SÊ MEHAN CARÊ DERDIKEVE/ÜÇ AYDA BIR ÇIKAR.birnebun.eu/hejmar/birnebunweb14.pdf · Bunun d›ﬂ›nda, ‹ç Anadolu Kürt kültürü-nün derlenmesi ve korunmas› konusunda

BÎRNEBÛN NR 14, PAYÎZ 2001 1

kovara hunerî, çandî û lêkolînî ya kurdên anatoliya navîn

PAYÎZ 2001

14

kovara hunerî, çandî û lêkolînî ya kurdên anatoliya navîn

PAYÎZ 2001

BÎRNEBÛN NR 14, PAYÎZ 20012

TIDSKRIFTEN UTKOMMER 4 NUMMER PER ÅR.

SÊ MEHAN CARÊ DERDIKEVE/ ÜÇ AYDA BIR ÇIKAR.

UTGES AV APEC-FÖRLAG AB

HEJMAR 14, PAYÎZ 2001

ANSVARIG UTGIVARE

Ali Çiftçi

REDAKSIYON

Ali Çiftçi, Beki Dar›, Dr. Mikaîlî, Haci Erdo¤an, Mehmet Bayrak,M. Duran, Muzaffer Özgür, Nuh Atefl, Sefoyê Asê, Vahit Duran

ADRESS

NAVNÎfiANA LI SWÊDÊ

Box: 8121, SE 163 08, Salagatan 20 Spånga/SverigeTelefon: 0046-(0)8-761 81 18 * Telefaks: 0046-(0)8-761 24 90

E-POST

[email protected]

INTERNET

www.birnebun.com

NAVNÎfiANA LI ALMANYAYÊ:

M. ÖzgürBîrnebûn Postfach 900348, 51113 Köln/AlmanyaTelefaks: 0049-(0)2203-301630

BIHA/FIYATI:

Europa: 10 DM(5 euro) * Türkiye: 5 DM kar›fl›l›¤› TL.(Bu fiyat eski dergiler içinde geçerlidir)

ABONE (2 y›ll›k bedeli):

‹sveç: 400 SEK • Almanya: 80 DM

TÜRKIYE BANKA HESAP NUMARAS›:

F. Y›ld›z Vak›f Bank Polatl› fiubesiHesap No: 00158001 445398272

‹SVEÇ HESAP NUMARASI:

(Bîrnebûn) postgiro: 468 65 12-7

ALMANYA HESAP NUMARASI:

M. Özgür, Stichwort ”Bîrnebûn” Deutsche Bank-KölnKonto Nr: 5912662 BLZ: 37070060

BELAVKIRIN / DA⁄ITIM

Türkiye: Toplum Kitabevi / Remzi ‹nanç

Bay›nd›r sok. 22/1, 0642 Yeniflehir /Ankara

Tel: 0312/434 25 43

Medya Kitapevi/Selahattin Bulut‹stiklal Caddesi, Elhamra Pasaj› No: 258/6 Beyo¤lu-‹stanbul

HOLLANDA

Neçîrvan Qilorî

Tel: 0031-62 4663655

ÇAP / BASKI

Apec-Tryck & Förlag AB

ISSN 1402-7488

Her nivîskar berpirsiyarê nivîsa xwe ye. Mafêredaksiyonê heye ku nivîsên ji Bîrnebûnê re tên,serrast û kurt bike. Nivîsarên ku ji Bîrnebûnê retên, ger çap nebin jî li xwedî nayên vegerandin.


Jin û mêrek ji gundê Kelhasan

Wêneya berg:Ji hunera Bekir Dar›

Naverok/‹çindekiler

NIVÎSÊN BI KURDÎ

NAMEYÊN XWENDEVANAN/OKUYUCU MEKTUPLAR 3

CÎNÊ XANIM M. fiîrîn Da¤ 7

METELOK 10

GOTINÊN MEZINAN 12

BIWÊJ Berhevkar: Miçî Kate 13

STRANÊN FOLKLORÎK Berhevkar: Mem Xelîkan 16

SEWDA YA BER DILÊ MIN XIZAN fiÎLAN 8

HENEK 21

NAVÊN KURDA Rebenî Celikan 22

ROJEK JI JÎNÎYA DÎNÊ GUND-2 Nuh Atefl 29

GULHEZ Û XÊRXWAZ Bekir Dar› 32

SERPÊHATÎKE KURDÊN ANADOLIYA NAVÎN Rohat Alakom 46

XEZÎNEYA ZILAMÊ COTKAR Adar Jîyan 48

ÇÊKIRINA TERMÊN NÛ Amed Tîgrîs 50

ALFABA CELADET BEDIRXAN 51

”YÊ KU JI ZIMANÊ XWE HEZ NEKE,

JI MILETÊ XWE JÎ HEZ NAKE!” Amed Tîgrîs 53

HERIYA MIYA REfi Yusuf Yeflilöz 55

TÜRKÇE YAZILAR

D‹LLER YILINDA DE⁄‹fiMEYEN Z‹HN‹YET Nuh Atefl 57

DO⁄AMIZ ÖLÜYOR Hüseyin Kiflnifl 62

KUR-MA‹TAN‹ / KUR-MANC ‹. Eken 65

YOBAZLARA, KAFATASÇILARA, NEFESLER‹N-DEY‹fiLER‹N-TÜRKÜLER‹N DERS‹:

HER ÇA⁄ HER ASIR B‹Z VARIZ. Süleyman Çiltafl (Bathasica Hektor) 72

‹NSAN HAKLARI EVRENSEL BEYANNAMES‹ 76


Xwendevanên delal, di van panzdehbist sa-lên dawî de pir bûyerên girîng û mezin bûn,hêdî bîra meriv têrê nake ku ji bîr bîne. Bibûyera 11 meha 9an 2001ê ku li bajarênWaflintong û Newyorkê, li Amerikayê disarewfla dinyayê hate guhartin. Ew bûyer ûyên ku hîn dibin, berî bi pansdeh an bist sa-lan ba, ancax meriv dikarî di filmên xeyalîde bidita û qet nedihat heyal kirin jî. Lê, îroem dibînin, flerên ku tên kirin ji yên berê hînbarbartirîn tên meflandin. Ji ber ku teknîkaherî modern bikartînin. Helbet bûyera ku di11ê meha 9an de bû, ti kes an hêz yan wela-tek nikare qebul bike. Ji ber ku li hember în-sanên sivîl ên ku nikarîbûne xwe biparêzin,hat kirin. Em wê bûyerê û herwiha bûyerenwek wê li dijî însanîyetê dibînin. Herwihaem bombebarankirina Afganistanê, ku îrobi sedan însanên sivîl; zarok, jîn kal û pîrênxizan û necar têne kufltin jî, li dij însanîyetêdibînin.

Gelê me jî gelek dijwarî di wan salêndawî de dît. Bi hezaran însanên me jî hatinkufltin û pir malbat ji cih û warên xwe bi dûrketin û li welaten Ewrupayê de bûn koçber.Tenê em car caran bûyera ku li Helebceyêbû, bînin bîra xwe; em dibînin dehe qat jibûyera 11ê meha 9an zêdetir însan telefbûn, bajarek hemû bi tabîet û warê xwe veji holê hat rakirin. Hem jî bi silahên kîmy-ewî! Gelo însanetîyê ji bo Helebcê ci kir?Em wek Kurd, me ci kir? Mixabin, pirani-yên me jibîr jî kirine!

Xwendevana/ê heja, dema me ev hejmarderdixist hê jî bombebarakirina Afganîstanêdi hefteya sisêyan de berdewan bû. Lê, emniha de dizanin ku encama vî flerî, dê bibe se-beba bi hezaran însanên koçer û xizan! fier jîli ser mesela petrol û gazê ye! Tifltekî dîn jîku ev fler dê li pafl xwe bihêle, ev jî gotinaterorê ye. Niha de hemû zarokên dinyayêbi yek zimanî gotina TERORê fêr bûn!..

Erê, xirakirin pir hêsa ne, em pirê caranbûne flahîdên wê!.. Bi nimûneya 11ê meha

9an, careka din me dît ku ew avahîyên ku bisalan bi keda hezaran însanan ve hatibûnavakirin û herwiha atmosfera ji bo afltiyê kubi salan xebat hatibû kirin, di hundirê nivsaetekê de hat xirakirin!

Em wek redeksiyona kovara Bîrnebûnê,ev sê sal in, bi çend dost û hevalbendên ko-varê, xebata avakirina saziyeke kulturî ji boparastin û pêflxistina kultur û zimanê kurdî,bi taybetî kurdên Anatoliya Navîn dikin. Bixêr be, nihayet dawî hat! Di 4ê meha 11ande, dê li Kölnê kongreya xwe cêbike û her-wiha bi flahîyekê ji masmediya re diyar bike.Bila saziya nû ji bo me gîfltikan pîroz be!

Ev sazî dê çi bike, dibe ku tê meraq kirin.Berî her tifltî ew dê ji bo finansekirina

karên kulturî îmkanan peyda bike. Ji bo zi-man, çand, folklor, dîrok û koçberiyê, hîn kur-tirîn lêkolînên akademik bên kirin û herwiha jibo kovara Bîrnebûnê hîn bi rêkûpêk û profe-syonel derkeve dê pifltgiriya kovarê maddî ûmanevî bêt kirin. Ji bo parastin û pêflxistina zi-man û çand, dê li welat û li derveyî welat; didestpêkê de li welatên Ewropa dibistanênkurdî bên vekirin. Ji bo parastina folklor, çandû dîrok, dê navendên arflîvên Kurdên Anatoli-ya Navîn bên avakirin.

Xwendevanên bi rûmet, hûn jî niha pêve dikarin hem maddî û hem jî manevî çiji destê we bê, dikarin tev li vê xebatê bi-bin. Yên ku dikarin maddî yan jî manevîpiflgiriya vê xebatê bikin, dikarin bi me retêkevin têkilîyê. Li ba we çi resim an do-kumasyon hebîn, hûn dikarin li ser nav-niflana Bîrnebûnê biflînin.

Di vê hejmarê de jî wek hûn dê bibîninnivîsên kurdî herkû diçe zêde dibin. Herwi-ha hevalên nû bi berhemên xwe yên nivîskîtev li xebatê dibîn.

Hûn dê di vê hejmarê de jî wek hej-marên din nivîsên lêkolîni, folklorîk û edebîyên balkêfl bixwûnin!

Heta hejmareka dîn bimînin di xêr ûxwaflîyê de!

Ali Çiftç[email protected]

JI BÎRNEBÛNÊ


Silavên germ ji we ra!

Hevalên hêja, wexta ku ez di internetêda rastî malpera kovara Bîrnebûnê hatim,dilê min pir fla bû. Ez bi xwe ji dêhê Beki-ran li herêma Kûrecîkê / Meletî tême û vêdemê jî li Almaniyê dijîm. Her çiqes axêMeletî hêndi nav sinorê welêt da be jî, dinav Kurmancên Meletî û yên AnatolyaNavîn de di alî çandî û zimên da pir lihev-hatî tê dîtin. Ango zaravayê Kurmancî yêku em pê deng dikin, ji zaravayên Anato-lya Navîn ne pir dûr e. Weka tê zanin, pirkoç ji vê herêmê çê bûne. Bi piranî, yênku koçkirin, çûne Sariz/ Qeyseriyê. Li gorgotinên kal û pîrên me, demekê berêgundê Xiniyan rabûn û koç kirine. Xinî ûHarun birayê hev bûne. Lê di nava wan dafler derketiye û Xinî jî ji gundê Harunanbar kiriye Warê Mezin ya Kûrecîkê. De-mekê dirêj li wir jîyane û paflê jî ji wirkoçî Sarizê kirine. Tê gotin, ku MezrayêÇorliyan ku li ber deriyê gundê Harunandijîn, mirovên ku ji ber Xiniyan mayine.Helbet Xiniyan çanda herêma Kûrecîkê bixwe ve birine Sarizê ye. Piraniya klam ûstranên ku li Sarizê tên gotin, li Kûrecîkêjî tên naskirin. Ez mînakê klama ”Kanî”didim. fiivan Perwer vê klamê di kasetaxwe ya ”Nazê” de dibêje û wek klama Sa-rizê dide naskirin. Ev helbet rast e. Lê”Kani” bi eslî xwe li Kûrecîkê çêbûye û lihemû Kûrecîkê bi varyantên cudayî tê naskirin. Ez li pifl vê nadim û tenê vê rastiyêji bo girîngtiya xwe diyar dikim.

Garîp Dost jî klama ”kanî” hilgirtiyekaseta xwe ye. Li ser kasetê hate diyar kiri-ne, ku ev strana ji Kûrecîkê ye, lê Dost evstrana bi navê ”Malan Barkir” daye nasan-dine. Her çi be jî, ez gelek kêfxwefl bûm,ku stranên herêma me wek ”Mamadalî”,

”Warê Mezin” an jî ”Kanî” jî di kovaraBîrnebûnê de hatin weflandin. Ji bo vê xe-batê ez spasî Mehmet Bayrak, Alî Alxasî ûxebatkarên we Bîrnebûnê dikim. Li dawîne mihum e stranek ji ku bê. Ya mihum divê rewfla ya bi rîsk, ku gelek çanda me di-mire û bi zanayî tê kufltin, ev çanda ji bermirinê filtandine. Ji bo vê xebatê ez kovaraBîrnebûnê ji bo me gelek girîng dibînim.Bimînin di xêr û xwefliyê da!

Yalçin POLAT

Warê mezin

Warê mezin warê mezinLê diçêrin kar û bizinMin rindika xwe wenda kirOrte bi kemer pî bi bazin

Ware rindê bê te nabimJi kêleka te ranabimDerd giran im, derd giran im

Warê mezin bi zevî kinBer bikolin bi kanî kinRindikê li obê hanaJi min ra bi dergistî kin


Baran barî erdê flil kirNav keleman tijî gul kirRindikê li gundê hanaKezeba min tijî kul kir


Herêm: Kûrecîk/ MeletîBerhevkar: Garîp Dost

Yê ku flandiye:Yalçin Polat

_

� NAMEYÊN XWENDEVANAN/OKUYUCU MEKTUPLAR �


Merhaba,Sevgili Bîrnebûn çal›flanlar› uzun süredirgöndermeyi düflündü¤üm bu mektubu,yan›na birkaç deyim, atasözü ve öykü ek-leyerek göndermenin daha önemli oldu-¤unu düflünerek geç yazd›m.

Dergimizin 7. ve di¤er birkaç say›s›n›bulup okuma imkan›m olabildi. Gerçek-ten yok edilmek istenen Kürt halk›n›n vede onun kültürünün korunmas›, yaflat›l-mas› noktas›nda olmas› gereken birçal›flma. Dergimiz, dil aç›s›ndan, ‹ç Ana-dolu Kürt a¤z›n› iyi kulland›¤› için an-lamak konusunda bir güçlük çekmiyoruz.Bunun d›fl›nda, ‹ç Anadolu Kürt kültürü-nün derlenmesi ve korunmas› konusundabiraz aceleci davranmak gerekir. Çünkühergün bu de¤erlerden biraz›n› yitirdi-¤imizi görüyorum. Sebep olarakta ailele-rin ulusal bilinçten yoksun olmas› ve dedayat›lan egemen dil ve kültürün ailelerinifline her alanda daha iyi yarad›¤› anla-y›fl›n›n son zamanlarda geliflmesidir. Ay-d›n insanlar›n, bu de¤erlerin korunup ge-lifltirilmesi ve de tekrar halka mal edilme-si sürecinde rol oynayabilece¤ine inan›-yorum. Yine Bîrnebûn’un tan›t›lmas› afla-mas›nda ‹ç Anadolu’lu her Kürdün bunukendine do¤al bir görev saymas› gerek-ti¤ini düflünüyorum.

Kendi yörem olan K›rflehir’de Kürtköylerinin birer birer asimile oldu¤unugörmek ve duymak bana gerçekten ac›veriyor. Bunun önüne acilen nas›l geçme-miz gerekti¤ini hala düflünmekteyim(Hac›o¤lu, Barakl› köylerinin çocuklar›tamamen Türkçe konufluyor ve Kunguflköyü de ailelerin duyars›zl›¤› nedeniyleyavafl yavafl asimile olmakta).

‹ç Anadolu Kürtlerinin sesi olan Bir-nebûn’un Avrupa’da de¤il de bir Hayma-na’da, bir Cihanbeyli ya da baflka bir yer-leflim alan›nda ç›k›yor olmas› bence dahaiyi olurdu. Topraklar›ndan kopar›lm›fl bir

halk›n dergisinin de ondan uzakta ç›k›yorolmas› da beni düflündürüyor. Bîrne-bûn’un halkla buluflup, bütünleflmesi aç›-s›ndan bunu önemli görmekteyim.

Bîrnebûn’u takip etti¤im kadar›yla,çok güzel hedeflerle yola ç›kt›¤›n› görüy-orum. Bu yolculukta halk›m›z›n sizleriyaln›z b›rakmayaca¤›na inan›yorum.

Gelecek mektubun ve yaz›lar›nKÜRTÇE olmas› dile¤iyle.

K›rflehir’den MIÇ‹ QATÊ

Merhaba Bîrnebûn okurlar›

Merhaba ‹ç Anadolu Kürtleri, merhabayurtsever Kürt insan›, bilmem kaç say›d›rBirnebûn okuyorum ve içimde kabaranbir hoflnutluk his ediyorum. Çünkü; kaçyüzy›l önce kendi anavatan›ndan kopar›l-m›fl ve ‹ç Anadolu’ya yerleflmek zorundab›rak›lm›fl Kürt insan›n›n kendi özünüyitirmedi¤ini, bugüne kadar tafl›yabildi¤i-ni Bîrnebûn’da okuyorum.

Bu sayg›de¤er çal›flmas›ndan dolay›da dergiye emek veren insanlara teflekkürediyorum ve baflar›lar diliyorum.

Mehmet Ünlüdere

Ben Almanya’n›n Stutgart flehrinde otu-ran Kulu-Karacada¤ kasabas›ndan›m.

Bîrnebûn ç›kt›¤›ndan beri özenle ta-kip, edip inceliyorum. Bîrnebûn’un ilksay›s› 1997 y›l›nda elimize geçti. Birkaçtane olmas›na ra¤men Karacada¤ kasa-bas› sakinleri bu güzel dergiyi elden elegezdirerek okuma imkan› buldular. Bu dahem bizim hem de dergi çal›flanlar› içinbir eksiklikti.

Geçen hafta 13. say›s› elimize geçti.Okuduktan sonra bizlerin de Bîrnebûn re-daksiyonuna yard›m etmemiz gerekti¤inianlad›m. Bunu da nas›l yapar›z? Enaz›ndan kendi kald›¤›m bölgede oturan


yüze yak›n Orta Anadolu’lu Kürt aileleri-ne üç tane dergi de¤ilde büyük bir miktarulaflt›rmak gerekir. Bu kültür abidesininç›kart›lmas› kadar insanlara ulaflt›r›lmas›da önemlidir.

Avrupa’n›n de¤iflik ülkelerinde yafla-yan, Ankara, Konya ve K›rflehir’den olaninsanlar›m›za Bîrnebûn’u ulaflt›rmal›y›z.Bu insanlar›m›z dergiyi tesadüfen bellikitabevlerinde ve derneklerde bulabili-yorlar. Bizim görevimiz bu insanlara der-giyi ulaflt›rmak ve bu insanlar›m›z› aboneyapmak olmal›d›r. Bundan sonra bu göre-vi sevinçle yapmak istiyorum.

Gökhan Yerlikaya

Niçin Bîrnebûn?

Birnebûn dergisi yay›n yaflam›na girer-ken; -Niçin Birnebûn? sorusunun yan›t›n›da okuyucusuna iletmiflti.

Daha bu sorunun yan›t›n› arayan oku-yuculara ben de bir kaç noktay› aç›kla-mak istiyorum.

Kürtlerin yaflad›klar› ülkelerde, kendikültürlerinin yasak oluflu, kendi ana dilleri-yle e¤itim görmemeleri, okuma-yazma bil-memeleri, bas›n-yay›n ve iletiflim araçla-r›ndan yararlanamamalar›, Kürtlerrin sözlüedebiyata yönelifllerini zorunlu k›lm›flt›r.‹flte bundan dolay›, tan›nan kürt yazar,YAflAR KEMAL’ in afla¤›da aç›klad›¤› gibi:

»Ben bir edebiyat adam›y›m, edebiya-ta bafllad›¤›mdan bu yana diyorum,yazd›¤›mdan bu yana demedim çünkü;ben edebiyata yaz›l› olarak bafllamad›m.Ben onyedi-onsekiz yafllar›ma kadar birdestan anlat›c›s› ve folklor derlemecisi-ydim. Çukurovan›n büyük, gezgincidestanc›lar›ndan ö¤rendi¤im destanlar›,toroslarda, köy köy dolaflarak anlat›yor,bir yandan da a¤›tlar ve büyük flairlerinfliirlerini topluyordum. Folklor derleme-lerim ve destanc›l›¤›m bana kolayl›klar

sa¤l›yordu. A¤›t, kad›nlar›n ölenler üstü-ne söyledi¤i fliirlerdir, o a¤›tlarda dildendile dolafl›rd›. Söz sanatlar›n›n etkisinihalka destan anlatt›¤›m günlerde anla-d›m. Sözlü edebiyat ne zaman bafllam›flbilmiyoruz, yaz›l› edebiyat›n tarihi vard›r.Her zaman, yaz›l› edebiyat›n kayna¤› söz-lü edebiyatt›r diyebiliriz, buna yaflad›¤›-m›z yüzy›lda dahil.

Sözlü edebiyatta bu gün bile bir çokyeni biçimlerle, anlat›mlarla karfl›lafl›-yoruz. Kim ne derse desin, sözlü edebiyather dilin yaz›l› edebiyat›n› etkilemifltir«

(Bak. Yaflar Kemal, Deng, y›l:8 Say› 44, Ka-sim-Aral›k 97, sayfa 17)

Uluslararas› edebiyatta bir çok de¤erlieserler vermifl olan yazarlar›n yararlan-d›klar› en önemli kaynak sözlü edebiyat ol-mufltur.

Bîrnebûn dergisine katk›lar›n› sunmakisteyen kiflilerin yararlanacaklar› en büyükkaynak yafll› insanlar›m›zd›r. Bu insanlar›-m›zla yap›lacak röportajlar, onlar›n vere-cekleri bilgiler Bîrnebûn için çok önemlibirer belgedir, en önemlisi ise, Bîrnebûnçok az kifliye ulaflsa bile iç Anadolu Kürtle-ri için arflivlere girecek yaz›l› belgelerdir.E¤er Bîrnebûn sade bunu baflarsa bile, ye-terlidir.

Özellikle de en çok bu soru sorulmal›-d›r. Gerçekten sözlü edebiyat kayna¤› ileoluflturulan Bîrnebûn, iç Anadolu Kürtleriiçin yaz›l› bir belge olur mu?

Yaflar Kemal, Bîrnebûn’ un dayana-ca¤› en önemli kayna¤›n, sözlü edebiyatoldu¤unu yine bu cümleler ile destekli-yor;

»Söz insand›r, bir de en çok sözüngücüne, sözün büyüsüne s›¤›nm›fllard›r.Ben hem anlat›r, hem yazarken, sözünbüyüsünü, gücünü hep yüre¤imin bafl›ndaduydum.

Bilinç de geliflir, benim bilincim gelifl-tikçe söz kanatlar›n›n insana çok yard›m


edebilece¤ine yüre¤im ile inand›m. Dün-yay› söz yönetiyor. Söz bütünü ile Dünyay›yönetmemifl, yönetmiyorsa bile, söz Düny-ay› yaratanlar›n, yönetenlerin bafl›nda ge-lir. fiunu söylemek istiyorum ki; ben,ba¤›ml› angaje bir yazar›m. Daha dogrusukendime ve söze ba¤›ml›y›m.«

(Bak. Kemal Yaflar, Deng y›l:8 Say›44, Kasim-Aral›k 97, sayfa 18)

Kürtlerin tarihini, edebiyat›n›, sanat›n›araflt›r›rken, Kürt kültürünün yasaklan-mas›, Kürtlerde büyük bir sözlü edebiyatgelifltirmifltir. Öykü, hikaye, masal, a¤›t,türkü, destan mizah v.b. Çünkü; 2701 yil-dan beri Newroz’u kutlayan Kürtlerin çokzengin bir tarihi, dili ve edebiyat› vard›r.‹flte bu var olan yasaklar her zaman olm-asa bile, bazen insada büyük fantaziler deyarat›r. ‹flte Kürtlerdeki sözlü edebiyat›nbu kadar geliflmesinin bir nedeni de buyasaklard›r.

Kendi eserlerinde söze çok önem verenünlü kürt yazar› Yaflar Kemal, yukardakigörüflleri yine bu cümleler ile aç›kl›yor.

»T.C. Yetmiflsekiz y›ldan beri Kürtlereokuma-yazmay› yasaklay›nca, Kürtler desözlü edebiyata baflvurmak zorunda kal-m›fllar, büyük destanlar, türküler, a¤›tlar,masallar yaratm›fllard›r. Çok zengin birhalk edebiyat› yaratm›fllar, sözün gücünüsözlü edebiyatta denemifller, büyülü sa-nat› gelifltirmifllerdir. Bugün bir çok Kürtayd›n› bunun fark›nda bile de¤ildir. Da-has› köklü, sa¤lam bir folklor derlemesi-ne giriflememifllerdir. Bugün bile Türkiyeüniversitelerinde Kürt dili, folkloru, ede-biyat› enstitüsü yoktur.«

(Bak. Yaflar Kemal, Deng y›l:8, say› 44, Ka-sim-Aral›k 97, sayfa 19)

Bu kadar zengin bir tarihi, edebiyat›,dili kültürü olan Kürtlerin kültürlerininyok olmak ile karfl› karfl›ya kalmas›, Kürtdili, edebiyat›, sanat› ve tarihi üzerindeçal›flma, araflt›rma yapan ve yapacak olan

ayd›nlara, yay›nc›lara büyük bir sorumlu-luk düflmektedir.

Bence, Birnebûn da böyle bir sorumlu-luk ile çal›flmaktad›r.

»Dünyam›zda bir kültürü kopar›rsak,Dünyam›zdan güzel bir rengi, güzel birkokuyu, bir zenginli¤i yok etmifl oluruz.«

(Bak. Yaflar Kemal, Deng, y›l:8, say› 44, Ka-sim-Aral›k 97, sayfa 18)

fiêxe Oxçî

Sayin Bîrnebûn yetkilileriDuisburg’dan bir Birnebûn okuyucusuy-um. Birnebûn’u zevkle okuyorum, OrtaAnadolu’nun Harami Cütkanli köy-ündenim. Bu köy Kulu’ya ba¤l›d›r. Sizeyazmak istedi¤im bu köyün yüz sene ev-vel Tokat’›n Turhal kazas›ndan gelmesi-dir. Göç ederekden gelmifller. Yaln›z or-dada Turhal ve Çiftlik kasabalar›na ba¤l›akrabalar›m›z›n oldu¤unu büyüklerimiz-den dinlerdik. Hata 35 sene evvel gelirgiderlerdi. Büyüklerin anlatt›¤›na göre,orda da ayn› Cütkanl› köyleri ve Yapal›köyleri oldu¤unu söylerlerdi. Size vurgu-lamak istedi¤im bu konunun sizce arafl-t›r›lmas›na ve Birnebûn’da yaz›lmas›n›istiyoruz. Eminimki bu konuya dahayazacaklar ç›kacaklard›r. Birnebûn muha-birinin Tokat’›n Turhal ve Çiftlik kasaba-lar›na giderek bu konuyu araflt›rmas›n›de¤erli buluyorum.

Hoflça kal›n.Rojbafl!

Meral Sertdemir


Bihar, bihar hêvî ye. Bihar rûnî ye.Dawîya zivistanê, rojek nû ye. Îsal dîsa,bihar e; bi gul û kulîlkan deflt û çîyayênAgirîyê xemilandin. Xanim, li gundekîAgirîyê yî biçûk, di nav wan gul û kulîl-kan da dijîya. Heyflde salî wû. Xuflka çarbira û sê xwanga wû. Delalîka dayîkaxwe, gulî çeqera gund, berxika çiyayênAgirîyê wû.

Nebixêr we, bihar îsal dîsa hat. Ji Xan-imê re, bi derd û kula va hat. Ku çi hat, vibiharê re hat. Karxezala çiyayên Agirîyê;çatiya xwe heyna çû avê, ser kanîyê. Sibe-ke biharê ye, xwafl wû. Arebeke gewr, tozû dûman bi ser xwe xist û bi lez kete navagund. Ber malekê dawestîya. Gundî, lidor û pafl wê berhev bûn. Kalekî rispî ûxortekî 20-25 salî, ji arebê dêhatin.Xwedîyê malê, ew mîvanana û gundîyênxwe dawetî hundir kirin. Gundîyan yek biyek silav li mîvana dan, xêrhatin kirin û lidil û xatirê wana pirsîyan.

Xwedîyê malê; “Hun kîn e? Ji ku ne?Mirazê we çi ye?“ got.

Kalê; “Em ji gundekî Aksarayê ne. Emê Tirk nî. Va xorta jî xwarzîyê min e. Ewîberzewac e. Hetanî niha, ji axiza me,cîran û havalan, ji gundên dor-alîyê we,çend bûk anîn. Em ê, ji wana pire xwafl in,jê, memnûn in. Ez jî, dixwazime xwarzîyêxwe; ji dereke bi kok û binat bizewicînim.Em, ji bo vê yekê hetanî vira hatin. Em ê,qelew in (dewlemend), keçeke rind, kuxwarzîyê min, pê qaîl biwe raste me hat,

em ê, dê û bavên wê, memnûn bikin. A kuhun bizanin, em dixwazin bi we re bi me-riv û bi xisim binî.“ got.

Agirî biflewite, ji welata dûr e. Ji desttuneyî û xizanîyê stuxwar e. Qîmeta keçe-kê çî ye? Kesî negot; wanayên yad in. Mawana yên diz in? Ya jî topiz in? Gotinênxwe rast in? An jî derew in? Meriyek tere-kekî xwe bifirofle bîle, dixwaze bipirse;ka kî ne? Rind in ya jî xeraw in?Gundîyên Agirîyê, tu pirsên wenig neki-rin. Mala tunuyîyê biflewite, negotin Aks-aray li ku? Agirî li ku?

Mêrên li cemeetê, tev rabûn, çûnmalên xwe. Heryekî keçên xwe yên 16-20salî, xemilandin anîn. Yêk bi yêk di berKalê ra derbas kirin. Herkesî dixwast, diçavên Kalê keve û keça xwe bide mêr,mina ku terekenî xwe anîwûn bazarê. Ewkeçên, hê kurik, jîyan nasnedikirin, tu ze-wac di bîra wana tuneyî, diber Kalê ûxwarzîyê wî re derbas dikirin.

Xanimê, çatiya xwe di dest de, jikanîyê dihat. Li ber malê bavê wê qîrinibiser xist; “Stû flikefltê, zû were. Çima tumayî derengîyê? Tu yê bi qismeta xwebilîzî. Zûke, çatiya xwe berde. Dayîka te,te bixemilîne em herin.“ got.

Xanim; rinda bejn zirav, por dirêj, çav-refla guliçeqer, kete hodê, kal û ew xortadî; aveke sar bi ser junîyên wê de hat. Dilêxwe yî mîna dilê çûçika ewra, di sîngê wêda; kire kutekut ber çavên wê reflva hatin,hefl li serê wê çûn û ji pêde gêr bû. Xanim,

CÎNÊ XANIMM. fiîrîn Da¤

HEKAT


birin hodeke din ramedandin. Ramedan-din flû va, xwe berhev kir û zû hate xwe.Zanî bû, ku yên dîsa ji gund keçekê bifi-roflin.

Kalê qerara xwe zû dayîbû. Bûka xweXanime ji xwarzîyê xwe jî pirskir. Vî jî, jibo Xanimê got;

- Erê.Kal, bavê Xanimê û zava rabûn çûn

mala Xanimê. Bi pera, dilê dê û bavê Xa-nimê kirin. Xanimê pir li ber xe da û got;

-Ez narim welatê xerîb. Xortekî eznasnakime, ez vê re nazewicim. Ez welatêxwe terk nakim.

Lê tu avil nekirin. Keçek wû, li cem dêû bavan stûxwar wû. Tu heqqe xwe yên bê“na“ tune wûn. Dayîka wê, ji wê re çiqi-nek dagirt û da bin çengê wê û ew bi rêkir.

Xanim, di rokê de bû bûk. Roke biharêde. Roke, ku qe nehatiwûya. Her çavekîwê de, bihezar hêstirî ve bû bûk. Bûkek,dest hinne nekirî. Bûkek çav kil nekirî.Bûkek, jê re tu rele bidarnexistinî. Bûkek,bê piflta Tereblîsê bûyî bûk. Bûkek, zavayêxwe nasnake û zimanê zavayê xwe nizane.

Bûkeke mîna berxekê ji ber dayîkê gir-tin û firotin. Xanimê, va nerindiya dê ûbavan anî bûn serê wê qe qebûl nekir.Dinê bi ser wê de xelîya. Hê heyflde salîwû. Kurikek wû. Berxikek wû. Ji welatêwê, ji gundê wê, ji dê û bavan, ji heval ûcîranan, rokê de, roke biharê de bi dûr xis-tiwûn.

Kalê, xanim heyna anî gundê xwe.Cîran û heval hatin, bûka ecer xêr kirin.Kesî tu rinde wenig nedî wûn. Kê lirindîya wê mêz dikir, lêva xwe gez dikir.Kalê di du roya de, bûkeke ku ne mînabûka anî wû. Xwe ji cîrana re dipesand.Digot;

- Min, ew herzan êxiste kar. flev bû.Xanimê di quncikekî hodê de, herdu

nigê xwe kiflandibûn zikê xwe. Destê xweli ser wana girêdayî bûn. Çenga xwe ki-riwû junîyên xwe. Ji herdu çavan de mînabaranê dibarand û digirîya. Derîyê hodê jihev bû, ku çi biwîne? Li flûna xwarzî, kalbi xwe kete hundir. Ew carek din xapan-diwûn. Carek din dinê bi ser wê de xelîya.Kalê jina xwe miriwû. Xanim ji xwe reanîwû. Kalê xwe tazî kir, hat rahîflte destêXanimê, kiflande ser nivîna. Xanimê bihêwetekê dest bi Kalê re na û ew li serpifltê gêr bû.

Kal rawû ser xwe û bi zimanê xwe, biTirkî li ber wê da. Û ku di cem wê keve.Lê, xanimê ew nêzikî xwe nekir. Kal,negêhiflte ber wî miradî. Kalê ew ci hîflt ûçû raket. Xanimê jî hetanî siwê, herdu çavnadane hevdu. Di wî quncikî de rûniflt,dilê xwe, bi xwe û xwe diflewitî. Bêqederadayîka xwe, ne zar e ne ziman e, li gun-dekî xerîb, li dor-pafl kes tune, heregilîyên xwe di ber kê ke. Bi xwe û xwe di-fikirî, çi bike û ji vê belayê xilasbe?Heftekî nan nexwar û av venexwar. Bigirî, kanîya çavên we miçiqî wû. Ro bi rodihelîya.

Xanimê mehek derbas bû, Kal nêzikîxwe nekiriwû. Lê dizanî; jîyan weng der-bas nawe. Dawîya flevên dirêj nedihat.Ro, bi girî derbas nediwûn. Rojek jê rebûyî wû salekê. Qerara xwe dayîbû.Siwekê zû de, benek heyna û kire bin pêflaxwe, çû gomê. Ben avite darekê ku xwe bidar da ke. Dû ve, bûka Kalê ya mezin ketehundir, ew bena ji dest girt û ew bire mal.Malbata Kalê, yêk bi yêk dû wê digerîy-an. Wana jî dizanîn; Xanim a rokê tifltekîwûne serê wana. Ji bo wê, ew bi tenê ber-nedidan.


Roj derbas diwûn. Xanim, nedihate rê.Ji girê xwe, dê nedihat. flevekê, Kalê, mal-bata xwe berhev kir. Ji Xanimê re, çarekêgereg wû. Lawê Kalê yî mezin got:

-Waya, yê nexwafl e. Xanimê dîn bûye.Ê bi cina ketiye. Em wê biwinî xocakî.nusqekê jê re çêkinî.

Kalê got:-Gotina te rast e, wana cin in. Em Xan-

imê biwinî Qamanê, xocekî bi nav û dengli wir e. Pir nexwaflê mîna Xanimê, binusqeyên wî xwafl bûn.

Kal, Xanim û lawê Kalê, ketin rê ûçûne Qamanê. Xoce, li gundekî kurda rû-diniflt. Xoce û malbatî wî bi xwe jî yêKurd wûn. Kal li mala xoce bû mîvan.Mirazê xwe ji vî re got. Xanim jî, li hode-ke din, li cem jina xoce; li cem Bodê rû-nifltîwû. Xanim, ji du meha vir da, rastêjineke kurmanc hatiwû. Jineke, ku bi zi-manê wê dizane. Ku Bodê; bi kurmancîvi Xanimê ra deng kir; Îflq bi berçavên wêket. Xenê bû. Ji du meha vir de, cara siftêwû Xanimê deng kir. Bod; dayîkek wû.Jineke ji jina çêtir wû. Guh da ser hekataXanimê, hêstir bi çavên wê ketin. Nerin-dîya ku anîne serê Xanimê, pir lê bi qarhat. Destê xwe di porê Xanimê da,gulîyên wê yên çeqer bîhn kirin û got;

- Keça mine bêqederê, ez jî dayîka teme. Tu guh bi ser min de, te bi gura minkir; eza te ji vê çilê xilas kim. Xortekîgundê me heye. flivan e û bêkes e. Lêmêrekî ji mêra çêtir e. Gund tev ji wî hez-dike. Eza te vi Heso re birêkim were,Heso te bîrevîne.

Xanimê, bi ser çileyên ku diyînî ve, viflorekê re got.

- Erê!Xwe avite hemêza Bodê û dest bi girî

kir.

Bodê; De tu rûne. Ez çaya mêra bidimber wana, ez herim Heso biwînim, eza zûwerim. Got û bi lez ji mal bi derket, panz-deh-bîhîst deqqa bi fluva vegarîya mal.

-Bodê, vi Xanimê re got; Hun ji gundbiderketin, li pafl neqewê di kortê de,Heso yê were ber rêya we. Ê te ji dest wanbênemûsana bigire. Keça min, tu metirse.Gundê we veflêre. Em we nadinî desta. Dekeça min, xwedê îflê we rast wûne. Got ûçavên Xanimê maç kirin, destê xwe li pifl-ta wê xist û çû hoda mêra.

Kalê, nusqa Xanimê girt, Xatirê xwexwast û bi rê ketin. Arebe ji gund biderketû bi ser neqewê de hêlbû bi flû va mîna kuBodê gotibû. Çar xortên dest bi sîleh, liser rê wûn. Rê girtîwûn. Arebe bi dawes-tandi dan û Xanim jê biderxistin. Heso bidestê wê girt û hevalên xwe di dû wanaberê xwe dane çîya.

Kal û lawê wî mat bûn û dawestîyan,nizanîn çi bikin. Tifltekî bikin tune wû. Ligundekî xerîb, vi çar xortên dest bi tifingre bêne çi? Neketine dû wana. Arabeyaxwe bi rê xistin, Kalê;

-Lawê min va kara serê xwe nawîne.Li ba min; min bi vî karî rind nekir. Bi vêrewzê ez ji Xanimê tu xêra nawînim. Emçûnî gund; Ezê vi gundîya re bêm; Xan-imê bi cin wû. Ji min re nabe. Min ewaflande bavanên wê. Ke halle çi heye!?Got.

Heso û Xanimê, du meha li gundekîKurd yê cîrana xwe veflartin. Mêz kirin,kes nehat, ne jî çû. Kesî li wana nagerêyê,vegerîyan hatin gundê Heso. Dû salekê vekeçek wana hate dinê. Navê wê Bodê lênan...


Metelok

1. Royê ku sibê nade meryan, bi flev tamê xwe tune.(Zamansız olan bir fleyin tadı olmaz)

2. Ne qiçikê biran bûyame, kutikê guran bûyame.(Kardefllerin en kücü¤ü olaca¤ıma, kurt köpe¤i olaydım), Ûrfiyê Postacî

3. Kuna pozê me jî hebu, me jî di serê hespê te ra digirt.(‹yili¤iniz olsaydı, bizim de elbet bir gün iyili¤imiz dokunurdu), Hasan Polat

4. Her gîyayek li ser kokê xwe dirise.(Her varlik kendi kökü üzerinde yetiflir. Her fley kendi soyunu sürdürür), Zöre Polat

5. Qijikê ku li ser destê te dirî, rokê li ser destê me jî dirî.(Senin flansın açıksa e¤er, bir gün elbet bizim de flansımız açılır), Zöre Polat

6. Xwedê comer e! (Tanrı büyüktür!) 7. Yê ku kerê dajo, ji tirê natirse. (Bir görevi eline alan bir kifli, zorluklarından korkmaz) 8. Birçiyo, ji min birçîtiro, serê kerê li min bigiro.

(Çok fakir olup da kabadayı kabadayı konuflmak), Fatikê Ûrfî 9. Divê mirov dewan pir mekêyîne (Bir fleyi ne az ne de fazla karıfltırmak)10.Cîran bi xweliyê hev mihtac dibin.

(Komfluluk her zaman önemlidir), Hasikê Kûrçên11.Çiya nagehîjine hev, lê mîrov digehîjine hev.

(Önemli olan insan ve insanlıktır), Hasikê Kûrçên12.Heta mirinê cot li kirinê. (Ölene dek çalıflmak)13.Yekê derewek kiriye, paflê bi xwe jî bawer kiriye.

(Bir yalanın a¤ızdan a¤ıza dola¤ması)14.Dizan ji dizan dizî, erd û ezman tev lerzî. (Hırsız hırsızdan çaldı ve ortalık karıfltı)15.Ez yek im, ji kê ji we ra hêk kim.

(Herkesin sorumlulu¤unu tek kifli olarak taflıyamamak), Millikê Hasikê Postacî16.Guyê Gewro, ruyê Gewro. (Gewro’nun boku, Gewro’nun yüzü – hic fark etmez!)17.Ma tu yekî merî biflîne avê nexweflane! (Güvenilmez bir adamsın!)18.Dest destan diflo, dest li ba dikeve (vedigere) û rûyan diflo.

(Karflılıklı de¤er verme, Yardımlaflmak)19.Çi gurê dev bi xwîn e! (Hiç sorma, ne de cesaretli!)20.Tu çi çiyayekî bi kur (ser) dumanî! (Ne kadar büyüksün be)21.Çi kaniyekê mirazanî tu! (Çok cimrisin!)22. Tulumbeya Totê ye! Yê bofl dikêyîne! (Bofl konuflmak)22.Kîrê Alkê Totê ye. Ku hebe bi te çi bikim, ku tunebe bi te çi bikim.

(Bir fleyin olup olmamasının önemsizli¤i)

Öncelikle flu siteyi mutlaka ziyaret edin: http://www.kurecik.de/ Kürecik (Akcada¤ /Malatya) yöresinden flu ata sözleri gönderiyorum:

Yalçin Polat

Ji herêma Kûrecîkê gotinên pêfliyan (metelok) - Kürecik yöresinden atasözleri;


23.Bavê min çuye ku yoz bikirre, lê aqilê min qe nabirre.(Birisinin bir ifli yapabilemiyece¤inden duyulan endifle)

24.Ker dimire, kîr namire!(Çok yafllı olup da kendi söyledi¤inden kalmamak, kendisini sürekli genç hisetmek), H. Postacî

25.Gotine: Tu li ku derê yî? Gotiye: Ez hên nezewcîme!(Nerelisin diye sormufllar, henüz evli de¤ilim diye cevap vermifl adamın biri)

26.Rêya ku tu pê de diherî, ez pê da çûm û hatim!(Yürüdü¤ün yolu çoktan teptim ben)

27.fiîflî, min tu flande çi îflî?(Ne ifle gönderdim de, sen ne ifli yaptın?)

28.Kula kunê Omer. (Ciddi olmayıp ufak tefek yara), Îsaf Polat29.Ji rûnermiya min, kûlfeta (zarokên) min bile ji xelkê ye!

(Yumuflak yüzlü¤ümüzden dolayı, çocuklarımız bile baflkasından!)30.Yê ku mirov li xwe dike, kes fli nake li te bike!

(‹nsanın kendi kendisine verdi¤i zararı hiç kimse veremez!)31.Xwedê cên be, ku heflekî pêde! (Darbe yemeli ki aklı baflına gelsin!)32.Tu çi bî, ku mirovatiya te çi be? (Sen nesin ki insanlı¤ın ne olsun?!)33.Ker miriye li kortê, çiyê te li ortê?

(Senin bir fleyin ortada yokken, niye kendini yere vuruyorsun?)34.Ku ker hate ber bêr, divê tu bêr lênî! (Hak edene lafi söyleyeceksin!)36. Çolik dayin ser nên. (A¤zının payını vermek)37. Kerê ku ji xelkê ra mirine! (Faydası hep baflkasına, kendisine faydasız)38. Gê bi gê ra got, gê jî bi guhcikê xwe ra got...! (Bir olayın, dedikodunun a¤ızdan a¤ıza dola¤ması), Eflika Îbkê Topêl39. Bigîrî binalî, vî axirê bimalî! (A¤lasanda sızlasanda, bu ifli yapacaksın!)40. Brawo, çi gurê dev bi xwîn î! (Ne de çok yi¤itsin!), Mahabê Kundir41. Sazo, bi xwediyan xweflo! (Kendi havası kendisine hofl gelir), Hasikê Postacî42. Gê bi golik ra gotiye: ”Tu bixwe, ku tu heta cot herî!“. (Öküz buza¤ıya: “Ye ki çifte gidesin“ demifl)43. Mala bavê min ne dûr e, ku ez xwe bipesînim! (Babamgiller uzak de¤il ki kendimi öveyim!)44. Di nav rîyê min de pivazan hur meken! (Sakallarıma so¤an do¤rama!)45. Ku ço ji dêr bû û kew ji pesêr (hovî, çiyayî) bû, lêxistinê ne hacet (Her fley basit olduktan sonra, uygulamakta bir hüner de¤ildir)46. Ker bikeve, didan (diran) dike. (Yeflillik olmaması, kıraç toprak)47. Ji kozekê berxekê tene hildiçinin. (Bir evden yalnız bir kız alınır)48. Qûrrîn kete gan, firsend kete san! (Fırsat kollamak)49. Ez qurbane vî kurî (serî), ku teflt dayi û legan kirrî! (Uyanıkmıfl gibi davranmak, fakat asıl zararı görmek)50. Tu dibê ku tu di pafl stûnê ra kirine! (Çok zayıflamıflsın!)51. Ekî baxek baxflande ekî ye, vî jî gûfliyek nedaye yê dine. (Biri birine bir ba¤ ba¤ıfllamıfl, o da ona bir salkım bile vermemifl)52. Ji qelemê te de xwînê diheriqiye! (Çok bilgilisin, hiç sorma!)

Amadekar/Hazirlayan: Gülo (Gülaga) Polat û Yalçin Polat


GOTINÊN MEZINAN

- Bizinê gurri, çirkê kanî avê vexe.- Navî giran e, mazalê yerane.- Bû xarmane, nayû dermane.- Maleke xeyaleke jera, kîlok nan bese salekê .- Cihan bê, we didon be.- Bîre diza, palo mîna .- Merê cihan , kevr bihere.- Berxe çeh, ber kozê (belli ke ).- Îfl (kar) ne kirine, re ya le kirine.- Serê lê dindare, kûnê lê gamor ê- Zimane gire, kûnê lê xere- fiîri bigre, heta pîre.- Simbel refl, bê ifl.- Sînî hasinî ,bixwe xwe pasinî.- Ker çu sefere, hat kere bere .- Neynikê te hene, serê xwe bixwirîne .- Ûne ji xwine, ma bikê flîne.- Cîran, bajarê cîrane .- Kapiyi hesin, mûhteca kapiyi darîn bu ye.- Derdê nezmir, tim nane .- Cîrani mixanet, xwedana hacet bike . (hacet: ivir zivir eflya)- Birçî çûye cûmaate ,tazi neçûye cûmaate.- Rale bûke,bûke re.- Ê hespe xelke leniflti, tim paye be .- Bûke ziman tune ,xasî îman tune.- Sevê roke sere xwe fluflti, heft cara qonê barkirî.- fiora ji kûro pirska.- Çi bikê, devê mera bike.- Ê dihinek ê dizane, heft pakil nizanin .- Saye xalke tamê dewe xwe tal meke.- Parsman (pine), ser parsmana nikava .- Dewê tirfl, xalk mere neaffline .- Xongê, xongê re gotiye; na naneka min xali, na ji flewiti (ez bêm naneke bixwe).

- Kûrke ser mezele xwe bilizin .- Bika kala, bixwe mala .- Hengiv hane bixwin, mefle hanê din vadin.


- Mar bila xali ye bi qinat dixwe .- Mih ê gotiye; ezê feze xwe bofl nilim, axê xwe be goflt nilim.- Xalî gotî ye; ezê ne mixanetim, kul ê mixanete.- Kare mamire, bîhare te .- Kare bi nefs ê, care ke tene bese .- Çem çerandî; çi ya mayi, zik têr kirî ; zewac mayi.- Kinca gotîye; min bi pakila biflon, bi dîna deweflinin.- Xwîn batil naye.- Mar dî, xwiflina bên tirsi.- Serî xwefl balifê nagire.- Sûç xerib e, kes li xwe nanê.- Jin gol in, mêr xerman in.- Ê ki dilê xwe yi, kufl kire kevn kati; heft sala di paflle xwe de gerandî.

BIWÊJ- Jina maleye- Ber poz ristin.- Doflek giran kirîye .- Kussi çerandin .- Kar bûyîn .- Xwîn kazawê kirîn .- Sar serî çûyin.- Xifl xal bûye.- Derdî giran. (ji bo nexwefli û evîne.)- Domla dînatin. (ji bo mirinê )- Dar ê gaole. (ji bo ê navbere li hev dixin têgotîn.)- Kazê we flewiti.- Boçik hev bodon.- Kaçali bi kalmisk. (kolonyali kel)- Zikbagir bûyin.(argo)- Mal neketi. (argo)- Te de hatî. (argo)- Ka nebîye. (argo)- Xal ve bê. (argo)- Li hev ketî. (argo)- Bin erde ketî. (argo)- Bin kum tinayî. (argo)- Xopanê. (argo)

Berhevkar: Miçî Kate


GULÊ

Li ezmanaBerhev bûn ewrênRefl û tarîBarandinEw barana bê bahatîûTijî xwe barîEz avitim xerîbîyêLi nalînimMîna dergûflek flîrvekirî

Bê te nabe GulêRoj li min nare avaDesmala te berîya min daDigerimHê ramûsanên teDi nav da

Tu bihar î GulêGulbihara minHavîn î tuStûxwara minTu payîz î GulêPelê dara minZivistan î tuHêvîdara min

Te nameya min girtHere rûne ser wî kevirîBixwîne GulêQurbanê te me haDilê biflewite bi hesreta dilaHêsrê darêvinji çavaDîsa jî Gula minEman haNeçilmisin ser gepên teNexfla gula.

Mem Xelîkan


XERIBÎ

Ev çend sal derbas bûnÇend bihar û zivistanJi welat û hevalan dûrXerîb û xemgîn mamLe dîsa dilî min cem we bûWek dilî wan lê têxêDi flevên tarî daMin jî stran gotin û helbest xwendin

Ji bîra min neçûnKeçikên min jê hezkirîCixarek dikflînim kûrGuh didim stranên kevnÛ helbestên êvînê dixwînimJi niflka va tê bîra minKanîya gundKeçik û bûk li ser in,Ciwan li ber dîwaranBi xem û kederÛ rûken û dilovan

Necip Demirsoy


MEKE MEKE

Meke meke dîne mekeDerd û kulê min dihevra mekeEz meriyekî sevdali meYara kevno di hevra meke

Li derdera zêvikê li derderaKeserê min têne li ser keseraMa xwedê miradê min û te bikiraJi qebila malê bavê min û te yêk bimira

Çeme çeme dînê çemeEz qurbana yar perçemeDinê û alem gî dizaneEz afliqê zêvika xwe me.

Çavkanî: Cengiz Acar

Herêm: Anonîm

GULA MAMÊSiwe da rawûm çîk eyaz eNavê rindê Gulbeyaz eBi dizikî go, eflkere nekirMa ew zalima nebihîze

Gula Mamê Gula MamêSpî dikê mîna camêGula Mamê Gula MamêTev debrûsê mîna Camê (Revan)

Destê xwe di destê min keHîv ji me ra bez gavek eEw zalimana kî cêmereMa bi çavê min li te mêzke

Çavkanî: Koma Xelîkan

Herêm: Qerecdax

BEWRAR

Bewrar bewrar damekeveMa çavê min li bejna tê kîbar nekeveHer ku çavê min li bejna te dikeveJanek dikeve serê min qe dernakeve

Eza te me lo eza te meEz hêstirka rû qible meHer ku têlakî porî min gewr diweDizanim ku hîn sevdaliya te me

Çavkanî: Koma Xelîkan

Herêm: Anonîm

DEMIR LAWO

Eza bang kim eza bang kimJi qarî te va bûkê sîyar kimEza bûkê li tirba te biqelivînimDemir qurbanSerê bûke bi xwîna te hinne kim

Lawo lawo lawo Demir lawoEtika te bû kûçika dû kerîya woEz hatim ser bîçera malê bavî teDestê min di xwîna te gerîyawo (Revan)

Zivistan e Demir qurban zivistan eEza ji te ra arekî dadim ji hewflaneDe bê li çi gerîya li çi gerîyaDemir qurbanEtika te bû kûçika dû kerîya

Çavkanî: Cengiz Acar

Herêm: Anonîm

STRANÊN FOLKLORÎK

Berhevkar: Mem Xelîkan


RINDA BAZARÖZÊ

Nartime pêz heta ku bar têNadime bêrîyê heta ku yar têPezê malê bavî te bi destê xwe ve daHer ku tere li min bi qar tê

De oy oy oy dil wenig nabinXewna dila da flev refl nabinDe oy oy oy dil wenig nabinBi qûri îflmarê tu îfl nabin (Revan)

Narim ada narim adaXelkê zevi heynan kirin lodaXwedê dil-miradê min te bikiraKes nekeve navbera dil-mirada

Ez î derketim yayla BazarözêKerîyê bîrê dirêj neman ketin fêzêDolê lêdikevê ber malê Bilî Memî Hecî MozêMala min flevitand keçika Bazarözê

Çavkanî: Nurettin Çiçek

Herêm: Tavflançalfl

HAY LÎLANÊ

Hay Lîlanê Lîlanê LîlanêHatiye hîda Qurbanê Lîlanê

Lîlanê keçka metê LîlanêDilê min ji pê ketê Lîlanê

Ax Lîlanê Lîlanê Lîlanêflar daye dor kitanê Lîlanê

Lîlanê noflê noflê LîlanêBer vê eflqê serxwaflê Lîlanê

Hay Lîlanê Lîlanê LîlanêHatiye hîda Qurbanê Lîlanê

***

Pezê Lîlanê refl e LîlanêHûrik hûrik dimefle Lîlanê

Pezê Lîlanê mor e LîlanêDimefle bii qor û qore Lîlanê

Hay Lîlanê Lîlanê LîlanêXwas û xenzûr qurbanê Lîlanê

Nuro ji Kelhesen


Sewdaya ber dilê minBermalya mala minÊdi xewa min nayê bê teÊdi sebra min nayê bê teBêhna min li min teng dibûSibe ya min li min dereng dibûMin berê xwe dabû teLi te digerîyamDi xewnên flevan deLi te dinêrîyamCarnan diketim nav ramanên kûrDifikirîm, diponijîm ji dûrÇavên xwe li te digerînim kute bibînimWekî ku raste te hatibûmMin tu dîtibû li hember xweHestî yên parsî yên minHêlîyabûn li ber teXwîna min keliyabû ser teEw xwîna ku canê minLi min peritandîEw eflq û evîna dilê min kuKezeb li min diflewitandî

Sewda ya ber dilê minfiewqa awirên çavên teDibiriqîn, diçirisînDi çavên min yên xemgîn deTe ez mirovekî bi hest kiribûmTe ez sewdaliyekî bindest kiribûmTe ez sergêj û sermest kiribûmEz bûbûm esîrê sewda ya teQet azad û serbest nedibûm

Sewda ya ber dilê min

Xizan fiîlan


Sewda ya ber dilê minLi te digerîyam aware awareDengê min bi qêrîn û hawareEflq û evîna min ji te re dîyareXemla xwe bike ber bi min ve wereJi ber bejna te ya zirav û delalCan li min dilerizîDest û pî li min ditevizîQolinc û piflt li min diqerisîWekî ku ez ji xwe derbas bûbûmHifl û mêjî di serê min de nemabûÛ li dora te çerx dibûmLing li min diflemitînDil û piflk li min diflewitîn

Sewda ya ber dilê minMin kûr kûr keser dikiflandMin hûr hûr hêsirên çavan dibarandEz mirovekî RojhilatîXerîbim li vî welatîWek xerîbekî winda bûyîLê ne li kolananNe jî li bajaranBes di eflq û evîna te deDi xezal û delelîya te deDi bejinziravî ya te deDi çavên te yên melûl deÛ di dilê te de winda bûbûm

Sewda ya ber dilê minLi te digerîyamLi te temafle dikimLi te mêze dikimXwe dibînim li ba teHey tu evîndara minHey tu hêvîdara minCarekê li min binhêreXwe bibîne li ba min

Ji gundê Gedik, Heymana


Sewda ya ber dilê minDi destê min de destmala kesik û sorDireqisîyam li dawetan dor bi dorJi kevok û welatên li jêr û jorDipirsîyam û li te digerîyam hawirdorLi sersalanLi demsalanLi havînanDi germa qijilî deLi zivistananLi ser berf û pûg a cemidîLi biharanLi ber bayekî darawisLi payîzanDi bin flilî û flepalî ya baranê deLi te digerîyamEvîndara minHêvîdara minCarekê were lê lê çira oda min êBermalya min meke nazêTu yara min î dilsozêTu dilketîya min î berxa kozêCarekê were li ser sîngê min razê

Sewda ya ber dilê minMin tu di ber çavên xwe re bir û anîfiîyar dibûn li min hest û bîranînXezalî ya te, delalî ya teKul û keder li min deranînZarflîrîna minÇavrefla minPordirêja minBejinzirava minEz mîna kevokek afltîyê dilbixwînimLi ser te stranan dixwînimEz evîndarekî xizanimEz birîndarekî hozanimHevalê feqîr û belengaz û nezanimLi ser deflt û çîya û zozanimAxx ax!! Tu li ku yîSewda ya ber dilê min

2001-03-10, Stockholm


HENEK-1

Dizek rokê biflevê çûye malekê diziyêbike. Hundirê malê jî flevêrefl bûye. Bidestên xwe ser kulîngê li tiflt geriyê.

Xwedanê malê diz dîtiye lê tifltekî ne-kiriyê û xwe weflartiye. Diz jî geriye geri-ye tifltekî nediye. Xwedanê malê gotiye;

-Helda xwe, helda xwe!Diz jî gotiye;-Min li vir helneda xwe, ezê li herda

hana, heldim xwe!Îflek tu malek biyî!

HENEK-2

Mîyê ji ser erxê avê da bazdaye û dûyêxwe yî helatiye. Bizin bi vê kenîye.....

Mîyê gotiye;- Tu bi çi dikenî!Bizinê gotiye;- Dûyê te helat, doya te xwey kir.Mîyê jî gotiye;- Ê te yî her ro xway dibe. Tu bi ê

xwe bikene

HENEK-3Yekî dîkê (xorozê) cîranê xwe yî dizîye.Cîran jî sibê rabûye kirîye barêbar, goti-ye;

- Ox...ox... lo lo...çûçik û dîke me gîhatine dizîn!

Î dizî jî gotiye;- Magî! Çi derewa dike, min yeka

tene dizand!

Miçî Qate*

* Wan hekatana gîfltik Kirflehir-Çiçekê li gun-de Kungufl hatine berhevkirin. Gundê Kungufl jiaflîreta Oxçîya ye. Însanê Oxçîya ji yarenîya pirhez dikin.

DU KER BÛN

Li gundê Qerejdaxê, rojekê du heval dinaw goristanê re, derbas dibûn. Navênwan, Apo yê Çoqo û Bilê Hesê bu. Apo îatêîst bu. Bawerî bi Xwedê ne dikirîyê.Bil jî, ji alîyê baverîyêde sist bu, hindikbawer dikir, bes rojî tanê digirt.

Bil, di navîna goristane de bi Apo radibêje;

»Apo, were em ji ruhê bav û kalê xweyên mirî ra yêk du dua bixwînin. Wextaku em çun cem wan, emê bêjin ku; -Bidînê Mihemed be, ne em bun, du kerbun!«

MANGAN NA OSÊ BI DERXÎNE!Li gundê Xelika yêk heyê, Jê ra dibêjin,Osê Îdê. Os, bi pirr nan xwarina xwe ligund bi nav û deng bû. Her danekî dehnan û sê-çar kîlo hêflinî dixwar. Bi tay-betî ji xiyara hez dikir.

Rojekê,Os bona ku xiyara bixwe, derîbostanê cîrane kî xwe vedike û dikevehundirê bosten. Li piflt Osê re pênç man-ga jî dikavine hundir.

We demê, xwedîyê bosten û lavikêwî, di naw bostênda difluxlîne.

Lawik mêze dike ku, Os û pênçmangê katine hundir Ew bi lez û bez di-meflen, dixwazên ku manga ji hundirderxîne. Bavê wî lî piflt wî dengê xwebilind dike û dibeje:

»Lo magî ji kera! Manga ne, Osêderxîne; -Ewê ji mangan zedetir bixwe.«

G.Kilinçkaya/Ankara

HENEK


Bu çal›flmay› Qûlek (Kulu-Konya)ve çevresi köyleri temel alarak yapt›m. Dar bir alan-la s›n›rl› kald›¤› için araflt›rma denmeyebilir. Okundu¤unda daha çok yöntem üzerindedurdu¤um görülecektir. Kulu ve çevresi Kürt köylerinde kullan›lan isimler bazal›n›rken, Ereb fiemo’nun romanlar›, fierefname, Stranên Gelêrî, Celadet Bedirxan’›nKürtçe Grameri gibi kaynaklardan yararland›m.

Di¤er yanda Bîrnebûn, özelliklede 6. say› teflvik edici bir rol oynad›.Her Millette oldu¤u gibi Kürtler de kendilerine özgü isimleri kullan›rlar. Bu isimle-

rin baz›lar› orjinal Kürt isimleri olmakla beraber baz›lar› da inanç sistemi, co¤rafikyap› ve kültürel etkileflim sonucu ödünç al›nan yabanc› orjinli isimlerdir. Bu isimleraras›nda Arap,Türk, Türkmen, Rus isimleri ilk s›ralar› al›r.

Bu araflt›rmada daha çok Kürt orjinli isimler üzerinde dururken iki ayr› gurupta elealmay› ye¤leyece¤iz.

Navên KurdaRebenî Celikan

1. ‹ki veya daha çok heceli isimler.

2. Tek heceli isimler.

1. ‹ki veya daha çok heceli isimler:

Bu isimlerin temel özelli¤i nadiren ekalmalar›d›r. Türk orjinli isimlerle benzer-lik gösterirler.Örnek: Sîyabend, fiîrvan, Mizgîn, Gûr-

cî. Nadiren ek alanlar; Hesen+ko,

Heyna+o vb.Kürt isimlerinin bütününde oldu¤u gibi, bugurup isimlerin baz›lar› Kürt baz›lar› dayabanc› orjinlidir.

2. Tek heceli isimler

‹lginç ve özgün bir yap›ya sahiptirler.Bafll›ca özellikleri

a.) ismin kökü tek hecelidir. Sît, Bûb,fiem, Gendb.) isimler baz› kökler al›r.c.) isim her iki cins içinde kullan›labilir.

‹simlerin ald›¤› bafll›ca ekler

‹sim erkek için o kad›n içinse e hitabeteki al›r. Sil+o, Gewr+ê

Bu kural›n geçerlili¤i baz› durumlardaortadan kalkar. ‹sim bir cinsiyet ile özdefl-leflmifl ise; fiemso, fiemsê, (her ikisi dekad›n ismi)

Zewê, Zêwo, Billo, Billê vb.k veya ik ekiEl+ik, fiem+ik, Mist+ik. vb.ot eki.Bes+ot, El+ot, Efl+ot vb.ifl veya ofl eki

Hop+îfl, Fat+ofl, Êm+ifl vb.ûn ekiBês+ûn, Xwat+ûn, Sad+ûn vb.ko eki: Mîr+ko, flîx+koAyr›ca “n” ve “r” harfi ile biten isimler

ço¤unlukla “k” eki almazlar. Bunun yerine“g” harfi al›rlar. Cer+go, Ben+gê Bu ekle-ri alan isimler hiç bir zaman iki heceyi afl-mazlar. Kök ise her zaman tek hecelidir.

Kürt isimlerinin baz› ba¤lant›lar›:

Kuran› Kerim den baz› isimler: Tal+ût,

Cal+ût, Mar+ût, Dav+ûd (“o “harfi “û”ya dönüflebilir.)

Nuh, Hûd, Lût. Har+ûn, Kar+ûn,


‹slam kaynaklar›na göre Hz. Nuh‚un 6o¤lu vard›r. Ham, Sam, Yam, Yafes, Yani,

Kenan. ‹lk üç ismin bu gün dahi Kürtleraras›nda kullan›l›yor olmas› ilginçtir.

Yine tarihten:Keyo Babilin efsanevi valisi.Kürtler Millet isimlerini flah›s isimleri

olarakta kullan›rlar. Avflar, Çerkez, Ereb,

Tirko, Papax Dara, Sora, Hora, Kowa

Bu tür isimler üzerinde iki türlü fikiryürütülebilir.

- Bu tür isimler orjinaldir ve Kürtçeç›k›fll›d›r.

- Bunlar yabanc› isimlerin k›salt›lm›flhalidir.

fiüphesiz tart›fl›lacak bir konu. fieref-name’ nin yazar› fierefxan kitab›nda “ Ad-lar› hafifletip sonundan bir kaç harf at-maya e¤ilimli olan Kürtler fiemseddin’efiemo, ‹zzeddin’e Ezo, Cimflid’e Cimo,Ebdal’a Edbo derler.” diye yaz›yor. Fa-kat baflka bir yerde de Dil, Bil, Bilecisimli üç kardeflten bahs ediyor. Ayr›cabaz› isimler Kürtçe manalar tafl›rlar. Mesto =Büyük, Berf o= Kar, Kesk o = Yeflil

Bu noktada bir yarg›da bulunmay› ge-reksiz buluyorum. Çünkü ortada komp-leks bir yap›ya sahip ek alabilen kurall›bir yap› var. Bunun k›saltma veya manal›olmas› bir fleyi de¤ifltirmiyor. Sonuçtaortada incelemeye de¤er bir olgu var. Bel-ki isimlerden baz›lar› orjinal olmayabilirfakat yöntem orjinaldir. Ses düflürmelerbelirli kurallara göre yap›lmaktad›r.

Baz› isim adetleri:

Do¤an çocuk sevilen say›lan birisinin ad›ile adland›r›l›r. Çocu¤a dede veya ebele-rinden birisinin ad› verilir. Bu tür ad koy-malarda çocuk as›l ad›n yan› s›ra Keko,Kalo, Dedo fleklindede ça¤r›l›r. Bir aileçocu¤una baflka aile bireylerinin de ad›n›verebilir. Bunun pek çok örne¤ine flahsenrastlad›m.

‹simlerin iki cinsiyet üzerine

kullan›labilmesi:

Bu tür isimler az›nl›kta olmas›na karfl›n,ben bütün isimlerin baflta bu flekildeoldu¤unu düflünüyorum. Bu k›saltmalar›nolabilece¤i sav›n› do¤rular niteliktedir.Çünkü yabanc› bir dilden k›salt›lan isminsadece bir cinsiyet için kullan›lan halivard›r.

Bütün dünyada bu tür isimlere rastlamakmümkün. Özellikle göç güzergahlar›n›nisimler üzerindeki etkilerini düflünürsekbu bize daha iyi bir fikir verebilir.

NAVÊN JINAN

EdûlExinBostanHecanHeynar (e)XanimKeleflKemoxSedankZênewSuranGozelLeylanfiirvanNawileÇerkezfiewiflGurciEsmerQemerSelbflHumanÇeçenGadinGulistan


BedirEzedEzemSûslûUçlerTirko

‹sim ile s›fat›n birleflmesi

UsereflSimereflHemreflHemkwirkMestekor

Mil ve fiix ön adlar›

MilexmedMilosmanfiixbekirfiixosmanfiixmûs

‹sim ile s›fat›n birleflmesi

ElesurEleqûtElehitElehût

NAVÊN MÊRAN

ErewFasorkKoçeroKûtikBeflirTosinÇawiflNofelMîrzaMîrzemAfflarHeynar (o)PapaxBêcer

Nav Li gor jinan Li gor Mêran

Aç ... Aço

Ak ... Ako

Al ... Alo, Alê

An ... Ano

Ap ... Apo

Ar ... Aro

Bar ... Baro

Beg ... Bego

Bek ... Beko, Bekê

Bed ... Bedo

Been Bengê Banê

Bet ... Beto

Beyr ... Beyro

Ber ... Beri

Berf ... Besot

Bes Beso,Besik,Besê, Besun ...



Befl ... Beflo

Bez Bezê ...

Bub Bubê Bubo

Bil ... Bil, Bilik, Billo, Bilê

Bir … Birro, Birê

Bil … Bilo,Bilê

Bir … Biro

Bod Bodik, Bodê ..

Boz ... Bozê, Bozo

Berx … Berxo

Can Canê Cango

Cec … Ceco

Cec (Chec) Cecê Ceco

Cef … Cefo

Cel … Cello

Cep … Cepo

Cer … Cergo

Cem Ceme Cemo

Cerd .. Cerdo

Cez … Cezo

Cew … Cewo

Cib … Cibo

Cim … Cimo

Col … Collo

Com … Como

Cun Cunê …

Çan … Çango

Çet Çetê Çeto

Çex Çexê …

Çek … Çeko

Çerd … Çerdo

Çeb … Çebiº

Çit Çhit …

Çik … Çiko

Çil Çillê Çillo

Çin … Çino

Çiv … Çivo



Çol … Çollo

Çond ... Çondo

Dar ... Darko

Ded ... Dedo, Dedê

Del ... Dello

Deyn ... Deyno

Defl ... Deflo

Dfll Dfllê Dfllo

Dol ... Dollo

Dur ... Duro

(Baz) Baze ...

Dön Dönê, Dönik, Dönifl ...

Ehm ... Ehmê, Ehmo

Evd ... Evdo, Evde

Ev Evik ...

Eb Ebo,Ebê ...

Ed Edo, Edê, Edik ...

Ef Efê Efo

Eg ... Ego

El Elê, Elik, Elot ...

El ... Elo, Elik

Em Emik,Emifl Emo

Es Esê Eso, Eskê

Efl Eflo,Eflik,Eflot Eflo (çok nadir)

Et ... Eto

Ev ... Evo

Ew ... Ewê, Ewo

Ey ... Eyo

Ezo Eyê, Ezo, Ezik ...

Em Emo, Emik, Emifl ...

Fal Falê ...

Fam Famo,Famik, Famê ...

Far ... Faro

Feq ... Feqo

Fat Fatê, Famik, Famê

Fers Ferso,Fersê ...

Fet ... Feto



Feyz ... Feyzo

Fik ... Fiko

Fof ... Fofk

Ferz ... Ferzo

Hed Hedo ...

Hec ... Heco

Haf Hafê Hafo

(Don) ... Dono

Hem ... Hemo, Hemik, Hemê

Hes ... Heso, Hesik, Hesê

Hen Henê Hene

Hew Hewo, Hewik ...

Heb ... Hebo

Hor Horê Horo

Hom ... Homo

Huç Huçê Huço

Hud ... Hudo, Hudê

Huk ... Huko

Hul ... Hullo,Hulik, Hulê

Hus ... Husê, Husik, Huso

Hop ... Hopo, Hopis

Gar Garkê, Garê ...

Gewr Gewrê Gewro

Gênc ... Gênco

Gêl ... Gêlo

Gir ... Giro

Gul Gulê, Gulik,Gulo ...

Gur ... Guro

Guz Guzê Guzo

Goz Goz, Gozk ...

Gog Gogê Gogo

Xac ... Xaco

Xan Xanê, Xanik Xano

Xel ... Xelo, Xelik, Xelê

Xem .. Xemo

Xeyr ... Xeyro

Xim ... Ximo



Xud ... XudoXox ... Xoxo, XoxêXayr Xayrê ...Xwat Xwate, XwatunXwos ... XwosoXêr ... XêroHut Hutê ...Dird (Derb) ... ...Berd ... BerdêIb ... Ibo, îbik, Îbê, ÎbisÎdo ... îdo, îdik, îdêÎs ... îsê,, îskoÎsm îsmik, îsê, îso,îskoÎw ... îwo, îwê,,îwiflÎz ... ÎzoÎt ... ÎtoKac Kacê ...Kek ... Keko,, KekêKal ... Kalk, KaloKem ... KemoKam Kamê KamoKan ... KanoKahr Kahrê ...Kaz ... KazoKew Kewê, Kewîk ...Kêl ... KêloKep ... KepoKej Kejê ...Kêz Kêzê ...Kid Kidê ...Kil Kilê ...Kin Kinik, Kinê KinnoKib ... KiboKind ... KindoKum ... Kumê, Kumo (Gumo)Kur ... KuroKut ... KutoKesk ... Kesko

Gelecek say›da devam edecek.


Li hêla aflxanê, qalaxa kerma bilind dibû.Qalax ardûyê mala ye û ji kermeyên binîpêz tê çêkirin. Mîmarê wê jin in. Bi flekilaxwe qalax xelqekî ye, ê mîna kûma ye. Jidûre da, ew mîna xanîyê kûmdedkî ê defl-ta Herranê xay dike. Tevgêra wê ji binî da,mîna xelqeke fereh e û berve jor zirav ûteng tewe. Serê wê girtiye û di jêr ra deri-yekî wê yî piçûk heye.

Qalaxa Almasê bi bilindîyê veqasîxanîyê aflxanê wû. Almasê ji der da tepiklêxistiwûn, mîna ku biweyî, wê bi tepikaqalax sîwax kiriwû. Wê hundûrê qalaxêtijî kermeyên hûr, kix û kûflkûr kiriwû.

Wê dewranê, li wan cîwaran, gundî jêrixa têreke û pêz bi gihan wûn. Wana pênan lêdixistin, flîv dikelandin, ava kinca ûserîya û ya meyitê mirîya germ dikirin.Zivistanê jî kerme û kix dikirin zowan, pêmal germ dikirin.

Yek hewû jê ra digotin, Coloyê Heft-vir. Colo li rûnifltinekê heft vir li dûy hevdikirin û yek ji yekê hêvatir wû. Wî tegot,qalaxên jinên gundî me flahaser in; pi-ramîdên Fîrewûnên Misirê di hêla wanara derbas nawin; ew di tira wana nagihên.

Kuçikên malê yê flivana li kêleka qalaxêketiwû. Wî çav berdawûn qozîyê di destKino da û giliz jê dêv dirijî. Kino parîyek jêkênara qozî jêkir, pê kuçik nimand û li hêlaxwe avite herdê. Kuçik bi lez ji flûna xwerawû, boç bakir û bi nihêrîneke mehçûphate hêla Kino û parîyê nên bi zimanêxwe malç kir heyna û bi lez daqultand.Ew li hela Kino ket û çav ji qozî nedibirin.Serîyê wî bi qozî ra heldihat û dêdihat.

Gûhên wî jêkiriwûn. Hîngê gûhênkuçikên flivanan, wexta ku ew hîn cewrikwûn, jêdikirin, sewa ku ew hîn bafl bibihî-zin. Dev û rû, serî û serçavên wî, bi cir-mandinê, di pir cîyan da bi birinên ke-wandî belek dikirin. Ew ji flerên wî yên bikuçik û guran va yadîgar mawûbûn. Çêr-mê birinan refl xay dikir û pirç lênerûstiwû. Çavên wî nedihewîn û bi tirs lidor û pafl difikirîn. Di nihêrînên wî da, têbigota poflmanî xay dike; poflmanîya jiber kuçiktîyê yan ji ber eseratîya ku ew bihezaran salan tê da ye.

Kino destê xwe da ser serîyê kûçik û ewmist da. Kûçik flabû û kire kuze kuz, pê rajî boç bakir. Wî ji eflqan ra serê xwe di de-stê Kino dida. Tê flab“na wî ra xay dikir, kuewî bi hesêwa mistdanekê ye. Li ba muslu-manan kûçik heywanekî ne pak e, wanaew mist nedidan. Kuzinîya kûçik, wexta kukete gûhê Kino, bû alafekê û li nav canê wîbelav bû. Ew li rûyê wî bû ken û li ber kor-tikên çavên wî bû perdeyeke buxikî.

Ro ji nivro dagerîwû. Kino ji malaGencê vi dûr ket û berve goristanê gundçû. Rîya wî di ber mala Sado ra derbastewû. Wexta ku ew gihêflte qirara malaSado, wî bang kir got;

- Sado Sado, tu lawikê min î ?!Ew qe danewestî û lêxist çû.Sado hevalê Kino yê eskerîyê wû. Ew

li mala xwe teve mîvanên xwe rûnifltiwû.Mîvanên wî, bi navên ku ji paflê da wekîleqab hatiwûn lêkirin, Hêrso û Bermowûn. Hêrso bi hêrs û bi lez deng dikir.Bermo jî kekeç wû, di ber da tima.

HEKAT

ROJEK JI JÎNÎYA DÎNÊ GUND-2Nuh Atefl


Bermo û Hêrso her yek di kuncekîodeya mîvanan da, piflt dawûn ber balîfênxalinî rûnifltiwûn. Sado jî, li gora edetamîvandarîyê, li dawîya odê rûnifltiwû ûxizmeta wana dikir. Wexta ku Sado dengêKino ji der va bihîst, çû ber teqê, di dûyKino mês kir û keser rana got:

- Heyfa Kino, ê mîna huro tê bîra min.Ez û Kino û çend hemsalîyên me yên dinsiwe da zû çûn perê gund yê jor, flûna ku es-kera lê vi rêdikin. Xoceyê gund telqîn kir.Paflê em çûn mala Remzê ya ku jê ra digotinocax e û nanî xwe î bi xêr e. Me yek qozîyêxwe ji nanê sêlê li wir kirin û li gora nistiyêyek gez jê xwarin û yê mayî me birin li malveflartin. Li gora nistîyê qozî hetanî ku eskervedigeriyan dihate veflartin. Mermalî, cîranû heval li me gihefltin hev; pere kirin beri-yên me û xatirê xwe xwastin. Paflê, paflê,min hay jê çi ye ca..!

Bi van gotinan va, Sado çav tijî kirin ûkelgirî bû. Bi destmalê çavên xwe pak ki-rin û dewam kir got:

- Wexta ku em bi rêketin, di dûy me raav rijandin û flîn kirin.

Taho, çi dinêke derewin e, loo!Sado cixarek vêxist û nifteke kûr

kifland. Va ji Hêrso ra bû fersend.- Hîngê rawûn û rûnifltin li gora qeyd û

edebên eflirtîyê wûn. Di civata da florahevdu nedibirîn. flor ya mezina wû.Pîçûka berve mezina deng nedikir. Kuyekî deng dikir yên din guh didan ser ûçav dikirin ku fersendek peyda biwe, daku ew dest pê florê bikin.

Hêrso bi hêrs û bi lez got:- Here lo here, eskerî îflê dîna ye. Siwê

heta êvarê rep û tep, rast û çep, rehet ûrep... Çiwalek xîz ji vir peve wir, ji wir jîbi flûn da wûne vir. Bi serda, tê dê û jinênme ra dikirin. Hêrso rahîflte fîncana qe-hwê ya li ber xwe û firek lêxist. Di vênavberê da Sado flor heyna got: - Ne min,ne jî Kino, xwendina me tunewû. Min bi

tirkî ji çend gotina bêtir tîfltek nedizanî.Em her du jî flandin mektewe Elîya. Ez liwir bi tirkî xwendin û nivisîn hevisîm. LêKino hevek tirkî nehewisî. Wî tegot, lao,va ”Rahat û hazirol“ a vana te min ra tihe-re; ku ez tirkî dibihîzim serîyê min pêtiêflê!

Mixelîmê esker yê siftê meriyekî nexeraw wû. Wî dest tê Kino nedida. Li peywî, yek hat, ewî vê wîjdan wû. Ku wî jiKino çi dipirsî, Kino cewab dida digot,“nizanim“. Wexta ku mixelîm va dibihîstpê radigerî û ço heydina pê heta ku tê dadiwestî, li serîyê Kino dixist. Çikas kutdixwarin, dîsa ji Kino ji ya xwe nedimadigot, “nizanim“. Ew li ber çoyê eskermîna singekî hesinî, mina sitûnekî mer-merî dadiwestî.

Wexta ku em bêtal diwûnî, em teçûnnav daristanê, ji xwe ra digerîyan. Min ki-lam distran, Kino ji digrîya û hestir mînahewên barana biharê ji çavan da dihatinxwarê. Bi a min, Kino bi kutên eskerîyênexwafl bû. Hêrso xwe zept nekir, floraSado birrî got:

- Na lo, ewî zati ji berê da dîin û bi ey-nad wû; di kokên wana da heye. Tewene,wexta xwedêdanê, daykê ji ber Kino zarezar wûye; ew jê da neketiye. Bi flev dayikli ereba hespa siyarkirinê birine li çolê ge-randine, ku ma Kino jê da bikeve. Ew jieynatî û ekisiyê girnewû, kin ma.

Kuxînekê bi Hêrso girt. Heta hîngê,Sado berve Bermo mês kir got:

- Ne te ji eskerî kir, çima qe deng nakî?Le ba min, tu yî ji eskerîyê razî wûyî.

Bermo got:- Eeerê, ezzz jê razzzî wûûûm. Min di

sayaaa esskerrîyê da îîînsan dîn, baajar ûbajajajarvanî nananas kirin. Min flofloferîli wirrr heewisssî û niha ezzz jê wê bi gi-hanimmm. Zikê me li wirrr têêêr wûwû,tifltêêê kuuu minnn li maaale bavêê ned-iiiwû, min li wirrr xwarrr.


Kino gihêfltiwû goristên. Kevn û ecer, dugoristanên gund hewûn. Evê li perê gund ûli rû hevdû wûn. Ji goristanê kevn ra digo-tin, “Goristanê Gawira“. Ku ew ji kingê vaheye û ji kê da maye kesî nedizanî.

Demekê, mezin û aqildarê gund hatinarekê û qerar dan, ku dîwarekî di navberaher du goristanan ra bikflînin. Paflê, va dî-wara kirin harim û pê dor û pafl goristanêmuslumana girtin, yê “gawira“ ma li derva.Bi vê, her du goristan ji hevdu veqatandin.

Dîwar di çend deran da xelî wû û tê raînsan û heywan derbase her du hêlantewûn. Kino geh teçû nav goristanê “ga-wira“, geh jî dihata nav yê muslumana.Wî kevir û kuçuk vir da û wê da dibir ûdianî; hetanî ku dest û pî lê qerimîn ewflixûlî.

Dîyarê mirîya xewle wû. Bêdengiyekekûr dagirtiwû ser goristên. Li gora bêden-gîya bi hezaran mirîyan, tê bigota li wirtim zaravayê kerr û lalîyê lêdikevê.

Kino westîya û piflta xwe da dîwarêharimê û rûniflt. Mil, birû û bijang pê dadêwistîwûn, mina ku biweyî, giranîya bê-dengîyê li ser wana bûwû barekî giran.

Devdeve êvarê, Kino rawû û berve navmalan vi rêket. Wexta ku nêzikî malan bû,ew raste sofîyê gund hat. Sofî meriyekîsalmezin wû. Yên dîndar ew dipesandindigotin, Sofî pir zana ye, alim e; wî qurançar cara xitim kiriye. Sofî xocetî dikir. Wîdi dem û dewrana Osmanîyan da, li Ere-bîstanê eskerî kiriwû. Ew li wê teve herbaYemene bûwû û hesîr ketiwû destê Îngili-zan. Wî le wê derê zimanê quranê, erebîhewisîwû. Di dema xortanîya wî da eskerîpir çetin wû û tu kes bi dilê xwe nediçû.Yên bi heyî, rûflwet an bedel didan ûvengna xwe ji barê eskerîyê xelas dikirin.Yên vê pere, hen mecbur diçûn eskerîye,hen jî direwîn; xwe badidan diçûn deflt ûçiyan û xwe ji ber eskerîyê vediflartin.

Sofî, tu lawikê min î ?! Kino deng da.Sofî, serî di ber da, di ber xwe da bi di-

lekî nerazî, got:- Ere ere!Paflê serî heyna, rûye xwe berve Kino

çerx kir got:- Kino, tu ji ku derê têyî?Kino li wî mês nekir, da rîya xwe çû û

bi rê da got:- Ez ji nav goristên tême. Min li wir

mirîyê musluman bi yên “gawir“ va tevehev kirin. Li dûy vê gotinê, hîq û hîqkenîya.

Sofî, rû bi tahl kir, serî berve rastê ûçepê ba kir got:

- Estexfurleh!!! Dîn e, jê ra bêyî çi,xwe flafl kiriye, florê devî nizanê. Xudê is-leh bike û heflan pêde. Xwedê tu kesînefleyitîne! Çare ji her tifltî ra heye, lê jidînan ra tune. Ku ne yî dîn be, du xortaberdî ser, ma bihêngêvin û bi dev û rûyanbi herdê gihînin.

Ro hîn nû di pafl çîyê da hêl bûwû ûçûwû ava. Herd û ezmanê dor û pafl çîyêsur û zer dikir. Naxira gund ji çolê vedi-gerî û li nav gund belav tewû. Ga û man-ga, bi zikên têr û ganên tijî, dikirinmuhhh...mohhh û her yek bi lez û bez ber-ve axurê xwe teçû.

Muhnîya wana çeflîd bi çeflîd wû. Yahena qewe û dirêj, ya hena jî kurt û bi hêrswû. Dengê henan jî nerm û bi êfl wû, têbigota ewê dinaline. Qe na meneyekemuhnîya wana heye. Kî dizane, belkî ewdixwazin mîzgîna hatina xwe yan jî têr-bûn û flabûna xwe bi bihîstin bidin.

Kino di nav toz û dûmanê ku naxirêrakiriwû da, bi nav malan da giran û giranteçû. Ew jî mîna ga û manga li axurekî di-gerîya, ku îflev tê da rakeve. Bi rê da, ew“uhuuu...uhuyyy“ dikuxî. Dengê kuxînawî li dengê naxirê tiqelifî û di nav da wen-da diwû.


Demsal zivistan ê, hetanî ser çokê berf lierdêyê sar e. Ro, ê ji tirsa wê sermê da zûwerdigerê. Ez, xorteki heflt salî me û hesre-ta rojêka dirêjim. Ro, di paflîye çiyayêbilind da, xwe veflartîye bidernakevê. Biflefekê çavê min li rê. Derîya ro hilatinêçavdikime. Erd û ezman di bin mij û dûma-nekî tîrr de com bûne. Çav-çava nabînine.

Li Bûharê, cihê rohelatî, li ser gundêTirka Kartalkaya, peyîzî, di navberaSêrek û Gollî gundê kurdan û bi ziwistanêderbase fiuayîplî û pizbênika dibû. Nûha,çavê min li nixtaka: -li kêleke fiuayîplî liaxzê rastê. Girrekî biçûk heye. Ku ro pozêxwe dirêj bike, û >Mîna kuçik ê li serbîhna gur. Poz di xweliya girr bigerînê.<siftê bi rengekî turunc û hêdî hêdî zer ûgewr bibiriqê.

Ro weng biriqîya kes bi fla nake ku liwê mêzi ke (Ez jî lê mêzî nakim. Ez nê îdîn im!). Di vê navberê da, dayika min, bisewtêka mina dengbêj ên opera (MariaCallas) qîrrê- qîre...

»Dê were loo!.. Çay sar bû û ji sermada diheziyê!... Mast, ji hêrsan ra dikelê,ku zimanê te biflewîtîne. Haa!« Vana ji ne-hîlîn ku meri tamê rojhelatîya romantîk biderxîne. »Erê, erêê! Ezî tême lee!..«

Pez, mange, ker, çûçik û êbi, çûk dinav mal û axiranda (germe). Ji derva,çûçikê ewra, gur, ruwî, bîngenî, ter, ûkuçik (sare), ê bi dergîst, xort û Tirk (Tir-ka her dem mûheqeq tifltek difrofltin. Yangûz, û qax, yan mûj û lewlewî.)

Li malê me agir vêdikevê. Berofl, liser argûnê, bîhna rîx û kuflkura fîrre-fîrre,rasere bîhna zad û goflt didê. Di kêlekamîtbaxê de cinkila mast, bi cilekê poz ûgûhê xwa girtînê, ku ji wê bîhnê xalas be,ema fêde tuneyê. Cinkil û mast di binxuyê da ma ne. Malbetîyê min di telaflêkamezin da ne. Îro bi êvarî emê ku gudarîyeçêroka bikinî. Elê Îbê ji me ra Mêran; yanê nêr, bi dengê xweyî nermik mîna pêmbûkilamên egîtan û çêrokê êvîndaran bibejê.Gula Mamî Besê jî, li malê Ebikê, ji jinare gotegot, û çêrokê bi yaranî bibêjê.

Min jibîrkir ku ez bi we re bibêjim.Hun jî pirr mereqlîne ha! Wêqas meraq jisihatê we ra ne rinde lo! Ez jî, li derva me.Min defek( ya ku mîrov bi wê teyr u hey-wanê beji digirê. We fahm kir an na?)çêkiriyê û derîya kewa çav dikimê. Ji ser-mê da, diranê min li hev dikevine. Va zeh-metê ku ez dikiflînim, ji bo Elê Îbê. Çim-kî, ku wî goflt xwar, çêroke wi ji mîna

Birêz K. derîyê tiflteki çavdikirrojek derbazbû,paflê heftek derbazbûûMehak derbazbû.Bi flûndaWî gihot:»Mehakêminê pir rehet çavkiraema neew rojaÛew hefte.«

Bekir Dar›

ÇÎROK

Gulhezû Xêrxwaz


tamê goflt, xwafl in. ‹nflaleh ez ê tifltekîbigrim! Elê Îbê, zikê xwe têr bike û ji mera çêrokeke bafl bibêje ku, ez bêvusim.Ma mêjîya min tijî bê. -Mîna zike Elê Îbê,ema ez ji çêrokan têr nabim. Çavê minêbirçîne!..

-Nuha, ez li peyveke digerime. Navêvê li ser zimanê min e. Çi bu lo! Min dîsabîr kir... Ku di bîra min da were ha! Bîre-ka pirr kûre! Hal va ye ku, min ew peyvabidîya, karîyera mina bi zimanê kurdî,pirr bilind bibûya...

Dîsa ferheng di dest mi dayê, tilîyaminê flahadetê flil kiriye bi rûpel rûpel,tîpên û tîpên, nixta, nixta ê refl li peyvê di-gerême ku bibînim! Tune xwedê tûnê!.. Vaferhengên bi zimanî kurdî qed ne bafl in lo!Ema lomeyê ferhengê jî tunê!.. Ez nizani-me ku li çi digerime. Dîsa ji sêri da „a“.„b“. „c“ va tipên kurdi ne haa!.. Ku çiqesew mîna tipên bi tirki xayi dikine! Hînabi-kin ku ew elîfba kurda yê. Eee!.. Em cîranêhevdu nî!< kijan peyv bû?..Yaa rebî!..

Tîrek ketîyê serîyê min. Dûman ji be-vilê min derdikevê. —Min qala dûmankir- dilê min cixare kiflîyand. Min cixare-ke çê mîna beranê bêsîyê bijart û filtra wetîk, tik li serîyê computêre Computêr, êxalkê mina zimanê dayîka xwe bi zimanî

kurdî fahm dikine! Ê min jî, çav li derîyamin e, ku ez li ferhengê mêzekim û ji wîra bibêjim<. baqil xist, vêxist...«

Dîsa evar bû!.. Bavê min ez helînameser mila xwe û anî mala Elê Îbê. Manqel,dayîne navînê odê. Laflê kewan avitine sermanqelê. Av, bi devê milet ketîyê. Biomdîyê ku çinîyek goflt di parê wan keta.Cemaetê xwe hazirkirî û guhê xwe belki-rine li bende çêrokê ne. Hun ji guh bi serdin. Piflflt!

„Sorgula xunçedehen naziknîhala kê yî tu?Mehwefla dilpîrehen sox û flepala kê yî tu?Gulruxa sîmenzeqen fikr û xeyala kê yî tu?Ahûya deflta Xeten miskînxezala kê yî tu?Nazika sîmasemen qenc û delala kê yî tu?

»Çi hêbû çi tunebû. Di newbera hêbû û tune-

bû da! Paflek li welatêkî qelew hêbû.-«Elê Îbê, li wir kuxîya, dengê xwe kon-

trol kir û akorta dengê xwa qeym kir. Jitonê bass ê kur derbase toneka bilind bû.Li çavê cemaetê nêrîya ku tu nize hêne anna. Gifltik pê qeil bûn. Berdewam kir.

»Însanên li wî welatî xizanî nas nedi-kirin. Ewana dewlemend bûn Zarokênwan diçûne dibistanê, fliwan û gavan ê têrbûn. Xebatkar û rênçber xwediyê herd ûkar ê xwe bûn. Hunermendê wî welatî gifl


têr û flayî bûn. Nerindî li wir qêt nadibû.Di nawbera Însan û mehluqetan da (Hey-wanên bejî) rindî û aflitî hebû. Gîfl tev hevdilgêfl û serfîraz dijinîyan.

Pafla yêkî benczirav bû, meri digotbakî pît were ewê bifire. Millê wî ya axzêrastê tenik kurt bû û stuyê wi bi vê axzê daxar dibû Ji bo vê gel nawek li wî nayîbûndigotin „STUXWAR“ Navê wî yê heqXÊRXWAZ bû.

Erê, kemayên wan çi bun? Pêfle, kuri-ke xwe tunebûn. fiefl sala di ber vê zawîci-yabû. Xwedê kurik nedan wan. Navê jini-ka wî Gulhez bu.

GULHEZ, Jineka narin bû. Navpifltewê mina gustirkê biteng bû kalçê wê fere,baldirê wê bi quvet bûn. Ku ew diçû,mîna kewê li serîyê bêçîya dîçû. Yêkdidîn digotin, ewê dixuflê, wêk narîn û bê-deng. Sîngê wê fere bû. Stûyê wê dirêjmîna stûyê xazala, demê wê pan henîya

wê bilind, burî u bijangê wê refl mîna ko-mirê. Çavê wê heflin mîna morîyên çavadiflawitîyan.

Gulhez ku dikevite avê sersok (eviyadi teflta di dufle da ku mirow xwe diflo) tijîpelgen(yaprak) gulan dikir û Ji bo wê gelnavê wê, „Gulhez“ lênayîbûn. Navê wê îheq kesî nadizanî. Ez dixwazim, maxwendewanên Birnebûnê bizanîn. Navêwê yi heq „Gulgîn“ bû. Xwendevanno,eman ha eman, navî wê bi kesi din ra ma-bêjin ku, ma serê Gulgînê min nahêfle.fiore?.

Kêmayên Gulhez qet tunebûn(?) Erêhebûn! Ema ewê ne li ferqê va kêmayanbû! Mîna mihîyê sevr dûyê xwe helîdîna ûbazdida, di naw bax û bostanan de. pozêxwe yî narîn û rind, datîna ser gul û sosî-na, bi bîhna wan serxofl dibû. Stuxwar(pardon) Xêrxwaz, radikire lîstikê.


Xêrxwazê bê bext, mîna heywanên kutîr lêketî stuyê xwe xar dikir. Dida çîrtika,hetenî ku dilê Gulhezê hate flunê û flayî yagulhez ê qem bû. Ji bo va lîstik û henekanpafla, jar ketibu mîna ewkê sêvîya bû. Pirr,kîlo dayîbu. Wezir û nasîyên pêfle digotin;

»Dîsa bizewice!«. Xêrxwaz ji digot:»Xwedê î mezin e, ku wî çi kir ê bi kêr

bike. Guvan a min ê qem e!«Dengê wî, mîna dengê kurmê fisek-

(Osurgan böce¤i) derdiket. Wî ji jinikaxwe pirr hez dikir. Ji bo vê nedixwest kucarake di bizewicê.

Bajarê ku ew dijinîyan, li dûzîyêçêkirîbûn. Li kêlekê rastê goleke bi çûkhebû Millê bajêr digêhiflte girre ki. Ji girrbi flûn da, daristan dest pêdikir, hetanî çîy-ayê bilind. kesî bi flûnedikir ku di nav wir

da bigerê, him re tunebû, him jî, hey-wanên beji hirç, piling, gur, puma pirbûn.Ema xelkê bajêr, ji cinna ditirsîya. Çimkîîn ê di naw çîya da hesabê xwa tunebû.Pêflîya bajêr ê duz bû, hetanî çawa helî-nayîyê.

Siftê, flûna cîrîtê û pêflbazîya hespan,fluna antremane cêngawer û eskeran, biflûn da bax-bostan û hawfloyên kerîyandest pêdikir hetenî çêm. Çem, yêki gurr ûçê av pakij bû. Axzê walî yê çem, çeyir,terle û zevî bû. Di navberê wan da çenddarê paluka, flîlana, behîv (badem) igdêbeji, guz, û kêstenêx, û hwd. dirêj dibûheta flefakê erd û ezman digêhiflte hev.Qonaxa pêfle li kêlekê golêkê bu.

Qonaxê, bi çar qat û nod û nehe odêxwe hêbûn. Baxçê yekî mezin, di nav


bîhna gul û sosînan xamilî û bi sed cînsdar di nav da bûn. Li paflîyê bêxçe axir ûgomên heywanan çekiribûn. Di navberebajêr û qonaxê, bi dorê Camî, dibistan, ki-tepxane, mala vezîr û cihîyê eskeran,biflûnda bajêr dest pêdikir.

Li bajêr, malêk hêbu û li wê malê tenîknîza hêbûn. Xwedîyê malê,jinika xwemirîbû. Ew careka di zewicîya û. Ji jinikawayî siftê keçikeka xwe hêbû. Ev keçikekpirr jîr û rin bu. Jinika nû, ê cawzî bu.Ewê pirr dilrefl û naxwaz bu. Ji keçikasêwî hezî nedikir, dixwast ku ji wê xelas-be. Navbera demarî û kaçmarî nêbafl bû.

Em wan li wir bihelînin û warin cêmpêfle ka hale wî çi ye! Ew yek caran

bêbext bû. Kesekî ku flûna wî bigre tune-bû. Her ku ew dihate bîra wayî, ew di nawxemgînî û xerîbîyê da dima. Mij û dûmandikete serîyê pêfle. Mîna cullukê nexwafl,difikirîya, ku çi bike! Ji tirsaran kesnezîke wî nedibû. Li rojê weng, ew dihundir da mîna kuçikê har kaf-kopik didevê wî da, çerxdibû. Hettani ku westiya.Ji we biflûnde hifl dihatine serîyê wî. Diki-re qîrrînî:

»Hespe min hazir kin!«Navê hespe wî „BAYEXERÎB“ bû.

Hesp, yêkî pirrî kehîl bû. Pafle, derd ûkulê xwe bi hespê ra digot û ji we bi flûndarehet dibu. Bi taybetî li rojên weng xem-gîn diçu neçirê.


Xêrxwaz, li Bayêxerîb sîyar bû ûpêflya hespê berda. Di nav rez û baxçe,mêrg û zevî hetta daristanê. Parez, esker ûtaziyê (Kuçikê nêçirê) wayi dane du wî.Ew, wextekê kete pê xazal û kêrguya, ras-te herça hat, tîra xwe berda gur, biflûrexwe flêr û flapik tirsîyand. Hata ku ew ûhesp di bin xuyê da man.

Hespê xwe kiflande ser kanîyê, avda.Serçavê xwe fluflt, tenîk rehetî kete bedanawî. Parez û esker ji cem xwe qewîtand,kuçik azar kir. Li sîya dareke xwe dirêjkir. Bayêxerîb tenê li cem xwa hîflt. Tenîkbi flûnda tevxew bû. Li berî balgî wî kalekî rihsipî û dirêj pêda bû. Silav date wî...Xêrxwaz hersîya û kal azar kir;

»Bicehimê! Here ji hemberi min!«Kale, qet xwe ji wan deran nekir. Bi

dengeki nerm û kur got;»Ez nivenêrim(Ji bo kar an xeberekê

mirove ku hatîyê flandin) li min mahêrse,tû nerindî ji min nê te. Ku çi kêmayên tehêne ji min ra bibêje.«

Xêrxwaz betar hersiya, û dengê xwerakir;

»Tu kiyî lo? Ku tue kemayên min, jimin bipirsî! Ji xwedê bîtir, kes nawêre kuji min bipirse. Bi millonan pez û naxirêmin hêye! Bi hezaran esker û xizmetçîyênmin hene. Ez, her roj hezarê mina tê birçî,têr dikim. Bi sedan ê tazî kinca lêdikim.


Pere û mulkê min hesabê xwe tuneye. Jimin re bibêje ku çi kêmayên min hene?..«

fiurê xwe kiflîyand ku, serîyê kalê jibedenê wî bifirîne. Kalikê, dîsa qet gi-ringî neda florê pefla. Bi dengekî nerm got:

»Ji min metirse! Va tifltên ku te gotin,tifltên dinê ne, kesên mîna min ra nênhesîbandin! Min bi te ra got, ez nîwe-nêrim... Ji bo vê tu ji min ra bibêje ku der-dê te çî yê?.. Û meke qîrrînî!.. Ez dengê terind dibîzim û rind fehm dikim!«

Xêrxwaz, fahm kir, ku ew kesek îewlîya yê. Dengê xwe nerm kir, mînaheywanekî birîndar nalîya;

»Xwedê her tiflt bi zêdetî da min...Ema ewled ji min paraztin... Kesekî kuflûna min bigre tune ye... qewla min ûGulhezê lawikeke... fiefl sal in ku em ze-wicîyanî... kurikê me nabine.! Ji bo vê qettamê male me tuneye...«

Stuyê xwayî xar, tenîke di xar kir û de-stê kalê paç (maç) kir. Bi dengekî girî liber kalê geriya;

»Tuê min biborî...« Kalikê destê xwekiflîyand, û got;

»Tu çi mîna pisika, ku flîr velo kirî,fedî dikî! Ji min ra, qewlî xwa bibêje! Tutifltekî dixwazî an na?« Xêrxwaz, di nav-bera nalînê de bi sevteke giran got;

»Are!.. Êz... dixwazim... ku ma... la-wikekê min hêbe.« Kalê, flor helîna;

»Li Newroza sale tê, bi devdevi subêra, tu û xanima te, hunê werin ser vêkanîyê, li binî vê darê bi hewra rakevin, jivê bi flûnda di avê kevin Giliyek sabun,dirêje pêfle kir. Bi vê sabunê xwe misdin ûqewlê xwe bi xwedê ra bibejin... Tifltê kutu bîrnekî, kewlî xwa êflkere bibeje.«Xêrxwaz, Ji fedî ra, serê xwe kirîbu berxwa û çavdikir ku, kal florê xwa xelaske,bi mînet serê xwe rakir ku li kalê binere,dit ku kal combuye!.. Mina ku erd ke-


liflîyê û ew ketîyê bin erdê, yan jî firrîyêewra!? Pafla çavê xwe mis dan, xwa kurçîkir, ku fahm bike ew xewn bû ? Li doralîyê xwa nerî kes tuneye.

Bazek, firîya hat danîflte ser kanîyê.Hespê pêfle, xulî bu kire hîrînî, rabû serlingê pafli. Xofek kate ser dilê pêfle. Lihespê xwa sîyar bû kete rê... Parêz û es-kerên wî dîtin ku, pafle mîna têlazakî der-bas bû çû. Wan jî da dû...

Xêrxwaz, gêhîflte qonaxê xwa. Gul-hezê, ew peflwazî kir. Hal û keyfê wîpirsîya, bange lawer û xizmetçîyan kir.Hale Xerxwaz qet ne rind bû. Ewa di-hezîya Mîna êlege xalîyê kurika, bedenawayî di bin xuyê da mayîbû, flanedikir ku

dengke. Gulhez, bi dengê xweyî nermik,flîrîn û rindik, pirsîya; »Çi bû? Ji bo çi, tuweng dihezêyî?« U ew hemêz kir. BedenaXêrxwaz mîna agîr û pêtî diflewitîya. Gul-hezê, lêvê xwayê, surik û rindik danî serhenîya wî mîna qalîbek bûz. Xêrxwaz,xwe beref kir û bi dengekî westî got; »Ez îbêhal im!.. Sewtê min dernakevê... ku ezji te ra bahs bikim.. Çi hatîyê serîyê min!..Ez... dixwazim ku... tenikê rakevim...Paflde... ezê bi te ra bibêjim...« Derbaseodê bû û xwe direj kir...

Sê roj û sê flev di nav agîr û pêtî daflevitîya, bedena wi di bin xuyê de ma ûnalîna wayî gehiflte çîya û banîya, çû cemîn û newalan. Gulhez, ji berî balgîye wayî


rana bû. Sê roj, sê flev li ber Xwedê gerîyaku ma mêre wê bibaxiflîne wê.

Roja çara bi berbangî subê da, Xêrx-waz hate xwa. Dît ku Gulhezê li cem wayîye. Bijangê wê dirêj di bin avê de mayîne,destê wê yî rindik û narîn helîna naw de-stê xwayî xar û suretê gulhezê kiflande sersuretê xwa yî bi pirç, li wan çar rojanarîyê xwa kur nekirîbû. Xwandanên êzîz,heqe ku hun fahm bikin li wan rojana ew înexwafl bû û fera wî tunebû ku ew kêrausterê helînê dest xwe,û li hemperî ney-nîkê suretê xwayî xwar kur ke û hevduhemez kirin. Xêrxwaz qala kalê kir û miz-gîn da Gulhezê...

Dore dina salê, wexta ku kulîlkênnewrozê piflîkîvîyan û serê xwe ji erdê ra-kirin, Gulhez û Xêrxwaz, berbangî subêhatine ser kanîyê, li dor alîyê xwa nêrîy-an... kes tune... Di bin flewqê Heyv ûstêrkên subê de, xwe rut-oran kirin û bi hevra bûne yek... Ketine avê, bi sabunê bedenahev mistandin. Carek din bi hev ra bûn. -Nûha xwandevan ji xwe dipirsine ku çima,carek din? Kesên qelaw ê çav birçîne,çavên wan têr nabin. Xêrxwaz dixwast kuma du(Cêwî) zarokê wî bibin. Daxwazîyawî ew bû. Emê binêrin ka Xwedê qebul kiran na? Disa serîyê xwa flûfltin. Qewlê xwaji xwedêyî xwa ra gotin.

»Xwedêo! Qewlê min ewe ku, ma jin-ike min bi dücanî bimê!..«

-Li wê derê, dengê Elê îbê mîna ku jidurêda dihat. Xaweka kurr, çavê min girt.Ma xwedê bexte we negire! Sebireka pirr biwe de û sewtê Elê îbê qem bike ku li hej-marê tê em guh bi ser çerokê wayî din. Ka çiware seriyê xêrxwazê me î stuxwar û Gul-heza me rindik Vê hobe flore ez zû ranake-vim, hetenî paflîyê çerokê çavê xwê nagi-rim. We hîna kir ? Dengê we yî qet nê min...Li serîyê çerokê min gotîbû „Piflflt“ emanûha çêroka me xelas bû. De dengê xwe biderxînin lo. Ezî, ditirsime, de hade lo loo!..

Min, duhû bi vê re gotî bû; -compute-

ra min bi kurdî nizane! Ew gotina min,bû bûyereka pirr mûhim. Xeta ka pirr me-zin bûye, qerfê ku min kirî qet aslê xwetune bûne.! Çimkî, ku ez hatime mal ez çibibînim! Computêre min ji hêrsaren sorbûyê û min nêzîke cem xwa nakê, bi çiz ûmistê xwayi; - Bi hêsin - li ber min se-kinîya. Poze min xun dibê û çavê minHiflin-Mor pelçikivîne.

Em, hurdu li dij hev: - Mina sed sal indujminên hevdu nî. Yan ji mîna eflîrênKurden me.- runifltinî. Ezî li ber computêrdigerime ku em li hev werin. Aflitîyêkamezin çêkin. Ji wî ra qurbanekê flerjêkimû bi flayî, bi lîstik çêroka ku me dest pêkirî berdewam bikin... Lomê min çi bûyehûn dizanine? - Oof, of! hun ji tifltekî ni-zanine!

Ez ji werê bahsê sohbetê min û com-puter bikim. Ji demeka bi sûvatî (Xey-idîn) derbas bû bi flûnda. Computer, bangkir:

» Beko de hade.« min qet xwa ji waderêna nekir. Computêr disa;

» Beko, ê de hadee!« -va hevoka min liser came wayi nivîsandi bû ku li molê ewbibeje- li ber min geriya û ez nerm kirim.Min jî ji wayî pirsîya ku

» Lomê min çi bû ? Hetênî ku te bi minre negot ez bi te re deng nakim. Ku tu bib-hecî ez disa deng nakim, deng.. naa.. kiimha!« Computer bi dengê xwayi kehîl got:

» Ez î ji kurmancîyê Kurdistanê fahmdikime.« Ez, flafl û metal mam. Bi qîrînî,

» Lo, ez bi kurmancîya Afrika deng di-kime???« Ji fedîya ra flevqe çavê wayi ve-mirîya. Mîna kesen kur û flel-Pellî, bi sev-teka vestîya û bê hal

»Erê tu jî bi kurmancî deng dikîemma, ezî nizanime ku çing bi te re bibê-jim!.. Kumacîyê te, mîna zimane kî di ye,zimane kî dûr. Zimane ki tevlihêvê.«.


»Tu bi qurbanî ê xelkê bî înflalleh! Biqurbanî zimanê min î qelêw, narîn û mo-dern bî.« Ez rind dizanim ku wayî vatifltên weng li ku hukirîye. -Ew hete nûhali Berlinê bû. Li cem Mustefa yê me jiKirflêrê, va zimana bi ber wi xist û da min( Bi xêra xwe baxiflanda min.) ku ma liserîyê min î xizan bi bela be.

Ez rehet, rehet teslîm nabim. Min, biwî ra got;

»Ji wê bi flûn da, tue zimanî kurdenAnatolîya navîn hû bikî! Ez ji çel salî biflûnde bi flanakim ku zimanê, kurdênKurdîstanê hu bikim. Na, na ev ji kêm etuê zimanê Bîrnebûnê hû bikî ku ma hiflête werin serîyê te yî çarkênarî. Eger ku teva gotinê min nekirin, ezê di çengî te rebigrim û te bavême goristanê elektronîkagawira. Û tue di cihennemê wan da bifle-witî. Te fahm kir?« û min kablo ê wi jiceryan kifland, sê roj û sê fleva ezê wi tî ûbirçî bihilim. Em ê bibînin ku, kî berx e kîberan e!..

Ji sê rojan bi flûn da, computer gotînenmin qebul kirin. Û min jî ev ef kir. Em ênli cem hevdu runifltinî û ji dera ku emmayîn da çêroka xwa berdevam bikinî.

Peyve ku min li dawîya nivîsa xwegotibû »Lo, loo« Ez tirsîyam ku çêrok xe-lasbûye. Xwedê ji mangê Elê Îbê razî be kuew li vê flevê zayîya. Golikek î çê wanîdunê.Em, ji paflîya çêrokê mahrûm nekirinî.

Dora dina flevê ez û bavê min, dîsaçûne cem Elê Îbê. Wê hobê min ji wî ragoflt nani. çimkî li gundî me kewê kêm in.Heqê kewê kê, çêrokeka bitûnî yê, neçerokeke bi nîvî. Ji bo wê, iro, li flûnegoflt, mûj, lewlewi û çay heye.

Cêmaet mîna dûhu bi êwarî dîsa guhbelkirîne. Elê Îbê akort diha dengê xwe înerm mîna pêmbû, tenika din nerm kir ûdestê xwayî rastê avite belkî guhê xwa.Peflîya florê berda navina cemaetê.

Ew çi dêm e, ew çi rû ne, ew çi zulf e, ew çi xal?Ew çi gulbaxê gula ne, ew çi husn e bêmîsal?Ew çi êbrû ne, çi qews in, ew çi „nûn“in renghîlal?Ew çi mujgan in, çi tîr in, ew çi elmas in bi qal?Qatîlê xwînrêj û xwînxur pur qîtala kê yî tu? *

* Macin

»Dem çû zeman hat qewla wan, ji cemXwedê de qebûl bû. Gulhez, nezîke wextazayînê bû û bi janê biêflê xeber diha kuwext ew wexta ye... Xêrxwaz, ji bo vêrojê li dervayî bajêr qesrek(koflk) hazir ki-ribû. Derîya jana çav dikir. Hekim ûhêmflîre li qesrê gori(nobet) girtibûn.

Bi qîrînîya Gulhezê li serîyê vê gêhifl-tinê hev. Her yêk ji wan bi tifltekî mujûlbû: hena ji van av dikeland. Hena pêflkîrdanîn ên din jî masaj dikirin. fiev derbasbû. Roj, disa biriqîya, li hemperî qesrê.fievqa xwe avite ser çeleng û pencerê ma-len bajêr. Her kes bi flayî ji hev pirsîn kudergufla Gulhezê bû an na? Kesî bersîvave pirsê ne dizanî.

Kesen ku di nezikî qesrê ra derbas di-bûn, ji nalin û girî bîtir tifltek nedibîstin.Devdevî evarê, xizmetçîyan du tabût jihundîrê qesrê bi derxistin. Ji tirsaran hun-dire millet qetîya, Xwendevanên hêja ez çidereva bikim hundir li min ji qetiya. Ji minberê ku Gulheza mina rind û dergûfla vêmirî bû. Xwedê, em ji bûyêreke weng me-zin parastin. Çûne ser goristanê nime kirin.Dîtin ku Xêrxwaz di nav cemaetê da tu-neyê. Ku Gulhez bimirîya Xêrxwaz, êstuyê xwayi xwar, tenika din xwar bikira ûbigirîya. Mina ku we dit ew kesên ku mirinne Gulhez û dergufla wê: Tu were ku çidibe di hundire qesrê da? Dîsa evar bû. Jimeraq an da xev neketê cavê wan.

Dora din a rojê çar meyît defn kirin. Jivê bi flûn da her roj, li ser goristanê nimedikirin, paflîya cênazen nedihat. -Ez, dix-wazim ku disa di navberê we û çêrokaxwefl kevim. Çimki, hun û ez, em ji me-raqen ra bi hecîyan!. De werin ku em der-basî hundirê qasrê bin. Ez, bi tenê ditirsi-


me! Mina ku we bihist ez kesekî pirr tir-sonek im. Xerxwaz, va rojana pirr bi qehrû xiflm e, ewê seriyê min biqetîne ema kuhun ji bi min ra hatin (XwandevanênBîrnebûn’ê bi mîllona ne ), kes bi meretifltekî nabêje. De kerem kin derbase qesrêbin. Mîna ku hun dibînin!..

Gulhezê, xwa li ser qerole dirêj kiriye,pirr xeraw bûyê, kesên ku destê xwa tavê-ne navbere fleqê ku derguflê bikflinin û biderxînîn, bi qîrrînî lûle erdê dibine. Bê-sevt û bêcan, weng hîflk dimirine...

Li serîyê çerokê me qale malekê ki-ribû. Hate bîra we? Balê, jinîka cawzî,bîst, ku kesen dikevine hundurê qasrê bixweflî dernekevine derva. Bi lez xwa ge-hîfltande cem Xêrxwaz. Li ber wi geriya:

»Ez dest û linge te paç dikim, Dotmîr(Prenses) a me delal di ber flelpê ezreil demaye! Ez tiflten weng bi fliha nakim emmakeçikeka min heye (Destê we paç dike!)ewe ji zayindanina jina pirr bitecrube yeez dixwazim ku ma ew Dotmîra me bizayîn bide...«

Xêrxwaz, muruzê xwe tahl kir, pozêxwayi xwar qarçimand û got:

»De here mal û keçikê xwe biflîne,Emê binêrin ku ev çi tecrube ye!«

Cawziyê, herd paç kir û bi flayî derketderva. Bi lez gêhiflte mal, bi telaflê keçik jiodê bi derxist û bi denge xwayî, zirav ûnexofl:

»De xwa çêke kincê xwayê ecer li xwake em en herin qesra pêfle... Tuê, arîkarîyazayîna Dotmîra me bikî!«

Keçika xizan ji tirsan hezîya, mîna flel-pellîya di hundir da çarx bû... Li kêlekêtefltê hevîr runiflt. Tim henîya xwa misdida, Jan ketibû seriyê wê û pêl-pêl li dor-alîyê xwa dinêriya. Mina ku dermanê efli-yê we li ser gelta(Kîlîm,cacim) ye. Daykawe hersîya, di çengê wêre gihirt û kiflîy-and:

»De hadee!.. Min bi mêcihemîne!..Tuê rind dizanî ku çî ye were serîyê te îsêvî!«

Navê keçikê Dîlan bû. Rabû û tewhewçûne cem pêfle. Xêrxwaz, le nerîya kukeçikê pirr killêrîyê, bang xizmetçîya kir.Di wê navberê de li ber pêfle geriya:

»Zatî êvar bûye, ji min re musede keku ez subê da herim cem Dotmîra me.«

Xêrxwaz qebul kir. Û odek da wê kuma ew îsterhet bike. Ji meraq an xew ne-kete çavê Dîlanê. Derkete der, li navbaxçê qonaxê çerxbû, hetta ku westîya. Liser bankekê (Kursîyekî dirêj) rûniflt...Bîra dayka xwe(Rehmeti) kir. Ku ew he-bûya qet van tifltan nedihatin serîyê wê...Nuha li wir... Li vê fleva tarî, mîna darê dinav bêxçe da. Bi tenê... bêkes... bêhêvî...Stuyê wê bi hemêzê wê da ket... Li Dinêbi tenê mayîn... bu agir û pêtî bi bedenawê ket û ew flewitîya... bêxwedî... mînaçêlikeke pisika... û hesreta wê mîna zeheru zûkum ji çavê wêda rijîya... Nalîna wedi navînê flevê da di bin flewqa stêrka debelaw bû... Di ve demê da giranîya des-tekî li ser milê xwe ferq kir. Veciniqî,

»Tu kî ye?« Dengekî kal got;»Qet metirse! Ez bersiva, pirsê tê û

dermanê derdê te me... Ji min ra bibêje kuderdê te çî ye!«, û li kêleka wê runiflt.Dîlanê çavê xwa mis dan û bi girî,

» Çend ro bûne ku Dotmîra me der-gufla xwa nehate Dinê! Kesên ku dixwa-zin ji wê re arîkarî bikin gifl mirin. Ewanadixazine ku ez subê wê bi zayin bidim.Tirsa min weng mezin e ku ezê bi flunaki-ma ku rakevim. Mirin... mîna ve flevê reflû tari ketiye ser dile min, Ezê nizanime kuçi bikim?..«

Kalikê porê wê mis da û bi wê flihabû,û got.

»Metirse!.. Ez dizanim ku tuê çi bikî..Rind guh bi ser gotinen min de... Ev nedergufl e!.. Di zikê Gulhezê de marek


heye. Ji bo wê gîfl bi zehera mar mirin.Subê ku tu çuyî cem Gulhezê qet nêzîkewê mebe, Çinqilek flîr germ bike û dînebin we û jê wegerê... Mar, ji flîr pirr hezîdikin. Te, gotine min gîfl fahm kirin?..«

D. gihot;,»Are!« emma giriyê wê tenika di zêde

bu û vê carê bi aflkere hîrr-hîrr giriya.Kalê ew teselî kir:

»Ji vê bi flûn da ezê werim cem te, emedî bûnî hevalê hev. De megrî!«..

Dîlanê girîyê xwa birrî çavê xwa paflkirin, û çerxê axzê kalê bû ku wî bi hesre-te ku di dilê xwe da hemez ke. Nêrîya kukes li kêleke wê tuneye. Ji tirsan revîyahundir. Kete odê derî qêm kir û xwa aviteser karolê. Çend deke bi flûn da kete xe-weka kurr. Mina periya raket. Weng bê-derd, weng, mazlum û bêguneh...

Subeda, derbase qasrê bû û bi xiz-metçîyan ra got:

»Çingilek flîr germ bikin û ji min rawunen.« fiîr germkirin û wanin dane D.We got:

» Nuha ma her kes ji odê derkeve« Herkes ji ode derket û D deri girt. Hate cemGulhezê çingila flir dani bin wê û ji wirweqedîya... Mar bi bîhnê flîr derket ûxuflîya hundirê çingilê. Dîlanê bi lez deri-yê çingilê qêm kir. Tirsa mirînîyê ku dibedene wê de gehifltî hev bi kesereka kurrbi derxist

»Oooh!..« Kesera wê mîna melodîkadramatîq di nav odê da belav bû. Xebergîyandine Xêrxwaz, Ew bi lez hate cemGulhezê Gulhez bêhal mayîbû û ji bîrveçûbû, halê vê pirsîya. Ji ve bi flûn da bidengek î pirr bi hêyêcan,

»Ka dergufl ê li ku yê?«Kesî bersiv neda. Xerxwaz, nezîke D

bû û direkt li çavê wê nêrîya û dîsa»Dergufl li ku ye?«Dîlan, tenîk pafl da çû, serîyê xwa kire

ber xwe, Çimkî, fedî, heyêcan, tirs û flayî

gifl tev-hev bûn. Li hemperî hukumdarêWelat, kî be zimanî wayî yê qetm bibe! Jibo we xizanê bi flune kir ku denke. Xêrx-waz, hersîya û bi qirrînî;

»Ka dergufl!«Dîlanê bi tilîya xwe cinqil îflmar kir bi

kekecî»E.. ê wa ye...« Pêfla heyret kir»Gulhezê min çingil wanî Dine!..« Li

singe xwa xist»Xwedê hiflê min biparêze! Wa çi afat

e wa çi bûyêr e?« Nezikî çingilê bû ku de-riye wê vekira. Dîlan, kete navberê û got:

»Di hundirê wê de marêkî hêye.«»Mar! Ta got mar?..« Çavê wayî

pelçiqivîn, giliz bi devê wî ket. D ji tirsandengê xwa dernexist. Seriyê xwe heqandû ew testîk kir. Di vê qîrînî û flêmatê deGulhez bi xwê hêsîya bi denge kî bêfer ûbêcan pirsîya ku dergufl dijinê û dise bîrveçû.

Xêrxwaz, gifl tembe kirin ma kes nebî-ze, ku dergufl mar e. Li flûna we bi millêtrebibêjin ku lawikeki pêfle bûye. BangeDîlanê kir û di guyê wêde kire pis-pis,sire xwê qem kir. Lapek pere dane wê ûew flîyand.

D,gehiflte mal, bavkê wê î li cût bu.Cawzîyê, derîya wê bi çar çava çav dikir.Pirsa wê ya siftê:

»Çi daye te?« Keçike pere dirêje wêkir û derbase odê bû xwe dirêj kir. Daykawê bi pere di destê wê de list û fliha bû...

Xêrxwez îlan kir ku ew roja îd e. Sê rojû sê flev cejn kirin. Sûwar bi cirît lîstin.Sîrk çêbû ji kurika re, cambaz li ser bêngerîya. fiêr di newberê helqeke diflevitî debazdan. Xort bi sîn-sîn lîstin, gowendkiflandin, tûrnûwê spor çêkirin, Kalikêbajêr jî tûrnûwe flah(Setrencê) çêkirin kubizanin ki li bajêr flampîyon e: Tu were kubirdikirin ki bû flampîyon? Li wir ez disadikewime navbera we û kalika, -min bi-borin- çimkî wan pirr araq wexarîbûn û


koçek bi lîstikandin dan. Wan sê rojen tûr-nûwê tim dipirsîyan; „Duhî kê qezençkir?“ û dîsa ji serî da dest pê dikirin.Xêrxwaz û Gulhez di qonaxê de tevhevman û kes nezîke xwe nekirin...

Dem derbas bû, mîna avê çemekî, ziktijî jîyan, bi ducanî. Yek caran bi qehr, zo-ranî û giran, yek caran bi flayî û sivikrijîya. Di wi zemanî de Dîlan, mezin bû.Keçikeka rind mîna dilopek av bû...

Evarekê, wezirê pêfle ji wî pirsiya;»Prensê me xort bû. Tuê, kînga wayî

bizewicinî.« Xêrxwaz, veciniqîya, du-sedekîke fikirîya u got;

»Çima nazewicînîm. Te qal kir emkeçike te, li wi markinî(Va „mar“ ne maryê ku dixuflê, yanî ne heywan e. Markiri-na zewicandinê. ew peyv pirr bafl liçerokê hat ne?). Tue qebûl bikî!« Wezir flabû û got

»Êree!«Xeber dan millet, çel roj û çel flev li dolê

xistin. Qonaxeka ecer hazir kiribun û rojaçel û yêka bûk anîne qonaxê. Dora dina rocenezê bukê bi derxistin. Buk bi axûyê marmirîbû. Ew dise zewicîyandin dise cenezebirine goristanê. hedî hedî fahm kirin kudisa afêtek li ser bajêr çerx dibê. Hate bîrawan, wexta ku prens hate Dinê ji wan pirrcenezê defn kiribun. Ji tirsan keçika xweveflartin, û dernediketin derwa.

Cawzîyê bîst ku ên bi prens re ze-wicîyan gifl mirin. Va firsenda ketibû de-stê wê û xwe gehifltande qonexa pêfle;

»Mîna ku hun dizanin keçikê min prensême anîbû dinê ji bo ve ew bafl dizane kuprens keseki çing e. Eger wê musede da makeçikê min bi prensî me re bizewice.«

Xêrxwez zati tu hêvîya xwe nemayîbûji bo ve got:

»Erê!«Cawzi çû mal keçik li ber argûne bû

ardû davête ser agir ku flîvê bikelîne.Daykê xeber da we ku ew bi buka malê

pêfle be. Dîlana xîzan, dizanî ku zavê mare. Ji bo ve batik(Kepçê) ji destê we dekete nav argûnê tama wê û tama flîvê jirevîya!. Daykê bi heyecaneka mezinserîyê keçikê fluflt kinçê ecer lêkirin û ge-hifltande qonaxê...

Pêfle kêsek zêr da wê û flîyand. D. liber pêfle gerîya ku ma qe ne sê roj û sê flevli dolê xin, ji vê bi flûn da ew here cemprens. Xêrxwaz bi bukê va tifltekî ku jihev re veflêrin tunebû. Herduya jî dîzanî,ku çi derîya Dîlanê çav dike. Wayî qebulkir. Bi subê re dest bi cejn kirin disa flayî ûlîstik bû hukumdarê bajêr.

Di fleva sisîya keçik ji qahr û kederende bi tenê derkete nav bêxçe ku xatir jijîyanê bixwaze zatî xew nedikete çavêwê. Dîsa li ser bankekê runiflt Li stêrkasêr dikir. Wê hobê nedigirîya, çimkî di-zanî ku qet umare we u hêvî ya we tuneye.Kesekî ku di destê were bigre tune. Ji bovê axzê guwana wê ê qêm bû.

Devdevî sube ra rabû ku derbase hun-dir be, giran-giran diçû ku derî veke destexwe dirêje zembereke dêrî kir ku yekîbane wê kir:

»fieva Xwedê li te xwefl be!« Dîlan, biaxzêê deng hatî de çerx bû û dit ku kalikeku li wextekê li berê hev naskirbûn, ûbûyûbûne nasê hevdu pirr fla bû bazdastuyê kalê ew hemez kir. Ji heyêcan re ni-zanî ku çi bike, »Te çi rind kir ku tu hatî,min jî xatir ji jîyane xast tu kesê min tun-ene ji te bîtir.« Kalik bi ve flabû porê wêmist da di destê wê ra girt kifliyan

»Tenik wexte te hê!-« D bi ecele ketenavbere florê wayî,

»Êre, ere! Ji te re her dem wextê minheye.«

»Were ku em li derekê runin û teniksobet bikin.« Derbase ser bankê bû û ru-niflt bi destê xwe tap-tap li bankê xist flunaku keçik rûne çêkir û got


»Çi he çi tune li cem te. Tuê rind î halkeyfê te çi ye. zuva ye ku me hev nediye,ji min re qalê bike ku ma meraqe min der-bas be.« »Tifltê ku ez qalê bikim tuneneema tiflte ku derîya min çav dike mirîn e.«fiewqê stêrkeke di çavê wê de dibirikîya ûzîz bû Kalik kenîya » va çi xemgînî ye!Tuê ciwanî. Ma mirinî qet nê bîra te. Jimin ra bibêje ku derdê te çi ye?«

»Ez, ê subo bi buk bime, herime cemprens. Mîna ku tu ji dizanî, ew mare.Hetanî nuha bi deh buk kufltin. Guvanamin e qêm e ku ewê min ji bikuje. Dewere ku ezê naxazime ku bimirim!« Kalikhîk-hik kenîya »Hah.. ha ..ha...Tirsa teeve? Tirsînî ji bir bike û flayî be! Êwîya nemar e! Xorteki kelefl û rind e. Yaku tu bikiçî ye, ez bi te ra bibejim. Subo, çel fistanehete çel û yekan li xwe ke û here cem wîbi wî re bibêje ku her yek ji we katek kinçji xwe bikin. Çimkî çel kefenê wayî hene,di bin wan çel kêfenan de xortekî derîyate çav dike. Te gotinên min gîfl fahm ki-rin? Bîrmeke tuê yekî û ewê yekî ji xwebikin.« Keserek ji dile keçike rabû û sevtawê mina dilope zer li flevê belav bû.

»Xwedê, ji te razî be!« Hevdu hemezkirin mina du evîndaren ku hev bîst sal inku nadîne. Kalike xwa ji we veqediyan ûxatir ji wê xast. Keçikê;

»Tue ki dîsa com bibî ema tenike çavke gotineka min ê heye. Tuê ji min rebibêjî ku ez ji te re çi bikim. Heteni nuhatim tu ji min re arîkar bûyi. Qat tifltekî kuez ji te re bikim tuneye? Kalik ê got:

»Êre heye! Eger ku lawikekî te bûnawî wayî „BEKO“ lêne!« û com bû çû...

Dîlan, derbase axzê qonaxê bû û xwedirêj kir kete xeweka kûrr...

Li dinê çiqes kesên nerind, rîyaker,hasûd û dilrêfl hebin jî, ro, her roj dîse di-biriqê û flewqê xwe ji wan napareze.. Halbu ku wan ev flewqa heq nêkirine.

Roj, dîse ew prosedûrê kir û bi derket,li ser bajêr sekinî. Di bin germî û flawqawê de Jîyan, rijîya cadde û kolana. Bi flayîlistik, bi dol û zurnê buk birine cem zava,pêya kirin... Dîlan, derbase odê bû. zavaxwe li ser nivîna dirêj kiriye li derîya wêçav dike. Bi dengeki mîna ku ji dine walîte. sar û dirîyayî.

»Tuê bixêr hatî! Çend sal in ku ezderîya te çav dikime! De xwe tazîke ûwere cem min.«

»Ji ber tazîkirinê qewlekî min heye!Ku te ew kir, ez ya teme.«

»fiûne qewlê te, li ser serîyê min e. Jimin re bibêjê, ku qewlê te, çi yê?«

»Her yek ji me, qatek kinç ji xwe bêxe,ez yek û tuê jî yekî!.. Te gotina min qebulkir?.. Ezê dest pêbikim.« Gulhezê fista-nek ji xwa êxist. Li markê xwa mêsi kir.Çavê mar, mîna kixê berxa ê li bin rojêhavînê biriqiyan. Wayî jî, ji bedena xwezirav kefênek kiflîyan û biderxist. Bi vêsirê hetenî sîh û nehe hatin.

Bedena wê mina dilopeka baranê li serpelge guleke hezîya, Bihna keçike minakaserêke li ode belaw bû. Laflê wê yîgewr, mina herîr di bin flewqa lambêdewek pirlantê biriqîya.

Mar qefenê xweyî paflî bi lez ji laflêxwê bi derxist. Li hemberî Dîlanê xortekîbi ser xwe,yêkî kelefl. Wê ji hêyêcana ki-rasê xwe dirîyan, parçe parçe kir û xweavite hemêza zêve û bi hav ra bûn. Ewanagehifltîne miradê xwe hun ji bimen bi flayîû rindî, de bi xatirê we.«


Di sala 2001‘an de bi navê Rojnotên Remî(Remis dagbok) pirtûkeke MargaretaHanson di nav weflanên APECê de hatweflandin. Ev pirtûk ji aliyê kontakt ûdostanetiya kurdan-swêdiyan de berhem-eke gelek balkêfl e. Di vê berhema delalde serpêhatiya du xortên kurd heye: Remîû Amîr. Zêdetir serpêhatiya Remî derdi-keve pêfl. Ew bûyerên ku di vê berhemêderbas dibin, bi devê Remî hatine vego-tinê. Ji ber vê yekê jî navê pirtûkê Roj-notên Remî (Remis dagbok) hatiye dayîn.Ev xortê 15 salî bi navê Remî di sala1984‘an de dema tê Swêdê di kampekepenaberan de dimîne. Di vê kampê deqasî 71 hevwelatiyên Remî yên kurd jîhene. Remî di kampê de rojekê rastî yekîbi navê Hesen tê, ew kes xalê Remî ye.Hesen gelek caran li Remî diparêze ûalîkariya wî dike. Çend sal derbas dibin,lê belê destûra li Swêdê mayîn û karkirinêji van herdu xortên kurd re (Remî û Amîr)dernakeve. Di vê navberê de gelek serêflî,astengî û problem derdikevin pêflberîRamî û Amîr. Di dawiyê de xanimekeswêdî bi navê Marianne digihêje hewari-ya van zarokan. Ev xanima xêrxaz dixwa-ze Remî û Amîr bike ewledên xwe. Mari-anne di maleke mezin de bi serê xwedimîne. Armanca vê xanimê ew e ku çendzarokên kurd ji xwe re bike ewled. Lêbelê dadigehên swêdî dijî vê yekê jî derdi-kevin vê daxwaza wê naperijînin. Bi vîtehrî Remî û Amîr wek du bira di mala vêjina swêdî de dijîn û digihêjin stareke

germ û însanî. Ev herdu zarok êdî vê xan-ima swêdî wek diya xwe dibînin û jê redibêjin: dayê! (mama).

Pifltî çend salan, di sala 1987‘an de de-stûra mayîn û karkirinê ji Remî û Amîr rederdikeve. Ev yeka wan gelek fla dike. Didawiyê de ev xanima swêdî biryar digreku van herdu zarokên kurd - Remî û Amîr- bibe Amerîkayê, li wir bide xwendin.Marianne gelek salan li Amerîkayê mayeû çar zarokên wê li Amerîkayê hene.Lingekî wê li Swêdê, lîngê mayîn liAmerîkayê ye. Dema ku karên Remî ûAmîr yên pasaportê diqedin, rojekê bibalafirê ev herdu zarokên kurd pifltî gelekmacerayan dighêjin Amerîkayê. Lê belêRemî wê keçika bi navê Madeleine ku de-mekê li Swêdê dîtibû, tu car ji bîr naka.Berî salan Remî carekê ji bo vê keçikê çigotibû: navê wê jî çiqas xwefl e! Ev rom-ana hacîmfireh bi bîranîn û evîna Made-leine ve diqede.1

Di vê pirtûka bi navê Rojnotên Remîderbara penaber û koçberên kurd gelektifltên hînkar û balkêfl hene. Burokrasî ûdijminahiya hemberiya hemberî penabe-ran di pirtûkê de tê protesto kirin. Ev ber-hema dokumenter mirov dikare bêje kuperiyodeke jîyana Margareta Hansonêpêk tîne. Berhemeke bîyografîk e. Ewherdu zarokên ku romanê de qala wan têkirin (Remî û Amîr) angorî îfadeyên nivî-skar kurdên Anadoliya Navîn in.2 Çawatê zanîn li Swêdê bi hezaran kurdên Ana-doliya Navîn dijîn. Paflê ev herdu zarok ji

SERPÊHATÎKE KURDÊNANADOLIYA NAVÎNRohat Alakom


Amerîkayê vedigerin, tên Swêdê. Yek jiwan Amîr niha li bajarê Goteborgê dijî.Navên wan di romanê de hatine guhartin,wek Remî û Amîr. Min carekê ji Margare-ta Hanson pirsî: Çima te paflnavê vî mêrx-asê romana xwe daniye Ararat? (RemîArarat). Margareta Hansonê gote min kuangorî îfadayê van zarokan, kal-bavênwan ji devera Araratê (Agiri) çûne deveraQonyayê. Margareta Hanson wusan jî de-mekê çûye devera Qonyayê zîyaret kiriye.Dê-bavên van zarokan yên rastîn dîtiye ûçend lêkolîn li vê deverê pêk anîne.

Heta niha li Swêdê bi sedan dost, alîgirû nasên kurdan peyda bûne. Ji van kesanyek Margareta Hanson. Ew gelek carantenê çûye hin deverên Kurdistanê yêncuda. Dema carekê çûye Kurdistana Tir-kiyê, hin polêsên tirkan dijwarî derxistinepêfliyê wê û nexwastine ku ew zêdetir bikurdan ve têkiliyan dayne. MargaretaHanson li devera Smålandê, bi taybetî jî libajarê Ljungby ji bo xebatên xwe yên aflî-tiyê û yên ji bo kurdan gelek tê nasîn. Ewli dorberê Ljungby li gundekî bi navê An-nerstadê dijî. Di vî xanîyê dîrokî de gelekcaran konferansên ser kurdan çêbûne.Çend kurd û hin swêdî tevî van konferan-san bûne û rewfla kurdan ji ber çavan rehatiye derbas kirin. Bi pêflengiya Marga-reta Hanson bi navê Smålandgruppenkomek hatiye saz kirin û vê koma piçûk jibo kurdan bi salan gelek kar kiriye. Çendkontakt û têkiliyên Margareta Hansonê bikurdên Amerîkayê jî ve pêk hatine û wêhewl daye ku doza kurdan li Amerîkayê jîbide nasîn.

Ji sala 1983‘an vir de Margareta Han-son pifltgirtiya tevgera Zengilê Aflitiyê(Fredsklocka) dike. Ev tevgera ji aliyêdoxtorê zarokan Jack Mayer, di sala1983‘an de hatiye destpêkirin. Jack May-

er yek ji wan endamên ”doxtorên dijîatomê” ye. Têkiliyên Margareta Hansonbi kurdan re di van salan de dest pê dike.Cara pêflîn alikariya kurdên AnadoliyaNavîn kiriye, paflê alikariya wan kurdênIraqê kiriye ku ji ber zordestiyên Saddamdi sala 1991‘an de revîbûn hatibûn Tirki-yê. Çawa tê zanîn ev kurdan li Tirkiyê dikampan de dijiyan. Lê belê MargaretaHanson van kampan wek kampên nazîyanbi nav dike. Ew bi xwe çûye yek ji vankampan, perîflaniya kurdan bi çavên dîti-ye. Bi taybetî Kampa Kiziltepe (li derdorêMerdînê) gelek bala Margareta Hansonkiflandiye. Ji bo van kurdan alîkarîke me-zin ya maddî û manevî nîflan daye, bi navêvan kurdan li Swêdê fondek vekiriye.Margareta Hanson zordestîya ser kurdanbi fotografan îspat kiriye û nîflanî cîhanêdaye.

Margareta Hanson, niviskara kitêbaRemis dagbok bi cilûbergên kurdî

1 Margareta Hanson, Remis dagbok - Den långa vägen till friheten, Apec, 2001.2 Bi Margareta Hanson re hevpeyvîn, Annerstad - 7/9. 2001.


Demekê zilamekî cotkarek hebû. Navê wî

Zêdan bû. Zêdan jî wekî her mirovî ji dê û

bavekî diwelide. Zarokatî û ciwaniya wî

di nav xizaniyê de derbas dibe. Derdê jarî

û xizaniyê pir dikiflîne. Belê ji ber ku ji

kar û xebatê hez dike, di demek kin de

xwedîmal dibe û hal û wextê wî xwefl

dibe. Di navseretiya xwe de maldar û

dewletî dibe. Her ku diçe hejmara zêç û

zarokên wî zêde dibe. Gava ku zarok lê

digihêjin, ber xwe dibîne, rihetir dibe Ji

ber ku bi nav salan de diçe û temenê wî

mezin dibe êdî derdor jî wî wekî Apê Zê-

dan dinase.

Îcar Apê Zêdan, heta bê bes maldar û

dewlemend û ewqasî jî aqilmend e. Aqilê

wî mû di qelêfle. Tenê ne aqilmend e jî ;

her wiha jîr û jêhatî û bi lebat e. Ax di de-

stê wî de dibe zêr. Lingê xwe naxe bin

xwe. Bo zêç û zarokên xwe, bi keda helal

dixebite û mal berhev dike. Çavê wî ne li

destê xelkê ye. Roj, meh û sal derbas di-

bin. Apê Zêdan dikeve bin darê sihetê,

ango nexwefl dikeve. Her ku diçe nexweflî

lê giran dibe. Roj bi roj dihele. Êdî diçe

darê mirinê. Xizm, dost û heval û hogirên

wî tev têne serdana wî. Ew bi xwe jî, tê-

dighêje kû mirina wî nêzîk bûye. Rojekê

malbata xwe li xwe dicivîne, bang li za-

rokên xwe dike û vê flîretê li wan dike:

-Zarokên min î delal, Xwedê dizane,

belê vaye ez dimirim. Hûn jî dibiînin ku

bi qasî têra we hemuyan bike, mal û milkê

dinê wekî mîrate dihêlim. Belê malê dinê

qirêja destan e. Rojekê were dê biqede.

Îcar ji bilî vî malê dinê jî , her wiha ji we

re gencîneyekê (xezîne) dihêlim û diçim.

Heta îro, ne min behsa vê xezineyê dikir û

ne jî we bîra tifltekî wisa dibir. Xezîne,

wekî mîrateyekê ji bav û bapîrê me de ji

me re maye. Bi rastî ez jî cihê wê niza-

nim; lewra bavê min jî cihê wê ray min

neda, belê bi gumana min li texma rez, di

nav zeviya me ya bi flikêr (koma keviran)

de ye. Ger hûn hemû kevirên flikêrê bidin

alî û zeviyê kûr bajon an jî hinekî lê bixe-

bitin û bikolin hûnê wê xezîneyê bibînin.

An jî der û dora rez hemû bidin ber bêr û

biviran, teqez hûnê rojekê li xezineyê rast

bên. Hunê hem bi vî awayî li mîrateya bav

û bapîrên xwe rast bên û hem jî dewle-

mentir bibin.

Çend roj derbas dibin, Apê Zêdan diçe

ser dilovaniya Xwedê. Zarokên wî pifltî

mirina bavê xwe; biçûk-mezin, jin û mêr,

bêr û bivir û merên xwe hildidin û li dora

rez û nava zeviyê belav dibin. Wekî ku

bibêjin “vê derê ji min re û wê dera ha ji te

re” dikevin nav xebateke bêwestan û

rawestan. Bi peroflîn û hêviya dîtina xezî-

XEZÎNEYA ZILAMÊ COTKARAdar Jîyan


neyê dest bi xebatê dikin. Kevirek namîne

ku binê wî nehatibe kolandin. Mistek ax

namîne ku nehatibe tevdan. Qûç û flikêrên

nava zeviyê bi carekê dikiflînin qeraxa ze-

viyê. Dar û diriyên nava rez ji binê de hil-

diqetînin. Kokele, mehser û bena hawir-

dora rez ji binî de hildiweflînin. Çi kevir û

kuçên ku hene dikiflînin derveyê rez. Bi

mebesta lêrasthatina xezîneyê, pala nezêr,

çol û çiyan, der û dor fetih dikin...

Bi flev û ro dixebitin, nava zeviyê û

derdora rez dikin wekî ku tu axê bise-

ridînî. Burx, zixur û flîjikek çi ye li nava

erd û rez nahêlin. Rez û zeviya ku mirov

nikaribû ji kevir û goman gavê bavêje êdî

dibe wekî tirafa êgir. Ew jî ne bes e, bi

peroflîn dest bi kolana qelaç û beyarên

dora rez dikin ku rojekê berî rojekê li xe-

zîneyê rast werin. Li xezîneyê rast nayên

Belê wê salê, tiriyê rez deh qatan û ceh û

genimê zeviyê jî bîst qatan ji yê her sal

bêtir û adantir dibe.

Bikurtasî wê salê xêr û adanî (bereket)

bi ser malbata cotkar dibare. Zarokên wî

radibin hatiniya xwe ya wê salê difroflin.

Bi qasî xezîneyekê pere bi dest dixin. Li

hev rûdinên û dibêjin:

“Xezîneya ku bavê me digot ev xebata

me bû.” Û têdigihêjin ku xezîneya herî

mezin kar û xebat e.

(Ji folklora kurdî)

Ji gundê Gedik, Heymana


Ziman û jiyan bi hev ve girêdayî ne. Jiyanher roj tê guhartin û herweha ziman jî têguhartin. Ji ber ku ziman deng û rengê jîy-anê ye. Jiyan bê guhartin deng û reng jî têguhartin. Loma ziman guharbar e. Bi tay-betî ev zimanên ku niha ji her alî vepêflketine û her roj di civaka wan a pêflketîde tiflt û îcadên nû çêdibin û ji wan re navû termên nû tên dîtin. Navên nû li wan di-kin. Gelo ji van îcadên nû re nav çawa têdîtin an jî tê lêkirin? Gelo rê û rêbaz çi ne?Ew bi tevî jî gotinên nû ne an jî ji yênkevn tên çêkirin? Belê di warê çêkirinagotin an jî termên nû de bi gelemperî çarmetodên term çêkirinê hene. Hema hemaev ji bo her zimanî derbas dibe û bi tay-betî ji bo zimanê Hînd-Ewropa. Ez dika-rim wan rêbazan weha bi rêz bikim:

1. Bi alîkariya pêflkîtan (prefîksan.önek) gotineke nû çêdikin.

Çend mînak: berçavik, bername,

berpirsiyar, darizandin, jêder, lêkolîn,

pêflmerge, parzemîn, paflnav…2. Bi alîkariya parkîtan (suffîksan-so-

nek) gotineke nû çêdikin:Mînak: asêgeh, nexweflnêr, nivîsok

(printer-yazflcfl), sarker (buzluk), qanûn-nas, sêlikger

3. Du gotinên cuda tînin cem hev û jiwan gotineke nû çêdibe ku bi kurdî ji goti-neên weha re bêjeyên hevdudanî (bileºikkelime) dibêjin.

Mînak: balafir, birêvebirî, bêhnvedan,gerekstêrk (planet-gezegen), tozmij (elek-trîk supurgesî)…

4. Bi tevî gotineke nû çêdikin.Ji van her çar metodan term çêkirnê ya

herî kêm dîsa ya çaran e. Yanî çêkirinagotineke nû gelek kêm e. Di gelek zimanî

de hema hema tune an jî nayê çêkirin. Dikurdî de jî gotinên weha tunin lê carnanhinek kes ji ber xwe ve çêdikin; bafl e kucîh nagire û zû ji bîr dibe.

Ev termên nû yên ku di warê teknîkanû de bi zimanekî derdikevin, piraniyagelên din wê termê wek orjînal digirin û ligor taybetiya qanûn û rêbazên zimanêxwe bi kartînin. Lê li hinek welatênpêflketî masmediya û ronakbîrên wan diheman demê de ku hîn ew terma nû yabîyanî neketiye ser zimanê gelê wan; ewbi awayekî lez û bez jê re bi zimanê xwenavekî dibînin û di masmediya xwe de bi-kartînin. Bi vî awayî pêfl li wê gotina bîy-anî digirin û gotineke nû li zimanê xwezêde dikin.. Wek nimûne ronakbîr û mas-mediya Alman di vî warî de gelek hesas inû gelek gotinên ku di warê teknîkî de heneû îro li seranserê dinyayê bi gelek zimanêbikartînin, alman jê re bi lez û bez bi al-manî gotin çêdikin. Wek nimûne, piraniyadinyayê dibêje televîzyon alman dibêjinfernseh (dûrdîtinok), ji telefonê re ferns-precher (dûrbihîstinok), ji radyoyê rerundfunk dibêjin.

Di vî warî de zimanzan ne yek in û dubefl in. Beflek ji wan dibêjin “bafltir ew eku mirov termên navnetewî bi karbîne ûterma nû bi kîjan zimanê derkeve mirovwê wek orjînal bigire û bikarbîne. Wêdemê ziman jî nêzîkî hev dibin…” Yênbefla duyem jî dibêjin “na, heger derfetên(îmkanên) mirov hebe divê her zimanwek almanan ji her gotineke nû re bi zi-manê xwe termekê bibîne, bafltir e. Ji berku her gotineke nû genciniya (xezîna) zi-man dewlementir dike û ziman bi pêfldixe…”

Çêkirina termên nûAmed Tîgrîs


”1. Ji wan niqtan pêve ko xasê denga-niya zimanê kurdî ne, di flikl û dengênherfan de, herçend heye, xwe li alfabeyatirkan nêzîk xistin û nê ne dûrketin. Ar-manca alfabê seknandina dengan li serkaxezê bi fliklan e, flikil bi herfan tênnîflan kirin û herf qebalewî bihemd in. Jilewre nîflankirina dengê bi (c) û yê bi (ç) ûbi hevguhartin û cihguhastina wan wekhev û bêferq e.

Lê bi vî awayî kurdên welatê jorîn ûheçî ko alfabêya tirkî dinasin dê bikaribinbê diflwarî ya kurdî hîn bibin û komel ûkitêbên me bihêsanitî bixwînin.

2. Herçend dibe, ew çend dengên her-fên latînî ên adetî ko di zimanên din denas in, di alfabêya kurdî de hilanîn û ne-guhartin. Bi vî awayî kurd dê bikaribin al-fabêya biyaniyan û biyanî ya me bi hê-sanîtî fêr bibin.

3. Nîflankirina her dengî bi herfekeserbixwe û ji awayê herfên hevedudanîxwe dûr xistin. Bê flik e ko hînbûn, xwen-din, nivîsandin û lêkdana herfên serxwe jiyên hevedudanî hêsanîtir e.

4. Her dengî bi herfeke cihê nîflan ki-rin, yanî ji awayê nîflankirina çend denganbi herfekê an bi dengekî bi çend herfan,xwe dan alî.

Ev awa ji fikra çêkirina alfabekê bihindik herfan an ji qesta qenc li ser sek-nandina denganiyê dikare bizê. Lê pê herdu jî nakevin dest û di ziman de bila sebebpirsinên di fliklî de ciyok peyda dibin û dinivîsandinê de tevlîheviyeke mezin berpêdibe.

Ji xwe di tu zimanî de denganî û nivî-sandin ne lêvên yek in û nivîsandin nikarebi tevahî li denganiya wî zimanî bê. Lew-re ji bo kitkit û rengên dengdaniyê bi alfa-beyê nayên nîflan kirin û li ser kaxezê se-kinandin. Welê bûwa diviya bû alfabêyaher zimanî ji (50-60) herfan hevedudanîbibe.

5. Herçend heye, ji barkirina herfan binîflanên nû, xwe dan alî.

Nîflan ji hêlekê di nivîsandinê de bi ve-gera qelemê wextê dide winda kirin. Jihêla din bi jibîrkirina nîflanê herf vedige-rin ser fliklên xwe ên eslî, bênîflan û tev-lîhev dibin. Pejrandina çend nîflanan bihev re ev jî dijwariyeke din e. Ji lewre jibona tevahiya herfên binîflan me ev (^)pejirand û navê bilindekê lê kir. Ji ber kudengên herfan hem diguherîne hem bilinddike û ji nîflanên wek (-,-) qenc têt veqe-tandin. Ji xwe boflbûna nîflanan nivîsan-dinê kirêt dike.

6. Herfên welê bijartin ku di fliklênxwe de li hev bên û bikevin hev. Ji lewradiviya bû ko em di nav herfên latînî debimînin û ji alfabeyên din wek yûnanî û

Alfaba Celadet Bedirxan

Kamuran, Sureya û Celadet Ali Bedirxan

Celadet Bedirxan di hejmara 2an a kovara Hawarê de li ser prensîb ûbingehê alfabeya xwe ya latînî flefl xalên girîng nivîsiye:


rûsî herfan megirin. Me jî welê kir û al-fabêya xwe bi hindik guhartina dengênherfên latînî û bi karanîna hinan bi bilin-dekê çêkir. Bi vî awayî û gora destûrênjorîn me alfabeya xwe bi sîh û yek herfanheveduu daniye. Herwekî di destpêkê deme da zanîn. Sehîtiya ko di hersêzarênkurdî de hatine çêkirin xuya kirine ko dizimanê kurdî de dengên bingehî ev sih ûyek deng in. Ew jî bi van sih û yek hefanhatine nîflan kirin. Belê herf hene ko gehzirav, geh stûr, geh ji pêflî, geh ji pafliyêtên xwendin. Lê lê ev ferqên ha ne ji gu-hêrîna cihderka dengan, lêbelê guhêrînarengê dengan têne pê û ji lewre di al-fabêyê de nayin nîflan kirin. Ji ber ko al-

fabê tinê dengan nîflan dike, ne rengê den-gan.

Ezê bi dengdaran dest pê bikim, ji sihû yek dengdarên kurdî, dengên hevdehênjêrîn, di alfabeya her zimanî de, bi ferqênkiçik, yek in.

b d g h k l m n p r s t f v w y z

Tenê di alfabeya tirkî de (q) û (w) nî-nin. Ji ber ku di zimanê tirkî de denginêncihê wek (v) û (w);(k) û (q) nayin dîtin.Dengê herfa (w) ji xwe di tirkî de peydanabit…”

(Celadet Bedirxan, Hawar, hejmar 2, 1Hezîran 1932, çapxana Tereqî-fiam)

Ji Alfabe ya M. E. Bozaslan


Wek tê zanîn bi latînî ”peda” zarok û”gojî” jî zanyarî ye û pedagojî dibe zanya-riya ji bo û li ser zarokan. Yanî îlmê hînki-rin û perwerdeya zarokan. Ev zanibûna liser zarokan ji hezar salan ve heta nihakombûne û gelek netewe ji hev girtine,transfer kirine û dikin. Di vê serdema kuem niha tê de dijîn, ji ber pêflketina zany-arî û teknîkê dinya gelek biçûk bûye, mi-rov zû bi tifltan dihese û jê fêde dibîne. Lêez dikarim bêjim, ku bi hinde tecrûbeyênhezar salan û teknîka niha ya hindepêflketî, dîsa jî mirov an jî dewletek nika-re bêje, ku ”min kilîteke sîhîrbaziyê dîtiyeû bi vê kilît an jî metodê dikarim di dem-eke gelek kurt de perwerde û hîndekariye-ke bafl û bi kalîte bi kar bînim.” Na, tifltekîweha tune.

Gelo çima?Ji ber ku însan ji her aliyê ve rengîn û

cihê ye. Însan ne bi tenê ji goflt hestî ye: Jialiyê îrsiyet, malbat, hîs, derdûdor, hêrs-bûn û westandin, birçîbûn û têrbûn, bijûn-darî, temen, hifl, daxwaz, heta sar û ger-mahiya hewayê, li ser her mirov cîhê cîhêû derece bi derece tesîr dike. Ev û gelektifltên dî li ser prosesa hînkirin û perwer-deyê tesîr dikin û kar û barên hînkirin ûperwerdeyê zahmet, girîft û aloztir dikin.

Berî her tifltî pêwîst e, ku dêûbav bi za-rokên xwe re bi kurdî bipeyîvin. Ev dest-pêkeke girîng û bingeh e. Dema dêûbav bi

zaroka xwe re bi kurdî nepeyîve, ev xalêndî yên ku ez li jêr rêz bikin, bêfêde ne.

Divê ji biçûktiyê ve ji zarokan re çirokbên xwendin. Di nav Kurdan di demaberê de, dê û pîrikan êvaran ji zarokan reçîrok digotin. Niha dem hatiye guhartin ûpiçek jî moderntir bûye. Her dêûbav berîku zarokên xwe bikin xew ji wan re çîrokdixwînin an jî dibêjin. Divê dêûbavênKurd ên xwenda jî êdî zarokên xwe wehamezin bikin. Zarokên xwe bi çîrokan bixew ve bikin. Ji bo zarokan çîrok gelekgirîng e. Di vî warî de serpêhatiyeke wehabalkêfl û berbiçav heye. Dayikeke Almanrojekê diçe ba zanyarê Alman Einstein ûjê tîka dike:

-Tu mirovekî zanyar î, kurekî minheye, ez dixwazim ku ew jî wek te bixwî-ne û bibe zanyarekî mezin. Gelo ew çibixwîne bafl e?

Einstein jê re dibêje:-Here bila kurê te çîrokan bixwîne.Jinik carek din jê dipirse:-Bafl e, ji derî çîrokan?-Bila dîsa çîrok bixwîne.Jinik her ku dipirse, Einstein heman

bersivê dide.Gelo Einstein çima hewqas xwendina

çîrokê girîng dibîne? Belê, ji ber ku diçîrokan de, hînbûn û hezkirina ji xwen-dinê, ziman, edebîyat, dîrok, jiyanacivakî, xeyal, fantazî, edet, xû, human-

”Yê ku ji zimanê xwe hez neke, ji miletê xwe jî hez nake!”

Amed Tîgrîs


îzm, macera, cografya, fikrandin û gelektifltên din hene.

Dîsa pispor û lêkolîngerên Ewropî yênku li ser dînê Îslamê dixebitin, flirove di-kin, ku di nivîsandina Quranê de bafl dîyardibe ku H.Z. Muhamed gelek çîrokên ere-bî yên kevn xwendiye an jî guhdarî kiriye.Di nav Sure û ayetên pêflîn ên ku li Mekêhatine û yên ku paflê li Medîne hatine deferqeke mezin heye. Di yên Mekê de bêh-tir tesîra çîrokên kevn ên ereban hene. Zi-manê wan lîrik e û bi kêflanên erebî hatinehunandin. Giraniya wêje û bêjeya erebheye.

Divê mirov bi zarokan stran bide guh-darîkirin. Di malê de, di demên musaît detim stranên kurdî bên strandin û guhdarîkirin.

Dê û bav tifltanokên kurdî ji zarokênxwe bipirsin û bersiva wan bidin. Tiflta-nok zarok dide fikrandin.

Dinyaya zarokan gelek fireh, rengîn ûbi fantazî ye. Ji ber vê yekê zarok jiçîrokên fabil hez dikin. Divê dêûbav gira-niyê bidin ser çîrokên fabil.

Zarok û ciwan heyranên bizav û serû-venan in. Nivîskarên pirtûkên zarokanpêwîst e, ku vê taybetî û daxwazên zaro-kan bigirin berçav û motîve bikin.

Ya herî girîng yek jê jî, zarok xwediyêenerjiyeke pir mezin û dewlemend e, ni-kare di cîhê xwe de raweste û tim dilîze.Divê dêûbav, hîndekar û mamoste bi vêyekê bafl bizanibin û taybetiyê bigirin berçav, xwendin û nivîsînê an jî karê hînki-rinê bi awayekî lîstikî pêk bînin.

Divê nivîs kurt û zelal bin, tîp mezin,wêne an jî fotograf rengîn û bi kalîte bin.

Ji bo zarok û ciwanan kovar û çîrok ûroman hebin. Di vî warî de ji zimanên dinwerger bên kirin. Niha ji bo zarokên biçûk

çend pirtûk hatine wergerandin lê hezarmixabin ji bo ciwanan heta niha nenivîskarên Kurd nivîsîne û ne jî ji ziman-ekî din hatine wergerandin. Îro li cîhanênav edebiyata netewî de edebiyata zarokû ya ciwanan bi serê xwe her yek beflek eû him jî befleke gelek mezin û girîng e. Divî warî de Swêd nimûneyeke gelek bafl e.

Televîzyonên kurdî giranî û girîngiyêbidin ser programên perwerde û yên zaro-kan. Him ji aliyê ziman, naverok û tek-nîkê ve gelek bafl û pedagojîk be ku balazarok û flagirtan heta yên mezinan bikflî-ne. Bikaribe bi programên televîzyonênbiyanî re reqabet bikin ku bala zarok û ci-wanên Kurdan bikflînin ku televîzyonênkurdî temafle bikin.

CD û fîlmên bi rengîn û bi kalîte he-bin, ku mamoste, zarok û kesên ku bixwa-zin bi kurdî hîn bibin, wan materyalan bikar bînin.

Di înternetê de ji bo xwendin û nivîsî-na kurdî rûpel û malokên kurdî hebin kukesên bixwazin, bikarin bibînin û jê fêdebibînin.

Niha dewra komputeran e û komputerbûne aletên lîstîkên zarokan ên herî hez-kirî. Divê dem û dezgehên Kurdan diwarê hînkirin û perwerdeyê de programênzarokan çêbikin ku zarok bikaribin bi zi-manê xwe jî bi komputeran bilîzin. Wêdemê kurdî jî dibe zimanê lîstik, perwer-de, wêje û teknîkê. Zimanê ku nebe zi-manê rojana perwerde, jîyana civakî ba-zar û çapemeniya netewî, çala mirinê timli pêfl wî kolandî û amade ye. Di demekegelek kurt de dikare gêr bibe û têre werbe! Di vî warî de gotineke me Kurdanheye û ev wek zêr e: Ev gotin hêjayê sedpirtûkan e. ”Yê ku ji zimanê xwe hezneke, ji miletê xwe jî hez nake.”


KERIYÊ PEZÊ MEMO mezin û ji çar-sed pezî bû. Wexta ku wî li ber çem pezêxwe diçerand, miyê wî mina hewê tizbî bihev da giredayî bûn. Dengê bîllura wî wekstrana bilbilekê diket guhê gundiyan. Dinav keriyê wî da li dori bist miyê refl ji he-bûn, ew pir ji bi qîmet bûn, ji bo ku jina wîAifle heriya wan ji tevna xwe re bê boyaxkirin diresand. Heriya miya refl ji Aifle rewek zerekî qul bû, ji bo ku we zehmet ned-ikifland ku ji geltê (kîlîm) xwe re heriyamiya refl boyax bike. flixula ku ku we pir jihez dikir, çêkirina gelt û balîvê risîni bûn.We ew hinak ji bo cêza keçikên xwe hinakji firotine re çêdikirin; bi taxsiyen xwe nûtucar dihatin gund, li pefl gund bi hemdêxwe li korna dixistin, bi tirkî û bi dengê kibilind bang dikirin, ku ew baliv û galtêrisînî distînin û li cîh wan xaliyê fabrîkaAfyonê didin. Gundiyên ku xwede kwîrkirî ji ew tifltê xwe yî bi qîmet didan tucarêsimbel refl û ji wan xaliye fabrika birengên cincikî distandin...

Her buharê Aifle diçû ser çola kesk,giya û çîçekê bi hezar rengî berhev diki-rin. Rindiya tabîeta gund û doraliya wemeriv efsûn dikir. Kilamên teyrên dengx-wefl û rengê pitpitkan gelek desen û ni-garê nû dinan per çavên Aifle. Bi rojan ewli çole digariya heta ku we çend tûrik tijîgiza û kulîlk dikir. Ew tiflta li ber malê liber roje redixist heta ku ziwa dibû.Paflinge we reng bi reng ji hev cuda dikir,li ber xaniyê xwe yi ji kerpîça nobet digirtku kesek destên xwe naveje kulilka, de-senên baliv û gelta ji di ber çavê xwe rederbas dikirin. Tîna rojê heta evare ew tifl-tan mina kaxizeke ziwa dikir. Ji xarmanabi flunda, wexta ku pez ji flîr ve dibû, we

heriya xwe li ber bîre difloflt û li ser tupêuzerlige redixist ku ma ziwa bibe. Herî bievare berhev dikir û texiste turikan. Diçend rojan de we ew herî gihifltik bi tefliyaxwe ku merê we je re li cem marangozêKonya çekirî bû diresand. Dora dine Rojêwe ew rîsa befl bi befl di biroflên mezin debi saetan dikeland. Kulilkê ji her rengekîcûda daveten hundire birofleke. Piflti kurîs û kulilk demekê direj tevhev dikeliyan,we rîs bi andite derdixist û ji bo ziwa bûneli ser tupê uzerlige redixist.

Paflinge we ew rîsa bi alîkariya jinengund dikir gog, Merê we Memo darê tev-nê hazir dikirin, bi alikariya merên gundbi tevflo sing dikutandin erde. Aifle bi rîsêsipî tevn dadigirt, jinên gund qefle bi qe-fle dihatin tevna Aifle xer dikirin. Hinan jiwe re xwarin çedikirin û bi xwe re dinan.Cezweyê Aifle yi paxirî ji ser agir denedi-hat. êdî Aifle ji rojhilat de heta rojava biralikariya keçikên xwe û jinên cirana tevndikir, wan ji hev re behsa dinya aleme di-kirin, dengê kirkîtê we diçû ezmanan.Çîrok û kilamên herî bafl hinge dihatingotin. Heta nîv hîve tevn xelas dibû. Cirandihatin û gelt û balîvên Aifle ku li ser di-warê harimê rexistîbûn pîroz dikirin.Rengên wanî xwefl û nigarên dewlemendli ber roja bi tîn diberiqîn.

Wan salên dawî Aifle ji mina jinêngundê din tevn nedan dagirtin, qet gelt ûbaliv çênekirin. Mirove ku ew nasdikirecêb dima ku Aifle dest ji tevna berda, ji boku tevn kirin ji we re mina îhtirasekê bû.

Çima Aifle dest ji tevnê berda?Demekê nû hate wî gundî jî. Tifltên nû

ku millet li bajaran distand ji roje ji bi qî-mettir bû. Gore risîni cîhê xwe dan go-

Heriya Miya ReflYusuf Yeflilöz


rayên naylonî, zarikên paxir cîhê xwe danzen plastîk, meflka flîr cîhê xwe da makînaû bi xwe kete axir ku bihelise, tendure qetqîmeta xwe nema, mîlangaz di dilandabû, kesekî behsa kevrê duganê ku biagir vedixesten nedikir, kibrît dest bi destdigeriyan. Hin pir tifltê nû ketîbûn gund,lê îro nayen bîra me. Xaliyê fabrîkê ji di-hatin firotin. Tucar bi pîkabe dihatin navgund, bi hemdê xwe li korna dixisten, bidengekî zîz bang dikirin: Ñeskimifl, ifleyaramaz hali aliriiiiiz, yeni fabrika halisiveririiiiz...“ Mal bi mal digeriyan û biçend gotinên hindik mer û jina malê ku zi-manê tucar fahm ji nedikir îkna dikirin.

Keçikê ber zewac êdî ji bo qelinê xwexaliyê fabrika û dolabê ji text û kontapîlakdixwasten, xorta ji keçikan re digotin, macêzê wan ji xaliye fabrikê rengbiriq be.

Aifle ji xwe da ber bayê ku li gund di-hat û carekê din tevn yan ji tifltên risînîçênekir.

Êdî tu qîmet û qedera mihên refl ji ne-man, ne kesekî heriya wan distand, ne jikesekî flîrê wan vedixwar. Ceh ku mihê refldixwarî di çavê Memo re diçûn, li demaberan berdanê wî mihê refl ji kerî veqetan-din ku ma ew zede nebin. Mihê refl êdî biser hev de hildikifltin. Wexta ku mewanêkîdihat, hema xort dikflandin hundire axir,wan bi kêra tûj mihêk refl serjerî dikirin,xwîna we li ber roje dibiriqî. Memo rojekeqirar da ku here bajer qesebekî bîne û mi-hên refl gihifltka bifrofle. Piflti nivro ew bipîkaba qeseb hate gund, lê nîvê pîkabê tijîmêwe û flîranî kirî bû, bawer bikin, wî perêmiha ji pêflin sandî bûn. Hatina qeseb ne lidilê Aifle bû, lê tu tiflt di destê we de ji ne-mabû. Qesebê bê îman her ku dest bi mi-hêke dikir, ew davete ser pîkabe. Lê xwedekir, wexta ku qeseb mih birin, yek ji wan,bi çewtî ketîbû axirê cîranan. Memo lineçû ferqe, ji bo ku wî piraniya wan dabûnserjekirin hejmara wan nedizanî.

Çend salan mihêk refl bi tene di navkeriyê pez da mabû. Memo ew neda serje-kirine, ne ku dilê wî bi we diflewitî, lê mihpîr bû û pir ji jar mabû. Miha pîr wek în-sanêkî sêwî diçû û dihat. Wî bawer dikir,ku ew miha rojekê kelx bibe û bimire.

Rojeke di ber nimeja nîvro galê gal ketenav zarokê gund û gihifltik berve riya qezedibezîn. Mezinên ku rewfla kurikê bi peroflû heyecan dîtin, meraq kirin ka ew ji bo jiwusa dibezin. Wexta ku mezina ew merikêli ser alapistke dîtin, wan qazi hevdu kirin,yekî banga yekî kir. Heta penç deqiqangundî gihiflt eriflîn pêfl gund. Kurika tijî qi-rike bang dikirin: Wêrin! Wêriiiin! Me-rikêk li ser hesinêkî bi du tekera hatiye.Guhê wî bi garikin mîna keçika! Gulî wîhene mîna jina!“ Mezinan pafle zarok jimerik bi durxistin, ew birin maleke, qimetû qedr dan wî, kera wî hesinî di axir de giredan û pifltî flîva evarê ji pirsîn ka miraze wîçiye. Merik cixara li ser cixara dikfland.Paflinge wî got. Min bîhist ku li wî gundîgelt dihatin çêkirin!“ Memo xwe avetenavbere û got ku, kesek îro gelt û meltançenake. Merikê ji xwe emîn got: min ji ewbîhist. Ez geltekê bi rengên tabiatê dixwa-zim. Eger jinên we yeke ji min li darxin,hun çî dixwazin, eze bidim we.“ Mera çayli ser çay dan merikê jar û zincafî û fikirînka kî li gund heye ku karêkî wusa bike.Hema hema gihifltka bi hev re navê Aifleanîn ser zimanê xwe. Aniha wan kurikkiflanden ku banga we bikin. Aifle hat ûmerik mirazê xwe ji we re ja got. Aifle li wiçaxê flor da merik. Ew fikirî ku sibe zû hereser çole, çîçek û giya berhev bike. Beri ewhere mal, bi Memo re got ku ew ji sibe he-riya miha refl bibire û di tûrikekî de veflêre.Merikê bi gulî ku heta nivê flevê ku guhdarîli merên gund dikir, pîfltî daxwastina wanflor da wan ku ew ji ber geltê ve boriyanbîstîne û bi xwe ji wan bîne gund ku mahete demekê nêzik awa flêrîn be gund.


Avrupai kurumlar 2001’i diller y›l› ilanetmiflti. Bu vesileyle düzenlenen etkin-liklerde çok dillilik, özellikle AB üyesi ül-kelerin resmi dillerinin karfl›l›kl› olarakö¤renilmesi konusu ön plana ç›kart›ld›.Ne yaz›k ki, az›nl›k dilleri, özellikle deyasakl› ve yokedilme tehlikesiyle karfl›kar›flya bulunan diller pek gündeme gel-medi, gereken ilgiyi görmedi.

Ayn› y›lda, Türkiye’de de bu vesileylede¤il de, Türkiye’nin AB’ne üyelik süreciçerçevesinde diller konusu tart›fl›ld›. Bukonuda tart›flmalar›n olmas› kendi bafl›naolumlu bir durum olarak görülse de, resmiTürkiye’nin, Türkçe d›fl›ndaki dillerekarfl› tutumundan, ne yasal ne de pratikalanda, herhangi bir de¤ifliklik olmad›.

Sözkonusu diller -Lozan antlaflmas›nauygun olarak, müslüman olmayan baz›halklar›n dillerine tan›nan k›smi haklarhariç- ötedenberi oldu¤u gibi, halen inkaredilmekte, kullan›lmas›, konuflulup ö¤re-nilmesi engellenip yasaklanmaktad›r.Cumhuriyetin kuruluflundan bu yana ha-kim olan bu zihniyet, de¤iflmesi beklenir-ken, aksine AB’ye üyelik yolunda yap›la-caklar› içeren ulusal programa aynenyans›d›.

Türkiye’nin, türkçe d›fl›ndaki dillereiliflkin resmi görüflü programda üç cümleile özetlenmifl bulunuyor. fiöyle deniliyor:

Türkiye Cumhuriyeti’nin resmi ve e¤i-tim dili türkçedir. Ancak bu, vatandafllar›ngünlük yaflamlar›nda farkl› dil, lehçe ve

a¤›zlar›n serbest kullan›lmas›na engelteflkil etmez. Bu serbestlik, ayr›l›kç› veyabölücü amaçlarla kullan›lamaz.

Bu üç cümleyi biraz aç›p yorumla-makta yarar var.

Birinci cümle ile, bir baflka biçimdaifade edecek olursak, Türkiye’de türkçed›fl›ndaki diller resmi dil olarak kabul edi-lemez ve e¤itim dili olarak kullan›-lamazlar fleklindeki görüflün alt› çiziliyor.

‹kinci cümlede, sözkonusu dillerin,günlük yaflamda kullan›lmas›n›n serbestoldu¤u müjdesi veriliyor. Bir kere, gün-lük yaflam kavram›, çerçevesi belli edil-medi¤ine göre, mu¤lak bir belirlemeoluyor. Bununla daha çok ev, sokak ve pa-zar yeri gibi mekanlar kastediliyor. ‹flte bumekanlarda, vatandafllar farkl› olan dille-rini, lehçelerini ve a¤›zlar›n›, devletin iz-niyle serbest kullanabilecekler. fiimdiyekadar yasak m›yd›? Diyesi geliyorinsan›n.

Herhangi bir dili yasaklaman›n im-kans›z oldu¤u günlük yaflamda, do¤alolan konuflma serbestli¤ini, hak veriyor-mufl gibi yapmak veya serbestlik bahset-me bonkörlü¤ünde bulunmak pek gülünçkaçm›yor mu?

Birde, bu bahfledilmek istenen serbest-li¤in, üçüncü cümlede yer ald›¤› gibi,ayr›l›kç› veya bölücü amaçlarla kullan›l-amaz emrinin gere¤i olarak, geri al›na-bilece¤i tehdidinde bulunuluyor. Bir dilinbölücü veya ayr›l›kç› amaçlarla kullan›l-mas› ve bundan dolay› cezaland›r›lmas›

D‹LLER YILINDADE⁄‹fiMEYEN Z‹HN‹YET

Nuh Atefl


nas›l oluyor? E¤er sözkonusu edilen,örne¤in kürtçe ile ayr›l›kç› veya bölücüpropaganda yapma konusu ise, o zamanayn› propa+anda’n+n türkçe yap›lmas›halinde, türkçe konuflma serbestli¤ine,ceza olarak, s›n›rland›rma koymak m›gerekir?

Sonuç olarak ulusal pro¤ramda türkçed›fl›ndaki dillere iliflkin olarak, ötedenberisürdürülen yasakç› zihniyet bir kere dahateyid ediliyor.

Türkçe de¤erli bir dil, onun korunmas›ve örenilmesi gerekli, türkçe d›fl›ndakidiller de¤ersiz, onlar›n korunmas›, ö¤re-nilmesi ve kullan›lmas› gereksiz biçimin-de bir anlam› olan bu zihniyetin, öteden-beri türkçe d›fl›ndaki dilleri konuflan bireyve topluluklar›n onurunu, kimli¤ini derin-den yaralad›¤›; onlar› küçük düflürdü¤üve bu temelde tarifi ve tamiri zor olan et-nik ayr›flma ve çat›flmalara yolaçt›¤› halentam kavranm›fl de¤il. Tek dil ve tek kimlikdayatmas› ortak kimliklerin oluflmas›n›önlüyor, baflka tekçi kimliklerin olufl-mas›na yol aç›yor.

Bu zihniyetin alt›nda, en baflta, sivil-asker Türkiye eliti’nin büyük bir bö-lümünün Türkçe d›fl›ndaki dillerin ser-bestli¤ine ülkeyi, milleti ve devleti böle-ce¤i kayg› ve korkusuyla bakmas›yat›yor. Uygarl›ktan nasibini alm›fl veyabu yola girmifl ve girmeye haz›rlanandevletlerin hiçbiri vatandafllar›n›n farkl›dil ve kültürlerine böyle bakm›yor. Onlar,farkl› dil ve kültürleri, kültürel zengin-liklerinin vazgeçilmez ve korunmas› ger-eken bir parças+ olarak görüyor ve onlar›yasalarla güvence alt›na al›yor. Afla¤›dasunaca¤›m örnekler buna kan›t teflkil edi-yor.

AB üyesi ve Kuzey Avrupa ülkesi olanFinlandiya, fince’nin yan›s›ra, ülkede yer-leflik bulunan isveç kökenli az›nl›k toplu-

luktan ötürü, isveççeyi devletin resmi diliolarak tan›yor.

Anayasas›na (madde 14) isveç diliniresmi dil olarak koyan Finlandiya, bununülkeyi bölece¤i, günün birinde özerkstatüsü bulunan îsveçli az›nl›¤›n ayr›l›pba¤›ms›z bir devlet olmaya yönelece¤iveya Îsveç ile bütünleflmeye kalkiflaca-bilece¤i türünde bir kayg› tafl›mad›. flayetFinlandiya Îsveç az›nl›¤›na bu düzeydebir statü vermemifl olsayd›, as›l o zamansözü edilen e¤ilimlerin Îsveç az›nl›¤› için-de uç vermesi, güçlü bir olas›l›k olarakortaya ç›kabilecekti.

Finlandiya’y› geçiyorum, orta Avrupaülkesi ve AB üyesi Belçika’ya geliyorum.1831’de kurulan Belçika devleti bafllan-g›çta üniter-merkezci bir yap›ya sahipti.Valonca devletin tek resmi diliydi. Di¤erdiller resmi düzeyde geçerli de¤ildi. Bunedenle, Belçika uzun y›llar, özellikle dil-lerin eflitsizli¤i konusunda, Valon-Flamanayr›flmas› ve kap›flmas›na sahne oldu.

Neticede, 1932’lerden bafllayan birsüreçte valonca d›fl›ndaki diller, flamancave almanca resmi dil olarak geçerlisay›ld›. 1970’den sonra, Belçika üniter-merkezci anlay›fl› terk etti ve federal dev-let yap›s›na geçti.

Bugün, Belçika’da yaflayan toplulu-klar ve yerleflik diller, özellikle valoncaile flamanca her düzeyde eflittirler. Belçi-ka bununla devletsel birli¤ini koruyabili-yor.

Bunun aksini yapm›fl olsayd›, yani va-lonca tek resmi dil ve üniter devletten aslavazgeçmem yoksa ülke bölünür demifl ol-sayd›, belki Belçika çoktan bölünmüfl ola-cakt›.

Bir örnekte Güney Avrupa’dan olsun.AB üyesi ve Türkiye ile pek çok paralel-likleri bulunan spanya’da, Franko döne-minde resmi dil tek ve ispanyolca (kastil-


ce) idi. ‹spanyolca d›fl›ndaki diller (bask-ça, katalanca, galiçce) yasakl› idi.

Franko’nun ölümünden (1975) hemensonra, ‹spanya,ülkenin bölünebilece¤iniileri süren güçlü muhalif kesimlerinitirazlar›na ra¤men, AB üyeli¤inden ony›ldan fazla bir süre önce, kendi iradesi-yle bu yasakl› dilleri resmen tan›d› vedaha sonra, 1978’de Anayasada bu dillereresmi dil statüsü verdi. ‹spanya anaya-sas›n›n 3. maddesi flöyle:

1- Kastilce devletin resmi ‹spanyoldilidir. Tüm ‹spanyal›lar›n onu ö¤renmeyükümlülü¤ü ve kullanma hakk› vard›r.

2- Di¤er ‹spanyol dilleri, otonomtopluluklarda, onlar›n statülerinin öngör-dü¤ü biçimde, ayn› flekilde resmidirler.

3- ‹spanya’n›n farkl› dillerden oluflanzenginli¤i özel olarak gözetilmesi ve kor-unmas› gereken kültürel bir varl›kt›r.

‹spanyolca d›fl›ndaki dillerin otonombölgelerde resmi ve e¤itim dili olarakkullan›lmas› dil yasalar›yla düzenlenmiflbulunuyor. Sözkonusu otonom bölgeler-

Heymana’l›Kürt çocuklar›

Ankara da


den biriside Galiçya’d›r. Galiçya Portekizile bitiflik ve zaten çok eskilerde Por-tekiz’e aitmifl. Bölgede konuflulan dil ga-liçce, portekizce ile akrabad›r.

‹spanya, Galiç bölgesine otonomi ve-rirken ve Galiç dilini resmi statüyle tan›r-ken, Galiçlerin bundan cesaret alarak,günün birinde ayr›lmaya yeltenip Porte-kiz ile birleflebilecekleri kayg›s›yla hare-ket etmedi. Tersini yapm›fl olsayd› kork-tu¤u bafl›na gelebilirdi.

Bask bölgesi de özerk bir yap›ya sahipve Bask dili, ‹spanyolca’n›n yan›s›ra, böl-gede hem resmi dil hemde e+itim dili ola-rak kullan›l›yor. Basklara bu haklar›n ta-n›nd›¤› dönemde, bölgede en güçlü örgütkonumunda bulunan ETA, günümüzdeoldu¤u gibi, ba¤›ms›zl›k için silahl› mü-cadele yürütüyor ve sivillere karfl› flid-dete baflvuruyordu. ‹spanya buna ra¤menotonomiye, ülkeyi bölece¤i ve bölücüle-re taviz olaca¤› gerekçesiyle karfl› ç›kan-lara ald›r›fl etmedi; ço¤ulcu demokrasiyeve otonomiye geçiflte kararl› davrand›.

Türkiye’de ise, hakimiyet Kürtçe TVyay›n serbestli¤ine bile, ülkeyi bölece¤i ,bölücülere taviz olaca¤› gerekçesiylekarfl› ç›kanlar›n elinde bulunuyor. Bu an-lay›flla, temel haklar ve demokratik de¤er-ler ülkenin bölünmezli¤i ve bölücülükgibi soyut, milliyetçi kavram ve kayg›larakurban ediliyor.

‹spanya’ya kadar gitmiflken, onunkomflflusu olan Fransa’ya u¤ramadan git-mek olmaz. Zira, Fransa Türkiye’de s›kçaörnek olarak gösteriliyor ve sanki Fransaile Türkiye’nin resmi dilleri d›fl›ndaki dil-ler konusunda tutumlar› ayn›ym›fl veTürkiye’nin bu konuda Fransa’y› örnekald›¤› biçiminde yan›lt›c› bir durum var.

Fransa’nin ‹spanya ile s›n›r olan böl-gesinde Katalan az›nl›¤› yerleflik bulu-nuyor. Katalanlar›n say›ca büyük bölümü‹spanya s›n›rlar› içinde kal›yor. ‹spanya

kendi Katalanlar›na özerklik tan›rken veKatalan diline resmi statü verirken,Fransa’n›n itiraz› ile karfl›laflmad›. Tür-kiye’nin Irak Kürtlerinin özerkli¤ikarfl›s›nda duydu¤u rahats›zl›¤a ve bafl-vurdu¤u askeri önlemlere benzer bir tepkiFransa’dan gelmedi. Hani diyebilirdi,s›n›r›n ‹spanya yakas›ndaki Katalanlaraözerklik verilirse, s›n›r›n bu taraf›ndakikatalanlarda benzer istemler ileri sürebilirve benim devletsel birli¤im bozulabilir.Böyle bir kayg›yla hareket etmedi Fransa.Ve ‹spanya’ya, Katalanlara bu haklar›tan›rsan senin AB üyeli¤ine tafl koyar›mtehdidinde bulunmad›. Bu konuda FransaTürkiye ile benzeflmiyor.

Fransa AB üyesi ülkeler aras›nda,frans+zca olmayan dillere karfl› en kat› tu-tumlu ülke olarak bilinir. Ancak bunara¤men o, bu konuda Türkiye’ye pek çokaç›dan benzemiyor. Fransa 1951 y›l›ndayapt›¤› bir yasa ile frans›zca d›fl›ndaki dil-leri resmen tan›d›¤›n› ilan etti. Daha son-raki y›llarda, özellikle 1970 ve 1980’lerdebu yasada iyilefltirmeler yap›larak ve birdizi kararname ve yönetmelikler ç›kar-t›lmak suretiyle, bu dillerin gelifltirilipö¤renilmesinin olanaklar› yarat›ld›. Bu te-melde, toplam 5 milyon konuflan› olan,frans›zca d›fl›ndaki dillerin; bretonca, bas-kça, katalonca, oksitanca, korsca, proven-salca, alemanca’n›n krefllerden üniversi-teye kadar ö¤renilmesi olanakl›. Okullar-da seçmeli ders olarak ö¤retilen bu dille-rin flimdi mecburi ders olarak ö¤retilmesitart›fl›l›yor. Sözkonusu dillerle radyo veTV programlar› mevcuttur. Korsika böl-gesinde, Kors diliyle ders verecekö¤retmen yetifltiren bir üniversite bulu-nuyor.

Fransa hükümeti, kendi Korsikal› bö-lücüleriyle görüflme yapabiliyor, ortak ka-rarlar alabiliyor. Buna göre, Korsika içinkararlaflt›r›lan özerklik statüsü yasama


yetkilerinide içeriyor. Engeç, federalizme kap› arala-ma anlam›na gelen bu yak-lafl›mla,Fransa ile Türki-ye’nin üniter devlet anla-y›fllar› aras›nda büyük fark-l›l›klar bulundu¤u ortayaç›km›fl oluyor. Birinde as›lad›yla an›lan özerk bir Kor-sika, di¤erinde as›l ad› vedili yasakl›, OHAL ile idareedilen, takma ad›yla Do¤uve Güneydo¤u bulunuyor.

Yine de, Fransa’da fran-s›zca olmayan dillerin ö¤re-nilmesinin önünde merkezi-yetçi müdahalelerin, büro-kratik engel ve mali güçlük-lerin bulundu¤unu zikret-mek gerekiyor.

fiimdi soral›m, FransaTürkiye’ye benziyor mu?Türkiye, ne yaz›k ki türkçed›fl›ndaki dilleri sahiplenmiyor; onlar›nülkenin korunmas› gereken kültürel zen-ginli¤inin bir parças› oldu¤unu söyle-meye dili varm›yor. Türkiye’de Türkçed›fl›ndaki dillerin varl›¤›n› resmen tan›-yan, onlar›n korunmas›n›, kullan›lmas›n›ve ö¤renilmesini öngören bir yasa var m›?Aksine, bu dilleri yok sayan, yok sayd›¤›halde yasaklayan onlarca yasa ve yasamaddesi yürürlüktedir. Bu dillerin özelçabalarla ö¤retilmesine bile tahammüledilmiyor. Örne¤in, ‹stanbul’da yasal ola-rak kurulmufl olan Kürt Kültür veAraflt›rma Vakf›’n›n (Kürt-Kav) ve KürtEnstitüsünün özel kürtçe kurs verme gi-riflimleri engellendi, haklar›nda aç›lan da-valar halen sürüyor.

Türkiye bu haliyle diller konusunda neAB üyesi ne de AB aday üyesi ülkelerinhiçbirine benzemiyor. Türkiye’yi bukonuda mutlak bir ülke ile benzefltirmek

gerekiyorsa, benim akl›-ma Franko döneminin‹spanyas› geliyor.

Vatandafl› olmad›¤›halde, Bulgaristan ve Yu-nanistan’daki Türkler içinanadilde e¤itimi, radyo veTV yay›n›n› savunan vebu yolda çaba harcayan,K›br›staki Türk az›nl›¤›için savafllar› göze alanTürkiye, kendi vatandafl›olan Kürt, Çerkez, Laz vedi¤er topluluklar›n anadil-lerini ö¤renmelerine, budille e¤itim görmelerinehiddetle karfl› ç›k›yor.

Soydafll›k ba¤›na tes-lim olmufl, onu vatandafl-l›k ba¤›ndan daha üstüngören anlay›fl›n hakim

oldu¤u bir ülke ve sistem uygar ve demo-kratik olamaz. Olsa olsa, buna göre Türki-ye, Soy-kratik Cumhuriyet olur.

Ulusal devletin, bu özelli¤ini art›kh›zla yitirdi¤i, s›n›rlar›n h›zla afl›ld›¤› birzaman diliminde ve sistem olarak, Fede-ral Avrupa Birli¤ine do¤ru yelken açm›flAB’nin aday üyeli¤ine ad›m atm›fl bulu-nan bir Türkiye, soy-sop ideolojisinetak›l›p kalmakla ve gerçekte var olmayan,bölünmez bütünlük’lerin s›n›r bekçili¤iniyapmakla ça¤dafll›¤› yakalayamaz.

Son olarak, tüm bunlara bakarak,denebilir ki Türkiye dünya’da, bölünmetehlikesi de¤il de, bölünme korkusununen yayg+n olarak yafland›¤›, ülke yöntem-lerinin bu korkuya yenik düfltü¤ü ve bukorkudan hareket ederek farkl› dil vekültürlere yaklaflt›¤› ender ülkelerden biriolarak ortaya ç›k›yor.

Bêflkardefl köyünden yafll› kad›nve çocuklar› ile


Birleflmifl Milletler (BM) flokta.

Bundan 30 yil önce,

Mezopotomya’y› kapliyan sulu ara-

zinin yüz ölçümü 15 000 - 20 000 km2

kadard›. Ama flimdi bunun sadece

yüzde onluk bir bölümü geriye

kald›. BM çevre program› (UNEP)

için foto¤raflar çeken Amerikan

Uzay Istasyonu (NASA) n›n, uzay-

dan çekti¤i fotograflar (Mayis 2001)

bunu açikca belgeliyor.-Kelimenin tam anlamiyla flok olduk.

Çünkü bu durum; bir zamanlar uygar-li¤in befli¤i olan bir yeri ilgilendiriyor di-yor UNEP bölüm müdürü, Tim Foresmanbir Norveç gazetesine (Aftenposten).

Firat ve Dicle nehirleri Irak’da bir-leflip, oradan da Körfez’e dökülüyor.Bundan dolayi, Mezopotomya’nin çevre-

si genelde hep verimli topraklara sahipoldu. Bu topraklar›n büyük bir bölümüIrak, ‹ran, Suriye ve Türkiye’de dir. Butopraklarda, en eski imparatorluklar olanAsuriler ve Babilyonlar yaflad›. Onlar›nuygarl›klar› bat› kültürünü önemli birflekilde etkiledi.

Global çevre katliam›n›n en son dra-matik örne¤ini sunan bu foto¤raflar, arafl-tirmacilara yeni teknolojiyle bu katliam›en ince ayr›nt›lar›na kadar izleyebilmeimkan›n› veriyor.

Tim Foresman diyor ki: Kaybolantopraklar› gösteren bu foto¤raflar, Firat veDicle çevresindeki do¤al de¤iflimi yillar-ca inceleyen uzmanlar› dahi flafl›rtt›.”Bunun bütün suçu: Irak, ‹ran, Suriye veTürkiye’de ki insanlar›n yaratti¤i faali-yetlerdir”.

DO⁄AMIZ ÖLÜYORHüseyin Kiflnifl

Dîmenek ji bajarê Hesenkeyfê Foto: Nesrin, 2001


UNEP“e göre bu ökolojik facia, ku-ruyan Aral Gölü ve yok olan Amazon or-manlar›yla karfl›laflt›r›labilir. Bunun geti-rece¤i sonuclar da: milyonlarca insan›nyaflad›g› 5000 y›ll›k bir kültür tehdit edili-yor. Geleneksel bir yaflam stilinin dam-galand›¤› bu bölgeden, insanlar›n büyükbir k›sm› göç etmek zorunda b›rak›l›yor.

Bu kaybolan topraklar ayn› zamanda,kara ve denizdeki ökolojik sistemi de et-kiliyor. Topraklardan da yaflam alan veüreyebilmeleri için ona muhtaç olanbal›klar›n –ve di¤er su ürünlerinin- soyu,UNEP’e göre h›zla tükeniyor.

Barajlar

Çevre facias›n›n temel nedeni insanlar›ndo¤aya olan müdahalesi sonucudur, diyorBM çevre uzmanlar›. Firat ve Diclede kibarajlar kadar dünyada çok az nehir baraj-lara sahip. Do¤al su ak›nt›lar›n› elektrikenerjisine çeviren otuz tane baraj var.Buna sulu tar›m› da eklemeliyiz.

Endüstriyel faaliyet, askeri hareketler– savafllar- faciayi daha da h›zland›r›yor.Üstüne üstlük, buna Körfez savafl› ve böl-ge de yaflanan krizler de eklendi.

Güneydo¤u Anadolu Projesi (GAP),Türkiye’nin, enerjiye aç olan pazar›naelektrik ve kurak topraklara su vereçe¤ihesaplanan bir proje. Buna göre Firat veDicle üstünde 22 adet baraj, 19 enerji ista-syonu ve 7000 km. uzunlu¤undaki sulamakanallar›, 2 dev tünel ve 1 ziraat (tarim)yüksek okulu kuruluyor.

Barajlar›n set tutmas›yla köyler vemezralar sular alt›nda kal›yor. Tar›ma el-veriflli alanlar›n hemen- hemen büyük birbölümü durmufl vaziyette. Hayvanc›l›¤aelveriflli havzalar yavafl yavafl bo¤uluyor.Tar›ma elveriflli topraklar bitiyor. Bal›k-c›l›k en alt düzeyde. Su ihtiyac› ve düflükfiyatlar nedeniyle köylüler, topraklar›n›büyük toprak sahiplerine satmak zorundakal›yorlar. Yöneticiler, barajlarin inflas›y-la herfleyin düzelece¤ini, buralardan bere-ket fiflk›raca¤›n› söylüyorlar. Ve de Kürt-ler ’’makus talihlerini” yenecekler… Fa-



Kaynak: Kurdish Human Rights Project: Zap vadisinden 8 baraj ve Hakkari Baraji

kat GAP in – flu ana kadar - göstermifloldu¤u gerçekler, bunun tam tersini gös-teriyor.

HER YER SULAR ALTINDA

Bir tarihi hazine olan Hasankeyf,Türkiye’de en büyük turist atraksiyonuolan bir flehir. ‹nsanlar›n, da¤lara oydu¤u5000 ma¤ara ona eflsiz bir mimarikazand›rd›. Mo¤ol imparatoru Timur-lenk’in mezar›, kalesi , flato ve bir abideolan köprüsü ile Hasankeyf bugün yavafl-yavafl sular alt›nda kayboluyor.

Dicle bir zamanlar Hasankeyf’de be-reketin ve zenginligin sembolüydü. Busembol- ora halk›n›n deyimiyle – ”baraj-larla” yok oluyor. Yani ”Ilisu Baraji”.GAP’›n 22 adet baraj›ndan bir tanesi.

Sular alt›nda kalan yerler, sadece Ha-sankeyf ile s›n›rl› de¤il. Bunlardan bir ör-nek de Zap vadisini verebiliriz.

Hakkari Barajinin set tutmas›yla flim-dilik, 3 köy ve 4 mezra baraj sular› alt›ndakalacak. Su alt›nda kalacak olan baz›önemli arkeolojik kal›nt›lar:

Kocanis (Konak) Kilisesi, Dere Alagi-pe Kilisesi, Mar Salita ( Beyaz Kilise –Der a Keriser) Kilisesi, Seavinis I Kilise-si, Seravinis II Kilisesi, Gümüslü (Kusin )Kilisesi, Soe Kilisesi, Gelezo Kilisesi,Der a Res Kilisesi, Nehri Köprüsü ( TasKöprü), Keyme saray› ve Kelat saray›.

Buna ilaveten 7 sanat yap›s› da sularalt›nda kalacak (*).

GAP projesi: ‹klim ve hidroloji, yeralt› kaynaklar›, bitki örtüsü, yaban›l hay-at, su mevcudu ve kalitesi, kültürel mirasve arkeloji, tar›m ve topra¤›n kullan›m›,nufus, biyo-fiziksel etkiler, sosyal etkiler,çevresel etkiler ve hukuki (ve di¤er) etki-ler incelenmeli, kamuoyu yarat›lmal›d›r.”Hiç de¤ilse elde kalan›” kurtarmak içinçaba gösterilmeli.



“Kilikia ile Ermenistan aras›nda s›n›r, için-de gemilerin yüzebildi¤i bir ›rmakt›r, ki ad›F›rat’ t›r. Ermenistan içinde her biri bir gar-nizonla tutulan on befl konakl›k yol vard›r,elli alt› buçuk parasang tutar. Bu bölgeyigemilerin yüzebildi¤i dört ›rmak sular,bunlar geçilmeden gidilemez. Birincisi D‹-CLE‘ dir, ikinci ve üçüncü ayn› yerdenç›kmad›klar› ve bir tek ›rmak olmad›klar›halde ayn› ad› tafl›rlar, birincisi Ermenis-tan’dan öbürü MATfiEN’lerin ülkesindengelir. Dördüncüsünün ad› GYNDES’dir ;(DIYALA Irma¤›) eskiden Kyros’un üçyüz altm›fl kanala ay›rm›fl oldu¤u ›rmakbudur. Ermenistan’ dan MAT›EN‘ler ül-kesine geçerken dört konak vard›r ve buülkeden KISSIA’ya vard›ktan sonra üze-rinde SUSA kenti’nin kurulmufl oldu¤u vegemilerin ifllemesine elveriflli bulunanKhoaspes’e kadar on bir konak, k›rk ikibuçuk parasang yoldur.” (1)

Yukar›daki tesbit, tarihin babas› HERE-DOT’un olup, yaklafl›k olarak M.Ö.450’lerde yap›lm›flt›r.

O dönemlerde Anadolu, M›s›r, Meza-potamya ve ran, BÜYÜK PERS ÏMPA-RATORLU⁄U’nun s›n›rlar› içerisindedir.SARDES’ten (Bugünkü Manisa) Pers’le-rin idari baflkenti SUSA’ya kadar gidenyola “KRAL YOLU” denmektedir. Here-dot bu yolu detaylar›yla tarif etmifltir.

Heredot’un ayn› yerden ç›kmad›klar›halde ayn› ad› tafl›rlar dedi¤i ›rmaklarBÜYÜK ZAP ve KÜÇÜK ZAP’t›r. KüçükZap, Za¤ros’lar›n URM‹YE GÖLÜ gü-neyine düflen da¤lar›ndan do¤ar, bugünkü

Erbil’in güneyinden, Kerkük ve Süleyma-niye’nin kuzeyinden geçerek D‹CLE’yedökülür.

Heredot, MAT‹EN’ler ülkesiyle ilgiliolarak afla¤›daki tesbitleri de yapm›flt›r.

“...Kyros, Babil üzerine yürürkenGYNDES (Diyala) k›y›lar›na ulaflt›. Bu suda¤l›k bir yer olan MAT‹EN’ler ülkesin-den kaynar.”(2)

“Kyros’un 360 kanala böldü¤ü GYN-DES gibi ARAX(Aras Irma¤›) daMAT‹ENLER‹N ülkesinden kaynar.”(3)

Diyala, KÜÇÜK ZAP’›n daha güney-indedir. Bugünkü Kirmanflah’›n kuzeyin-deki da¤lardan ç›kar ve Ba¤dat’ta Diçle’yedökülür.

ARAX bugünkü Aras nehri olupKars’taki da¤lardan ç›kar ve HAZARDEN‹Z‹’ne dökülür.

Heredot’un tesbitlerine göre, DIYALAIrma¤›’ndan bafllayarak ARAS Nehri’nekadar olan bölgede MAT‹EN’ler otur-maktad›r. BÜYÜK ZAP Ermenilerinmemleketinden geldi¤ine göre, Van Gölüve çevresinde Ermeniler oturmaktad›r.Buna göre MAT‹ENLER ÜLKES‹,URM‹YE Gölü merkez olmak üzere DI-YALA Irma¤›ndan bafllamakta, VANGölü’nün sa¤›ndan geçerek ARAS boy-lar›na yani Erzurum ve Kars’a kadaruzanmaktad›r. Baflka bir ifadeyle, DIYA-LA Irma¤›’›n dan bafll›yarak kuzeye do¤ruZA⁄ROS’lar›n tamam› ve AZERBAY-CAN, MAT‹ENLER’in ülkesidir.

Heredot, MAT‹EN’lerle ilgili olarakafla¤›daki bilgileri de veriyor :

KUR-MA‹TAN‹ / KUR-MANC


Birincisi; Perslere Satrapl›klar yoluylaba¤l› halklar›n ödedikleri, vergilerle ilgilibölümdür.

‘MAT‹EN’ler,Saspeirler, Alarodia’lar-dan iki yüz talant isteniyordu on sekizincihükümet.(4)

‹kincisi; Pers Kral› KSERKES’in Yu-nanl›lar’la savaflmak üzere haz›rlad›¤› or-dunun dökümünün yap›ld›¤› bölümdür: (5)

‘Zgyal›lar, MAT‹EN’ler, Marian-dyn’lar ve Suriyeliler Paphlagonia’l›larlaberaberdiler.… Paphlagonia’l›larla MA-T‹EN’lerin bafl›nda Magasidros o¤lu Do-tos vard›.”

Müslüman-Araplar M.S. 640’larda fe-tih amac›yla geldiklerinde bölgenin, yaniMAT‹ENLER ÜLKES‹’nin tamam›ndaKürtler’in(Arapça EKRAD) oturdu¤unugörmüfllerdir.(Detaylar için bkz. K.BurkayS. 104-105-106, Minorsky s.10-20-21)

Heredot’un tesbitleriyle Müslüman-lar’›n geldikleri tarih aras›nda, yaklafl›k1100 y›ll›k bir süre vard›r. Bölge bu süreiçinde, BÜYÜK ‹SKENDER dönemi ha-riç (ki yaklafl›k 100 y›ld›r) ‹RAN’a ba¤l›kalm›flt›r. (PERSLER, PARTHLAR veSASAN‹LER dönemleri)

Bu dönem içinde(‹SKENDER Dönemidahil ) Bölge’ye yani MATE‹NLER ÜL-KES‹NE, tarihlerin kaydetti¤i ve etnikyap›y› de¤ifltirecek kitlesel bir göç olma-m›flt›r. Bunu sa¤layan istikrarl› ve uzunömürlü ‹RAN Devleti’dir.

MED dönemini de dahil edersek busüre yaklafl›k 1300 y›ld›r. Milat yani‹SA’n›n do¤umu y›llar›nda ROMA’l›lar,M›s›r üzerinden Mezapotamya’ya gelmifl-ler ve FIRAT’la D‹CLE Nehirleri aralar›n-da s›n›r olmak üzere ‹RAN’la uzun süre-cek (M.S. 640’a kadar) bir komflulukyapm›fllard›r.Ama MAT‹ENLER Ülkesihep ‹RAN S›n›rlar› içinde kalm›flt›r.

Yani Müslüman-Araplar›n karfl›laflt›¤›Kürtler, Heredot’un bahsetti¤i MAT‹-

EN’lerden baflkas› olamazd›. Peki MAT‹-EN’ler kimdi?

Bölge’nin eski tarihini bilenlerin akl›nahemen M‹TANN‹’ler gelecektir. SahiM‹TANN‹LER, MAT‹EN’ler yani Kürtlerolabilir mi?

Bunun için Heredot’un zaman›danyaklafl›k 1000 y›l öncesine yani M.Ö.-1500’lere gitmemiz gerekmektedir. Bu ta-rihlerde M‹TANN‹’ler Diyala Irma¤›’ndanbafll›yarak Asur,Kuzey Mezapotamya,(Güneydo¤u Anadolu), Kilikya veKuzeySuriye’yi içine alan bir devlet kurmufl-lard›r. Baflkentleri WAfiSUKANI, bugün-kü Suriye’nin kuzeydo¤usundaki Resu-layn (Serê Kaniyê/Ceylan-P›nar) yak›nla-r›d›r. Devam›n› Prof.EkremAKURGAL’dan aktaralim :

“Mitanni devletinin krallar› H‹ND-AR‹kökenli idiler. Öyle anlafl›l›yorki Hindis-tan’a giden Hind-Arilerden baz› boylar,Kafkaslardan ya da ‹ran yaylas›ndanGüneydo¤u Anadolu’ya gelmifller ve oradayerli halk olan HURR‹LER’ le kaynafl-m›fllar. Yine Orta Anadolu’da oldu¤u gibi(Hitit-Hatti iliflkisinden bahsetmektedir)yerli halk d›flar›dan gelen yabanc›lardandaha yüksek bir uygarl›k düzeyinde idi.Ancak yeni gelenler genç ve savaflç› birhalkt› ve öyle anlafl›l›yor ki MAR‹ANN‹ad›n› tafl›yan bu soylu kifliler (AristokratS›n›f ) sahip olduklar› at koflulu hafif savaflarabalar› ve at yetifltirmek konusundakibilgi ve tecrübeleri ile zaptettikleri ülkedeüstünlük sa¤lam›fllard›. Nitekim BO⁄AZ-KÖY’ de bulunan ve Hititçe yaz›lm›fl dörttablette atlar›n iyilefltirilmesi, terbiye edil-mesi ve yabanc› bir iklime al›flt›r›lmas›konusunu ele alan eserin asl› K‹KKULIadl› bir M‹TANN‹’li taraf›ndan kalemeal›nm›flt›r.Asl› ele geçmemifl olan sözkonusu eserin H‹T‹TÇE çevirisinde teknikterimler ve say›lar SANSKR‹TÇE ve-rilmiflti. Zaten Mitanni Krallar›’n›n adlar›


da SANSKR‹TÇE’dir. Bunun gibiM‹TANN‹ Krallar› ‹NDRA, M‹TRA,VARUNA ve NASATYA gibi Hint tanr›-lar› üzerine yemin ederlerdi.(6)

Prof.AKURGAL’›n verdi¤i bilgileregöre M.Ö. 1490’la 1270 y›llar› aras›nda 13kral hüküm sürmüfltür.(7)

‹sim ve saltanat y›llar› flöyledir :M.Ö.-K‹RTA (1500-1490)-SUTTARNA (1490-1470)-BARATARNA (1470-1450)-PARSATATAR (1450-1440)-SAUfiSATTAR (1440-1410)-ARTATAMA (1410-1400)-II SUTTARNA (1400-1385)-ARTAUMARA (1385-1380)-TUfiRATTA (1380-1350)-MATT‹VAZA (1350-1320)-I SATTUARA (1320-1300)-VAfiAfiATTA (1330-1280)-II SATTUARA (1280-1270)

Kral isimlerinden baz›lar›n›n anlamlar›flöyledir:(8)

-ARTATAMA-Meskeni adalet olan-TUfiRATTA-Savafl arabas› h›zla öne

f›rlayan-MAT‹WAZA (veya fiATT‹WAZA)

Ganimet alanM. Roaf’a göre birinci kral›n ismi

KURTA’d›r. O¤lu 2. Kral SUTTARNA’n›nmühründe KURTA O⁄LU SUTTARNA,MA‹TAN‹ KRALI” yaz›l›d›r. (9)

Krallar mühürlerinde,”LUGAL KURMATAN” ünvan›n› kullanmaktad›rlar.YaniKUR MA‹TAN‹ KRALI. (10)

Krall›k, TUfiRATTA zaman›nda(M.Ö.1380-1350) gücünün zirvesine ulafl-m›fl, dönemin M›s›r Firavunlar› IV. Tuth-mosis, III Amenophis, IV Amenophis dö-nemlerinde akrabal›k iliflkileri kurulmufl-tur.(11)

Kral TUfiRATTA III AMENOPH‹S’eyazd›¤› iki mektupta kendisi için ;

“TUfiRATTA LUGAL GAL, LUGALKUR M‹TANN‹ “

Yani “Büyük Kral, Kur Mitanni kral›”ünvan›n› kullanm›flt›r. Prof. AKURGAL’agöre Tuflratta’n›n bu iddial› “LUGALGAL” “Büyük Kral” ünvan›n› özelliklefiravunlara karfl›› kullanabilmesi, MitanniKrall›¤›n›n bu dönemde eriflmifl oldu¤uüstün politik gücü yeterince belirtmektedir.(12)

Krall›k, kuzeyden H‹T‹T’lerin s›k›flt›r-mas› ve esas olarak Güney’den ASUR’untarih sahnesine yeniden ç›kmas› sonucuM.Ö.1270’lerden itibaren da¤›lm›flt›r.

Yukar›ya ald›¤›m›z verilerle bir de¤er-lendirme yapabiliriz :

1-I.Kral›n ismi K‹RTA / KURTA’d›r.Kammenbaur, bu ismin Hind-Ari olmad›-¤›n› söylüyor. (13) Elimizde baflka bir bilgiyok. Tesadüfen mi böyleydi, veya Kürt ke-limesiyle bir ilgisi var m›d›r, flimdilikbilmiyoruz.

2 - MAT‹EN / MAıTAN‹KUR MA‹TAN‹ / KUR MANCTuflratta dönemine kadar krallar “LU-

GAL KUR MA‹TAN‹” bu kraldan itibaren“LUGAL KUR M‹TANN‹” ünvan›n›kullanm›fllard›r MA‹TAN‹-MAT‹EN ay-n›l›¤› çok aç›kt›r.

Daha enteresan› “KUR MA‹TAN‹”“KUR MANC” benzerli¤idir. Bilindi¤iüzere KÜRT kelimesi daha üst birli¤in ifa-desidir. Kürtlerin en büyük bölümü olanKUR MANC’lar birinci kimlik olarakKUR MANC’›y› kullan›rlar. Necisin diyesoruldu¤unda, “KURMANC’›m” derler.Dilininse “KURMANCI” oldu¤unu sö-ylerler.

Prof.AKURGAL “LUGAL KURMA‹TAN‹”deki “KUR” sözcü¤ünü“MEMLEKET” olarak tercüme etmifltir.Yani “MA‹TAN‹ MEMLEKET‹ KRALI.


Mitanni tabletlerinin HURR‹ diliyle veHurri Çivi yaz›s›yla yaz›ld›¤›n› hat›rla-tal›m.

‹slam Ansiklopedisinin meflhur“KÜRTLER” maddesini yazan ViladimirM‹NORSKY de KURMANC sözcü¤ünetak›lm›flt›:

“Kurmanc sözcü¤ünün kayna¤› bilin-memektedir.Acaba bu KÜRT(Cyrtii) ismi-yle bir di¤er MEDYA kabilesi isminin ta-mamlanmas› m›d›r?” diyordu.(14)

Cyrtiiler Medya ve Persia’da yaflayanve daha sonra eski KARDUHLAR’›nmemleketleri olan Zagros Da¤lar›’n›nbat›s›ndaki topraklara yerleflen irani bir ka-vimdi. Roma kay›tlar›nda bunlar M.Ö.220ve 171’de Anadolu’da Roma,Selefkiler veBergama Krallar› aras›ndaki savafllaraücretli asker olarak kat›l›yorlard›.(15)

Di¤er MEDYA kabilesinden kast›, AsurKrallar›’n›n yaklafl›k M.Ö.840’larda UR-M‹YE GÖLÜ güneyinde karfl›laflt›klar›MANNA’lard›r.(16)

Buras› HEREDOT’un MAT‹EN’leri-nin yaflad›¤› bölgeydi ve kendisinden 400y›l önce bölgeye sefer düzenleyen AsurKrallar› onlar› MANNA/MANNA‹/MANA olarak isimlendirmifllerdir.

Minorsky’nin sorusu fluydu; KUR-MANC sözcü¤ü Cyrtii-Manna sözcükleri-nin birlefliminden gelmifl olabilir miydi?

Bugünkü Kurmanc’ca da bitiflik olarakKURMANC’›n bildi¤imiz bir anlam› yok-tur. KUR-MANC olarak ayr› yaz›ld›¤›ndadurum de¤iflir. ”KUR” (Q sesiyle okun-mal›d›r.) o¤ul anlam›na gelir ve KUR-MANC’›, MANC / O⁄ULLARI olarakokuyabiliriz.

Mitanniler’in Asur ve Kuzey Meza-potamya’ya hakim olduklar› dönemde,onlar›n yak›n akrabalar› oldu¤u anlafl›lanKASS‹T’ler de Güney Mezapotamya’yayani BAB‹L’e hakim olmufllard›. Onlar daHint-Ari tanr›lara tap›yorlar, Hint-Ari

isimler tafl›yorlar, atlarla ilgili teknik te-rimler kullan›yorlar ve feodal bir yap›yasahiptiler (ROAF, s.140). Kürt’lerin di¤erbüyük bir grubu olmalar› muhtemeldir.(Heredot’un K‹SS‹A dedi¤i yani ZagrosDa¤lar›’n›n Diyala Irma¤› güneyi ana ül-keleri olmal›d›r.). Krallardan ikisi’nin ismiKUR‹GALZU’dur. GAL Kral demektir.ZU’yu erken / h›zl› / çevik olarak okuya-biliriz.Yani KUR‹GALZU’nun tam tercü-mesi “ÇEV‹K KRALIN O⁄LU” olarakyap›labilir. isimdeki (i) tekil ba¤lant›d›r.

KUR‹GALZU’daki (KUR)’u MEM-LEKET olarak kabul edersek ÇEV‹KKRAL MEMLEKET i gibi anlams›z birisim ç›kar.

KUR’›n bugünkü Kurmanc›’da oldu¤ugibi, O⁄UL anlam›nda kullan›ld›¤›n›düflünüyoruz.

Elimizde, tarihsel verilere göre ayn› ol-mas› gereken, fakat dört ayr› dilde kay›t-lara geçmifl bir isim var :

-KUR MANC / Kurmanc› -KUR MA‹TAN‹ / Hurrice - — MANNA‹ / Asurca - —MAT‹EN / YunancaMitanni ve Maitani’deki ninni ço¤ul

ekleri olmal›d›r. Bugünkü Kurmanci de decümledeki yerine göre (ni), (ne), (no), (na),(an) ço¤ul ekleri kullan›lmaktad›r.

Kur sözcü¤ünün anlam›n›n HURR‹CEve KURMANC’da ayn olmas› büyük ihti-maldir. Ama bunun için daha fazla bilgiyeihtiyac›m›z vard›r.

MANC / MA‹TAN‹ / MANNA‹ /MAT‹EN isimlerinin birbirine çok yak›noldu¤u aç›kt›r. Aradaki farklar›, isimlerinfarkl› halklarca telaffuz edilmesi veya yaz-ma teknikleriyle ilgili olabilir. Bunu özel-likle ( T ) ve ( C-Ç ) sesleri/harfleriyle ilgiliolarak düflünmek gerekir.

3 - WAfifiU / KAN‹ (Baflkentleri)Kürtçe bir isimdir.” Kent, Orta Asur metin-lerinde UfiUKANI diye adland›r›l›r ve


isim benzerli¤i dolay›s›yla M.Ö. 9. yüzy›lkenti S‹KANU olabilece¤i düflünülmekte-dir. Yöneticisinin bir heykeli keflfedildi¤iiçin flimdi Sikanu’nun Kuzeydo¤uSuriye’de Resulayn (Ceylanp›nar)yak›nlar›ndaki Tel Fahariye oldu¤u art›kbilinmektedir.” (17) Kani “Çeflme” de-mektir ve bugün de kullan›lmaktad›r.Waflflu, bat› dillerinde kullan›lan wash(y›kama) kelimesiyle akraba olabilir.

Y›kama bugünkü Kurmanc›’da flu(flt›n)d›r.Tek bafl›na “flu”, periyodik olarakyap›lan beden ve çamafl›r temizli¤idir.“Ber–flu” y›kanmak üzere biriktirilen ça-mafl›r vb. dir. Waflflu-Kani’nin zaman için-de fiu-Kani’ye dönüfltüflünü düflünebiliriz.

4- Mitannili savafl arabas› sahibi soylu-lar (Aristokratlar) için ”MAR+ ANNU”dendi+ini yukar+da belirtmi+tik. M.Roafbunu ”MARYANNU ” olarak okumufltur.(18) Roaf bu s›fatla, Sanskritçe’de ”gençadam” ya da ”savaflç›” demek olan ”Marya” n›n benzerli¤ine dikkat çekmektedir.

‹simler yine ço¤uldur.Hatta iki defaço¤ullaflt›r›lm›fl olabilir.BugünküKurmanc›’da erkek kelimesinin karfl›l›¤›”MER”dir.Cümledeki yerine göre flu flekil-lerde ço¤ul yap››labilir : MER(A),MER(‹A), MER(AN).Normalde MAR-(‹AN), MAR(YAN) ço¤ul halleriolmal›d›r. MAR(‹AN)(NU) ve MAR-(YAN) (NU) daki (NU) ekleriyle kelimelerikinci defa ço¤ullaflt›r›lm›fl gibidir.Bu türço¤ullaflt›rmalar veya hatalar daha çokbaflka bir dilden ço¤ul olarak al›nan bir ke-limenin yeniden ço¤ullaflt›r›lmas›ndayap›l›r.

Kurmanc›’da ”MER ” basitçe erkekkarfl›l›¤› olarak kullan›l›r.Ama s›kl›klabunun üzerinde bir anlamda kullan›rlar :

”Heyfa Mera ! ””Me meri, merve ” derken bir soyluluk

anlam› vard›r.

Evlenmek kelimesinin Kurmanc›karfl›l›¤› MAR (k›r›n )d›r. ingilizcedeki (to)MARRY gibi Kelime anlam› (k›z›), erke¤evermek, erkeklendirmek olsa gerektir.Bu;Kurmanc›’da bafllang›çta ”MAR” olansözcü¤ün sonradan ”MER”e dönüfltü¤ünüde göstermektedir. Kimbilir belki ingiliz-cesinin de kökeni budur.

Kürtler’de feodal ya da s›n›fl› toplumyap›s› hala belli bölgelerde devam etmek-tedir. Soylulara ”a¤a ” ya da ”mir ” den-mektedir.Mir hatta Miri Miran ünvanlar›belli bir dönem Osmanl› imparatorlu¤uncada kullan›lm›flt›r. (Miralay vb. gibi )

5 - HURR‹LER, bugünkü KUR-MANCI’da çok canl› olarak yaflamaktad›r: (H sesi Hasan’da oldu¤u gibi okun-mal›d›r.)

-Ç› Hurre! – Ne Hür!-Ala tü Hurri? – Yahu sen Hür müsün?-Eva Hurreke! –O bir Hür!-Hurro - Hür olan.(Lakap olarak

kullan›l›r.)Bütün bunlarda HUR kelimesi bir

kimli¤i, bir kavmi ifade etmektedir ve neyaz›k ki ”gerizekal›”, ”anlayamayan” gibiafla¤›lama ifadeleri kullan›lmaktad›r.

Konumuz aç›s›ndan önemi, binlerce y›lönce tarihe kar›flan bir toplumunKurmanc’lar›n haf›zas›nda hala çok canl›olmas›d›r. Bu iki halk aras›nda yaflananiliflkinin çok detayl› ve yo¤un oldu¤unugösterir.

KÜRTÇE BATI ‹RAN D‹L‹ M‹D‹R?Vladimir M‹NORSKY 1938 y›l›nda

BRÜKSEL’de yap›lan bir bilimseltoplant›da ”KÜRTLER‹N KÖKENLER‹ÜZER‹NE ” isimli çok de¤erli bir çal›flmasunmufltur.

”Heredot’ta M.Ö. 6. as›rda buna benzer(Kürt ismini kastediyor.) bir isim geçmez.”(19) diyordu.


Kürt’lerin kökenlerini MED’lere ba¤-lam›yordu. MED’lerin M.Ö. 7. ve 6. as›r-larda ‹ran’da hakim güç olmas› nedeniylebölgedeki ‹rani (Cyrtiiler )-‹rani olmayan(MANNA’lar›n kökenlerini bilmiyordu.)gruplar›n kar›flm›fl olabilece¤ini ve MedDili’nin de etkisiyle Kürtçe’nin oluflmuflolabilece¤ini bir ihtimal olarak ileriyesürüyordu.

MEDLER ile PERSLER yak›n akrabakavimlerdir. Heredot’un anlatt›klar› dik-katle izlenirse, yönetim PERSLER’e geç-tikten sonra bile ortak gibidir.BAB‹Lkay›tlar›na göre MED Kral› AstiyagesM.Ö. 550’de PERS Kral› Kyros’asald›rmak istemifl fakat MED Ordusu sa-vaflmay› reddederek Astiyages’i Kyros’ateslim etmifltir.(20)

Muhtemelen çok yak›n hatta ayn› olanbir dili konufluyorlard›.Elimizde MEDDiline iliflkin yaz›l› bir metin yoktur.Heredot’un çok net olarak bildirdi¤i üzereMED’ler MAT‹EN’lerin güneydo¤usundayafl›yorlard›.Baflkentleri EKBATAN,d›bugünkü HEMEDAN. Matienler’in mem-leketini iflgal etmemifllerdi. Bugün ‹ran’dakonuflulan bir MED Dili yoktur.Süreç için-de tam anlam›yla Perslefltiklerini kabuledebiliriz.

Esasen Minorsky Kürtçe’nin di¤er Bat›‹ran Diller’inden çok farkl› oldu¤unu tes-bit etmifltir.

”Farsça gibi, Kürtçe de Bat› ‹ran Dille-ri’nden olmakla beraber, geçmifli Fars-ça’dan ayr›d›r.

Bu karfl›kl›¤a ve bugünkü dillerde bir-birine yabanc› unsurlar›n bulunmas›nara¤men, bütünüyle Kürtçe, Farsça’dan ta-mamen ayr› bir özellik göstermektedir.

E¤er elimizde bulunan Kürtçe belge-ler, edebi Farsça’n›n hakimiyetinin te-mellendi¤i devirden sonraya ait olma-sayd› bu durum daha aç›k görülürdü.

Böylece esas itibariyle kuzey-bat› vegüney-bat› ‹ran Dilleri büyük farklarlaayr›lm›fl olmamakla birlikte, genel kul-lan›fl bak›m›ndan, Kürtçe aç›k bir örnekniteli¤ini gösterir. Bu da kendisini yaln›zbugünkü Farsça’dan de¤il di¤er kuzey-bat› flivelerinden de ay›rmaktad›r.”(21)

Ve ”Kürtçe’nin temelinde önemli top-luluklardan birinin dili yat›yor.” diyordu(22). Minorsky hakl›yd› ve bu önemligrup M‹TANN‹LER’di. M‹TANN-‹LER’in Dili SANSKR‹TÇE ba¤lan-t›l›yd›.Sanskritçe eski Hintçe’dir

”Rig Veda” metinleri bu dilde yaz›l-m›flt›r.Metinlerin M.Ö.1200-1000 y›lla-r›nda düzenlendi¤i kabul edilmektedir.

Kurmanca’n›n Farsça ve di¤er bat›iran dillerinden çok farkl› özellik göster-mesi hatta ayr› olmas›, onun SANSKR‹Tba¤lant›l› olmas›yla aç›klanabilir.

Kurmanclar M.S. 650’lere kadaryaklafl›k 1250 y›l ‹ran Devleti’ne ba¤l›yaflam›fllard›r. Yaz›l› gelene¤i çok s›n›rl›olan Kurmanca’n›n bu uzun süredeFarsça’dan çok etkilenmifl olaca¤› do¤-ald›r. Kald› ki, Farsça ve Hintçe Hind-Av-rupa Dilleri’nin Indo-‹ranian GrubuDilleri’nden olup birbirlerine çok yak›ndillerdir.

Rig-Veda metinleriyle Avesta’dan”seçilmifl ” 100 kelimede 85 benzer keli-me tesbit edilmifltir.(23)

SONUÇMaiten, Manna, Kur Maitani, Kur Mancisimleri ayn› halk› ifade etmektedir.M‹TANN‹LER, Kürtlerin en büyük grubuolan KUR MANC’lard›r.

M.Ö.2000-1750 y›llar›nda Hint-Avru-pal› kavimler H‹T‹TLER, M‹TANN‹LERve KASS‹T’ler Kafkaslar veya ‹ranüzerinden yak›n do¤uya kitlesel bir göç


yapt›lar (Bu görüfl daha önceleri bilimadamlar›nca genel kabul görüyordu.)

Ancak son y››llarda Hint-Ari dillerininAnadolu’da olufltu¤u, merkezi bölgeninDo¤u Anadolu oldu¤u ve bu dili konuflangruplar›n buralardan Avrupa ve Asya’yada¤›ld›klar›na iliflkin alternatif görüfllerileri sürülmektedir (Bkz.Colin RENFREWA.g.e.) Göçün teknolojik alt yap›s› at koflu-lu savafl arabalar›yd›. (insano¤lu ata bin-meyi bundan yaklafl›k 1000 y›l sonraö¤renecekti.)

M‹TANN‹’LER Urmiye gölü merkezolmak üzere Diyala Irma¤›’ndan bafllaya-rak Za¤ros Da¤lar›’na ve Azerbaycan’a(Aras Nehri’ne kadar) yerlefltiler(veya yer-lefliktiler). Zamanla nüfuslar›n›n bir bölü-mü HURR‹LER’in oturdu¤u zengin Ku-zey Mezapotamya’ya s›zmalar yoluyla göçetti. Göçün bar›flç› oldu¤u anlafl›lmaktad›r.Çünkü baz› Mitanni Krallar›n›n isimleri,kral olmadan önce HURR‹CE’dir. Örne¤inKral fiattivaza’n›n Hurrice ismi KiliTeflup’tur (24)

Bu, göçebe olarak gittikleri ülke hal-k›yla olumlu iliflkiler içinde olduklar›n›göstermektedir.

Nüfuslar› belli bir yo¤unlu¤a ulafl›ncaBeylikler kurmaya bafllad›lar.Bunun tarihiyaklafl›k M.Ö. 1800’ler olmal›d›r.(25)

M.Ö. 1500’lere gelince bölgenin ta-mam›na hakim büyük KRALLIK’lar›n›kurmufllard›.

Krall›¤›n ana merkezleri olan MA-T‹ENLER ÜLKES‹’nin güneybat› bölüm-lerine (Nuzi, Erbil vb.) hakim oldu¤unu bi-liyoruz (26).Tamam› için bilgimiz yok.Ama hakim oldu¤unu veya irtibat halindeolduklar›n› düflünebiliriz.

Krall›k da¤›ld›ktan sonra MAT‹EN-LER ÜLKES‹, Med ve Persler gelinceyekadar ASUR’la komflu olmufltur. M‹TAN-N‹ nüfusunun MEZAPOTAMYA’da ya-flamaya devam etti¤ini düflünebiliriz.Hattasonraki yüzy›l hatta bin y›llar boyunca Ma-tienler Ülkesi’nden göç devam etmifl ol-mal›d›r. Nitekim, Müslüman-Araplar M.S.640’larda Kuzey Mezapotamya ve Suri-ye’ye geldiklerinde birçok bölgede Kürtnüfusla karfl›laflm›fllard›r. (27)

‹. Eken

KAYNAKLAR

1-Heredot Tarihi, Remzi Kitapevi 3.Bas›m –1991 s.2612-Heredot, s.763-Heredot, s.804-Heredot, s.1735-Heredot - s.3466-Prof.Dr.Ekrem AKURGAL, Anadolu

Uygarl›klar› NET Turistik Yay›nlar San. Ve Tic.A.+. 5. Bask› 1995, s.121

7-Akurgal, s.121-122-1238-Michael ROAF, Atlasl› Büyük Uygarl›klar

Ansiklopedisi MEZAPOTAMYA ve ESK‹YAKINDO⁄U ‹letiflim Yay›nlar› A.fi. Bas›m 1996s.136

9-ROAF– s.13710-AKURGAL, s.12311-AKURGAL, s.135-13612-AKURGAL, s.12313-AKURGAL, s.12114-M‹NORSKY, KÜRTLER, Koral Yay›nlar›

Bas›m 1992, s.80

15-M‹NORSKY –s.1116-ROAF, s.17317-ROAF, s.13518-ROAF, s.136-13719-M+NORSKY, s.820-ROAF, s.20321-M+NORSKY, s.76-77-7822-Kemal BURKAY, Geçmiflten Bugüne,

KÜRTLER ve KÜRD‹STAN, Co¤rafya, Tarih,Edebiyat Cilt I, DENG Yay›nlar›, ikinci Bask› 1997,s.114

23-Colin RENFREW, Archaeology and Langu-age, The Puzzle of Indo, European Origins, PenguinBooks, Published 1989 - s.193

24-ROAF, s.13725-MEYDAN LAROUSSE, SABAH YAYIN-

LARI, Mad. Mitanni Krall›¤›26-A27-BURKAY, s.104-105-106KURGAL,

s.125


Son yıllarda yafladıklarımız karflısında,kendi kendime ”Acaba kirlenmedik nekaldı?“ diye sormadan edemiyorum. Top-lumdaki korkunç kirlenmenin dıflında kal-mak mümkün mü? Temiz kalan kalbimizmi, beynimiz mi? diyorum. Daha tehlikelifleyler de düflünmüyor de¤ilim. Yönetim-de, politikada, meslekteki bu kirlenmelerflehirleri yaflanmaz kılıyor. Kasabalara,köylere gitmek gerekse, oralar kirlenmedimi? bu korkunç kirlenme karflısında; adi,hırsız, flöyle veya böyle düflüncelerdensuç iflledi diye içeri doldurdu¤umuz in-sanlar belki de en az kirlenmifl olanlardır.

Kirlenen eller, bedenler beyinler nere-lere uzanmadı ki? Okullara, gençlere, ki-taplara, basına... Çevremizi ve do¤ayı kir-leterek yok etmenin boyutlarını düflüne-miyorum. Yüre¤imin burkuldu¤u en kor-kunç kirlenme, insanla beraber sanata,türkülere dek uzanmıfl olması. Nefeslerve türküler sanat olarak, toplum gerçe¤inien güzel yansıtan de¤erlerimizden. Yöne-timlerin soysuzlu¤u ve kafatascı-yobazzihniyetler bunlarıda kirletiyor.

Yıllardır radyo ve televizyonda dinle-di¤zimiz bazı türkülerin, kirlenmiflliktennasibini aldıklarını gördükçe insanüzülüyor. Ezo Gelin türküsündeki naka-ratın ”Nen eyle de güzelnen eyle/ Çıkda¤ların baflına da oradan bize el eyle“flekli, gerçekte ” Nen eyle de güzel neneyle/ Çık Suriye da¤larına da oradan bize

el eyle“ biçimindedir. Dostluklar olma-yınca, ülkeler arasındaki düflmanlık tür-külerimizi de kirletiyor.

Bir baflka türküde ”Karflıdadır evleri“diye bafllayan dizenin aslı ” Karflıda kürt ev-leri“ oldu¤u ya da ”Güzeli güzeli türkmengüzeli (veya Türk’ün güzeli)“ dizesi, ”Gü-zeli güzeli kürd’ün güzeli“ denilirse, sankiiflin sırrı kaçıyor. Elbette güzeli bir ırka, ke-sime ait görmek yanlıfltır. Orijinali neyseöyle söylenmesi do¤rusu de¤il mi? YoksaTürk’ün, Çerkez’in, Avflar’ın, Türkmen’ingüzeli oldu¤u gibi; do¤al olarak ”Kürd’üngüzeli“ olmasıda gerekmez mi? Kürdün gü-zeli deyince, bu ülke zarar mı görecek? ‹ns-anları neden aptal yerine koyuyoruz? Mily-onlarca insandan, cin fikirli biri çıkıp da”Yahu! Her milletin güzeli oluyor daKürd’ün güzeli niye olmuyor?“ dese, nekarflılık verece¤iz? Yoksa, ”Git ulan! Nekürt var, ne de kürd’ün güzeli var“ mı deme-liyiz? Güzele tutkun insanların beynindeki”Esmer kürt güzeli“ nin varlı¤ını yok et-meye gücümüz yetecek mi?

Kirlenmifllikler, gerçekte zihniyet kirli-li¤inden kaynaklanıyor. Kardeflli¤i, dostlu-¤u, sevgiyi, paylaflımı her türlü güzelli¤iyansıtan türkülerimizi; yobaz, vurucukırıcı zihniyetlere kurban edip kirletiyoruz.

Bilinçli kirlenmeler yanında, bir konuyuyeterince bilmemekten kaynaklanan kirlen-meler de oluyor. Bir çoklarının bildi¤i flekli-yle ”Burası Mufl’tur yolu yokufltur“ un aslı

YOBAZLARA KAFATASÇILARA NEFESLER‹N-

DEY‹fiLER‹N-TÜRKÜLER‹N DERS‹:

HER ÇA⁄ HER ASIR B‹Z VARIZSüleyman Çiltafl (Bathasica Hektor)


”Burası hufltur yolu yokufltur“ oldu¤u gibi.Karadeniz yöresine ait bir türküde geçen”Atmacayı vurmufllar bir avuç kanı için“söyleyiflini nedense benimsemifliz. Oysa,bir avuç kanı için atmacayı vurmamızın bizivampirlefltirdi¤ini hiç düflünmemifliz. Oysa,”Atmacayı, yada Tirvana’yı vurmufllar biravuç darı için“ söyleyifli, taflları nasıl da yer-li yerine oturtuyor. Türkülerin otantik yapı-larında mükemmel bir ustalık var. Bununbilincinde olmayanlar, o mükemmel yapı-nın tafllarını oynatsalar da birer kale oldu-kları gerçe¤ini de¤ifltirmeye güçleri yet-meyecektir.

Oysa türkülerin, deyifllerin, nefeslerin;kafatasçı ve yobazların yüzüne ”Her ça¤zaferimizle dolu“ diye, bir tokat gibi pat-layan çı¤lıkları var. Bu çı¤lık: insan, sa-nat, toplum gerçe¤ini yansıtır. Bunları gö-zardı edersek ”Türk’ten baflka millet varmı Dünya’da?“ diye, flu destanı yazma-mız gerekiyor:

Bozkurtlarım Fatih’in torunlarıGelin destanımızı söyleyelimVatanım milletim derin devletimislam’ın kılıcı kalpleriniziVe de kurt gözlerinizi yöneltinBu kainatta ne varTürk’ten ve islam’dan gayrı diyenBesmeleyle bafllayalım destanımıza

Uçsuz bucaksız çöllerdeSiyah ya da apak örtünenlerÇöldeki TürklerimizKürt mü dedinizAltay ve Tanrı da¤larındaki gibiDa¤ Türkleri oldukları belli

Kızıl derili olanlarımıza flaflmayınAnayurt orta Asya’danBering Bogazından Amerika’ya geçmiflGözüpek Türklerimiz onlarMavi denizlerin dalgalı enginine bakan

Yezidi Kürtleri, Foto: Richard A. Martin, 1934, Antropology Archives The Feld Mueum, Chicago,Kurdistan In the Shadow of History, Susan Meiselas


Yüzlerin, renkleri, seslerin de¤iflikli¤ine aldanmayınDeniz Türkleridir hepsiisrailo¤lu Yahudiler mi kafa karıfltırıyorBelli ki ticaret Türkleridir

Yüzleri de hayatları gibi kararmıflAfrikalılar mıDers alsınlar diye yüce tanrımızınTabiat anamıza kapkara do¤urttu¤ubir garip Türklerimizden

Dinsizleri, bölücüleri, alçak komünistleriAlmıyor mu kafanızÜçü-befli bulmayan yüzdeleriyleErmeni-Moskof tohumları onlar

Tarihin bafllangıcındaFethettik Avrupa’yıNe kaldı ki geriyeOnlar da belliKimisi Çin kimisi JaponNe önemi var Türk olmasalar da

Elinde ”Türk mühürü“ kara kara dü-flüncelerle gezinip duran, hemen her fleye”Türk mühürü“ nü vurmakla meflgul yo-baz! Anadolu Bu mührü kabul etmez. Herfley Türk-islam mührünü kabul etmez.Koca bafllı Zeus’u kızdırmaya gelmez.Yıldırımlar saçar. Atefl püskürtür. Kor-kunç fırtınalar kopartır. Nemrut heykelle-ri, kartallar gibi baflına üflüflür. Lekesizbeyaz sütunlar gö¤süne saplanır. Anavar-za, flar, Kapadokya isyan eder. Anado-lu’nun tükenmeyen varlı¤ı karflısındayoklara karıflırsın. Gel her fleye kendimührümüzü vurmayalım. Ama kimlikle-rimizin ve eme¤imizin mührünü aynı say-gıyla taflıyalım.

Belli ki içinden ”Sen kimsin bozgun-cu?“ diyorsun. Hemen söyleyeyim: Yüz-de doksandokuz genetik soydanız. Gelgör ki, o bir fark çok fley ifade ediyor.

Sonra, anlayaca¤ın dilden konu_alım:”Dinim, dilim, mezhebim, tanrım insan“desem, bozuk plak misali olacak. Ana-dolu’dan ses versem: ”Tarihsel kimli¤imKürt, inanç kimli¤im kızılbafl“ biliyorumki, dinsiz imansız diyeceksin. Düflüncem,insanın insanına tapan desem ” Komü-nist“ diyeceksin.

Ne dersen de. Artık flu gerçe¤i kavra.Genlerin sırrı çözüldü: Yüzde doksanse-kiz ”Maymun ” denen hayvana, yüzdedoksandokuz birbirimize benziyoruz.Benzemeyen çok az fleyimiz var. Belki deherfleyi, o farklı bir fley karıfltırıyor. Anla-yaca¤ın, asıl bozguncu, farklı o bir fley.Suçu sana ve Tanrıya bulamam. Ama sen,her yobazlı¤ında aramızdaki bir genide¤il de, beni bozguncu ve bölücü buluy-orsun. Bense, farklılıklara ve benzerlikle-re hüü diyorum hüü...!


‹kinci Dünya savafl› döneminde Nazilerin,insan onuruna ve haysiyetine yönelik k›r›c›davran›fllar›, Savafltan galip ç›kan devletleri harekete geçirmifl ve bütün insanlar›n,farkgözetilmeksizin insani haklar› güvence alt›na al›nmak istenmifl ve bundan dolay› 1948y›l›nda, Birleflmifl Milletler taraf›nda, insan Haklar› Evrensel Beyannemsi kabuledilmifltir.

‹nsan haklar›, Avrupa’da Ayd›nlanma dönemi ile bafllar. Öncülü¤ünü ingiliz FilozofJohn Locke (1632-1704) yapar. Locka göre; insan özgür do¤ar ve siyasi erkin göreviinsan›n Do¤al haklar›n› güvence alt›na almakt›r hak vermek de¤il. ‹ngiliz, Amerkan veFrans›z devrimlerinin döneminde gündeme gelen, do¤al haklar düflüncesi ile beraberaktuel olmaya bafl1›yan insan haklar› düflüncesi, bu devrimlere ideolojik önderlik ederve fransz devrimi ile de daha ileri bir konuma ulafl›r. Fransiz devriminin üç anaslogan›n›n - Kardefllik, Eflitlik ve Özgürlük- kayna¤› olur.‹nsan haklar› için verilen mü-cadeleler giderek boyutlanmaya bafllar.1800 ortalar›nda Marksizmin, ekonomik,sosyalve kültürel haklar için verdi¤i mücadele ile devam eder ve hala da devam etmektedir.

1948 y›l›ndan buyana insan haklar›nda çok büyük geliflmeler yaflanm›flsa da, insanhaklar› için, verilen mücadeleler hala nihayi hedefine ulaflm›fl de¤iller. ‹nsan Haklar›Evrensel Beyannemesine imza atan devletlerin hemen hemen hepsi ç›karlar› söz konu-su oldu¤unda bu haklar› gözard› etmekten çekinmemifller ve günümüzde de çekinme-mektedirler. Birleflmifl Milletler taraf›ndan kabul edilen insan haklar›n›n hayata geçiril-mesi için mücadele etmek en çok ezilen halklara düflmektedir. Bundan dolay› ‹nsanHaklar› Beyannamesi’nin uygulanmas›na en çok bizim ihtiyac›m›z oldu¤u için, onlar›bilmek ve hayata geçirmeye çal›flmakta bizim görevimiz. Bu görevi baflkas›ndan be-klemeye ve istemeye hakk›m›z yok. Biz bize düflen görevi yapt›¤›m›zda baflkas›ndanyard›m istemeye yüzümüz olur. Günümüzde, insan haklar›n›n devletlerin bir iç sorunuolmaktan ç›kmaya bafllad›¤› görülmektedir. ‹ç hukukun yeterli olmad›¤› durumlardainsanlar, vatandafl› bulunduklar› ülkelerin imzalad›¤› anlaflmalar çercevesinde, d›fl hu-kuki kurumlara baflvurarak haklar›n› arama yoluna gidiyorlar ve böylelikle desorunlar›n› uluslararas› platformlara tafl›m›fl oluyorlar. Örne¤in, haks›zl›¤a u¤ruyaninsanlar›m›z, Avrupa ‹nsan Haklar› Anlaflmalar›na çerçevesinde Avrupa ‹nsan Haklar›Mahkemesine baflvurmaktad›rlar. Bugüne kadar bir çok insan›m›z A‹HM kararlar› ileu¤rad›klar› haks›zl›klardan dolay› hem tazminat alm›fllar hemde yap›lanlar›n haks›zl›koldu¤u mahkeme kararlar› ile onaylanm›fl ve de dünya komuoyuna duyurulmufltur.Peki bu anlaflmalar olmasayd› ne olacakt›?

‹nsan haklar› için yap›lan mücadele,etnik kimli¤imiz için verilen kavgan›n birparças›d›r. Unutmamal›y›z ki bütün, parçalardan meydana gelmifltir.

Türkiye’nin de, alt›nda imzas› bulunan ‹nsan Haklar› Evrensel Beyannamesi’niniçeri¤ini, yukar›da k›saca de¤indi¤im sebeblerden dolay› bilmemizin gerekli oldu¤unainand›¤›m için, beyannnamenin metnini yay›nlamay› faydal› görüyorum.

Sefoyê Asê

‹nsan Haklar› Evrensel Beyannamesi


‹nsan haklar› evrensel beyannamesi

‹nsanl›k ailesinin bütün üyelerinde bulunan haysiyetin ve bunlar›n eflit ve devirkabul etmez haklar›n›n tan›nmas› hususunun, hürriyetin, adaletin ve dünyabar›fl›n›n temeli olmas›na, insan haklar›n›n tan›nmamas›n›n ve hor görülmesinininsanl›k vicdan›n› yaral› sayana sevkeden vahfliliklere sebep olmufl bulunmas›na,dehfletten ve yoksulluktan kurtulmufl insanlar›n, söz ve inanma hürriyetlerinesahip olacaklar› bir dünyan›n kurulmas› en yüksek amaclar› olarak ilan edilmiflbulunmas›na, insanl›k zulüm ve bask›ya karfl› son çare olarak ayaklanmaya mec-bur kalmamas› için insan haklar›n›n bir hukuk rejimi ile korunmas›n›n esasl› birzaruret olmas›na, Uluslararas›nda dostça iliflkiler gelifltirilmesini teflvik etmeninesasl› bir zaruret olmas›na, Birleflmifl Milletler haklar›n›n, Antlaflmada, insan›nana haklar›na, insan flahs›n›n haysiyet ve de¤erine, erkek ve kad›nlar›n eflitli¤ineolan imanlar›n› bir kere daha ilan etmifl olmalar›na ve sosyal ilerlemeyikolaylaflt›rmaya, daha genifl bir hürriyet içerisinde daha iyi hayat flartlar› kur-maya karar verdiklerini beyan etmifl bulunmalar›na, Üye devletlerin, BirleflmiflMilletler Teflkilat› ile iflbirli¤i ederek insan haklar›na ve ana hürriyetlerine bütündünyada gerçekten sayg› gösterilmesinin teminini taahhüt etmifl olmalar›na, buhaklar ve hürriyetlerin herkesçe ayn› flekilde anlafl›lmas›n›n yukar›daki taah-hüdün yerine getirilmesi için son derece önemli bulunmas›na göre, BirleflmiflMilletler Genel Kurulu, insanl›k toplulu¤unun bütün fertleriyle uzuvlar›n›n bubeyannameyi daim gözönünde tutarak ö¤retim ve e¤itim yoluyla bu haklar vehürriyetlere sayg›y› gelifltirmeye, gittikçe artan milli ve milletleraras› tedbirlerlegerek bizzat üye devletler ahalisi gerekse bu devletlerin idaresi alt›ndaki ülkelerahalisi aras›nda bu haklar›n dünyaca fiilen tan›nmas›n› ve tatbik edilmesinisa¤lamaya gayret etmeleri amac›yla bütün halklar ve milletler için ulafl›lacak or-tak ideal olarak iflbu ‹nsan Haklar› Evrensel Beyannamesini ilan eder.

Madde 1

Bütün insanlar hür, haysiyet ve haklar bak›m›ndan eflit do¤arlar. Akil ve vicdanasahiptirler ve birbirlerine karfl› kardefllik zihniyeti ile hareket etmelidirler.

Madde 2

Herkes, ›rk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasi veya di¤er herhangi bir akide,milliveya içtimai menfle, servet, do¤ufl veya herhangi di¤er bir fark gözetilmeksiziniflbu Beyannamede ilan olunan tekmil haklardan ve bütün hürriyetlerden istifadeedebilir.


Bundan baflka, ba¤›ms›z memleket uyru¤u olsun, vesayet alt›nda bulunan, gayrimuhtar veya sair bir egemenlik kay›tlamas›na tabi ülke uyru¤u olsun, bir flah›shakk›nda, uyru¤u bulundu¤u memleket veya ülkenin siyasi, hukuki veyamillet-leraras› statüsü bak›m›ndan hiçbir ayr›l›k gözetilmeyecektir.

Madde 3

Yaflamak, hürriyet ve kifli emniyeti her ferdin hakk›d›r.

Madde 4

Hiç kimse kölelik veya kulluk alt›nda bulundurulamaz; kölelik ve köle ticaretiher türlü flekliyle yasakt›r.

Madde 5

Hiç kimse iflkenceye, zalimane, gayriinsani, haysiyet k›r›c› cezarlara veya mua-melelere tabi tutulamaz.

Madde 6

Herkes her nerede olursa olsun hukuk kiflili¤inin tan›nmas› hakk›na haizdir.

Madde 7

Kanun önünde herkes eflittir ve farks›z olarak kanunun eflit korumas›ndan istifa-de hakk›na haizdir. Herkesin iflbu Beyannameye ayk›r› her türlü ay›rdedici mua-leleye karfl› ve böyle bir ay›rdedici muamele için yap›lacak her türlü k›flk›rtmayakarfl› eflit korunma hakk› vard›r.

Madde 8

Her flahs›n kendine anayasa veya kanun ile tan›nan ana haklara ayk›r› muamele-lere karfl› fiilli netice verecek flekilde milli mahkemelere müracaat hakk› vard›r.

Madde 9

Hiç kimse keyfi olarak tutuklanamaz, al›konulanamaz veya sürülemez.

Madde 10

Herkes, haklar›n›n, vecibelerinin veya kendisine karfl› cezai mahiyette herhangi-bir isnad›n tespitinde, tam bir eflitlikle, davas›n›n ba¤›m›z ve tarafs›z bir mahke-me taraf›ndan adil bir flekilde ve aç›k olarak görülmesi hakk›na sahiptir.

Madde 11

1.Bir suç ifllemekten san›k herkes, savunmas› için kendisine gerekli bütüntertibat›n sa¤lanm›fl bulundu¤u aç›k bir yarg›lama ile kanunen suçlu oldu¤u tes-pit edilmedikçe masum say›l›r.2.Hiç kimse ifllendikleri s›rada milli veya milletleraras› hukuka göre suç teflkiletmeyen fiillerden veya ihmallerden ötürü mahküm edilemez. Bunun gibi,


suçun ifllendi¤i s›rada uygulanabilecek olan cezadan daha fliddetli bir ceza veri-lemez.

Madde 12

Hiç kimse özel hayati, ailesi, meskeni veya yaz›flmas› hususlar›nda keyfi kar›fl-malara, fleref ve flöhretine karfl› tecavüzlere maruz b›rak›lamaz. Herkesin bukar›flma ve tecavüzlere karfl› kanun ile korunmaya hakk› vard›r.

Madde 13

1.Herkes herhangi bir devletin s›n›rlar› dahilinde serbestçe dolaflma ve yerleflmehakk›na haizdir.2.Herkes, kendi memleketi de dahil, herhangi bir memleketi terketmek ve mem-leketine dönmek hakk›na haizdir.

Madde 14

1.Herkesin zulüm karfl›s›nda baflka memleketlerden mülteci olarak kabulü talepetmek ve memleketler taraf›ndan mülteci muamelesi görmek hakk›na haizdir.2.Bu hak, gerçekten adi bir cürüme veya Birleflmifl Milletler prensip veamaçlar›na ayk›r› faaliyetlere müstenit kovuflturmalar halinde ileri sürülemez.

Madde 15

1.Her ferdin bir uyrukluk hakk› vard›r.2.Hiç kimse keyfi olarak uyruklu¤undan ve uyruklu¤unu de¤ifltirmek hakk›ndanmahrum edilemez.

Madde 16

1.Evlilik ça¤›na varan her erkek ve kad›n, ›rk, uyrukluk veya din bak›m›ndanhiçbir k›s›tlamaya tabi olmaks›z›n evlenmek ve aile kurmak hakk›na haizdir. Hererkek ve kad›n evlenme konusunda, evlilik süresince ve evlili¤in sona ermesindeeflit haklara haizdir.2.Evlenme akdi ancak müstakbel efllerin serbest ve tam r›zas›yla yap›l›r.3.Aile, cemiyetin tabii ve temel unsurudur, cemiyet ve devlet taraf›ndankorunmak hakk›na haizdir.

Madde 17

1.Her flah›s tek bafl›na veya baflkalar›yla birlikte mal ve mülk sahibi olmakhakk›na haizdir.2.Hiç kimse keyfi olarak mal ve mülkünden mahrum edilemez.

Madde 18

Her flahs›n, fikir, vicdan ve din hürriyetine hakk› vard›r; bu hak, din veya kanaatde¤ifltirmek hürriyeti, dinini veya kanaatini tek bafl›na veya topluca, aç›k olarak veyaözel surette, ö¤retim, tatbikat, ibadet ve ayinlerle izhar etmek hürriyetini içerir.


Madde 19

Her ferdin fikir ve fikirlerini aç›klamak hürriyetine hakk› vard›r. Bu hak fikirle-rinden ötürü rahats›z edilmemek, memleket s›n›rlar› mevzubahis olmaks›z›nmalümat ve fikirleri her vas›ta ile aramak, elde etmek ve yaymak hakk›n› içerir.

Madde 20

1.Her flah›s sald›r›s›z toplanma ve dernek kurma ve derne¤e kat›lma serbestisinemaliktir.2.Hiç kimse bir derne¤e mensup olmaya zorlanamaz.

Madde 21

1.Her flah›s, do¤rudan do¤ruya veya serbestçe seçilmi˛ temsilciler vas›tas›yla,memleketin kamu iflleri yönetimine kat›lmak hakk›na haizdir.2.Her flah›s memleketin kamu hizmetlerine eflitlikle girme hakk›na haizdir.3.Halk›n iradesi kamu otoritesinin esas›d›r; bu irade, gizli flekilde veyaserbestli¤i sa¤layacak muadil bir usul ile cereyan edecek, genel ve eflit oy vermeyoluyla yap›lacak olan devri ve dürüst seçimlerle ifade edilir.

Madde 22

Her flahs›n, cemiyetin bir üyesi olmak itibariyle, sosyal güvenli¤e hakk› vard›r;haysiyeti için ve flahsiyetinin serbestçe geliflmesi için zaruri olan ekonomik, sosy-al ve kültürel haklar›n milli gayret ve milletleraras› i˛birli¤i yoluyla ve her devle-tin teflkilat› ve kaynaklar›yla mütenasip olarak gerçeklefltirilmesine hakk› vard›r.

Madde 23

1.Her flahs›n çal›flmaya, iflini serbestçe seçmeye, adil ve elveriflli çal›flma flart-lar›na ve iflsizlikten korunmaya hakk› vard›r.2.Herkesin, hiçbir fark gözetilmeksizin, eflit ifl karfl›l›¤›nda eflit ücrete hakk› vard›r.3.Çal›flan her kimsenin kendisine ve ailesine insanl›k haysiyetine uygun biryaflay›fl sa¤layan ve gerekirse her türlü sosyal koruma vas›talar›yla da tamamla-nan adil ve elveriflli bir ücrete hakk› vard›r.4.Herkesin menfaatlerinin korunmasi için sendikalar kurmaya ve bunlarakat›lmaya hakk› vard›r.

Madde 24

Her flahs›n dinlenmeye, e¤lenmeye, bilhassa çal›flma müddetinin makul surettes›n›rland›r›lmas›na ve muayyen devrelerde ücretli tatillere hakk› vard›r.

Madde 25

1.Her flahs›n, gerek kendisi gerekse ailesi için, yiyecek, giyim, mesken, t›bbibak›m, gerekli sosyal hizmetler dahil olmak ¸zere sa¤l›¤› ve rafah›n› temin ede-cek uygun bir hayat seviyesine ve iflsizlik, hastal›k, sakatl›k, dulluk, ihtiyarl›k


veya geçim imk›nlar›ndan iradesi d›fl›nda mahrum b›rakcak di¤er hallerdegüvenli¤e hakki vard›r.2.Ana ve çocuk özel ihtimam ve yard›m görmek hakk›na haizdir. Bütün çocuklar,evlilik içinde veya d›fl›nda do¤sunlar, ayn› sosyal korunmadan faydalan›rlar.

Madde 26

1.Her flahs›n ö¤renim hakk› vard›r. ö¤renim hiç olmazsa ilk ve temel saf-halar›nda paras›zd›r. ‹lk ö¤retim mecburidir. Teknik ve mesleki ö¤retimden her-kes istifade edebilmelidir. Yüksek ö¤retim, liyakatlerine göre herkese tam eflit-likle aç›k olmal›d›r.2.Ö¤retim insan flahsiyetinin tam geliflmesini ve insan haklar›yla ana hürriyetle-rine sayg›n›n kuvvetlenmesini hedef almal›d›r. Ö¤retim bütün milletler, ›rk vedin gruplar› aras›nda anlay›fl, hoflgörü ve dostlu¤u teflvik etmeli ve BirleflmiflMilletlerin bar›fl›n idamesi yolundaki çal›flmalar›n› gelifltirmelidir.3.Ana baba, çocuklar›na verilecek e¤itim türünü seçmek hakk›n› öncelikle haizdirler.

Madde 27

1.Herkes, toplulu¤un kültürel faaliyetine serbestçe kat›lmak, güzel sanatlar› tat-mak, ilim sahas›ndaki ilerleyifle ifltirak etmek ve bundan faydalanmak hakk›nahaizdir.2.Herkesin yaratt›¤›, her türlü bilim, edebiyat veya sanat eserlerinden mütevellitmanevi ve maddi menfaatlerin korunmas›na hakk› vard›r.

Madde 28

Herkesin, iflbu Beyannamede derpifl edilen hak ve hürriyetlerin tam tatbikinisa¤layacak bir sosyal ve milletleraras› nizama hakk› vard›r.

Madde 29

1.Her flahs›n, flahsiyetinin serbest ve tam geliflmesi ancak bir topluluk içindemümkündür ve flahs›n bu toplulu¤a karfl› görevleri vard›r.2.Herkes, haklar›n›n ve hürriyetlerinin kullan›lmas›nda, sadece, baflkalar›n›nhaklar›n›n ve hürriyetlerinin gere¤ince tan›nmas› ve bunlara sayg› gösterilmesiamac›yla ve ancak demokratik bir cemiyette ahlak›n, kamu düzeninin ve genelrefah›n hakl› icaplar›n› yerine getirmek maksad›yla kanunla belirlenmifls›n›rlamalara tabi tutulabilir.3.Bu hak ve hürriyetler hiç bir veçhile Birleflmifl Milletlerin amaç ve prensipleri-ne ayk›r› olarak kullan›lamaz.

Madde 30

‹flbu Beyannamenin hiçbir hükmü, herhangi bir devlete, zümreye ya da ferde, buBeyannamede ilan olunan hak ve hürriyetleri yoketmeye yönelik bir faaliyetegiriflime ya da eylemde bulunma hakk›n› verir flekilde yorumlanamaz.


KANDAHARLI KADIN

Amerikal› bir silah tüccar› havana purosu eflli¤inde kat›ks›z buzlu viskisiniwashingtonda demlenirken

burkha elbisesinin parmakl›klar› arkas›na;aryan güzelli¤isiyah gözlerive insanli¤ive zekas›ve anal›¤›ve kad›nl›¤› hapsedilmiflkandaharl› bir kad›nkurflun ve bombalarlasarhofl olmufl flehrintozlu bir soka¤›ndakuça¤›ndaki yaral› k›z çocu¤unusergiliyerekavuç aç›yordu

Ferîdûn

XIZANÎ

Minli deflta bereketêxizanî dîxizanîyekemîrov bi dev û rûyaû pifltê tîne erdêû xizanîyeke jêhatdi çîya û baniya helnedihatxizaniyekewek dizê xaflimû harmîna delêgura bihar

xizanîrojê bîstûcar saetwek guleke serserîli qurbanan digerîzarokên wek topek zêrbi çavên hasretli wîtrinên dûkkana dinêrî

bêdengîyekbêdengîyeke insan kerrû bîna mîrovan deng dikirû tirs hebûtirsêinsan, wek jehrê kobra nizûlî dikir

lê dizlêêê dizdizên ku...bi flêytên ra bi kav listineûbi abdêsta wxîna insananli refên nimijê rudinên.


...Min birîna dil pêçaBi por û biskên keçaPir dila biflevitîninEwê mina Zîn û Xeca...

Mem Xelîkan

Cilûbergên ji gundê Xelika

Documents

SÊ MEHAN CARÊ DERDIKEVE/ÜÇ AYDA BIR ÇIKAR.birnebun.eu/hejmar/birnebunweb14.pdf · Bunun d›ﬂ›nda, ‹ç Anadolu Kürt kültürü-nün derlenmesi ve korunmas› konusunda