a g u k n a k fe le s é g e t a s z
e n tg y ö rg y ie k , v a g y m á s k ö z s é g -b é l ie k v is z
ik e l a s z e n tg y ö rg y i lá n y o k a t .1 3 A ro k o n i k a
p c s o la to kis m e re ts é g e k e t te re m te n e k , s i ly e
n k o r a z tá n id e te le p ü l a z ú jro k o n s á g n a k e g y
-k é t ta g ja is . ö tv e n é v a la t t e g é s z e n e ls z a p
o -ro d ik e g y -e g y ú j c s a lá d , egy-egy r é g e b b i c s
a lá d p e d ig e g é s z e ne ls e n y v e d . R itk á b b a n e
lő fo rd u ló r é g i c s a lá d n e v e k : A ra n y(a b a i) , B
o d a i , B o r is z a , B á to rk e s z i , B e re k a l ly i , D
e li , E g y ü d ,E s k ü tt , D o b o s i G á l , D ó c z i , F a
rk a s , C s i l lé r , H á g ó , J o b b a n , I l lé s ,H ö rö m
p ö ly i , K o rp o n a i , O s v á t , P o s o n y i , P r iv ig y
e i , P é ts i , P á n -
8 „ M a tr ie u la E c c le s ia T o ln a S z . G y ö rg y ie n
s is .“ P a lc s ó L á s z ló d u n a s z e n t-g y ö rg y i r e f
. le lk é s z s z ív e s s é g é b ő l h a s z n á lh a tta m .
9 K e m p e le n s z e r in t is h a r s m e g y e i c s a lá d
, m e ly in n e n T o ln a m e g y é b es z á rm a z o tt e l . (V
. 4 1 3 .)
10 A d u n a s z e n tg y ö rg y i a n y a k ö n y v e k b e n k
ö v e tk e z e te s e n s z e re p e l a „ R á c -k e v i Ö tv ö s
“ n é v . K e m p e le n n é l (V I I I . 1 1 3 .) a „ R á c z k ö
v y “ n é v v a ló s z ín ű le g e l-ír á s c s u p á n . Λ h ír e
s a n e k d o tá z ó E ö tv ö s K á ro ly is e b b ő l a c s a lá d
b ó l, i l l .m e z ő s z e n tg y ö rg y i á g á b ó l s z á rm a
z o tt.
11 K e m p e le n „ P a r la g “ n e v e t is m e r V e s z p ré
m m e g y é b e n , a z o n b a n ad u n a s z e n tg y ö rg y ie k
k ö v e tk e z e te s e n h a s z n á ljá k a „ v e s z p ré m i P
a r ra g h “ n e v e t .V ö . A v e s z p ré m m e g y e i K e n e
s é n 1 6 7 6 -b a n s z e re p e l e g y ta n ú v a lla tá s i le
v é lb e nP a r ra g Im re é s P a r ra g J á n o s . (C z a k ó G
y u la : A balatonkenesei ref. egyháztört. P á p a 1 9 1 2 . 1 4 .
1 .)
12 K e m p e le n is is m e r i t ib a i e lő n é v v e l a g ö
m ö rm e g y e i T ib a y -c s a lá d o t ,a m e ly n e k n e m e s
s é g é t 1 7 2 8 -b a n h ird e ti k i T o ln a m e g y e . (X . 3
5 4 .)
13 A gyönki ref. egyház tört. c . v á z la tb a n ( T o ln a m e
g y e i K ö z lö n y 1 8 7 8 .3 0 . s z .) s z e le p e in e k C s
ú z i , H a jó s , H a lá s z , K á n to r , S á rk ö z i , S z o m
b a ti , s tb .c s a lá d o k , a m e ly e k n e k s z in té n le h
e tte k d u n a s z e n tg y ö rg y i k a p c s o la ta i .
-
2 2
tz é l , R á tz , R o s tá s , R o s o s , S a ro k , S e re s ,
S ó s , S z a rk a , S z i lá g y i»S z . P é te r i , S z á n tó ,
P u tn o k i , T a jn a i , V is e rá tz k i , W é g h e ly i , s
tb .Id e g e n h a n g z á s ú n é v is a k a d n é h á n y : D ru
b its , K o llá r , N o s z k ó ,R o ll , S z lá v ik , s tb .
M in d s z é p m a g y a r n é v . A fo g la lk o z á s t é s a
n e m z e tis é g e tje le n tő n e v e k k is s z á m a m e lle t
t f e l tű n ő e n s o k a h e ly s é g n é v b ő lk é p z e t t c
s a lá d n é v , a m e ly e k n e k e g y r é s z e e g y m á s tó
l ig e n tá v o l-e s ő , m á s r é s z e a z o n b a n a k ö z e l
i h e ly s é g e k re u ta l . A r e fo rm á c ióm o z g a lm a s k
o r s z a k á b a n a z e m b e re k s z ív e s e n n e v e z té k
m e g “m a g u k a t s z ü lő fö ld jü k rő l , s z ü lő f a lu i o
k n e v é rő l . E z a n é v ig e ng y a k ra n te l je s e n f e
le d te t te a r é g i t , (m o n d ju k íg y ) a v a ló d in e v e
t é s é l t to v á b b , ú g y h o g y m a m á r s o k c s a lá d n
e m is s e j t i ,h o g y v a la m ik o r m á s n e v ü k is v o l
t . E z a k ö rü lm é n y is o k a ta lá na n n a k , h o g y id ő
b e n e g y m á s tó l ig e n tá v o le s ő ö s s z e ír á s o k b
a ns z e re p lő n e v e k a la p já n a z ú jr a te le p ü lé s p
ro b lé m á it e g y é b a d a -to k h í já n , m é ly e b b e n n
e m é r in t jü k .1 4
D a ró c z y s z e r in t a z 1 7 6 7 . é v i ú rb é r i ö s s z
e ír á s b a n 4 2 d u n a -s z e n tg y ö rg y i c s a lá d s z e
re p e l , 1 5 a z o n b a n a z a n y a k ö n y v n y o m á na s z
ü le té s e k é s h a lá lo z á s o k s z á m á b ó l i s tö b b re
k ö v e tk e z te th e -tü n k . L e h e t , h o g y D a ró c z y e
z t a s z á m o t c s a k a n e m e s c s a lá -d o k ra é r t i ,
d e s e m a z a n y a k ö n y v , s e m a z á l ta la id é z e t t
ö s s z e ír á sn e m je le z e te k in te tb e n m e g k ü lö n b
ö z te té s t .
Családi hagyományok a települőkről
K ö z e le b b i fo r rá s o k h iá n y á b a n m a m á r n e m
le h e t e ld ö n te -n ü n k a z t a k é rd é s t , h o g y k ik v
o l ta k a k ö z s é g n e k ré g e b b ila k o s a i é s h o g y k
ik v o l ta k ú ja b b te le p ü lő k . F o n to s é s é rd e k e
sle n n e p e d ig tu d n u n k a z t i s , h o g y m ily e n s z á
rm a z á s ú e m b e re kv o lta k a te le p ü lő k , s h o g y h o
n n a n k e rü l t id e o ly s o k n e m e sc s a lá d . E r re a f
o g a s k é rd é s re a c s a lá d i h a g y o m á n y o k s e g í
ts é -g é v e l p ró b á lu n k fe le le te t a d n i .1
A B e s e , H a y p á l , D ö m ö tö r , K e c s k e m é ti (C s
a p ó ) , H a lá s z ,
1 4 Κ . Ε . : Szegszárd a török kiűzetése után c . c ik k é b e
n ( T o ln a m e g y e iK ö z lö n y 1 8 8 2 . X . é v f . 2 . s z
.) 1 6 8 9 — 1 7 0 0 k ö z ti h a rm in c a d o s o k é s v á m s z
e d ő kje g y z é k é b e n e m iít D ö m ö tö r , F e re n c z y G
a á l , H o rv á t , S ö rö s , S á rk ö z i , S z a b ó ,s tb . jo
b b m ó d ú fö ld m ű v e s e k e t . — E z z e l a m ó d s z e r
re l k u ta t ta H a u ry I s tv á n isR ó z s a h e g v s z á s z
te le p e s e in e k n e v é t .
