~.ANAbotü .. . . ~ RSirnsi

- EDEBİYAT.FAKÜLTESİSANAT TARtHl BôLOMü

ARKEOLOJİ VE SANAT,TARİHİARAŞTIR.MAWEUYGULAMAMERKEZi

(ASTAM)

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YA YlNLARI; NO: 2443

Edebiyat Fakültesi Yayınları; No: 32

ULUSLARARASI KATILIMLI XV. ORTAÇAG VE TÜRK DÖNEMİ

KAZILARI VE SANAT TARİHİ ARAŞTIRlVIALARI SEMPOZYUMU

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ - ESKİŞEHİR

19-21 EKİM 2011

CİLT 1

PROCEEDINGS OF THE XVTH INTERNATIONAL SYMPOSIUM OF

lVIEDIEV AL AND TURKISH ERA EXCAVATIONS AND ART HISTORY

RESEARCHES

ANADOLU UNIVERSITY - ESKİŞEHİR

19-21OCTOBER2011

VOLUME 1

ESKİŞEHİR, 2012

CiP-Anadoiu Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Merkezi

Uluslararası . Katılımlı XV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi

Araştırma Sempozyumu (2011: Eskişehir)

Uluslararası Katılımlı XV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi

Araştırmaları Sempozyumu, Anadolu Üniversitesi - Eskişehir 19 - 21 Ekim 20 I l

= Proceedings of the XV th International Symposium of Medieval and Turkish Era

Excavations and Art History Researches, Anadolu University Eskişehir, 19 - 21October 2011

l. Kazılar (Arkeoloji) - Türkiye - Kongreler - 2. Türkiye - Eski Eserler -

Kongreler I. Demirel Gökalp, Zeliha II. E.a. Ill. Dizi: Anadolu Üniversitesi.

Edebiyat Fakültesi Yayınları; no. 32. IV. E.a. Proceedings of the XVth

International Symposium of Medieval and Turkish Era Excavations and ArtHistory Researches.

DR43 l.3.U48320l1

ISBN 978-975-06-1110-0 (tic)

ISBN 978-975-06-1111-7 (c. l) 2012-7

Kapak Resmi: Eskişehir Minyatürü (Nasuhü's - Silahi (Matrakçı), 1976, Beyan-ı

Menazil-i Sefer-i lrakeyn-i Sultan Süleyman Han (yay. haz. H .. G. Yurdaydın),Ankara, no. I 09b ).

Kapak Tasarımı: Öğr. Gör. Hasan YILMAZYAŞAR

Anadolu Üniversitesi Basırnevi Tesislerinde 300 Adet Basılmıştır

,,,Re.,.ı~m & Tamtım Hltınettcrl.........

~AVRASYA.

"Yerinde Alı'?vcrı•;'

~ '

~ • '

KURU KAHVECiMEHMET EFENDiMAHDUMLAR!

Sponsorlarımıza teşekkür ederiz

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

EDEBİYAT FAKÜLTESİ

SANAT TARİHİ BÖLÜMÜ

ARKEOLOJİ VE SANAT TARİHİ

ARAŞTIRMA VE UYGULAMA MERKEZİ

(AST AM)

ULUSLARARASI KATlLIMLJ XV. ORTAÇAC VE TÜRK DÖNEMİ

KAZILARI VE SANAT TARİHİ AR-'\.ŞTIRMALARI SEMPOZYUMU

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ - ESKİŞEHİR

19-21 EKİM 2011 ı Il

PROCEEDINGS OF THE XVTH INTERNATIONAL SYMPOSIUM OF

MEDlEV AL AND TURKISH ERA EXCAVATIONS AND ART HISTORY

RESEARCHES

ANADOLU UNIVERSITY - ESKİŞEHiR

19-21OCTOBER20ll

Editörler I Editors

Doç. Dr. Zeliha DEMİREL GÖKALP

Yard. Doç. Dr. Nilgün ÇÖL

Yard. Doç. Dr. Zeynep ERTUGRUL

Öğr. Gör. Selda ALP

Öğr. Gör. Hasan YILMAZYAŞAR

SEMPOZYUM DÜZENLEME KURULU I SYMPOSIUM ORGANIZINGCOMMITTEE

Prof. Dr. Erol AL TINSAP AN (Komisyon Başkanı)Öğr. Gör. Selda ALPProf. Dr. Yelda OLCAY UÇKAN Öğr. Gör. Hakan DEMİRProf. Dr. Canan PARLA (Koordinatör) Öğr. Gör. Abdullah DEVECİDoç. Dr. Zeliha DEMİREL GÖKALP Öğr. Gör. Arzu YILMAZYard. Doç. Dr. Oğuz ALP Öğr. Gör. Hasan YILMAZY AŞARYard. Doç. Dr. Nilgün ÇÖL Öğr. Gör. Ali GERENGİYard. Doç. Dr. Zeynep ERTUÖRUL Okt. Selma MANAZYard. Doç. Dr. Dr. Nurdan KÜÇÜKHASKÖYLÜ

SEMPOZYUM BİLİM KURULU I SYMPOSIUM SCIENTIFIC BOARD

Prof. Dr. Hakkı ACUNProf. Dr. Erol ALTINS APANProf. Dr. Ara ALTUNProf. Dr. Oluş ARIKProf Dr. Rüçhan ARIKProf. Dr. Örcün BARIŞTAProf. Dr. Ali BAŞProf Dr. Sema DOGANProf. Dr. Remzi DURANProf. Dr. Bozkurt ERSOYProf. Dr. Hamza GÜNDOÖDUProf Dr. Recai KARAHANProf Dr. Haşim KARPUZ

Prof. Dr. Zeynep MERCANGÖZProf. Dr. Selçuk MÜLAYİMProf. Dr. Yelda OLCAY UÇKANProf Dr. Gönül ÖNEYProf Dr. Ebru PARMANProf. Dr. Kadir PEKT AŞProf. Dr. Günsel RENDAProf. Dr. Baha TANMANProf. Dr. Abdüsselam ULUÇAMProf. Dr. Ali Osman UYSALProf. Dr. R. Hüseyin ÜNALProf Dr. Filiz YENİŞEHİRLİOÖLUProf. Dr. Canan PARLA

SEKRETERYA I SECRETARY

Doç. Dr. Zeliha DEMİREL GÖKALPYard. Doç. Dr. Nurdan KÜÇÜKHASKÖYLÜÖğr. Gör. Selda ALPÖğr. Gör. Hakan DEMİRÖğr. Gör. Abdullah DEVECİÖğr. Gör. Arzu YILMAZ

* Yayımlananyazıların içeriğinden yazarlar sorumludur.**Bildiriler yazar soyadlarzna göre düzenlenmiştir.

İÇİNDEKİLER I CONTENTS

Sunuş (Prof. Dr. Davut AYDIN) vii

Prof. Dr. Ebru PARMAN'ınAçıhş Konuşması ix

Ali Akın Akyol - Yusuf Kağan KadıoğluSivas Çifte Minareli MedreseArkeometrik Çalışmaları I

Z. Çiğdem AlasDemre Aziz Nikolaos Kilisesi Duvar ve Zemin KaplamalarınaA it Yeni Değerlendirmeler l 3

A. Oğuz Alp -Görkem IşıkBaşara "Kuzey Kilise" Mimari ve Liturjik Elemanları 23

Erol Altırısapan - Abdullah Deveci - Ali GerengiEskişehir Kurşunlu Külliyesinde Bulunan Sıbyan Mektebi OlarakBilinen YapıdakiMimari Değişimler ve Özgün İşlevi Hak/anda Bir Deneme 37

Göknil ArdaEski Ahlat Şehri Kazısı 20 I O Yılı Sırsız Seramik Tipolojisi ve İstatistiği 55

Oluş ArıkTürk Sanatı TarihindeBir Felsefi Boyut Aranabilir Mi? 67

Rüçhan ArıkSınır TanımayanBir Bezeme Motifi 71

V. Belgin Demirsar Arlıİznik Çini Fırınları Kazısı 'nda Ele Geçen Milet İşi Olarak TanznanTeknikteki Seramiklerin Değerlendirilmesi 85

Gökben AyhanAyasuluk İç Kalesi Batz Sarnıçları 2010-2011 Yılı Lüle Buluntuları. 93

Osman AytekinŞavşat (Satlel) Kalesi Kazısı 20 l O Yılı Bulgu/an. I 03

Anar AzizovŞeki (Azerbaycan) ve Çevresindeki Askeri Mimarinin Gelişimineİlişkin Tipolojik Deneme I I 3

Örcün BarıştaOsmanlı İmparatorluğu Geç Donem Alçı İşlerinden Örnekler 125

Ali Baş -Rernzi Duran -Ruhi ÖzcanBeyşehir Çevresindeki Dolaplı Su Değirmenleri 139

Mehmet Sami BayraktarVezirköprü ve Ladik 'te Osmanlı Hamamları. 155

Mustafa BüyükkolancıSelçuk Ayasuluk Kalesi ve St. Jean Kilisesi 2010-2011 YıllarıKazı ve Onarım Çalışmaları 169

Suna ÇağaptayDepremler, Arkeoloji ve Bursa 'nın Erken Osmanlı Döneminin Anatomisi 179

Şakir ÇakmakManisa Kurşunlu Han 'ın İnşa Evreleri Hakkında Gözlemler 19 I

Eser ÇalıkuşuBursa-Sümbüllü Bahçe Konağı ve Duvar Resimleri 203

Yusuf ÇetinDoğubayazıt İshak Paşa Sarayı 'nın Selçuklu Sanatı EtkileriBakımından Değerlendirilmesi 213

Haluk Çetinkayaİstanbul 'da bir 14. yüzyıl Gotik Kilisesinde Bizans Freskoları 225

Nilgün ÇölKaradeniz'de Bir Cenova Kolonisi: Amasra 235

Doğan Demirciİs t 'd G . · ·· ı · K t ~ r: . . 249. par a a ayrımus ıım onu Mımarısı, .

Ayşe DenknalbantNahçıvan Karabağlar Külliyesi 'nde Tarih, Bani ve MimariSorunlar Üzerine Düşünceler 261

Abdullah Deveci -Ali GerengiEskişehir -Kiimbet Köyü Himmet Baba Türbesi 'de Bulunan Kazıma TekniğiyleYapılmış Türk Dönemi Resimlerin Fotogrametrik Yöntemle Belgelenmesi ve ResimlerinDeğerlendirilrnesi 273

A. Alev Direr

Malkara Surp Teotoros Kilisesi 289

Nermin Şaman DoğanSelçuklu Döneminden İki Sultani Külliye (Kayseri Gevher Nesibe veSivas I. İzzeddin Keykavus Darüşşifaları) 299

II

Remzi Duran -Ali Baş -Ruhi ÖzcanBeyşehir Çevresindeki Köprüler 309

Osman Eravşar201 O A/ara Kazısı 319

Osman Eravşar -Ayşıl Tükel YavuzKuzey Anadolu Kervan Yolları ve Yol Üstü Kuruluş/arz, Amasya-TokatKervan Yolu 329

Ü. Melda Ermişİznik Ayasofyası 'nın Son Restorasyon Çalışmasında Açığa ÇıkarılanFreskoları 349

Süreyya Eroğlu-Zeliha AlavAntalya Müzesi Deposu 'nda Bulunan Kuranlar'ın Süsleme Özellikleri 359

A. Esra Bölükbaşı ErtürkOsmanlı Dönemi Sağlık Yapılarına Bir Örnek: Safranbolu Tarihi HastaneBinası Dünü ve Bugünü 371

F. Sema Gökcanİsa 'nın Passionu 'nun Bizans Litürjisine Yansıması (Germanus Sembolizmi) 381

Güven GümgümHierapolis (Phrygia) Antik Kenti Katedral Yapısı Mimari AnalizÇalışmaları 389

Hamza Gündoğdu -Rümeysa IşıkRefahiye Evlerinin Süsleme Öğeleri Üzerine 399

Cem Gürbüz2000-2011 Yıllan Arasında, Türkiye 'de, Yuksekôğretim Kurumu Ulusal TezMerkezi Veri Tabanında Arşivlenen, Üniversitelerin Sanat Tarihi AnabilimDallarına Bağlı Olarak Yazılmış Tez ÇalzşmalarınznKategorileştirilerek incelenmesi .419

Sevinç Gök GürhanSmyrna (İzmir) Agorası Kazılarında Bulunan Osmanlı, Uzakdoğuve Avrupa Seramikleri Üzerinden Osmanlı Ticaret Hayatı 429

Eylem GüzelGravürlerde İzmir (18. ve 19. Yüzyıllar) .439

Nilay Çorağan KarakayaKayseri 'nin Yeşilhisar İlçesi Erdemli Vadisi 'ndeki Bizans DönemineAit Sosyal İçerikli Yapılar .451

I LI

Nakış Karamağaralı

Eski Ahlat Şehri Kazısı 2010 Çalışmaları .461

Lütfiye Göktaş Kaya

Osmanlı Hamam Mimarisine Karabük Eskipazar'dan Yeni Örnekler 1 .471

Nezihat Köşklük KayaBatı Anadolu Osmanlı Evi Geleneğinde Farklı Bir Tip: Buldan 'ınDokuma İşlikli Evleri .485

Ali KılcıF 'hi LJ Ak ddi ,. ı· I ·1· ' ki Ah c . . . 493atı 'l n 11ocası şemse zn zn sıa ıp te I. şap amısı · · · · ···

Serkan Kılıç

Bolu Arkeoloji Müzesi 'ndeki Bronz Bizans Sikkeleri 503

Evren Kıvançer

Diyarbakır Süryani Kadim Meryemana Kilisesi 'ne Ait Tekstil Üzerine Kök BoyalarlaYapılmış Dini Resimlerin Restorasyon-Konservasyon Uygulamaları · .. 5 I I

Gülgün Köroğlu

Sinop Balatlar Kilisesi 201 O ve 201 I Yılı Kazı Çalışmaları. 523

Sema Küskü (Gündüz)

Osmanlı Beyliği Dönemi Edirne Mescitlerinin Cephe Düzenlemeleri 539

Gianclaudio Macchiarella - Mehmet Tütüncü

The Ottoman Cultural Heritage of Delvina (Southern Albania) ·· .. 549

Selma Manaz

Kütahya Seramiklerinde Kadın Kıyafetleri 559

Mehmet Fatih Müderrisoğlu

Edirne 'nin Osmanlı Döneminde Kent Dokusu 571

Hakkı Önkal

Osmanlı Yapılarında Güvenlik 579

Hatice Özyurt ÖzcanK K .: 'd. E' k H . . D .. · .: G" ıs· B 1 , 587zyz arza a r en . ırıstiyan onemıne ene. tr asış ·

Zehra Özcan

Konya Zindankale (Ahmedek) Kazısı 603

İsmail Özer - Mehmet SağırEski Ahlat Şehri Kazısı İskeletleri ve Anadolu Ortaçağ TopluluklarınınSağlık Profili 609

IV

Mustafa ÖzerEdirne Yeni Saray Kazısı 2009- 2010 Yılı Çalışmaları 615

Mehmet ÖzkarcıNiğde- Elmalı Kasabası 'ndaki Türk Mimari Eserleri 627

Aysın ÖzügülDara Kazıları Seramik Buluntuları: Ön Rapor 637

Canan ParlaEskişehir Beylikova İlçesi 'nin Döner Eksenli Ahşap BindirmeTavanlı Camileri 645

Sevgi ParlakOrtaçağ Dönemi Kale Kapılarında Karşılaşılan İki Mimari Öğe 667

Gündegül ParlarAy-Yıldızlı Göktürk Sikkeleri 677

Burcu Doğan SanEdirne Gazi Mihal Camii Haziresi 'ndeki Yeniçeri Mezar Taşları 689

Mustafa Kemal Şahin"Selçuklular Zamanında Türkiye" Kitabında Geçen Yapılar ÜzerineSayısal Saptamalar 70 I

Fuat Şancı - B. Bayram GüngörBattal Gazi Evi (Türbe) Temizlik Kazısı 7 I 7

Zeliha ŞenelDüalist Dini Bir Akım Olan Bogomilliğin Komnenos Dönemi SanatınaEtkisi 727

Şerife TaliKayseri Talas Akçakaya Köyü'nde Tarihi Üç Cami 735

Başak Burcu TekinSiyaset-Sanat ilişkisi Açısından II. Meşrutiyet Dönemi Osmanlı TezhipSanatı 749

K. Hakan TekinOsmanlı Dönemi Halep 'inde Dini Yapılaşma Üzerine 759

Fehime Mine TemizAntakya Ulu Cami Külliyesi 77 I

v

Elvan TopallıMüstahkem Mevkii Ressamı Mehmet Ali Laga 'nın Çanakkale BoğazıHaritası 779

Alp Oğuz TuranEski Ahlat Şehri Kazısı Selçuklu Meydanlık Mezarlığı RestorasyonÇalışmaları. 789

F. Nalan TürkmenGünümüze Gelmeyen Bir Yapı: Selimiye Salhanesi 797

Selda UygunOrtaçağ Gürcü El Yazmalarına Bir Örnek: "Parhali İncili" 809

Mehmet Cihangir Uzun -F. Sema Gök.canKapadokya Kökenli Üç Aziz: "Sisinio, Martirio ve Alessandro" 815

Candan Ülkü

Çiftlik Kasabası Köy Odası ve Duvar Resimleri 823

Osman Ülkü

Karadeniz Bölgesi Tabyaları. 833

Aslı ÜnalırGaudi 'nin Mudejar Etkili Yapılarından Finca Güell 'in EjderhaFigürlü Kapısına Simgesel Açıdan Bir Bakış 845

Mehmet Yavuz

Trabzon-Gümüşhane Arasında Mevsimlik Bir Kervan Yolu ve Yol Yapıları 855

Nurcan YazıcıArsiv Bel l . G" ~A' ·, 1S h Hüku tK v 869, . ge erıne ore tvianısa/, aru an u ume onagı .

İrfan Yıldız

Diyarbakır'ın Dicle İlçesi'nde Yeni Tespit Edilen Kültür Varlıkları 881

Muzaffer YılmazA dın 'd. ki B. G K.. · .. U.. · G .. l l 891y a ı tr rup opru zenne oz em er............................................. .

VI

SUNUŞ

201 l yılında ilk defa, "Uluslararası Katılımlı" olarak düzenlenen Ortaçağ ve Türk

Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu'nun on beşincisine hoş geldiniz.

Sizleri aramızda görmekten mutluluk duyuyoruz.

Arkeoloji ve Sanat Tarihi alanlarına hak ettiği değeri veren, Üniversitemizin, Edebiyat

Fakültesi Bünyesinde Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümleri yer almakta ayrıca, Arkeoloji ve

Sanat Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi ile Açık Öğretim Fakültesi Bünyesinde

açtığımız Kültürel Miras ve Turizm ön lisans programı bulunmaktadır.

Kentimizde Küllüoba, Pessinus, Dorilaion ve Karacahisar Kalesi olmak üzere

halihazırda dört kazı devam etmektedir.

Bunlardan Dorilaion kazısını üniversitemiz adına, Arkeoloji Bölümümüzden Prof. Dr.

Taciser SİY AS, Karacahisar Kalesi kazısını ise Sanat Tarihi Bölümümüzden Prof. Dr. Erol

AL TINSAP AN yürütmektedir.

Ayrıca, Arkeoloji Bölümü öğretim üyelerinden Doç. Dr. Hüseyin ALANYALI Side

kenti kazısını, Sanat Tarihi Bölümü öğretim üyelerinden Prof. Dr. Yelda OLCAY UÇKANI

Olympos antik kent kazısını yürütmektedir.

Gururla belirtmeliyim ki, bütün bu kazı projeleri Üniversitemizin Bilimsel Araştırma

Projeleri tarafından desteklenmektedir.

Arkeoloji ve Sanat Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezimizin ve Edebiyat

Fakültesinin bünyesinde, sözünü ettiğimiz kazı projelerine bağlı olarak öğretim üyelerimizin

genel amaçlı projeleri ile lisansüstü öğrencilerimizin yüksek lisans ve doktora çalışmalarının

projeleri de desteklemektedir.

ilimiz tarihi ve kültürel açıdan oldukça zengindir. Frig döneminin en önemli merkezi

Midas kenti ve Yazılı Kaya anıtı Seyitgazi İlçesi 'nde yer almaktadır. Bu bölgede Bizans

dönemi kaya yerleşimleri ve dini mekanları bulunmaktadır. Seyit Battal Gazi Külliyesi ise,

Selçuklu ve Osmanlı Dönemi mimarisinin en güzel örneklerini barındırmaktadır. Yine,

Sivrihisar ilçesinde yoğun bir Selçuklu Mimari dokusu bulunmaktadır.

Osmanlı Devleti'nin kurulduğu yer olarak bilinen ve Osman Bey'in adına hutbe

okunduğu ve sikke basıldığı Karacahisar Kalesi de kentimizde yer almaktadır. Ayrıca,

Odunpazarı Semti, Osmanlı tarihi kent dokusu ve korunmuş sivil mimarisiyle ülke çapında

vıı

Anar AZİZOV**

Şeki (Azerbaycan) ve Çevresindeki Askeri Mimarinin Gelişimine İlişkinTipoloj ik Deneme"

GirişMimarinin en eski yapı tiplerinden olup, savunma tesislerinin ana yapılarını oluşturan

kale ve gözetleme kulelerinin ülkedeki erken örneklerine M.Ö. IL-I. yüzyılda rastlanmaktadır1•

Kültepe ve Şomutepe kaleleri olarak bilinen bu yapı türlerinin Ortaçağın başlarınagelindiğinde en son evresine ulaştığı anlaşılmaktadır. Bu dönemde kalelerin planlı şehircilikanlayışına uygun; önemli ticaret yolları üzerinde ve aynı zamanda stratejik özellikli bölgelerdegeliştiği görülmektedir. Ortaçağ dönemi içerisinde, sadece 250'ye yakın kalenin, ülkenin Şeki­Kabala merkezli kuzeybatı bölgesinde inşa edildiği bildirilmektedir' (Harita 1). Ancak, buyapılardan çok az bir kısmı günümüze gelebildiği gibi, Şeki Kalesi dışındakiler de, önemlibölümlerini yitirerek ulaşmışlardır. Bazıları temel seviyede beden duvarlarıyla ayaktakalabilen yapılardan bir kısmı, planı tespit edilemeyecek kadar harap durumda olup,bazılarının restitüsyonu, yerüstü kalıntılarından kısmen çıkarılabilmektedir. İlk kuruluştakinitelikleri tam olarak saptanamayan yapılardan bazıları da, onarım ve yenilemelerle günümüzegelebilmiştir. Kitabesi ulaşmayan yapıların birçoğunun kesin tarihlendirilmesi yapılamayıp, bukonudaki veriler, arkeolojik bulgular ve genel konulu yerel yayınlar ile çok sınırlı arşivkaynaklarından edinilmiştir. Bu yüzden bölge tarihi içerisinde değerlendirilen söz konusuyapılar, kronolojik gelişimden ziyade, yapı türleri ve topografik konumlan gereğitasniflendirilmiştir.

Yüzey buluntularından genelde Son Tunç Çağında iskan edilen alanlara kurulduğugözlenen yapıların büyük bir kısmının Ortaçağ dönemi içerisinde yoğun olarak kullanılmışolup, bu dönem sonrası önemlerini yitirdikleri anlaşılmaktadır. Savaş sırasında gördükleribüyük yıkım ve tahribata maruz kalan yapılardan bir kısmı da, işlev değişikliği, terk edilmeninyanı sıra günümüze değin yerel halk tarafından taş ocağı olarak kullanılmaktadır. Farklıdönemlere ait izlerden yapım aşaması geçirdikleri anlaşılanların da, hangi devirlerde kimlerinelinden geçtiği; kimler tarafından hangi onarım ve yenilemelerle kullanıldıklarına dair detaylıbilgi verecek herhangi bir kaynağa rastlanılmamıştır. Şeki Kalesi haricindekilerinbünyelerindeki birimler de kalıntı halinde ulaştıklarından, bunlardan sarnıç dışındakilerinişlevleri tam olarak tespit edilememekle beraber, bazılarının sivil fonksiyonlu kullanıldıklarıihtimal dahilindedir. Bununla birlikte, son dönemlerde ülke arkeolojisi üzerine yürütülen

* Bölge üzerine yaptığım araştırmalarda, askeri mimarinin Şeki ve çevresinden ulaşan yapı türlerinin kaleler vegözetleme kuleleri olduğu tespit edilmiştir. İlki, 2002-2003 yıllarında, yüksek lisans döneminde başlayan Şekikent merkezli Azerbaycan'ın kuzeybatı bölgesindeki kültür varlıklarının tespitine yönelik araştırma veçalışmalarım, doktora döneminde daha da gelişmiş ve genişletilmiştir. Ben burada her iki tez çalışmalarımdagösterdikleri yakın ilgi ve desteklerinden ötürü tez danışmanlarım ve saygıdeğer hocalarım Prof. Dr. Ara Altun'ave Doç. Dr. Mustafa Özer 'e şükranlarımı sunuyorum.**Yard. Doç. Dr., Batman Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım Bölümü,Batman.

1Akhundov,1986, 18-31.2 Kadirov, 1984, 72.

113

araştırmalarla, çalışma konumuzu aydınlatacak bir takım bulgulara ulaşılmıştır'. Şeki veçevresindeki askeri mimarlık örneklerinin incelenmesinde ciddi kaynak oluşturan bu verilerinde desteğiyle, aynı türden yapılar kendi grubu içerisinde tasniflendirilirken; yapıların stratejiközellikli önemi gereği yerleşim yerleri göz önünde bulundurularak, topografik konumlarıaçısından tipolojiye dayalı değerlendirilmesi yapılmağa çalışılmıştır. Bu bağlamda, Şeki veçevresinde saptanabilen toplamda 12 savunma yapısından dördü dağ zirvesi ve vadilere, gerikalanlar ise sarp yamaç ve düzlük arazilere tahkim edilenler şeklinde sınıflandırılarakdeğerlendirilmeye çalışılmıştır.

l. Sarp Yamaç ve Düzlük Arazilere Tahkim EdilenlerJ. l. Çevreyle İrtibatlı Karakol Nitelikli Yapılar1. 1. l. Kalelerl. l. 1. 1. Malug Kalesi

Malug Kalesi, Aydınbulak Köyünü, Aşağı Taşağıl Köyü ile bileştiren yolun bitimindenyaklaşık l km. güneydoğu yönünde, Alazan ve Haftaran vadilerinin birleştiği doğal bir tepeüzerine kurulmuştur (Harita 2, no. l). Şıhoba Çayının kuzeyinde yer alan kale, Taşağıl veKüngüt çaylarının oluşturduğu derelerin kontrolünü rahatça yapabilen ve Küngüt Deresindeneski Taşağıl geçitleri ile birleşerek, Kıdım Bölgesine geçen gizli yolu da elinde bulunduranstratejik özellikli, Ortaçağ kalesidir. Kaynaklardan, VIL-IX. yüzyıllarda Hazarlar ve Araplarınişgallerine uğradığı", XI. yüzyıl itibariyle Şirvanşahların hakimiyetine geçerek, bu dönemde desıkça el değiştirdiği' şeklinde bilgiler edinilen kale, günümüzde kareye yakın alanı kaplayandört burç kalıntısı ve bazı duvar kalıntılarından ibarettir6 (Çiz. 1, Res. I). Uğradığı saldırılarsonrasında tarn olarak kaç defa ve hangi yıllarda onarıldığı bilinmemekle beraber, güneybatıburcunun dış yüzeyinden sökülen kaplama taşların XII.-XVI. yüzyıla tarihlendirilmesinekarşın', daha erken tarihli iç örgüye dayanarak, Ortaçağ dönemi içerisinde birkaç kez onarımgördüğü söylenebilir. Burçlar ve beden duvarlarının büyük ölçüde yıkılmasından dolayımimari öğeleri hakkında bilgi sahibi olmamakla birlikte, yapımında Horasan harcı kullanılarakdayanıklılığı gözetilen kalenin su hendekleriyle kuşatılmış olması", Ortaçağ devrinin mühimistihkamlarından olduğuna dair ipuçları sunmaktadır.

1. l. 1. 2. Küngüt KalesiBaş Küngüt Köyünün yaklaşık 500 m. kuzeydoğusunda; Küngüt ile Keldek dereleri

arasındaki Kıdım tepesinin güney eteğinde yer alan yapı, ilk defa Arkeolog F. Kadirovtarafından 1979-1982 yıllannda araştırılmış olup, yüzey bulgularından VII.-Vlll. yüzyıllardayoğun bir şekilde kullanıldığı ve Selçuklu hakimiyeti sonrasında önemini yitirdiği sonucuna

3 Burada, Şeki ve çevresindeki eserlerle ilgili bilgi ve tecrübelerinden istifade ettiğimiz, uzun yıllar Seki-Kabalabölgesinde gerçekleştirmiş olduğu çok sayıda kazı ve yüzey araştırmasıyla Azerbaycan Arkeolojisine önemlikatkılar sağlayan Seki Arkeoloji Müzesi Müdürü, Arkeolog Nesib Muhtarov'a teşekkürü bir borç bilirim.4 Bünyadov, 1989, 140.5 Validi, 1932, 146. vd.6 2003 yazındaki ilk incelemem sırasıııda ayakta kalan doğu ve güney cephelerin temel seviyesindeki bedenduvarları günümüzde ortadan kalktığı gibi, yapıya ait mevcut kalıııtılar da, köy halkı tarafından farklı inşaatlardayapım malzemesi olarak kullanılmak üzere taşııımaktadır.7 Muhtarov, 1992, 4.8 Günümüzde kalenin doğu cephesi boyunca izlenebilen derin çökekliğin, bir zamanlar içerisi su ile doldurulmuşsavunma hendeği olabileceği üzerinde durulmaktadır; bkz., Muhtarov, 1992, 4. Kalenin yaklaşık 10 m. batısında,"Cıdır Düzü" olarak adlandırılan yerleşim alanında, N. Muhtarov'un başıııda bulunduğu Şeki Arkeoloji Müzesiekibi tarafından yürütülen arazi araştırmasında aynı zamanda, IX.-XIV. yüzyıllara ait boyalı seramik parçalar veSasani devrine tarihlendirilen 32x32x07 ve 42x42x40 ölçülerinde kerpiç ve 22(24)x22(23/24)x4(5) ölçülerindetuğlalar ele geçirilmiştir.

114

varılmıştır" (Harita 2, no. 2). Bugünkü haliyle kapladığı alanı tespit etmek oldukça güç olanyapıdan 1-l.2 m. yüksekliğinde ve 0.8-1 m. kalınlığında moloz taş örgülü duvar kalıntılarıayaktadır. Kalenin doğu-batı yönlerden sınırlarını belirleyen cephe duvarlarına ait olduğu'"ileri sürülen mevcut kalıntının, yaklaşık 50 m. güneydoğuya doğru daha sağlam durumdaulaşan Küngüt Kilisesine (VIL-IX. yüzyıl) bağlı yapı kalıntısı olma olasılığının, daha kapsamlısaha araştırmasıyla açıklık kazanacağı kanaatindeyiz.

1. 1. 1. 3. Kayabaşı Kız KalesiKayabaşı Köyünün l km. güneybatısında; Alican Çayının doğusundaki Kalatap

Düzlüğünde yer alan kaleden günümüze yaklaşık 1.0 m. yüksekliğinde ve 3.0 m. genişliğindeduvar kalıntısı ulaşmıştır (Harita 2, no. 3). Hazarlardan gelen baskınlardan korunmak amacıylayaptırıldığı ve Moğol hakimiyetine kadar yoğun olarak kullanıldığı öğrenilen kalenin 11, İlk.çağyerleşimine kurulduğu anlaşılrnaktadır12• Alican Çayında sıkça yaşanan taşkınlardan aşınarakzamanla küçülen kale, dört taraftan derelerle çevrilidir. Kazılardan edinilen bulguların dayardımıyla, kalenin Vl.-XIII. yüzyıllarda yoğun olarak kullanıldığı ve bu dönem sonrasıgiderek önemini yitirdiğini söyleyebiliriz. Bugünkü haliyle terk edilmiş bölge olan Kalatap­Kayabaşı, uzman bir ekip tarafından detaylı araştırma yapılmayı beklemektedir.

1. l. 1. 4. Kudula KalesiKudula Köyünün yaklaşık 1.5 km. güneydoğusunda; Eyri Çayın sol sahilindeki "Pazar

Düzü" olarak adlandırılan bölgede bulunduğu öğrenilen yapıdan günümüze yerüstü kalıntıulaşmamıştır (Harita 2, no. 4). Topografık konumuyla olduğu gibi, arazi yüzeyindenizlenebildiği kadarıyla plan gelişimi bakımından da Malug Kalesi ile benzerlik gösterdiğianlaşılan kalenin Şeki Arkeoloji Müzesi Ekibi tarafından 1990'lı yıllarda yürütülen araştırmaraporlarında, kuzeybatı yönündeki yan dairesel planlı burç kalıntılarından bahsedilmektedir':'.Doğudan Son Tunç Devrine ait yerleşim yeriyle sınırlandırılan kale alanında, bazıları sırlı,bölgeye karakteristik çok sayıda seramik parçalar toprağa karışmış durumdadır.

1. 1. 1. 5. Esmer Kaleİnçe Köyünü, köy bitimine doğru Ohut Köyü ile birleştiren eski yokuşun 300 m.

kuzeydoğusundaki bir tepede yer aldığı öğrenilen kale alanı, günümüzde incelemeyapılamayacak kadar sık ağaç ve yabani otlar içerisinde kaybolmuş durumdadır (Harita 2, no.5). I 950'li yıllara kadar bazı duvar kalıntılarının ayakta olduğu bildirilen kalenin'" mevcuthalde herhangi bir yerüstü kalıntısı ile karşılaşılmamıştır. Kale yerinin doğusundan kıvrılarakgüneye doğru ilerleyen Suderesiyle kuşatılmış olması, bu tip yapılara karakteristik konumasahip olduğunu göstermektedir.

1. 1. 1. 6. Zeyzit KalesiOrta Zeyzit Köyünün kuzeydoğusunda, köy bitimine doğru Zeyzit Kilisesinin yaklaşık

50 m. yakınındaki bir evin bahçesinde, köylülerin Zer-Zer Kalesi olarak tanımladıkları yapıya

9 Kadirov, 1984, 40.ıo Kadirov, 1984, 40.11 Muhtarov, 2002, 3.12 Baldi Arkeoloji Enstitüsü Ekibi tarafından 1980 yılında, kalenin doğu ve güneydoğusunda; 18 m2'1ik bir alandagerçekleştirilen kazı çalışmaları sırasında, genellikle renksiz olup, aralarında gri ve koyu renklerle boyalı olanlarada rastlanılan çanak-çömlekler ele geçirilmiştir. Buluntulardan büyük çoğunluğunun İlkçağ; renkli parçaların iseOrtaçağın başlarına tarihlendirilebileceği bildirilmektedir; bkz., Kadirov, 1984, 70.

13 Bkz., Muhtarov, 1991, t14 Muhtarov, 2008, 3.

1 l 5

ait 0.50-0.80 m. yüksekliğinde ve 2-3 m. uzununda bir duvar kalıntısı mevcuttur (Harita 2, no.6). Malzeme ve örgü tekniğinin diğer Ortaçağ kaleleriyle aynı olduğu yapı hakkında dahafazla bilgiye ulaşılamamıştır.

1. 1. 2. Kuleler1. 1. 2. 1. Aydmbulak Kulesi

Aydınbulak Köyünün yaklaşık 3 km. güneydoğusunda bulunan yapı, Aydınbulak Köyüile Aşağı Taşağıl Köyü arasındaki bir düzlükte konumlanmıştır (Harita 2, no. 7). Kabalabölgesine batı ve kuzeybatıdan olası akınları önlemek amacıyla yaptırılarak, XVII. yüzyılakadar kullanıldığı öğrenilen yapı'", kareye yakın planlı olup, dört köşesinden dairesel planlıkulelerle teşkilatlandırılmıştır (Çiz. 2, Res. 2).

Köşelerdeki kulelerden üç adedi ile kuzey ve doğu duvarları kısmen günümüze ulaşanüç katlı yapının yükseldikçe daralan köşe kulelerinin içleri doludur. Mevcut halde üst örtüsübulunmayan kulenin yapıldığı dönemde üzerinin kapalı olduğu araştırmacılar tarafından ilerisürülmekle birlikte'", örtü konstrüksiyonu hakkında bilgi verecek herhangi bir kaynağarastlanılmamıştır17• Ortaçağ döneminde yoğun olarak kullanıldığı anlaşılan kule'", bugünbakımsızlıktan yıkılma durumuna gelmiştir.

1. 2. Kent Kale Olarak Kurulan ve Kısmen Kenti İhtiva Edenler1. 2. 1. Şeki Kalesi

Kentin bugünkü "Yukanbaş" semtinin kuzeydoğusunu da ihtiva eden hakim bir tepeyekurulu Şeki Kalesi, kuşatma surlarıyla çevrili içkale ve dış sur yerleşiminden meydanagelmektedir (Harita 2, no. 8, Res. 3). Bugün en erken tarihlisi XVIII. yüzyılın ikinci yarısındankalma Han Sarayı Yazlık Binası olan kale içerisindeki aynı döneme tarihlendirilen diğer dinive sivil yapıların, 1812 yılında, kentin Çar Rusya' sı tarafından ele geçirildiği dönemdeyıktınldığı öğrerıilmektedir'". Han Çelebi zamanında, 1743-1755 yıllarında yaptırılan kaleiçerisinde yer alan yapılardan Saray haricindekilerin büyük çoğunluğunu, XIX.-XX. yüzyılatarihlendirilen kamu binaları oluşturmaktadır". Devrin ticari merkezi olmanın yanı sıra, beylikmeskeni olduğu için hisar niteliği" de taşıyan yapı, XIX. yüzyılda bir süreliğine ÇarRusya'sının askeri garnizonuna dönüştürülerek önce işlevi daralmış, bir süre sonra ise sit alanıolarak belirenmiş ve müzeye dönüştürülmüştür. Yerleşmiş olduğu arazinin topoğrafikkonumuna uygun biçimlendiğinden dolayı düzgün bir plan göstermeyen kalenin eşit aralıklarladizili dikdörtgen formlu mazgallarla hareketlenen cephe duvarları, büyük bir kısmıyla sağlam

15 Kadirov, 1984, 16.16 Kadirov, 1984, 16-17. Ve bşk.17 Fonksiyonları gereği genellikle üzeri açık tutulan kulelerin az sayıda üzeri kapalı olan örneklerinin debulunduğu bilinmekle beraber, sözü edilen yapının mevcut halde üst kısımlarında örtü geçişlerine ait herhangi birize rastlanılmamıştır. Kulenin plan gelişimi ve tasarım formu itibariyle de üst örtülü olmasının uzak bir ihtimalolduğu kanısındayız.

18 1992 ve 2002-2004 yıllarında, Şeki Arkeoloji Müzesi Uzmanları tarafından kulenin kuzeyi, kuzeybatısı vekuzeydoğusunda yürütülen kazıda, XL-XII. yüzyıllara tarihlendirilen çok sayıda boyalı ve boyasız kap parçalarıele geçirilmiştir. Beyaz, sarı, kahverengi ve yeşil renkler kullanarak boyanmış kapların, içten, genellikle beyazastarlı olup, yüzeylerinin oyma ve çizme usulü ile oluştunılan paralel, dalgalı ve yuvarlak desenli motiflerlesüslendiği öğrenilmektedir; bkz. , Muhtarov, 2002, 2.

19 Efendiyev, 2001, 185-190.2° Kale içerisinde XIX. yüzyılda Çar Rusya'sının yaptırdığı ve bugün "Halk Tatbiki Sanatları" Müzesi olarakkullanılan Rus Kilisesi, aynı döneme tarihlendirilen ve günümüzde "Şeki Sanatkarlar Birliği'ne" tahsis edilenkışla binası, 1958 yılında inşa edilen "Tarih Diyarşünaslıg ve El Sanatları" Müzesi ile XX. yüzyılın ortalarınadoğru inşa edilen Rasathane ve Hastane binaları yer almaktadır.21 Eyice, 1974, 137.

116

olup, dendanlarla tamamlanmaktadır. Kuzey ve güney cephelerden birer girişi sağlanan kale,dikdörtgen, dairesel ve çokgen planlı burçlarla teşkilatlandırılmıştır. Tek sıralı dış surlakuşatılan kale, bu surlardan içe doğru kuzeybatı ve güneydoğu yönünde ilerleyen iç surludahili savunma hatlarına ayrılmıştır. 1958-1963 yılları arasındaki onarım sırasında 14 'edüşürüldüğü öne sürülen mevcut burç sayısının, ilk yapımda 21 adet olduğu bildirilmektedir22.

Sur duvarları en son 2006-2007 yıllarında yüzeysel bir onarım geçiren kalenin iç yerleşimi vedış sur çevresinde yürütülecek bilimsel nitelikli kazı çalışmalarının başlatılması, bölgeninözgün kimliğine tanıklık edecek kültür varlıklarının ortaya çıkarılması ve eski dokununkazandırılması bakımından ivedilik arz etmektedir.

2. Dağ Zirvesi ve Vadilere Kurulanlar2. 1. Çevreyle İrtibatlı Karakol Nitelikli Kaleler2. 1. 2. Çaykarakoyunlu Kız Kalesi

Çaykarakoyunlu Köyünden yaklaşık 2 km. güneyde; tarihi, Şeki-Ereş-Kabala yolunungüneydoğusundaki "Nalbant" geçidiyle irtibatlı noktaya konumlanan kalenin, Kabalabölgesine batıdan olası akınları önlemek amacıyla yaptırıldığı ve Moğol istilası sonrasında terkedildiği öne sürülmektedir ' (Harita 2, no. 9). Günümüzde her yönden uçurum, ulaşımıimkansız dağ zirvesinde yükselen kaleyle ilgili bilgiler, Şeki Arkeoloji Müzesinin 1990'lıyıllarda yürüttüğü araştırma raporlarından edinilmiştir'". Yapının güneyindeki dere içerisinde,1998-2002 yıllan arasında Şeki Arkeoloji Müzesi uzmanları tarafından gerçekleştirilen kazıda,Ortaçağ dönemine ait cam ve seramik buluntular ele geçirilmiştir. Yüzey buluntularından yolaçıkarak bu alanın da, bir zamanlar ticaret yolu üzerinde kurulan ve zanaatkarlıkla uğraşanönemli yerleşim yeri olabileceğine ihtimal verilebilir.l

I

t

2. 2. Dış Surla Kuşatılanlar2. 2. 1. Keşnazar Kalesi

Kale, Baş Keldek Köyünün 8 km. uzaklığında; Küngüt ve Keldek çaylarının ortasındave Damarçın Nehrinin yukarı kesimindeki dağın zirvesinde yükselmektedir (Harita 2, no. 10,Res. 4). Aynı gruptaki diğer kalelere nazaran daha iyi durumda ulaşan yapı, sahip olduğu arazibakımından da, en büyüğüdür. Timur'un saldırıları sonrasında kullanılmaz hale gelen kale25, içkale ve dış sur yerleşiminden oluşmaktadır (Çiz. 3). Topoğrafık konumu açısından önem arzeden kalenin yerleşim alanı dağ zirvesinin rölyefine uygun olup, uzunluğu 220 m. ve eni 75 m.olan zirve yüzeyi", bazı yerlerde çukur, bazı yerlerde ise yüksektir. Güney ve kuzey yönleridik olan kalenin doğu ve batı tarafları daha meyilli bir arazi yapısı göstererek çukurlaşan dereiçerisindedir. Kuzeyden yaklaşık 15x20 m. ölçülerinde büyük boy kaya parçalarıyla çevrilenkale, güneyden, batı yönünde ilerleyen tek sıralı moloz taş örgülü beden duvarlarıylatamamlanmaktadır. Halihazırda kalenin bu yöndeki sur parçalarından bir kısmının aynı yöndensınırlandırılan dereye kaydığı izlenebilmektedir. Bugünkü haliyle kaleye en rahat, Kaledibiolarak adlandırılan düzlükten, kuzeydoğuya doğru yükselen yol ile çıkılabilmektedir. Dışkalenin güneydoğu ve güneybatı yönlerinden birer açıklıkla girilen kaleden günümüze daireselve dikdörtgen planlı burç ve duvar kalıntıları ile dış kalede yer alan ve yapımında tuğladan dayararlanılan sarnıç ve su künklerinin ulaştığı saptanabilmiştir. 1980 yılında, Bakü Arkeoloji

;.'

t'

l1

. -·, ..

I

II

rii

I

I

22 Şeki Kültür Müdürlüğü Arşivi Fişleri.23 Kadirov, I 984, 105.24 30-40 m2'1ik dairevi alanı üç yönden kuşatan duvar kalıntılarıyla ayakta kalan yapıya batıdan bir yokuşlaçıkıldığı bildirilmektedir. Plan tipi itibariyle Aydınbulak Kulesine benzerliğine dikkat çekilen yapının mimarielemanları, yapım malzemesi vb. özellikleriyle ilgili herhangi bilgiye yer verilmemiştir; bkz., Muhtarov, 2003, 3.25 Kadirov, 1984, 51.26 Kadirov, 1984, 43.

117

2. 2. 3. Şin KalesiBaş Layıskı Köyü ile Şin Köyünü bölen ve aynı zamanda Şin Çayı ile Şin Deresini

sınırlandıran tepe üzerine kurulu yapı, günümüze kuzey cephe duvarı ile bu yöndeki surduvarına tahkim edilen üç adet eşkenarlı burç ve iç mekana doğru bazı duvar kalıntılarıylagelebilmiştir (Harita 2, no. 12, Çiz.4). Rölyefe uygun bir yerleşim alanına sahip olan kalenindaha yüksekte yer alan kuzey cephesinden dolanarak içeriye girildiğinde, güneye doğrubugünkü haliyle 2-2.5 m. yüksekliğinde ve 3-4 m. uzununda duvar kalıntılarıylakarşılaşılmaktadır. Günümüzde orman içerisinde kaybolan kalenin, 191O-I911 yıllarında,yakınındaki Şin Çayında yaşanan güçlü sel sonrası önemli ölçüde zarar gördüğüöğrenilmektedir'".

Enstitüsü ekibi tarafından kale etrafında yürütülen kazı çalışmalarında, Vll.-X. yüzyılatarihlendirilen çok sayıda küp parçaları, kil eşyalar ve çeşitli çanak-çömlekler elegeçirilmiştir27. Ortaçağda yoğun olarak kullanıldığı düşünülen kale, günümüzde terk edilmişdurumdadır.

2. 2. 2. Kiş KalesiŞeki kent merkezinden yaklaşık 5 km. kuzeybatıda yer alan Kiş Kalesi, doğudan

Danıarçın Nehri ve batıdan Kalederesi ile sınırlandırılan yüksek bir tepe üzerine kurulmuştur(Harita 2, no.l l). 1551 yılında l. Tahmasp'ın Şeki'ye saldırılarında halkın sığınak yeri olankale28, XVIII. yüzyılın ortalarına gelindiğinde, Han Çelebi 'nin önderliğinde, Şeki halkıtarafından verilen bağımsızlık mücadelesinde, İran Şahı Nadir'in hücumlarına karşı halkıkorumuştur. Kalenin, Timur döneminin namıyla ünlü Gel-Gör-Git Kalesi olabileceğine deihtimal verilmektedir". Yerleşim alanı, kurulduğu tepenin rölyefine uygun, kuzeyden-güneyekademeli bir biçimde gelişmekte olan kale, arazi topoğrafyasımn karmaşık yapısı nedeniyledeğişik geometrik formlarda ilerleyen tek sıralı surlarla şekillenmektedir. Keşnazar Kalesiyleyakın benzerlik gösteren yapıda, bu tip kalelere karakteristik sarnıç ve sırlı künkler ile erzakküplerine ait dairevi kuyular mevcuttur. Dairesel formlu burçlarla teşkilatlandığı izlenenkalenin batıdan girilen asıl açıklığı da, bu burçların arasından sağlanmaktadır (Res. 5). Bazıcepheleri çok dik, bazılarıysa oldukça meyilli arazi yapısı gösteren kalenin güneyine doğruinildikte, şimdiye kadar bilinmeyen burç ve duvar kalıntıları; iç kesime doğru ise kareye yakınplanda yapı kalıntıları görülmektedir. Ne yazık ki, engebeli arazi yüzeyi, güneyden KaradereOrmanının daha sık olduğu kesime denk geldiği gibi, doğudan da Damarçın Nehriylekapandığından dolayı, kaleyi yakından inceleme olanağı tanımamaktadır. Geniş bir ekipçalışmasıyla, kale mimarlığının tarihine ışık tutacak yeni bulgulara ulaşılacaktır.

Genel Değerlendirme ve SonuçYerleşim alanı itibariyle iki genel başlık altında ve her yapı türünün kendi grubu

içerisinde tasniflendirilerek değerlendirilmeye çalışıldığı eserlerin ilk grubunu sarp yamaç vedüzlük arazilere tahkim edilen küçük ölçekli, karakol nitelikli yapılar oluşturmaktadır. Ortaçağdöneminde, stratejik noktalara gözetleme-haberleşme ve geçitlerin kontrolünü sağlamamaksatlı kurulu söz konusu yapılardan daha iyi durumda ulaşan Malug Kalesinin, plangelişimi ve topoğrafık konumuyla Roma devri castrumlarına benzerliği görüli.irken31,

27 Kadirov, 1984, 50.28 Bünyadov, 1989, 73.29 Validi, 1932, 148.30 Muhtarov, 1989, 3.31 Eyice, 1974, 139.

l I 8

Aydınbulak Kulesinin kent merkezlerine çeşitli yönlerden olası akınları önlemek amacıylayaptırılan gözetleme kulelerinden olduğu anlaşılmaktadır32. Aynı grupta incelenen eserlerdenŞeki Kalesi ise Azerbaycan Hanlıkları devrinin, sanat ve imarda yüksek düzeye ulaştığı,XVIII. yüzyılın ürünüdür. Şeki Hanlığının kurulmasıyla birlikte, eski yerinden yaklaşık 5 km.güneydoğuda; kent siluetine hakim bir noktaya kurulan kale, bugünkü "Yukarıbaş" semtininkuzeydoğusunu da ihtiva eden sur içi ve rabad bölümlerinden oluşmaktadır. Kapalı kentmodeline33 uygun gelişen kale, saray ve yönetim merkezi başta olmak üzere diğer dini ve sivilyapılan içerisinde bulundurmakla, şehir planlaması açısından İslam kent modelinin" de küçükbir örneğini teşkil etmektedir. Savunma yapılarının diğer grubunu oluşturanlar, dağzirvelerinde; ulaşımı güç, sarp ve dik kaya kütleleri üzerine veya çukurlaşan dere içerisindetahkim edilmişlerdir. Arazinin durumuna uygun kurulan ve bir kısmında, doğal kayaparçalarının sur duvarı olacak şekilde yararlanıldığı bu tip kalelerin, genellikle etraf nehirlerinoluşturduğu dere yolları vasıtasıyla çevre bölgelerle irtibatlı yerlere yapıldıkları görülmektedir.Sahip olduğu arazi bakımından en büyüğü olan Keşnazar Kalesi ile yerel balkın sığınak yeriolarak kullanılan Kiş Kalesi, bu grubun daha iyi durumdaki örneklerindendir. Farklı forındaburçlarla teşkilatlandırılan beriki yapıda, Urartulardan beri bu tür kalelere karakteristik sarnıçve erzak kuyulan ", sırlı ve sırsız çok sayıda küp ve diğer kil eşyalar ile sırlı su künklerinerastlanılmaktadır. Bölgenin neredeyse tüm yapılarında kullanılan moloz taş malzemenin kireçkaynatmayla elde edilen yerel uygulamalı yapılarından Şeki Kalesinin dış surlardan sağlanangiriş açıklıklarının köşeliklerini hareketlendiren tuğla kaplamalı zikzak örgünün, fonksiyonlarıgereği süslemeye yer verilmeyen savunma tesislerinin yenileme devri izini taşıdığıinancındayız.

32 İskitlerin, Kafkasya'da bulundukları döneme kadar eskilere dayandırılan bu yapı türlerinin Orta Asya' da yoğunolarak kullanılan erken örneklerinin var olduğu bilinmekle beraber, ülkenin kuzeybatı bölgesinde, Çar Rusya'sıile Dağıstan savaşları sırasında yaptırılan tipik ve ünik örnekleri mevcuttur. Sözü edilen dönemde aynıfonksiyonlu yapıların Balkanlar ve Batı Anadolu bölgesinde de, çok sayıda örnekleri ile karşılaşılmaktadır. Aynıdönemde ayrıca, Osmanlı tarafından Balkanlar ve Karadeniz'in kıyı şeridini kontrol altında tutmak amacıyla,adeta bir ağ oluştururcasına benzer karakterli; hisar tipli kale ve palangalarla özel bir mimari teşkilatlanmayagidildiği de görülmektedir; Daha ayrıntılı bilgi için bkz., Diyarbekirli, l 987, 201-208; Yıldır, 200 l , 190; Ayverdi,1956, l 59, 223; Sönmez, 200 I, 649-666; ve bşk.33 Tanyeli, 1988, 39-95 ve bşk.34 Aktüre, 1981, 7-11 ve bşk.35 Akternur, 2000, 3-4.

119

Kaynakça

Akhundov, D. I 986, Arkhitektura Drevnego i Ranne-Srednevekovogo Azerbaydjana, Baku.Aktüre, S. 198 I, 19. Yüzyıl Sonunda Anadolu Kenti Mekansal Yapı Çözümlemesi, Ankara.Ayverdi, E. H. 1956, "Yugoslavya'da Türk Abideleri ve Vakıfları", Vakıflar Dergisi, S. 3,Ankara, s. 151-223.Aktemur, A. 2000, "Kemhıs Kalesi'nin Tarihçe ve Mimarisi", Güzel Sanatlar EnstitüsüDergisi, S. 6, Erzurum, s. 1-ll.Bünyadov, Z. 1989, Azerbaycan VII-IX Eserlerde, Bakı.Diyarbekirli, N. 1987, "Türk Askeri Mimarisinde Gözetleme Kuleleri", ArsTursica, Akton Des VI. İnternationalen Kongresses, (7 September 1979), I. Text, München, s.201-213.Efendiyev, S. 2001, "Şeki Han Sarayı", Dirçeliş-X)(I Esr Dergisi, S. 39, Bakı, s.183-191.Eyice, S. 1974, "Kale", Türk Ansiklopedisi, C. XXI, Ankara, s. 137-148.Kadirov, F. 1984, Azerbaycanzn Şimal Müdajie İstehkamları, Bakı.Muhtarov, N. "Şeki Rayonu Erazisinde Olan Abidelerin Mühafıze Zonalarının İlkinLayiheleri", Şeki Arkeoloji Müzesi, 1989, 1991, 1992, 2002, 2003, 2008 Yılı Raporları.Sönmez, Z. 2001, "Balkanlar ve Karadeniz Çevresindeki Osmanlı Kale Mimarisi HakkındaBazı Görüşler", Balkanlar 'da Kültürel Etkileşim ve Türk Mimarisi Uluslararası SempozyumuBildirileri ( 17-19 Mayıs 2000, Şumnu-Bulgaristan), C. II, Ankara, s. 649-666.Tanyeli, U. 1988, "Anadolu-Türk Saray Mimarlığının Evrimi Üzerine Gözlemler(12.-16. yy.)", Topkapı Sarayı Muzesi Yıllığı, C. III, İstanbul, s. 181-210.Validi, A. 1932, "Azerbaycau'ın Tarihi Coğrafyası", Azerbaycan Yurt Bilgisi Dergisi, Y. 1, Nisan-Mayıs, No. 4-5, İstanbul, s. 144-156.Yıldır, E. "Kafkasya, Mimari", İslam Ansiklopedisi, C. XXIV, İstanbul, s. 160.

120

,,.. N M11BI ı;ııpl!!ıl!* ıı. ~.ıııı grn.ınıl!lm<lılı fiıı<ıtııffi• llJ!U.fi,1< /i!llf§• QtJ~ı 1~1>~~nııııı >•!ll§mqm

BAKI 1900i){J()@ıııl9>PIGUMQAYIT ~omşooOMı41J!lnm w l)!lô,Ji9 !)l)IJ,Mo 100090M~ı

.._, WW !~ffi'I t.­ Plfhln~ııl 1ıWn<J11r~~

Harita 1. Azerbaycan'ın Siyasi Haritası

Wiii

I )

rr'1'".~,/

•f~Iı. lAy!!ıı~.. ıııı ·' I ı

)f lt•Y'l!l!JI/

ı#'lfl

Harita 2. Şeki İli Haritası

121

(

(

t ,.. ~~~

Çizim I. Malug Kalesi Planı

,,,

I I

I,.·. r·.ı ·

ı' ;ti''' ı.;: r

Çizim 3. Keşnazar Kalesi, RestitüsyonDenemesi

Resim I. MalugKalesi, GüneydoğudanGenel Göri.inüın (2009)

122

Çizim 2. Aydınbulak Kulesi

1I.

Çizim 4. Şin Kalesi, Restitüsyon Denemesi

Resim 2. Aydınbulak Kulesi,Kuzeydoğudan Genel Görünüm (2009)

a b

Resim 3. Şeki Kalesi, Güneyden Genel Görünüm (201 O)

Resim 4. Keşnazar Kalesi, Güneydoğudan Genel Görünüm (2008)

tıiııiIrIt1

Resim 5. Kiş Kalesi, Batıdan Genel Görünüm (2009)

123