temat: Bobrze ślady.

Szkoła podstawowa – klasy 4-6

Scenariusz 10

Cele ogólne: ‒ poznanie środowiska życia bobrów, ‒ poszerzenie wiedzy przyrodniczej ucznia, ‒ zachęcenie do samodzielnej obserwacji przyrody, ‒ kształtowanie umiejętności wyciągania wniosków na podstawie obserwacji, ‒ kształtowanie oceny skutków na podstawie zaobserwowanych działań, ‒ kształtowanie opinii na podstawie zaistniałych faktów, ‒ kształtowanie umiejętności komunikowania się, ‒ kształtowanie umiejętności pracy w grupie.

Cele operacyjne:Uczeń potrafi:

‒ obliczyć wiek drzewa znając jego obwód, ‒ wymienić trzy pozytywne aspekty działalności bobrów, ‒ wymienić trzy negatywne aspekty działalności bobrów, ‒ rozpoznać trzy rośliny występujące nad brzegami wód, ‒ podać ślady świadczące o obecności bobrów, ‒ podać gatunki drzew najchętniej zjadanych przez bobry.

Miejsce: sala.

Formy pracy: ‒ zespołowa, ‒ grupowa.

Metody pracy: ‒ pogadanka, ‒ obserwacja w terenie.

Wiek uczestników: V - VI klasa.

Optymalna liczba uczestników: 20 osób.

Czas przewidywany na realizację planowanych zajęć: 2 godziny lekcyjne (90 minut).

Materiały i środki dydaktyczne: ‒ mapy okolicy, ‒ centymetry krawieckie, ‒ kalkulator, ‒ notesy (zeszyty), ołówki, pisaki, ‒ karty pracy, ‒ klucze i przewodniki do oznaczania drzew oraz roślin wodnych, ‒ gips sztukatorski, naczynie na gips, naczynie na wodę, olej w spryskiwaczu (np. po wodzie toaletowej), scyzoryk, paski kartonu, pinezki, linijka.

Czynności przygotowawcze nauczyciela: 1. Uzyskaj informację o miejscach występowania bobrów w najbliższej okolicy. Możesz zwrócić się z prośbą o nie do

autor: Krzysztof Kus

Pakiet edukacyjny - W słowach kilku o wydrze, bobrze i wilku

2 10. Bobrze ślady

Szkoła podstawowa

najbliższego wydziału ochrony środowiska urzędu gminy lub miasta, nadleśnictwa, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska.

2. Na podstawie mapy i wcześniejszego rekonesansu zaplanuj trasę wycieczki wzdłuż rzeki, potoku, rowu melioracyj-nego lub brzegu jeziora. Wyznacz punkty, na których będą realizowane poszczególne zadania i nanieś je na mapę. Zwróć uwagę na bezpieczeństwo dzieci nad wodą i staraj się nie wyznaczać miejsc w najbliższym sąsiedztwie cie-ku wodnego.

3. Przygotuj komplety kart pracy oraz materiałów dydaktycznych dla każdej z grup biorących udział w zajęciach.4. Trasę i punkty nanieś na mapy, które będą rozdawane grupom uczniów pracujących w terenie.5. Dzień przed planowaną wycieczką przejdź trasę, sprawdzając panujące na niej warunki.6. Przed rozpoczęciem wycieczki omów z dziećmi zasady bezpiecznego zachowania się nad wodą. Poleć poruszać się

wzdłuż rzeki zwartą grupą, zachowując ciszę.

Przebieg zajęć:

A. Faza wstępna zajęć:1. Zaproś klasę na wędrówkę śladami bobrów. Celem naszej wycieczki będzie poznanie środowiska życia bobrów. Śla-

dami nazywane są wszelkie pozostałości po aktywności zwierząt, a więc będą nimi zarówno nadgryziony orzech, jak i tropy, czyli na przykład odciśnięta w błocie łapa bobra. W miejscach bytowania bobrów odnajdziemy wiele śladów ich działalności. Będą to zgryzy bobrowe, czyli ukośnie ścięte gałęzie, powalone drzewa liściaste, liczne wióry, ścieżki prowadzące w głąb lądu, zejścia do wody z brzegu, nory, a także tamy i żeremia. Samych bobrów najczęściej nie zo-baczymy, bowiem są to zwierzęta czujne i płochliwe, prowadzące raczej nocny tryb życia.

2. Podziel klasę na grupy cztero- lub pięcioosobowe. Każdej grupie przekaż mapę z wyznaczoną trasą i punktami oraz komplet materiałów dydaktycznych i kart pracy. Omów przebieg trasy i charakterystyczne topograficznie miejsca, np. most, kościół, ujście potoku.

3. Poruszając się wzdłuż cieku wodnego grupy powinny wypatrywać śladów bobrów w postaci pływających obgryzio-nych gałęzi lub powalonych drzew. W wypadku mniejszych strumieni można napotkać tamę piętrzącą wodę lub że-remie, będące bobrzym schronieniem. W większych rzekach w celu ukrycia się bobry wykopują nory.

4. W wypadku odnalezienia śladów bobrów przed punktem ćwiczeń, omów ich rodzaj, sposób powstawania, znaczenie. Po dotarciu na pierwszy punkt ćwiczeń zatrzymaj klasę i poproś o chwilę uwagi.

B. Ćwiczenia

Punkt nr 1. Obliczamy wiek drzew.1. Wyjaśnij rolę drzew w diecie bobrów (dodatkowe informacje na ten temat można odnaleźć w scenariuszu nr 2).

Nie zjadają one drewna a jedynie korę, łyko i liście. Powalenie drzewa o dużych rozmiarach wymaga od tych zwie-rząt wiele czasu i wysiłku, a długie przebywanie na lądzie jest dla nich niebezpieczne. Dlatego, jeśli mają taką moż-liwość, wybierają jako pokarm krzewy i młode drzewa, które są w stanie szybko przetransportować do wody. Star-sze okazy drzew są podgryzane najczęściej jesienią, gdy bobry muszą zgromadzić odpowiednią ilość gałęzi w pod-wodnej spiżarni.

2. Posługując się kluczem do oznaczania drzew postaraj się wraz z uczestnikami wycieczki, rozpoznać drzewa rosną-ce w najbliższym sąsiedztwie rzeki. Będą to głównie wierzby, topole, brzozy i olsze. Oglądając pniaki po drzewach ściętych przez bobry, postarajcie się stwierdzić, jaki gatunek drzew jest przez nie preferowany i najczęściej zjadany.

3. Poproś, aby każda z grup wybrała sobie jedno drzewo, jeszcze nieścięte przez bobry, i za pomocą centymetra zmie-rzyła jego obwód. Dzieci powinny dokonać pomiaru na wysokości tzw. pierśnicy, czyli około 130 cm od ziemi. Po-sługując się kalkulatorem oraz wzorem:

średnica pnia = obwód pnia podzielony przez 3,1416

‒ ustal przybliżoną średnicę drzew. Posługując się tabelą zamieszczoną w materiałach dydaktycznych nr 1, określ wiek drzewa na podstawie średnicy pnia. Poproś, aby dzieci w notesach (zeszytach) odnotowały średnicę i wiek po-szczególnych drzew.

4. Teraz porównaj uzyskane dane ze średnicą pni drzew ściętych przez bobry. Możesz dokonać pomiaru pozostałych

Pakiet edukacyjny - W słowach kilku o wydrze, bobrze i wilku

310. Bobrze ślady

Szkoła podstawowa

pniaków lub pni leżących nad wodą. Zapytaj, w jakim przedziale wieku drzewa są najczęściej powalane przez bobry.5. Po zakończeniu ćwiczenia przejdź z dziećmi (zgodnie z mapą) do punktu numer dwa. Postaraj się, aby to dzieci od-

nalazły go na podstawie mapy.

Punkt nr 2. Działalność bobrów.1. Zadaniem każdej z grup będzie analiza środowiska wokół stanowiska bobrów. Poproś, aby dzieci uważnie przyjrzały

się zmianom jakie zaszły w okolicy po pojawieniu się bobrów.2. Wręcz każdej grupie pisaki w kolorze zielonym i czerwonym, i poleć wyjęcie karty pracy nr 1. Poproś o wpisanie,

odpowiednimi kolorami, w puste kwadraty zauważonych zmian. Jeżeli, według grupy zaistniała zmiana w środowi-sku jest pozytywna, powinien zostać użyty kolor zielony, zmianę negatywną notujemy kolorem czerwonym. Wyja-śnij, że działania bobrów mogły mieć na pewne zjawiska wpływ bezpośredni, np. stworzone przez bobry poprzez bu-dowę tamy rozlewisko zalało łąki; jaki i pośredni, np. jednocześnie rozlewisko stało się miejscem żerowania i gniaz-dowania ptaków.

3. Przykładowe zmiany pozytywne: ‒ spowolnienie spływu wód powierzchniowych, ‒ pojawienie się roślinności wodnej (charakterystycznej dla wód stojących), ‒ oczyszczanie wód powierzchniowych, ‒ renaturyzacja koryt rzek, ‒ ścinanie drzew powoduje większy dopływ światła do niższych pięter lasu i bujny wzrost runa oraz podszytu, ‒ rozlewiska dają początek naturalnym procesom bagiennym, ‒ na obrzeżach rozlewisk zaczynają kształtować się rzadkie zbiorowiska leśne - lasy łęgowe i olsy, ‒ tereny zalane przez wodę stają się żerowiskiem dla wydry, czapli siwej, bociana czarnego, zimorodka, ‒ rozlewiska bobrów są ostoją dla ryb i bezkręgowców żyjących w wodach.

Przykładowe zmiany negatywne: ‒ zalewanie terenów rolniczych i leśnych, ‒ zamieranie drzew na zalanych terenach, ‒ podkopywanie brzegów rzek, w tym wałów przeciwpowodziowych, ‒ tamowanie przepływu wód przez przepusty drogowe i kanały, ‒ ścinanie drzew, w tym również owocowych i ozdobnych oraz cennych, np. pomników przyrody, ‒ powalanie drzew na drogi kołowe i szynowe, ‒ obalanie drzew na linie energetyczne i telefoniczne.

4. Po około 10 minutach zbierz grupy razem i poproś o odczytanie na głos wszystkich wniosków i obserwacji. Postaraj się rozdzielić obserwację od ocen i wniosków. Zwróć uwagę, że w wielu wypadkach nie można wysunąć jednakowych osądów wobec działań bobrów. Ścinanie drzew powoduje ich obumarcie, ale jednocześnie daje szanse na wzrost in-nym, mniejszym roślinom. Piętrzenie wód zalewa łąki, ale równocześnie powoduje lepsze nawodnienie okolicy. W za-lanym lesie zamierają drzewa, jednak stają się one wówczas cennym składnikiem ekosystemu jako miejsca bytowania dzięciołów czy larw chrząszczy żywiących się martwym drewnem.

Punkt nr 3. Bobrze tropy.1. Punkt nr 3 powinien być usytuowany w miejscu błotnistym, gdzie w gruncie można odnaleźć odciśnięte tropy zwie-

rząt. Wśród nich postaraj się wraz z uczniami odnaleźć tropy bobra posługując się materiałem dydaktycznym nr 2.

2. Odcisk łap przednich i tylnych bobra różni się od siebie. Łapy tylne są bardzo charakterystyczne - ich palce połą-czone są błoną pławną.

3. W przypadku odnalezienia tropu bobra każda z grup może sporządzić jego gipsowy odlew. W tym celu należy oczy-ścić trop z liści, trawy, drewna, a następnie usypać wokół niego wał z piasku lub ziemi. Trop oraz wał z piasku spry-skujemy olejem, aby nic nie przylepiło się do odlewu. Przygotuj w pojemniku gips, nadając mu konsystencję pół-płynną i wylej go na poszczególne tropy. Po 15 minutach za pomocą scyzoryka wydobądź odlewy będące tzw. nega-tywem (przypomina łapę zwierzęcia). Gdy gips będzie zastygał uczniowie mogą sprawdzić skąd prowadzi trop i gdzie się kończy.

4. Pragnąc uzyskać tzw. pozytyw, należy przymocować do każdego odlewu pasek kartonu za pomocą pinezek. Tak po-wstałe „naczynie” spryskaj olejem i wypełnij gipsem. Po 15 minutach oderwij karton i rozłącz oba odlewy. Otrzymasz

Pakiet edukacyjny - W słowach kilku o wydrze, bobrze i wilku

4 10. Bobrze ślady

Szkoła podstawowa

dokładne odciski tropu bobra w gipsie.5. Po powrocie z wycieczki, na następnej lekcji, dokonaj pomiarów tropu za pomocą linijki i porównaj je z kluczami do

oznaczania tropów i śladów zwierząt oraz z materiałami dydaktycznymi.

Zakończenie:Zapytaj dzieci o wnioski, zawarte na kartach pracy, dotyczące obecności bobrów nad rzekami i strumieniami Polski. Czy są to gatunki, których obecność w środowisku jest pożądana czy raczej szkodliwa.

Słowniczek trudniejszych pojęć:Reintrodukcja - ponowne wprowadzenie do środowiska naturalnego gatunku, który występował w danym miejscu i wy-ginął.Renaturyzacja - proces przywracania stanu naturalnego cieków wodnych, najczęściej skanalizowanych poprzez tworze-nie zakoli i meandrów.Żeremie - konstrukcja, służąca jako miejsce schronienia, a także przyjścia na świat potomstwa bobrów.

Wybrane pozycje z literatury:1. W. A. Chmielewski, Tropy i ślady zwierząt, wyd. PTTK „Kraj”, Warszawa 1983.2. K. Kus, Cztery pory roku przedszkolaka. Zima. FWIE. Kraków 2008.3. E. Tyralska - Wojtycza, Zielona szkoła - poznaj swoje środowisko, 2001.4. Drzewa i krzewy. Łatwe i pewne rozpoznawanie. Przewodnik, Firma Księgarska Jacek Olesiejuk, Warszawa 2009.5. Jakie to drzewo? Przewodnik, Delta W-Z, Warszawa 2009.6. J. D. Godet, Przewodnik do rozpoznawania drzew i krzewów, Delta W-Z, Warszawa 2000.7. http://www.wigry.win.pl/bobry.htm8. http://tnz.most.org.pl/dokumenty/publ/inne/gryz/9. http://www.bobry.org10. http://www.skauting.pl/index.php?title=Odlewy_trop%C3%B3w11. http://www.interklasa.pl/portal/index/strony?mainSP=subjectpages&mainSRV=biologia&methid=7200814&page

=article&article_id=324344 - oznaczanie wieku drzew

Pakiet edukacyjny - W słow

ach kilku o wydrze, bobrze i w

ilku

Dz

iała

nia bo

bró

w

W puste pola w

pisz przykłady zmian powstałych otoczeniu wskutek działalności bobrów. K

olorem zielonym

wpisuj zm

iany według ciebie pozytywne, kolorem czerwonym

zmia-

ny negatywne.

„Bobrze ślady” - karta pracy nr 1

Pakiet edukacyjny - W słowach kilku o wydrze, bobrze i wilku

1. obliczamy wiek Drzew

Tabela pozwalająca obliczyć przybliżony wiek drzewa na podstawie jego średnicy, na wysokości około 130 cm.

GatunekŚrednica drzewa w centymetrach:

20 40 70 100 120Wiek drzewa w latach:

Topola biała Topola czarna

Populus alba Populus nigra 35 70 100 124 145

Grab zwyczajny Carpinus betulus 7 15 35 50 60

Klon zwyczajny Klon jawor

Acer platanoides Acer pseudoplatanus 12 25 40 55 67

Jesion wzniosły Fraxinus excelsior 12 26 45 60 72

Dąb szypułkowy Dąb bezszypułkowy

Quercus robur Quercus petraea 9 18 35 47 55

Klon polny Wierzba biała

Acer negundo Salix alba 27 54 85 - -

Brzoza brodawkowata Brzoza omszona

Betula verrucosa Betula pubescenes 22 34 57 79 -

Olsza czarna Alnus glutinosa 17 30 50 70 -

„Bobrze ślady” - materiały dydaktyczne nr 1

1 : 1

układ tropów w chodzie

ślad ogona

Pakiet edukacyjny - W słowach kilku o wydrze, bobrze i wilku

Tropy bobra

Spód łapy przedniejrys. T. Zając

Trop łapy przedniejTrop łapy tylnej

Spód łapy tylnej

1 : 1

układ tropów w chodzie

ślad ogona

Pakiet edukacyjny - W słowach kilku o wydrze, bobrze i wilku

Tropy bobra

Spód łapy przedniejrys. T. Zając

Trop łapy przedniejTrop łapy tylnej

Spód łapy tylnej

Pakiet edukacyjny - W słowach kilku o wydrze, bobrze i wilku

2. bobrze tropy.

rysunek tropów bobra

rysunek zwymiarowany w naturalnej skali

„Bobrze ślady” - materiały dydaktyczne nr 2