Seminarski Ekologija covjeka

5/11/2018 Seminarski Ekologija covjeka - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/seminarski-ekologija-covjeka 1/15

S E M I N A R S K I R A D

IZ EKOLOGIJE ČOVJEKA

GENETIČKE POSLJEDICE NARUŠAVANJAEKOLOŠKE SREDINE



SADRŽAJ

1. UVOD............................................................................................................................3

2. DVOJAKO DJELOVANJE POLUTANATA...............................................................4

3. PROCES GENETSKOG INŽENJERINGA ...............................................................5

4. UPOTREBA GENETSKI MODIFIKOVANIH ORGANIZAMA...............................6

4.1. Primjena GMO u proizvodnji hrane...........................................................................6

4.2. GM kukuruz u Španiji.............................................................................................8

5. NARUŠAVANJE EKOLOŠKE SREDINE..................................................................9

6. ZAKONSKA REGULATIVA....................................................................................11

7. UTICAJ NA ZDRAVLJE ..........................................................................................11

8. ZAKLJUČAK..............................................................................................................13

9. LITERATURA............................................................................................................14

2



1. UVOD

Jedan od najvećih problema današnjice svakako je sve veća zagađenost životne sredine,

vode, vaduha i zemlje, a posebno u industrijski razvijenim zemljama. Uticaji na životnu

sredinu dolaze i od žive i od nežive prirode, kao i od čovjeka koji svojim aktivnostima

mijenja prirodu i radikalno utiče na sve ekološke procese. Čovjek kroz svoje aktivnosti koristi

različite polutante koji mogu biti mutageni, toksični, kancerogeni itd.

Najuočljivije posljedice zagađenja prirodne sredine svakako su biološke posljedice, koje

su vidljive, ali pri tome nikako ne možemo zanemariti činjenicu da posljedice zagađenjarezultiraju i promjenom genetičke strukture populacije različitih organizama, pa i samog

čovjeka.

Čovjek je razvio i relativno novu tehnologiju - genetički inžinjering koji manipuliše

genima različitih vrsta organizama. U ovom radu želim da objasnim kako promjene genetičke

strukture mogu uticati na narušavanje ekološke sredine.

Raznolikost živog svijeta je najpouzdaniji pokazatelj globalnih ekoloških promjena.

Kroz djelovanje različitih faktora sredine, mnogi organizmi se ne mogu prilagoditi novimuslovima koje nameću globalne promjene i tako da mnoge vrste pod uticajem tih promjena

nestaju, a globalna slika biodiverziteta značajno se mijenja.

3



2. DVOJAKO DJELOVANJE POLUTANATA

"Promjene na populaciono-genetičkom nivou mogu biti posljedica dvojakog djelovanja

polutanata. Jedan od načina je u prvom redu povećanje stope mutabilnosti usljed mogućeg

djelovanja mutagenog efekta nekih polutanata. Drugi način ostvarivanja promjena je putem

mijenjanja pravca i intenziteta prirodne selekcije, do čega dolazi usljed izmjene fizičkih i

hemijskih karakteristika prirodne sredine zagađivanjem."1

Prema ovom riječima, jasno je, da se zagađenje prirodne sredine kreće u dva pravca.

Takođe, ima slučajeva kada nema polutanata koji neposredno djeluju na genetički materijal.To znači da neće izazvati nikakve promjene u samoj genetičkoj strukturi organizama, ali

mogu deformisati i drastično izmijeniti sredinu. Recimo, neki vidovi aerozagađenja ne sadrže

mutagenu supstancu ali izazivaju promjenu sredine, a kao posljedicu imamo promijenjenu

sredinu, u kojoj postojeći organizmi, mijenjaju adaptivni sistem i prirodna selekcija djeluje u

pravcu koji diktiraju novostvoreni uslovi.

Ukoliko su mutageni faktori sastavni dio zagađivača, oni izazivaju mutacije koje

narušavaju adaptivni sistem populacije, pri čemu prirodna selekcija mijenja pravac i intenzitet svogdjelovanja. Upravo u tome i jeste značaj proučavanja i zaštite životne sredine, i utvrđivanja genetičke

raznovrsnosti za razvoj živog svijeta. Utvrđivanje genetičke raznovrsnosti organizama koje čovjek gaji

i koristi ima za cilj poboljšanje sorti i rasa, dok utvrđivanje genetičke raznovrsnosti kod ljudi ipak

daje mnoge dragocjene podatke i može se iskoristiti za poboljšanje opšteg kvaliteta života

(preventiva u medicini, specifične terapije).

Zajedničko svim faktorima jeste da mogu izazvati promjene u nasljednom materijalu

organizama, odnosno u genima. Poznato je da je DNA zapis individualnosti jednog živog

organizma. Danas naučnici sve više rade na razvoju genetičkog inženjeringa (GE) koji je

radikalno nova tehnologija koja manipuliše genima. Putem genetičkog inžinjeringa, naučnici

su došli u priliku da uzimaju gene iz jedne forme života i stavljaju ih u druge.

Geni iz bakterija, virusa, biljki i životinja, pa čak i čovjeka, stavljaju se u biljke kao što

je soja, žito, pamuk, da bi se poboljšao njihov kvalitet, ali i da što donesu komercijalni

prinos. Tako modifikovane biljke, odnosno njihov prinos, se pretvara u hranu i prodaje na

tržištu.

1 Dr Marko Aranđelović: Promene genetičke strukture populacija organizma kao posledica zagađivanaj prirodnesredine, Beograd, 1989, str. 16.

4



Molekuralni biolozi su razvili mnoge enzime koji mijenjaju strukturu DNA u živim

organizmima. Neki od tih enzima mogu razdvajati i spajati elemente DNA. Koristeći pojedine

enzime, naučnici mogu da izdvoje pojedine gene iz DNA i izgrade prilagođen DNA

korišćenjem tih gena. Sa tim znanjem genetski inženjeri vjeruju da mogu da poprave hranu

koju jedemo.

Na primer, paradajz je osjetljiv na hladnoću, čime se skraćuje sezona roda. Ribe, sa

druge strane, preživljavaju u jako hladnoj vodi. Naučnici identifikuju pojedine gene ribe koji

je čine otpornom na hladnoću i koriste tehnologiju genetičkog inžinjeringa da ubace taj gen u

paradajz. Time se omogućava da se produži sezona roda paradajza.

Generalno postoje dvije vrste genetički modifikovanih usjeva i to: usjevi koji su modifikovani

da budu otporni na herbicide i modifikovani da proizvode toksine. Prva grupa usjeva nakon

tretmana herbicida za suzbijanje korova ostaje vitalna, a druga grupa usjeva luči toksine koji

uništavaju insekte.

Genetski modifikovani (GM) usjevi počeli su da se gaje 1996. godine. Tri četvrtine GM

usjeva u svijetu se gaje u USA i Kanadi. Vodeći usjevi u USA su soja i kukuruz (čuveni BT

kukuruz između ostalog) dok je u Kanadi vodeći usjev uljana repica.

3. PROCES GENETSKOG INŽENJERINGAProces genetičkog inženjeringa zahtijeva uspješno ostvarenje nekoliko faza:

- identifikaciju organizma sa specifičnim svojstvom i i ekstrakcija njegove DNK,

- kloniranje gena koji kontrolira to svojstvo,

- kreiranje gena kako bi se izrazili na određen način,

-

transformaciju, unošenje

gena u biljne stanice,-

oplemenjivanje biljaka i

uzgoj

transgenskih elitnih

linija.

5



Slika br.1. Proces genetičkog inženjeringa. Izvor: www.tempus16140.rs.sr

4.

UPOTREBA GENETSKI MODIFIKOVANIH ORGANIZAMA

Genetičkiki modifikovani mikroorganizmi primjenjuju se u različitim područjima:

poljoprivreda, prehrambena, farmaceutska, hemijska industrija, te u rudarstvu i kontroli

onečišćenja okoline.

4.1. Primjena GMO u proizvodnji hrane

6



Slika br. 2. Proces dobijanja gmo hrane. Izvor: www.tempus16140.rs.sr

Genetičko inženjerstvo i ubacivanje gena iz jednog organizma u drugi, uvijek je

djelimično neprecizno. Genetičari prenose gene iz jednog organizma u

drugi, s tim da se gen može precizno

uzeti iz jednog organizma, ali

njegovo ubacivanje u drugi

organizam je uglavnom slučajno. Kao

posljedica takvog ub

gena, mogu se ugroziti funkcije drugih

gena koje su veoma bitne za život

tog organizma. Naučnici još

uvijek nisu proučili životne sisteme

u tolikoj mjeri da bi sa sigurnošću

mogli stvarati neke nove vrste, bez

stvaranja mutanata koji mogu biti

štetni za životnu okolinu i naše zdravlje.

Genetički modifikovane organizme, na primjer sjeme neke biljke, insekti, ptice i vjetar

mogu prenijeti takvo u druge krajeve ili na druga polja. Polen iz modifikovanog bilja se može

razmijeniti sa genetski prirodnim usjevima i divljim rođacima. Svi usjevi, organski i

modifikovani, su nezaštićeni od zagađivanja kroz razmjenu polena. U poljoprivredi, stvaraju

se nove vrste koje su otporne na herbicide, što utiče i na dalje korišćenje herbicida kao i

pesticida. Sama ekologija može biti uništena. Jer se stvaraju novi organizmi koji se na neki

način mogu takmičiti sa lokalnim, odnosno vrstama koje su već postojale, i tako mogu

uzrokovati velike probleme u prirodi. Kada se genetički modifikovan organizam oslobodi u

prirodi njega je je nemomoguće opozvati, ili vratiti u laboratorije, a niko sa potpunom

sigurnošću ne može reći kako će teći njegov razvoj i kako će to uticati na organizme u

okruženju.

7



Slika br. 3. Uvođenje biljke u proizvodnju. Izvor www. gmo.hr

Jedno od najčešće korišćenih povoljnih svojstava koje se genetičkim inženjerstvom

postiglo u biljkama za poljoprivrednu i prehrambenu proizvodnju je tolerancija na herbicide

glifosat i glufosinat. Time se postiže manje «rušenje» uzgojnih biljaka herbicidnim

tretmanom, a istovremeno se u zaštiti od korova koriste navedeni herbicidi širokog spektra

(širina spektra povećava i djelovanje na uzgojnu biljku), a koji su manje toksični od nekih

specifičnih, što je toksikološki i ekološki povoljnije, odnosno manje herbicida povoljnijih

toksikoloških svojstava odlazi u okolinu i ostaje u namirnici. Takođe uspješno je preneseno

svojstvo otpornosti na štetočine. Primjer je kukuruz s genom Bacillus thuringiensis, bakterije

iz zemljišta koja se već četrdeset godina koristi za uništavanje larvi komaraca i drugih insekta.

Takav kukuruz sam stvara tzv. BT-toksin, kojim postaje otporan na štetočine (kukuruzni

moljac i kukuruzna zlatica) bez dodatnih insekticidnih tretmana. Drugi primjer je paradajz s

blokiranim enzimom mekšanja (kvarenja) koji je prirodno prisutan u njoj, čime paradajz

postaje dugotrajniji. Neka od drugih svojstava koja se nastoje «ugraditi» ovom tehnologijomu biljke koje se uzgajaju za proizvodnju namirnica, s više ili manje uspjeha, jesu poboljšana

nutritivna vrijednost, odnosno povećani sadržaj proteina, vitamina (riža s provitaminom A –

zlatna riža, i rajčica s povećanim sadržajem likopena) i modifikovani sadržaj masnoća. U

eksperimentalnoj fazi su usjevne biljke s genetskim modifikacijama koji ih čine otpornijim

na nepovoljne klimatske i druge uzgojne uslove - vrućinu, smrzavanje, sušu i smanjeni

sadržaj azota u zemljištu. Pod pretpostavkom da dođe do njihove komercijalizacije, ove

sljedeće generacije GMO biljaka izazvaće revoluciju u poljoprivrednoj proizvodnji.

8

širenje i zadržavanje



Između 60 – 70% prerađene hrane u SAD sadrži najmanje jedan sastojak iz GM biljaka.

U genetičkom inženjeringu se koriste genetski markeri a primjena genetskih markera otpornih

na antibiotike je izazvala strahove od rasta otpornosti na antibiotike kod čovjeka i životinja

kao rezultat prelaska gena iz GM biljaka na bakterije u probavnom traktu. To se označava kao

horizontalni prenos gena među nesrodnim organizmima.

Proizvodnja genetički modifikovane hrane u javnosti, ali i u naučnim krugovima ima

podjednaki broj pristalica i protivnika. Prema riječima predstavnika velikih GM korporacija,

cilj genetičke modifikacije je stvaranje novih i boljih vrsta koje će poboljšati ljudsku, ali i

životinjsku ishranu.

Razlozi koji idu u prilog proizvodnji ovakve hrane veoma su jasni, ali posljedice koje bi

takva hrana mogla da izazove nisu ispitane, jer je tako nešto i nemoguće predvidjeti u

laboratorijskim uslovima. Pošto se genetski modifikovane vrste već uzgajaju, može se reći da

je eksperiment izašao iz okvira laboratorija, a da prethodno nije jasno utvrđeno koliko daleko

eksperiment može da ode, na koji način se kontroliše i kolika će teritorija, pa samim tim i

populacija, biti obuhvaćena njime.

Kada je riječ o protivnicima genetički modifikovane hrane, kao i onima koji nisu u

potpunosti protiv takve ideje, ali zagovaraju da se sa takvom modifikovanom hranom vrlo

oprezno postupa, argumeti se odnose na uticaj ovakve hrane na ljudsko zdravlje, što nije

ispitano, niti je dokazano da je tako nešto nedvosmisleno bezopasno.

4.2. GM kukuruz u Španiji

Istraživanja objavljena skorije pokazuju da suživot GM i ostalih usjeva naročito

organskih ne funkcioniše po planu. Španija je jedina zemlja u Evropi koja na značajnijoj

površini uzgaja GM kukuruz.

Organski proizvođači u Kataloniji i Aragonu na sjeveru Španije morali su da obustave

proizvodnju kukuruza, a razlog je jednostavan - GM kontaminacija.

Blizu 40 konvencionalnih non-GM farmi kao i farme koje proizvode organski ugojenu hranu

su u ovim oblastima analizirane 2005. godine i sedam od njih su bile kontaminirane GM

kukuruzom, od kojih neke sa po dvije sorte GM kukuruza.

Genetske modifikacije na životinjama u poljoprivredne svrhe:

9



SVRHA ŽIVOTINJA TRANSGEN / IZVOR

Brži prirast/ Mršavijemeso/ Razvoj tehnologija

Goveda, svinje,zečevi, ovce.

Hormoni rasta/faktori: humani, goveđi, odštakora, svinjski, pileći

Izmijenjen sastav mlijeka Goveda Dodana kopija gena za kazein; Razgradnjagena za laktoglobuline: krava

Proizvodnja 'BioSteel‘ -svile u mlijeku

Koze Geni pauka

Redukcija fosfornihspojeva u izmetu svinja

Svinje Geni za phytase: Bakterije

Povećanje proizvodnjevune

OvceGeni za sintezu cisteina: bakterije Hormoni

rasta: ovce

Otpornost na bolestiSvinje, ovce,

zečevi

Monoklonska antitijela: miševi Geni koji

kodiraju za ovojnicu virusa.

5. NARUŠAVANJE EKOLOŠKE SREDINE

Posljedice upotrebe genetičkog inženjeringa su vrlo široke, pa se postavlja i pitanje uticaja

oslobađanja GMO na okolinu, bioraznolikost i stabilnost ekosistema. Uvođenjem novih

organizama u svoju okolinu, čovjek još jednom zadire u prirodne procese koji su se

uspostavljali milionima godina, a zadiranje u arhaične prehrambene lance izaziva poremećajeodnosa u ekosistemu i ugrožava postojanje vrsta i samog ekosistema. takođe, usljed procesa

oprašivanja dolazi do «bježanja» gena s novih usjeva i njihovog ukrštanja sa divljim srodnim

vrstama, tako da može doći do širenja svojstava namijenjenih uzgojnim biljkama na divlje

biljke i korov. Geni se prenose polenom, a ukoliko dođe do ukrštanja nastaju nove vrste,

odnosno biljeke tolerantne na herbicide i super korovi.

Neki od uticaja GMO na okolinu su:

- rezistencija štetočina – iako je rezistencija na BT toksin apliciran špricanjem

zabilježena pojava, rezistencije na BT modifikovane biljke za sada nema, no njena je

pojava vjerovatna. Ona se za sada nastoji izbjeći miješanjem s konvencionalnim

biljkama čime se potencijalno recesivno rezistentne štetočine miješaju s osjetljivima

pa se sprečava nastanak monozigotnog rezistentnog potomstva.

- efekat na neciljane vrste – uzgojne biljke direktno ili indirektno podržavaju ne samo

parazite i štetočine nego i čitav niz drugih artropoda i organizama (ptice su npr. zavisne o

kukcima). Najpoznatiji slučaj uticaja GMO na neciljane vrste je bila teza da je polen Bt

10



kukuruza toksičan za larve rijetkog leptira Monarch. Ova teza je bila predmet brojnih

ekoloških istraživanja, no rezultati su kontraverzni.

- Efekt na prirodni habitat u smislu modifikacije prirodnih prehrambenih lanaca .

Uvođenjem novih vrsta i smanjenjem i eliminacijom postojećih o kojima zavise nadređenidijelovi prehrambenih lanaca, čovjek zadire u prirodne arhaične odnose, što mu se do sada u

istoriji uvijek vraćalo novim zdravstvenoekološkim rizicima.

- Bijeg transgena – sjeme, polen – bijeg transgena s ciljne vrste na korov putem polena

je jedna od već zabilježenih pojava, koja se smatra naročito nepovoljnom za bioraznolikost, a

širenje transgena rezistencije na herbicide na srodne vrste korova dovodi do stvaranja

superkorova otpornih na taj herbicid.

U svijetu postoji dosta primjera koji dokazuju štetno dejstvo GMO-a. U njemačkom graduHeseu, između 2000. i 2002. godine, 12 krava je umrlo hraneći se GM kukuruzom Bt176.

Uzrok smrti je ostao nepoznat jer, kako kažu vlasnik krava i Greenpeace Njemačka,

odgovorni institut nije valjano radio svoj posao. A eksperiment jednog kanadskog univerziteta

je pokazivao dvostruko veću smrtnost pilića hranjenih GM kukuruzom šardon LL od

kontrolne grupe hranjene običnim kukuruzom.

Takođe, protivnici GMO opominju i na moguće negativne uticaje na prirodno

okruženje, promjene ekosistema, ali i moralne dileme. Iako zagovornici genetskimodifikovane hrane tvrde da opasnost po zdravlje ne postoji i da kod ljudi koji su uzimali

takvu hranu nisu uočeni nikakvi zdravstveni problemi, protivnici korištenja GMO

upozoravaju na to da je prošlo premalo vremena od početka uzgajanja i korišćenja genetski

modifikovanih vrsta i da je pravo pitanje kakvi će biti rezultati na duže staze.

Uticaj na prirodno okruženje i ekosisteme još uvijek nije dovoljno istražen, ali prema

dosadašnjim saznanjima i podacima, a već sada je moguće reći da je on negativan, jer se

ugrožavaju prirodne vrste, koje mogu u potpunosti nestati, bilo zbog povećane smrtnosti, bilo

zbog prirodnog (spontanog) ukrštanja s genetski modifikovanim vrstama, usljed čega

zaprvano nastaju i genetički nove vrste.

Iako pristalice genetskog inženjeringa tvrde da nove vrste, koje obezbjeđuju veće

prinose ili daju više mesa, predstavljaju rješenje za problem gladi i siromaštva, malo ko je

potpuno uvjeren u to.

Potpuno je jasno da najviše koristi od usjeva imaju velike korporacije koje su svojim

agresivnim kampanjama osigurale brz proboj GM hrane na tržišta širom svijeta. Te

korporacije posjeduju tehnologiju genetičkog inženjerstva pomoću kojeg povećavaju profit

11



poljoprivrednih kompanija koje oni kontrolišu, te na taj način nameću nova pravila koja idu

na štetu poljoprivrednika.

Otpornost na bolesti i štetnike, otpornost na herbicide, poboljšanje hranidbene

vrijednosti, kulture tolerantne prema uslovima sredine

6. ZAKONSKA REGULATIVA

U Republici Srpskoj postoji Centar za životnu sredinu iz kojeg upozoravaju da je

rezultat genetskih modifikacija nepredvidiv i da može da dođe i do mnogih nepoželjnih

zdravstvenih problema. Propisi koji tretiraju ovu materiju u Republici Srpskoj su Zakon o

zaštiti životne sredine ("Službeni glasnik Republike Srpske", broj 28/07) i Zakon o genetički

modifikovanim organizmima ("Službeni glasnik Republike Srpske", broj 103/08). U članu103. Zakona o zaštiti životne sredine stoji da oslobađanje genetski modifikovanih organizama

predstavlja opasnu djelatnost rizičnu za ljude, imovinu ili životnu sredinu.

7. UTICAJ NA ZDRAVLJE

Uticaj genetički modifikovane hrane na ljudsko zdravlje nije dovoljno ispitan, jer

`brzinska` ispitivanja koja sprovode korporacije najčešće se odnose na upoređivanje nivoa

određenih hranjivih supstanci u ispitivanoj namirnici i njenom genetički modifikovanom

srodniku.

Dovoljno je da su nivoi supstanci slični, pa da GM namirnica dobije odobrenje da izađe

na tržište. Iako se prilikom genetske modifikacije mogu pojaviti određeni virusi, moguću

pojavu virusa niko ne ispituje. Naučnici još ne mogu sa sigurnošću reći koje će sve posljedice

imati GM proizvodi, iako su već evidentni neki zdravstveni problemi kod ljudi koji su

konzumirali biljne i životinjske proizvode i životinja koje su hranjene GM hranom. Posljedice

konzumiranja GM hrane, tvrde stručnjaci, mogu biti razne alergije. Primjer za to je i genetski

modifikovana soja firme `Pioneer`, koja je reklamirana kao najbolji ispitani proizvod, ali

ubrzo je morala biti povučena sa tržišta, jer je izazvala masovne alergijske pojave.

A mnogi GMO, navode stručnjaci, nose gene koji su otporni na antibiotike, što može

prouzrokovati velike zdravstvene probleme. Prema zakonima Evropske unije, geni koji su

otporni na klinički bitne antibiotike su se morali izbaciti iz upotrebe do kraja 2004. godine u

komercijalnim proizvodima, a do 2008. godine kod primjene GMO za eksperimentalne svrhe.

Bez dugotrajnog testiranja niko ne može da zna koliko je ta hrana štetna i u kojoj mjeri može

negativo uticati na naše zdravlje, kao i na samu životnu sredinu. Između 1 i 2% odrasle

12



populacije te oko 5% djece pate od nekog oblika alergije na hranu, a GM hrana bi mogla

uticati na povećanje alergija.

8. ZAKLJUČAK

Nekad mi se čini da su genetički modifikovani organizmi svuda oko nas i da je

nemoguće bilo šta učiniti. Međutim, ipak i mi, možemo učiniti bitne stvari. Prije svega

potrebno je dobro se informisati o genetički modifikovanim organizmima, kao i o

13



proizvodima koje koristimo. Posebna pažnja treba da se obrati na sastojke dobijene iz

kukuruza i soje u prerađenim namirnicama. Najveći svjetski lanci ishrane u USA su 2002.

odbacili mogućnost upotrebe GM krompira , uključujući McDonald's, Burger King, McCain

and Pringles. The British Retail Consortium ima stav da UK supermarketi ne trba da budu

mjesto prodaje GM krompira.

Kontaminaciju usjeva koji nisu GM treba spriječiti. 0.9% GM dozvoljenog ostatka

kontaminacije nije prihvatljivo.

Velike svjetske kompanije u velikoj mjeri finansiraju i kontrolišu istraživanja, te

patentiraju nove vrste. Ono što je do sada bilo zajedničko, vlasništvo svih, na neki način

postaje privatni posjed bogate manjine, zaštićen patentom od slobodnog korišćenja.

S obzirom na ovakvu tendenciju i logiku krupnog kapitala, čiji je jedini, ili makar najvažniji, cilj profit, malo je vjerovatno da će nove vrste biti besplatno ustupljene

siromašnim zemljama.

Tako siromašne zemlje, već zavisne od dobre volje bogatih, postaju još zavisnije, ovog

puta isključivo od privatnih proizvođača hrane, koji ne samo da proizvode hranu, već proces

kontrolišu u potpunosti patentiranjem gena, sjemenja, biljnih i životinjskih vrsta i herbicida.

9. LITERATURA

1. Dr Marko Aranđelović: Promene genetičke strukture populacija organizma kao posledica

zagađivanaj prirodne sredine, Beograd, 1989, str. 16.

2. www.ekoforum.org

14



3. www.gmo.hr

4. www.tempus16140.rs.sr

15

Documents

Seminarski Ekologija covjeka