UNIVERZITET U SARAJEVU FAKULTET ZA KRIMINALISTIKU, KRIMINOLOGIJU I

SIGURNOSNE STUDIJE

SEMINARSKI RAD IZ SILOGISTIČKE KRIMINALISKTIKETEMA:

DOKAZI I DOKAZNI POSTUPAK

MENTOR: STUDENT:Doc. Dr. Haris Halilović Rusmir Islamović, 4458

Sarajevo, Decembar 2011.

SADRŽAJ

1.POJAM I VRSTE

DOKAZA…………………………………………..2.

2.TERET PRUŽANJA

DOKAZA…………………………..................5.

3. POJAM I PROCESNI TOK

DOKAZIVANJA .......................... 7.

3.1.OTKRIVANJE

DOKAZA.............................................................................8.

3.2.IZVOĐENJE

DOKAZA...............................................................................8.

3.3.PROVJERAVANJE

DOKAZA....................................................................9.

3.4.OCJENA

DOKAZA.....................................................................................9.

3.5.TEORIJE O OCJENI

DOKAZA..................................................................10.

4.PREDMET

DOKAZIVANJA...........................................................11.

5. POPIS LITERATURE………………………………………. 14.

1

2

1. POJAM I VRSTE DOKAZA

U teoriji krivično-procesnog prava izrazu "dokaz" pridavala su se različita značenja. Najčešće se pod ovim izrazom podrazumJeva dokazni osnov ili dokazno sredstvo, a ponekad i samo dokazivanje, odnosno dokazni postupak. Zbog toga je izrazu "dokaz" potrebno odrediti pravo značenje, tj. treba napraviti jasnu razliku između dokaza, dokaznog sredstva i dokazivanja.

Različito tumačenje izraza "dokaz" razlog je postojanja različitosti u određivanju pojma dokaza. Grupa teoretičara pojam dokaza određuje ne praveći razliku između dokaza i dokaznog sredstva. Postoje takođe i teoretičari koji prave razliku između dokaza i dokaznog sredstva. Oni pojam dokaza određuju u pravom i nepravom smislu, pri čemu se pod dokazom u pravom smislu podrazumjev dokazni osnov, odnosno dokaz, a pod dokazom u nepravom smislu podrazumjeva se dokazno sredstvo, odnosno izvor dokaza.

Da bi se pojam dokaza i dokaznog sredstva mogao precizno odrediti, mora se poći od suštine ovih izraza. Takođe, treba imati u vidu i rezultate do kojih se došlo u savremenoj filozofiji i logici, zbog toga što se ovim pitanjima bave ove naučne discipline. Imajući u vidu rezultate ovih nauka, kao i samu suštinu izraza dokaza, pojam dokaza u pravom smislu određuje se sljedećom definicijom: dokaz je činjenica na osnovu koje se utvrđuje postojanje ili nepostojanje spornih pravno relevantnih i drugih činjenica, koje se određuju u krivičnom postupku.

S druge, dokazna sredstva su izvor dokaza, forme odnosno oblici u kojima se javljaju dokazi. Dokazna sredstva u krivičnom postupku su: uviđaj, iskaz svedoka, iskaz veštaka, iskaz okrivljenog i isprave.

I pored navedenih razlika, postoji čvrsta povezanost između dokaza i dokaznog sredstva, kao i pravno relevantnih činjenica koje se određuju u postupku.

Sporne pravno relevantne činjenice, koje čine sadržinu krivične stvari, predstavljaju predmet dokaza, a dokazi su činjenice kojima se utvrđuje predmet dokaza, tj. postojanje ili nepostojanje spornih pravno relevantnih činjenica, dok su dokazna sredstva izvori dokaza, tj. forme i oblici u kojima su sadržani činjenični podaci, koji se koriste kao dokazi u krivičnom postupku.

Dokazi imaju veliku vrijednost, s obzirom da se pomoću njih utvrđuju pravno relevantne činjenice, koje čine sadržinu krivične stvari i osnov su svih sudskih odluka u krivičnom postupku. Skoro sve sudske odluke, u prvom redu presude, moraju se zasnivati na određenim pravno relevantnim činjenicama, a čije se postojanje ili nepostojanje utvrđuje dokazima. Ipak, kakvu će

3

vrijednost imati dokaz, zavisi od njegovog odnosa prema činjenici koja se utvrđuje. Ovu okolnost utvđuje sud na osnovu slobodnog sudijskog uvjerenja. Time će sud, ocenjujući dokaz u svakom konkretnom slučaju, utvrditi vrijednost dokaza najprije pojedinačno, a zatim u sklopu ostalih dokaza.

Postoje različiti kriterijumi na osnovu kojih se dokazi mogu klasifikovati. U današnje vrijeme sve su klasifikacije dokaza relativne. Razlog tome je teorija o slobodnoj ocjeni dokaza, prema kojoj od samog krivičnog suda zavisi kakvu će vrijednost dati pojedinom dokazu u konkretnoj krivičnoj stvari.

U zavisnosti od pojedinih kriterijma i danas se sreću sljedeće vrste dokaza: 1) neposredni i posredni; 2) originarni i izvedeni; 3) optužni i odbrambeni; 4) lični i materijalni dokazi. Postoji takođe i podjela na dozvoljene i nedozvoljene dokaze, tj. na dozvoljene i nedozvoljene načine pribavljanja dokaza.

1) Neposredni i posredni dokazi- Kriterijum za ovu klasifikaciju dokaza nalazi se u odnosu dokaza prema spornoj činjenici. Inače, neposredni dokazi su takve činjenice na osnovu kojih se neposredno utvrđuje postojanje ili nepostojanje određene sporne pravno relevantne činjenice ili druge činjenice u krivičnoj stvari.

Posredni dokazi su takve činjenice pomoću kojih se na posredan način utvrđuje postojanje ili nepostojanje spornih činjenica. Drugim rečima, posrednim dokazima se neposredno utvrđuje postojanje ili nepostojanje neke druge činjenice na osnovu koje se posredno zaključuje o postojanju ili nepostojanju spornih pravno relevantnih činjenica. Posredni dokazi nazivaju se još i indicijama, koje imaju dvostruki karakter. One su dokazi, a sa druge strane to su i činjenice koje se utvrđjuju u krivičnom postupku. S pravom se smatra da su skoro svi materijalni dokazi posredni dokazi i da je za utvrđivanje jedne sporne činjenice potrebno više pojedinih dokaza, odnosno indicija.

2) Originarni i izvedeni dokazi- Osnov ove klasifikacije nalazi se u samom izvoru informacije. Originarni je onaj dokaz čiji je izvor informacija lice koje je činjenične podatke neposredno svojim čulima opazilo, jer je bilo očevidac krivičnog događaja. Originarni dokazi su činjenični podaci sadržani u uviđaju, iskazu svedoka, veštaka i okrivljenog i u predmetima i stvarima koji su izvor informacija o materijalnim dokazima. Drugim rječima, originarni dokazi su sve one činjenice koje organ krivičnog postupka saznaje neposrednim putem, tj. od lica koje je saznalo ove činjenice neposredno.

Izvedeni dokazi su takve činjenice koje organ krivičnog postupka saznaje posrednim putem, tj. od lica koje je saznalo ove činjenice posredno, tj. nije bilo očevidac krivičnog događaja.

4

3) Optužni i odbrambeni dokazi- Prema ovoj podjeli, dokazi su klasifikovani s obzirom na to da li se njima potvrđuju navodi optužbe ili navodi odbrane, odnosno da li se konkretnim dokazom utvrđuje činjenica koja ide na štetu ili u korist okrivljenog. Osnovni zadatak krivičnog suda je da je da objektivno rasvetli i reši krivičnu stvar, pri čemu ne vodi pretjerano računa da li se to postiže odbrambenim ili optužnim dokazima. Stoga je i ova klasifikacija dosta relativna. Osim toga, prijedlog za otkrivanje i izvođenje dokaza, pored stranaka (ovlašćenog tužioca i okrivljenog) može dati i krivični sud, jer ga na to obavezuje načelo utvrđivanja istine. Najzad, javni, odnosno državni tužilac kao ovlašćeni tužilac i predstavnik državnog organa dužan je da predlaže izvođenje i optužnih i odbrambenih dokaza, radi utvrđivanja kako činjenica koje terete okrivljenog, tako i činjenica koje idu u njegovu korist.

4) Lični i materijalni dokazi- I ova klasifikacija ima svoj osnov u samom izvoru informacija, tj. u tome gde se nalaze činjenični podaci koji će biti iskorišćeni kao dokazi u krivičnom postupku. Po definiciji, lični dokazi su činjenice čiji je izvor informacija čovek kao svjesno biće, koje je on svojim čulima neposredno opazio ili posredno saznao.

S druge strane, materijalni dokazi su činjenice čiji je izvor informacija u samim ispravama, tj. u pismenim dokumentima, predmetima i stvarima koje su u određenoj vezi sa krivičnim djelom. To znači da isprave nisu materijalni dokazi, već su materijalni dokazi one činjenice koje je neposredno opazio krivični sud, odnosno stručno lice, ako je za uspešno opažanje ovih činjenica potrebno posebno stručno znanje ili umijeće. Može se zaključiti da je vrednost ličnih i materijalnih dokaza podjednaka, tj. njihovu vrednost određuje krivični sud teorijom o slobodnoj ocjeni dokaza.

5) Dozvoljeni i nedozvoljeni dokazi- Ova podela bazirana je na načinu pribavljanja dokaza. Prilikom klasifikacije dokaza, odnosno načina pribavljanja dokaza, polazi se od stava našeg zakonodavca i konstatuje se da postoje načini i dakazi koji su izričito dozvoljeni, načini i dakazi koji su izričito zabranjeni i najzad načini i dokazi koji nisu izričito ni dozvoljeni ni zabranjeni. Dokazi koji su izričito dozvoljeni nazivaju se i zakonitim dokazima. U red nedozvoljenih dokaza spadaju svi dokazi na kojima se ne može zasnivati sudska odluka, zbog čega su zapisnici u kojima su sadržani ovi dokazi izdvojeni i čuvaju se zatvoreni u posebnom omotu.

Posebno interesantna problematika koja se odnosi na način pribavljanja i korištenja dokaza koji nisu izričito zabranjeni, ali nisu i izričito dozvoljeni. Do ovoga dolazi zbog toga što zakonodavac nije uvek u mogućnosti da sagleda neka nova naučna i tehnička dostignuća i da eventualno normira njihovu primjenu u krivičnom postupku. Opravdan je stav zakonodavca u pogledu predviđanja mogućnosti primene nekih najnovijih naučnih i tehničkih dostignuća, jer on mora da vodi računa kako o efikasnosti krivičnog gonjenja, tako i o čuvanju ustavom zagarantovanih sloboda i prava građana. Na ovakav stav zakonodavca takođe utiču i ne samo efikasnost primene ovih dostignuća, već i pouzdanost dokaza dobijeni njihovom primjenom.

5

Među ovim načinima dobijanja dokaza, posebno mjesto zauzima primjena poligrafa (detektor laži). Među načinima dobijanja dokaza koje naš zakonodavac izričito ne zabranjuje nabrajaju se neke psihološke metode koje se posebno primjenjuju prilikom ispitivanja okrivljenog, s ciljem da se utvrdi verodostojnost njenog iskaza. Međutim, zbog nepouzdanosti ovih metoda, rezultati dobijeni na taj način takođe se ne mogu koristiti kao osnova sudskih odluka.

U načine dobijanja dokaza koji su izričito zabranjeni od strane našeg zakonodavca ubrajaju se narkoanaliza i lobotomija.

2. TERET PRUŽANJA DOKAZA

Po teretom pružanja dokaza u krivičnom postupku, podrazumjeva se pravo i dužnost određenih krivičnoprecesnih subjekata da predlažu izvođenje dokaza, radi utvrđivanja pravno relevantnih činjenica, koje čine sadržinu krivične stvari i na kojima se zasnivaju sudske odluke.

U prošlosti, pitanje tereta pružanja dokaza u krivičnom postupku, zavisnosti od sistema krivičnog postupka rešavana je na više različitih načina.

U optužnom (akuzatorskom) krivičnom postupku teret pružanja dokaza ležao je na strankama, u prvom redu na ovlaštenom tužiocu, koji je bio dužan da kao osnov svoje tužbe predlaže izvođenje određenih dokaza. Optuženi je sa svoje strane imao pravo pružanja dokaza kojima se utvrđuju činjenice koje idu u njegovu korist. Sud nije bio dužan da pruža dokaze.

U istražnom (inkvizicionom) krivičnom postupku teret pružanja dokaza bio je u potpunosti na krivičnom sudu. Krivični sud bio je dužan, da u skladu sa načelom utvrđivanja istine, sam predlaže i izvodi sve dokaze u krivičnom postupku (u ovom postupku nije bilo stranaka).

U savremenom optužno-raspravnom krivičnom postupku teret pružanja dokaza leži u prvom redu na strankama, s tim što i krivični sud ima dopunsku dužnost da pruža dokaze u cilju uspješne realizacije načela utvrđivanja istine.

U našem krivičnom postupku, kao optužno-raspravnom, zakonodavac nije izričito riješio pitanje tereta pružanja dokaza. Ipak može se zaključiti da je teret pružanja dokaza nejednako

6

podeljen između glavnih krivičnih subjekata, s tim što utvrđivanje pojedinih činjenica doprinosi u određenoj meri i sporedni subjekti u krivičnom postupku.

Ovlašteni tužilac, kao nosilac funkcije optužbe, prvenstveno ima pravo i dužnost da pruža dokaze u krivičnom postupku, kako bi uspješno realizovao svoju funkciju, tj. omogućio sudu da uspješno rasvijetli i riješi krivičnu stvar. Pravo i dužnost ovlaštenog tužioca da pruža dokaze postoji u celom krivičnom postupku. Zakonodavac je obavezao ovlaštenog tužioca da već u zahtevu za sprovođenje istrage mora da označi sve okolnosti iz kojih proističe osnovana sumnja da je određeno lice izvršilo krivično djelo, da navede postojeće dokaze i da stavi prijedlog za izvođenje postojećih dokaza. Ova dužnost ovlaštenog tužioca još više je naglašena u slučaju ako odluči da podnese predlog za podizanje neposredne optužnice, kojom prilikom mora mnogo određenije da navede sve postojeće dokaze, kako bi opravdao svoju tezu o tome da nije potrebno sprovođenje istrage pošto ima dovoljno dokaza. Najzad, u optužnici, kao najpotpunijem optužnom aktu, ovlašteni tužilac je dužan da konkretno stavi prijedlog u pogledu izvođenja pojedinih dokaza na glavnom pretresu. Osim toga, ovlašteni tužilac ima pravo i dužnost da u toku cijelog krivičnog postupka na poseban način stavlja prijedloge u pogledu izvođenja dokaza, i to u formi posebnih pismenih podneska ili usmeno prilikom prisustvovanja izvođenju pojedinih istražnih radnji, odnosno u toku glavnog pretresa.

Pitanje tereta pružanja dokaza u odnosu na okrivljenog kao nosioca funkcije odbrane, riješeno je sasvim drugačije. Okrivljeni, vršeći funkciju odbrane, ima samo pravo, a ne i dužnost da pruža dokaze. To znači da od njegove volje zavisi da li će predlagati dokaze za svoje navode, tj. da li će predlagati da se utvrđuju činjenice koje idu njemu u korist.

Okrivljeni nije dužan da dokazuje svoju nevinost. Naprotiv, ovlašćeni tužilac je dužan da pruža dokaze, kako bi se utvrdila vinost (krivica) okrivljenog u odnosu na krivično delo koje mu se stavlja na teret. Ipak, ako okrivljeni odluči da prizna izvršenje krivičnog dela koje mu se stavlja na teret, on samim tim dobrovoljno snosi teret pružanja dokaza u krivičnom postupku. Postoje krivična dela kod kojih je okrivljeni dužan da pruža dokaze ukoliko želi da izbjegne odgovornost i kažnjavanje (npr. kleveta).

I krivični sud ima pravo i dužnost da pruža dokaze u krivičnom postupku. Ovo njegovo pravo proističe iz načela utvrđivanja istine u krivičnom postupku, kao i iz načela njegove aktivnosti u realizaciji funkcije suđenja. Zakonodavac je obavezao krivični sud da objektivno i potpuno utvrđuje činjenice u jednoj krivičnoj stvari, radi donošenja zakonite sudske odluke, bez obzira na to da li utvrđene činjenice idu na štetu ili u korist okrivljenog. Da li će krivični sud pružati dokaze i u kojoj meri, u prvom redu je uslovljeno aktivnošću stranaka u pružanju dokaza. Analogno tome, krivični sud će biti aktivniji u pružanju dokaza ako izostane odgovarajuća aktivnost stranaka. Obrnuto, ako stranke, a naročito ovlašteni tužilac pružaju dokaze, krivični sud se neće posebno angažovati u tom pravcu.

Može se zaključiti da je aktivnost krivičnog suda na planu pružanja dokaza dopunska, a ne osnovna dužnost. Ova činjenica je u vezi sa prirodom krivičnog postupka, koji je stranački i optužno-raspravni.

7

3. POJAM I PROCESNI TOK DOKAZIVANJA

Dokazivanje predstavlja složenu i raznovrsnu procesnu delatnost krivično-procesnih stranaka i krivičnog suda s ciljem utvrđvanja pravo relevantnih i drugih činjenica u krivičnom postupku, tj. radi činjeničnog i pravnog oformljenja krivične stvari. Sam proces dokazivanja sastoji se iz više sistematskih procesnih aktivnosti krivično-procesnih subjekata, koje se mogu putem sinteze klasifikovati u: otkrivanje dokaza, izvođenje dokaza, proveravanje dokaza i ocenu dokaza. Ove delatnosti su predviđene u jednom logičkom redosledu, s tim što se neke od njih odvijaju skoro istovremeno, npr., izvođenje i ocena dokaza, odnosno otkrivanje i izvođenje dokaza i sl.

U procesu dokazivanja dolazi do aktivnosti različitih subjekata. Tako je kod otkrivanja dokaza izraženija aktivnost stranaka, na kojima u prvom redu leži i teret pružanja dokaza. Međutim, aktivnost krivičnog suda dolazi više do izražaja prilikom izvođenja i proveravanja, a naročito kod ocene dokaza.

Otkrivanje dokaza pedstavlja aktivnost stranaka, pa i krivičnog suda usmerenu na pronalaženje izvora dokaza, tj. na saznavanje da određeni činjenični podaci postoje u jednom ili više izvora, koji se mogu upotrebiti kao dokaz spornih činjenica u jednoj krivičnoj stvari. Konkretnije, stranke i krivični sud otkrivaju lica, stvari i predmete u kojima se nalaze činjenični podaci, koji se u daljem procesu dokazivanja mogu uspešno iskoristiti kao dokazi.

Izvođenje dokaza u suštini predstavlja prihvatanje otkrivenih izvora dokaza i njihovo dalje procesno uobličavanje, tj. pismeno fiksiranje činjeničnih podataka, da bi se uspešno upotrebili kao dokaz spornih činjenica.

Proveravanje dokaza znači utvrđivanje verodostojnosti kako izvora činjeničnih podataka, tako i samih činjeničnih podataka. Do ove aktivnosti krivičnog suda, doći će samo u slučaju ako se posumnja u verodostojnost lica koje treba da iskazuje, kao i u verodostojnost sadržine njegovog iskaza.

Ocena dokaza predstavlja takvu aktivnost krivičnog suda, kojom se utvrđuje vrednost dokaza u odnosu na spornu činjenicu, tj. utvrđuje se u kojoj meri činjenični podatak potvrđuje postojanje ili nepostojanje sporne činjenice.

8

3.1. OTKRIVANJE DOKAZA

Otkrivanje dokaza predstavlja takvu aktivnost stranaka i krivičnog suda kojom se utvrđuje postojanje činjeničnih podataka u jednom ili više izvora dokaza. Ovo je prva i veoma važna aktivnost, koju prvenstveno preduzimaju kivično procesne stranke, na kojima i leži teret pružanja dokaza. Na postojanje određenih dokaznih izvora može ukazati i bilo koje lice, pa i krivični sud po službenoj dužnosti.

Dokazi se mogu otkrivati u toku celog krivičnog postupka, a na izvore informacija može se ukazivati i u pretkrivičnom postupku. Zakonodavac je predvideo obavezu za zaposlene u državnim organima, preduzećima i drugim pravnim licima da, prijavljujući krivična dela za koja se goni po službenoj dužnosti, ukazuju i na izvore dokaza. Krivično-procesne stranke su dužne i imaju zakonsko pravo da otkrivaju dokaze i da predlažu njihovo izođenje krivičnom sudu ili drugom nadležnom državnom organu.

3.2. IZVOĐENJE DOKAZA

Izvođenje dokaza u suštini predstavlja prihvatanje otkrivenih dokaza, saznavanje činjeničnih podataka i procesno fiksiranje na zakonom predviđen i uređen način, čime se postiže i njihovo obezbeđenje. Izvođenjem dokaza postiže se prikupljanje činjeničnih podataka i njihovo obezbeđenje, koja aktivnost se preduzima na zakonom predviđen i uređen način. To znači da je zakonodavac predvideo procesnu formu i način izvođenja dokaza, zavisno od toga o kakvom se izvoru informacija radi.

Dokaze u krivičnom postupku izvodi nadležni krivični sud, u inokosnom ili u zbornom sastavu. U izvođenju dokaza mogu učestvovati i krivično-procesne stranke (ovlašćeni tužilac i okrivljeni s braniocem), i oni svojom aktivnošću mogu doprineti postizanju boljih rezultata, jer imaju pravo da postavljaju pitanja, da stavljaju primedbe i predloge i slično.

Krivični sud može izvoditi dokaze u toku celog krivičnog postupka, s tim što u prethodnom krivičnom postupku dokaze izvodi istražni sudija nadležnog suda, a izuzetno, dokaze može izvoditi i ovlašćeno službeno lice organa unutrašnjih poslova i istražni sudija drugog krivičnog suda na osnovu pružanja pravne pomoći, dok u glavnom krivičnom postupku dokaze može izvoditi predsednik veća pred kojim će se održati glavni pretres, odnosno samo sudeće veće u toku glavnog pretresa. Izuzetno, pojedini dokazi mogu se izvoditi i u pretkrivičnom postupku i to u slučaju kada postoji opasnost od odlaganja (npr. uviđaj, pretres stana,...).

Da bi se postigli što bolji rezultati u izvođenju dokaza, krivični sud mora da primenjuje znanja iz nekih vanpravnih nauka, kao što su psihologija, logika, kriminalistika i druge, s tim što u primeni ovih znanja krivični sud može zatražiti pomoć od posebnih stručnih lica.

9

3.3. PROVjERAVANJE DOKAZA

Provjeravanje dokaza predstavlja procesnu aktivnost krivičnog suda koja ima za cilj utvrđivanje verodostojnosti dokaza i izvora informacija. Krivični sud pristupa proveravanju dokaza i izvora informacija u slučaju ako posumnja u njihovu verodostojnost. Proveravanje dokaza postiže se izvođenjem drugih dokaza, kojima se potvrđuje ili negira sporni dokaz, ili upoređivanjem ovog dokaza sa drugim, već izvedenim dokazima.

Utvrđivanje verodostojnosti dokaza i izvora informacija je nužno, iz razloga što se samo verodostojan dokaz može ocenjivati. Dokazi se mogu proveriti i rekonstrukcijom krivičnog događaja, odnosno suočenjem između dva svedoka, između svedoka i okrivljenog, ili između svedoka i veštaka.

3.4. OCjENA DOKAZA

Ocjena dokaza predstavlja utvrđivanje vrednosti otkrivenih i izvedenih dokaza u odnosu na sporne činjenice, koje su predmet dokazivanja i koje čine sadržinu krivične stvari. Ocena dokaza je poslednja, završna i najvažnija aktivnost krivičnog suda, zbog toga što se tek ocenom dokaza postiže krajnji cilj dokazivanja, tj. utvrđuje se postojanje ili nepostojanje spornih pravno relevantnih i drugih činjenica u krivičnom postupku.

Ova delatnost krivičnog suda je u određenoj zavisnosti od prethodnih delatnosti u sistemu dokazivanja, zbog toga što od uspešne delatnosti suda u otkrivanju, izvođenju i proveravanju dokaza, neposredno zavisi i samo utvrđivanje vrednosti dokaza. Ocena dokaza odvija se, po pravilu, istovremeno sa izvođenjem i proveravanjem dokaza, s tim što može biti i potpuno i odvojena delatnost.

Može se zaključiti da krivični sud utvrđuje vednost dokaza tokom celog krivičnog postupka, s tim što stepen neizvesnosti o postojanju ili nepostojanju spornih činjenica nije uvek isti. Tako se postojanje ili nepostojanje spornih činjenica utvrđuje sa najnižim stepenom izvesnosti, tj. sa osnovom sumnjom, koje je potrebno za pokretanje prethodne istrage. Dalje, za podizanje optužbe i vođenje glavnog krivičnog postupka, potreban je viši stepen izvesnosti, tj. verovatnoća o postojanju ili nepostojanju spornih činjenica o jednoj krivičnoj stvari. Najzad, za donošenje konačne odluke o jednoj krivičnoj stvari kojom se, okončava krivični postupak, potreban je najviši stepen izvesnosti, tj. istinitost postojanja ili nepostojanja pravno relevantnih činjenica.

10

3.5. TEORIJE O OCjENI DOKAZA

Istorijski posmatrano, aktivnost krivičnog suda, radi utvrđivanja vrijednosti dokaza, bila je u određenoj zavisnosti od stava zakonodavca, koji je bio različit, zavisno od društveno ekonomskih i političkih uslova. U dosadašnjem razvoju krivično-procesnog prava, zakonodavac je regulisao aktivnost suda na planu utvrđivanja vrednosti dokaza na dva načina; tako što je u samom zakonu predvideo kriterijume i merila za utvrđivanje vrednosti dokaza, ili tako što je predvideo mogućnost da krivični sud sam stvori kriterijume i merila na osnovu kojih će utvrđivati vrednost dokaza.

Postojala su dva načina ocene dokaza, tj. utvrđivanja vrednosti dokaza od strane suda. Prvi način je takav da je sud u potpunosti vezan stavom zakonodavca, zbog toga što je sam zakonodavac u zakonu predvideo merila za određivanje vrednosti dokaza. Drugi način utvrđivanja vrednosti dokaza je potpuno suprotan prvom i sastoji se u tome što zakonodavac nije predvideo nikakva formalna dokazna pravila o vrednosti dokaza, već je omogućio da krivični sud sam stvori kriterijume za ocenu dokaza po slobodnom sudijskom uverenju.

Stav zakonodavca je uticao da se u teoriji krivično-procesnog prava pojave dve teorije o oceni dokaza: 1) teorija o zakonskoj vrednosti dokaza i 2) teorija o slobodnoj oceni dokaza.

Teorija o zakonskoj vrednosti dokaza primenjivana je i bila karakteristična za istražni (inkvizicioni) krivični postupak. Prema ovoj teoriji, zakonodavac je u samom procesnom zakonu predvideo merila na osnovu kojih se utvrđuje vrednost svih dokaza, s tim što je u sistemu dokaza najveća vrednost pridavana dokaznim činjenicama sadržanim u priznanju okrivljenog. U praktičnoj primeni zakona i ove teorije, sudija je bio dužan da se stogo pridržava zakona i da dokazima prizna onu vrednost koja im je bila određena zakonom, bez obzira na svoje lično uverenje o stvarnoj vrednosti pojedinih dokaza.

U vreme primene ove teorije pojavile su se i uporedo primenjivala dve varijante: pozitivna i negativna. Suština pozitivne varijante teorije o zakonskoj vrednosti dokaza bila je u tome što je sud morao smatrati da je određena činjenica dokazana i da donese odgovarajuću odluku, ako postoji određen kvantitet i kvalitet dokaza. To znači da je krivični sud prema ovoj varijanti bio potpuno vezan zakonom u pogledu utvrđivanja vrednosti dokaza. Prema negativnoj varijanti ove teorije, sud nije mogao smatrati da je određena činjenica dokazana ako ne postoji odrežni kvantitet i kvalitet dokaza propisan zakonom. Negativna varijanta o zakonskoj vrednosti dokaza davala je određenu slobodu sudu u određivanju vrednosti dokaza. To znači da je primena negativne varijante teorije o zakonskoj vrednosti dokaza predstavljala postepeni prelaz na teoriju o slobodnoj oceni dokaza.

Kako je u praktičnoj primeni zakonskih propisa o vrednosti dokaza dolazilo do toga da učinioci pojedinih teških krivičnih dela budu oslobađani krivice zbog nedostatka zakonom

11

utvrđenog broja i kvaliteta dokaza, uvedeno je porotno suđenje sa mešovitim sastavom krivičnog suda za neke vrste najtežih krivičnih dela (pljačke, paljevine, razbojništva). Uvođenje porotnog suđenja za ova krivična dela, dovelo je do ukidanja teorije o zakonskoj vrednosti dokaza i postepenog uvođenja teorije o slobodnoj oceni dokaza.

Teorija o slobodnoj oceni dokaza primenjivana je u optužnom (akuzatorskom) sistemu krivičnog postupka, a primenju je se i u savremenom krivičnom postupku. Naš zakonodavac je predvideo da krivični sud nije vezan niti ograničen nikakvim posebnim formalnim dokaznim pravilima prilikom ocenjivanja da li neke činjenice postoje ili ne postoje. To znači da je prema teoriji o slobodnoj oceni dokaza, krivični sud slobodan, tj. nije vezan nikakvim formalnim dokaznim pravilima prilikom utvrđivanja vrednosti dokaza. Drugim rečima, krivični sud utvrđuje vrednost dokaza na osnovu svog slobodnog uverenja. Krivični sud je, utvrđujući vrednost dokaza primenom ove teorije i po svom slobodnom uverenju, dužan da se pridržava ustava i zakona i da ima u vidu zakone logike o pravilnom mišljenju i zaključivanju. Takođe, krivični sud je dužan da svoj zaključak o vrednosti pojedinih dokaza obrazloži, kako bi se moglo videti da li se u oceni dokaza kretao u okviru ustava i zakona i da li je pravilno primenio zakone logike o pravilnom mišljenju i zaključivanju. Dužnost krivičnog suda da svoj zaključak o vrednosti dokaza obrazloži, nije opšteprihvaćena u krivično-procesnom zakonodavstvu. Tako ova obaveza nije predviđena u krivično-procesnom zakonodavstvu i sudskoj praksi anglosaksonskih zemalja, zbog toga što u ovim zemljama činjenična pitanja i pitanja o krivici okrivljenog rešava porota. Rešavajući ova pitanja porota je dužna da odgovori samo na pitanje da li je okrivljeni kriv ili nije kriv, a nije dužna da taj odgovor obrazloži.

Pošto postoje određene sporne činjenice koje se mogu dokazivati dokazima određene vrste, krivični sud mora da vodi računa o ovoj okolnosti prilikom zaključivanju o postojanju ili nepostojanju ovih spornih činjenica. Isti je slučaj sa dokazivanjem krivičnog dela izvršenog od strane sudije ili sudije porotnika, kao i javnog, odnosno državnog tužioca, pri čemu se takođe traži pravosnažna osuđujuća presuda kako bi se ta činjenica mogla iskoristiti kao osnov za ponavljanje krivičnog postupka. Takođe, neke činjenice moraju se utvrđivati veštačenjem. To znači da krivični sud mora da utvrđuje postojanje ili nepostojanje ovih činjenica, određenom vrstom i kvalitetom dokaza.

4. PREDMET DOKAZIVANJA

Činjenice koje se utvrđuju u krivičnom postupku, predstavljaju po pravilu i predmet dokazivanja. Preciznije rečeno, predmet dokazivanja čine sporne činjenice.

Činjenice koje se dokazuju mogu se podeliti na spoljašnje i unutrašnje, a u zavisnosti od toga da li se odnose na samo krivično delo ili na njegovog učinioca. Spoljašnje su sve one

12

činjenice koje se odnose na samo krivično delo, tj. na radnju, posledicu i uzročni odnos između radnje i posledice. Spoljašnje činjenice lakše se dokazuju zbog toga što se manifestuju u spoljašnjem svetu, usled čega se mogu opažati i dokazivati različitim dokaznim sredstvima.

Unutrašnje činjenice odnose se na učinioca krivičnog dela, na njegov unutrašnji život, na njegova unutrašnja psihička preživljavanja, pre i za vreme izvršenja krivičnog dela. Unutrašnje činjenice ne mogu se dokazivati svim dokaznim sredstvima, te je stoga njihovo dosta teže od dokazivanja spoljašnjih činjenica. Unutrašnje činjenice dokazuju se iskazom okrivljenog, koji svojim izlaganjem opisuje sva psihička preživljavanja za vreme izvršenja krivičnog dela. Na osnovu toga se utvrđuje psihički odnos učinioca prema krivičnom delu. Ako pak okrivljeni ne želi da iskazuje o ovim činjenicama, tada se one sa manjim uspehom mogu utvrđivati posredstvom stručnih lica, koja vrše psihijatrijsko, odnosno psihološko ispitivanje okrivljenog. O ovim se činjenicama može zaključivati posredno, tj. na osnovu utvrđenih spoljašnjih činjenica.

Može se zaključiti da je podela činjenica na spoljašnje i unutrašnje relativna, zbog toga što je teško u svakom konkretnom slučaju utvrđivati o kojoj se vrsti činjenica radi, a ponekad je to i nepotrebno.

Postoje i teoretičari koji činjenice dele na pozitivne i negativne. U krivičnom postupku po pravilu se utvđuju pozitivne činjenice, čije je dokazivanje mnogo lakše. Smatra se, međutim, da se mogu dokazivati i negativne činjenice.

Postoje i takve činjenice koje čine sadržinu krivične stvari i osnov su određene sudske odluke, a koje nije potrebno dokazivati. Međutim, u konkretnoj krivičnoj stvari i ove činjenice mogu biti predmet dokazivanja. Činjenice za koje se smatra da ih ne treba dokazivati, jesu:

a) Očigledne činjenice- To su činjenice same po sebi, pa zato nije ni potrebno njihovo dokazivanje.

b) Notorne činjenice- To su takve činjenice iz prošlosti ili sadašnjosti o kojima je saznanje sa stepenom istinitosti rašireno u određenom širem krugu lica, zbog čega ih nije potrebno posebno dokazivati njihovo postojanje ili nepostojanje. Da li je određena činjenica notorna, utvrđuje krivični sud, a da bi činjenica bila notorna, ona mora biti konkretna, tj. da se odnosi na konkretnu krivičnu stvar, konkretan događaj.

c) Presumpcije- To su takve činjenice na osnovu kojih se pomoću opšteg iskustva uzima da postoji jedno činjenično stanje, za koje nije neposredno dokazano da postoji. Presumpcije mogu biti pravne i prirodne. Pravne propisuje zakon i one u zavisnosti od da li je oslobađanje od dokazivanja trajno ili privremeno, mogu biti apsolutne ili relativne.

d) Nemoguće-e) Pravne norme- One, po pravilu, nisu predmet dokazivanja, zbog pretpostavke da krivični

sud, odnosno sudija poznaje pravo s obzirom na svoje stručno pravno obrazovanje. U izuzetnim slučajevima i pravne norme mogu biti predmet dokazivanja, npr. norme inostranog i međunarodnog prava.

f) Koje se ne smeju dokazivati-.

Dakle, krivični sud je dužan da dokazuje sporne pravno relevantne i druge činjenice, s tim što se dokazivanju mogu podvrgnuti i činjenice koje nisu sporne. Saglasnost stranaka o tome da li jedna činjenica postoji ili ne postoji, nije od značaja za krivični sud. Takođe, ako je neka

13

činjenica poznata sudiji i ona će biti predmet dokazivanja ako se želi da bude osnov sudske odluke.

14

POPIS LITERATURE

1. Sijerčić-Čolić, H.: Krivično procesno pravo. Knjiga I: Krivičnoprocesni subjekti i krivičnoprocesne radnje. Drugo izmijenjeno i dopunjeno izdanje. Sarajevo, 2008.

2. Zakon o krivičnom postupku Bosne i Hercegovine (“Službeni glasnik BiH”,br. 3/03, 32/03, 26/04, 63/04,13/05, 48/05, 46/06, 76/06, 29/07,32/07, 58/08, 12/09, 16/09, 93/09)

3. Zakon o krivičnom postupku Federacije Bosne i Hercegovine (“Službene novine Federacije BiH”, br. 35/03, 37/03, 56/03, 78/04, 28/05, 55/06, 27/07, 53/07, 9/09, 16/09, 12/10)

15