Click here to load reader
Upload
phamquynh
View
359
Download
26
Embed Size (px)
Citation preview
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
i
SÊRAT BUK JAMPI-JAMPI JAWI
(Suatu Tinjauan Filologis)
SKRIPSI
Diajukan untuk Memenuhi sebagian Persyaratan
guna Mencapai Gelar Sarjana Jurusan Sastra Daerah
Fakultas Sastra dan Seni Rupa
Universitas Sebelas Maret
Disusun oleh
ILAFI BRAHWETAGRANI
C0107027
FAKULTAS SASTRA DAN SENI RUPA
UNIVERSITAS SEBELAS MARET
SURAKARTA
2011
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
ii
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
iii
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
iv
PERNYATAAN
Nama : Ilafi Brahwetagrani
NIM : C0107027
Menyatakan dengan sesungguhnya bahwa skripsi berjudul Sêrat Buk Jampi-Jampi
Jawi (Suatu Tinjauan Filologis) adalah betul–betul karya sendiri, bukan plagiat,
dan tidak dibuatkan oleh orang lain. Hal–hal yang bukan karya saya, dalam skripsi
ini diberi tanda citasi (kutipan) dan ditunjukkan dalam daftar pustaka.
Apabila di kemudian hari terbukti pernyataan ini tidak benar, maka saya bersedia
menerima sanksi akademik berupa pencabutan skripsi dan gelar yang diperoleh
dari skripsi tersebut.
Surakarta, Desember 2011
Yang membuat pernyataan,
Ilafi Brahwetagrani
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
v
MOTTO
Tak ada karya yang jatuh dari langit
(A. Teeuw).
Sudah jangan menangis, orang jelek akan semakin jelek kalau menangis
(Kim Joo Won).
Biarlah pahit dan pedih memberi warna pada laju sebuah proses, tapi nanti akan
manis saat kita telah sampai tujuan
(Penulis).
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
vi
PERSEMBAHAN
Skripsi ini penulis persembahkan kepada:
1. Mamahku Harini dan abahku Miftah Alim Harphanto terimakasih untuk
curahan cinta, doa, serta kesabaran kalian.
2. Kakakku Tantra Alimi serta adik-adikku Jendra Dafastosa dan Harendra
Halimi untuk semangat dan doanya.
3. Keluarga besar Brahim dan keluarga besar Shodiq Ridwan, terimakasih
untuk semua.
4. Almamaterku.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
vii
KATA PENGANTAR
Syukur Hadirat Allah SWT, atas segala limpahan rahmat, taufiq, hidayah,
serta inayah-Nya sehingga penulis dapat menyelesaikan skripsi dengan judul
“Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi (Suatu Tinjauan Filologis)”.
Skripsi ini disusun untuk memenuhi sebagian persyaratan guna
melengkapi gelar sarjana sastra Jurusan Sastra Daerah Fakultas Sastra dan Seni
Rupa Universitas Sebelas Maret Surakarta.
Dalam penyusunan skripsi ini, penulis mendapat dorongan, bimbingan
serta bantuan dari berbagai pihak. Oleh karena itu penulis ingin mengucapkan
terima kasih kepada:
1. Drs. Riyadi Santosa, M.Ed., Ph.D. selaku Dekan Fakultas Sastra dan Seni
Rupa Universitas Sebelas Maret Surakarta beserta staf yang telah
memberikan kesempatan kepada penulis untuk menyelesaikan skripsi ini.
2. Drs. Supardjo, M.Hum. selaku Ketua Jurusan Sastra Daerah yang telah
memberikan kesempatan, kemudahan serta semangat kepada penulis untuk
menyelesaikan skripsi ini.
3. Drs. Wakit Abdullah, M.Hum. selaku Pembimbing Akademik atas segala
nasihat serta teguran kepada penulis sejak awal hingga akhir kuliah.
4. Drs. Sisyono Eko Widodo, M.Hum. selaku Pembimbing I yang selalu penuh
kesabaran, memberikan semangat, kemudahan, dan bimbingan kepada
penulis.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
viii
5. Drs. W. Hendro Saputro, M.Si. selaku Pembimbing II yang telah banyak
mamberikan bimbingan, nasihat dan arahan kepada penulis sehingga penulis
dapat menyelesaikan skripsi dengan lancar .
6. Bapak dan Ibu dosen Jurusan Sastra Daerah yang telah memberikan bekal
ilmu dan pengalaman kepada penulis.
7. Seluruh kepala dan staf Perpustakaan Fakultas Sastra dan Seni Rupa dan
Perpustakaan Pusat Universitas Sebelas Maret Surakarta, Perpustakaan
Sasana Pustaka Keraton Surakarta yang telah menyediakan berbagai
referensi, dan Museum Radyapustaka Surakarta khususnya untuk Pak
Engkong, terimakasih untuk pinjaman bukunya.
8. Adik-adikku Shllipta, Ayu Kristina Yulia Marta, Airy Mindia Swastuti, dan
Anggraini Putri Permata Dewi terimakasih untuk doa, semangat, serta
bantuannya baik materi maupun non materi.
9. Teman-teman seperjuangan, Roro, Dhagan, Ika, Astri, Dian, Puput, dan anak-
anak Filologi 2007 Ebhe, Nophix, Tina, TP, Sulung, dan Panca, serta
mahasiswa Sastra Daerah angkatan 2007.
10. Semua pihak yang telah membantu penulis dalam proses pembuatan skripsi.
Penulis menyadari sepenuhnya bahwa skripsi ini masih jauh dari
kesempurnaan. Mohon saran dan kritik yang membangun demi perbaikan
kepenulisan di masa yang akan datang. Besar harapan penulis, karya sederhana ini
bermanfaat bagi semua pembaca.
Surakarta, Desember 2011
Penulis
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
ix
DAFTAR ISI
JUDUL .......................................................................................................... i
PERSETUJUAN ........................................................................................... ii
PENGESAHAN ............................................................................................ iii
PERNYATAAN ........................................................................................... iv
MOTTO ........................................................................................................ v
PERSEMBAHAN ......................................................................................... vi
KATA PENGANTAR .................................................................................. vii
DAFTAR ISI ................................................................................................. ix
DAFTAR TABEL ......................................................................................... xi
DAFTAR GRAFIK ....................................................................................... xii
DAFTAR DIAGRAM .................................................................................. xiii
DAFTAR SINGKATAN DAN TANDA ...................................................... xiv
ABSTRAK .................................................................................................... xv
SARI PATHI .................................................................................................. xvi
ABSTRACT .................................................................................................... xvii
BAB I PENDAHULUAN ............................................................................ 1
A. Latar Belakang Masalah.................................................................... 1
B. Batasan Masalah ............................................................................... 18
C. Rumusan Masalah ............................................................................. 18
D. Tujuan Penelitian .............................................................................. 19
E. Manfaat Penelitian ............................................................................ 19
F. Tinjauan Pustaka ............................................................................... 20
G. Sistematika Penulisan ....................................................................... 21
BAB II KAJIAN TEORITIS........................................................................ 22
A. Pengertian Filologi ............................................................................ 22
B. Objek Filologi ................................................................................... 23
C. Langkah Kerja Penelitian Filologi .................................................... 24
D. Pengertian Jamu, Jampi, dan Êmpon-Êmpon.................................. 27
BAB III METODE PENELITIAN .............................................................. 30
A. Bentuk dan Jenis Penelitian .............................................................. 30
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
x
B. Sumber Data dan Data ...................................................................... 30
C. Teknik Pengumpulan Data ................................................................ 31
D. Teknik Analisis Data ......................................................................... 31
BAB IV KAJIAN FILOLOGIS DAN ISI ................................................... 33
A. Kajian Filologis ................................................................................. 33
1. Deskripsi Naskah ........................................................................ 33
2. Kritik Teks .................................................................................. 38
3. Transliterasi ................................................................................. 47
4. Suntingan Teks dan Aparat Kritik .............................................. 47
5. Terjemahan ................................................................................. 222
B. Kajian Isi ........................................................................................... 383
1. Jenis Êmpon-Êmpon .................................................................... 383
2. Êmpon-Êmpon pada Naskah SBJJJ ............................................ 389
BAB V PENUTUP ...................................................................................... 407
A. Simpulan ........................................................................................... 407
B. Saran ................................................................................................. 408
DAFTAR PUSTAKA ................................................................................... 409
A. Pustaka Sumber ................................................................................. 409
B. Pustaka Acuan ................................................................................... 409
LAMPIRAN .................................................................................................. 412
1. Lampiran 1. Glosari Istilah ............................................................... 413
2. Lampiran 2. Cover Naskah SBJJJ .................................................... 435
3. Lampiran 3. Kolofon Naskah ............................................................ 436
4. Lampiran 4-5. Naskah SBJJJ halaman 342-343 ............................... 437
5. Lampiran 6-7. Naskah SBJJJ halaman 506-507 ............................... 439
6. Lampiran 8-9. Naskah SBJJJ halaman 670-671 ............................... 441
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
xi
DAFTAR TABEL
Tabel 1. Perbandingan naskah SBJJJ dan KBJJ ........................................... 11
Tabel 2. Lakuna Huruf .................................................................................. 39
Tabel 3. Lakuna Suku Kata ........................................................................... 40
Tabel 4. Adisi Huruf ................................................................................... 40
Tabel 5. Adisi Suku Kata .............................................................................. 40
Tabel 6. Adisi Kata ................................................................................... 41
Tabel 7. Adisi Kalimat .................................................................................. 41
Tabel 8. Hiperkorek ................................................................................... 41
Tabel 9. Substitusi ................................................................................... 42
Tabel 10. Transposisi ................................................................................... 43
Tabel 11. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata sadhêgan, sèdhêgan, sèdhêkan, dan
sadhêkan ....................................................................................... 43
Tabel 12. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata sagêd dan sagêt ................... 43
Tabel 13. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata kèmandèn dan kamandèn .... 44
Tabel 14. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata sêninjong dan saninjong ...... 45
Tabel 15. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata ênêp dan ênêb, Penggunaannya
pada Bentuk Kata mênêp dan mênêb ............................................ 45
Tabel 16. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata makatên dan mangkatên ...... 45
Tabel 17. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata utêk dan utêg ....................... 45
Tabel 18. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata adat dan adad ...................... 46
Tabel 19. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata sawêg dan sawêk ................. 46
Tabel 20. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata ambêkan dan ambêgan ........ 46
Tabel 21. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata jog dan jok ........................... 46
Tabel 22. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata endrak dan enjrak ................ 46
Tabel 23. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata nyêlupakên dan nyêlubakên . 47
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
xii
DAFTAR GRAFIK
Grafik 1. Cover SBJJJ ................................................................................... 6
Grafik 2. Penemuan Judul ............................................................................. 6
Grafik 3. Gaya Penulisan Resep Jamu SBJJJ ............................................... 8
Grafik 4. Kolofon naskah SBJJJ .................................................................. 9
Grafik 5. Cover KBJJ .................................................................................... 9
Grafik 6. Gaya penulisan resep KBJJ ........................................................... 10
Grafik 7. Proses penyalinan KBJJ yang tidak Dilanjutkan ........................... 11
Grafik 8. Lakuna Huruf ................................................................................. 13
Grafik 9. Lakuna Suku Kata ......................................................................... 13
Grafik 10. Adisi Huruf .................................................................................. 14
Grafik 11. Adisi Suku Kata ........................................................................... 14
Grafik 12. Adisi Kata .................................................................................... 14
Grafik 13. Adisi kalimat ............................................................................... 14
Grafik 14. Hiperkorek ................................................................................... 14
Grafik 15. Substitusi ..................................................................................... 15
Grafik 16. Transposisi ................................................................................... 15
Grafik 17. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata sagêd dengan sagêt ............ 15
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
xiii
DAFTAR DIAGRAM
Diagram 1. Diagram Ikhtisar SBJJJ .............................................................. 37
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
xiv
DAFTAR SINGKATAN DAN TANDA
AD : Anno Domini
AJ : Anno Javano
b : baris
BAB : buang air besar
cm : senti meter
dkk : dan kawan-kawan
dsb : dan sebagainya
e : dibaca seperti dalam bahasa Indonesia kata „sate‟
è : dibaca seperti dalam bahasa Indonesia kata „sukses‟
ê : dibaca seperti dalam bahasa Indonesia kata „telur‟
Hlm. : halaman
KBBI : Kamus Besar Bahasa Indonesia
KBJJ : Kawruh Bab Jampi Jawi
SBJJJ : Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi
KDBRJJ II : Kagungan Dalem Buku Racikan Jampi-Jampi jilid II
No. : nomor
R/T : resep/tabel
… : menandai bahwa terdapat tuturan sebelumnya atau sesudahnya.
„…‟ : menandai bahwa kata atau kelompok kata yang ada di dalamnya
makna atau glos.
* : edisi teks berdasarkan pertimbangan linguistik
# : pembenaran berdasarkan interpretasi peneliti
/…/ : halaman yang tidak tercantumkan, tetapi masih dalam kesatuan
urutan resep dan tidak merubah makna tekstual
: urutan resep yang tertukar
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
xv
ABSTRAK
Ilafi Brahwetagrani. C010727. 2011. Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi (Suatu
Tinjauan Filologis). Skripsi: Jurusan Sastra Daerah Fakultas Sastra dan Seni
Rupa Universitas Sebelas Maret Surakarta.
Latar belakang penelitian ini adalah (1) banyaknya varian penulisan yang
ditemukan pada Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi sehingga harus dilakukan penelitian
filologis. (2) Terdapat penggunaan êmpon-êmpon pada Sêrat Buk Jampi-Jampi
Jawi.
Permasalahan yang dibahas dalam penelitian ini yaitu (1) bagaimanakah
suntingan teks Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi yang bersih dari kesalahan dan yang
mendekati asli? (2) Jenis tanaman obat tradisional apa sajakah yang termasuk
êmpon-êmpon pada Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi?
Tujuan penelitian ini adalah (1) menyajikan suntingan teks Sêrat Buk
Jampi-Jampi Jawi yang bersih dari kesalahan dan yang mendekati asli. (2)
Mendeskripsikan jenis tanaman obat tradisional khususnya jenis êmpon-êmpon
pada Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi.
Bentuk penelitian ini adalah penelitian filologis yang bersifat deskriptif
kualitatif. Jenis penelitian ini adalah jenis penelitian pustaka (library research).
Sumber data penelitian ini adalah Perpustakaan Sasana Pustaka Keraton Surakarta
yang menyimpan naskah Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi. Data berupa naskah Sêrat
Buk Jampi-Jampi Jawi yang di dalamnya terkandung teks Sêrat Buk Jampi-Jampi
Jawi. Pengumpulan data dalam penelitian ini menggunakan teknik studi pustaka
dan teknik fotografi. Teknik analisis data dalam penelitian ini yaitu analisis data
secara filologis dan analisis isi. Analisis data secara filologis menggunakan
metode edisi standar. Adapun analisis isi dilakukan dengan mendeskripsikan
tanaman obat tradisional pada Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi dengan jenis êmpon-
êmpon.
Berdasarkan hasil analisis data dapat disimpulkan beberapa hal: (1) Sêrat
Buk Jampi-Jampi Jawi koleksi Perpustakaan Sasana Pustaka Keraton Surakarta
bernomor katalog KS 617 550 Ra adalah naskah tunggal. Setelah melalui cara
kerja filologis maka suntingan teks Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi dalam penelitian
ini merupakan teks yang bersih dari kesalahan dan dapat dipertanggungjawabkan
secara ilmiah. (2) Terdapat 33 jenis êmpon-êmpon yang ditemukan dalam naskah
Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi yaitu: (a) Bêngle, (b) Dringo, (c) Jahe, (d) Jahe
merah, (e) Kapulaga lokal, (f) Kencur, (g) Kunci kuning, (h) Kunci pêpêt, (i)
Kunci putih, (j) Kunyit jantan, (k) Kunyit putih, (l) Kunyit/temu kuning, (m)
Lempuyang, (n) Lempuyang merah, (o) Lempuyang pahit, (p) Lempuyang wangi,
(q) Lengkuas merah, (r) Lengkuas, (s) Pacing, (t) Sunthi, (u) Temu, (v) Temu
badhur, (w) Temu bayi, (x) Temu giring, (y) Temu guroh/têmu poh, (z) Temu
hitam, (aa) Temu kunci, (bb) Temu lawak, (cc) Temu pure, (dd)Temu putih, (ee)
Temu tis/pathi, (ff) Temu uwos, dan (gg) Temu wuku. Selain itu terdapat pula satu
resep jamu Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi yang di dadalamnya terdapat penggunaan
êmpon-êmpon, tetapi tidak dijelaskan secara spesifik apa saja jenis êmpon-êmpon
yang digunakan.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
xvi
SARI PATHI
Ilafi Brahwetagrani. C0107027. 2011. Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi (Suatu
Tinjauan Filologis). Skripsi: Jurusan Sastra Dhaerah Fakultas Sastra lan Seni
Rupa Pawiyatan Luhur Sebelas Maret Surakarta Hadiningrat.
Alêsan panalitèn punika (1) kathahipun varian kapanggih ing Sêrat Buk
Jampi-Jampi Jawi pramila kêdah dipuntêliti kanthi filologis. (2) Wontênipun
panganggean êmpon-êmpon ing Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi.
Prêkawis ingkang dipunrêmbag wontên panalitèn punika (1) kados pundi
suntingan teks Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi? (2) Jinis tanêman jamu tradisional
punapa kemawon ingkang kalêbêt êmpon-êmpon wontên ing Sêrat Buk Jampi-
Jampi Jawi?
Ancasing panalitèn punika (1) angaturakên suntingan teks Sêrat Buk Jampi-
Jampi Jawi ingkang rêsik saking kalêpatan saha ingkang cakêt kaliyan babonipun.
(2) Angandharakên jinising tanêman jamu tradisional ingkang kalêbêt êmpon-
êmpon wontên ing Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi.
Wujud panalitènipun inggih punika panalitèn filologis ingkang sipatipun
deskriptif kualitatif. Jinis panalitènipun inggih punika panalitèn pustaka (library
research). Sumbêr dhatanipun Perpustakaan Sana Pustaka ingkang ngrimat Sêrat
Buk Jampi-Jampi Jawi. Dhatanipun awujud naskah Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi
ingkang lêbêtipun wontên teks Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi. Teknik pangêmpalan
dhata ingkang dipun-ginakakên wontên panalitèn punika teknik studi pustaka lan
teknik fotografi. Teknik analisis dhata kanthi filologis lan analisis isi. Metode
edisi standar kaginakakên kangge analisis data kanthi filologis. Analisis isi kanthi
angandharakên jinising tanêman jamu tradisional ingkang kalêbêt êmpon-êmpon
wontên ing Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi.
Dudutan wontên panalitèn punika: (1) Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi
kagunganipun Perpustakaan Sasana Pustaka Keraton Surakarta kanthi angka
katalog KS 617 550 Ra kasêbut naskah tunggal. Sasampunipun dipuntêliti kanthi
filologis, suntingan teks Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi wontên ing panalitèn punika
kalêbêt teks ingkang rêsik saking kalêpatan saha sagêd dipuntanggêljawabakên
kanthi ilmiah. (2) Wontên 33 jinis êmpon-êmpon ing Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi
inggih punika: (a) Bêngle, (b) Dringo, (c) Jae, (d) Jae abrit, (e) Kapulaga, (f)
Kêncur, (g) Kunci kuning, (h) Kunci pêpêt, (i) Kunci pêthak, (j) Kunir jalêr, (k)
Kunir pêthak, (l) Kunir, (m) Lêmpuyang, (n) Lêmpuyang brit, (o) Lêmpuyang
êmprit/lêmpuyang prit, (p) Lêmpuyang wangi, (q) Laos abrit, (r) Laos, (s) Pacing,
(t) Sunthi, (u) Têmu, (v) Têmu badhur, (w) Têmu blènyèh/glènyèh, (x) Têmu
giring, (y) Têmu guroh/têmu poh, (z) Têmu cêmêng, (aa) Kunci, (bb) Têmu
lawak, (cc) Têmu pure, (dd) Têmu pêthak, (ee) Têmu tis/pathi, (ff) Têmu uwos,
dan (gg) Têmu wuku. Wontên satunggal resep jamu Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi
ingkang ginakakên êmpon-êmpon, nanging botên dipunandharakên jinising
êmpon-êmpon ingkang dipun-ginakakên.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
xvii
ABSTRACT
Ilafi Brahwetagrani. C010727. 2011. Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi (Suatu
Tinjauan Filologis). Thesis: Regional Literature Department of Literature and
Fine Arts Faculty of the University Eleven March Surakarta.
The reason in this study are (1) There are many variants on manuscript of
Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi that have to study by philological research. (2) There
are many êmpon-êmpon use in manuscript of Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi.
Problems discussed in this study are (1) how Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi‟s
text edits are clean of errors and near-native? (2) What type of traditional
medicinal plants are included êmpon-êmpon on the manuscript of Sêrat Buk
Jampi-Jampi Jawi?
The purpose of this study were (1) presenting a clean Sêrat Buk Jampi-
Jampi Jawi‟s text edits from errors and near-native. (2) Describe the types of
traditional medicinal plants including êmpon-êmpon on the manuscript of Sêrat
Buk Jampi-Jampi Jawi.
Form of philological research is research that is descriptive qualitative. This
type of research is the kind of research library (library research). Source of
research data is Sasana Pustaka library, Surakarta Palace which saves the
manuscript of Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi. Data is manuscript of Sêrat Buk
Jampi-Jampi Jawi which has text of Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi.Collecting data
in this study using literature techniques and photographic techniques. Techniques
of data analysis in this research that a philological analysis of data and content
analysis. Philological analysis of data using standard edition. The content analysis
conducted by describing traditional medicinal plants including êmpon-êmpon on
the manuscript of Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi.
Based on the results of data analysis we can conclude several things: (1)
Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi, collection of Sasana Pustaka Library with catalog
numbered Kraton Surakarta KS 617 550 Ra is a single script. After going through
the workings of philology, Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi in this study is a clean
text of the error and can be justified scientifically. (2) There are 33 types
traditional medicinal plants including êmpon-êmpon on the manuscript of Sêrat
Buk Jampi-Jampi Jawi: (a) Bêngle, (b) Dringo, (c) Jahe/jae, (d) Jahe merah/jae
abrit, (e) Kapulaga lokal/kapulaga, (f) Kencur, (g) Kunci kuning, (h) Kunci pêpêt,
(i) Kunci putih/kunci pêthak, (j) Kunyit jantan/kunir jalêr, (k) Kunyit putih/kunir
pêthak, (l) Kunyit/temu kuning/kunir, (m) Lempuyang, (n) Lempuyang
merah/lêmpuyang brit, (o) Lempuyang pahit/lêmpuyang êmprit/lêmpuyang prit,
(p) Lempuyang wangi, (q) Lengkuas merah/laos abrit, (r) Lengkuas/laos, (s)
Pacing, (t) Sunthi, (u) Temu, (v) Temu badhur, (w) Temu bayi/têmu
blènyèh/glènyèh, (x) Temu giring, (y) Temu guroh/têmu poh, (z) Temu
hitam/têmu cêmêng, (aa) Temu kunci/kunci, (bb) Temu lawak, (cc) Temu pure,
(dd)Temu putih/têmu pêthak, (ee) Temu tis/pathi, (ff) Temu uwos, dan (gg) Temu
wuku. There‟s a prescription which on the manuscript of Sêrat Buk Jampi-Jampi
Jawi that contains êmpon-êmpon, but it is not describes clearly.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
1
BAB I
PENDAHULUAN
A. Latar Belakang Masalah
Peninggalan sejarah suatu bangsa dapat memberikan kejelasan tentang
sejarah dan budaya. Peninggalan sejarah dan budaya terdiri dari berbagai macam,
yaitu peninggalan yang berupa bangunan ataupun reruntuhan, dan kesaksian
tertulis. Peninggalan yang berupa kesaksian tertulis lebih banyak memberikan
informasi untuk kepentingan sejarah dan kebudayaan. Salah satu kesaksian tertulis
adalah naskah, sehingga naskah lama penting untuk dipelajari. Melalui naskah
dapat dimengerti cara berpikir bangsa yang menyusunnya. Berarti isi suatu naskah
bisa meliputi aspek kehidupan budaya suatu bangsa, mencakup bidang-bidang
seperti agama, sejarah, filsafat, mistik, ekonomi, sastra, astronomi, ajaran moral,
bangunan, obat-obatan, politik, sosial, budaya, serta hal-hal lain yang menyangkut
keperluan hidup bangsa secara menyeluruh. Dengan demikian peranan naskah
sangat penting pada masa itu karena naskah masih diacu dalam kehidupan mereka
(Haryati Soebadio, 1991:1).
Naskah dalam pengertian filologis adalah tulisan tangan yang menyimpan
berbagai ungkapan pikiran dan perasaan sebagai hasil budaya bangsa masa
lampau (Siti Baroroh Baried, 1983:54). Pengertian leksikal adalah 1. Karangan
yang masih ditulis dengan tangan; 2. Karangan seseorang yang belum diterbitkan;
3. Bahan-bahan berita yang siap untuk diset; 4. Rancangan (KBBI, 2005:776).
Haryati Soebadio (1991:3) juga menambahkan bahwa dokumen tertulis atau
naskah lama bisa dipelajari melalui berbagai jenis penelitian. Untuk mempelajari
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
2
naskah lama tidak bisa lepas dengan bahasa yang digunakan pada masa itu.
Bahasa hanya dapat diartikan dalam konteks dan latar belakang kebudayaan serta
pikiran pihak yang membuatnya karena setiap bahasa selalu berkembang sesuai
jamannya. Dengan demikian, bisa menguasai suatu bahasa belum cukup untuk
menangkap maksud yang terkandung dalam teks suatu naskah. Untuk
mempelajari naskah diperlukan pengetahuan tentang kode bahasa, kode sastra,
dan kode budaya masyarakat yang melahirkan naskah tersebut.
Pada jaman dahulu belum dikenal mesin ketik atau bahkan mesin fotokopi,
maka untuk memiliki suatu naskah, orang harus menyalinnya dengan cara menulis
tangan. Hal itu dalam istilah filologi disebut dengan istilah tradisi penyalinan
naskah, sehingga suatu teks bisa saja terdapat dalam dua naskah atau lebih.
Naskah-naskah inilah yang umumnya banyak terdapat perbedaan. Adapun
perbedaan tersebut sering disebut dengan istilah variasi teks. Munculnya variasi
tersebut akibat dari penyalinan naskah. Frekuensi tinggi penyalinan menunjukkan
bahwa naskah itu sangat digemari, sedangkan sebaliknya merupakan petunjuk
kurang populernya suatu naskah (Siti Baroroh Baried, 1983: 95).
Perlu adanya penelitian dan penyuntingan mengenai naskah yang
sebaik-baiknya agar dapat digunakan sebagai dasar penelitian lebih lanjut atau
untuk penelitian bidang lain yang berhubungan dengan naskah, yaitu
menggunakan teknik telaah atau cara yang tepat berupa penelitian filologi.
Tanpa penelitian filologi, penyuntingan naskah sukar dipertanggungjawabkan
secara ilmiah (Edwar Djamaris, 2002: 1). Tugas filolog adalah membuat teks
terbaca dan dimengerti yaitu dengan cara menyajikan dan menafsirkan
teks (S. O. Robson, 1994:12). Menurut Chamamah Soeratno, tujuan filologi
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
3
adalah untuk menentukan variasi teks yang asli, yang orisinal (2003: 8). Ilmu ini
lebih dikenal dengan filologi tradisional. Sedangkan menurut Haryati Soebadio
tujuan utama penelitian filologi adalah untuk memahami dan menjelaskan isi
naskah sesuai atau sedekat mungkin dengan makna yang dimaksud dalam
penulisan aslinya (1991:9).
Menurut Nancy K. Florida (1996:47-49), naskah diklasifikasikan atas
beberapa jenis, yaitu: (1) sejarah, di dalamnya termasuk kronologis, dinasti, dan
silsilah; (2) adat istiadat keraton, perayaan, serta arsip Keraton Surakarta dan
Yogyakarta; (3) arsitektur dan keris; (4) hukum; (5) sejarah pustaka raja dalam
bentuk prosa dan macapat; (6) roman sejarah dalam bentuk dongeng panji; (7)
ramalan; (8) kesusastraan yang bersifat mendidik, termasuk di dalamnya etika dan
pendidikan Islam; (9) wayang; (10) cerita wayang; (11) dongeng sastra klasik
yang berisi kakawin dan terjemahan Jawa modern; (12) syair puisi; (13) roman
Islam berisi cerita menak; (14) ajaran Islam yang berisi suluk; (15) sejarah Islam;
(16) musik dan tari; (17) linguistik dan kesusastraan; (18) mistik kejawen; (19)
pengetahuan adat istiadat Jawa, yang di dalamnya terdiri dari penanggalan,
perhitungan waktu, hipologi, dan obat-obatan; (20) lain-lain.
Berdasarkan pengklasifikasian dari Nancy K. Florida naskah yang diangkat
menjadi bahan kajian ini adalah naskah jenis pengetahuan adat istiadat Jawa
(klasifikasi nomor 19) yaitu naskah obat-obatan. Selanjutnya dilakukan
inventarisasi naskah dengan membaca beberapa katalog, yaitu:
1. Deskriptive Catalogus of the Javanese manuscripts and Printed Book in
the Main Libraries of Surakarta and Yogyakarta ( Girardet – Sutanto,
1983 ).
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
4
2. Javanese Language Manuscrips of Surakarta Central Java A Preliminary
Descriptive Catalogus Level I and II ( Nancy K. Florida, 1996 )
3. Katalog Induk Naskah-Naskah Nusantara Jilid I Museum Sonobudoyo
Yogyakarta (T.E. Behrend, 1990)
4. Katalog Induk Naskah-Naskah Nusantara Jilid 3-A dan B Fakultas Sastra
Universitas Indonesia (T. E. Behrend dan Titik Pujiastuti,1997)
5. Katalog Induk Naskah-Naskah Nusantara Jilid 4 Perpustakaan Nasional
Republik Indonesia (T.E. Behrend, 1998 )
6. Katalog Induk Naskah-Naskah Nusantara Jilid 2 Keraton Yogyakarta
(Jennifer Lindsay, R. M. Soetanto, dan Alan Feinstein, 1994)
7. Daftar Naskah Perpustakaan Museum Radya Pustaka Surakarta (Nancy
K. Florida, 1981)
Naskah obat-obatan di dalam katolog di atas yaitu Kagungan Dalem Buku
Racikan Jampi-Jampi Jawi Jilid II, Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi, Kawruh Bab
Jampi Jawi, Bab Lêlara Bèri-Bèri, Bab Lêlara Kolerah, Primbon Jampi Jawi Jilid
1, 2, 4, Kagungan Dalêm Sêrat Racikan Borèh saha Parêm Yasan Dalêm Ingkang
Sinuhun Kaping IX, Resep Jampi-Jampi Jawi, Usada Keling, Tenung Saptawara.
Banyaknya judul naskah obat-obatan dipilihlah naskah yang berjudul Sêrat Buk
Jampi-Jampi Jawi (selanjutnya disingkat SBJJJ) sebagai objek penelitian ini.
SBJJJ dipilih sebagai objek penelitian dilatarbelakangi oleh beberapa hal,
yaitu:
Pertama, dari segi filologis teks SBJJJ ini ditemukan banyak sekali varian
penulisan, terdapat ketidakkonsistenan penulisan kata oleh penulis. Selain itu
terdapat pula halaman yang tidak tercantumkan, tetapi masih dalam kesatuan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
5
urutan resep tanpa mengubah makna tekstual. Ada pula penulisan resep dengan
nomor resep yang sama, tetapi dengan judul resep yang berbeda dan bahan
ramuan yang berbeda. Hal ini yang mendorong peneliti untuk mengkaji naskah
ini secara filologis untuk menghasilkan sebuah teks yang diperkirakan paling
mendekati aslinya dan menyediakan terbitan naskah yang bersih dari kesalahan
dan mudah dipahami oleh pembaca.
Kedua, akhir-akhir ini, tampak adanya gaya hidup sehat pada masyarakat untuk
menggunakan produk yang berasal dari alam. Telah banyak jamu yang telah
diteliti secara ilmiah untuk mengetahui kandungan aktif di dalamnya, salah
satunya êmpon-êmpon sehingga peneliti tertarik untuk meneliti SBJJJ yang
di dalamnya terdapat tanaman obat yang termasuk kelompok êmpon-êmpon.
Selain itu SBJJJ juga belum pernah diteliti secara filologis, meskipun
sudah terdapat alih aksaranya yang dialih aksarakan oleh Sri Sulistyawati pada
bulan Juni 1985 pada proyek Ford Foundation.
Menurut Pigeaud, naskah mengenai obat-obatan pada umumnya
mengandung petunjuk mengenai ramuan obat-obatan tradisional yang berdasarkan
tumbuh-tumbuhan (jamu), tetapi terdapat juga naskah mengenai obat-obatan yang
memberi petunjuk mengenai cara pengobatan lewat jalan mistik, meditasi, yoga,
dan sebagainya (dalam Haryati Soebadio, 1991:12). Naskah SBJJJ berisi tentang
berbagai macam ramuan jamu untuk beberapa keluhan penyakit bagi manusia dan
hewan, beberapa makanan dan tindakan yang merupakan pantangan untuk suatu
penyakit, serta beberapa ramuan lainnya (untuk menjerat hewan dan menghindari
sengatan lebah).
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
6
Naskah SBJJJ merupakan naskah yang mengalami proses penyalinan.
Naskah salinan dari SBJJJ adalah Kawruh Bab Jampi Jawi (selanjutnya disingkat
KBJJ). Kedua naskah itu merupakan koleksi Perpustakaan Sasana Pustaka
Keraton Surakarta. Berikut adalah perbandingan SBJJJ dengan KBJJ:
SBJJJ
1. Penemuan judul SBJJJ berdasarkan pada lembar awal halaman sebelum
masuk ke dalam isi naskah karena tidak tercantum judul pada halaman
depan naskah (cover).
Grafik 1. Cover SBJJJ
Grafik 2. Penemuan Judul
Kantor Sana Pustaka nampèni Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi sangking Pangagênging Parentah
Karaton kadhawuhan ngrimati sarta mingit.
Bêsar Jimakir, angka 1858.
Riya Sastra Atmaja.
Kantor Sana Pustaka menerima buku Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi dari petinggi pemerintah keraton
untuk berkewajiban merawat serta menjaganya.
Bulan Bêsar, tahun Jimakir 1858.
Riya Sastra Atmaja.
2. SBJJJ berbentuk prosa berjumlah 334 halaman dengan 782 resep jamu
yang berbentuk paragraf, berisi tentang berbagai macam ramuan jamu
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
7
untuk beberapa keluhan penyakit bagi manusia dan hewan, beberapa
makanan dan tindakan yang merupakan pantangan untuk suatu penyakit,
serta beberapa ramuan lainnya (untuk menjerat hewan dan menghindari
sengatan lebah). Terdapat halaman yang tidak tercantumkan pada teks
SBJJJ, tetapi masih dalam kesatuan urutan resep yaitu halaman 382, 386,
388, 455, dan 461. Hal tersebut tidak membuat makna tekstualnya
berubah. Hal ini disinyalir penulis kurang teliti dalam memberi
penomoran.
…toya jê-/385/ram 3, bung glonggong satunggal kagodhog, lajêng
dipununjukakên.
Angka 1042 Jampi tiyang mutah rah.
Oyot pisang kluthuk, oyot kara pêthak sami nyatêkêm, brambang, lajêng
dipundhêplok, kaunjukakên sabên enjing.
Angka 1043 Panunggilanipun jampi tiyang mutah rah.
Godhong waru nèm, godhong bayêm siti, godhong lathi sami 3 punggêl,
kapipis kang lêmbat, kaunjukna wanci enjing.
Angka 1044 Jampi tiyang sakit cika, inggih punika wawratan botên
kèndêl-kèndêl.
Arèng jati sadariji, karkêlak bok manawi punika têmêndhil marmot 3, agêl
satungal dariji, sapu duk ugi sadariji, kropak kaliyan tutup saji 10 dariji,
yatra slaka sakêthip, gobog satunggal, mungsi, kêtumbar sami 5 saga, trawas
3 lêmbar, jintên cêmêng 5 saga, jintên pêthak 4 saga, mêsoyi panjangipun
sadariji, rasuk angin 3 saga, kêdhawung 3 kabakar, botor 7, bêton nangka
blonyong satunggal, jae, kunci, lêmpuyang sami 3 iris, klêmbak 5 saga,
pucuk 3 saga, dipun-godhog kaliyan toya ½ siwur, lajêng kaunjuk kados
ngunjuk wedang.
/…/ /387/ Angka 1045 Jampi tiyang sakit dipuntêdha sambang…
…air jeruk 3, rebung glonggong satu direbus, lalu diminumkan.
Nomor 1042 Jamu orang muntah darah.
Akar pisang kluthuk, akar kara putih masing-masing satu genggam, bawang
merah, lalu di-dhêplok, diminumkan setiap pagi.
Nomor 1043 (jamu) yang lain (untuk) orang muntah darah.
Daun waru muda, daun bayam tanah, daun lathi masing-masing 3 tangkai, di-
pipis sampai lumat, diminum waktu pagi.
Nomor 1044 Jamu orang sakit cika, inggih punika BAB tidak berhenti-
berhenti.
Arang jati satu jari, karkêlak mungkin (disebut) kotoran marmut 3, agêl satu
jari, sapu ijuk juga satu jari, kropak dengan tutup saji 10 jari, uang slaka satu
kêthip, gobog satu, mungsi, ketumbar masing-masing 5 saga, trawas 3
lembar, jintan hitam 5 saga, jintan putih 4 saga, mêsoyi panjangnya satu jari,
rasuk angin 3 saga, kêdhawung 3 dibakar, botor/kecipir 7, biji nangka
blonyong satu, jahe, kunci, lempuyang masing-masing 3 iris, klêmbak 5 saga,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
8
pucuk 3 saga, direbus dengan air ½ siwur, lalu diminum seperti minum
wedang.
Nomor 1045 Jamu orang sakit sambang…
Terdapat pula penulisan nomor resep ganda, yaitu resep ke-1352 ditulis
dua kali, tetapi dengan resep yang berbeda. Resep ke-1380 juga ditulis dua
kali, tetapi dengan resep yang berbeda. Untuk membedakannya, penulisan
resep pada transliterasi menjadi 1352a, 1352b serta 1380a, 1380b.
Angka 1352a Yèn sagawon nêdha racun.
Godhong jampanah kapipis ingkang lêmbat toyanipun kaombèkakên.
Angka 1352b Jampi tiyang nêdha racun.
Godhong salamaki wawrat 3 dhuwit dipunbubuk, dipunwor kaliyan pêrêsan
lêmbu. Katêdha ing wanci enjing, 3 kenjing mantun. Nomor 1352a Jika anjing keracunan.
Daun jampanah di-pipis sampai lumat, airnya diminumkan.
Nomor 1352b Jamu orang keracunan.
Daun salamaki 3 dhuwit dibuat serbuk, dicampur dengan perasan sapi.
dimakan pada waktu pagi, selama 3 pagi sembuh.
3. Tidak terdapat keterangan nama pengarang.
4. Jenis huruf SBJJJ adalah ngêtumbar (bulat-bulat) miring.
5. Gaya penulisan resep ditulis dengan bentuk paragraf, tiap resep diawali
dengan kata angka…’nomor…’ diikuti judul resep, setelah itu di
bawahnya tertulis ramuan jamu apa saja yang dipakai.
Grafik 3. Gaya Penulisan Resep Jamu SBJJJ
Angka 955, Jampi kêmuning, kangge tiyang èstri nèm supados anyaèkakên badan.
Godhong kêmuning satêkêm, têmu tuwin kunci sami 3 iji, jintên pêthak 5 saga, mêsoyi
panjangipun sadriji…
Nomor 955 Jamu kemuning: untuk wanita muda agar dapat menyehatkan badan.
Daun kemuning segenggam, temu dan temu kunci masing-masing 3 buah, jintan putih 5 saga,
mêsoyi sepanjang satu ruas jari…
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
9
6. SBJJJ ditulis pada Besar Jimakir 1858 (AJ), terdapat pada halaman
pertama sebelum masuk esensi ke naskah,atau sekitar Desember 1927
(AD)
Grafik 4. Kolofon Naskah SBJJJ
Bêsar Jimakir angka 1858. Bulan Bêsar tahun Jimakir 1858
7. Penulisan halaman ditulis bolak-balik.
8. Keadaan naskah agak rapuh, mengingat usia naskah yang cukup tua serta
bahan kertas yang tua yaitu kertas ber-watermark qonqueror.
KBJJ
1. Penemuan judul KBJJ tercantum pada cover depan naskah.
Grafik 5. Cover KBJJ
Kawruh Bab Jampi Jawi
2. KBJJ hanya terdapat 15 halaman dengan 52 resep jamu (52 paragraf),
dengan urutan resep jamu sama yang terdapat pada SBJJJ, selebihnya
berupa lembaran halaman kosong.
3. Tidak terdapat keterangan nama pengarang.
4. Jenis huruf KBJJ adalah ngêtumbar (bulat-bulat) miring.
5. Gaya penulisan resep ditulis dalam bentuk paragraf, tidak ada kata
angka… ‘nomor…’ untuk menyebutkan urutan resep. Nomor resep
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
10
ditulis dengan angka Jawa di tepi resep diikuti judul resep, setelah itu
di bawahnya tertulis ramuan jamu apa saja yang dipakai.
Grafik 6. Gaya Penulisan Resep KBJJ
4. Jampi gêndhis ganthi kangge tiyang nèm.
Kajêng garu ramês 7 saga, klêmbak sasaga, sari kuning sasaga, jêbug 3 iris, pala jalêr satunggal,
kajêng kasturi, kajêng garu sami wawrat 7 saga, godhong kêmuning satêkêm, kajêng sêcang 7
saga… 4. Jamu gêndhis ganthi untuk remaja.
Kayu garu ramês 7 saga, klêmbak 1 saga, jêbug 3 iris, pala jantan 1, kayu kasturi, kayu garu
masing-masing 7 saga, daun kemuning segenggam, kayu secang 7 saga…
6. Tidak dicantumkan waktu penyalinannya.
7. Penulisan halaman ditulis bolak-balik.
8. Keadaan naskah masih lumayan baik karena bahan kertas yang digunakan
cukup baru, yaitu kertas folio bergaris.
Proses penyalinan KBJJ tidak dilanjutkan lagi, berhenti pada halaman 15.
Terdapat penulisan resep dengan gaya penulisan seperti SBJJJ yaitu
penggunaan kata angka… ‘nomor…’ untuk mengawali tiap resep. Terlihat
juga seakan-akan penyalinan belum selesai dikerjakan jika melihat sisa dari
halaman kosong yang ada. Teks ini ditulis bolak-balik, sehingga pada halaman
ini seperti masih ada tulisan lagi di balik halaman ini, tetapi itu hanyalah tinta
penulisan halaman sebelumnya yang menempel pada halaman ini seolah-olah
masih terdapat lagi halaman di belakangnya.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
11
Grafik 7. Proses Penyalinan KBJJ yang tidak Dilanjutkan
angka 1007, tapêlipun.
Nomor 1007, tapêl-nya.
Berikut digambarkan perbandingan dalam naskah SBJJJ dan KBJJ dalam
bentuk tabel.
Tabel 1. Perbandingan Naskah SBJJJ dan KBJJ
No. Perbandingan SBJJJ KBJJ
1. Keterangan judul
Pada lembar awal
halaman sebelum
masuk ke dalam isi
naskah.
Tercantum pada
cover depan naskah.
2. Bentuk Gancaran/Prosa. Gancaran /Prosa.
3. Jumlah
halaman/paragraf 334 /780 15/52
4. Keterangan penulis Tidak ada. Tidak ada.
5. Huruf Ngêtumbar (bulat-
bulat) miring.
Ngêtumbar (bulat-
bulat) miring.
6. Gaya penulisan resep Diawali dengan kata
angka… ‘nomor…’
Tidak ada kata untuk
menyebutkan urutan
resep, nomor resep
ditulis dengan angka
Jawa di tepi resep.
7. Keterangan waktu
penulisan/penyalinan Ada. Tidak ada.
8. Penulisan halaman Ditulis bolak-balik. Ditulis bolak-balik.
9. Keadaan naskah Agak rapuh. Masih lumayan baik.
Berdasarkan tabel tersebut naskah KBJJ merupakan fragmen, sehingga
kedua naskah ini tidak bisa dibandingkan menggunakan metode penyuntingan
naskah jamak. Menurut Edwar Djamaris naskah-naskah yang berupa fragmen,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
12
naskah yang tidak lengkap dan tidak utuh digugurkan dan tidak perlu lagi
dilibatkan dalam penelitian selanjutnya untuk menentukan naskah yang asli atau
berwibawa (2002:13). Naskah KBJJ dieliminir dan dijadikan sebagai data
sekunder.
SBJJJ ditulis pada masa pemerintahan Paku Buwana X merupakan naskah
lanjutan dari Kagungan Dalem Buku Racikan Jampi Jawi Jilid II (selanjutnya
disingkat KDBRJJ II) yang telah diteliti secara filologis oleh Eko Widiyanto
(2002). Hal ini ditandai dengan adanya tulisan tamat ‘tamat’ pada halaman 617
SBJJJ yang menandakan akhir dari semua catatan resep SBJJJ. Setelah ditandai
dengan kata tamat ‘tamat’ yang menandakan berakhirnya penulisan semua catatan
resep, terdapat pula tabel yang berisikan 782 judul resep yang ada dalam SBJJJ
(mulai nomor 955 s/d 1734). Tidak hanya tabel yang berisi judul resep yang ada
pada SBJJJ saja, tetapi juga 454 judul resep KDBRJJ II (mulai nomor 501 s/d
954) dan 500 resep lagi sebelum KDBRJJ II (mulai nomor 1 s/d 500 ). Hal ini
mengindikasikan bahwa resep-resep yang tertulis ini merupakan sebuah rangkaian
kumpulan resep jamu yang dibuat pada masa Paku Buwana X yang dijadikan
dalam 3 buku, dengan rincian:
Buku pertama: berisi 500 judul resep mulai resep nomor 1 s/d 500. Setelah
melalui tahap pelacakan, buku pertama ini tidak ditemukan di berbagai tempat
koleksi penyimpanan naskah.
Buku kedua: berjudul KDBRJJ II berisi 454 judul resep mulai nomor 501 s/d
954, yang telah diteliti secara filologis oleh Eko Widiyanto (2002). Buku ini
tersimpan di Perpustakaan Kasunanan Surakarta.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
13
Buku ketiga: berjudul SBJJJ berisi dari 782 judul resep mulai resep nomor 955
s/d 1734, yang saat ini dalam tahap penelitian penulis. Buku ini juga tersimpan di
Perpustakaan Kasunanan Surakarta.
Berdasarkan indikasi tersebut, dapat diketahui kedudukan SBJJJ berada pada
buku urutan ketiga.
Terdapat dua alasan yang melatarbelakangi SBJJJ dijadikan objek
penelitian. Dari segi filologis dan dari segi isi. Pertama, berdasarkan segi filologis,
agar naskah tersebut dapat terbaca dan terpahami oleh pembaca. Selain itu
terdapat beberapa varian pada naskah tersebut.
Varian yang ditemukan yaitu:
a. Lakuna: bagian yang terlampaui/kelewatan, baik huruf, suku kata, kata,
kelompok kata ataupun kalimat.
Lakuna Huruf.
Grafik 8. Lakuna Huruf
Halaman 514, resep ke-1416, baris 17. Tertulis jampi abu tanpa jalaran. Seharusnya tertulis jampi abuh
tanpa jalaran (jamu bengkak tanpa sebab).
Lakuna Suku Kata
Grafik 9. Lakuna Suku Kata
Halaman 351, resep ke-972, baris 11. tertulis angka 972 Manawi sampun santun din ngangge...
Seharusnya tertulis angka 972 Manawi sampun santun dintên ngangge…(nomor 972 Jika sudah berganti
hari memakai...).
b. Adisi : penambahan baik huruf, suku kata, kata, kelompok kata ataupun
kalimat.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
14
Adisi Huruf
Grafik 10. Adisi Huruf
Halaman 443, resep ke-1169, baris 2. Tertulis kauwur-uwurna kuku kang tatuh… Seharusnya tertulis
kauwur-uwurna kuku kang tatu…( ditaburkan kuku yang luka…).
Adisi Suku Kata
Grafik 11. Adisi Suku Kata
Halaman 353, resep ke-975, baris 15. tertulis …cêndhana jênggi, tuwinwin widara… seharusnya tertulis
... … cêndhana jênggi, tuwin widara...(cendana jênggi, dan bidara…).
Adisi Kata
Grafik 12. Adisi Kata
Halaman 362, resep ke-999, baris 18. tertulis …7 saga. Sadaya dipun garingakên. Lajêng kadhêplok
dadosdados satunggal. Yèn badhe jampi mêndhêta saja… seharusnya tertulis …7 saga. Sadaya dipun
garingakên. Lajêng kadhêplok dados satunggal. Yèn badhe jampi mêndhêta saja…(…7 saga. Semua
dikeringkan lalu di-dhêplok jadi satu. Jika akan memakai jamu ambillah sa…).
Adisi Kalimat
Grafik 13. Adisi Kalimat
Halaman 494, resep ke-1346, baris 3. Tertulis …upa. Dipunkumbah lajêng kapipis kang lêmbat lajêng
kapipis kang lêmbat nuntên dipuntapêlakên ing suku ingkang tatu wau. Sadintên sa… Seharusnya
tertulis…upa. Dipunkumbah lajêng kapipis kang lêmbat nuntên dipuntapêlakên ing suku ingkang tatu
wau. Sadintên sa… (…butir nasi. Dicuci lalu di-pipis sampai lumat kemudian di-tapêl-kan pada kaki
yang luka tadi. Sehari se…)
c. Hiperkorek: perubahan ejaan karena pergeseran lafal.
Grafik 14. Hiperkorek
Halaman 656, resep ke-1314, baris 11 . tertulis …mawi kurma. Seharusnya tertulis …mawi kruma.(…disertai
kuman).
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
15
d. Substitusi: pergantian huruf, kata, atau kalimat pada kalimat.
Grafik 15. Substitusi
Halaman 449, resep ke-1183, baris 3. Tertulis Jampi suku kang karaos bêgêl tuwin li… Seharusnya tertulis
Jampi suku kang karaos pêgêl tuwin li… (Jamu kaki pegal dan li…).
e. Transposisi: perpindahan letak huruf, kata, atau kalimat pada teks.
Grafik 16. Transposisi
Halaman 528, resep ke-1466, baris 1. Tertulis … dados toya dêmila kaunjuk sa... Seharusnya tertulis … dados
toya dêlima kaunjuk sa...(… menjadi air delima sa…).
f. Ketidakkonsistenan penulis.
Grafik 17. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata sagêd dengan sagêt.
Halaman 432, resep ke-1139, baris 16 Halaman 355, resep ke-981, baris 21
Sagêdipun lairing ja… (bisa lair ja-) Yèn tiyang botên sagêt tilêm(Jika orang tidak bisa tidur).
Contoh-contoh di atas adalah sedikit dari beberapa varian yang terdapat
pada SBJJJ. Hal ini yang mendorong peneliti untuk mengkaji naskah ini secara
filologis untuk menghasilkan sebuah teks yang diperkirakan paling mendekati
aslinya dan menyediakan terbitan naskah yang bersih dari kesalahan dan mudah
dipahami oleh pembaca.
Kedua, berdasarkan segi isi. Dalam hal ini hanya akan dideskripsikan jenis
tanaman obat tradisional yang termasuk êmpon-êmpon pada naskah SBJJJ.
Êmpon-êmpon dipilih karena kepopulerannya di kalangan masyarakat. Sebagian
masyarakat banyak yang mengenal êmpon-êmpon terutama kaum wanita karena
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
16
sering dimanfaatkan untuk bumbu dapur. Selain itu, êmpon-êmpon juga mudah
didapat karena banyak ditemui di sejumlah pasar tradisional serta cara dan media
penanamannya yang cukup mudah.
Naskah ini berisi tentang berbagai macam resep jamu untuk beberapa
keluhan penyakit bagi manusia dan hewan, beberapa makanan dan tindakan yang
merupakan pantangan untuk suatu penyakit, serta beberapa ramuan lainnya
(untuk menjerat hewan dan menghindari sengatan lebah). Dapat diketahui bahwa
jaman dulu masyarakat pada masa itu sudah mengenal ilmu kedokteran, dalam hal
ini kedokteran tradisional untuk menyembuhkan berbagai penyakit. Pengobatan
tradisional pada umumnya lebih aman daripada obat-obatan modern karena obat
tradisional tidak begitu keras (Werner, 2010:3).
Dikenal pula beberapa metode tradisional yang sampai sekarang masih
digunakan oleh masyarakat, seperti:
Meriang dengan kerikan
Kepala pusing dengan memakai pilis
Diare dengan meminum rebusan daun jambu biji
Tidak ada selera makan dengan meminum rebusan bratawali, temu lawak
Cara-cara atau metode pengobatan yang digunakan sangat bervariasi sesuai
dengan kondisi sosial budaya setempat yang tentunya sesuai dan diterima oleh
masyarakat pada masa itu (Sudarsono, Harini, Marsono, 2003:1).
Akhir-akhir ini, tampak adanya gaya hidup sehat pada masyarakat untuk
menggunakan produk yang berasal dari alam. Selain harganya lebih murah,
ketersedian bahannya pun cukup banyak di sekitar kita. Kini telah banyak obat-
obatan tradisional yang telah diteliti secara ilmiah untuk mengetahui kandungan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
17
aktif di dalamnya. Dalam hal ini obat tradisional yang berjenis êmpon-êmpon,
misalnya saja temu lawak (Curcuma xanthorthiza) yang digunakan sebagai jamu
untuk menambah nafsu makan pada anak-anak ternyata dari pengkajian biologik,
farmakologik diketahui bahwa unsur-unsur di dalamnya dapat mempengaruhi
kerja empedu yang kurang baik dapat pula berefek sebagai anti radang atau anti
oksidan (Sudarsono, Harini, Marsono ,2003:5). Dapat dikatakan bahwa telah ada
bukti pemanfaatan dan khasiat obat tradisional yang telah teruji sehingga dapat
dilakukan upaya pengembangannya lebih lanjut. Sudarsono, Harini, Marsono juga
menambahkan bahwa obat-obatan tradisional pada perkembangannya saat ini juga
dapat dituliskan dalam resep dokter atau disebut fitofarmaka (2003:2).
Saat ini sudah banyak produsen-produsen jamu yang sudah menggunakan
teknik dan mesin yang modern. Misalnya saja PT. Mustika Ratu Tbk. Perusahaan
ini didirikan tahun 1970 oleh Ibu BRA. Mooryati Soedibyo. Beliau adalah cucu
dari Sri Susuhunan Paku Buwana X Keraton Surakarta. Tahun 1973, hobi minum
jamu Mooryati Soedibyo yang dilakukan sejak masih belia, akhirnya
dikembangkannya sebagai usaha. Ramuan jamu resep Keraton Surakarta yang
semula diberikan kepada teman-temannya, akhirnya berubah menjadi bisnis.
Produknya mulai diekspor ke kurang lebih 20 negara, diantaranya Rusia, Belanda,
Jepang, Afrika Selatan, Timur Tengah, Malaysia dan Brunei. Produknya juga
berkembang menjadi 800 buah produk, mulai dari balita, umum, super, dan
premium. Produk-produk jamu Mustika Ratu dibuat dari bahan-bahan alami,
seperti kunir ‘kunyit’ yang digunakan untuk ramuan lulur, bengkoang yang
digunakan sebagai bahan kosmetik, dan masih banyak lagi. Hampir seluruh
produk diramu sesuai resep leluhur pusaka Keraton Surakarta Hadiningrat yang
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
18
diwariskan turun menurun. Kini produk-produk ini dibuat dengan menggunakan
teknik dan mesin modern yang memenuhi standar ketat kualitas dan keamanan
(http://fman230.wordpress.com/assignments/task-1-2/).
Menurut uraian di atas, maka dapat disimpulkan bahwa SBJJJ perlu untuk
diteliti baik dikaji secara filologi maupun dikaji secara isi. Kajian filologis
digunakan untuk membahas permasalahan yang ada dalam naskah, sedangkan
kajian isi digunakan untuk mendeskripsikan jenis tanaman obat tradisional yang
termasuk êmpon-êmpon pada naskah SBJJJ.
B. Batasan Masalah
Batasan masalah dalam penelitian ini menitikberatkan pada dua kajian utama,
yakni kajian filologis dan kajian isi. Kajian filologis digunakan untuk membahas
permasalahan yang ada dalam SBJJJ, yaitu varian-varian yang ditemukan
sehingga diperoleh suntingan teks yang bersih dari kesalahan. Kajian isi berguna
untuk mengungkapkan isi yang terkandung dalam SBJJJ. Kajian isi dalam
penelitian ini hanya akan berusaha untuk mendeskripsikan jenis tanaman obat
tradisional yang termasuk êmpon-êmpon pada naskah SBJJJ.
C. Rumusan Masalah
Rumusan masalah dalam penelitian ini adalah:
1. Bagaimanakah suntingan teks SBJJJ yang bersih dari kesalahan dan yang
mendekati asli?
2. Jenis tanaman obat tradisional apa sajakah yang termasuk êmpon-êmpon pada
naskah SBJJJ ?
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
19
D. Tujuan Penelitian
Tujuan yang ingin dicapai dalam penelitian ini adalah:
1. Menyajikan suntingan teks SBJJJ yang bersih dari kesalahan dan yang
mendekati asli.
2. Mendeskripsikan jenis tanaman obat tradisional khususnya jenis êmpon-
êmpon pada naskah SBJJJ.
E. Manfaat Penelitian
Manfaat Teoritis
1. Menyajikan dan menambah perbendaharaan penelitian naskah secara
filologis.
2. Membantu penelitian selanjutnya jika SBJJJ diteliti lebih lanjut melalui
berbagai disiplin ilmu.
Manfaat Praktis
1. Menyelamatkan naskah SBJJJ dari kerusakan dan kepunahan.
2. Menyajikan terjemahan SBJJJ ke dalam bahasa Indonesia supaya teks ini
dapat dibaca dan dimengerti oleh khalayak umum. Hal ini mengingat
kandungan isi teksnya sangat bermanfaat dalam hal pengobatan dan
penyembuhan.
3. Memberikan pengetahuan tentang deskripsi jenis tanaman obat tradisional
yang termasuk êmpon-êmpon pada naskah SBJJJ.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
20
F. Tinjauan Pustaka
Berikut adalah beberapa penelitian terkait dengan jamu yaitu:
Skripsi Eko Widiyanto (2002) dengan judul Kagungan Dalem Buku
Racikan Jampi Jilid II (Kajian Filologis) berisi 454 judul resep jampi ‘jamu’
mulai nomor 501 s/d 954.
Transliterasi naskah Kawruh bab Jampi-Jampi Jawi oleh Sri Sulistyawati
pada Juni 1985, tetapi transliterasi ini tidak dilanjutkan dengan penelitian secara
filologis.
Atlas Tumbuhan Indonesia Jilid I karangan dr. Setiawan Dalimartha, berisi
tentang nama tanaman obat dilengkapi dengan nama Latin, uraian tanaman, sifat
dan khasiat, kandungan kimia, bagian yang digunakan, indikasi, cara pemakaian,
efek farmakologis dan hasil penelitian, contoh pemakaian, dan sedikit catatan
mengenai tanaman tersebut.
Kamus Penyakit dan Tumbuhan Obat Indonesia (Etnofitomedika) Jilid I
karangan Harini M. Sangat, Evrizal A. M. Zuhud, Ellyn K. Damayanti, berisi
tentang istilah nama penyakit serta nama tanaman obat menurut daerah-daerah di
Indonesia. Dilengkapi pula dengan nama Latin tanaman obat dan disebutkan
bagian tumbuhan yang dipakai untuk obat.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
21
G. Sistematika Penulisan
BAB I Pendahuluan
Bab ini menguraikan tentang latar belakang masalah, batasan masalah,
rumusan masalah, tujuan penelitian, manfaat penelitian, tinjauan pustaka, dan
sistematika penulisan.
BAB II Kajian Teoritis
Bab ini menguraikan pengertian filologi, objek penelitian filologi, cara
kerja penelitan filologi, dan teori-teori yang berhubungan dengan isi teks, yaitu
teori tentang jamu, jampi, dan êmpon-êmpon.
BAB III Metode Penelitian
Bab ini menguraikan bentuk dan jenis penelitian, sumber data dan data,
teknik pengumpulan data serta teknik analisis data.
BAB IV Pembahasan
Pembahasan diawali dengan pembahasan kajian filologi yang meliputi
deskripsi naskah, transliterasi naskah, kritik teks, suntingan teks dan aparat kritik,
serta terjemahan. Kemudian dilanjutkan kajian isi untuk mendeskripsikan jenis
tanaman obat tradisional yang termasuk êmpon-êmpon pada naskah SBJJJ.
BAB V Penutup
Berisi simpulan dan saran, pada bagian akhir dicantumkan daftar pustaka,
lampiran daftar glosari istilah dalam naskah SBJJJ dan lampiran gambar naskah
SBJJJ.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
22
BAB II
KAJIAN TEORI
A. Pengertian Filologi
Filologi secara etimologis berasal dari bahasa Yunani philologia yang
berupa gabungan kata philos yang berarti “senang” dan logos yang berarti
“pembicaraan” atau “ilmu”. Jadi, filologi berarti „senang berbicara‟, yang
kemudian berkembang menjadi „senang belajar‟, „senang kepada ilmu‟, „senang
kepada tulisan-tulisan‟, dan kemudian „senang kepada tulisan-tulisan yang bernilai
tinggi‟, seperti karya sastra (Siti Baroroh Baried dkk., 1983:1).
Siti Baroroh Baried dkk. juga mengatakan bahwa sebagai istilah, filologi
muncul pada saat para ahli dihadapkan pada upaya mengungkapkan kandungan
suatu naskah yang merupakan produk masa lampau, yaitu beratus-ratus tahun
sebelum penelitiannya lahir (1983:11). Dalam sejarah perkembangannya, istilah
filologi mengalami perubahan dan perkembangan. Pengertian dan penerapannya
di Indonesia pada awal mulanya dipengaruhi oleh para ahli terdahulu yang sedikit
banyak dilatarbelakangi oleh pengetahuan dan pemahaman tentang filologi yang
berlaku dan yang diperlukan untuk karya-karya Abad Pertengahan yang menjadi
sasaran dan objek kerja para peneliti filologi terdahulu. Akhirnya, filologi
merupakan salah satu disiplin ilmu yang berupaya mengungkapkan kandungan
teks yang tersimpan dalam naskah produk masa lampau.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
23
B. Objek Filologi
Objek filologi menurut Edwar Djamaris (2002:3) adalah “naskah dan teks”.
Naskah adalah tempat untuk menulis teks. Naskah berwujud konkret. Adapun
pengertian teks itu sendiri adalah kandungan/muatan naskah yang bersifat abstrak.
Hal senada dikemukakan pula oleh Siti Baroroh Baried dkk (1983:3) bahwa
filologi mempunyai objek naskah dan teks. Dijelaskan juga oleh Siti Baroroh
Baried dkk (1983:54) bahwa objek penelitian filologi adalah naskah tulisan tangan
yang menyimpan berbagai ungkapan pikiran dan perasaan sebagai hasil budaya
masa lampau. Semua bahan tulisan tangan itu disebut handschrift dan manuscript
(handschrift dengan singkatan hs untuk tunggal, hss untuk jamak, manuscripts
dengan singkatan ms untuk tunggal, mss untuk jamak). Adapun yang dimaksud
dengan teks adalah kandungan atau muatan naskah, sesuatu yang abstrak yang
hanya dapat dibayangkan saja (Siti Baroroh Baried dkk., 1983:57). Dengan kata
lain, teks terdiri dari isi, yaitu ide-ide atau amanat yang hendak disampaikan
pengarang kepada pembacanya.
Berdasarkan kedua pendapat pakar filologi itu dapat disimpulkan tentang
pengertian naskah dan teks. Naskah adalah semua peninggalan nenek moyang
yang berupa benda konkret dengan menggunakan daun lontar, kulit kayu, bambu,
rotan, atau dluwang yang menyimpan berbagai ungkapan pikiran, perasaan
sebagai hasil budaya masa lampau. Adapun teks adalah rangkaian kata-kata
berupa kalimat yang merupakan ide-ide yang ingin disampaikan kepada pembaca
dan berupa benda abstrak. Dalam kaitannya dengan penelitian ini, yang menjadi
objek penelitian filologi adalah naskah tulisan Jawa carik dengan judul SBJJJ
yang berisi tentang berbagai resep jamu.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
24
C. Langkah Kerja Penelitian Filologi
Langkah kerja penelitian filologi, menurut Masyarakat Pernaskahan
Nusantara (MANASSA), terdiri atas: penentuan sasaran penelitian, inventariasi
versi naskah, observasi pendahuluan, penentuan naskah dasar, transliterasi naskah,
dan penerjemahan teks (dalam Tantra Alimi, 2009:16). Sedangkan menurut Edwar
Djamaris (2002:9) langkah kerja penelitian filologi adalah sebagai berikut:
inventarisasi naskah, deskripsi naskah, perbandingan naskah, dasar-dasar
penentuan naskah yang akan ditransliterasi, singkatan naskah, dan
transliterasi/transkripsi naskah.
Dalam penelitian secara filologis naskah SBJJJ ini digunakan tahapan atau
langkah kerja penelitian filologi menurut MANASSA yang dikombinasikan
dengan langkah kerja yang dikemukakan oleh Edwar Djamaris. Adapun tahap-
tahap penelitian filologi secara khusus adalah sebagai berikut:
1. Penentuan Sasaran Penelitian
Langkah pertama adalah menentukan sasaran karena banyak ragam yang
perlu dipilih, baik tulisan, bahan, bentuk, maupun isinya. Ada naskah yang
bertuliskan huruf Arab, Jawa, Bali, dan Batak. Ada pula naskah yang ditulis
pada kertas, daun lontar, kulit kayu, atau rotan. Ada naskah yang berbentuk
puisi dan ada pula yang berbentuk prosa. Ada naskah yang berisi cerita nabi,
bertema adat istiadat, arsitektur, sejarah, atau agama.
Berdasarkan hal tersebut, ditentukan sasaran yang ingin diteliti adalah
sebagai berikut: naskah yang bertuliskan huruf Jawa carik, ditulis pada kertas
dan dluwang, berbentuk prosa Jawa/ gancaran, dan berisi tentang obat-obatan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
25
tradisional Jawa. Keseluruhan rangkaian bentuk di atas terangkum di dalam
SBJJJ.
2. Inventarisasi Naskah
Jika kita telah menjatuhkan kepada suatu naskah yang menjadi sasaran
penelitian, maka langkah selanjutnya adalah inventarisasi naskah. Menurut
Achdiyati Ikram, inventarisasi naskah adalah mengumpulkan semua naskah
sejenis dan mendatanya berdasarkan katalog dari tempat penyimpanan naskah
(1997:2).
3. Observasi Pendahuluan dan Deskripsi Naskah
Observasi pendahuluan ini dilakukan dengan mengecek data secara
langsung ke tempat koleksi naskah sesuai dengan informasi yang diungkapkan
oleh katalog. Setelah mendapat data yang dimaksud yakni SBJJJ, dilakukanlah
deskripsi naskah dan ringkasan isi naskah.
Deskripsi naskah adalah uraian singkat naskah secara terperinci. Deskripsi
naskah penting sekali untuk mengetahui keadaan naskah dan sejauh mana isi
naskah itu, serta sangat membantu kita di dalam memilih naskah yang paling
baik untuk ditransliterasikan dan digunakan untuk perbandingan. Emuch
Hermansoemantri (1986:2), menguraikan bahwa deskripsi naskah merupakan
sarana untuk memberikan informasi mengenai: judul naskah, nomor naskah,
tempat penyimpanan naskah, asal naskah, ukuran naskah dan teks, keadaan
naskah, jumlah baris tiap halaman, huruf, aksara, tulisan cara penulisan, bahan
naskah, bahasa naskah, bentuk teks, umur naskah, ikhtisar teks/ cerita, dan
catatan lain. Adapun ringkasan isi naskah digunakan untuk mengetahui garis
besar kandungan naskah sesuai dengan urutan cerita dan halaman naskah.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
26
4. Trasliterasi Naskah
Transliterasi merupakan salah satu tahap dalam penyuntingan teks.
Menurut Edwar Djamaris, transliterasi adalah penggantian atau pengalihan
huruf demi huruf dari abjad yang satu ke abjad yang lain, seorang filolog
hendaklah sedapat-dapatnya menyajikan bahan transliterasi selengkap-
lengkapnya dan sebaik-baiknya agar naskah itu mudah dibaca dan dipahami
(2002:19).
Upaya transliterasi tidak bisa lepas dari penggunaan kamus. Bausastra
Jawa-Indonesia Jilid I dan II karangan S. Prawiroatmodjo dan Kamus Basa
Jawa (Bausastra Jawa) karangan Tim Penyusun Balai Bahasa Yogyakarta
menjadi acuan pembetulan ejaan dalam transliterasi SBJJJ.
5. Kritik Teks
Kritik teks adalah pengkajian, pertimbangan, perbandingan, dan penentuan
teks yang asli atau teks yang autoritatif / teks yang paling unggul kualitasnya,
serta pembersihan teks dari segala macam kesalahan. Kesemua
pertanggungjawaban dan kesalahan atau kelainan (varian) dicatat pada aparat
kritik (Edwar Djamaris, 2002:37). S. O. Robson juga menambahkan bahwa
tujuan dari kritik teks adalah merekonstruksi keaslian sebuah teks agar bentuk
itu sedekat mungkin dengan bentuk yang pertama kali diciptakan oleh
penulisnya (1994:16).
6. Suntingan Teks dan Aparat Kritik.
Suntingan teks adalah menyajikan dalam bentuk aslinya atau mendekati
aslinya, yang bersih dari kesalahan berdasarkan bukti-bukti yang terdapat
dalam naskah yang dikritisi. Suntingan teks bertujuan agar teks dapat dibaca
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
27
dengan mudah oleh kalangan luas (Edwar Djamaris, 2002:30). Sedangkan
aparat kritik adalah perabot pembanding yang menyertai penyajian suatu
naskah (Siti Baroroh Baried, 1977:5). Bacaan yang diganti dengan menambah
atau mengurangi dicatat dalam aparat kritik. Dalam suntingan ini, aparat kritik
langsung diletakkan di bagian bawah bacaan yaitu berupa catatan kaki.
Metode penyuntingan SBJJJ adalah metode edisi standar, yaitu
menerbitkan naskah dengan membetulkan kesalahan-kesalahan dan
pembetulan dicatat di tempat yang khusus (aparat kritik) agar selalu dapat
diperiksa dan dibandingkan dengan bacaan naskah sehingga masih
memungkinkan penafsiran lain oleh pembaca (Siti Baroroh Baried, 1983:109).
7. Terjemahan
Terjemahan adalah pemindahan makna dari bahasa sumber ke bahasa
sasaran. Pemindahan makna tersebut harus lengkap dan terperinci. Hal ini
dimaksudkan agar masyarakat luas dapat mudah dalam memahami kandungan
isi yang terkandung dalam naskah. Dalam tingkat terjemahan, antara seorang
peneliti yang satu dapat berbeda dengan peneliti yang lainnya dalam
memberikan terjemahan. Ada kalanya seorang peneliti mampu menemukan
arti yang lebih tepat dari sebuah kata yang belum diketahui artinya dengan
pasti (Edi Sedyawati, 1998:3).
D. Pengertian Jamu, Jampi, dan Êmpon-Êmpon.
Jamu adalah obat yang dibuat dari akar-akaran, daun-daunan, dsb
(KBBI,2005:46). Jampi adalah bahasa krama dari jamu. Istilah ini sering dipakai
pada jaman dahulu. Menurut Ketua Kelompok Kerja Pelayanan Komplementer
dan Alternatif Departemen Kesehatan Merdias Almatsier mengatakan, jamu
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
28
dikategorikan dalam cara pengobatan herbal, yaitu pengobatan dengan
menggunakan bagian tanaman atau ekstraknya yang mengandung bahan
berkhasiat untuk tubuh, pencegahan, penyembuhan atau peningkatan kesehatan.
Berbeda dengan herbal terstandar dan fitofarmaka yang juga tergolong
pengobatan herbal, pada dasarnya jamu tidak melalui uji praklinik atau uji klinik
dan bahan bakunya tidak terstandardisasi
(http://kesehatan.kompas.com/read/2009/05/26/12190342/asal.muasal.istilah.jamu
.dari.jampi-jampi).
Istilah êmpon-êmpon berasal dari bahasa Jawa, yaitu dari kata êmpu yang
berarti umbi (Bausastra Jawa-Indonesia Jilid I:120) sedangkan êmpon-êmpon
adalah bentuk jamak dari êmpu yang berarti umbi yang digunakan untuk obat-
obatan (Bausastra Jawa-Indonesia Jilid I:119). Menurut istilah biologi, êmpon-
êmpon termasuk dalam golongan rhizome (rimpang), yaitu batang yang terdapat di
bawah tanah yang menjalar menghasilkan kuncup yang akan menjadi batang ke
arah atas dan akar ke arah bawah (Kamus Istilah Biologi,1985:151). Menurut
Didik Gunawan, dkk (1989:9-52), êmpon-êmpon terdiri dari:
1. Bêngle (Zingiber cassumunar)
2. Combrang (Nicolaia elatior)
3. Dringo (Acorus calamus)
4. Jahe/jae (Zingiber officinale)
5. Kapulaga lokal/kapulaga (Amomum cardamomum)
6. Kapulaga sabrang (Elettaria cardamomum)
7. Kencur (Kaemferia galanga)
8. Kunci pêpêt (Kaemferia rotunda)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
29
9. Kunyit/temu kuning/kunir (Curcuma domestica)
10. Lempuyang gajah (Zingiber zerumbet)
11. Lempuyang pahit/lêmpuyang êmprit/lêmpuyang prit (Zingiber americans)
12. Lempuyang wangi (Zingiber aromaticum)
13. Lengkuas/laos (Alpinia galangal)
14. Pacing (Costus speciosus)
15. Temu bayi/têmu blènyèh/glènyèh (Curcuma soloensis)
16. Temu giring (Curcuma heyneana val& v. zijp)
17. Temu hitam/têmu cêmêng (Curcuma Aeruginosa Roxb)
18. Temu kunci/kunci (Kaemferia pandurata)
19. Temu lawak (Curcuma xanthoriza)
20. Temu mangga (Curcuma mangga)
21. Temu putih/têmu pêthak (Curcuma zedoaria)
22. Temu putri (Curcuma petiolata)
23. Temu tis/pathi (Curcuma purpuracens)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
30
BAB III
METODE PENELITIAN
A. Bentuk dan Jenis Penelitian
Bentuk penelitian SBJJJ adalah penelitian filologi. Tujuan dari penelitian
filologi adalah mendapatkan kembali naskah yang bersih dari kesalahan, yang
berarti memberikan pengertian yang sebaik-baiknya dan yang bisa
dipertanggungjawabkan, sehingga dapat diketahui naskah yang paling mendekati
aslinya (Haryati Soebadio dalam Edwar Djamaris, 2002:7). Penelitian ini bersifat
deskriptif kualitatif, artinya data yang ditemukan, dikumpulkan, diteliti,
digambarkan, ditulis, dilaporkan, dianalisis, ditelaah sesuai dengan apa yang telah
diperoleh / sesuai dengan bentuk data asli yang berupa kata-kata, gambar dan
bukan angka (Lexy J. Moleong, 2008:11). Jadi, dalam penelitian deskriptif
kualitatif, semua yang ada di dalam data termasuk sistem tanda dianggap penting,
karena saling terkait antara yang satu dengan yang lain.
Jenis penelitian ini adalah jenis penelitian pustaka (library research) yaitu
penelitian yang dilakukan di kamar kerja penelitian atau di ruang perpustakaan,
dimana peneliti memperoleh data dan informasi tentang objek telitinya lewat
buku-buku atau alat-alat audiovisual lainnya (Atar Semi, 1993:8).
B. Sumber Data dan Data
Sumber data adalah segala sesuatu yang secara langsung mampu
menghasilkan atau memberikan data. Sumber data yang digunakan dalam
penelitian ini adalah Perpustakaan Sasana Pustaka Keraton Surakarta yang
menyimpan naskah SBJJJ.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
31
Data adalah sesuatu yang dihasilkan dari sumber data. Data yang digunakan
dalam penelitian ini adalah naskah SBJJJ yang di dalamnya terkandung teks
SBJJJ.
C. Teknik Pengumpulan Data
Teknik pengumpulan data pada penelitian ini menggunakan teknik studi
pustaka. Langkah permulaan dalam pengkajian naskah ini yaitu membaca katalog-
katalog yang dapat memberikan informasi mengenai keberadaan naskah-naskah
Jawa. Dari informasi yang diperoleh dari katalog, kemudian dipilih naskah yang
diinginkan sebelumnya yaitu naskah SBJJJ dan dicari apakah ada naskah lain
yang sejenis dan ternyata terdapat naskah turunan SBJJJ yaitu naskah KBJJ.
Setelah memperoleh informasi dari katalog, langkah selanjutnya adalah mengecek
ke tempat penyimpanan naskah tersebut yaitu di perpustakaan Sasana Pustaka
Kraton Surakarta, kemudian melakukan observasi atau pengamatan terhadap
kedua naskah tersebut. Langkah selanjutnya dalam mengumpulkan data
digunakan teknik fotografi. Kemudian file data fotografi diolah dalam komputer
menggunakan Microsoft Office Picture Manager. Selanjutnya dilakukan
pendeskripsian kedua naskah dan transliterasi. Melalui pendeskripsian dan
transliterasi kedua naskah, diketahui bahwa naskah KBJJ merupakan fragmen dari
naskah SBJJJ sehingga naskah KBJJ dieliminir dan dijadikan sebagai data
sekunder.
D. Teknik Analisis Data
Teknik analisis data ini dibagi menjadi dua, yaitu analisis data secara
filologis dan analisis isi. Analisis data secara filologis menggunakan metode edisi
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
32
standar, yaitu menerbitkan naskah dengan membetulkan kesalahan-kesalahan dan
pembetulan dicatat di tempat yang khusus (aparat kritik) agar selalu dapat
diperiksa dan dibandingkan dengan bacaan naskah sehingga masih
memungkinkan penafsiran lain oleh pembaca (Siti Baroroh Baried, 1983:109).
Terdapat pula hal-hal yang perlu dilakukan dalam edisi standar, yaitu
mentransliterasi teks, membetulkan kesalahan teks, membuat catatan
perbaikan/perubahan, memberi komentar atau tafsiran, dan menyusun daftar kata
sukar atau glosari (Edwar Djamaris, 2002:24). Metode edisi standar digunakan
untuk memudahkan pembaca atau peneliti dalam membaca dan memahami
suntingan teks.
Analisis isi pada penelitian ini berisi pendeskripsian tanaman obat
tradisional pada naskah SBJJJ dengan jenis êmpon-êmpon. Masing-masing
nomor resep jamu pada SBJJJ akan didata berdasarkan jenis êmpon-êmpon yang
digunakan.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
33
BAB IV
KAJIAN FILOLOGIS DAN ISI
A. Kajian Filologis
Kajian filologis yang digunakan dalam penelitian ini meliputi deskripsi
naskah, kritik teks, transliterasi, suntingan teks disertai aparat kritik, dan
terjemahan.
1. Deskripsi Naskah
Deskripsi naskah atau identifikasi menurut Emuch Hermansoemantri
(1986: 2) adalah gambaran secara ringkas dan terperinci mengenai wujud fisik
naskah maupun isi naskah dengan tujuan untuk mempermudah pengenalan
terhadap naskah beserta konteks isinya. Hal-hal yang perlu diperhatikan dalam
mendeskripsikan naskah adalah sebagai berikut: (a) judul naskah, (b) nomor
naskah, (c) tempat penyimpanan naskah, (d) identitas pengarang/penyalin, (e)
kolofon, (f) ukuran naskah, (g) ukuran teks, (h) tebal naskah/jumlah halaman,
(i) jumlah baris pada setiap halaman, (j) cara penulisan, (k) bahan naskah, (l)
bahasa naskah, (m) bentuk teks, (n) huruf dan tulisan, (o) keadaan naskah, (p)
umur naskah, dan (q) ikhtisar teks/cerita. Berikut adalah deskripsi naskah
SBJJJ:
a. Judul Naskah
Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi
Penemuan judul SBJJJ berdasarkan pada lembar awal halaman sebelum
masuk ke dalam isi naskah karena tidak tercantum judul pada halaman
depan naskah (cover).
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
34
b. Nomor Naskah
550 Ra pada katalog lokal Perpustakaan Keraton Surakarta
KS 617 550 Ra pada Javanese Language Manuscripts of Surakarta
Central Java A Preliminary Descriptive Catalogus Level I
15540 pada Deskriptive Catalogus of the Javanese Manuscripts and
Printed Book in the Main Libraries of Surakarta and Yogyakarta.
c. Tempat Penyimpanan Naskah
Perpustakaan Sasana Pustaka Keraton Surakarta.
d. Identitas Pengarang/Penyalin
Anonim.
e. Kolofon
Bulan Bêsar tahun Jimakir 1858 (AJ), terdapat pada halaman pertama
sebelum masuk esensi ke naskah, sekitar Desember 1927 (AD)
f. Ukuran Naskah
panjang : 33,4 cm
lebar : 21,9 cm
g. Ukuran Teks
panjang : 27,3 cm margin atas : 3,2 cm
lebar : 15,2 cm margin bawah : 2,2 cm
Margin halaman kanan:
Margin Kanan : 1,6 cm Margin Kiri : 4,4 cm
Margin halaman kiri:
Margin kanan : 4,3 cm Margin kiri : 1,9 cm
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
35
h. Tebal Naskah/Jumlah Halaman: 334 halaman
4 lembar halaman kosong sebelum lembar kolofon
1 lembar kolofon naskah tanpa nomor halaman
3 lembar halaman kosong setelah lembar kolofon
325 lembar halaman diberi nomor halaman, mulai dari halaman 342
sampai dengan halaman 616 berisi tentang resep-resep ramuan jamu dan
halaman 617 sampai 671 berisi tabel daftar nama judul resep jamu SBJJJ
serta resep jamu dua buku sebelumnya. Halaman 382, 386, 388, 455, dan
461 tidak tercantumkan tetapi hal tersebut tidak membuat makna
tekstualnya berubah. Hal ini disinyalir penulis kurang teliti dalam memberi
penomoran.
1 lembar halaman kosong setelah halaman 671
i. Jumlah Baris pada Setiap Halaman
21 baris.
j. Cara Penulisan
Pemakaian lembaran untuk naskah: ditulis bolak-balik (recto verso). Tiap
resep ditulis dengan bentuk paragraf, tiap resep di awali dengan kata
angka…‟nomor…‟, diikuti judul kemudian di bawahnya tertulis bahan-
bahan atau ramuan yang digunakan.
k. Bahan Naskah
Sampul naskah berwarna hijau dengan jenis kertas watermark tapi tidak
tertulis nama watermark-nya. Kualitas kertasnya cukup tebal dan berwarna
kecoklatan serta pada bagian tepi kertas sudah banyak yang tergeripis.
Terdapat penggunaan kertas berwatermark “qonqueror”setelah sampul
depan dan sebelum sampul belakang.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
36
l. Bahasa Naskah
Jawa baru ragam krama serta ditemukan kata-kata berbahasa Belanda dan
Arab.
m. Bentuk Teks
Berbentuk prosa, terdiri dari resep-resep jamu yang berbentuk paragraf.
n. Huruf dan Tulisan
Huruf pada teks SBJJJ berbentuk ngêtumbar (bulat-bulat) miring dengan
ukuran sedang dan berjarak cukup renggang antara huruf satu dengan yang
lain.
Keadaan tulisan cukup rapi dengan penggunaan tinta berwarna coklat.
o. Keadaan Naskah
Naskah lengkap (complete), dalam arti tidak ada lembaran-lembaran
naskah yang hilang (sobek). Keadaan naskah juga bisa dikatakan baik,
meskipun bagian tepi naskah hampir semua tergeripis, tetapi tidak
mempengaruhi teks pada naskah.
p. Umur Naskah
Berdasarkan kolofon yang telah disebutkan yaitu Besar Jimakir 1858 (AJ),
atau sekitar Desember 1927 (AD), bisa diambil simpulan bahwa umur
naskah kurang lebih 84 tahun.
q. Ikhtisar Teks
Naskah SBJJJ berisi tentang 782 resep jamu, dimulai dari resep nomor 955
sampai resep nomor 1734. Dilihat dari segi bahan, yaitu ada tidaknya
penggunaan êmpon- êmpon pada tiap ramuan jamu, 782 resep itu meliputi
ramuan jamu atau resep obat untuk beberapa keluhan penyakit bagi
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
37
manusia dan hewan, beberapa makanan dan tindakan yang merupakan
pantangan untuk suatu penyakit, serta beberapa ramuan lainnya
(untuk menjerat hewan dan menghindari sengatan lebah). Berikut
digambarkan ikhtisar teks SBJJJ dalam bentuk diagram:
Diagram 1. Diagram Ikhtisar SBJJJ.
Terdapat êmpon-
êmpon:
334 resep
SBJJJ:
782 resep
Pantangan:
Makanan : 5 resep.
Tindakan : 1 resep.
Total : 6 resep
Tidak terdapat
êmpon- êmpon:
439 resep
Tidak terdapat
êmpon- êmpon:
6 resep.
Terdapat êmpon-
êmpon:
0 resep
Pengobatan untuk
manusia dan hewan:
773 resep.
Lainnya:
Untuk menjerat hewan :
2 resep.
Agar tidak tersengat
lebah :
1 resep.
Total :
3 resep
Terdapat êmpon-
êmpon:
0 resep
Tidak terdapat
êmpon- êmpon:
3 resep
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
38
2. Kritik Teks.
Menurut Edwar Djamaris, kritik teks adalah pengkajian, pertimbangan,
perbandingan, dan penentuan teks yang asli atau teks yang autoritatif/teks
yang paling unggul kualitasnya, serta pembersihan teks dari segala macam
kesalahan, kesemua pertanggungjawaban dan kesalahan atau kelainan (varian)
dicatat pada aparat kritik (2002:37).
Pengelompokan varian disusun dalam bentuk tabel, untuk mempermudah
memahami maka dibuat singkatan sebagai berikut:
No. : menunjukkan nomor urut
R/T : Resep/Tabel
b : baris
Hlm. : halaman naskah
Edisi : bacaan yang telah dibetulkan
* : edisi teks berdasarkan pertimbangan linguistik
# : pembenaran berdasarkan interpretasi peneliti
/…/ : halaman yang tidak tercantumkan, tetapi masih dalam kesatuan
urutan resep dan tidak merubah makna tekstual.
: urutan resep yang tertukar.
Berdasarkan kritik teks yang telah dilakukan terhadap teks serat SBJJJ
ditemukan beberapa bentuk varian yang meliputi: lakuna, adisi, substitusi, dan
transposisi, selain itu juga ditemukan beberapa ketidakkonsistenan penulisan
kata oleh penulis. Masing-masing penjelasannya sebagai berikut:
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
39
Varian yang terdapat pada SBJJJ dapat dikelompokkan sebagai berikut:
a. Lakuna: bagian yang terlampaui/kelewatan, baik huruf, suku kata, kata,
kelompok kata ataupun kalimat.
Tabel 2. Lakuna Huruf
No. Hlm. R/T,b Penulisan Edisi
1 346 R961,2 wawra wawrat *#
2 402 R1076,11 dipunbuboni dipunbumboni *#
3 442 R1168,13 dipunbuboni dipunbumboni *#
4 454 R1206,17 saki sakit *#
5 458 R1217,4 agodhoga anggodhoga *#
6 477 R1283,11 sarê sarêng *#
7 479 R1291,18 bubunipun bumbunipun *#
8 496 R1354,9
,16
sacakir
adadosakên
sacangkir *#
andadosakên *#
9 514 R1416,17 abu abuh *#
10 516 R1424,19
,20
kamisadhanên
kamisadhanên
kamisandhanên *#
kamisandhanên *#
11 539 R1502,15 kaêtup kaêntup *#
12 546 R1534,13 kabubonan kabumbonan *#
13 553 R1559,18 bubonipun bumbonipun *#
14 571 R1609,16 pêcê pêcêl *#
15 576 R1625,14 kêsani kêrsani *#
16 581 R1633,1 agaringakên anggaringakên *#
17 587 R1644,2 sawê sawêg *#
18 590 R1650,16 sêmagi sêmanggi *#
19 593 R1656,16 agodhog anggodhog *#
20 602 R1683,15 pagosokin panggosokipun *#
21 605 R1691,10 agosokakên anggosoken *#
22 606 R1698,18 kêtogèng kêtonggèng *#
23 610 R1705,4 pagosokipun panggosokipun *#
24 611 R1712,15 agodhog anggodhog *#
25 618 T56,21 lêkang lêngkang *#
26 632 T525,7 bakèkan bangkèkan *#
27 639 T774,15 pangujukanipun pangunjukanipun *#
28 645 T988,15
T989,17
T990,18
T991,19
kamadèn
kamadèn
kamadèn
kamadèn
kêmandèn *#
kêmandèn *#
kêmandèn *#
kêmandèn *#
29 647 T1034,6 mayonê mayonên *#
30 654 T1230,12
T1232,15
utê
yè
utêk *#
yèn *#
31 655 T1243,15 kemadèn kêmandèn *#
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
40
Tabel 3. Lakuna Suku Kata
No. Hlm. R/T,b Penulisan Edisi
1 351 R972,11 santun din santun dintên *#
2 451 R1194,21 taling talingan *#
3 457 R1214,12 jam jampi *#
4 482 R1304,12 lingan talingan *#
5 486 R1314,6 babanipun babakanipun *#
6 494 R1348,13 nun nuntên *#
7 513 R1411,7 mana manawi *#
8 558 R1568,19 satawis sawatawis *#
9 594 R1660,17 kanggosok kangge gosok *#
10 596 R1667,17 dipunwadhah ing
cangkir
dipunwadhahi ing
cangkir *#
11 641 T845,12
T846,13
T847,14
gap
gap
gap
garap *#
garap *#
garap *#
12 642 T896,13 kamisandhên kamisandhanên *#
13 645 T972,10 santun din santun dintên *#
14 664 T1524,15
T1525,16
T1526,17
T1527,18
kamisandhên
kamisandhên
kamisandhên
kamisandhên
kamisandhanên *#
kamisandhanên *#
kamisandhanên *#
kamisandhanên *#
15 670 T1710,12 taling talingan *#
b. Adisi : penambahan baik huruf, suku kata, kata, kelompok kata ataupun
kalimat.
Tabel 4. Adisi Huruf
No. Hlm. R/T,b Penulisan Edisi
1 344 R958,17 sêgang saga *#
2 443 R1169,2 tatuh tatu *#
3 491 R1335,14 dinworna diworna *#
4 646 R1017,21 bêngkang bêngka *#
5 661 T1439,10 wêngtêng wêtêng *#
Tabel 5. Adisi Suku Kata
No. Hlm. R/T,b Penulisan Edisi
1 353 R975,15 tuwinwin tuwin *#
2 358 R986,5 kapipipis kapipis *#
3 414 R1105,9 wululu wulu *#
4 421 R1124,13 lalajêng lajêng *#
5 428 R1129,2 babababakan babakan *#
6 521 R1441,7 anênêdha anêdha *#
7 537 R1495,20 wawawratan wawratan *#
8 590 R1650,10 gêgogodhong gêgodhong *#
9 613 R1718,13 bunbunbunan bun-bunan *#
10 642 T867,1 wontêntên wontên *#
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
41
Tabel 6. Adisi Kata
No. Hlm. R/T,b Penulisan Edisi
1 362 R999,18 kadhêplok dados
dados satunggal
kadhêplok dados
satunggal *#
2 364 R1001,5 cabe cabe satunggal
cabe satunggal *#
3 426 R1129,11 sadaya êmpon-
êmpon kairis-
irisiris
sadaya êmpon-
êmpon kairis-iris *#
4 471 R1262,12 kagodhog dipun
dipundamêl
ngunjuk
kagodhog
dipundamêl ngunjuk
*#
5 544 R1522,10 3 dintên lajêng
lajêng
3 dintên lajêng
mantun *#
6 551 R1552,8 dipunpipis,
kasaringkasaring
dipunpipis
kasaring*#
7 558 R1568,19 anggènipun
anggènipun rencang rare
anggènipun rencang rare
*#
8 634 T586,7 Parêm parêm rare Parêm rare *#
9 648 T1066,9 Jampi jampi sriawan
Jampi sriawan *#
10 650 T1121,13
T1122,15
Jampi jampi encok
Jampi jampi encok
Jampi encok *#
Jampi encok *#
11 658 T1351,19 Tiyang sakit sakit Tiyang sakit *#
Tabel 7. Adisi Kalimat
No. Hlm. R/T,b Penulisan Edisi
1 494 R1346,3 Dipunkumbah
lajêng kapipis kang
lêmbat kapipis kang
lêmbat
Dipunkumbah
lajêng kapipis kang
lêmbat *#
c. Hiperkorek: perubahan ejaan karena pergeseran lafal.
Tabel 8. Hiperkorek
No. Hlm. R/T,b Penulisan Edisi
1 649 T1078,10 ingjing enjing *#
2 657 T1314,11 kurma kruma *#
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
42
d. Substitusi: pergantian huruf, kata, atau kalimat pada kalimat.
Tabel 9. Substitusi
No. Hlm. R/Tb Tertulis latin Edisi 1 366 R1005,7 aga saga
*#
2 381 R1037,11 paresan pêrêsan *#
3 383 R1038,7
R1039,11
sajèmpènan
saha
sajampènan *#
saga *#
4 384 R1041,21 pêrêsen pêrêsan *#
5 387 R1045,6 sambukan sembukan *#
6 389 R1047,10 beten botên *#
7 449 R1183,3 bêgêl pêgêl *#
8 454 R1203,6 ênêlês anêlês *#
9 462 R1230,10 tigam tigan *#
10 463 R1233,4 kaparês kapêrês *#
11 478 R1287,10 lêli lêri *#
12 481 R1300,15 sangêt sagêd *#
13 487 R1319,12 uyam ayam *#
14 491 R1334,10
,11
kowah
amlistêr
kowak *#
amlèstêr *#
15 495 R1353,14 ayêntosakên ayêktosakên *#
16 514 R1414,6 jika cika *#
17 536 R1491,16
,21
gêndhês bitu
tintên
gêndhis batu *#
dintên *#
18 539 R1503,19 posipun rosipun *#
19 542 R1516,14 kapuh kapuk *#
20 547 R1540,20 têmbèlèh têmbèlèk *#
21 549 R1547,18 dhada dhadha *#
22 552 R1554,3 pela pala *#
23 590 R1650,19 gêdhondhong kêdhondhong *#
24 598 R1670,13 bêdal medal *#
25 604 R1690,14 anjagèni bilih tètès
mangandhap
anjagèni bilih nètès
mangandhap *#
26 616 R1734,20 galêm gêlam *#
27 618 T55,19 angêndhakakê angindhakakên *#
28 624 T219,1 yuyuh nguyuh *#
29 648 T1053,9
T1054,10
T1055,11
T1056,12
napas sêsêk
napas sêsêk
napas sêsêk
napas sêsêk
napas sêsêg *#
napas sêsêg *#
napas sêsêg *#
napas sêsêg *#
30 651 T1128,6 sapindah sapindhah *#
31 652 T1168,3 dhêngêng dhêngên *#
32
655 T1243,15 tumram tumrap *#
33 658 T1334,20 inggal enggal *#
34 659 T1354,5 miyasa sima misaya sima *#
35 660 T1411,18 muwah mutah *#
36 661 T1414,2 jika cika *#
37 663 T1490,11
T1492,15
T1493,16
T1494,17
madaran
pangumbe
pangumbe
pangumbenipun
madharan *#
pangombe *#
pangombe *#
pangombenipun *#
38 665 T1547,3 sakit dhada sakit dhadha *#
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
43
e. Transposisi: perpindahan letak huruf, kata, atau kalimat pada teks.
Tabel 10. Transposisi
No. Hlm. R/T,b Tertulis latin Edisi
1 528 R1466,1 dêmila dêlima *#
Selain beberapa bentuk varian yang meliputi: lakuna, adisi, substitusi, dan
transposisi, juga ditemukan beberapa ketidakkonsistenan penulisan kata pada teks
SBJJJ. Ketidakkonsistenan penulisan kata yang terdapat pada teks SBJJJ dapat
dikelompokkan sebagai berikut:
Tabel 11. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata sadhêgan, sèdhêgan, sèdhêkan, dan
sadhêkan
No. Hlm. R/T,b Tertulis latin Edisi
1 353 R975,21 sèdhêgan
sadhêgan
2
3
4
5
374
375
404
423
R1024,3
R1024,6
R1078,15
R1127,2 sèdhêkan
6
7
8
9
10
11
12
13
424
425
426
435
438
464
584
592
R1127,3
R1128,10
R1129,13
R1145,2
R1153,7
R1235,7
R1634,5
R1653,13
sadhêkan
Tabel 12. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata sagêd dan sagêt
No. Hlm. R/T,b Tertulis latin Edisi
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
355
356
375
384
389
442
462
469
471
472
R981,21
R981,2
R1025,14
R1041,16
R1047,9
R1167,1
R1232,19
R1254,11
R1262,9
R1267,5
sagêt
sagêd
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
44
No.
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
Hlm.
482
492
499
500
513
514
526
548
549
564
566
594
596
598
600
606
609
610
611
621
624
636
638
645
652
654
655
656
R/T,b
R1304,11
R1339,10
R1364,6
R1368,8
R1411,1
R1414,7
,7
,10
R1459,4
R1543,20
,21
R1544,5
R1589,13
R1594,13
R1659,12
R1664,5
R1669,1
R1670,9
R1675,1
R1698,20
R1703,2
R1705,3
R1709,1
T158,15
T222,5
T672,20
T673,1
T674,3
T675,4
T676,5
T677,6
T678,7
T688,18
T689,19
T728,1
T740,18
T981,6
T1167,2
T1232,16
T1254,13
T1262,4
T1267,12
T1268,14
T1269,15
Tertulis latin
sagêt
Edisi
sagêd
Tabel 13. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata kèmandèn dan kamandèn
No. Hlm. R/T,b Tertulis latin Edisi
1
2
3
4
5
356
357
358
465
466
R983,17
R984,4
R985,15
R987,8
R1243,21
R1243,2
R1245,12
kamandèn
kêmandèn
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
45
No.
6
7
8
Hlm.
467
605
645
R/T,b
R1248,6
R1249,13
,14
R1691,6
T983,9
T984,10
T985,11
T986,12
Tertulis latin
kamandèn
Edisi
kêmandèn
Tabel 14. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata sêninjong dan saninjong
No. Hlm. R/T,b Tertulis latin Edisi
1
2
359
360
R933,18
R996,14
saninjong sêninjong
Tabel 15. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata ênêp dan ênêb, Penggunaannya
pada Bentuk Kata mênêp dan mênêb
No. Hlm. R/T,b Tertulis latin Edisi
1
2
3
4
347
379
489
536
R962,14
,15
R1034,9
R1327,21
R1491,15
ênêb ênêp
Tabel 16. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata makatên dan mangkatên
No. Hlm. R/T,b Tertulis latin Edisi
1
2
3
4
5
6
7
8
450
507
511
541
542
594
601
610
R1185,1
R1391,5
R1392,11
R1405,18
R1510,4
R1515,6
R1659,14
R1679,2
R1707,14
mangkatên makatên
Tabel 17. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata utêk dan utêg
No. Hlm. R/T,b Tertulis latin Edisi
1
2
3
4
5
451
454
462
653
654
R1192,10
R1206,17
R1230,8
T1192,17
T1193,18
T1206,21
T1207,2
utêg
utêk
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
46
Tabel 18. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata adat dan adad
No. Hlm. R/T,b Tertulis latin Edisi
1
2
460
476
R1225,11
R1277,1
adad
adat
Tabel 19. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata sawêg dan sawêk
No. Hlm. R/T,b Tertulis latin Edisi
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
477
505
517
535
608
609
613
628
629
647
R1284,15
R1386,14
R1424,1
R1488,14
R1702,10
R1704,7
R1718,9
T387,19
T416,16
T418,18
T419,19
T420,20
T1025,14
sawêk sawêg
Tabel 20. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata ambêkan dan ambêgan
No. Hlm. R/T,b Tertulis latin Edisi
1 500 R1369,15 ambêgan
ambêkan
Tabel 21. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata jog dan jok
No. Hlm. R/T,b Tertulis latin Edisi
1 521 R1442,18 jok jog
Tabel 22. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata endrak dan enjrak
No. Hlm. R/T,b Tertulis latin Edisi
1
2
3
4
5
6
537
610
628
630
663
670
R1494,14
R1706,7
T363,14
T438,20
T439,21
T440,1
T441,2
T442,3
T443,4
T458,19
T1494,18
T1706,5
enjrak endrak
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
47
Tabel 23. Ketidakkonsistenan Penulisan Kata nyêlupakên dan nyêlubakên
No. Hlm. R/T,b Tertulis latin Edisi
1 604 R1690,17 nyêlubakên nyêlupakên
3. Transliterasi
Transliterasi merupakan salah satu tahap dalam penyuntingan teks.
Menurut Edwar Djamaris, transliterasi adalah penggantian atau pengalihan
huruf demi huruf dari abjad yang satu ke abjad yang lain, seorang filolog
hendaklah sedapat-dapatnya menyajikan bahan transliterasi selengkap-
lengkapnya dan sebaik-baiknya agar naskah itu mudah dibaca dan dipahami
(2002:19).
Upaya transliterasi tidak bisa lepas dari penggunaan kamus. Kamus Basa
Jawa (Bausastra Jawa) yang disusun oleh Tim Penyusun Balai Bahasa
Yogyakarta dan Bausastra Jawa-Indonesia Jilid I dan II karangan S.
Prawiroatmodjo menjadi acuan pembetulan ejaan dalam transliterasi SBJJJ.
Transliterasi SBJJJ secarakeseluruhan dapat dilihat pada suntingan teks.
4. Suntingan Teks dan Aparat Kritik
Suntingan teks adalah menyajikan dalam bentuk aslinya atau mendekati
aslinya, yang bersih dari kesalahan berdasarkan bukti-bukti yang terdapat
dalam naskah yang dikritisi. Suntingan teks bertujuan agar teks dapat dibaca
dengan mudah oleh kalangan luas (Edwar Djamaris, 2002:30). Sedangkan
aparat kritik adalah perabot pembanding yang menyertai penyajian suatu
naskah (Siti Baroroh Baried, 1977:5). Bacaan yang diganti dengan menambah
atau mengurangi dicatat dalam aparat kritik. Dalam suntingan ini, aparat kritik
langsung diletakkan di bagian bawah bacaan yaitu berupa catatan kaki.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
48
Metode penyuntingan SBJJJ adalah metode edisi standar, yaitu
menerbitkan naskah dengan membetulkan kesalahan-kesalahan dan
pembetulan dicatat di tempat yang khusus (aparat kritik) agar selalu dapat
diperiksa dan dibandingkan dengan bacaan naskah sehingga masih
memungkinkan penafsiran lain oleh pembaca (Siti Baroroh Baried, 1983:109).
Untuk memudahkan pemahaman terhadap teks ini, digunakan beberapa
tanda, yaitu:
a. Angka Arab kecil yang berada di atas seperti 123…
menunjukkan nomor
kritik teks.
b. Angka yang terdapat pada tanda /1,2,3…/ menunjukkan pergantian
halaman teks.
c. Tanda diakritik (ê) seperti dalam bahasa Indonesia kata „telur‟.
d. Tanda diakritik (è) seperti dalam bahasa Indonesia kata „sukses‟.
e. Tanda diakritik (e) seperti dalam bahasa Indonesia kata „sate‟.
f. Tanda *, menunjukkan edisi teks berdasarkan pertimbangan linguistik
g. Tanda #, menunjukkan edisi teks pembenaran berdasarkan interpretasi
peneliti
h. Tanda /…/, menunjukkan halaman yang tidak tercantumkan, tetapi masih
dalam kesatuan urutan resep dan tidak merubah makna tekstual.
i. Tanda , menunjukkan urutan resep yang tertukar.
j. Pada lingsa (,) atau tanda koma (,) dipakai diantara unsur-unsur perincian
dalam hal ini tanaman jamu atau bahan jamu yang satu dengan yang lain,
memisahkan kalimat setara, dan memisahkan anak kalimat dengan induk
kalimat.
k. Pada lungsi (.) atau tanda titik (.) digunakan pada akhir kalimat.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
49
l. Sastra laku ditransliterasikan dengan mengubah konsonan penutup pada
kata berikutnya, misalnya: pvJ=zipun\ (panjang ngipun)
ditranslit menjadi pvJzipun\ (panjangipun).
m. Penulisan kata ulang dalam teks akan ditranslit dengan menggunakan
tanda hubung (-), misalnya: w/niw/ni (warni-warni).
n. Penulisan awalan dipun dalam teks akan ditranslit dengan cara disambung
dengan kalimat berikutnya. Kecuali untuk kata yang berawalan dengan
konsonan /g/, /y/, dan /ng/, penulisan transliterasinya menggunakan tanda
hubung (-) untuk menghindari salah tafsir karena salah pemenggalan
dalam membaca, misalnya: dipun-gorèng ‟digoreng‟, dipun-ngêt
‟dihangatkan‟
o. Penulisan teks yang menggunakan aksara (ô), seperti [n=ok (nôngka)
akan ditranslit menjadi n=k (nangka).
Berikut adalah suntingan teks SBJJJ:
Kantor Sana Pustaka nampèni Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi sangking
Pangagênging Parèntah Karaton kadhawuhan ngrimati sarta mingit.
Bêsar Jimakir, angka 1858.
Riya Sastra Atmaja.
/342/ Angka 955 Jampi kêmuning, kangge tiyang èstri nèm supados anyaèkakên
badan.
Godhong kêmuning satêkêm, têmu tuwin kunci sami 3 iji, jintên pêthak 5 saga,
mêsoyi panjangipun sadriji, sarinaga 10 saga, jaha kêling sajodho. Dipunpipis
kasaring nuntên dipunkêcêrana toya jêram pêcêl satunggal, sarêm 3 wuku,
kaunjuk.
Angka 956 Jampi galiyan.
Jintên cêmêng 5 saga, mêsoyi panjangipun sadariji, cêngkèh 7 kang taksih
kabungkus ing slaga, jênitri 3, jaha kêling 2 dipunbakar, jaha lawe 7 sami
kabakar, sidawayah jatmaka, srikuning sami wawrat 5 saga, sêprantu satunggal
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
50
kabakar, kêmukus 7, cabe satunggal, majamuju, kêrsani, kêtumbar, mungsi, tuwin
isi kêcubung kasiyan sami wawrat 5 saga, kajêng manis jangan panjangipun
sadariji, sêcang, widara laut, sêprantu sami wawrat 5 saga, têki 3, majakan 2,
cangkok 7, sarinaga 5 saga, kajêng rapêt panjangipun sadriji, kulit mimi, mênyan
madu sami wawrat 3 saga, kêdhawung tiga dipunbakar, êmpu kunir, kunci
kuning, tuwin kêncur sami 3 iris, bawang sasiyung, jêbug 3 iris. Sadaya kapi-
/343/pis, toyanipun pêrêsan jêram pêcêl satunggal mawi sarêm 3 wuku. Yèn
sampun lêmbut dipunsaring lajêng kaunjuk.
Angka 957 Jampi tiyang rencang rare sasampunipun 40 dintên.
Jintên cêmêng 5 saga, mêsoyi panjangipun sadariji, sintok panjangipun sami
sadariji, sêcang, widara pêthak sami wawrat 10 saga, kajêng timur panjangipun
sadariji, kajêng tinja, kajêng cêndhana sami wawrat 10 saga, kêmukus 7,
kapulaga 10 saga, cabe satunggal, mrica pêthak, podhi tuwin murmak sami
wawrat 10 saga, daging 5 saga, kêtumbar 10 saga, mungsi 5 saga, trawas 3
lêmbar, pulasari 10 saga, jong rahab 10 saga, cêngkèh 7, pala sapalih, klabêt,
sêkar lawang sami 5 jodho, sêkar apèn, woh sawi mêdêki tuwin suksmadi luwih,
sami wawrat 10 saga, tlutuh pilang 3 saga, mênyan madu 5 saga, kajêng mêgatsih
panjangipun 3 dariji, alim 4 saga, majamuju 10 saga, kêrsani saha sarikuning
sami wawrat 5 saga, êmpu kunir satunggal, dringo bêngle, kunci kuning sami 3
iris, kunci pêpêt 7, kêncur 3, laos, lêmpuyang, jae, sunthi, têmu lawak sami 3 iris,
têmu cêmêng 2 iris, têmu tis, têmu giring sami 3 iris, godhong tlasih sate-
/344/kêm, godhong ilèr 7 lêmbar, godhong gondhang kasih 3 punggêl, godhong
lampês, godhong sembukan sami 7 lêmbar, godhong kêmarogan 3 lêmbar, rumput
grinting satêkêm, tapak liman 3 lêmbar, grêgês otot satêkêm, bung glonggong
satunggal, godhong dhadhap srêp 3 punggêl, oyot alang-alang satêkêm, godhong
kara pêthak, godhong cipir, sêkar waru sami 3 punggêl, nuntên dipun-gorèng
sangan kang ngantos garing lajêng kadhêplok kadamêl bubukan. Sabên badhe
ngangge mêndhêta sacêkapipun jampi sapisan, dipunpipis kang lêmbut sarta
dipunworana asêm kawak saklungsu dipunbakar, sarêm sajumput.
Pangombènipun ing wanci enjing laminipun 10 dintên.
Angka 958 Jampi gêndhis ganthi kangge tiyang nèm.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
51
Kajêng garu ramês 7 saga, klêmbak sasaga, sarikuning sasaga, jêbug 3 iris, pala
jalêr satunggal, kajêng kasturi, kajêng garu sami wawrat 7 saga, godhong
kêmuning satêkêm, kajêng sêcang 7 saga, ganthi 3 sêgang1, gêndhis arèn 5 saga.
Sadaya kapipis kaliyan toya jawi kaunjuk.
Angka 959 Jampi singgul kangge tiyang sêpuh supados angêdalakên
angin.
Sintok panjangipun 2 dariji, sêprantu satunggal kaba-/345/kar, ganthi 7 saga,
mêsoyi 2 ros dariji, jintên pêthak 7 saga, inggu saklungsu, bawang sabungkul
dipunbakar, kunir 3 iris, asêm kawak salêrak agêngipun, dringo saros dariji,
sarêm 2 jumput, nuntên kapipis. Yèn sampun lêmbut dipunwungkus ing godhong
pisang, kabênêm ing awu angêt. Yèn sampun lajêng galintiri lajêng kauntal.
Angka 960 Jampi sakit bêntèr tis kangge tiyang sêpuh.
Klêmbak kagosok kaliyan toya angêt, asêm agêngipun sakêmiri, kaunjuka. Dene
gêndhis arèn mawi sami sakêmiri agêngipun, mênggah borèhipun garu ramês 5
saga, jêram purut satunggal. Kaparut kang lêmbut nuntên dipunborèhakên.
Angka 961 Jampi parêm taun kangge tiyang sêpuh.
Jintên cêmêng 5 saga, kêmukus 7, jong rahab 10 saga, rasuk angin 5 saga, kajêng
anyang tiga, podhi 5 saga, sari 10 saga, murmak, daging sami 5 saga, sidawayah
sarta kêdhawung sami 3 iji, kêtumbar 10 saga, mungsi 7 saga, kêsumba 5 saga,
cêngkèh 7 iji, pala sêtugêl, cabe 3, kajêng lêgi panjangipun sadriji, mrica, mêsoyi
sa-/346/mi wawrat 10 saga, manis jangan panjangipun sadariji, mustêr 3 saga,
jaha kêling 3, sêcang tuwin widara laut sami wawrat 10 saga, kajêng tinja 5 saga,
têmu lawak, kunir, kêncur, bêngle, tuwin lêmpuyang sami wawra2
3 iris,
brambang 3. Sabên badhe ngangge mipisa sajampèn lajêng dipununjuk.
Angka 962 Jampi kangge tiyang mêntas garap santun.
Godhong kêmuning tuwin godhong pacar jawi sagêgêm, pacar cina 3 pang,
luntas, rêmpêlas, lêgundhi sami 3 punggêl, murmak 5 saga, daging 3 saga,
sarikuning 5 saga, sêprantu 2 saga, kapur barus 2 saga, lara sêtu 3, kajêng
kasturi, klêmbak 3 saga, kêsumba 3 saga, ambar mêntah 2 saga, cêngkèh jalêr,
cêngkèh èstri sami 7, pala jalêr saklungsu, pala èstri satunggal, brambang
satunggal, bawang 3 siyung, mawi lirang saklungsu, prusi sauwos, tlasih cêmêng
1 *
#saga
2 *#
wawrat
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
52
3 punggêl, sêkar sêngkêr sarta jêram kingkit sami wawrat 5 saga, cangkok 7,
mungsi 7 saga, sêprantu satunggal kabakar, mêsoyi 7 saga, manis jangan
sadariji, kajêng lêgi 3 saga, sidawayah 4 saga, pucuk tuwin ganthi sami 5 saga,
oyot têgari 3, sêkar apèn 5 saga, sêkar lawang 3 jodho, klabêt 4 saga, waron 3
saga, woh sawi tuwin wijèn sami 5 saga, mungsi 4 saga, kapulaga 7 saga, podhi 4
saga, sari 5 saga, adas sasaga, pulasari sa-/347/dariji, oyot slèdri 7, tlutuh sana 5
saga, tlutuh pilang 3 saga, jintên cêmêng 5 saga, jaha kêling 2 dipunbakar, jaha
lawe satunggal, sêcang tuwin widara pêthak sami 5 saga, kajêng tinja tuwin
cêndhana sami 3 saga, cêndhana jênggi 5 saga, cakma 5 saga, kajêng timur
satunggal driji, kajêng ulêt 3 kabakar, rasuk angin 4 saga, sêkar kêsumba 5 saga,
kêdhawung 3 kabakar, kara wêdhus satunggal kabakar, botor 3, êmpu kunir,
kêncur, lêmpuyang, laos, sunthi, jae, têmu lawak, têmu giring, têmu tis sadaya
sami 3 iris, kunci pêpêt 7, têmu kuning 3 iris, pucuk cabe 3, kêmukus 7, mrica,
alim, majamuju, kêrsani sami wawrat 5 saga. Sadaya godhongan tuwin pon-
êmponan sami kadhêplok dipunpêrêsi toyanipun dipunmênêbakên3. Nêb-nêban
4
tuwin ampasipun dipun-gorèng kangge bubukan. Yèn badhe jampi mêndhêta
sacêkapipun, jampi sapisan mawi toya mawar sarta sarêm 3 wuku.
Angka 963 Panunggilanipun tiyang mêntas garap santun.
Êmpu kunir satunggal, êmpu kêncur 3, kapulaga 7 saga, brambang satunggal,
bawang 3 siyung, manis ja-/348/ngan sadriji kabakar, sintok 7 saga, mêsoyi 7
saga, mungsi 5 saga, sarêm plêtuk sajumput, asêm kawak saklungsu kabakar,
jintên cêmêng tuwin jintên pêthak sami 7 saga, woh sawi sarta waron sami 5
saga, dlima kang dawêk sakêmiri satunggal, kelor sêdhah dipunkintêna
sacêkapipun, pucuk 4 saga. Sadaya wau dipunmatêngakên nuntên kapipis kang
lêmbut. Kang kadamêl noyani pêrêsan jêram pêcêl tuwin wêrak arèn lajêng
kaunjuk.
Angka 964 Panunggilanipun tiyang mêntas garap santun.
Kunci pêpêt 7, kunci kuning 3, kêncur 3, kapulaga 7 iji, kêtumbar 7 saga, mungsi
5 saga, trawas 3 lêmbar, murmak 4 saga, daging 3 saga, sarikuning, alim,
3 *#
dipunmênêpakên 4 *#
nêp-nêpan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
53
majamuju, kêrsani sami wawrat 5 saga, sêkar padma 7 saga, mungsi 5 saga,
cangkok 7, sidawayah 4 saga, cabe 3, mrica 25, kêmukus 7 iji, woh sawi 5 saga,
ganthi, pucuk sami 3 saga, sêkar lawang 3 jodho, kêsumba 7 saga, podhi, sari
sami 5 saga, adas sasaga, pulasari sadriji, cêngkèh 7, pala saklungsu, sêprantu,
jadham sami 3 saga, jênitri 3, jaha kêling 2 iji kabakar, kêtan gajih 3 jumput,
êmpu kunir, têmu lawak sami 3 iris. Sadaya di-/349/pun matêngi, manawi badhe
ngangge naming mêndhêta sacêkapipun jampi sapisan sarta dipunpipis malih
lêmbut kados pamipisipun ingkang sampun wau lajêng dipununjuk.
Angka 965 Panunggilanipun tiyang mêntas garap santun.
Godhong gondhang kasih tuwin têlasih cêmêng sami 3 punggêl, godhong ilèr 3
lêmbar, lampês, sembukan sami 7 lêmbar, luntas, lêgundhi 3 punggêl, adas
sasaga, pulasari panjangipun sadriji, podhi 4 saga, sari tuwin kêsumba sami 5
saga, murmak tuwin daging sami 3 saga, kêtumbar, mungsi sami 5 saga, trawas 3
lêmbar, manis jangan panjangipun sadriji, sintok, mêsoyi, kajêng lêgi sami 7
saga, bakaran kajêng ulêt, kêncur 3 iris, kapulaga 7 saga, kunir, têmu lawak sami
3 iris, asêm kawak agêngipun salêrak, kunci pêpêt 7 saga, nuntên kadhêplok
dipunangge bubukan. Sabên badhe jampi mêndhêta sajampèn kemawon,
dipunpipis kang lêmbut mawi sarêm 3 wuku. Toyanipun pêrêsan jêram pêcêl
satunggal, lajêng kaunjuk.
Angka 966 Jampi tiyang èstri sampun 40 dintên taksih ngêdalakên toya.
Godhong pacar pêthak satêkêm kêdhêplok kang lêmbut nuntên di-/350/pun rêmêt
ing toya tuli lajêng dipunsaring kawadhahan cangkir nuntên dipuntim mawi
sarêm sajumput. Yèn mêndhêt jampi kaliyan mungkurlajêng kaunjuk
samantunipun.
Angka 967 Panunggilanipun tiyang rencang rare sampun 40 dintên taksih
angêdalakên toya.
Gêlam tuwin jong rahab sami wawrat 20 saga kagorèng, bakaran manis jangan
panjangipun sadriji, kêtumbar, 15 saga dipun-gorèng. Toyanipun pêrêsan sukêt
bawangan satêkêm, bakaran brambang 10 iji, lajêng kapipis dipunombèkakên
ngantos samantunipun.
Angka 968 Yèn sampun mantun lajêng dipunombènana jampi ing
ngandhap punika.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
54
Godhong pacar pêthak ingkang wujuding godhong wiyar punika dipunwastani
pacar sêkul satêkêm. Kadhêploka kaliyan toya nuntên kasaring lajêng dipuntim
mawi sarêm sajumput, lajêng kaunjuk rambah kaping 2 utawa kaping 3.
Angka 969 Jampi tiyang mêntas gadhah rare sampun 50 dintên.
Mungsi 5 saga, cabe sulah, cabe jawi 5 saga, klabêt 3 saga, jintên cêmêng,
kêmukus sami 5 saga, mêsoyi 5 saga, kêdhawung 3 kabakar, cêngkèh 2,
/351/sêkar pala 5 saga, podhi 3 saga, sari 5 saga, murmak 4 saga, daging 3 saga,
sintok 7 saga, sêprantu satunggal kabakar, tlutuh pilang saglintir, pulasari, 5
saga, trawas salêmbar, jênitri 3, sêkar lawang satunggal, manis jangan
panjangipun sadriji. Kapipis mawi asêm saklungsu, sarêm 3 wuku, sarta toya
wantah.
Angka 970 Yèn tiyang rencang rare dangu dipunsaratana.
Kumkuman pucuk jala kang kangge pirantos mêndhêt ulam, punika kaunjukna.
Angka 971Yèn bayi sampun nêdha uwat.
Mêndhêta cangkir pêthak kangge mêndhêt toya tuli lajêng dipunkumana sêkar
padmasari satunggal, kaunjuk. Punika mayarakên margi lare.
Angka 972 Manawi sampun santundin5, ngangge jampi parêm.
Têmu lawak, kêncur, bêngle, dringo, kunir sami 3 iris, /352/jong rahab 10 saga,
asêm kawak sajêmpol kabakar, sarêm sajumput. Yèn sampun angombe toya wau
ingkang kapara kathah lajêng santuna angombe godhogan sêcang 5 saga,
godhong srigadhing 7 lêmbar, jong rahab 10 saga, bêngle 3 iris, lajêng kapipis
kapêndhêt toyanipun.
Angka 973 Jampi tiyang rencang rare kaombe sabên jam.
Laos, kêncur sami 3 iris, brambang 3, bawang sasiyung, kêtumbar 7 saga,
mungsi, wiji sawi, wijèn pêthak sami 5 saga, mêsoyi 7 saga, kêmukus 7,
kêdhawung 3, sêprantu satunggal dipunbakar, jêmaka 5 saga, cabe satunggal,
manis jangan panjangipun sadriji. Ingkang kangge noyani landha awu sajumput,
rambah kaping 7, lajêng kapipis kang lêmbut.
Angka 974 Jampi tiyang gadhah rencang rare bêngka padharanipun.
Pace nèm kabucal isinipun 3 nuntên kadhêplok, katès nèm 3 kaparut kapêndhêt
toyanipun, kunir êmpu, têmu lawak, sunthi, lêmpuyang, kêncur, laos sami 3 iris,
5 *
#santun dintên
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
55
kêtumbar 10 saga, trawas 3 lêmbar, mungsi 5 saga, cêngkèh 7, pala sêpalih,
kapulaga pitu, sintok panjangipun sadriji, sêprantu satunggal kabakar, mêsoyi
sadriji, manis jangan sadriji dipunbakar, kajêng lêgi 4 saga, inggu saklungsu,
dringo sadri-/353/ji, bêngle 3 iris, luntas satêkêm, lêgundhi 3 punggêl, walirang
saklungsu, prusi sadhêle, godhong tlasih, godhong gondhang kasih sami 3
punggêl, godhong ilèr 2 lêmbar, sembukan 7 lêmbar. Godhongan sadaya
kadhêplok, kapêndhêt toyanipun dipunwor kaliyan toya katès tuwin pace. Dene
jêram pêcêl kawor racikan lajêng dipun-gorèng sarta ampas katès, lajêng sami
kapipis kawor kaliyan toya angêt sarta mawi sarêm 5 wuku, isi kêdhawung 3, isi
kêmiri jêndhul satunggal.
`Angka 975 Jampi tiyang gadhah lare sampun 2 dintên.
Brambang 3 kabakar, manis jangan sadriji kabakar, kêncur 3, jong rahab, tuwin
jintên cêmêng sami 7 saga, kêmukus 7, kajêng sêcang, cêndhana jênggi tuwinwin6
widara laut sami 5 saga, kajêng tinja 3 saga, sêkar kêsumba 5 saga, cêngkèh 7,
dringo 3 saga, têmu lawak, bêngle sami 5 iris, laos 7 iris, bawang satunggal,
lajêng kapipis kaunjuka ngantos rambah 5 dintên. Jampi makatên punika
kawastanan jampi sèdhêgan7.
/354/ Angka 976 Wêjah dhatêng bokipun, kawastanan jampi sriawan.
Godhong dhadhap srêp 3 punggêl, godhong parjita 3 lêmbar, kajêng lêgi 5 saga,
brambang satunggal, inggu sauwos, jêram pêcêl satunggal kapêrês toyanipin,
adas 3 jodho, pulasari 5 saga, rasuk angin 3 saga, sarêm 3 wuku. Dipunpis lajêng
kasaring, dipunombe kaliyan wêdang.
Angka 977 Jampi yèn wadhah rare mêdal.
Pucukipun godhong lêgundhi satêkêm, têmu cêmêng 3 iris, isi kêmiri satugêl,
lajêng dipundhêplok kapêndhêt toyanipun, dipunwori madu sakêdhik lajêng
kaunjuk.
Angka 978 Panunggilanipun jampi wadhah rare mêdal.
Oyot jêram pêcêl panjangipun 3 dariji tuwin wohipun 5, satunggaling jêram
kasigar tiga nanging sampun ngantos pisah, rasuk angin 5 saga, sêprantu
satunggal kabakar, kêmukus 7, mostêr 5 saga, sidawayah 4 saga. Sadaya wau
lajêng dipun-godhog manawi sampun, kaunjuk.
6 *#
tuwin 7 *#
sadhêgan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
56
/355/ Angka 979 Panunggilanipun pangunjukan tiyang mêntas gadhah rencang
rare mêdal wadhahipun bayi.
Godhong pacar jawi satêkêm, adas 5 saga, pulasari sasaga, brambang 3 bungkul,
êmpu kunir 3 iris. Dipun-godhog kadamêl toya pangombèn.
Angka 980 Manawi sampun adus 40 dintên.
Sarêm kuning, parêm cêmêng kang asring kadamêl têtêdhan rare 6 saga,
parêmipun abrit dipundèkèk ing kêwadonan 6 saga. Patrap anggènipun adus
angajêngakên surya kang sawêg mêdal tuwin mirantos sapangaron enggal 3
kangge wadhah landha mêrang, wadhah toya asêm, tuwin toya kumkuman sêkar
sataman. Manawi sampun luntur rarêgetipun kabucal ing lèpèn, sarta mawi uwos,
sarêm sami 3 jumput, dringo,bêngle, kunir, têmu lawak sami 3 iris, arta 3
kèthèng. Sadaya kabage tigang pêngaron, sarta nalika bucal anêbuta makatên,
“Aku ora buwang pangaron, buwang larane si anu”. Yèn dipunbucal piyambak,
“Aku ora buwang pêngaron, buwang laraku”.
Angka 981 Yèn tiyang botên sagêt8 tilêm.
/356/ Godhong turi bang satêkêm kaliyan êpangipun kadèkèk kajang sirah lajêng
sagêt9 tilêm.
Angka 982 Jampi kara pacar kangge pangantèn.
Kêtumbar 5 saga, mêsoyi panjangipun sadriji, podhi 4 saga sari 5 saga, pucuk 2
saga, ganthi 3 saga, sapran 5 saga, jintên cêmêng 7 saga, jintên pêthak 3 saga,
kêmukus 7, bêngle 3 iris, tlutuh ati gambir saklungsu, jong rahab 10 saga,
godhong lampês 3 punggêl, ilèr tuwin godhong gandarosa 3 lêmbar, kara pacar 3
pang, adas 2 saga, pulasari 5 saga, têmu kunci mêntah, matêng sami 3 iris, sarêm
3 wuku, pucuk cabe 3. Kadhêplok kaliyan toya nuntên dipunpêrês, pêrêsanipun
dipunombe ing wanci enjing.
Angka 983 Jampi kamandèn10
sèwu.
Godhong tlasih tuwin kasih sami 3 punggêl ilèr 3 lêmbar, adas sasaga, pulasari
panjangipun sadriji, kajêng lêgi 5 saga, rasuk angin 3 saga, têmu lawak, kunir
sami 3 iris, asêm kawak saklung-/357/su dipunbakar, arêng jati saros dariji,
8 *#
sagêd 9 *#
sagêd 10
*#
kêmandèn
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
57
sarêm 3 wuku, brambang satunggal, nuntên sami kapipis kaliyan toya,
dipunsaring lajêng kaunjuk.
Angka 984 Panunggilanipun jampi kamandèn11
sèwu.
Cêngkèh 5, pala saklungsu, sidawayah 5 saga, kajêng lêgi 4 saga, mêsoyi 6 saga,
cabe 3, kêdhawung 3 kabakar, mungsi 7 saga, cabe sulah 5 saga, mrica 7, jintên
cêmêng 5 saga, jintên pêthak 4 saga, brambang satunggal kabakar, sunthi, kêncur
sami 3 iris, godhong kriha 3 punggêl kagêcak dipunpêrês toyanipun kunir, têmu
lawak, lêmpuyang sami 3 iris, nuntên kapipis dipunsaring mawi sarêm 3 wuku,
toyanipun tawa lajêng kaunjuk.
Angka 985 Jampi kamandèn12
.
Ganthi 5 saga, mêsoyi panjangipun sadariji, mungsi 7 saga, jintên pêthak 5 saga,
jintên cêmêng 4 saga, cabe wungkul 3, sêprantu satunggal, kêdhawung 3 sami
kabakar, sunthi mêntahan satunggal, kêncur, kunci sami 3 iris kabakar, jêram
pêcêl kapêrês toyanipun dipunwori wedang sami sarêm 3 /358/wuku, lajêng
dipununjuk. Gènipun jampi laminipun 3 dintên.
Angka 986 Tapêl kêmandèn.
Godhong po o 3 punggêl, adas 3 saga, pulasari panjangipun sadriji, brambang 3,
kêdhawung 4 dipunbakar, kapipipis13
lajêng dipuntapêlakên katutupana pupus
pisang sarta dipunbêngkungi.
Angka 987 Pangunjukanipun kamandèn14
sèwu.
Rasuk angin 3 saga, jae 3 iris, mêsoyi 5 saga, cêngkèh 3 saga, kêtumbar 7 saga,
klabêt tuwin jintên pêthak sami 3 saga, mungsi 5 saga. Sadaya dipun-godhog ing
kriyuk, kaunjuk sabên dintên.
Angka 988 Sêmburipun sakit kêmandèn.
Godhong nangka 3 punggêl, kêncur 3, dringo saros dariji, bêngle 3 iris, bawang 3
siyung, adas 3 jodho, pulasari 2 ros dariji, sujèn 3 kadadosna arêng dipunwor,
mipis kang lêmbut dipunsêmburakên utawi kagosokna ing lêrêsipun kang sakit
sudukên.
Angka 989 Panunggilanipun sêmbur kêmandèn.
11
*#
kêmandèn 12
*#
kêmandèn 13
*#
kapipis 14
*#
kêmandèn
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
58
Godhong gandarusa 3 punggêl, mrica sulah 15 iji, toya jêram pêcêl satunggal,
lajêng kapipis kadamêla nyêmbur /359/ing pundi lêrêsipun kang karaos sakit.
Angka 990 Panunggilanipun jampi kêmandèn.
Dringo panjangipun saros dariji, êmpu kunir 3 iris, êduk panjangipun sadriji
pasagi, wilah wuluh panjangipun sadriji pasagi, sadaya dipunbakar, inggu
sakacang pêthak, nuntên kapipis sadaya ingkang lêmbat kadamêl toya banyon,
nuntên dipunsaring lajêng kaunjuk ngantos mantunipun.
Angka 991 Panunggilanipun jampi kêmandèn.
Angkup jambe nèm satunggal dipunlêbêti mrica sulah sakêbakipun, lajêng kapipis
dipunpupukakên ing pusêr.
Angka 992 Jampi sakit manawi sakit wau sawêg badhe wiwit dados
kêmatus.
Anuduha mènèk dêgan kalapa ijêm satunggal dipunbolonga wontên nginggil,
kabucal toyanipun sapalih, lajêng dipunuyuhi tumuntên kabêkta mangandhap,
sakawontênanipun toya dêgan kang taksih dipununjuk.
Angka 993 Tiyang sakit kêmatus kêdah ngangge jampi saninjong15
.
Jêram pêcêl satunggal dipunbucal isinipun, kacang ijêm sacêkothokan, nuntên
dipun-godhog lajêng amipisa jampi sêninjong botên kenging mawi toya sa-
/360/nèsipun ngamungna wêdang wau.
Angka 994 Jampi kêmatus.
Godhong lêgundhi 3 punggêl, inggu sauwos, sarêm 3 wuku, kapipis kang lêmbat
mawi toya lajêng dipunsekaa krèwèng, kabêsmi nuntên dipununjuk.
Angka 995 Jampi kêmatus rah.
Godhong sri gadhing satêkêm, pandhan sakilan saoyotipun, pupus galonggong
satunggal kapêndhêt toyanipun, adas 2 jodho, pulasari panjangipun sadriji,
kajêng lêgi saros dariji, brambang 3 kabakar. Kapipis, toyanipun toya bung
glonggong mawi sarêm 3 wuku, lajêng dipunsaring, kaunjuk laminipun ngantos 7
dintên.
Angka 996 Jampi kêmatus tiyang gadhah rare.
Amêndhêta jampi saninjong16
, dipunworana godhong lêgundhi sagêgêm, godhong
gudhe sagêgêm, godhong wahung 3 lêmbar, têmu lawak saêmpu, jêram pêcêl
15
*#
sêninjong
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
59
satunggil kabucal isinipun. Sadaya kagodhog kangge wedang unjuk-unjukan. Yèn
mipis jampi sêninjong punika toyanipun ugi wedang.
Angka 997 Jampi sêkar padma dipunnamèkakên jampi galiyan supados
sae dhatêng padharan tumrap pawè-/361/stri ingkang mêntas agarap
santun.
Sêkar padma 15 saga kabakar, sarikuning 10 saga, kêrsani 5 saga, tingi sabrang
panjangipun sadariji, woh têmpayang satunggal kabakar, isi cubung wulung 5
saga, mênyan 5 saga, cêngkèh 5, pala saklungsu, kajêng lêgi 5 saga, ulam mimi 3
saga, kulit sêkar nagasari 7 iji, cangkokipun sêkar padma dipunkum kapêndhêt
toyanipun, kunci 3 iris kabakar, sêdhah têmu rose 3 lêmbar, godhong luntas 3
punggêl, pêrêsan jêram pêcêl satunggal, nuntên kapipis, dipunsaring kaworana
sarêm 3 wuku, lajêng dipununjuk.
Angka 998 Jampi kunci kuning kangge tiyang nèm.
Sintok 5 saga, sêprantu satunggal dipunbakar, jintên cêmêng, mêsoyi sami 5 saga,
cêngkèh 7 iji, pala saklungsu, kêncur 3 iris, kapulaga 5 saga, sidawayah 3 saga,
sêkar padma 7 saga, cabe satunggal kabakar, kêmukus 7 iji, mrica sula 15 iji,
majakan 2 iji, jaha kêling sajodho, majamuju, kêrsani, podhi, sari sami 5 saga,
murmak, daging, sêpra-/362/n sami 3 saga, cangkok 7 iji, manis jangan
panjangipun sadriji kabakar, kajêng garu 5 saga, sêkar apèn 5 saga, sêkar rêgulo
sêtunggal, tlutuh pilang satunggal, kajêng rapêt panjangipun sadriji, sarikuning 5
saga. Kapipis lajêng dipunsaring, kaworana pêrêsan jêram pêcêl satunggal,
sarêm 3 wuku, lajêng kaunjuk.
Angka 999 Jampi laos kaunjukakên tiyang mêntas gadhah rencang rare
yèn bayinipun sampun pupak pusêr.
Laos 3 iris, cêngkèh 7, pala satugêl, bawang sasiyung, jintên cêmêng 3 saga,
jintên pêthak 5 saga, kêmukus 7 iji, mêsoyi panjangipun saros dariji dipunbakar,
adas sajumput, pulasari panjangipun sadariji, mungsi tuwin uwoh sawi sami 5
saga, kajêng lêgi 2 ros dariji, kêdhawung 5 kabakar, jong rahab 15 saga, cabe 3,
pala sapalih, rasuk angin 7 saga. Sadaya dipun-garingakên lajêng kadhêplok
dadosdados17
satunggal. Yèn badhe jampi mêndhêta sajamon kemawon, kapipis
16
*#
sêninjong 17
*#
dados
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
60
malih kang lêmbut mawi toya tawa dipunwori yèn asêm sakêmiri, yèn jêram sa-
/363/tunggal, kapêrês toyanipun, sarta sarêm 3 wuku, lajêng kaunjukakên.
Angka 1000 Jampi laos kangge tiyang jalêr yèn mangsa asrêp sarta yèn
badanipun karaos lêsu.
Katumbar 10 saga, mungsi sarta jintên pêthak sami 15 saga, kêmukus 7 iji, cabe
3, cêngkèh 7, pala satunggal, unêm 3 kabakar, inggu saklungsu, trawas salêmbar,
sintok panjangipun sadriji, sêprantu satunggal dipunbakar, kajêng cakma 5 saga,
kajêng ulêt 3 kabakar, kajêng lêgi 5 saga, kajêng anyang 3 saga, dringo saros
dariji, kêncur 3, lêmpuyang, sunthi sami 3 iris, laos sadhas ayam, cabe sulah 10
saga, bawang jalêr 3 bungkul, godhong saga, godhong landêm sami satêkêm,
lampês tuwin godhong sembukan 7 lêmbar, toyanipun cokak dipunwori sarêm
sajumput. Yèn badhe ngunjuk dipunseka obong-obongan wingka rumiyin.
Pangunjukipun ing wanci enjing 2 kenjing.
Angka 1001 Jampi laos kangge tiyang èstri kang sawêg gadhah rare.
Laos 3 iris, bawang 3 siyung, jintên cêmêng, /364/jintên pêthak sami 5 saga,
kêmukus 7, mêsoyi saros dariji, adas sasaga, pulasari panjangipun sadriji,
mungsi tuwin woh sawi sami 5 saga, kajêng lêgi saros dariji, kêdhawung
satunggal kabakar, jong rahab 5 saga, cabecabe18
satunggal, pala satugêl, rasuk
angin 5 saga. Kapipis kang lêmbat lajêng kaunjuk.
Angka 1002 Manawi rare sampun umur 2 dintên kaunjukan jampi ing
ngandhap punika.
Brambang 3, manis jangan panjangipun sadariji, kêncur satunggal kabakar, jong
rahab tuwin jintên cêmêng sami 10 saga, kêmukus 7, sêcang 5 saga, dringo saros
dariji, têmu lawak, bêngle, tuwin laos sami 3 iris, bawang sasiyung, lajêng
kapipis kang lêmbat, kajampekna ngantos 5 dintên, sadintên sapisan.
Angka 1003 Santun warni jampi tiyang rencang rare dipunombe dumugi 6
dintên.
Adas 3 saga, pulasari panjangipun sadriji, jintên cêmêng, jintên pêthak, kêtumbar
sami 5 saga, kêdhawung 3 kabakar, kajêng lêgi tuwin manis jangan panjangipun
sami saros dariji kabakar, rasuk angin tuwin woh sawi sami 5 saga, mungsi 4
18
*#
cabe
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
61
saga, kêmukus 7, trawas 3 /365/lêmbar, cabe 3, jong rahab 15 saga, godhong
panêrman 7 lêmbar, godhong blimbing wuluh 3, pang sêdhah 3 lêmbar, godhong
dêrês 3 punggêl, godhong orang-aring 3 punggêl, godhong nanas nèm 3, godhong
dêkèng wulung salêmbar, lampês 15 lêmbar, sembukan 5 lêmbar, têmu lawak,
bêngle, kêncur, kunir, lêmpuyang sami 3 iris. Godhongan tuwin sadaya têmu
dipun-garingakên rumiyin lajêng kadhêplok ingkang ngantos lêmbat sadaya.
Toyanipun kaworana sarêm tuwin asêm, manawi sampun kraos angêdalakên rah
kathah, dipunkèndêlana pangunjukipun kaunjukan jampi parêm mêntah.
Angka 1004 Yèn badhe ngunjuk jampi pangluntur, anganggeya tapêl
punika rumiyin. Punika pangluntur satapêlipun.
Bêngle 3 iris, kêmukus 7, kêncur 3, sêcang 10 saga, manis jangan panjangipun
sadriji, jintên cêmêng tuwin jong rahab sami 10 saga, godhong blimbing wuluh
satêkêm, toyanipun cokak. Yèn sampun, kaunjuka. Tapêlna malih godhong sêdhah
têmu rose, jintên cêmêng 5 saga, kunci pêpêt 3, kapipis kaliyan abên-abênan
kado-/366/s jampi wau, kangge tapêl.
Angka 1005 Jampi pangluntur yèn mêntas rencang rare sawêg kalih
dintên.
Têmu lawak, bêngle, kunir sami 3 iris, brambang, kêdhawung sami 3, manis
jangan panjangipun sadriji, kajêng anyang, cabe sami 3, mostêr, mungsi sami 5
saga, kêmukus 7, kêtumbar 10 aga19
, trawas 33 lêmbar, adas 3 saga, pulasari,
jintên cêmêng sami 10 saga, jintên pêthak 5 saga, lajêng kapipis kaliyan toya
wantah mawi asêm sajêmpol, sarêm sajumput.
Angka 1006 Jampi lêson tumrap tiyang kang mêntas sakit.
Jintên cêmêng 5 saga, adas sasaga, pulasari panjangipun sadriji, kêtumbar 5
saga, mungsi 4 saga, kêmukus tuwin mrica sulah sami 7 iris, waron 4 saga, klabêt
3 saga, jong rahab, sari sami 5 saga, mêsoyi 5 saga, pucuk, ganthi sami 3 saga,
pala sapalih cêngkèh 5, rasuk angin 3 saga, sêcang tuwin widara pêthak sami 5
saga, kajêng tai 3 saga, cêndhana 4 saga, jêram purut sairis, layon sê-/367/kar
kênanga 3, pêrêsan jêram pêcêl satunggal, sarêm 3 wuku. Kapipis, kasaring
lajêng dipununjuk.
Angka 1007 Tapêlipun.
19
*#
saga
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
62
Asêm kawak agêngipun salêrak kabakar, kêtumbar 5 saga, trawas 3 lêmbar, jong
rahab 5 saga, pala satugêl kabakar, manis jangan panjangipun sadriji
dipunbakar, sarêm 3 wuku. Kapipis kang lêmbat lajêng dipuntapêlakên ing
padharan.
Angka 1008 Jampi tiyang mêntas gadhah rencang rare sasampunipun 40
dintên kangge angicalakên gandaning rah kang bacin.
Mrica 7 iji, pala 3 wos, mêsoyi panjangipun sadriji, sêprantu satunggal kabakar,
manis jangan panjangipun sadriji kabakar, pucukipun cabe 3, sêkar sêdhah
satêkêm. Dipunpipis kang lêmbat mawi toya sarta mawi sêdhah têmu rose 7
lêmbar, êmpu kunir 2 iji, jêram pêcêl satunggal kapêrês toyanipun. Manawi
ngunjuk dipundèkèki apu sabêras.
Angka 1009 Jampi mêniran kangge tiyang saki-/368/t èstri.
Kêtumbar 5 saga, mungsi, jintên cêmêng sami 3 saga, sêkar apèn 4 saga, cangkok
7 saga, kêmukus 3, jintên pêthak 3 saga, pala 2 saga, murmak 2 saga, daging
tuwin kajêng lêgi sami 3 saga, kajêng ulêt, kajêng anyang sami nyatunggal,
mêsoyi 3 saga, brambang satunggal, bêngle, kêncur, têmu lawak sami 3 iris.
Dipunpipis, toyanipun jêram pêcêl. Godhong mêniran satêkêm kadhêplok,
dipunpêrês toyanipun kadamêl woworan.
Angka 1010 Jampi pawèstri yèn wawrat sawanên.
Dringo, bêngle, kunir, têmu lawak sami 3 iris, sintok 5 saga. Kapipisa jampènan
lajêng dipununjuk.
Angka 1011 Jampi sorog kangge tiyang wawrat 7 wulan ngantos dumugi 9
wulan.
Dringo, bêngle, kunir, têmu lawak sami 3 iris, sintok 5 saga, cabe satunggal, wiji
sawi 5 saga, bawang sasiyung, rasuk angin tuwin jintên pêthak sami /369/3,
kêmukus 7, sêprantu satunggal dipunbakar, lêmpuyang 3 iris, godhong cukilan 3
lêmbar, godhong wora-wari bang 3 lêmbar. Kapipis kaliyan toya. Sadaya wau
kadadosna sajampèn, kaunjuk ing wanci enjing.
Angka 1012 Jampi kocokan kangge tiyang wawrat sêpuh.
Pucuk cabe 3, lêmpuyang 3 iris, ingkup waru 3 punggêl, têmu lawak 3 iris,
cikalan kalapa 3 iris kabakar, nuntên kapipis dipunwori lingsah klêntik enggal
sasendhok alit lajêng dipununjuk.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
63
Angka 1013 Jampi tiyang wawrat kang sampun 8 wulan supados rare
botên kenging sawan tuwin sakit sanèsipun saha angindhakakên kakiyatan.
Sabên enjing dipununjuki gêndhis jawi kaliyan asêm kang kapara kaladuken
kêcut. Yèn sampun 9 wulan dipununjukana kastroli sasendhok agêng kaliyan arak
utawi wedang. Pangunjukipun sabên 14 dintên sapisan /370/sabên dintên prayogi
dipununjuki toya Wlandi supados lêma dhatêng rare, awit wawrat ênèm dumugi
sêpuh sabên enjing dipununjukana puwan mêntah sagêlas. Dhahar ingkang
wawrat wau sampun ngantos kang panas saha minuman kang kêras.
Angka 1014 Panunggilanipun jampi tiyang wawrat.
Tumbasa klapa wawaran sadhuwit, lêmpuyang 2 ros dariji sami dipunparut,
lajêng dipunwor, kapêrês dados satunggal. Cabe 3 kabubuk, gêndhis arèn,
sapalih kêmiri, lingsah klêntik sasendhok alit, nuntên dipunpêrêsi. Sadaya
kasaring lajêng dipununjuk.
Angka 1015 Jampi tiyang wawrat 9 wulan.
Sintok 5 saga, mêsoyi tuwin jintên cêmêng sami 10 saga, kêmukus 7, kêtumbar,
mungsi sami 10 saga, trawas 3 lêmbar, sêprantu satunggal kabakar, podhi, sari,
murmak sami 5 saga, cabe 3, daging 3 saga, kêdhawung 3, manis jangan
panjangipun sadriji, dringo, bêngle, kunir, têmu lawak, kêncur sami 3 iris,
brambang satunggal, bawang sasiyung, sirah urang watang satunggal kabakar,
susuh tikus 10 saga, nuntên kapipis mawi /371/toya, dipunsaring lajêng
kaunjukakên.
Angka 1016 Jampi tiyang wawrat 9 wulan.
Godhong widara mêndhêta kang têngah satêkêm, jintên pêthak sajumput, kajêng
lêgi saros dariji, brambang satunggal kabakar, rasuk angin 3 saga. Bumbu-
bumbu kadhêplok rumiyin lajêng godhong godhong widara dipunwor kadhêplok
nuntên kapêrês, unthukipun kabucal lajêng kaunjuk. Utawi tiyang wawrat 8 wulan
tuwin sampun 9 wulan prayogi dipunurus-urusi.
Angka 1017 Jampi tiyang wawrat padharanipun botên ebah, tiyang Jawi
amêstani matu tuwin bêngka.
Godhong sêmangka 3 lêmbar, godhong rahu 3 lêmbar, brambang satunggal
dipunbakar, adas 4, pulasari saros dariji, têmu pêthak mêntah, matêng 3 iris,
dringo agêngipun sakacang, dringo mêntah, matêng 3 iris, lajêng kapipis kaliyan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
64
toya sarta sarêm, kapêrês, toyanipun kaunjuk. Ampasipun dipunborèhakên ing
padharan ingkang ngantos waradin.
Angka 1018 Jampi santun warni.
Bung kelor 3 punggêl, adas sasomah, brambang /372/satunggal. Dipunpêrês kang
lêmbat mawi gêndhis arèn saklungsu, lajêng kaunjuk.
Angka 1019 Panunggilanipun jampi padharan bêngka.
Godhong lêmbayung 3 punggêl, adas sasomah, pulasari 3 saga. Kapipis kang
lêmbat lajêng dipundèkèki gêndhis arèn 3 klungsu, nuntên kaunjuk.
Angka 1020 Jampi tiyang mêntas gadhah rencang rare kaunjuk sabên
wanci enjing.
Bawang satunggal, jong rahab 10 saga, pace satunggal. Kadhêplok kapêndhêt
toyanipun. Ngunjuk kalih kenjing kemawon lajêng katingal luntur rarêgetipun.
Angka 1021 Jampi supados angecakakên toya susu sarta sakeca badaning
bokipun.
Laos 3 iris, bawang 3 siyung, jintên cêmêng 10 saga, jintên pêthak 5 saga,
kêmukus 7 iji, mêsoyi 5 saga, mostêr, adas sami 4 saga, pulasari 6 saga, kajêng
lêgi 3 saga, mungsi 5 saga, kêdhawung 3 dipunbakar, kêncur 3 iris, jong rahab 10
saga. Kapipis kaliyan toya, sajampènan kemawon dipunworana asêm saklungsu,
sarêm sa-/373/jumput.
Angka 1022 Jampi supados rare botên kenging sawan.
Manis jangan panjangipun sadriji, kêncur 3 iris, brambang 3, sami kabakar,
bêngle 3 iris, sêcang 3 saga. Kagodhog kaliyan toya, dipunombèkakên rambah
kaping 2 utawi kaping 3 tuwin dipuntapêlakên.
Angka 1023 Panunggilanipun jampi lare botên kenging sawan.
Jintên cêmêng 15 saga, adas 5 saga, kêncur satunggal, mêsoyi 10 saga, sintok 8
saga, sêprantu 3 kabakar, rasuk angin 5 saga, manis jangan panjangipun sadriji
kabakar, kajêng lêgi 15 saga, laos 7 iris, bawang sabungkul, dringo panjangipun
sadriji, toyanipun godhong blimbing wuluh satêkêm, godhong gagan-gagan 3
punggêl, cabe satunggal, kunir, bêngle, têmu lawak sami 3 iris, asêm kawak
sajêmpol, sarêm 3 wuku. Sadaya godhongan kadhêplok, dipunpêrês toyanipun ka-
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
65
/374/wor kaliyan bubukan jampi, kapipis malih lajêng dipunombèkakên ngantos
15 kenjing.
Angka 1024 Jampi sèdhêkan20
kangge tiyang mêntas gadhah rare,
pangombènipun ngantos 6 dintên.
Adas sajumput, pulasari panjangipun sadriji, jintên cêmêng sasaga, jintên pêthak
5 saga, kêtumbar 10 saga, kêdhawung 5 kabakar, kajêng lêgi panjangipun kalih
ros dariji, manis jangan kalih ros dariji, rasuk angin tuwin wiji sawi sami 7,
mungsi 5 saga, kêmukus 7, trawas 3 lêmbar, cabe 3, jong rahab 10 saga, godhong
pandêrman 7 lêmbar, godhong blimbing kêcut 2, pang sêdhah 7 lêmbar, godhong
dêrês utawi urang-aring sami 5 punggêl, godhong nanas nèm salêmbar, godhong
dêkèng wulung sapang, lampês 3 punggêl, sembukan 7 lêmbar, godhong saga
sagêgêm, uyuh-uyuhan 3 lêmbar, godhong singka 3 lêmbar, srigadhing 7 lêmbar,
têmu lawak, bêngle, kêncur, kunir sami 7 iris, lêmpuyang, laos sami 7 iris,
bawang 7 siyung. Sadaya punika dipun-garingakên rumiyin nuntên dipunpipis
malih kang lêmbat. /375/Dipunwêwahana asêm pangaos sêtèng sarêm pangaos
sadhuwit, lajêng kagodhoga ing kriyuk. Pamêndhêtipun saunjukan amung
sacangkir, kawêwahana pêrêsan pace dipundhêplok, nuntên kaunjuk ing wanci
enjing yèn sampun angêdalakên rah kathah, punika botên dipunombèni malih.
Yèn mêntas jampi sèdhêkan21
lajêng jampia parêm mêntah dipunwastani jampi
colong.
Angka 1025 Jampi tiyang rencang rare ingkang sawêg rahir.
Sasampunipun ngunjuk jampi laos warni pitu lajêng dipununjukana toya nênêpan
awu 3 jumput, asêm kawak sakêmiri, gêndhis arèn sakêmiri dipunjuri sarêng
kaliyan toya jawi, lajêng kasaring. Pangunjukipun ngantos 2 dintên, mênggah
pakantukipun sagêt22
adêrêsakên rah.
Angka 1026 Punika parêmipun tiyang mêntas gadhah rencang rare.
Udhon sajumput, sarêm sajumput, asêm saklungsu, kêncur 3 iris, manis jangan
panjangipun sadriji, jong rahab 5 saga, bawang 3 siyung, panganggenipun
ngantos 3 dintên.
/376/ Angka 1027 Tapêlipun tiyang mêntas rencang rare.
20
*#
sadhêgan 21
*#
sadhêgan 22
*#
sagêd
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
66
Awu sajumput, jong rahab 5 saga, gêlam sajumput, jintên cêmêng 3 jumput,
godhong katela gantung grandhèl salêmbar, asêm kawak sakêmiri kabakar, sarêm
sajumput, dipunpipis, toyanipun cokak. Manawi badhe ngangge kaêngêt mangêt-
mangêt. Laminipun ngantos 10 dintên.
Angka 1028 Panunggilanipun jampi tiyang mêntas rencang rare.
Jong rahab tuwin jintên cêmêng sami 2 jumput, gêlam 2 jumput, laos sakêmiri,
asêm sakêmiri, sarêm sajumput, toyanipun cokak. Manawi badhe nganggê
kaêngêt mangêt-mangêt laminipun jampi 3 dintên.
Angka 1029 Panunggilanipun jampi tiyang mêntas rencang rare.
Godhong jêram pêcêl kaliyan sêkaripun sami 7 iji, pêntilipun satunggal,
babakipun 3 driji panjangipun, jong rahab 3 jumput, jintên cêmêng 3 jumput,
gêlam sajumput, laos sakêmiri, asêm sakêmiri, sarêm sajumput, toyanipun cokak.
Sabên badhe ngangge dipun-ngêt mangêt-mangêt. Tumraping /377/jampi ngantos
5 dintên.
Angka 1030 Panunggilanipun jampi tiyang mêntas rencang rare.
Bêngle 3 iris, jong rahab tuwin jintên cêmêng sami sajumput, gêlam sajumput
toyanipun cokak, sabên badhe ngangge dipun-ngêt mangêt-mangêt.
Angka 1031 Parêm nèm kangge tiyang mêntas rencang rare sawêg kalih
dintên dumugi puput.
Manis jangan panjangipun sadriji, êmpu kunir 3 iris, kêncur 3, brambang 3 sami
kabakar, uwos sajumput kagarang ing sangan, dados sadaya dipunmatêngi lajêng
kapipis kaliyan toya dipunwori sarêm sajumput dipunsaring, dipununjukakên
ngantos sapuputipun sabên enjing.
Angka 1032 Jampi tiyang manawi mêntas gadhah rare enggal karaos
ngêlak.
Godhong sêkar lawang tuwin sêkar sarikuning 5 saga, dipun-godhog tuwin
kapipis kang lêmbat lajêng kaunjuk kaliyan wedang.
Angka 1033 Jampi kangge tiyang badhe rencang rare supados enggal lair,
kêdah dipunu-/378/njuk kêtogan ponjèn tuwin bothèkan. Upami wontên
kang têlas kajangkêpana sarwa sakêdhik.
Majakan 3, manis jangan, mêsoyi panjangipun sami sadariji, sêprantu satunggal
kabakar, kêtumbar 10 saga, mrica 10 saga, ganthi, pucuk, jintên cêmêng sami 10
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
67
saga, pala satunggal, kajêng lêgi panjangipun sadriji, jaha kêling, jaha lawe sami
satunggal, sunthi, kêncur sami satunggal, brambang 13, bawang satunggal, kunir
panjangipun sadriji, bonggol têgari sadriji, kajêng anyang 3, cabe sulah 5 saga,
kêmukus, mungsi, pandêki, murmak, daging, podhi, sari sami wawrat 10 saga,
tlutuh pilang 7, rasuk angin, adas, gintongan, babakan pule, sêcang, widara
pêthak, cêndhana jênggi, cêndhana jawi, kêrikan garu ramês, kêrikan rasa mala,
cêngkèh, wiji sawi, wijèn, gêlam, jong rahab sami wawrat 10 saga, isi mundhu 3,
dringo sadriji, sêkar lawang sajodho, jadham mustakim, sêkar pala, unêm
dipunbakar sami wawrat 10 saga, kajêng rapêt 3, kulit mimi jalêr 10 saga, kulit
umnus 3, kulit kêpithing satunggal, kulit mimi èstri sapalih, kulit po panjangipun
4 nyari, bathok bulus panjangipun sadriji, lungsunga-/379/n sawêr sawa 2 ½
tugêl, têmu lawak saêmpu, têmu giring, têmu poh, têmu cêmêng, têmu tis, têmu
badhur, bêngle, lêmpuyang sadaya sami saêmpu. Punika isinipun bothèkan sarta
ponjèn wêwah laos saêndhas ayam. Manawi badhe jampi mêndhêta sacukupipun
kemawon, dipundèkèki asêm sakêmiri, sarêm 3 wuku.
Angka 1034 Jampi tiyang gadhah rencang rare manawi mayonên.
Ênêb-ênêban23
awu, sruwa arèn panjangipun sadriji pasagi. Yèn sampun mênêp
dipunlimbang, kapêndhêt bêningipun lajêng dipun dèkèkana bakaran asêm
cêmêng sakêmiri tuwin sarêm dipun-garang ing sangan, kaworana cokak arèn 3
sendhok bêling, lajêng dipunombea ngantos samantunipun.
Angka 1035 Bobokipin tiyang gadhah rare sampun 40 dintên.
Bubukan banon wawrat satangsul timbangan mas, rasamala wawrat sareyal, pala
9 saga, kajêng cêngkèh sareyal, sêkar pala wawrat satangsul, toya mawar 30
dhuwit, dipunpipis nuntên dipunukup. Panganggenipun bobok wau ngantos 40
dintên.
/380/ Angka 1036 Jampi tiyang gadhah rare sampun 40 dintên.
Pêntil dêlima pêthak dipuniris-iris sakêdhik kabucal isinipun, dipuniseni bumbu
kados ing ngandhap punika:
23
*#
Ênêp-ênêpan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
68
Majamuju 3 saga, kêrsani utawi alim sami 2 saga, jaha kêling, sukun 2 iji
kabakar, jênitri satunggal, jung pandhan sapalih, sarikuning 2 saga, sêkar
lawang sajodho, cêngkèh sajodho, mrica pêthak, kêmukus sami 2, jintên cêmêng 2
saga, jintên pêthak sasaga, pala èstri 2 saga, kunci pêpêt sajodho, kunci kuning 3
iris, mêsoyi 2 saga, kajêng rapêt panjangipun saros dariji, manis jangan saros
dariji kabakar. Sadaya bumbu dipundadosakên satunggal, bubukanipun
kaisèkakên salêbêting dlima lajêng dipuntutupakên malih. Iris-irisanipun kablêbêt
ing bolah nuntên dipunkukus dang. Yèn sampun matêng lajêng kapipis malih kang
lêmbat kaliyan godhong gondhang kasih 3 punggêl, lêmpuyang 3 iris, godhong
ilèr 2 lêmbar kangge noyani jampi wau lajêng kaseka obong-obongan wingka
kanthi toya jêram pê-/381/cêl sarta sarêm 3 wuku. Sabên ngunjuk jampi punika
mawi nyangga susu kajunjung minggah supados botên malêbêt ing susu
jampinipun.
Angka 1037 Panunggilanipun jampi tiyang gadhah rare sampun 40
dintên.
Mungsi 4 saga, cabe satugêl, jintên cêmêng 5 saga, mêsoyi saros dariji, kêmukus
7, cêngkèh 7, kêdhawung 3 dipunbakar, sêkar lawang 2 kabakar, jênitri agêng alit
2, manis jangan agêngipun sadriji dipunbakar, toyanipun paresan24
jêram pêcêl.
Mawi godhong luntas 3 punggêl, godhong ilèr 3 lêmbar, kunir 3 iris, dipundèkèki
wedang sakêdhik, lajêng dipundhêplok kangge ngêjuri jampi wau toya, kapêrês
dipunwêwahi jêram pêcêl malih sarta sarêm 3 wuku, nuntên kaunjuk.
Angka 1038 Jampi tiyang gadhah rencang rare sampun 40 dintên.
Mêndhêta mrica sulah 7, podhi 5 saga, trawas salêmbar, pulasari 5 saga,
kêdhawung 3 iji, majaka-/…/ /383/n 3 iji, jaha kêling 2, cabe satunggal kabakar,
sêprantu satunggal dipunbakar, mêsoyi 5 saga, pucuk 2 saga, pala 3 saga, manis
jangan 10 saga, kajêng anyang 3 saga, sidawayah 5 saga, jong rahab 10 saga,
kêmukus 7, sêkar apèn 5 saga, bêbuing 10 saga, kêtumbar 2 saga, adas 3 saga,
24
*#
pêrêsan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
69
jintên cêmêng 5 saga, nuntên kapipis amêndhêta sajèmpènan25
dipunwori kêcêran
jêram pêcêl utawi toya jawi sarta sarêm 3 wuku, lajêng kaunjukna.
Angka 1039 Panunggilanipun tiyang gadhah rare sampun 40 dintên.
Jaha lawe 3, sari 7 saha26
sidawayah 7 saga, mêsoyi panjangipun sadriji, jintên
cêmêng 10 saga, cêngkèh 7, mrica 7 jodho, ganthi 4 saga, pucuk 3 saga, sari
naga 10 saga, jênitri 3, manis jangan panjangipun sadriji, kapulaga 10 saga,
sêkar sumba 7 saga, kêmukus 7, sêkar pilang satunggal, sarikuning 5 saga,
manawi badhe ngunjuk dipunwêwahana kunir 3 êmpu, kunci 3 kabakar, lajêng
dipundhêplok kapêndhêt toyanipun kemawon. Racikanipun dipuntimbanga kang
cêkapan kemawon kaliyan toya dhêplokan wau, punika kangge sajampèn.
/384/ Angka 1040 Panunggilanipun tiyang gadhah rare 40 dintên.
Mungsi 4 saga, jintên cêmêng 5 saga, cabe 3, mêsoyi 4 saga, kêmukus 5, cêngkèh
satunggal, kêdhawung 3, pala sapalih, podhi 5 saga, sari 10 saga, murmak 5
saga, daging 4 saga, sêprantu satunggal kabakar, trawas 3 lêmbar, adas 2 saga,
pulasari 5 saga, jaha kêling satunggal, sêkar lawe 5, jênitri 3, manis jangan
panjangipun sadriji, kang kadamêl toya mawi godhong luntas 3 punggêl, godhong
ilèr 3 lêmbar, kunir 3 iris. Racikanipun jampi kapipis. Godhonganipun
dipundhêplok mawi wedang, nuntên kapêrês, gènipun ngombe dipunwêwahi
pêrêsan jêram satunggal, sarêm 3 wuku.
Angka 1041 Jampi angrêsiki uritan manawi sagêt27
nuntên wawrat.
Oyot pandhan êri, kaliyan oyot pudhak asta, santên kalapa ijêm sapalih tugêl,
adas 2 iji, pulasari 5 saga, brambang satunggal, kajêng lêgi 5 saga, gêndhis arèn
agêngipun sasirah ayam, asêm saklungsu, pêrêsen28
toya jê-/385/ram 3, bung
glonggong satunggal kagodhog, lajêng dipununjukakên.
Angka 1042 Jampi tiyang mutah rah.
Oyot pisang kluthuk, oyot kara pêthak sami nyatêkêm, brambang, lajêng
dipundhêplok, kaunjukakên sabên enjing.
Angka 1043 Panunggilanipun jampi tiyang mutah rah.
25
*#
sajampènan 26
*#
saga 27
*#
sagêd 28
*#
pêrêsan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
70
Godhong waru nèm, godhong bayêm siti, godhong lathi sami 3 punggêl, kapipis
kang lêmbat, kaunjukna wanci enjing.
Angka 1044 Jampi tiyang sakit cika, inggih punika wawratan botên
kèndêl-kèndêl.
Arèng jati sadariji, karkêlak bok manawi punika têmêndhil marmot 3, agêl
satungal dariji, sapu duk ugi sadariji, kropak kaliyan tutup saji 10 dariji, yatra
slaka sakêthip, gobog satunggal, mungsi, kêtumbar sami 5 saga, trawas 3 lêmbar,
jintên cêmêng 5 saga, jintên pêthak 4 saga, mêsoyi panjangipun sadariji, rasuk
angin 3 saga, kêdhawung 3 kabakar, botor 7, bêton nangka blonyong satunggal,
jae, kunci, lêmpuyang sami 3 iris, klêmbak 5 saga, pucuk 3 saga, dipun-godhog
kaliyan toya ½ siwur, lajêng kaunjuk kados ngunjuk wedang.
/…/ /387/ Angka 1045 Jampi tiyang sakit dipuntêdha sambang mangartosipun yèn
garap santun tanpa kèndêl, punika kawastanan katêdha sambang
salêbêting padharan. Ing ngandhap punika jampinipun.
Godhong gondhang kasih, godhong tlasih, godhong ilèr sami 3 punggêl, godhong
lampês tuwin sambukan29
sami 7 lêmbar, godhong lêgundhi, luntas, tuwin
godhong lombok sami 3 punggêl, podhi, sari, adas sami 5 saga, pulasari
panjangipun sadariji, murmak, daging sami 5 saga, ampo 3 saga, bonggol pisang
saba sagêgêm asta, lêmpuyang, kunci mêntah matêng, tuwin têmu lawak sami 3
iris, kêdhawung 3 dipunbakar, bawang sasiyung, bung alang-alang 3, bung
glonggong satunggal, asêm lami salêrak, sarêm 3 wuku, mungsi 4 saga. Bonggol
pisang tuwin bung glonggong wau dipunpêndhêt toyanipun, racikan jampi sadaya
dipunpipis lajêng dipuncurana toya dhêplokan wau, saupami kirang kawêwahana
wedang lajêng kaunjuk.
Angka 1046 Panunggilanipun tiyang katêdha sambang.
Sêkul agêngipun salêrak, gêndhis jawi saklungsu, lombok abrit satunggal, agêl
satunggal, duk sa-/…/ /389/dariji pasagi, ampo 3, suwêng, kunci, kêncur,
lêmpuyang sami 3 iris, pucuk tuwin ganthi sami 3 saga, mêsoyi sadriji, mungsi 5
saga, kajêng ulêt satunggal dipunbakar, kêtumbar 5 saga, trawas 3 lêmbar, têmu
giring, têmu lawak, laos sami 3 iris, mênyan madu 5 saga, wuluh 3 kapêndhêt
29
*#
sembukan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
71
awunipun, asêm lami saklungsu, sarêm sajumput kagorèng kang garing, kapipis
kang lêmbat lajêng dipunjuri kaliyan godhogan bung bonggol, kropak gêndhis
jawi wau lajêng kaunjuk.
Angka 1047 Jampi tiyang sêpuh pathèkên botên sagêt30
lumampah bètên31
mêdal pathèkipun malih.
Têmu cêmêng kaparut kapêndhêt toyanipun, kasaring lajêng dipundèkèki sarêm 3
wuku. Sabên enjing jampia makatên.
Angka 1048 Jampi tiyang sakit lêstrung.
Cêndhana jênggi 5 saga, kajêng tai 4 saga, widara laut 5 saga, sêcang 3 saga,
jamur impês 5 saga, kajêng timur saros dariji, kajêng anyang 3 dariji dipunbakar,
adas 2 saga, pulasari 2 ros dariji, kajêng lêgi saros dariji, dipunpipis kaliyan
wedang, dipundèkèki sarêm 3 wuku, asêm saklungsu, kasaring nuntên
kaunjukakên lêt kalih dintên sapisan lajêng lêt 3 dintên.
/390/ Angka 1049 Jampi sakit dhêngên.
Balung ayam kang pêjah ing patarangan saros dariji, balung banyak kang pêjah
ing patarangan 2 ros dariji, adas sajumput, pulasari panjangipun sadriji,
brambang 3. Dipunpipis kang lêmbat sarta mawi toya tuwin sarêm sajumput.
Manawi raosipun tumrap ing badan sakeca, ngunjuka ngantos dumugi
samantunipun.
Angka 1050 Panunggilanipun jampi dhêngên.
Oyot kelor kang alit-alit panjangipun 3 dariji, oyot kêdhondhong panjangipun
sakilan, adas 3 jodho, pulasari panjangipun sadriji, dringo saros dariji, bawang 3
siyung, lajêng kagodhog kaunjuk sabên dintên.
Angka 1051 Sirikanipun têtêdhan sakit dhêngên.
Urang, bandêng, tigan, sadaya ulam kang mawi patil, trasi, sadaya botên
kenging. Dene kang kenging nêdha ulam bêlanak sarta manawi ulam banawi,
wadêr kang kèpèt pêthak.
Angka 1052 Panunggilanipun jampi lêstrung kang kadamêl nêlês sirah.
30
*#sagêd
31 *
#botên
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
72
Brambang 7, godhong traseyan sagêgêm, adas 2 /391/jodho, pulasari 2 ros dariji.
Dipunpipis kaliyan toya, dipunangge angopyok-opyok sirah sabên enjing.
Angka 1053 Jampi jangga sêrak tuwin napas sêsêg.
Cabe, kêmukus, kêtumbar sami satunggal, trawas salêmbar, kêncur, bawang jalêr
sami satunggal, sarêm sajumput, toyanipun cokak kaliyan toya jawi. Kapipis
dipununjukakên ing wanci enjing.
Angka 1054 Panungggilanipun jampi sêrak sarta sêsêg.
Cabe, kêmukus, kêtumbar sami satunggal, sarêm sajumput, toyanipun cokak
kaêmoran toya wantah. Kapipis lajêng dipununjuk ing wanci enjing.
Angka 1055 Panungggilanipun jampi sêrak sarta sêsêg.
Dringo sairis, sarêm sawuku, F(bawang 1, uwos sajumput, kêncur 1).
Dipunmamah kemawon, ampasipun kagosokakên ing pusêr.
Angka 1056 Panungggilanipun jampi sêrak sarta sêsêg.
Sêdhah têmu rose 3 lêmbar, mrica pêthak 7, sarêm sawuku. Kamamah piyambak
kaulu, ampasipun kagosokakên ing pusêr.
Angka 1057 Jampi bumbu munggul kangge ngêdalakên kuwaya.
Kêtumbar sajumput, mrica pêthak 7, jintên pêthak sajumpu-/392/t, kêncur 3 iris,
jêram purut sairis, manis jangan saros dariji, bawang sasiyung, laos sairis,
kêmiri satunggal dipunbakar. Kangge isinipun, uwos sajumput, pala sakêdhik,
kêdhawung 2 kabakar, sarêm sajumput, mêsoyi saros dariji, kunir 2 ros dariji
kabakar, cêngkèh 3, lajêng kapipis, toyanipun cokak. Yèn badhe ngunjuk kaseka
krèwèng, kabêsmi ngantos dados latu.
Angka 1058 Jampi untup-untup tiyang èstri kang sampun gadhah lare.
Kêtumbar 10 saga, trawas 3 lêmbar, mêsoyi 10 saga, sintok 5 saga, sêprantu
satunggal dipunbakar, cabe satunggal, kêmukus 7, kêdhawung 3, rasuk angin 4
saga, jênitri 3, sari 5 saga, têmu kunci, kunir, bêngle, têmu lawak sami 3 iris.
Kapipis lajêng dipunsaring nuntên kaunjuk.
Angka 1059 Jampi pangunjukan yèn pulung manah karaos sakit.
Manis jangan sadriji kabakar, kêtumbar 5 saga, kêncur 3 iris kabakar, brambang
3 sami kabakar, sêcang 6 saga, pala saklungsu, uwos 5 jumput, gêndhis jawi
salirang kapalih, sarêm 3 wuku. Dipun-godhog, kasaring kaunju-/393/k ngantos
samantunipun.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
73
Angka 1060 Jampi pulung manah sakit.
Garu ramês 5 saga, kasumba, kasturi sami 5 saga, sarikuning 6 saga, murmak 3
saga, daging 4 saga, jêbug 3 iris, pala jalêr satunggal, godhong kêmuning 3
punggêl, sêcang 5 saga. Dipunpipis kaliyan toya lajêng dipununjuk.
Angka 1061 Jampi padharan botên sakeca.
Jintên cêmêng 7 saga, pucuking cabe 3 kabakar, kêmukus 7, kêtumbar 5 saga,
trawas 2 lêmbar, cêngkèh 7, podhi, sari sami 5 saga, murmak, daging, gêlam sami
3 saga, arênging dêling wuluh 3 pringkil, godhong tlasih tuwin godhong kasih
sami 3 punggêl, ilèr 3 punggêl, êmpu kunir 3 iris dipunbênêm, asêm kawak
saklungsu dipunbakar, sarêm lami 3 wuku. Sadaya kapipis dipunwêwahi kunci,
kunir 5 iris, kêdhawung 3 kabakar. Mênggah jampi makatên punika dipunwastani
jampi sorog kothong. Pangombènipun mawi toya wedang ing wanci enjing. Sabên
badhe ngunjuk kaseka rumiyin kaliyan wingka kabêsmi kang ngantos dados latu
lajêng dipununjuk.
Angka 1062 Jampi parêm taun kangge tiyang gadhah rare sampun 40
dintên.
Jintên cêmêng, jintên pêthak sami 10 saga, cabe 7, kêmukus, mê-/394/soyi,
sidawayah, tuwin sintok sami 10 saga, sêprantu 3 kabakar, cabe sulah 10 saga,
pala sapara ¼ , bawang sasiyung, manis jangan panjangipun sadriji kabakar,
sêkar apèn 3 saga, murmak, daging sami sasaga. Kapipis kang lêmbat mawi asêm
saklungsu, sarêm 3 wuku, waron, kêtumbar sami 10 saga, trawas 2 lêmbar,
mungsi 10 saga, majamuju, podhi, pulasari sami 10 saga, adas sêpuh 5 saga,
adas bintang punika pikak 5 saga, godhong sari wulan 5 saga, tawas tuwin
talutuh pilang sami 5 saga, mrica cêmêng, mrica sulah, wiji sawi sami 10 saga,
wos kêtan cêmêng 10 saga, ganthi 3 saga, jaha kêling, jaha lawe sami 3 iji, têki 7,
kêncur 3 iris, kunci pêpêt 5, rasuk angin 5 saga, sunthi 3 iris, pucuk 7 saga,
sêcang 4 saga, widara laut 6 saga, kajêng tinja 5 saga, cêndhana 7 saga, jamur
brama tuwin cangkok sami 5 saga, jung pandhan 3, mênyan madu 3 saga, kulit
ulam gêmi 5 saga, jênitri 3 iji, manis jangan 10 saga, kajêng lêgi 3 saga, kara
jalêr satunggal, godhong mandhakaki 2 lêmbar, kêdhawung 3, cabe wungkuk 7,
asêm kawak sajêmpol, sarêm 7 wuku, kapulaga 5 saga, bung wurung satunggal,
bung yêktos 5 saga, têmu cêmêng 3 iris, kang pêthak 3 iris, têmu lawak, têmu
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
74
giring, /395/bêngle, têmu giring, lêmpuyang pait sami 3 iris. Sadaya
dipundhêplok kang lêmbat kaêpe kang garing kadadosakên bubukan. Yèn badhe
jampi amung amêndhêta sakintên sajampènan, kapipis kang lêmbat mawi toya
kang cuwèr, sarta dipunpêrêsana jêram pêcêl, yèn sêpên jêram pêcêl, kalintua
asêm sakêmiri, lajêng kaunjuk.
Angka 1063 Jampi parêm taun yèn padharan karaos sênêp.
Adas 5 saga, pulasari, jong rahab sami 5 saga, kajêng anyang 3, gêlam 5 saga,
klabêt 5 saga, kêtumbar 10 saga, mungsi 5 saga, kêmukus 7, jênitri 3, jaha kêling,
jaha lawe sami 2 iji, jintên cêmêng 5 saga, mêsoyi, sintok sami 10 saga, sêprantu
satunggal dipunbakar, wiji sawi, murmak, daging, kajêng lêgi sami 5 saga, pala
½, cêngkèh, sidawayah 5 saga, podhi 7, sari 6, sêcang 5 saga, manis jangan
panjangipun sadriji, trawas 3 lêmbar, kunir, kêncur, têmu lawak, bêngle sami 3
iris, brambang 2, godhong tlasih, godhong gondhang kasih sami 3 punggêl.
Godhongan sadaya kagorèng kang garing, lajêng kadhêplok kang ngantos dados
bubuk. Yèn badhe ngangge jampi, amêndhêta sajampèn kakintên sacêkapipun,
kapipis mawi toya asêm lami saklungsu sarta sarêm 3 wuku, lajêng kaunjuk ing
wanci enjing.
Angka 1064 Jampi parêm taun kangge tiyang mêntas gadhah rare.
/396/ Laos 3 iris, bawang 3 siyung, jintên cêmêng, jintên pêthak sami 5 saga,
kêmukus 7, mêsoyi sadariji, mostêr 5 saga, kajêng lêgi 5 saga, kêdhawung 3
kabakar, jong rahab 10 saga, kêncur 3 iris. Dipunpipis lajêng kaunjuk rambah
kaping 2 kemawon lajêng santuna jampi brambang 3 kabakar, kêncur 3 iris,
manis jangan panjangipun sadariji sami dipunbakar, sêcang 5 saga, jong rahab
10 saga, lajêng kaunjuk tuwin kangge ing padharan.
Angka 1065 Jampi parêm mêntah kangge tiyang mêntas gadhah rare
sasampunipun pupak pusêr.
Manis jangan panjangipun sadariji dipunbakar, kajêng lêgi panjangipun sadariji,
adas sajumput, pulasari kalih ros dariji, jong rahab 3 jumput, sêcang 3 saga,
kêncur 3 iris, brambang satunggal kabakar, bawang 3 siyung. Dipunpipis kang
lêmbat, toyanipun godhong asêm sagêgêm, gardha munggu kaliyan godhong
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
75
blimbing kêcut, godhong nanas satunggal. Dipuniris-iris lajêng kadhêplok
dipunpêndhêt toyanipun sarta sarêm sajumput. Jampi wau kêdah angunjuka
salêbêtipun 3 dintên.
Angka 1066 Jampi sriawan manawi bayi sampun umur 3 utawi 4 wulan
yèn dipundulang lajêng mutah /397/manawi dipunsêsêpi gumoh, tuwin
kirang sakeca.
Kêmukus sarta jintên cêmêng sami 7 saga, jong rahab 10 saga, manis jangan
panjangipun sadariji, bêngle, kunir, têmu lawak sami 3 iris, brambang 2 kabakar.
Dipunpipis, toyanipun godhong tlasih, godhong kasih, rumput kapalan, sarêm 3
wuku, nuntên kadhêplok dipunpêrês kapêndhêt toyanipun, dipunwor kaliyan jampi
racikan wau.
Angka 1067 Jampi parêm kangge tiyang mêntas gadhah rare 15 dintên.
Manis jangan panjangipun sadariji, kajêng lêgi, adas, pulasari sami 5 saga, jong
rahab tuwin sêcang sami 10 saga, kêncur 3 iris, brambang 3 kabakar, bawang
sasiyung. Sabên badhe ngunjuk kawêwahana godhong asêm satêkêm. Kagêcak
lajêng godhongan kapipis mawi toya tuwin sarêm 3 wuku.
Angka 1068 Panunggilanipun jampi parêm mêntah kangge tiyang gadhah
rare sampun 15 dintên.
Jintên cêmêng 5 saga, kêmukus 7, jong rahab 7 saga, gêlam 7, kajêng sêcang 5
saga, kajêng anyang 3 kabakar, rasuk angin 5 saga, grêgês otot 54 saga, manis
jangan panjangipun sadriji, adas sasaga, mungsi 3 saga, gralah kajêng sêmpal
wolok tuwin sêkar kêsumba sami 5 saga, kêncur, têmu lawak, ku-/398/nir sami 3
iris, brambang satunggal, dringo 3 iris, asêm kawak sakêmiri kabakar, cêngkèh 3,
lêmpuyang 3 iris. Kagodhog, toyanipun kaunjuk mawi sarêm sajumput.
Angka 1069 Jampi parêm taun kangge dhatêng ingkang pancèn nêsêpi
rare.
Kêmukus 7, jintên cêmêng, sari, kêtumbar, sami 10 saga, mungsi 9 saga, adas,
pala sami 3 saga, jong rahab 10 saga, cangkok 7, sêprantu satunggal kabakar,
sêkar padma enggal 10 saga, mostêr 7 saga, podhi 5 saga, cabe satunggal,
kêdhawung 3, jamur brama 5 saga, kajêng anyang 3, manis jangan panjangipun
sadariji, kajêng lêgi 5 saga, kajêng sêcang 7 saga, kajêng ulêt 3 saga, klêmbak 5
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
76
saga, sêkar lawang, sêkar kêsumba sami 7 iji, mêsoyi 10 saga, godhong mêniran
2 punggêl, godhong ilèr 3 lêmbar, godhong lampês tuwin sembukan sami 3
lêmbar. Kapipis mawi asêm saklungsu tuwin sarêm.
Angka 1070 Jampi kangge tiyang nêsêpi lare dipunsawêg umur 3 tuwin 4
wulan kêdah jampi parêm taun.
Gêlam tuwin jong rahab sami 10 saga, jintên cêmêng 15 saga, kêmukus 7, sari 10
saga, mostêr 7 saga, cêng-/399/kèh 7, sêprantu satunggal dipunbakar, kêdhawung
3 kabakar, kêtumbar 10 saga, jaha lawe 2, cabe 3, kajêng sêcang 7 saga, rasuk
angin, kajêng lêgi sami 5 saga, manis jangan panjangipun sadariji, kêncur, têmu
lawak, bêngle, kunir sami 3 iris, murmak, daging sami 5 saga, sêkar apèn 10
saga, sintok, mêsoyi sami 15 saga, godhong mêniran 3 punggêl, godhong ilèr,
godhong lampês, sembukan sami 3 lêmbar, godhong satêkêm, gondhang kasih 3
punggêl, têlasih 3 lêmbar, godhong gagan-gagan 7 lêmbar, godhong klapan 3
punggêl, godhong nangka salêmbar, godhong jambu kluthuk 3 punggêl. Racikan
sadaya punika kadhêplok, dipun-garingakên kadadosakên bubukan. Yèn badhe
kangge jampi, mêndhêt sakêdhik sacêkapipun sapisan. Dipunpipis kang lêmbat
dipunwori pêrêsan godhongan tuwin têmu-têmu. Sabên badhe ngunjuk inggih
adamêla godhongan kadhêplok tuwin têmu-têmu ingkang enggal malih.
Angka 1071 Jampi parêm mêntah kangge tiyang mêntas rencang rare.
Kajêng manis jangan panjangipun sadariji, kajêng lêgi 4 saga, adas 2 saga,
pulasari 5 saga, jong rahab 10 saga, sêcang 7 saga, kêncur 3 iris, brambang
satunggal, bawang sasiyung. Kapipis kang lêmbat, toyanipun pêrêsan godhong
asêm satêkêm, gardha munggu, godhong blimbing kêcut 3 punggêl, /400/godhong
nanas panjangipun 3 dariji. Racikan punika kapipis, godhonganipun kadhêplok,
dipunpêndhêt toyanipun sarta mawi sarêm 3 wuku, kadadosakên satunggal.
Pangunjukipun jampi punika ngantos 3 dintên laminipun.
Angka 1072 Jampi parêm kangge tiyang mêntas rencang rare 3 utawi 4
wulan laminipun.
Kêmukus 5, jintên cêmêng 5 saga, jong rahab 7 saga, kajêng manis jangan
panjangipun sadariji, bêngle, kunir, têmu lawak sami 3 iris, brambang 3,
toyanipun gondhang kasih 3 punggêl, sulasih cêmêng 3 punggêl, dhukut jarêm
satêkêm (rumput grining). Dipundhêplok, kapêndhêt toyanipun. Racikan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
77
gêgodhongan dipunpipis, dipunwor kaliyan toyaning gêgodhongan wau lajêng
kaunjuk kawêwahana sarêm 3 wuku, asêm agêngipun sakêmiri.
Angka 1073 Jampi parêm taun kangge rencang rare enggal tumrap
pangunjukan sadintên-dintênipun.
Kêtumbar 5 saga, mungsi 10 saga, trawas 3 lêmbar, kunir saêmpu, apu sakacang,
adas sasaga, pulasari panjangipun sadariji, podhi 5 saga, sari 10 saga, murmak 5
saga, daging 5 saga, jintên cêmêng 10 saga, manis jangan panjangipun sadariji
kabakar, jong rahab 13 saga, sidawayah 5 sa-/401/ga, kêningar tuwin kajêng lêgi
panjangipun sadariji, sêkar kêsumba 10 saga, brambang satunggal, kêncur 3 iris,
cabe satunggal, kêmukus 7, kapulaga 10 saga, wiji sawi 10 saga, inggu sakacang,
kêdhawung 3 kabakar, dringo, bêngle, laos sami 3 iris, bawang 3 siyung,
lêmpuyang, jae sami 3 iris. Sadaya kapipis kang lêmbat, dipunwori asêm
saklungsu, sarêm sajumput, tuwin mawi toya wedang nuntên kasaring lajêng
dipununjuk.
Angka 1074 Jampi pangantèn.
Oyot kudhu, oyot sêmbung panjangipun sami sadariji, godhong pacar jawi,
godhong kêmuning sami satêkêm, kêtumbar 10 saga, trawas 3 lêmbar, mungsi 5
saga, êmpu kunir, têmu giring sami 3 iris, ambar mêntah 5 saga, cêngkèh 7, pala
3 saga, kajêng garu 10 saga, klêmbak 4 saga, pucuk 3 saga. Sadaya kapêndhêt
sakintên amung sajampèn kemawon. Kapipis kaliyan toya mawar, manawi botên
wontên toya mawar dipunwêwahana têmu giring 3 iris, godhong laos satêkêm
sami kadhêplok. Dipunpêrês kaangge noyani. Pangunjukipun naming sakintên
sapisan tuwin kangge sabên dintên Sênèn utawi dintên Kêmis.
Angka 1075 Jampi abuh ing wêtêng tumrap pawèstri.
Têmu, kunci sami 3 iji, cêngkèh 7, kêncur 3 iris, mêsoyi 5 saga, ganthi, pucuk
sami 3 saga, unêm 3 ka-/402/bakar, pulasari panjangipun sadariji, jintên 5 saga,
pala satugêl, trawas 3 lêmbar, sêcang, kêtumbar sami 5 saga, nuntên kapipis
mawi asêm agêngipun salêrak, sarêm 3 wuku, nuntên kasaring dipununjuk.
Angka 1076 Jampi lare cacingên ingkang sampun umur 5 utawi 7 taun.
Pêntil pace 3 karajang kawor kaliyan godhongipun kang nèm 3 lêmbar, godhong
lampês tuwin sembukan sami 3 lêmbar, brambang satunggal, kêncur, dringo,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
78
bêngle sami 3 iris. Sadaya kabuntêl ing godhong pisang nuntên kakukus ing dang
lajêng dipunbuboni32
manis jangan panjangipun sadariji, kêtumbar 3 saga, jintên
cêmêng, tuwin jintên pêthak sami 3 saga, mêsoyi 3 saga, kêmukus 3, sintok 2
saga, sêprantu satunggal dipunbakar, mungsi, wiji sawi, cabe sulah sami 3 saga,
kêdhawung satunggal dipunbakar, kajêng anyang panjangipun sadariji, sêcang 3
saga. Dipunpipis mawi sarêm 3 wuku sarta mawi toya tawa lajêng kaunjuk ing
wanci enjing dhatêng lare ingkang sakit wau.
Angka 1077 Jampi parêm taun kangge tiyang èstri ingkang mêntas gadhah
rencang rare 9 dintên. Sabên dintên kenging ngunjuk, tiyang Jawi
amastani uyup-uyup.
/403/ Podhi, sari, murmak sami 10 saga, rasuk angin kawastanan tai angin 10
saga, kajêng anyang 7, kêdhawung 3 kabakar, jintên cêmêng 15 saga, mêsoyi
panjangipun sadariji, sintok panjangipun sadariji, sêprantu 3 kabakar, cabe 3,
mrica 10 saga, cabe sulah 10 saga, kêmukus 9, manis jangan panjangipun
sadariji, brambang 3, adas 5 saga, pulasari, wiji sawi 10 saga, kajêng lêgi
panjangipun sadariji, majakan 3 kabakar, cêngkèh 7, pala sêtugêl, jong rahab 20
saga, sêkar kêsumba 10 saga, têmu lawak saêndhas ayam, têmu cêmêng sami
êndhas ayam, kapulaga 5 saga, asêm cêmêng saêndhas ayam, ganthi, kêncur,
êmpu kunir 3 iris, laos, bêngle sami saêndhas ayam, sarêm kagorèng 3 jumput,
gêndhis 3 klungsu. Jampi punika kapipis kadamêl bubukan dipun-garingakên. Yèn
badhe ngangge mêndhêta kintên-kintên kangge sapisan. Pangunjukipun wanci
enjing sapisan, sontên sapisan. Toyanipun jêram pêcêl satunggal, lajêng kaunjuk.
Angka 1078 Jampi parêm taun kaunjuk sabên enjing.
Godhong lampês, sembukan, godhong gondhang kasih, godhong ilèr, godhong
tlasih, kêmarogan, rumput grinting, tuwin grêgês otot sami satêkêm, bung
glonggong satung-/404/gal, bung alang-alang satêkêm, pucukipun bêthotipun
adas satunggal, godhong gagan-gagan satêkêm, êmpu kunir 3 iris, manis jangan
panjangipun 3 dariji, cabe 3, kêmukus 7, pala satugêl, têmu lawak, têmu cêmêng,
têmu giring, lêmpuyang, bêngle sami 3 iris, brambang 3, kêtumbar 20 saga,
trawas 7 lêmbar, jintên cêmêng 20 saga, kajêng lêgi panjangipun sadariji, kajêng
32
*#
dipunbumboni
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
79
anyang 7 iji, adas 5 saga, pulasari 10 saga, podhi, sari, wiji sawi, mungsi,
sidawayah sami 5 saga, têgari 10 saga, ganthi 5 saga, pucuk 3 saga, têki 7 iji,
klabêt, waron, wijèn, babakan pule sami 5 saga, asêm kawak saêndhas ayam,
sintok panjangipun sadariji, sêprantu 3 kabakar, botor, kêdhawung sami 7
dipunbakar, murmak, daging, sarikuning sami wawrat 5 saga, majakan 3,
kapulaga 10 saga, kêncur wêtah 3, inggu saklungsu, jadhêm saklungsu.
Dipunpipis matêngan, kadamêl sèdhêkan33
. Yèn badhe jampi mêndhêta sajampèn
kemawon tuwin patrapipun jampi sabên tanggal sapisan.
Angka 1079 Jampi po o, anggur galiyan tumrap pawèstri anèm.
Podhi 3 saga, sari 5 saga, sêkar apèn 3 saga, mrica pêthak 5 saga, jintên cêmêng
7 saga, /405/cangkok 7, sêprantu satunggal dipunbakar, majakan 3, manis jangan
panjangipun sadariji sami kabakar, mêsoyi 5 saga, waron 4 saga, kêmukus 7,
mênyan madu 7 saga, pucuk 3 saga, êmpu kunir satunggal kabakar, ganthi 3
saga, jaha lawe satunggal dipunbakar, kajêng lêgi 5 saga, cêngkèh 3, sidawayah
3 saga, kajêng anyang 3, unêm satunggal, kêdhawung 3 sami kabakar, pala 3
wos, kajêng mêgatsih panjangipun sadariji, bawang sasiyung, godhong kêmuning
satêkêm, sêdhah 3 lêmbar, sêkaripun sajodho, godhong dlima satêkêm, godhong
têlasih 3 punggêl. Dipundhêplok sadaya kaliyan kunir tuwin kunci. Kapêrês
dipunpêndhêt toyanipun kemawon. Sabên badhe ngunjuk kakêcêri toya jêram
pêcêl satunggal.
Angka 1080 Jampinipun tiyang wawrat santun warni.
Adas 3 saga, pulasari 7 saga, jintên cêmêng 10 saga, jintên pêthak 5 saga, jong
rahab 15 saga, sari 10 saga, mêsoyi panjangipun sadariji, pala 5 saga, cêngkèh
3, gêlam 5 saga, kêtumbar 10 saga, podhi 5 saga, sidawayah 4 saga, sêkar apèn 5
saga, mrica sulah 7, tlutuh pilang saglintir, trawas 3 lêmbar. Kapipis kaliyan toya
nuntên dipununjuk.
/406/ Angka 1081 Jampi tiyang èstri wawrat sampun 7 wulan.
Sintok, mêsoyi sami 5 saga, manis jangan panjangipun sadariji, jaha lawe
satunggal, jong rahab 10 saga, cabe satunggal, kêmukus 7, kêdhawung 3, cabe
sulah 3, mungsi 5 saga, klabêt 3 saga, jintên pêthak 7, jintên cêmêng 5 saga, pala
2 saga, cêngkèh 3, kajêng lêgi 5 saga, rasuk angin 3 saga, bêngle 3 iris, têmu
33
*#
sadhêgan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
80
lawak 3 iris. Ingkang kangge noyani lêmpuyang 3 gligèh, godhong klayu 3 pang.
Pamêndhêtipun anglunjaka kemawon kaliyan malajêng.
Angka 1082 Jampi tiyang mêntas garap santun.
Kêtumbar 7 saga, trawas salêmbar, sintok 7 saga, sêprantu satunggal kabakar,
jintên cêmêng 7 saga, mêsoyi 10 saga, kêmukus 7, manis jangan panjangipun
sadariji, jênitri 3, êmpu kunir 3 iris.
Angka 1083 Jampi kangge tiyang èstri.
Kunci pêpêt 3 iris, kunci kuning 7, wosèn kêcubung wulung 5 saga, kunci pêthak 3
iris, cêngkèh 3, pala 3 saga, jintên cêmêng 5 saga, mêsoyi 7 saga, kêmukus 7, têki
3, cêndhana jênggi 5 saga, pu-/407/cuk tuwin ganthi sami 3 saga. Dipunpipis
kaliyan toya, kasaring lajêng dipununjuk.
Angka 1084 Jampinipun sabên wanci enjing.
Êmpu kunir kairis ing kacip 3 iris, lajêng dipunwadhahi ing cangkir. Dipunkêcêri
jêram pêcêl sawatawis, nuntên kaunjuk toyanipun kemawon.
Angka 1085 Jampi sambêtan kapialu kangge tiyang kang sampun sêpuh.
Têgêsipun kapialu punika kasrêpên malêbêt ing balung tuwin ing sungsum.
Senthe cêmêng woh, uwit, pangipun sami 7 iris, têmu lawak 7 iris, lêmpuyang prit
tuwin bêngle sami 7 iris, dringo 3 iris, brambang 7, bawang 7 siyung, kêmukus 7
saga, jintên pêthak 7 saga, mêsoyi, kajêng tinja, sêcang, widara pêthak sadaya
sami 7 saga. Kagodhog dipunborèhakên. Manawi kaunjuk botên mawi senthe,
kawêwahana godhong ilèr 7 lêmbar, nanging sampun dipunborèhi rumiyin.
Amêndhêta sêkar pisang kang mêdal saking tuntut, awu pawon kadamêl mêrês ing
ula-ula, lajêng kagosoka pang senthe cêmêng. Mamaha jambe nèm sairis, sêkar
sêdhah têmu rose 3 lêmbar, dringo, bêngle sami 7 iris, jintên cêmêng, mêsoyi
sami 7 saga, nuntên dipunidokna ing a-/408/wu wau, kaulêta ing êpang senthe
cêmêng lajêng kagosokakên ing ros-rosan balung tangan, suku, têpak, tuwin ing
padharan. Manawi sampun punika lajêng kenging angangge borèh kapialu tuwin
angunjuk.
Angka 1086 Jampi tiyang sakit kasrêpên sampun 3 utawi 4 dintên
dipunborèhi sambêtan dèrèng jodho, dipunjampènana pirantos anêlês
sirah.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
81
Pucukipun godhong golang-galing satêkêm, senthe cêmêng tuwin oyot bakung
panjangipun sami sadariji, angkup waru 7 tangkêp, jambe nèm satunggal, dringo,
bêngle sami 7 iris, brambang 7, jintên cêmêng, mêsoyi sami 7 saga. Dipundhêplok
kaliyan lêri bungkak. Kangge nêlês sirah sadintên kaping 3 laminipun 2 dintên.
Angka 1087 Jampi kasrêpên kapialu santun warni.
Godhong senthe dipunrêmêt kaliyan toya, dipunuyêgakên ing sirah nuntên
sirahipun katêlêsa kaliyan toya asrêp lajêng anêlêsa srêbèt. Manawi sêpên
kenging nêlêsa udhêngipun kangge brungkus sirah. Sabên garing katêlêsa malih.
Angka 1088 Jampi sambêtan santun warni.
Kêtumbar, mungsi sami 7 saga, kêmukus 7, jintên cêmêng 3 /409/saga, cabe
sêpikul punika kang kangge bongkot pucukipun, mêsoyi 5 saga, mrica sulah 3,
bawang sasiyung, dringo, bêngle, kunci sami 3 iris, godhong inggu saêpang,
godhong mangkokan salêmbar. Kapipis mawi sarêm 3 wuku, kasaring nuntên
kaunjuk.
Angka 1089 Jampi sambêtan bumbunipun kados ing nginggil wau.
Namung kawêwahana sêdhah têmu rose 2 lêmbar, jambe nèm satunggal.
Dipunpipis lajêng kasaring, kaunjuk.
Angka 1090 Jampi sambêtan senthe cêmêng bumbunipun sami ing
nginggil wau.
Êpang senthe sacêngkang kabenêm awu kang taksih bêntèr, trawas 3 lêmbar,
godhong landêp 3 punggêl, nuntên kagodhog. Manawi sampun asrêp kaunjuk.
Angka 1091 Jampi sambêtan kangge tiyang kasambêt.
Sêdhah têmu rose 9 lêmbar, kunir 2 ros, têmu giring, lêmpuyang sami 2 ros dariji,
bêngle, sintok, kêncur sami saros dariji, jintên cêmêng sajumput, kêtumbar 3
jumput, mungsi sajumput, kêmukus 7, cabe 3, pala satugêl, cêngkèh 7. Kang
kangge noyani pêrêsan jêram pêcêl satunggal. Dipunbênêm satêngah matêng,
toya jampi wau lajêng dipununjuk, sarta kapilisakên, kaborèhakên. Jampi punika
kangge tiyang umur 15 sarta 20 taun.
Angka 1092 Jampi sambêtan kang nuju ing pêkên sarta mar-/410/gi
prapatan.
Jintên 3 saga, mêsoyi, sintok sami 4 saga, sêprantu satunggal dipunbakar, dringo,
bêngle sami 3 iris, godhong tundhung sakit, godhong girang, godhong sêdhah
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
82
sami 3 lêmbar, jae, sunthi, lêmpuyang sami 3 iris, cêngkèh 3, pala 2 saga, siti
margi prapatan sajumput. Dipunpipis mawi toya kaliyan sarêm 3 wuku, lajêng
kaunjukakên dhatêng bokipun.
Angka 1093 Jampi sambêtan Bantên.
Jintên cêmêng 5 saga, jintên pêthak 3 saga, kêtumbar 5 saga, mungsi 3, jong
rahab 5 saga, sintok 4 saga, sêprantu satunggal dipunbakar, mêsoyi 4 saga,
dringo, bêngle, sunthi, jae, kêncur, têmu lawak, kunir sami 3 iris, cêngkèh 3, pala
2 saga, sêdhah têmu rose salêmbar, angkup jambe nèm satunggal, lêmpuyang 3
iris, brambang satunggal, bawang sapalih siyung, duduh jêram pêcêl satunggal,
jêram purut 3 iris, toya jêram pêcêl, toya jawi sapalihipun malih, cokak. Kapipis
lajêng dipununjuk.
Angka 1094 Panunggilanipun jampi sambêtan.
Cêngkèh 3, pala 3 wos, jintên cêmêng, jintên pêthak sami /411/3 saga, kêmukus
3, pucuking cabe satunggal, dringo 3 iris, bawang sasiyung, têmu lawak, êmpu
kunir sami 3 iris, kajêng tinja 3 saga, cêndhana 5 saga, duduh jêram pêcêl
satunggal, sêdhah têmu rose 3 lêmbar, angkup jambe nèm satunggal, prusi
sakacang, walirang sakacang. Kapipis kaliyan toya jawi, sarêm 3 wuku, lajêng
dipununjuk.
Angka 1095 Jampi sarikuning kangge tiyang nèm.
Klêmbak 5 saga, kajêng kasturi tuwin rumput saprantu sami 5 saga, cêngkèh jalêr
7, jênitri 3, jaha kêling 2, pulasari 5 saga, kajêng rapêt panjangipun sadariji,
tlutuh pilang saglintir. Kapipis kaliyan toya mawar lajêng dipununjuk.
Angka 1096 Jampi sambêtan.
Adas 3 jodho, pulasari 5 saga, dringo 3 iris, brambang 3 bungkul, bawang brit
sasiyung, rasuk angin 2 saga, jamur brama, jamur impês sami 3 saga, tinja sawêr
sawa 2 saga, kopyah amoh 4 saga, cindhe amoh 3 saga, sangkêlat abrit sasaga,
kulit mimi, kulit rajungan, kulit kêpithing sami 5 saga. Sadaya dipunbakar nuntên
kapipis kaliyan toya, kasaring nuntên dipununjuk.
Angka 1097 Tapêlipun tiyang gadhah rare yèn sampun pupak pusêr.
/412/ Bêngle 3 iris, kleyang sêdhah kang rêntah piyambak salêmbar, têgari 3.
Kapipis dipunangge satêngah wulan laminipun kaetang saking puputipun.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
83
Ingkang kadamêl toya cokak arèn. Sabên badhe ngangge dipun-ngêt-mangêt,
katapêlakên.
Angka 1098 Jampi sarikuning kangge tiyang nèm.
Klêmbak tuwin kajêng kasturi panjangipun sami sadariji, sêprantu 3 saga, jaha
kêling 2, pulasari 7 saga, kajêng rapêt 3 dariji, tlutuh pilang saglintir. Kapipis
dipunwori toya mawar, kasaring lajêng dipununjuk.
Angka 1099 Jampi sawanan kaunjuk tiyang nêsêpi.
Jintên cêmêng 3 saga, mêsoyi saros dariji, kêmukus 5, dringo sairis, lêmpuyang
prit panjangipun sadim, brambang satunggal kabakar, bêngle sairis. Kapipis
lajêng dipundèkèki sarêm 3 wuku, lajêng kaunjuk.
Angka 1100 Tapêlipun sadintên-dintên.
Kunci kuning 3 iris, cêndhana 5 saga, mênyan madu 7 saga, nuntên dipunpipis
nuntên kaukup lajêng katapêlna dhatêng bokipun tuwin sintên kang nêsêpi,
nanging bokipun inggih ngangge.
Angka 1101 Jampi sawanan.
/413/ Jintên cêmêng tuwin mêsoyi sami 5 saga, kêmukus 3, têgari 4 saga,
kapulaga 5 saga, jong rahab 7 saga, wiji sawi 5 saga, klabêt 3 saga, dringo,
bêngle, lêmpuyang sami 3 iris, cêndhana 5 saga, kajêng tinja 3 saga, sunthi,
kêncur, jae, têmu lawak, têmu cêmêng, kunir, tuwin ênthikipin sami 3 iris,
brambang 3, bawang sasiyung, sêdhah têmu rose 2 lêmbar, angkup jambe nèm
satunggal, jamur brama, kulit pithing, kulit mimi, cucalpe, kulit tabalan sami 3
saga, lajêng kapipisa sadaya kang lêmbat mawi sarêm 3 wuku, kaunjuk bokipun
sarta kang nêsêpi.
Angka 1102 Jampi sawanan.
Jintên cêmêng 3 saga, mêsoyi 4 saga, sintok 3 saga, sêprantu satunggal
dipunbakar, kêmukus 3, cabe satunggal dipunbakar, dringo, bêngle sami 3 iris,
jêram pêcêl satunggal, têmu giring 3 iris, kajêng lêgi 3 saga, kêdhawung 3
dipunbakar, lajêng kapipis dipununjuk.
Angka 1103 Jampi sakit toyan angilêr, prayogi kangge tiyang sêpuh sarta
lare ingkang sakit makatên.
Kaunjukana godhogan godhong dhandhang gêndhis satêkêm, dipundèkèki
gêndhis batu salêginipun, lajêng kaunjuk kados wedang sabên dintên.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
84
/414/ Angka 1104 Jampi sakit toyan tumrap ing tiyang èstri sêpuh.
Klapa abrit kang sawêg mudhun saking wit satunggal, godhong mêniran pêthak 7
lêmbar, ingkang godhongipun abrit 7 pang, bawang 7 siyung, têmu kunci, pala
sami 7 iris, sadaya bumbu kalêbêtna ing klapa nuntên dipunbun-bunakên. Isarat
kang marasi klapa tiyang jalêr lajêng pangunjukipun sadintên kaping 3.
Angka 1105 Jampi tiyang jalêr sakit toyan.
Amêndhêta karang wululu34
laut 3 tugêl, punika dipunwastani kêrang suwoh.
Ingkang kalih dipunidak ing suku, ingkang satunggal dipunbakar mangêt-mangêt
dipunuyuhana, lajêng kabucal. Ingkang dipunidaki wau lajêng dipunworana iris-
irisan kalapa saros dariji, sêrba satugêl. Kapipis lajêng dipununjuk, dene
tirahanipun kawêwahana toya jawi, kadamêl anapêli padharan.
Angka 1106 Jampi sakit toyan rah kangge tiyang sêpuh.
Manggar klapa 7 kapipis lajêng dipunwor kaliyan puwan lêmbu 2 sendhok bêling.
Kasaring nuntên kaunjuk.
Angka 1107 Panunggilanipun jampi sakit toyan kangge tiyang sêpuh.
Godhong mêniran satêkêm, kunir 5 iris, kêtumbar 20 /415/iji, jintên cêmêng
sacêkothokan. Kagodhog, dipununjuk kados wedang.
Angka 1108 Panunggilanipun jampi toyan.
Godhong undhung 3 lêmbar, adas 3 jodho, pulasari panjangipun sadariji, jong
rahab 5 saga, gêlam 7, rasuk angin 5 saga, kajêng anyang 3 kabakar, klabêt 3
saga, jamur impês 3 saga, jamur brama 5 saga, tinja sawêr sawa 3 saga, sêcang,
widara laut sami 5 saga, timun wuku satunggal, lalêr 3, kajêng tinja 5 saga,
brambang satunggal kabakar, têmu tis 3 iris. Kapipis kangge tapêl.
Angka 1109 Jampi sakit toyan santun warni.
Godhong cakobak 2 lêmbar, godhong gagan-gagan satêkêm, godhong saga,
sêmanggi gunung, godhong landêp, jêpan, rumput grinting sami satêkêm,
babakan tanjung panjangipun 3 dariji, godhong mêniran satêkêm, kajêng timur,
cêndhana jênggi, kajêng padma sami 5 saga, karang abrit 10 saga kabakar, adas
5 saga, pulasari panjangipun sadariji, jong rahab 5 saga, polang 7, rasuk angin 5
34
*#
wulu
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
85
saga, klabêt 3 saga, sidawayah 4 saga, tinja sawêr sawa tuwin jamur impês sami
3 saga, jamur brama, sêcang sami 5 saga, widara pêthak 6 saga, kajêng tinja 3
saga, kajêng anyang 7, godhong /416/kêji 7 lêmbar. Kagodhog ing kriyuk,
toyanipun dipunkêbaki kakantuna sapalih, kadamêla ngunjuk sabên dintên.
Angka 1110 Jampi tiyang èstri.
Sêdhah têmu rose 7 lêmbar, kêmukus 7. Kapipis kaliyan toya. Patrap
pangunjukipun dipunlêti sabên dintên ing wanci sontên. Dhêploka jae 3 iris
kaliyan sarêm pangaji sigar. Dipunwadhahi ing cangkir nuntên dipunsuri wedang
kang sampun umub. Manawi sampun asrêp dipununjuk ing wanci sontên wau.
Angka 1111 Jampi sakit èstri santun warni.
Godhong luntas satêkêm, godhong andon wau satêkêm, godhong anggêmpur wau
3 lêmbar, grêgês otot satêkêm, bung glonggong, bêthotan nanas, pupus nanas 3,
adas sasaga, pulasari panjangipun sadariji, brambang 3, godhong kêji 3 lêmbar.
Kagodhog, manawi sampun asrêp kaunjuk.
Angka 1112 Jampi sakit èstri santun warni.
Oyot arèn panjangipun 3 dariji, oyot têbu mlangi satêkêm, oyot slèdri 3, godhong
blimbing wuluh 3 lêmbar, rasuk angin 3 saga dipunbakar, kajêng sêcang 5 saga.
Sadaya kagodhog lajêng dipununjuk.
/417/ Angka 1113 Tapêlipun sakit èstri.
Godhong landêp satêkêm, brambang 3. Kapipis, manawi sampun asrêp
katapêlakên.
Angka 1114 Jampi sakit toyan kaunjuk.
Godhong gêmpur tuwin puspanyidra sami 3 lêmbar, adas sasaga, pulasari,
kajêng lêgi panjangipun sami sadariji, jong rahab 5 saga, kajêng anyang 7,
brambang 3, godhong kêji 3 lêmbar. Dipundhêplok mawi toya, kasaring nuntên
dipununjuk. Ampasipun kaparêmna ing padharan.
Angka 1115 Jampi pangunjukanipun tiyang sakit toyan.
Godhong kêpundhung 3 lêmbar, sêcang 5 saga, kajêng anyang 7 kabakar, lajêng
kagodhog kangge toya pangunjukan.
Angka 1116 Tapêlipun tiyang sakit èstri.
Godhong poksèr 3 punggêl, adas sasaga, pulasari panjangipun sadariji,
brambang 3. Kapipis lajêng dipuntapêlakên.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
86
Angka 1117 Jampi selakarang ugi kawastanan lêstrung.
Sêcang 5 saga, kajêng tinja 7 saga, cêndhana jênggi tuwin kajêng padma sami 5
saga, widara pêthak 7 saga, angkup jambe 3 saga, kara loke satugêl, jamur impês
tuwin rasuk angin sami 3 saga, adas sasaga, pulasari 5 saga, brambang 3
kabakar, êmpu kunir satunggal kairis dados 3, dri-/418/ngo 3 iris, sela karang 5
saga. Kapipis kang lêmbat nuntên kasaring lajêng kaunjuk.
Angka 1118 Jampi selakarang yèn ngumbêl.
Godhong turi brit sawungkusan, godhong pisang sadim mubêng, manis jangan
panjangipun 7 dim, pulasari panjangipun 6 dim, lajêng kagodhog kaliyan
godhong turi brit wau. Sabên enjing kaunjuk.
Angka 1119 Jampi selakarang santun warni.
Adas 3 jodho, pulasari 5 saga, kajêng tinja 5 saga, sêcang 4 saga, widara pêthak
tuwin cêndhana jênggi sami 5 saga, kajêng lêgi panjangipun sadariji kabakar,
kajêng padma 5 saga, jintên cêmêng 3 saga, kara loke satugêl, bluluk kalapa 5
saga, pala 3 wos, brambang 3 kabakar, têmu giring, têmu lawak sami 3 iris,
lajêng kapipis, dipunsaring nuntên kaunjuk.
Angka 1120 Jampi selakarang santun warni.
Godhong tanjung nèm 7 lêmbar, sarikuning nèm 7 saga, jintên cêmêng 5 saga.
Kapipis kang lêmbat tanpa toya. Yèn sampun, sinjang pêthak dipundèkèkna
cangkir lajêng dipundèkèki pipisan jampi. Yèn botên mawi jêram, mawi
brambang /419/lajêng dipunkêcêrna ing irung.
Angka 1121 Jampi encok wontên ing sirah.
Jintên cêmêng 10 saga, jintên pêthak 5 saga, mêsoyi panjangipun sadariji, sintok
panjangipun sadariji, sêprantu satunggal dipunbakar, cêngkèh 7, pala satugêl,
cabe 3, podhi 5 saga, sari 7 saga, sêkar apèn 5 saga, têki 3, sêcang 7, inggu
sakacang wose, kêdhawung 3 kabakar, mungsi 7 saga, murmak, tuwin daging
sami 3 saga, dringo, bêngle sami 3 iris, godhong lampês tuwin sembukan sami 3
lêmbar, bawang 3 siyung, lêmpuyang, têmu cêmêng, têmu lawak, têmu giring
sami 3 iris, duduh jêram pêcêl satunggal, laos 3 iris, babakan pule 5 saga, lajêng
kapipis mawi toya nuntên kasaring. Inggunipun manawi badhe ngombe sawêg
dipunjuri mawi sarêm 3 wuku, lajêng kaunjuk.
Angka 1122 Jampi encok ing sirah santun warni.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
87
Adas sasaga, pulasari 4 saga, kêmukus 3 jodho, jintên cêmêng, mêsoyi , kêtumbar
sami 5 saga, mungsi 3 saga, sintok 4 saga, sêprantu satunggal dipunbakar, jamur
brama 3 saga, sari naga 5 saga, cabe jawi satugêl, sunthi, kêncur sami 3 iris,
widara pêthak 5 saga, jae, têmu giring sami 3 iris, nuntên kapipis kaliyan toya
mawi asêm saklungsu, sarêm /420/ 3 wuku, lajêng dipununjuk.
Angka 1123 Jampi sêninjong utawi kêmatus.
Laos, kunci, têmu lawak, kunir, lêmpuyang tuwin jae sami 3 iris, kajêng manis
jangan panjangipun sadariji kabakar, brambang satunggal, bawang sasiyung,
sêprantu satunggal dipunbakar, rasuk angin 5 saga, sintok 7 saga, cabe sulah
tuwin sari sami 5 saga, ganthi 3 saga, murmak 2 saga, daging 4 saga, kêtumbar 5
saga, mungsi 3 saga, jintên cêmêng 4 saga, jong rahab 7 saga, kêdhawung 3
kabakar, pulasari panjangipun sadariji kabakar, jênitri 3, majakan 2, kêmukus 7,
lirang saklungsu, prusi sakacang wose, gadhung 10 saga, kajêng mêgatsih
panjangipun 3 dariji, kulit ulam mimi, sêcang, widara pêthak sami 5 saga. Punika
dipunpêndhêt sakdhik-sakdhik, kakintêna cêkap jampi sapisan lajêng dipunpipis,
kauwora kaliyan godhong lampês 7 lêmbar, sembukan 3 lêmbar, godhong
pandêrman 7 lêmbar, godhong tlasih 3 punggêl, bêngle, têmu lawak, lêmpuyang,
kunir, dipunbakar sami 3 iris. Dipun-garingakên, kadhêplok kangge sadhêgan.
Yèn badhe ngangge mêndhêta sajampèn dipuntoyani pêrêsan têmu tuwin
godhongan tuwin pêrêsan jêram pêcêl satunggal, /421/dipunwêwahi malih
godhong ilèr 7 lêmbar, godhong kacang tunggak 7 lêmbar, godhong gundha 3
lêmbar. Kasarêng pamipisipun mawi sarêm 3 wuku, kasaring lajêng dipununjuk.
Angka 1124 Jampi sêmêlak, manawi tiyang wawratan botên kèndêl-
kèndêl. Jampi punika prayogi kangge tiyang mêjên tuwin sakit kolerah.
Sintok 5 saga, sêprantu sadariji dipunbakar, mêsoyi sarta jintên cêmêng sami 5
saga, kêmukus 7, cabe jawi satunggal, podhi, sari sami 5 saga, murmak 4 saga,
daging 3 saga, kêtumbar, mungsi sami 5 saga, kêdhawung satunggal kabakar,
lêmpuyang prit 3 iris kabakar, têmu, kunci sami 3 iris kabakar kang satunggal
mêntah, kulit rambutan satugêl. Kapipis, dipunsaring. Sarêm 3 wuku, toyanipun
wedang panas lalajêng35
kaunjuk.
35
*#
lajêng
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
88
Angka 1125 Jampi Sênèn Kêmis prayogi tumrap tiyang èstri sêpuh nèm
lêma dhatêng badan.
Cêngkèh 3, gêlam 3 saga, kêmukus 7, jong rahab 10 saga, cabe jawi satunggal,
mrica sulah 4 saga, kêtumbar 10 saga, trawas 3 lêmbar, sêkar kêsumba 5 saga,
sêprantu satunggal kabakar, kêdhawung satunggal dipunbakar, sintok, mêsoyi
sami 5 saga, bawang sasiyung, brambang satunggal, kunir, kêncur sami 3 iris.
Kapipis mawi toya sarta asêm saklungsu, sa-/422/rêm 3 wuku, lajêng kaunjuk.
Angka 1126 Jampi samêlak kangge tiyang wawratan rah umbêl.
Kêtumbar, mungsi sami 5 saga, sintok 7 saga, sêprantu satunggal dipunbakar,
adas sasaga, pulasari panjangipun sadariji, podhi 5 saga, sari 7 saga, sêkar
kêsumba 5 saga, cêngkèh 5, pala saklungsu, mrica 7, cabe satunggal, kêmukus 7,
kapulaga tuwin murmak sami 5 saga, daging 4 saga, klabêt 3 saga, waron 3 saga,
wiji sawi, jong rahab, tuwin kajêng padma sami 5 saga, kajêng timur 5 saga,
manis jangan panjangipun sapalih dariji, brambang satunggal kabakar, têmu
lawak, lêmpuyang, kunci, kêncur sami 3 iris, jêram purut sairis, kulit babakan
maitan 5 saga, godhong salam salêmbar, babakan kêlayu, babakan dhadhap srêp
sami sadariji, kêrikan sêcang, kajêng lêgi, widara pêthak, kajêng tinja, kajêng
timur, cêndhana jênggi sami 5 saga, babakan jambu kluthuk panjangipun
sadariji, dringo, bêngle sami 3 iris. Kapipis kang lêmbat, toyanipun pêrêsan
jêram pêcêl, mawi sarêm 3 wuku. Dipunsaring lajêng kaunjukna dhatêng
sadhengah kang sakit wawratan rah umbêl, jalêr, èstri tuwin rare kang u-
/423/mur 10 utawi 15 taun kenging ngangge jampi punika.
Angka 1127 Jampi sèdhêkan36
kangge tiyang èstri nèm.
Jintên cêmêng 5 saga, mêsoyi 7 saga, sintok 5 saga, sêprantu satunggal kabakar,
kêmukus 7, kapulaga 7 saga, kêncur 2 iris, cêngkèh 5, pala saklungsu, manis
jangan panjangipun sadariji kabakar, podhi, sari, jênitri sami 5 saga, adas
sasaga, pulasari panjangipun sadariji, murmak 5 saga, daging 4 saga, sêkar pule
5 saga, mênyan madu 3 saga, êmpu kunir, têmu lawak, têmu giring, têmu tis,
kunci kuning sami 3 iris, kunci pêpêt satunggal, lêmpuyang prit, jae, sunthi sami 3
iris, alim 5 saga, dringo, bêngle 3 iris, majamuju 5 saga, sarikuning 7 saga,
karsani 6 saga, sêkar lawang 2 jodho, sêkar apèn 5 saga, jamur brama 3 saga,
36
*#
sadhêgan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
89
jamur impês 5 saga, jêram pêcêl satunggal, jong rahab sarta kêtumbar sami 7
saga, trawas 3 lêmbar, wiji sawi, wijèn, pandêki, suksma diluwih, mêgatsih sami 5
saga, klabêt 3 saga, cangkok 7, sidawayah 4 saga, kajêng tinja 3 saga, cêndhana
4 saga, widara pêthak 7 saga, kajêng garu 6 saga, waron 6 saga, mrica 5 saga,
cabe satunggal kabakar, godhong dilêm 3 lêmbar, pandhan wangi salêmbar,
sêkar kênanga kang nèm satêkêm, sêkar kanthil satunggal kapêndhêt kulitipun,
sê-/424/kar pacar jawi saêpang, sêkar pacar cina satêkem, sêkar kêmuning
satêkêm, cêndhana jênggi, klêmbak sami 5 saga, pucuk, ganthi sami 3 saga, têgari
panjangipun sadriji. Dipundhêplok kangge sadhêkan37
. Yèn badhe ngangge
mêndhêt sacêkapipun sajampèn kemawon. Dipunpipis malih mawi toya wedang
kang taksih bêntèr mawi sarêm 3 wuku, lajêng dipununjuk.
Angka 1128 Jampi sêninjong kaunjuk sawulan sapisan.
Adas sasaga, pulasari 10 saga, podhi, sari sami 5 saga, rasuk angin 3 saga, wiji
sawi, wijèn sami 5 saga, sintok 10 saga, sêprantu satunggal kabakar, jintên
cêmêng 5 saga, mêsoyi 10 saga, jintên pêthak tuwin sêkar pala sami 5 saga,
cêngkèh 5, pala saklungsu, ganthi, pucuk, murmak sami 3 saga, daging 5 saga,
cangkok 7, klabêt 3 saga, sidawayah tuwin sêkar apèn sami 5 saga, têgari 7 saga,
waron 5 saga, kajêng anyang 3, kajêng ulêt satunggal, kajêng lêgi tuwin jong
rahab sami 5 saga, manis jangan panjangipun sadriji, jaha kêling satunggal
kabakar, majakan 2, jaha lawe satunggal, unêm 3, kapulaga, kêtumbar sami 5
saga, kêdhawung 3 dipunbakar, klêmbak tuwin ragi sami 3 saga, tape uwos
saglintir, lirang saklungsu, prusi sauwos, mênyan madu sa-/425/klungsu, inggu
sakacang, kajêng sêcang tuwin widara pêthak sami 5 saga, kajêng cêndhana 3
saga, kajêng tinja 5 saga, kêmukus tuwin mrica sami 7, cabe satunggal, dringo,
bêngle, laos, jae, sunthi, lêmpuyang, kunci, kêncur, têmu lawak, têmu cêmêng,
têmu giring, têmu tis, tuwin êmpu kunir sadaya sami 3 iris, brambang satunggal,
bawang sabungkul, kêmiri gêpak satunggal kabakar, botor 3, babakan pule 5
saga kabakar, babakan salam panjangipun sadriji, kulit rambutan satugêl, isi
cubung kasiyan 5 saga, lajêng kagorèng sangan dados satunggal lajêng
kadhêplok dipundamêl sadhêkan38
. Yèn tiyang jaler kang badhe jampi namung
mêndhêta sacêkapipun lajêng kapipis malih. Ingkang kadamêl toya cokak mawi
37
*#
sadhêgan 38
*#
sadhêgan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
90
sarêm 3 wuku. Manawi ngunjuk sadalu sapisan. Yèn tiyang jalêr wau botên
gadhah anak lajêng gadhah anak.
Angka 1129 Jampi sêpêt kangge tiyang gadhah rare 40 dintên.
Kapur barus 3 saga, tinggi satunggal, manis jangan panjangipun sadriji, jintên
pêthak 5 saga, mêsoyi, sintok sami 7 saga, sêprantu satunggal kabakar, majakan
3, kunci 3 iris, adas sasaga, pulasari 5 saga, podhi 3 saga, sari 5 saga, mênyan
madu 5 saga, cêngkèh 7, pala satugêl, sarikuning 5 saga, jaha lawe 2 iji, jaha
kêling 2, cabe satunggal, mrica 5 saga, kêmukus 7, kêncur 3 iris, kapulaga 5
saga, mur-/426/mak 4 saga, daging 3 saga, unthuk cacing dipunbakar kang
ngantos abrit, jambe amilih kang bundêr 3 iris, kopi jalêr 3, sidawayah 5 saga,
sêkar pule 10, waron 5 saga, klabêt 4 saga, wiji sawi 5 saga, têki, cangkok sami 7,
sêkar lawang 3, sêkar apèn 5 iji, sêkar padma tuwin sêkar suksma diluwih sami 5
saga, mêgatsih panjangipun 3 dariji, pandêki 7 saga, tlutuh pilang 3 glintir,
pucuk, ganthi, klêmbak, jadham sami 3 saga, sêcang 5 saga, widara pêthak 7
saga, cêndhana 3 saga, kajêng tinja 3 saga, kajêng lêgi 5 saga, kêdhawung 3
kabakar, isi kêcubung wulung 4 saga, isi jêram pêcêl satunggal. Sadaya êmpon-
êmpon kairis-irisiris39
kang tipis-tipis, kakumbah kaliyan toya apu. Dipunpe
ingkang garing lajêng dipunpipis malih kangge sadhêkan40
. Ing ngandhap punika
namanipun sadaya êmpon-êmpon sarta gogodhongan ingkang badhe kangge.
Dringo, bêngle, jae, sunthi, kêncur, laos, lêmpuyang, kunci, kunir, têmu lawak,
têmu cêmêng, têmu giring, têmu tis, têmu glènyèh pêthak sami 7 iris.
Punika gêgodhonganipun: godhong kêmarogan 7 lêmbar, godhong tlasih 3
punggêl, godhong gondhang kasih 3 punggêl, godhong ilèr 7 lêmbar, godhong
lampês 3 punggêl, /427/sembukan 7 lêmbar, dhukut jarêm satêkêm, rumput
grinting satêkêm, oyot rumput lungan 3, tuwin oyot lêmpuyangan satêkêm, oyot
tapak liman 3, tuwin rajasa satêkêm, godhong wali kadhep 3 lêmbar, pupus
godhong garut 7 lêmbar, godhong pakis kawat satêkêm, godhong mêniran
satêkêm, godhong grêgês otot satêkêm, godhong krêmah satêkêm, godhong gêtas
watu 3 lêmbar, godhong gêmpur 3 lêmbar, godhong gêmprit 3 lêmbar, godhong
sangka sêrut 7 lêmbar, godhong ila-ila 7 lêmbar, godhong saga satêkêm, godhong
pulutan 7 lêmbar, godhong sidaguri 3 punggêl, godhong sinom satêkêm, godhong
39
*#kairis-iris
40 *#
sadhêgan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
91
kara pêthak 7 lêmbar, godhong apa-apa satêkêm, godhong waru 4 punggêl,
pisang suluh saulêr, pisang mêntah 3 ulêr, wuluh 7 ros, godhong cipir 7 lêmbar,
godhong klayu 7 lêmbar, godhong têtêr 7 lêmbar, godhong jambe 3 punggêl,
janur jêne 3 tangkêp, pupus nanas 3, godhong dlima pêthak satêkêm, bung
glonggong saêpang, godhong tundhung 7 lêmbar, godhong orang-aring punggêl,
pucuk sujèn 3, sêpêt klapa ijêm panjangipun sakilan agêngipun 2 driji, pupug-
/428/an lèr wetan 2 jumput, babakan pule 3 jumput, godhong salam 7 lêmbar,
godhong surèn 7 lêmbar, babababakan41
dhuwêt panjangipun 4 driji, godhong
jêram macan, godhong jêram pêcêl, godhong jêram purut sami 7 lêmbar, kulit
manggis sapalih, kulit rambutan satunggal, kulit jêram cina satêkêm, godhong
jambêt bol, godhong jambêt kalampok, godhong jambêt kluthuk sami 7 lêmbar,
godhong dhadhap srêp, godhong gêmpol, godhong pucung sami 3 lêmbar,
godhong wungu 7 lêmbar, babakan kênanga panjangipun 7 driji, babakan kanthil
panjangipun 2 driji, godhong kêmuning, godhong pacar jawi, tuwin pacar cina
sami satêkêm. Sadaya punika kagorèng ing sangan nuntên kapipis kang lêmbat
kadadosakên sadhêgan. Yèn badhe ngangge mêndhêta sajampèn kemawon sarta
naming kaunjuk sapisan. Toyanipun cokak mawi sarêm 3 wuku sabên jampi
makatên.
Angka 1130 Jampi kangge yèn sampun 40 dintên.
Adas 4 saga, pulasari 5 saga, kajêng lêgi 3 saga, manis jangan panjangipun
sadariji, sêprantu satunggal kabakar, kêmukus 7, majamuju 10 saga, sarikuning 7
sa-/429/ga, podhi 7 saga, sari 7 saga, daging 7 saga, majakan 3, jaha lawe 3,
jaha kêling 2, cangkok abrit tuwin sidawayah sami 10 saga, ragi 5 saga, sêkar
padma 7 saga, oyot têgari panjangipun 3 dariji, kajêng garu ramês 7 saga.
Kajêng sadaya kakêrik lajêng dipundhêplok. Kapipis, toyanipun dipunwori jêram
pêcêl sarta sarêm 3 wuku.
Angka 1131 Jampi singgul kadamêl ngêdalakên angin.
Jintên cêmêng, pêthak sami 15 saga, kêmukus 15, mêsoyi, sintok panjangipun
sami sadariji, sêprantu satunggal kabakar, dringo panjangipun sadariji, bêngle,
kêncur sami 5 iris, jêbug 3 iris, angkup jambe nèm satunggal, pêrêsan jêram
pêcêl satunggal, sarêm 3 wuku. Kapipis lajêng kaunjuk.
41
*#
babakan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
92
Angka 1132 Jampi kocokan manawi tiyang èstri badhe gadhah lare, atau
kasêsa anyakiti.
Mrica 7, laos, cabe sami 3, bawang sasiyung, sintok, mêsoyi, jintên pêthak sami 5
saga, sêprantu satunggal kabakar, susuh tikus 3 saga, cangkang tigan ayam
angrêm sacuwil, dringo sasaga, bêngle 3 iris, kêtumbar 6 saga, kêncur 3, sunthi
sami 3 iris, angkup waru 3 punggêl, lingsah klêntik enggal sasendhok alit kaliyan
to-/430/ya. Kapipis, dipunsaring lajêng kaunjuk.
Angka 1133 Jampi kocokan kangge tiyang wawrat sêpuh.
Têmu lawak, têmu pêthak, lêmpuyang sami 3 iris, bawang 2 siyung, dringo,
bêngle sami 3 iris, kajêng lêgi, manis jangan panjangipun sami sadariji, sintok 10
saga, sêprantu satunggal kabakar, pala satugêl, cabe satunggal, laos 3 iris, mrica
5 saga, kêmukus 7, jong rahab 10 saga, kêtumbar 10 saga, mungsi 5 saga,
godhong têtêr, godhong girang sami 3 lêmbar karajang kang lêmbat. Jampi
dipunpipis lajêng dipununjuk.
Angka 1134 Panunggilanipun jampi kocokan.
Cêngkèh 5, pala satunggal, mrica 15, cabe kang agêng satunggal kabakar,
sêprantu satunggal sami kabakar, kajêng anyang tuwin kêdhawung sami
satunggal, ganthi 3 saga, sintok sami 3 saga, mêsoyi 5 saga, manis jangan
panjangipun sadariji, kajêng lêgi 5 saga kabakar, kêtumbar 5 saga, trawas
salêmbar, jintên pêthak 3 saga, cabe satunggal, cabe sulah 3 saga, jong rahab 5
saga, sêkar apèn 3 saga, susuh tikus 5 saga, sungut urang satunggal, dringo,
bêngle, têmu lawak, têmu cêmêng, laos sami 3 iris, kêncur /431/sairis, kunir 7 iris,
bawang jalêr kang alit satunggal, godhong waru 3 punggêl, gagang sêdhah 7 ros.
Kapipis kaliyan toya, kasaring lajêng kaunjuk.
Angka 1135 Panunggilanipun jampi kocokan.
Sabên dalu padharanipun dipun-gosok ing lingsah cacil ingkang waradin.
Angka 1136 Jampi kocokan kangge tiyang badhe gadhah rare.
Dringo, bêngle, lêmpuyang sami 3 iris, sintok 5 saga, pucukipun cabe 3, sêprantu
satunggal dipunbakar, kêtumbar, mungsi sami 5 saga, jong rahab 10 saga, gêlam
7, jintên cêmêng 5 saga, mêsoyi, kêmukus sami 7 saga, bawang sasiyung. Kapipis
kaliyan toya lajêng kaunjuk.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
93
Angka 1137 Jampi kocokan malih.
Cabe 3, lêmpuyang, dringo, bêngle sami 3 iris, sintok 5 saga, sêprantu satunggal
dipunbakar, kêtumbar, jong rahab, gêlam, tuwin jintên cêmêng sami 5 saga,
kêmukus 7, bawang sabungkul kabakar. Kapipis, toyanipun cokak, kasaring,
sarêm 3 wuku, lajêng kaunjuk.
Angka 1138 Jampi kocokan kangge tiyang sakit kasrêpên ingkang katingal
agêng padharanipun.
/432/ Mrica sacêkothokan, laos 7 iris, cabe 3, bawang jalêr 1, sintok, mêsoyi,
jintên pêthak sami 5 saga, sêprantu satunggal kabakar, wiji sawi 5 saga, susuh
tikus 3 saga, kulit tigan ayam angrêm satunggal kabakar, dringo panjangipin
sadariji, lingsah klêntik enggal sasendhok bêling, lajêng kapipis kaliyan toya,
dipununjuk.
Angka 1139 Jampi kocakan kangge tiyang badhe gadhah lare, kawastanan
jampi papêthak.
Cabe satunggal, lêmpuyang 3 iris, sintok saros dariji, sêprantu satunggal
dipunbakar, kêtumbar, mungsi, jong rahab, gêlam, jintên cêmêng sami 3 saga,
mêsoyi panjangipun sadariji, kêmukus 7, bawang sasiyung, laos 3 iris, sêdhah
têmu rose 3 lêmbar, lingsah klêntik enggal sasendhok. Sadaya kapipis kang
lêmbat, toyanipun cokak. Pangunjukipun ugi kaliyan cokak kang sampun kaêngêt
bêntèr mawi sarêm 3 wuku sarta ing dalêm manah anyuwuna pitulung ing Gusti
Allah, sagêdipun lairing jabang bayi sarta wilujêng botên kêkirangan satunggal
punapa.
Angka 1140 Jampi sur.
Kulit isi kluwih 3 kabakar, mripat kunir 7, mripat kunci mêntah, matêng 3, mripat
sunthi mêntah 2, matêng satunggal, sêkar sêdhah sawatawis, toyanipun cokak
kang kêcut sase-/433/ndhok agêng, lajêng dipunpipis, kaunjuk sabên enjing.
Angka 1141 Panunggilanipun jampi sur.
Bawang 3 siyung, jae 3 iris, kêmukus 7, cabe satunggal, sarêm 3 wuku, uwos
sajumput, pupus godhong lau-lau 3 punggêl, walungsungan sawêr panjangipun
sadariji. Kapipis kaliyan wedang panas, kaunjuk sabên enjing.
Angka 1142 Jampi yèn sontên tuju wangi, nami jampi colong.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
94
Mungsi, jintên cêmêng sami 5 saga, manis jangan panjangipun sadariji, cêngkèh
5, pala satugêl, kêtumbar 10 saga, mungsi, wiji sawi sami 5 saga, sêprantu
satunggal kabakar, kêmukus tuwin jêmaki sami 7, kêdhawung 3 kabakar, cabe
satunggal, dringo, bêngle sami 3 iris, brambang 3, bawang 3 siyung. Toyanipun
pipisan godhong sangka, godhong rêmpêlas, godhong lêgundhi, godhong sêdhah
têmu rose sami 3 lêmbar. Pamipisipun mawi sarêm 3 wuku, nuntên dipun-
galindhingi. Sabên rare sampun tilêm dipununtal, lare wau dados saras,
panêdhanipun eca.
Angka 1143 Jampi têmu kunci kangge tiyang èstri nèm.
Sintok 5 saga, sêprantu satunggal kabakar, jintên cêmêng tuwin mêsoyi sami 5
saga, kêncur 3 iris, kêmukus 7, /434/manis jangan panjangipun sadariji, cabe 3,
pala 2 saga, rumput sapran 5 saga, podhi 3 saga, sari 5 saga, murmak 5 saga,
daging 3 saga, majakan 3, jênitri, cangkok sami 7, majamuju, kêrsani sami 3
saga, tlutuh pilang saglintir, sarikuning 3 saga, kunci kuning 3 iris, lajêng
kadhêplok tuwin kapipipis, dipunpêrês kaunjuk.
Angka 1144 Panunggilanipun jampi têmu kunci ugi kangge tiyang èstri
nèm.
Têmu kunci kang kuning 5, êmpu majakan ingkang alit satunggal. Kapipis kang
lêmbut mawi jêram pêcêl sarta sarêm 3 wuku utawi toya lajêng kaunjuk.
Angka 1145 Jampi tuju laos tumrap tiyang kakathahên kuwayanipun.
Cêngkèh 2 sèn, kêdhawung 20, sêkar pala ½ sèn, jintên pêthak 2 sèn, adas sasèn,
mrica sulah 3 sèn, laos garing sasèn, mungsi sasèn, jintên cêmêng 2 saga,
bawang 10 sèn, bêngle 3 saga, pala 5 sèn, manis jangan 2 sèn, jae garing 5 sèn,
kêncur garing, mêsoyi, sintok sami 2 sèn, kajêng lêgi, kêmandèn, sarta ganthi
sami 2 sèn, mungsi 2 sèn, jong rahab sasèn, kêmukus 1 ½ sèn. Racikan sadaya
punika kakumbah /435/dipunpe. Yèn sampun garing lajêng kagorèng ing sangan
nuntên kadhêplok dipundadosakên sadhêkan42
. Karimatana ing gêndul. Sabên
badhe jampi dipunpipis malih mawi toya asêm lami utawi cokak.
Angka 1146 Jampi tuju laos jampi sur kangge ngêdalakên kuwaya.
Sintok panjangipun sadariji, sêprantu satunggal dipunbakar, jae 3, jintên pêthak
10 saga, mêsoyi, jong rahab sami 10 saga, kêmukus 7, mrica sulah 10 saga,
42
*#
sadhêgan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
95
cêngkèh 7, pala ½, bawang jalêr 3, sunthi, kêncur, laos sami 3 iris, toyanipun
dhêplokan pace satunggal, cokak sawatawis, sarêm sajumput. Dipunpipis lajêng
kasekaa bakaran krèwèng kang ngantos katingal abrit. Pangunjukipun 2 kenjing.
Angka 1147 Yèn sampun jampi laos wau lajêng kaunjukana jampi punika:
Brambang satunggal, manis jangan panjangipun sadariji, kêncur 3 iris sami
dipunbakar, sêcang 5 saga, jong rahab 5 saga. Dipunpipis, kaunjuk. Gènipun
jampi rambah kaping 2.
Angka 1148 Panunggilanipun jampi tuju laos kangge tiyang mêntas
gadhah rare, kaunjuk ing wanci enjing /436/rambah kaping 2.
Kêtumbar, mungsi sami 3 saga, cabe satunggal kabakar, mrica 7, jintên pêthak 3
saga, kajêng lêgi saros dariji, kêdhawung satunggal kabakar, mêsoyi 3 saga, laos
3 iris, kajêng anyang 2 kabakar, bawang sasiyung, inggu sauwos. Sadaya kapipis
kang lêmbut, dipuntoyani cokak kaliyan lingsah kalapa enggal sasendhok bêling,
sarêm 3 wuku, lajêng kaunjuk.
Angka 1149 Jampi tuju sontên pangunjukipun inggih wanci sontên.
Jintên cêmêng 5 saga, mêsoyi, manis jangan panjangipun sami sadariji, kajêng
lêgi 5 saga, kêtumbar 10 saga, mungsi 7 saga, kêdhawung 3, jêmaka satunggal,
cabe satunggal, brambang satunggal, bawang 3 siyung, kêncur 3 iris, kajêng
anyang 3, daging 3 saga, pala 2 saga, wêwah kajêng rasuk angin. Kapipis,
toyanipun jawi lajêng kaunjuk.
Angka 1150 Jampi tuju sontên mawi godhong mêniran.
Jintên pêthak 5 saga, mêsoyi 10 saga, kajêng lêgi panjangipun sadariji, manis
jangan 5 saga, kêtumbar 10 saga, mungsi 3 saga, wiji sawi 3 saga, kêmukus 7,
sêprantu satunggal dipunbakar, kadhawung 3, jong rahab 7 saga, jêma-/437/ka 3,
cabe satunggal, dringo, bêngle, kêncur sami 3 iris, brambang satunggal, bawang
sasiyung kabakar ing latu mêrang, lajêng kapipis. Pangunjukipun sabên sontên
laminipun pitung dintên.
Angka 1151 Jampi tuju sunthi panunggilanipun jampi sur.
Jintên cêmêng, jintên pêthak, wiji sawi, jong rahab sami 5 saga, sêprantu
satunggal dipunbakar, mêsoyi 10 saga, mrica sulah 7, pucukipun cabe 3, kêmukus
7, pala saklungsu, cêngkèh 5, bawang 3 siyung, sunthi, kêncur sami 3 iris,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
96
kêtumbar 10 saga, mungsi 5 saga. Kapipis lajêng dipunsaring. Kawêwahana
asêm saklungsu, sarêm 3 wuku, lajêng kaunjuk.
Angka 1152 Jampi rare sawanên kalêbêt.
Jintên cêmêng, mêsoyi sami 2 saga, bêngle sairis, bawang sasiyung, godhong
inggu 2 pang. Kapipis kang lêmbat nuntên kaseka paku, kabêsmi kang ngantos
abrit lajêng kaunjuk.
Angka 1153 Jampi cicalan kangge tiyang sakit pulung manah,
dipunwastani jampi sorok.
Kêtumbar 5 saga, cêngkèh 5, pala sapalih, klêmbak, jintên cêmêng, jintên pêthak
sami 5 saga, mêsoyi panjangipun sadari-/438/ji, cabe satunggal, mrica cêmêng 5
saga, kêmukus 7, sêkar kêsumba 5 saga, trawas salêmbar, mungsi 5 saga, manis
jangan panjangipun sadariji, kajêng lêgi 4 saga, kêdhawung 3 kabakar, sunthi,
kêncur, jae, laos, dringo, kunci, bêngle, têmu lawak sami 3 iris, jêram purut
sairis, kêmiri satunggal dipunbakar, inggu sauwos, brambang satunggal, bawang
3 siyung. Kagorèng sangan, dipundhêplok kadamêl sadhêkan43
. Yèn badhe
ngangge amêndhêta sacêkapipun jampi sapisan, kapipis malih kang lêmbat.
Dipunwêwahi jêram pêcêl satunggal, sarêm 3 wuku, lajêng kaunjuk.
Angka 1154 Jampi udal-udal kuwaya.
Laos sasirah ayam, jae sadariji panuduh, kêncur 3, kajêng ulêt 3 kabakar,
kêdhawung 3, pala, bawang jalêr sami satunggal, cêngkèh 7, manis jangan
panjangipun sadariji, dringo satunggal ros dariji, cabe 3 kabakar, jintên pêthak,
kêtumbar sami 7 saga. Sadaya kapipis kang lêmbat, yèn sampun lajêng kasekaa
obong-obongan wingka kang mêngangah, toyanipun cokak lajêng kaunjuk.
Angka 1155 Jampi tiyang èstri kang wanci satêngah sêpuh.
Cabe 3, cêngkèh, têmu, kunci sami 3 iji, lêmpuyang 3 /439/iris, jintên cêmêng 3
jumput. Dipunpipis kasukanana cokak sarta sarêm, tanpa toya sanèsipun.
Angka 1156 Jampi kangge tiyang jalêr nèm.
43
*#
sadhêgan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
97
Cabe 3, lêmpuyang 3 iris, godhong jêram pêcêl 3 lêmbar, cêngkèh, arêng sujèn,
arêng sapu sami 3 iji, wit bêngkowang sadariji pasagi. Kapipis kang lêmbat,
toyanipun cokak sarta sarêm 3 wuku.
Angka 1157 Jampi wancak kangge tiyang kang sakit cacarên tuwin
gabagên manawi sampun 40 dintên.
Jintên pêthak 5 saga, mêsoyi panjangipun sadariji, pucuking cabe 3, manis
jangan panjangipun sadariji kabakar, kêncur 3 iris, angkup jambe nèm satunggal,
sêdhah 3 lêmbar, brambang satunggal kabakar, lajêng kapipis, dipunsaring mawi
sarêm 3 wuku, nuntên kaunjuk.
Angka 1158 Panunggilanipun jampi cacarên tumrap tiyang sêpuh tuwin
rare ingkang sampun kasapih inggih prayogi.
Jintên cêmêng 4 saga, mêsoyi 5 saga, dringo, bêngle sami 3 iris, angkup jambe
nèm satunggal, sêdhah têmu rose 2 lêmbar, brambang satunggal kabakar.
Kapipis, dipununjuk sapisan mawi sarêm 3 wuku.
Angka 1159 Jampi yèn karaos ususi-/440/pun kêmambang.
Podhi, sari sami 4 saga, murmak sami 3 saga, kêtumbar 5 saga, trawas 3 lêmbar,
gêlam 4 saga, adas 2 saga, pulasari panjangipun 2 ros dariji, widara pêthak 3
saga, sêcang 3 saga, pucuking cabe 3, toya jêram pêcêl sarta sarêm 3 wuku,
lajêng kaunjuk ing sadèrèngipun kalêbêtan punapa-punapa.
Angka 1160 Jampi kadhas todhi korèpên.
Kadhas tuwin korèp wau kakumbah kang rêsik nuntên bakara bolipun jambu bol
mete, lingsahipun dipun-gosokna ing sasakit wau. Ingkang sampun kalampahan
lajêng mantun.
Angka 1161 Jampi parêm suku abuh.
Laos 3 iris, cabe 5 iji, jamur impês 3 saga, uwos 2 jumput, sarêm sajumput.
Kapipis kangge toya amarêmakên wau arak kaliyan cokak.
Angka 1162 Panunggilanipun jampi abuh.
Laos 3 iris, babakan pule 5 saga, sintok 4 saga, pala 2 saga, mêsoyi panjangipun
sadariji. Kapipis dipuntoyani cokak. Sabên badhe ngangge dipun-ngêt kang
ngantos panas.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
98
/441/ Angka 1163 Jampi suku abuh.
Kajêng sawêr dipun-gosok ing cokak lajêng kaparêmna ing suku ingkang abuh
wau.
Angka 1164 Jampi panu sêkar.
Amêndhêta layoning sêkar pangantèn tuwin sêkaripun tiyang ingkang ngangkat
birahi sami kagosokna ing panu. Sarta amêndhêta laos 3 iris, têmu lawak sairis.
Dipunpipis kaliyan uwos sajumput. Kadamêla anglulur, toyanipun cokak.
Angka 1165 Jampi bêlak utawi bêrak.
Tracak menda dipunbasmi, awunipun dipunpipis kang lêmbat lajêng kakècèk
kaliyan gajihipun tuwin gajih lêmbu, gajih babi, sarta lingsah kalêntik lajêng
kaosèr-osèrna sarana wulu ayam ing wanci enjing tuwin sontên.
Angka 1166 Jampi suku sakit kang raos pêjah, dipunwastani dhêngên.
Kenging kangge tiyang sêpuh tuwin rare alit.
Godhong lêgundhi satêkêm, godhong sêre sakilan, kajêng gêsang sagêgêm.
Kagodhog kaliyan toya sagantên utawi arak lajêng kadamêla ngêkum suku. Yèn
sêpên toya laut kalintua sarêm kemawon sabathok.
/442/ Angka 1167 Jampi suku yèn karaos botên sagêt44
lumampah.
Kulit warak kabasmi, arêngipun kapipis kaliyan kajêng rasa mala, toyanipun arak
utawi cokak kang sampun dipun-godhog nuntên kapopokakên ing suku,
katutupana panggangan godhong senthe cêmêng.
Angka 1168 Jampi sakit suku kang tanpa tatu tuwin abuh nanging lumpuh.
Punika kawastanan katêdha dhêngên.
Cucak warak 5 saga kagosok kaliyan kajêng rasa mala, toyanipun ciyu. Sabên
badhe ngangge dipunbêntèrakên malih lajêng kawêdhakakên utawi anganggeya
borèh sambêtan êpang senthe panjangipun sadariji, godhong landêp 3 punggêl,
dipunbuboni45
sambêtan kados ing ngandhap punika:
Dringo 3 iris, bawang sasiyung, kunir 3 iris, toyanipun sapalih cokak. Yèn
ngangge kapara kang panas angêt. Kaborèhakên ing ros-rosan suku nuntên
amangganga godhong senthe ambuntêl suku ingkang sampun kaparêman
sambêtan wau.
Angka 1169 Jampi sakit tatu ing kuku.
44
*#
sagêd 45
*#
dipunbumboni
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
99
Kukunipun kumbaha kang rêsik ing pundi kuku ingkang katingal biru, kagunting.
Amêndhêta sêtansêhgrun saklungsu, tawas 10 /443/saga kabakara ing krèwèng
kang ngantos gosong, nuntên kapipis garingan, kadamêl bubukan. Kauwur-
uwurna kuku kang tatuh46
wau lajêng dipunbalêbêt ing sinjang kang rapêt.
Sampun ngantos kenging awu sarta wêdhi utawi sampun ngantos kenging toya.
Dene sabên badhe ngumbah dipunkilènana sarana wulu ayam. Yèn sampun rêsik
lajêng kajampènana malih. Sadintên kakumbah sarta jampi kaping 2 enjing
sontên.
Angka 1170 Panunggilanipun jampi tatu ing kuku.
Pupus dhadhap 3, prusi sakacang, sêkul saklungsu. Kapipis dipundamêla plèstêr
lajêng kaangge ing kuku kang sakit wau.
Angka 1171 Jampi kowak.
Godhong sangko punika gosrut 7 lêmbar dipunêpe ingkang garing nuntên
dipunpanggang tuwin angobonga suwèkan sinjang wulung panjangipun sadariji,
nuntên sami kapipisa kang lêmbat kadadosakên bubukan, kawur-wurna.
Sasampunipun tatu wau dipunkumbah ing wedang. Godhogan godhongan kang
kenging kadamêl wêjah tuwin godhogan êmpon-êmpon kang kenging kadamêl
wêjah mawi kapipis lajêng dipun-godhog.
Angka 1172 Panunggilanipun jampi tatu ing kuku.
Prusi 2 bagean, tawas sabagean kabakar ing krèwèng kang ngantos garing,
lajêng dipunwur-wurakên ing tatu, sasampu-/444/nipun kapipis lêmbat.
Panganggenipun enjing sontên lajêng kablêbêt ing sinjang, sampun ngantos
kenging toya tuwin awu punapa malih siti. Ing sabên enjing kakumbah ing
wedang nuntên dipunkilèni ing wulu ayam.
Angka 1173 Jampi suku kowak.
Amundhuta godhong grafita kapusus, dipuntutupakên ing tatu namung salêmbar
sadintên santun kaping 3. Dene yèn angumbah suku, wedang panas sarta
dipunworana tawas saklungsu. Godhong grafita punika yèn ngupados ing pundi
panggènan tamtu ana.
46
*#
tatu
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
100
Angka 1174 Parêm suku.
Bêngle, kêncur, laos, ati kunir, lêmpuyang êmprit sadaya sami 3 iris, cêngkèh 7,
pala 2 saga, mêsoyi 5 saga, mrica sulah 7 saga, cabe jawi satunggal, oyot sêre 7
saga, mungsi 3 saga, cabe sulah 4 saga, cêndhana 5 saga, kajêng tai 3 saga,
widara pêthak, garu ramês, kulit jêram purut sami 5 saga, uwos sajumput, manis
jangan panjangipun sadariji, sêcang 5 saga. Kapipis, toyanipun ciyu tuwin cokak.
Angka 1175 Panunggilanipun parêm suku.
/445/ Cabe satunggal, sunthi, kêncur sami 3 iris, sintok 5 saga, sêprantu
satunggal, manis jangan panjangipun sadariji sami dipunbakar, mrica pêthak 5
saga, mrica cêmêng 4 saga, kêmukus 7, adas somah, pulasari 5 saga, mêsoyi 4
saga, grêgês otot 5 saga. Dipunpipis toyanipun arak kaliyan cokak.
Angka 1176 Parêm rapuh kangge bobok suku santun warni. Manawi kang
sakit sampun langkung 40 dintên, panganggènipun jampi punika ngantos
sawulan.
Adas 5 saga, pulasari 10 saga, waron 7 saga, jintên cêmêng, sari naga, jong
rahab sami 10 saga, klabêt 5 saga, cabe satunggal, kêmukus 7, têgari 10 saga,
pucuk 8 saga, pala 5 saga, jêram purut sairis, godhong dilêm 7 lêmbar, sêcang 10
saga, widara laut 8 saga, kajêng tinja 5 saga, kajêng rasamala 10 saga, kajêng
garu cina naminipun kajêng kilam 5 saga, manis jangan, sintok, mêsoyi, kajêng
mêgatsih, slingsot sami 10 saga, bêngle, têmu lawak, têmu giring, kunir, kêncur,
lêmpuyang, laos sami 3 iris, bonggol sêdhah 3 punggêl, kajêng timur 15 saga,
babakan turi brit panjangipun 3 dariji, asêm a-/446/brit 2 ros dariji pasagi,
waron 5 saga, kêmukus 7, pucuk 5 saga, unêm 5 kabakar, klêmbak 5 saga, sarêm
sajumput, sintok 10 saga. Sadaya dipundhêplok lajêng kapipis. Sabên badhe
ngangge kagodhog kaliyan ciyu tuwin cokak. Racikan punika wau manawi tiyang
gadhah lare langkung saking 40 dintên.
Angka 1177 Parêm suku kangge tiyang èstri mêntas rencang rare.
Pala satunggal, mêsoyi panjangipun sadariji, kajêng lêgi saros dariji, sintok 2 ros
dariji, kajêng timur 2 saga, cabe 7, jong rahab 5 saga, adas sajumput, kêmukus,
mungsi sami 5 saga, bêngle, kêncur sami 3 iris, jintên cêmêng 5 saga, godhong
turi brit 3 punggêl, lajêng kapipis, toyanipun ciyu kaliyan cokak.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
101
Angka 1178 Panunggilanipun parêm suku kangge tiyang èstri ingkang
rencang rare.
Cabe, sunthi, kêncur sami 3 iji, sintok, sêprantu sami saros dariji, manis jangan
panjangipun sadariji, mrica pêthak, cêmêng, tuwin kêmukus sami 7 iji, adas 5
saga, mêsoyi saros dariji, grêgês otot 5 saga, lêmpuyang, bêngle sami 3 iris, oyot
sêdhah 10 saga, /447/sêkar tanjung 5 saga, sêkar kênanga 3. Dipunpipis lajêng
kaukup dipunborèhakên ing suku.
Angka 1179 Jampi saraban ing suku kangge pawèstri ingkang sawêg
rencang rare.
Sintok 5 saga, sêprantu satunggal dipunbakar, jintên cêmêng 5 saga, jintên
pêthak 3 saga, mêsoyi 5 saga, jong rahab 7 saga, kêmukus 3, cêngkèh 2, pala 2
saga, klêmbak 5 saga, kajêng tinja 4 saga, cêndhana 5 saga, widara pêthak 5
saga, kajêng sêcang 3 saga, dringo, bêngle, lêmpuyang, kêncur sami 3 iris,
bêsole, brambang sami satunggal, bawang sasiyung, kêdhawung satunggal
kabakar, waron tuwin wiji sawi sami 3 saga, manis jangan panjangipun sadariji,
jae, sunthi sami 3 iris, klabêt, ganthi, pucuk sami 3 saga, têgari 5 saga, sêre
sairis, babakan pule, kulit rajungan, tuwin kêpithing sami 2 saga, kulit mimi 5,
kopyah lami, cindhe amoh, sakêlat abrit sami 3 saga sarta sami kabêsmi, jamur
brama, jamur impês sami 3 saga, tinja sawêr sawa 2 saga, têmu lawak tuwin
kunir sami 3 iris, jêram purut sairis, jêram pêcêl satunggal, kaliyan kulit tuwin
pêntilipun, jêram macan 3 saga, godhong lêgundhi 3 punggêl, godhong sêmbung
/448/salêmbar, godhong jarak brit salêmbar. Kapipis kaliyan toya. Bêninganipun
dipunombèkakên, dene kang kasar lajêng dipunparêmna ing sukunipun.
Angka 1180 Jampi encok ing suku.
Cabe 3, sunthi, kêncur sami 3 iris, sintok panjangipun sadarji, sêprantu 3
kabakar, manis jangan panjangipun sadariji, mrica pêthak 15, mrica cêmêng 10,
kêmukus 7, sari naga 5 saga, adas 3 saga, pulasari panjangipun sadariji, mêsoyi
panjangipun sadariji, grêgês otot satêkêm. Dipunpipis, toyanipun cokak sarta
sarêm 3 jumput. Kagodhog mangêt-mangêt, dipunborèhakên.
Angka 1181 Jampi sakit suku abuh.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
102
Uwit kalici kang alit kapêndhêta oyotipun panjangipun kalih dariji. Kadhêploka
kaliyan singgang pantun. Dipunpêrês kapêndhêt toyanipun. Punika wontên jae
abrit manawi kalawak satêkêm. Dipun-godhog lajêng kagosokna kang abuh.
Angka 1182 Panunggilanipun jampi suku sakit.
Laos 3 iris, bawang 3 siyung, mêsoyi panjangipun sadariji, pala satugêl, ganthi 3
saga, mrica 7, /449/godhong blimbing wuluh 3 punggêl. Kapipis kaliyan toya
tawa lajêng kaborèhakên ing suku.
Angka 1183 Jampi suku kang karaos bêgêl47
tuwin linu, lare, tiyang sêpuh
kenging ngangge.
Babakan pule 15 saga, sintok panjangipun sadariji, sêprantu satunggal kabakar,
jintên pêthak 7 saga, mêsoyi, manis jangan panjangipun sami sadariji kabakar,
mrica 25, têki wangi, cabe sami 5 iji, kêmukus 15 iji, waron 7 saga, sunthi, kêncur
sami 3, laos 7 iris, lêmpuyang 3 dim, jae panjangipun sadariji, têmu lawak,
bêngle, têmu giring sami 3 iris, sêre panjangipun sakilan, jêram purut sairis,
pandhan wangi 3 lêmbar, rumput rajatawa 7 lêmbar, kucai satêkêm, uwoh jarak
cina 3 iji, woh jarak brit 3. Kapipis lajêng dipunkukusakên dang. Sabên badhe
ngangge, toyanipun ciyu dipun-ngêt.
Angka 1184 Jampi suku ngêthok.
Jintên cêmêng sagêgêm dipunpipis, kauworna cokak kang tulèn lajêng dipun-ngêt
mangêt-mangêt, kaborèhna ing suku.
Angka 1185 Jampi sakit mripat kalilipên.
Mripat wau dipuntutupana srêbèt, lêrês ing mripat dipuncêpêngi /450/dangunipun
sajam lajêng mantun. Yèn botên mangkatên48
, mripatipun karambanga ing toya
sarangan inggih lajêng amulyakakên.
Angka 1186 Jampi susu kamisandhanên kang nuju nêsêpi.
Godhong slèdri 3 punggêl, oyotipun sadriji pasagi, adas 3 somah, pulasari
panjangipun sadariji, nuntên kapipis kang lêmbat lajêng kakukus dang, toyanipun
cokak. Manawi badhe kangge kangêt mangêt-mangêt, kaborèhakên.
Angka 1187 Jampi sakaloran ing sirah.
Godhong cubung 2 lêmbar kapusus kaliyan apu, kagosokna ing cêngêl
mangandhap dumugi ula-ula. Sadintên kagosoka kaping 2 dumugi samantunipun.
47
*#
pêgêl 48
*#
makatên
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
103
Angka 1188 Jampi bêngang ing lêbêt pawèstrèn.
Klungsu 7, cabe jawi satunggal sami dipunbakar kang ngantos dados arêng,
nuntên kapipis garingan ingkang lêmbat lajêng dipunwur-wurakên.
Angka 1189 Pilis sakaloran.
Oyot sêkar wora-wari pêthak tuwin oyot sêkar mlathi susun sami 3 dariji, jintên 5
saga, mêsoyi, sintok sami sadariji, manis jangan sadariji dipunbakar, cêngkèh 5,
pala satugêl, jae, kêncur sami 3 iris, bawang sasiyung. Dipunpipis kaliyan toya
jêram pêcêl, lajêng kangge pilis.
/451/ Angka 1190 Panunggilanipun pilis sakaloran.
Oyot mangkokan, oyot kelor kang alit, oyot mandhakaki sami 3 dariji, jae, kêncur
sami 3 iris, wiji sawi 5 saga, kaliyan toya jêram pêcêl kangge mipis ingkang
lêmbat lajêng dipunpilisakên.
Angka 1191 Panunggilanipun jampi sakaloran.
Kêncur kairis kang tipis-tipis nuntên dipunkum ing cokak lajêng katemplokna ing
pilingan tuwin ing sirah. Sabên dintên kablêbêta ing sêrbèt.
Angka 1192 Jampi ngêlu ing sirah salêbêting utêg49
.
Godhong jêram pêcêl 3 lêmbar dipunpanggang ngantos garing, cêngkèh jalêr 3,
mêsoyi 3 ros dariji, jintên cêmêng, jintên pêthak sami 5 saga. Dipunpipis kabuntêl
ing godhong lajêng dipunkukusakên ing dang lajêng kajampèkna ing sirah.
Angka 1193 Panunggilanipun jampi sirah.
Têmu lawak saêndhas ayam kaparut, jêram purut satunggal dipunbakar, inggu
saklungsu dipunwor kaliyan lêri bungkak. Nuntên dipunrêmêt sadaya. Yèn
sampun awor nuntên dipunbun-bunakên, enjingipun kauyêgakên ing sirah.
Angka 1194 Jampi sakit sirah kang karaos dumugi ing taling50
sarta
ngantos anyudakakên pamirêng.
/452/ Godhong senthe ijêm salêmbar dipunkukusakên dang, ganthi 5 saga, mêsoyi
7 saga, kunir 3 iris. Kapipis dipunangge jampi ing sirah dumugi ing kuping.
Angka 1195 Panunggilanipun jampi ngêlu.
Jintên cêmêng 5 saga, godhong kêmarogan 3 lêmbar, mrica pêthak 7, kêncur 3
iris, lakên abrit 3 saga dipunbakar. Sadaya dipunpipis kangge ing sirah.
49
*#
utêk 50
*#
talingan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
104
Angka 1196 Pilis sirah ngêlu.
Jintên cêmêng 5 saga, mêsoyi 7 saga, mrica pêthak 7, kêncur 3 iris, lakên abrit 5
saga, lajêng kabakar. Sadaya kapipis kangge pilis.
Angka 1197 Jampi ngêlu.
Sunthi 3 iris lajêng kapipis toyanipun ciyu utawi jênèwêr lajêng kangge pilis.
Angka 1198 Jampi ngêlu.
Jintên cêmêng 7 saga, ganthi 3 saga, mêsoyi 5 saga, kêmukus 7, kêncur 3 iris,
uwos sajumput. Dipunpipis kangge pilis.
Angka 1199 Pilis sakit ngêlu kangge tiyang mêntas rencang rare enggal.
Godhong tanjung 3 lêmbar, kajêng lêstrung 3 saga, kajêng cêndhana, /453/jintên
cêmêng, kajêng lapis, wit kunir, kajêng cakma, cêndhana jênggi, kajêng tinja,
sêcang, tuwin sêkar kêsumba sadaya sami 3 saga, sêkar kanthil satunggal.
Kapipis, toyanipun jêram pêcêl lajêng kapilisakên.
Angka 1200 Pilis sirah ngêlu tuwin mripat pêtêng.
Pupus katès saêpangipun 3 punggêl, sintok panjangipun sadariji, sêprantu
satunggal dipunbakar, ganthi 5 saga, mêsoyi panjangipun sadariji, inggu
sakacang wose, babakan jêram pêcêl panjangipun sadariji, godhong gagan-
gagan kang garing 3 lêmbar, godhong kelor ingkang mangkurêp 3 lêmbar, lajêng
kapipis, dipunpilisakên.
Angka 1201 Jampi sakit sirah, pawèstri ingkang mêntas rencang rare
minggah ing rah dhatêng maripat.
Jintên cêmêng 5 saga, kêmukus 3, kêncur 3 iris, toyanipun cokak, brambang
satunggal, lajêng kapipis kangge pilis ingkang sakit wau.
Angka 1202 Pilisipun tiyang sakit bêntèr tis ingkang mawi sirah karaos
sakit.
Godhong kalalaan (kalilika) 7 lêmbar, adas sasaga, brambang kang sêpuh 3.
Kapipis kang lêmbat lajêng kapilisakên.
/454/ Angka 1203 Jampi tiyang sakit sirah pambêktaning bêntèr.
Godhong turi brit 3 punggêl kapipis kang lêmbat, dipunangge pilis ing pundi
ingkang karaos sakit. Sarta amundhuta dêbog pisang kêpok kaliyan bonggol
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
105
pisang saba. Dipunrajang kang lêmbat wontêna sagêgêm, lajêng kaêkum ing toya
pinggan. Dipunbun-bunakên kangge ênêlês51
sirah sabên dintên laminipun 15
dintên.
Angka 1204 Jampi sakit ngêlu kang ngantos abuh mripatipun.
Godhong jêpanah kapipis dipunangge pilis utawi kagodhog dipunangge wedang.
Angka 1205 Panunggilanipun jampi sakit sirah, ing têmbung Walandi
dipunwastani sêelêupin kapialu.
Sêkar argulo mawar kang abrit sagêgêm mangang dipunwor kaliyan galêpung
sagu utawi cokak kang tulèn sapintên cêkapipun nuntên dipun-godhoga kang
ngantos kênthêl, kaplèstêrna ing sirah.
Angka 1206 Jampi sakit sirah, saki52
utêg53
garing utawi ababipun
mambêt.
Bubukan godhong salamaki (sêbuga) wawrat 3, dhuwêt. Dipunwor kaliyan
mêrtega kang dèrèng kaworan sarêm. Kamamaha ing wanci enjing.
/…/ /456/ Angka 1207 Jampi sakit sirah saking utêkipun garing.
Bubukan godhong salamaki dipunwor kaliyan gajih lêmbu, kaunjuka ing wanci
enjing 3 kenjing.
Angka 1208 Pilisipun sakit sirah.
Jintên cêmêng 7 saga, sintok panjangipun sadariji, sêprantu satunggal
dipunbakar, kêmukus 7, pucuk 3 saga, cêngkèh 3, rasuk angin tuwin cêndhana
sami 5 saga, sari 4 saga, kajêng tinja 3 saga, bawang 3 siyung. Dipunpipis,
kapilisakên.
Angka 1209 Pilis sakit sirah.
Sintok panjangipun sadariji, kêncur 3 iris. Kapipis lajêng kapilisakên.
Angka 1210 Pilisipun sakit sirah sarta cangkêmipun karaos pait, punika
tamtu bêntèr tis.
Êpang senthe cêmêng satunggal kabênêm sakêdhap sarta gêgêripun dipundèkèki
awu nuntên katèmplèkana inggu sakacang wose, bêngle 3 iris, bawang 3 siyung,
51
*#
anêlês 52
*#
sakit 53
*#
utêk
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
106
angkup jambe nèm satunggal. Sadaya kamamah, kaidokna awu wau lajêng
kagosok pang senthe.
Angka 1211 Pilis sakit sirah saking angin tuwin sumukên.
/457/ Jae 3 iris, jintên pêthak sajumput. Dipunpipis lajêng kangge pilis.
Angka 1212 Jampi sakit sirah.
Godhong dhadhap srêp 3 punggêl, adas sajumput, pulasari panjangipun sadariji,
brambang satunggal, dringo, bêngle sami 3 iris. Dipunpipis, lajêng kapilisakên.
Angka 1213 Pilis sakit sirah.
Godhong turi brit 3 punggêl, godhong adas 3 lêmbar, pulasari 5 saga, brambang
3 ing satunggal kabakar, ati kêncur 3, mêsoyi 5 saga, jintên cêmêng 3 saga,
dringo, bêngle sami 3 iris. Kapipis kaliyan toya lajêng kangge pilis.
Angka 1214 Pilis tuwin jam54
sirah.
Godhong rangutan utawi cêmêng salêmbar, brambang 3 kabakar, adas sasaga,
pulasari 3 saga. Dipunpipis lajêng kangge pilis.
Angka 1215 Panunggilanipun pilis.
Kajêng cêndhana 5 saga, brambang satunggal, kapipis, toyanipun cokak. Kangge
pilis, sabên sat lajêng nganggeya malih.
Angka 1216 Panunggilanipun pilis malih.
Cêngkèh 7, sêkar kêsumba 5 saga. Kapipis, toyanipun odhêkolonyê.
Angka 1217 Pilis sakit sirah bumbu tuju.
/458/ Jintên cêmêng 5 saga, mêsoyi panjangipun sadariji, kêtumbar 5 saga,
mungsi 3 saga, pucuk jambe satunggal, sunthi, kêncur, dringo, bêngle sami 3 iris,
bawang sasiyung, godhong turi brit 3 punggêl, agodhoga55
sêdhah 7 lêmbar.
Inggih punika ingkang kawastanan bumbu tuju.
Angka 1218 Panunggilanipun pilis sirah.
Godhong urêg-urêg polo 10 lêmbar, adas sasaga, pulasari panjangipun sadariji,
brambang satunggal, têmu lawak 3 iris. Kapipis kaliyan toya, kangge pilis.
Angka 1219 Jampi sakit sirah mawi anton-anton.
Jong rahab 5 saga, jaha kêling satunggal, trawas salêmbar, jintên cêmêng tuwin
mêsoyi sami 5 saga, kêmukus 7, kajêng rapêt panjangipun sadariji, kajêng anyang
3, pulasari panjangipun sadariji, sintok 5 saga, kêdhawung 3 dipunbakar,
54
*#
jampi 55
*#
anggodhoga
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
107
sêprantu satunggal kabakar, sêkar apèn 5 saga, murmak 5 saga, daging 3 saga,
kêtumbar 5 saga, cabe satunggal, mungsi 5 saga, jênitri 7, sari 5 saga, manis
jangan panjangipun sadariji kabakar, kunir 3 iris. Kapipis mawi sarêm 3 wuku,
toyanipun cokak lajêng kaunjuk.
Angka 1220 Jampi sirah.
/459/ Têmu tuwin kunci sami 3, kêmukus 11, pucuk 3 saga. Dipunpipis,
kapilisakên.
Angka 1221 Panunggilanipun jampi sakit sirah.
Brênduwin sasendhok agêng, toya sagêlas, brambang 3 kagêcak, lajêng
kaworakên branduwin tuwin toya wau. Kaangge nêlês sirah.
Angka 1222 Pilis sakit sirah sakaloran.
Bung kelor 5 punggêl, inggu sauwos, dringo satêngah dim, brambang sêpuh 3.
Dipunpipis kang lêmbat mawi toya lajêng dipundèkèk ing kapuk. Kaangge pilis
rambah kaping 3 sadintên.
Angka 1223 Panunggilanipun pilis sakit sirah.
Godhong mandhakaki 3 punggêl, jae, kêncur 3 iris, wiji sawi 3 saga, dringo,
bêngle sami 3 iris, unêm 3 dipunbakar, sintok 5 saga, mêsoyi tuwin manis jangan
panjangipun sami sadariji kabakar, pucuk tuwin ganthi sami 5 saga, cêngkèh 5,
pala sapalih, sêdhah têmu rose 3 lêmbar, sêkar kanthil satunggal, brambang
satunggal, bawang sasiyung, jêram purut sairis, toyanipun rêndhêman sêkar
mlathi, kênanga, kanthil. Yèn wontên kaworan konyoh inggih kenging, sêpênipun
konyoh kum-kuman sêkar punika sampun nyêkapi.
Angka 1224 Pilis sakit sirah bumbu tuju.
/460/ Jintên cêmêng 3 saga, mêsoyi tuwin sintok sami 5 saga, cabe satunggal,
sunthi, kêncur, jae, dringo, bêngle sami 3 iris, bawang 3 siyung, waron 5 saga,
cêngkèh 5, pala satugêl, unêm 3 dipunbakar, ganthi 5 saga, pucuk 4 saga,
pulasari sadariji, podhi, sari, tuwin cêndhana sami 5 saga, sêdhah têmu rose 3
lêmbar, godhong turi brit 3 punggêl. Dipunpipis kaliyan toya jawi nuntên
dipunpilisakên.
Angka 1225 Jampi sakit sirah ingkang lami botên mantun.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
108
Godhong jêmpanah dipunpipis kangge pilis, utawi dipun-godhog kangge wedang.
Adad56
samangsa 8 dintên mantun.
Angka 1226 Jampi sakit ing sirah.
Godhong mangkokan 7 lêmbar dipunpipis kang lêmbat kangge pilis sarta mawi
kawungkus, dipunkukusakên. Ingkang kangge ngukus godhong pisang.
Angka 1227 Jampi sakit sirah ngêlu.
Sêkar pulutan 7 iji, inggu agêngipun sakacang wose, jintên cêmêng 5 saga,
brambang satunggal, lajêng kapipis kang lêmbut nuntên kangge nemploki sirah.
Angka 1228 Panunggilanipun jampi sakit sirah sarta anyêmêngakên rema
ingkang sampun pêthak.
/…/ /462/ Godhong pariya inggih punika godhong pare wana satêkêm, rumput
cèlèngan satêkêm, têmu uwos sajumput, mripat kunir 3. Kapipis, toyanipun wayu.
Yèn sampun lêmbut katèmplèkna ing sirah.
Angka 1229 Panunggilanipun jampi sakit sirah.
Godhong pare wana satêkêm, jintên cêmêng 3 jumput, lajêng kapipis,
katemplokakên sirah 3 dintên utawi 7 dintên. Rambut ingkang sampun pêthak
dados cêmêng malih sarta kathah.
Angka 1230 Panunggilanipun sakit sirah salêbêting utêg57
.
Brambang 3, kuningipun tigam58
ayam cêmêng satunggal, gêndhis batu
saklungsu, lingsah wijèn sasendhok alit. Dipunubak kang ngantos waradin sarta
awor lajêng dipunkècèk mangêt-mangêt lajêng katêdha.
Angka 1231 Jampi sakit sirah.
Jintên cêmêng sajumput, brambang jalêr 3 bungkul. Kapipis kang lêmbat,
dipunpêrêsi duduh jêram pêcêl satunggal. Sirah dipunbalêbêta ing kacu supados
toya botên dalèwèr, jampi lajêng kangge ing sirah.
Angka 1232 Jampi sakit sirah yèn botên sagêt59
tangi.
56
*#
adat 57
*#
utêk 58
*#
tigan 59
*#
sagêd
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
109
Rumput cèlèngan 7 lêmbar, mripat kunir 21 saga, wo-/463/s kang wêtah 49 las.
Kapipis mawi toya sakêdhik, dipunpilisakên ing pilingan.
Angka 1233 Jampi sakit sênêp tuwin kêmbung.
Pisang kluthuk kang nèm saulêr, kaparês60
dipunpêndhêt toyanipun, awu tumang
3 jumput, pupugan lèr, wetan 2 jumput, arêng jati 4 ros dariji. Kapipis kang
lêmbut mawi toya jawi lajêng dipunparêmna ing padharanipun tiyang ingkang
sakit wau.
Angka 1234 Tapêl sêkar kênanga kangge tiyang èstri nèm kang sampun
botên sumêdya apêputra.
Sêkar kênanga ingkang taksih mingkup 7, babakan wit kênanga kang dèrèng
sêkar panjangipun 3 kilan, sêkar padma 15 saga, kunci kuning 3, mêsoyi
panjangipun sadariji, sidawayah 5 saga, sarikuning tuwin mênyan abrit sami 10
saga, bêngle 3 iris. Dipunpipis nuntên katumpangakên sanginggiling godhong
pisang lajêng dipuntumpangakên ing awu pawon kang taksih panas. Sabên badhe
ngangge dipunwêwahi jêram pêcêl lajêng katapêlakên kang waradin.
Angka 1235 Tapêl kênanga kangge tiyang mêntas rencang rare, sae
dhatêng padharan tuwin singsêt dhatêng sarira.
Sêkar kênanga sêpuh satêkêm, wohipun 3, babakanipun 3 dariji, wiyaripun
sadariji, mêsoyi saki-/464/lan, unêm 3 kabakar, kêmukus 5 saga, rasamala 10
saga, pucuk 5 saga, mustakim 10 saga, jênitri 3, kajêng kasturi, kajêng kalêmbak
sami 10 saga, manis jangan sakilan, tinggi 7, dhèdhès sasaga, cêngkèh 10 saga,
pala satunggal, cacing kalung satunggal dipunbakar kang gosong, sarêm
sajumput, asêm sakêmiri kabakar, sarêm malih 3 jumput. Kagorèng, dipunpipis
kang lêmbat kadamêl sadhêkan61
. Manawi badhe ngangge mêndhêta sacêkapipun
mawi toya jêram pêcêl sacêkapipun.
Angka 1236 Jampi pusêr padharan sakit mulês sanadyan sampun
wawratan taksih raos kêmbung.
Bung kelor 3 punggêl, klèlèt agêngipun sakacang, nuntên kapipis lajêng
katemplokna ing pusêr.
Angka 1237 Panunggilanipun sakit ing pusêr sarta ing padharan karaos
mulês.
60
*#
kapêrês 61
*#
sadhêgan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
110
Bung kelor 3 punggêl kaliyan sêkar awu 3 jumput, kêdhawung mêntah satunggal,
kang matêng 2, rasuk angin 5 saga, brambang 3. Dipunpipis, katemplokna ing
pusêr.
Angka 1238 Panunggilanipun jampi pusêr.
Lêmpuyang êmprit panjangipun sadariji kamamah nuntên dipunwor kaliyan sêkar
awu sajumput, katemplokna ing pu-/465/sêr lajêng dipuntutupana sêdhah kang
nèm.
Angka 1239 Panunggilanipun jampi pusêr.
Sêkar kêsumba 7 saga tuwin inggu saklungsu, brambang satunggal. Dipunrêmêta
kang ngantos mêdal toyanipun lajêng katemplokna ing pusêr kaliyan sêdhah
salêmbar dipunpanggang.
Angka 1240 Panunggilanipun jampi pusêr.
Godhong po o 3 punggêl, godhong loncang 3 lêmbar, jae panjangipun sadariji.
Kadhêplok lajêng dipunwungkus ing godhong, kakukus dang lajêng sèlèh
pusêring rare.
Angka 1241 Panunggilanipun jampi pusêr kangge lare umur 1 ½ taun
tuwin 2 taun.
Adas sajumput, rasuk angin 5 saga, kêdhawung 3 kabakar, brambang mêntah 3,
sarêm 3 jumput. Kapipis dipuntapêlakên.
Angka 1242 Jampi tiyang sakit padharan kêmbung.
Dringo panjangipun sadariji, bêngle 3 iris, kêmukus 7, jintên pêthak 10 saga,
mêsoyi 7 saga, ganthi 5 saga, cêngkèh 7, pala sairis, babakan kajêng kêndhêl
panjangipun 3 dariji, laos saêndhas ayam. Dipunpipis mawi toya.
Angka 1243 Jampi kamandèn62
dipunwastani sakit su-/466/dukên tumrap
dhatêng tiyang sêpuh.
Kamandèn63
kaliyan mungsi sami 5 saga, adas tuwin rasuk angin sami 3 saga,
kajêng ulêt kaliyan kajêng lêgi sami 3 iji kabakar, pala saklungsu, godhong po o 3
punggêl. Kapipis, dipunsaring lajêng dipununjuk.
Angka 1244 Tapêlipun lare tuwin tiyang sêpuh ingkang sakit kados ing
nginggil wau.
62
*#
kêmandèn 63*#
kêmandèn
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
111
Tape uwos 3 glindhing, rasuk angin 5 saga, sata 10 saga, sunthi 3 iris, bawang 3
siyung, kêmukus 7, mrica 15, kêmandèn 5, mungsi 10 saga. Dipunpipis,
katapêlakên.
Angka 1245 Panunggilanipun jampi kamandèn64
.
Sintok tuwin mêsoyi sami 5 saga, cêngkèh 5, pala saklungsu, jintên cêmêng 5
saga, mrica 15 saga, sunthi 3 iris, jae 5 iris, godhong landêp kaliyan godhong
terong ngor sami 3 lêmbar, kajêng garu 5 saga, jong rahab 10 saga. Kapipis,
kasaring lajêng dipununjuk.
Angka 1246 Tapêlipun.
Kunci, kêncur sami 3, apu sajumput. Kapipis kang lêmbat lajêng katapêlakên.
Angka 1247 Sêmburipun tiyang sakit kêmandèn.
/467/ Godhong gandarusa 3 punggêl, kêmiri saisinipun ½, jintên cêmêng 5 saga,
jintên pêthak 3 saga, mungsi 5 saga, mêsoyi saros dariji, brambang satunggal,
mrica pêthak 7, dringo, bêngle sami 3 iris. Kapipis kang lêmbat,
dipunsêmburakên ing badan sadaya.
Angka 1248 Jampi kamandèn65
kangge ing padharan prayogi tumrap
tiyang jalêr-èstri.
Godhong landêp 3 punggêl, kulit jêram purut sairis, bawang sasiyung, sunthi 3
iris, mungsi 5 saga, jintên cêmêng tuwin jong rahab sami 5 saga, pucukipun cabe,
arêngipun pucuking sujèn sate sami 3 iji. Kapipis kaliyan toya sarêm 3 wuku,
lajêng kasaring dipununjuk.
Angka 1249 Panunggilanipun jampi kamandèn66
.
Godhong kamandèn67
sèwu satêkêm, kêmandèn jawi sagablog, têmu lawak 3 iris,
jêram pêcêl 3 kabucal isinipun, sarêm 3 wuku. Sadaya dipundhêplok, dipun-
godhog lajêng kaunjuk kados wedang. Pangunjukipun sabên dintên. Kadamêl
jampi sakit napas ugi prayogi.
Angka 1250 Jampi tiyang watuk rah.
Godhong ilèr satêkêm kakumbah kang rêsik lajêng kadhêplok, dipunpêrês
kapêndhêt toyanipun. Dipunwor kaliyan pê-/468/rêsan kalapa pangaji sigar
64
*#
kêmandèn 65
*#
kêmandèn 66
*#
kêmandèn 67
*#
kêmandèn
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
112
nuntên dipunseka tosan brit, paku kang sampun lami. Dipunsaring lajêng
kaunjuk.
Angka 1251 Panunggilanipun jampi tiyang watuk rah.
Godhong ilèr 3 têkêm dipun-godhog, toyanipun 2 siwur. Yèn sampun umêb
rambah kaping 5, godhong kawucal dipunsantuni kulit manggis sapalih dariji,
tingi sabrang panjangipun sadariji, adas 2 jodho, pulasari panjangipun sadariji,
kajêng lêgi panjangipun ugi sadariji. Dipun-godhog tilas godhogan godhong ilèr
wau kang ngantos umêb, katutupana kang rapêt. Sabên enjing toya wau
dipununjuka. Dene godhong ilèr kang mêntas godhog lajêng dipuntêdha karujak.
Bumbunipun sarêm, asêm, traos, lombok, pêtis. Katêdha sanalika ngantos 3
dintên. Dipunraosna badanipun kang sakit. Manawi wontên sakecanipun, damêl
jampi pangluntur kados kang sampun kasêbut ing ngajêng wau nuntên
dipuntêtaha jampi punika: godhong patikan jawi satêkêm dipunrajanga kang
lêmbat, têlênanipun banon lajêng kakumbaha ing toya sarêm lajêng karujaka
kados godhong ilèr, bumbunipun ugi sami.
Angka 1252 Jampi sakit jalêran abuh.
/469/ Godhong alang-alang, kêmangi sadariji, godhong kleca 3 lêmbar, godhong
pace 3 lêmbar, godhong pantun 3, sarêm 3 wuku, kunir 3 iris, klapa kang sampun
kêring 4 dariji pasagi dipunparut, lajêng kapipis. Manawi sampun, dipundèkèki
suwèkan sinjang lajêng katemplokna ing pundi kang abuh wau.
Angka 1253 Jampi tiyang sêpuh toyan rah.
Godhong krêmah satêkêm, adas 2 saga, pulasari 5 saga, brambang 3, rasuk
angin, sêcang, tuwin kajêng widara pêthak sami 5 saga. Dipunpipis, kaunjuk.
Ampasipun kapipis malih kadamêl tapêl.
Angka 1254 Jampi tiyang sêpuh botên sagêt68
toyan.
Godhong gagan-gagan satêkêm, rasuk angin 10 saga, manis jangan panjangipun
sadariji, jintên cêmêng 50 saga, kêpuh jangkang sasigar. Sami dipun-godhog,
kaunjuk kados wedang.
Angka 1255 Jampi rare sakit toyan.
Godhong gêtas watu satêkêm, godhong gêmpur 3 lêmbar, grêgês otot satêkêm,
bonggol gêlonggong satunggal, godhong nanas 3 punggêl, adas sasaga, pulasari
68
*#
sagêd
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
113
panjangipun sadariji, brambang sagêgêm. /470/Sadaya dipun-godhog lajêng
kadamêla ngunjuk sabên dintên.
Angka 1256 Panunggilanipun sakit jalêr.
Godhong timun sagêgêm, adas sasaga, pulasari sakilan, brambang 3 iji.
Dipundhêplok, kasaring lajêng dipununjuk.
Angka 1257 Jampi tiyang kontholipun abuh.
Ilat baya saêpang dipunrajang nuntên kakumbah kang rêsik, dipunwori gêndhis
batu 3 jêmpol, lajêng dipunbunakên. Enjingipun dipununjuk sabên kenjing.
Angka 1258 Manawi sampun ngunjuk ilat baya. Punika unjuk-unjukan
kang kêdah kaunjuk.
Sêkar kêsumba sagêgêm, kajêng sêcang 10 saga, adas 3 saga, pulasari, kajêng
lêgi sami 5 saga, têmu tis 3 iris, brambang 3. Dipununjuk sabên enjing kaliyan
toya jawi.
Angka 1259 Tapêl kangge rare sakit toyan.
Godhong pusêr (godhong buntu silit) adas sasaga, pulasari panjangipun sadariji.
Dipunpipis mawi toya sakêdhik.
Angka 1260 Jampi rare sakit toyan.
Godhong puspanyidra 3 lêmbar, adas sajodho, pula-/471/sari panjangipun
sadariji, kajêng lêgi 5 saga, jong rahab 7 saga, kajêng anyang 5, brambang 3.
Dipundhêplok kapêrês toyanipun, kaunjuk. Ampasipun katapêlakên ing padharan.
Angka 1261 Jampi rare sakit toyan.
Godhong kêlira (inggih godhong tela) 3 punggêl, adas sasaga, pulasari
panjangipun sadariji, brambang satunggal. Kapipis mawi toya jawi, dipunsaring,
kaunjukna. Ampasipun katapêlakên ing padharan.
Angka 1262 Jampi tiyang sêpuh botên sagêt69
toyan.
Godhong kluwih kang sêpuh taksih ijêm ingkang dhawah kajêngipun piyambak 2
utawi 3 lêmbar, kagodhog dipundipundamêl70
ngunjuk sabên dintên.
Angka 1263 Jampi rare sakit toyan utawi kêrminên.
Bubukan godhong salamaki kaliyan uyuh sapi kaunjukna 2 kenjing dangunipun.
Angka 1264 Jampi tiyang sakit toyan rah kang sampun umur 20 taun
sapanginggil.
69
*#
sagêd 70
*#
dipundamêl
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
114
Godhong turi brit 7 lêmbar kapipis kang lêmbat dipunpêrês, kapêndhêt toyanipun,
landha awu sacangkir wedang, /472/kêpuh jangkang sasigar, kajêng anyang 7,
godhong mêniran 7 punggêl, godhong poksor 7 lêmbar, godhong garut tuwin
godhong padêrman sami 7 lêmbar, jong rahab 15 saga, pulasari panjangipun
sadariji, adas 3 saga, podhi 7 saga, sari 8 saga, godhong saga satêkêm, kajêng
lêgi panjangipun sadariji, kajêng ulêt 5 kabakar. Kapipis kang lêmbat, dipun-
godhog kangge wedang. Kaunjuk sabên dintên. Saupami kirang damêla malih.
Angka 1265 Panunggilanipun jampi toyan rah.
Oyot jambe 4 dariji pasagi, oyot poksor panjangipun sadariji, têmu wuku
satunggal, oyot sêmangka panjangipun 2 dariji, oyot labu pêthak panjangipun 3
dariji, oyot sruni pêthak panjangipun 3 dariji, oyot dêrês 5, oyot gêmpur watu
tuwin oyot gêtas watu panjangipun sami 3 dariji, oyot druju satêkêm, klothokan
kêpuh jangkang satunggal dipunbakar, kajêng anyang 7, kajêng lêgi panjangipun
sadariji, adas 2 saga, pulasari panjangipun sadariji, podhi 5 saga, sari 7 saga.
Dipundhêploka utawi dipunpipis kang lêmbat lajêng dipun-godhog, kaunjuk
sabên dintên.
/473/ Angka 1266 Panunggilanipun jampi toyan rah.
Jintên cêmêng sagêgêm dipunkum kaliyan gêndhis pasir sami kathahipun lajêng
dipununjukakên. Laminipun jampi makatên punika ngantos 7 dintên.
Angka 1267 Jampi tiyang botên sagêt71
toyan margi kabunton.
Godhong kluwih 3 lêmbar ingkang sampun sêpuh dipun-godhog ingkang ngantos
matêng. Toyanipun dipununjuk kados angunjuk wedang.
Angka 1268 Panunggilanipun sakit toyan.
Sêkar kluwih 3 dipunpe, yèn sampun garing kagodhog kaliyan adas 2 jodho,
pulasari saros dariji, kajêng lêgi saros dariji, brambang sêpuh 3, gêndhis arèn
pangaos sadhuwit, nuntên dipun-godhog. Manawi sampun matêng kaunjuk sabên
dintên.
Angka 1269 Panunggilanipun sakit toyan.
Godhong mêniran satêkêm, godhong urat tuwin godhong srigadhing sami
nyatêkêm kajêng anyang 7, jong rahab 10 saga, pulasari 5 saga, brambang 3.
Dipun-godhog, kaunjuk sabên dintên.
71
*#
sagêd
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
115
Angka 1270 Jampi rare sakit toyan kang sawêg u-/474/mur 3 utawi 4 taun.
Godhong pundhung sagêgêm, sêkar sruni pêthak 7, godhongipun ½ gêgêm,
kajêng sêcang 10 saga, kajêng anyang 3 dipunbakar, rasuk angin 5 saga, kajêng
lêgi panjangipun sadariji dipunbakar. Kapipis kang lêmbat nuntên kabênêm
lajêng dipununjukakên mawi toya wedang sarta gêndhis batu saklungsu.
Angka 1271 Tapêlipun rare sakit toyan.
Godhong poksor satêkêm, adas sajumput, pulasari panjangipun sadariji, têmu,
brambang sami 3, sarêm sajumput. Kapipis kang lêmbat, dipuntapêlakên.
Angka 1272 Jampi kara pacar tumrap dhatêng tiyang èstri kang botên
ajêng manak sarta gadhah sakit lêbêt.
Kêtumbar, mungsi, podhi, sari sami 5 saga, pucuk panjangipun sadariji, safran 5
saga, jintên cêmêng 10 saga, jintên pêthak 10 saga, kêmukus 7, bêngle 3 iris,
tlutuh gambir satunggal, jong rahab 5 saga, godhong lampês tuwin kasêmbukan
sami 7 lêmbar, godhong gondhang kasih satêkêm, adas sasaga, pulasari
panjangipun sadariji, têmu kunci mêntah, matêng sami 3 iris, sarêm 3 wuku,
pucukipun cabe 3. Dipunpipis mawi toya jêram pêcêl 1, kasaring lajêng kaunjuk.
/475/ Angka 1273 Panunggilanipun jampi tiyang sakit toyan.
Godhong mêniran sagêgêm, sêdhah têmu rose 7 lêmbar, tlutuh gambir sapalih.
Dipundhêplok kang lêmbat, dipunpêndhêt toyanipun kaunjuk. Ampasipun
katemplokna ing pusêr laminipun 3 dintên.
Angka 1274 Jampi tiyang sakit toyan nanah.
Landha mêrang kêtan cêmêng 5, oyot jêram purut sakilan. Dipunkêrik, kawor
kaliyan landha awu nuntên kasaring, dipun-godhog, manawi sampun sêpuh
mangêt-mangêt dipununjuk.
Angka 1275 Panunggilanipun jampi toyan nanah.
Godhong gandarosa sagêgêm, sarta pucuk uwos 3 jumput, mripat kunir 3, toya
wayu nuntên kapipis kang lêmbat, kapêndhêt, dipunwor pathinipun kunir saruwas
têlunjuk, mangartosipun ½ dariji panuduh lajêng kaunjuk ing wanci enjing.
Angka 1276 Panunggilanipun jampi sakit toyan.
Mrica pêthak 7, majamuju sajumput, wiji sawi 2 jumput. Kapipis kang lêmbat
lajêng kaborèhna ing dakar.
Angka 1277 Panunggilanipun jampi toyan nanah.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
116
Woh pace nèm 3 dipundhêplok, dipunwori santên kanil parudanipun kalapa kalih
ros dariji pasagi. Dipununjuk rambah 3 /476/kenjing, adad72
lajêng mantun.
Angka 1278 Panunggilanipun jampi sakit toyan manawi kirang dêrês
utawis awis toyan.
Kuning tigan ayam 3, blimbing 3, pijêr wawrat ½ rupiyah, lajêng dipununjuk ing
wanci enjing.
Angka 1279 Panunggilanipun jampi awis toyan, wêdaling toya tansah
tètès.
Jêram pêcêl kapêrês kaping 3 kasèlèhakên ing cangkir lajêng ambakara wêsi
ngantos abrit. Kacêlupakên ing lêbêting toya jêram wau, dipunbun-bunakên.
Pangunjukipun 3 kenjing.
Angka 1280 Jampi sakit toyan mangkêl.
Pace nèm 2 tuwin 3 kadhêplok kapêrês toyanipun lajêng kaunjuk sabên ing wanci
enjing.
Angka 1281 Panunggilanipun jampi tiyang sakit toyan.
Lobak satunggal, kathah-kathahipun 3 dipunpêrês kapêndhêt toyanipun, punwori
pucuk kaliyan ganthi dipunkum ing cokak. Ampasipun dipuntapêlakên ing pusêr.
Sêpang wawrat satail 12 ½ dhuwit, brambang sami wawrat satail, pijêr
saklungsu. Dipun-godhog, kadamêl toya pangunjukan, sampun ngunjuk
sanèsipun. Yèn godhog kauwor kuwah /477/pitu.
Angka 1282 Jampi sakit toyan kang ngêdalakên watu salêbêting dakar.
Bubukan godhong salamaki wawrat 3 dhuwit dipunwori toya klapa, dipun-godhog
lajêng katêdha 3 kenjing.
Angka 1283 Santun warni jampi endrak.
Bubukan kajêng tai kabakar ing angkup jambe nèm sakêbakipun, angkupipun
dipunkatutakên, kajêng lêgi panjangipun saros dariji, adas sajodho, pulasari
saros dariji, dringo sakacang, bawang kalih kacang. Dipunpipis, toyanipun
lingsah kalêntik enggal sasendhok teh kaudhêg sarê73
. Yèn sampun awor
dipunuyêgna pênthiling bokipun sintên ingkang nêsêpi.
72
*#
adat 73
*#
sarêng
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
117
Angka 1284 Panunggilanipun jampi endrak rare kang sawêk74
umur 5
tuwin 7 wulan.
Êpang waru kabêsèt yiyitipun ing lêbêt kulitipun dipunkêrik, brambang satunggal
dipunbakar, adas 2 jodho, pulasari saros dariji. Dipunpipis, kagosokakên ing ilat
mawi toya satunggal utawi 2 tètès.
Angka 1285 Jampi sakit kuning kang taksih enggal.
Êtir sasendhok dhahar dipuncuri wedang umêb sacangkir uta-/478/wi langkung,
kaunjuk sabên dintên.
Angka 1286 Panunggilanipun jampi sakit kuning.
Uwos sagêgêm, pulasari tuwin manis jangan panjangipun sami sadariji, adas 2
jodho, brambang satunggal, kajêng ulêt 2 dariji, rasuk angin 3 saga. Kagodhog
ing kuwali, toyanipun kêbak. Yèn sampun kantun satêngah, kaêntas
dipunasrêpakên lajêng kaunjuk sabên dintên, laminipun 7 dintên.
Angka 1287 Jampi sakit sirah saking encok.
Godhong golang-galing satêkêm, lêli75
pususan kaping kalih sapinggan, jêram
purut satunggal kabakar, karêmêt kaliyan godhong golang-galing wau, pukul
wolu sontên dipunbun-bunakên, enjingipun kagosokakên ing sirah. Sabên dintên
damêl malih. Panganggenipun jampi punika ngantos samantunipun, 4 utawi 5
dintên.
Angka 1288 Jampi sakit kuping.
Tumo kauwor kaliyan jampi sawanan kapipis lajêng kaunjuk.
Angka 1289 Jampi talingan suda pamirêng.
Godhong kapas taun 3 lêmbar dipunpipis mawi adas 2 jodho, lajêng
dipunlêbêtakên salêbêting jambe mêntah, /479/têgêsipun jambe satêngah sêpuh
sakulitipun utawi kulitipun dipunkêrêt-kêrêt pucuk kaliyan dipunpanggang
sakintên bêntèr lajêng dipuntètèsakên ing bolongan talingan adat ingkang
sampun 3 dintên mantun.
Angka 1290 Jampi sakit talingan tuwin kang suda pamirêng.
74
*#
sawêg 75
*#
lêri
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
118
Godhong sudhi-sudhi 7 lêmbar dipunpanggang, nuntên kapêrês toyanipun,
dipunlêbêtna ing kuping. Yèn wanci enjing toya wau kaworana lingsah klêntik
kangge ngurut sawingkingipun ing godhoh talingan.
Angka 1291 Panunggilanipun jampi talingan kraos cêkot-cêkot, tumrap
tiyang sêpuh kawastanan ngêlu.
Brambang satunggal karêmêt ing cangkir, toyanipun cokak kaengêt rumiyin,
lajêng kabuntêl ing sinjang, dipunpêrês, kakêcêrakên salêbêtipun talingan
langkung saking 3 jam dipunpêrêsa malih ngantos mantun sakitipun. Sabên badhe
ngangge dipun-ngêt rumiyin mangêt-mangêt kemawon, sampun ngantos
kasangêtên bêntèripun, sanajan asring ngrisakakên pamirêng. Manawi dèrèng
jodho santuna bawang sabungkul, patrap bubunipun76
inggih kados ing nginggil
punika.
Angka 1292 Panunggilanipun jampi talingan.
Êpang senthe cêmêng satunggal dipunpanggang kang ngantos mêdal kukusi-
/480/pun lajêng dipundamonana supados kukus wau lumêbêt ing talingan.
Angka 1293 Panunggilanipun jampi sakit kuping.
Godhong kucai 3 punggêl dipun-godhog, toyanipun arak. Mangêt-mangêt
dipuntètèsakên salêbêting talingan.
Angka 1294 Panunggilanipun jampi sakit talingan.
Mathi warak dipun-gêbêg kadèkèk ing cangkir naming sacêkapipun lajêng
dipuncuri arak lajêng dipunpithêsana sêmut cêmêng 3 iji nanging sampun
karêmêt lajêng dipuncurna ing sinjang, kakêcêrakên ing talingan kaping 2 tuwin
kaping 3 tètèsan sadintên rambah kaping 3.
Angka 1295 Panunggilanipun jampi talingan.
Godhong kacang lanjaran 3 punggêl dipunkukus ing dang lajêng kapêrês kaliyan
toya susu, katètèsna salêbêting talingan.
Angka 1296 Panunggilanipun jampi talingan.
Woh kapas taun kang nèm satunggal, brambang satunggal, kêncur 3 iris. Kapipis
kang lêmbat nuntên dipunbuntêl ing godhong pisang, dipunbênêm ing awu bêntèr.
Yèn sampun matêng nuntên dipunbuntêl ing sinjang, kakêcêrakên salêbêting
talingan.
76
*#
bumbunipun
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
119
Angka 1297 Panunggilanipun jampi talingan.
Jae sairis kaliyan dhèdhès wawrat sadhuwit dipunwo-/481/ri toya lajêng kaulêt
sadaya, katètèsakên ing talingan.
Angka 1298 Panunggilanipun jampi talingan.
Kêcap dipunkêcêrakên ing talingan.
Angka 1299 Panunggilanipun jampi talingan.
Kajêng angkrik dipunoncèki kulitipun, adas sasaga, pulasari 3 saga, brambang
satunggal, nuntên kapipis lajêng dipunwungkus ing godhong pisang. Kabênêm ing
awu kang taksih bêntèr lajêng kapêrêsa ing lêbêtipun talingan. Ampasipun
dipunpipis malih, kadamêl borèh ing jawi.
Angka 1300 Panunggilanipun jampi talingan mawi suda pamirêng.
Godhong mangkokan 3 lêmbar kapusus nuntên dipuntutupna bolonganipun
talingan dangunipun 2 jam. Dipunsantuni malih godhong mangkokan punika
sangêt77
padududing dhatêng pamirênging talingan.
Angka 1301 Panunggilanipun jampi salêbêting talingan.
Godhong inggu dipunpipis sarta kapêrês kapêndhêt toyanipun, katètèsakên ing
talingan.
Angka 1302 Panunggilanipun jampi talingan suda pamirêng.
Godhong kuping sima 3 lêmbar kang asring nanêm tiyang Cina dipunpang-
/482/gang nuntên kapusus, katètèsakên salêbêting kuping mangêt-mangêt. Sabên
dintên rambah kaping 3 sadintên.
Angka 1303 Panunggilanipun jampi kuping.
Pêrêsan lêbu mangêt-mangêt dipunlêbêtna ing talingan, kasendhoka ing sendhok
alit, lajêng dipunsokna ing talingan. Sabên sampun asrêp dipunbucal, santun
ingkang mangêt malih. Ingkang sampun kalampahan asring lajêng mantun.
Angka 1304 Panunggilanipun jampi talingan.
Sêkul ingkang sawêg kaêntas sajêmpol, kalêbêtna ing conthong godhong pisang,
nuntên dipunsêbulna lêrês bolongan talingan supados kukusipun sagêt78
lumêbêt
salêbêting lingan79
.
77
*#
sagêd 78
*#
sagêd 79
*#
talingan(lakuna suku kata )
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
120
Angka 1305 Panunggilanipun jampi talingan.
Bawang ingkang agêng sasiyung kabucal maripatipun nuntên kasumpêlakên
bolonganing talingan. Sadintên dipunsantuni kaping 3.
Angka 1306 Panunggilanipun jampi talingan.
Êpang jarak brit kapanggang nuntên dipuntugêl kiwa têngên. Mangêt-mangêt ing
pucuk dipunsêbulna salêbêting talingan. Sabên dintên rambah kaping 5 utawi
kaping 6 sadintên.
Angka 1307 Panunggilanipun jampi talingan.
/483/ Lingsah klêntik enggal katètèsakên sarana sendhok alit, katètèsakên ing
bolongan talingan sabên sampun satêngah jam kabucal, santun kang enggal
malih ngantos sarasipun.
Angka 1308 Panunggilanipun jampi talingan suda pamirêng.
Jaha lawe satunggal, prusi agêngipun sakacang ruji. Dipunkum sadintên lajêng
dipuncurna ing talingan. Yèn karaos suda sakitipun, talinganipun dipunkorèk
punapa kawontênanipun.
Angka 1309 Jampi sawan kang sampun kalêbêt ing padharan.
Angupadosa larahan kang taksih kèli ing lèpèn, sanajan warni godhong tuwin
kajêng, tuwin mêndhêta siti ndhut sagantên kang tumèmplèk ing jangkang nami
siti lêrês sambang, dringo saros dariji pasagi, kulit têbêlan satunggal, kulit
kêpithing, kulit pe, kulit mimi sami saros dariji pasagi dipunbakar, rasuk angin,
kêtumbar sami 3 saga, trawas salêmbar, jong rahab, sarta sêkar apèn sami 2
saga, kajêng ungêt satunggal dipunbakar, murmak 3 saga, daging sasaga, têmu
guroh 3 iris dipunbakar, jintên cêmêng 7, lajêng kapipis kaliyan toya jawi,
kabênêm mawi sarêm 3 wu-/484/ku nuntên kaunjuk. Ampasipun dipunpupukakên
ing sirah.
Angka 1310 Nuntên angunjuka panunggilanipun jampi malih.
Mêsoyi saros dariji, kajêng sêcang tuwin widara pêthak sami 3 saga,
dipunbumboni kados ing ngajêng sarta kapipis, kajêng tinja 2 saga, cêndhana
jênggi tuwin kêtumbar sami 3 saga, trawas 2 lêmbar, kunir 2 iris, adas 3 jodho,
pulasari saros dariji, pala saklungsu, cêngkèh satunggal, sêkar apèn 3 saga, uwos
7 las. Sadaya kapipis lajêng dipununjuka ingkang nêsêpi, manawi sampun
kasapih inggih kaunjukna dhatêng rarènipun kemawon. Tirahanipun kaborèhna.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
121
Angka 1311 Panunggilanipun jampi sawan.
Amêndhêta siti ingkang tumèmplèk ing jangkar 2 klungsu, yèn sêpên mêndhêta
ampo 2 suwêng, kulit mimi saros dariji pasagi, kulit pe 2 ros dariji pasagi,
gêlaran lami 3 dariji pasagi, kulit kêpithing 3 ros dariji pasagi, tumbu amoh
sadariji pasagi, lakên abrit 3 dariji pasagi, wit bêngkowang sadariji pasagi.
Sadaya kabakar, kapêndhêt awunipun, angêrika widara pêthak, sêcang, cê-
/485/ndhana jênggi, kajêng tinja, rasuk angin, sadaya sami wawrat 3 saga, kajêng
ulêt satunggal kabakar, adas 3 jodho, pulasari panjangipun saros dariji,
lêmpuyang, bêngle, kunci sami 3 iris dipunbakar, bawang 3 siyung dipunbakar.
Dipunpipis kang lêmbat mawi wos kêsit 3 iji kang kawastanan wos kêsit punika
karon kang kêlèt ing kukusan sajumput. Kapipis nuntên dipunkukusakên tiyang
ngliwêt kanthi sarêm 3 wuku. Yèn sampun matêng saha sampun asrêp lajêng
kapêrês toyanipun, kaunjukna dhatêng kang nêsêpi. Ampasipun dipunpipis malih,
kaborèhakên ing rarènipun.
Angka 1312 Jampi korèp.
Godhong kupang nèm (godhong bêrasan) inggih kawastanan godhong karuk
nangsi satêkêm, bawang 3, sarêm 3 wuku, tawas saklungsu, nuntên kadhêplok
kang lêmbat nuntên kapipis ugi kang lêmbat, dipunlèlètakên mawi wulu ayam.
Dipunbuntêl ing godhong pisang, toyanipun toya jawi, panganggenipun mawi
kablêbêt ing sinjang.
Angka 1313 Panunggilanipun jampi korèp.
Woh terong ngor satunggal, lirang saklungsu, brambang satunggal dipunbakar,
kunci, kêncur, têmu cêmêng sami 3 iris. /486/Kapipis kang lêmbat nuntên kakècèk
kaliyan santên kalapa ijêm 4 nyari pasagi, yèn sampun kênthêl sarta sampun
dados lingsah lajêng kaborèhna.
Angka 1314 Panunggilanipun jampi korèp mawi kruma.
Pupus mulwa 3 punggêl, babanipun80
panjang wiyaripun sadariji. Kapipis kang
lêmbat kangge borèh. Dene patrapipun sasakit dipunrêsiki kakumbah toya lajêng
dipunsat katutula sinjang nuntên dipunjampèni borèh wau sarta kabuntêla ing
pupus pisang, katumpangna, kablêbêt ing sinjang laminipun 3 dintên, kabikaka.
Adat lajêng saras botên ngantos 3 dintên.
80
*#
babakanipun
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
122
Angka 1315 Jampi kukul.
Dipunraupi toya karon kangge sabên dintên nuntên kukulipun dipundumuki
mêrang, kukul satunggal, mêrang satunggal, pucuking mêrang lajêng
dipunprotholi lajêng kagorèng sarta dipundamoni. Ing manah wicanten makaten
“Aku ora gorèng mêrang, gorèng kuku ling wajan dadi awu.”
Angka 1316 Jampi anguwatakên rambut.
Bubukan godhong salamaki dipunwor kaliyan ilat baya kapêndhêt toyanipun.
Kaunjuk sabên badhe tilêm.
/487/ Angka 1317 Jampi korèng.
Bawang sabungkul, mrica pêthak sakutuk tangan têgêsipun sacêkothokan dariji,
dipundhêplok, kagêcak kapêndhêt toyanipun nuntên dipunwora kaliyan lingsah
klêntik 2 sendhok. Sabên ngangge, kakècèk supados bêntèr.
Angka 1318 Panunggilanipun jampi korèng.
Lirang kagêrus dipunwor kaliyan gajih babi, kagosokakên sanginggile
korèngipun.
Angka 1319 Panunggilanipun jampi korèng.
Godhong sêdhah 7 lêmbar, bêngle 3 iris, dringo panjangipun sapalih dariji
kabakar. Dipunpipis kang lêmbat lajêng dipunborèhakên, kang kadamêl usar-
usar wulu uyam81
.
Angka 1320 Panunggilanipun jampi korèng.
Jêbug satunggal kabakar kapipis mawi sarêm sajumput kaliyan toya jêram pêcêl
satunggal, lingsah klêntik 3 sendhok bêling. Dipunborèhakên, ingkang kangge
usar-usar wulu ayam.
Angka 1321 Jampi sêgawon korèngen.
Godhong jêmpanah dipun-godhog, toyanipun kangge angguyang tuwin
kaombèkakên, adat lajêng mantun.
Angka 1322 Jampi kruma tumrap lare sarta tiyang /488/sêpuh.
Isi pêlok pakèl satunggal dipuniris-iris dipun wor kaliyan sarêm gorèng, kunci 3
iji, kêmukus 7, kangge anyêmburi.
81
*#
ayam
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
123
Angka 1323 Ingkang dados awisanipu tiyang wawrat tuwin tiyang nêsêpi,
yèn tiyang wawrat sawulan dumugi 4 wulan asring kluron.
Woh nanas gêlung, kuwèni, timun wuku, ktan cêmêng najan tape, kluwih juruh
(kawis), maja, durèn, sampun purun-purun nêdha.
Angka 1324 Ulam-ulam ingkang botên kenging nêdha.
Ulam sêmbilang, urang windhu, urang congah tuwin êndhas-êndhasing ulam
utawi ilat-ilating ulam, amargi punika sadaya dadosakên sawan. Manawi nêdha
ulam sêmbilang sarta laut asring lajêng sirna wawratanipun.
Angka 1325 Panunggilanipun ulam sirikanipun tiyang nêsêpi.
Ulam dodok, ulam pipir, dhorang, sêmbilang, lele, sêpat, bêthik, badhèr êri,
jongot, bandêng lami /489/sarta sawarninipun ulam ingkang dipunpès, ulam
glagas, têngiri, êndhas, tuwin lidhah lêmbu, maesa, menda, tuwin kewan
sanèsipun, ulam pèlus, pindhang banyar, baluntak, mimi, kêpithing, têbalan
(trumpah), karang kukur, karang glathik, karang wêdhung, simping, tripang, ulam
pe, sêkul dipun-ngi tuwin punar. Sadaya punika tiyang nêsêpi botên nêdha,
andadosakên sawan.
Angka 1326 Laranganipun lare ingkang taksih nêsêpi.
Sampun ngantos dipunjak ningali pangantèn, tiyang ajal, pandung kabêsta, tiyang
kagantung wontên ngandhapipun, tuwin dhatêng têngah pêkên, mêndhung-
mêndhung kabêkta mêdal saking griya. Punika andadosakên rare wau kenging
sawan.
Angka 1327 Punika lêngkangipun pawèstri kang mêntas arèncang rare,
kaunjuk sarta kangge cawik.
Bêngle 7 iris, sêdhah kapanggih rosipun 7 lêmbar, manis jangan panjangipun
sadariji kabakar, jong rahab sagêgêm, sarêm 3 gêgêm, asêm ¼ kati, bawang
sabungkul, lajêng kagodhog, yèn sampun umêb dipundèkèk ing cowèk nuntên
dipunlêbêtna awu pawon 3 jumput cêkothokan. Dipunênêba-/490/kên,
bêninganipun kaunjuk sabên enjing, kênthêlanipun kangge wijikan wanci jam 5
enjing. Sabên badhe ngangge dipun-ngêt. Ngantos puput pusêring rare.
Angka 1328 Lêngkangipun ingkang dipununjuk.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
124
Kapur barus 5 saga, cêngkèh 7, jaha lawe 3, ganthi 5 saga, jênitri 3, pucuk 5
saga, têmpaos satugêl, kajêng rasamala 10 saga. Kapipis, sabên badhe ngombe
dipunkêcêri duduh jêram pêcêl.
Angka 1329 Panunggilanipun.
Bêngle 3 iris, sêdhah kapanggih rosipun 7 lêmbar, kêmukus 7, manis jangan
panjangipun sadariji, jong rahab 10 saga, sarêm 3 jumput, asêm sajêmpol. Sabên
badhe kangge kaêngêt, kangge ing bathuk pawèstrèn.
Angka 1330 Panunggilanipun lêngkang.
Majakan, cêngkèh sami 3 iji, tlutuh kajêng rasamala 10 saga. Kapipis, toyanipun
jêram pêcêl.
Angka 1331 Panunggilanipun jampi lêngkang.
Terong pêthak 3, godhong latêng 3 punggêl, uyah-uyahan 3 punggêl, kapur barus
3 saga, sêkar kênanga 3, gêndhis kalapa 2 klungsu, madu 2 se-/491/ndhok bêling.
Kapipis kang lêmbat lajêng dipunangge.
Angka 1332 Jampi sakit manah.
Lobak satunggal kagodhog kaliyan jae 3 iris, gêndhis batu kang ngantos karaos
lêginipun. Kaunjuk sabên dintên. Yèn mêntas ngunjuk, dhahara wijèn.
Angka 1333 Plèstêr kangge ing pundi ingkang sakit.
Godhong mangkokan 7 lêmbar dipunpusus sanginggiling godhong, dipundèkèki
apu 3 klungsu, lajêng kaplèstêrna ing pundi ingkang sakit.
Angka 1334 Manawi sakit kowah82
enggal.
Godhong cakobak 3 lêmbar dipunpipis kangge amlistêr83
sanginggilipun kang
kowak wau.
Angka 1335 Panunggilanipun jampi kowak.
Tinja menda dipunbakar dinworna84
prusi kagêrus ingkang lêmbat nuntên
dipunwur-wurakên ing tatu, nanging sampun ngantos kenging toya.
Angka 1336 Panunggilanipun jampi kowak.
Kênthang dipunpipis kang lêmbat mawi madu kadamêl plèstêr katemplokakên
lêrês tatunipun. Sabên ngumbah tatu wau kaliyan wedang kang angêt, yèn godhog
wedang kangge ngumbah mawi godhong asêm. Yèn dèrèng jodho
82
*#
kowak 83
*#
amlèstêr 84
*#
diworna
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
125
dipunjampènana tape kangge plèstêr, katemplokna ing kowak la-/492/jêng
dipuntutupi pupus pisang.
Angka 1337 Jampi tatu kenging sênjata.
Singat maesa utawi lêmbu dipunkêrik, kauwur-uwurakên ing tatunipun.
Angka 1338 Jampi tatu saking kapêrang.
Brambang 3 dipunpipis kang lêmbat kaworana gêndhis pasir lajêng katemplokna
sanginggiling tatu wau.
Angka 1339 Panunggilanipun jampi tatu.
Uwit pisang kapêndhêta tlutuhipun sarana ktutul kaliyan kapuk, upami dèrèng
sagêt85
anêlêsi kapuk, inggih nêgara malih. Yèn sampun waradin kapuk wau
lajêng dipuntutupna tatu wau. Yèn ngumbah tatu punika kaliyan landha awu
kadêbog utawi landha awunipun kajêng kang sêpêt-sêpêt. Adat rah lajêng kèndêl
sarta tatunipun mawi kablêbêt ing pupus kaliyan sinjang, punika lajêng garing.
Angka 1340 Yèn tatu angêdalakên rah kathah.
Godhong trate salêmbar, têmbung Walandi (plompên badhen) kapipis kang
lêmbat nuntên dipunplèstêrakên ing tatu wau.
Angka 1341 Panunggilanipun jampi tatu.
Godhong potroseli 14 lêmbar dipunpipis kang lêmbat nuntên dipuntemplokna ing
tatu.
/493/ Angka 1342 Jampi mripat tatu.
Jintên pêthak 3 jodho dipunwori toya susu tiyang ingkang nêsêpi enggal nuntên
dipundhêplok jintên wau, kabuntêl ing sinjang, dipuntètèsakên ing maripat.
Angka 1343 Panunggilanipun jampi maripat tatu.
Kunir 3 iris, uwos 7 las, singat bule dipunkikir, nuntên dipunkum ing toya wayu
lajêng katètèsna salêbêting maripat kang sakit sawontênipun jampi wau.
Angka 1344 Panunggilanipun jampi maripat tatu.
Mi agêngipun saklungsu, sarêm 3 wuku, nuntên kalêbêtakên ing salêbêting asêm
lajêng kabakar, êmpu kunir 3 iris, majakan satunggal, jaha kêling, brambang
sêpuh satunggal, jaha lawe ½, bawang sasiyung, dringo sakacang wose, sadaya
kabakar, sêdhah kapanggih rosipun satunggal lêmbar, lajêng dipunpipis kang
85
*#
sagêd
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
126
lêmbat kangge pilis. Dene ingkang kasar kabuntêla ing sinjang pêthak lajêng
kasipatna ing maripat tuwin pasuluwan supados jampi wau lumêbêt ing maripat.
Angka 1345 Jampi tatu.
Sidawayah 2 sendhok kagorèng kang ngantos gosong, prusi saklungsu.
Dipunpipis sampun mawi toya lajêng dipunwur-wurakên ing pundi ingkang tatu.
/494/ Angka 1346 Jampi tatu ing dariji suku.
Pupus dhadhap 3 punggêl, prusi 2 wos, sêkul 7 upa. Dipunkumbah lajêng kapipis
kang lêmbat lajêng kapipis kang lêmbat86
nuntên dipuntapêlakên ing suku
ingkang tatu wau. Sadintên santun sapisan, salêbêtipun 10 dintên mantun.
Angka 1347 Tatu saking ngidak paku.
Sasampunipun tatu dipunpocot nuntên mipisa godhong jêmpanah. Yèn sampun
lêmbut lajêng katemplokna ing tatu, sanalika lajêng mantun.
Angka 1348 Jampi tiyang sakit jalêran nêdha ulam kang mawa racun
ngantos nuntak utawi wawratan.
Godhong jêmpanah 10 utawi 12 lêmbar dipun-godhog kang ngantos umêb, nun87
kaunjuk kados wedang, punika lajêng mantun sarta nyirnakakên sasakit.
Angka 1349 Jampi tiyang anêdha ulam racun kang tulèn, asring lajêng
botên èngêt.
Godhong jêmpanah 30 lêmbar dipunpipis kang lêmbat, kapêrês, toyanipun kawor
kaliyan anggur lajêng dipununjuk saèstu 2 dintên lajêng saras.
Angka 1350 Panunggilanipun tiyang nêdha ulam racun.
Godhong jêmpanah 24 lêmbar, sakêdhikipun 6 lêmbar /495/dipun-godhog,
toyanipun sagêndul. Yèn sampun matêng dipunombe. Ingkang sampun
kalampahan mantun.
Angka 1351 Tiyang sakit kalêbêtan sabarang racun ngantos luntak
wawratan.
Godhong jêmpanah dipun-godhog kaombe sacangkir tuwin kalih cangkir.
Ingkang sampun kalampahan mantun.
Angka 1352a Yèn sagawon nêdha racun.
Godhong jampanah kapipis ingkang lêmbat toyanipun kaombèkakên.
86
*#
lajêng kapipis kang lêmbat 87
*#
nuntên
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
127
Angka 1352b Jampi tiyang nêdha racun.
Godhong salamaki wawrat 3 dhuwit dipunbubuk, dipunwor kaliyan pêrêsan
lêmbu. Katêdha ing wanci enjing, 3 kenjing mantun.
Angka 1353 Yèn badhe ayêntosakên88
damêl jampi makjun, mupangatipun
bêntèr tuwin anglangkungi prayogi.
Majamuju, jae, pala, sêkar pala, cêngkèh, sêkar lawang, kunci kuning, jintên
cêmêng, dringo, bêngle, adas lêgi, adas pêdhês, kêtumbar, kajêng garu kêlêm,
sadaya mawi wawrat 2 reyal (18) dhuwit, bawang, jae têlês sami wawrat 5 reyal
(45) dhuwit, mêsoyi wawrat 3 reyal (27) dhuwit, nuntên sami kadhêplok kang
lêmbat, dipunayaki lajêng kada-/496/mêl makjun. Dipun-galindhingi saisi lêrak.
Panêdhanipun sabên enjing 7 iji. Têmbung reyal punika timbangan mas. Makjun
punika pil utawi glintiran.
Angka 1354 Yèn badhe misaya sima utawi andhapan.
Woh kalak ambing tuwin oyotipun dipunkêrik utawi katugêl-tugêl wontêna
wawrat suku, dipunpe. Yèn sampun garing dipunwor kaliyan 20 galintir, kêmukus
sacêkothokan munjung dipunwori warangan sacakir89
dipunlêmbutakên. Manawi
sampun dipunwor dados satunggal. Yèn kadamêl misaya andhapan katumrapna
ing pantun tuwin ing rosan. Bilih naming masangi andhapan kemawon botên
susah mawi warangan. Kalak ambing punika kadhêplok lajêng dipunkum kaliyan
pantun utawi rosan, dipunpasangna ing pundi panggènan margi pasabanipun
andhapan. Yèn kalampahan nêdha adadosakên90
pêjahipun.
Angka 1355 Panunggilanipun misaya andhapan.
Oyot kalak ambing dipunkêrik, oyot crême, oyot sungsang, oyot bonang sami
dipunrajang, kape kang garing nuntên dipundhêplok kang ngantos ajur kados
dhêdhak, di-/497/punwur-wurna ing pantun kang mêntas dipunkum lajêng
pinasangna ing pundi ingkang wontên andhapanipun tuwin kang asring kadamêl
lumampah. Adamêla luwangan, pinggiripun dipunsêbari pantun, ing nginggil
dipunurugana damèn utawi mêrang. Yèn andhapan nêdha pantun kacêmplungna
ing luwêng.
88
*#
ayêktosakên 89
*#
sacangkir 90
*#
andadosakên
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
128
Angka 1356 Jampi mayo, pawèstri mangku lare kraos padharanipun
mulês, punika nalika sawêg gadhah lare gènipun kenging sasakit, sabên mangku
bayi badanipun karaos linu sadaya.
Uwi dara (uwi cêmêng) dipun-godhog lajêng katêdha, ingkang sampun
kalampahan lajêng mantun.
Angka 1357 Panunggilanipun jampi mayonên.
Uwoh kêpuh jangkang satunggal kabakar, nuntên dipunkum, landhanipun
kaunjuk.
Angka 1358 Panunggilanipun jampi mayo.
Woh tela gantung ingkang satêngah matêng (kêmbang kapas) dipunkukus dang,
kadèkèkna têngah sêkul lajêng katêdhaa kaliyan lisah mayo sarta sarêm gorèng 3
jumput.
Angka 1359 Panunggilanipun jampi mayo.
Kêpithing sakajêngipun gènipun godhog, dipuntêdha kaliyan lingsah mayo sarta
sarêm gorèng 3 jumput. Punika sa-/498/e sangêt.
Angka 1360 Jampi sakit maripat.
Kunir panjangipun sadariji dipunoncèki, kagosok ing pipisan nuntên dipun-ngêt
ing latu, kauwor kaliyan apyun sakêdhik dipunkintêna sakacang wose, nuntên
kapipis kang lêmbat lajêng kagosokna pinggiring maripat. Kasaring rumiyin,
sabên badhe ngangge dipun-ngêt.
Angka 1361 Yèn karaos badhe sakit maripat supados botên kalajêng.
Sêdhah 3 lêmbar, dringo agêngipun sakacang ijêm, brambang satunggal.
Dipunpipis, kasaring ing sinjang lajêng dipuntètèsakên ing maripat rambah
kaping 3 utawi kaping 4 sadintên.
Angka 1362 Panunggilanipun jampi maripat.
Godhong nyamplung kang taksih têlês 20 lêmbar dipun-godhog kaliyan toya kang
bêning. Dalu dipunbun-bunakên, enjing kangge ngrambang mripat salêbêting
toya punika.
Angka 1363 Panunggilanipun jampi maripat.
Sêdhah 20 lêmbar kados sêkar karajang-rajang nuntên karêmêt kaliyan tawas
agêngipun sauwos, dipunwor kaliyan toya kang bêning sacêkapipun salêbêting
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
129
mangkok pasuryan. Dalu dipunbun-bunakên, enjingipun kadamêl ngrambang ing
tingal.
/499/ Angka 1364 Panunggilanipun jampi maripat kang sangêt.
Tawas satugêl wos, jambe nèm tuwin dlima pêthak sami satunggal. Dipunpipis
utawi kadhêplok, dipunpêrês kalambaran sinjang nuntên katètèsakên ing
pasuluwan mripat supados sagêt91
lumêbêt. Kangge sabên enjing ngantos
samantunipun utawi angatos-atos sapanêdhanipun. Sampun anêdha ingkang
panas-panas tuwin sawarnining pêpêdhês, angêmungna nêdha sêkul tuwin bubur
kaliyan ulam garingan kemawon ngantos samantunipun.
Angka 1365 Manik manawi kados kajêglug utawi kêtumbuk sasaminipun
ingkang ngantos ngêdalakên rah.
Godhong ranti 3 lêmbar dipunrêmêt tanpa toya, gêndhis jawi sauwos, lajêng
dipunpêrês, kalêbêtna ing maripat. Sapisan kemawon mantun.
Angka 1366 Jampi maripat kacolok.
Jambe nèm kasigar, toyanipun kalêbêtna ing maripat. Upami maripat wau tatu,
mêndhêta godhong dhadhap srêp 3 punggêl. Kapipis kang lêmbat, toyanipun
dipunpêrês ing maripat, adat lajêng mantun.
Angka 1367 Panunggilanipun jampi sakit mari-/500/pat.
Godhong urat 3 lêmbar kapipis kang lêmbat, dipunsaring kapêndhêt toyanipun,
katètèsakên ing maripat.
Angka 1368 Jampi mripat tatu sarta blawur.
Kapur barus kakumbah rambah kaping 3, kapêndhêta ênêp-ênêpanipun kemawon,
dipunwadhahi ing pinggan pêthak katutupan kapuk. Dalu dipunbun-bunakên,
enjingipun dipuntètèsakên ing mripat kaliyan kapuk. Punika lajêng sagêt92
anglunturaken rarêgêt kang wontên ing maripat.
Angka 1369 Jampi maripat pêtêng.
Mêndhêta jêrang 3 saga kapipis kang lêmbat sarta mêndhêta wulu ayam cêmêng
kang taksih bung. Dipunbun-bunakên ing sadèrèngipun ayam tumurun utawi
sadèrèngipun malêthèking surya. Bung wulu ayam lajêng kapêrêsa dipunlèlètakên
ing maripat. Sarat ambêdhèlipun wulu ayam botên ambêgan93
sarta ambisu.
91
*#
sagêd 92
*#
sagêd 93
*#
ambêkan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
130
Angka 1370 Panunggilanipun jampi maripat pêtêng.
Bawang nèm sapalih siyung, jambe nèm 2 iji kapêndhêt toyanipun, tawas sauwos,
nuntên kapipis kang lêmbat, dipunbuntêl ing sinjang pêthak, kapêrês ing sinjang.
Angka 1371 Panunggilanipun maripat bawur sarta pê-/501/têng.
Amêndhêt woh kapas nèm kaliyan toya susunipun tiyang manak enggal lajêng
katètèsna mripat kang sakit wau.
Angka 1372 Panunggilanipun jampi ingkang bêrsêlut.
Mênyan pêthak 3 saga dipunwor kaliyan toya susunipun tiyang manak enggal
sasendhok alit, lajêng kangge cêlak sarta kalerongakên ing salaminipun.
Salêbêtipun jampi sampun dhahar ulam tuwin sarêm.
Angka 1373 Jampi yèn tiyang lênggah dangu, samangsa ngadêg lajêng
badhe dhawah sarta mripatipun pêtêng.
Pucuk 2 ros dariji, asêm lami saklungsu, pucuk wos 7, mripat kunir 3, lajêng
dipun-godhog, ananging sampun kathah-kathah toyanipun nuntên dipunbun-
bunakên. Enjingipun dipununjuka sadaya.
Angka 1374 Punika kangge ngrambang manawi maripat kathah rêgêtipun.
Pucuk sêdhah 7 lêmbar, pêntil jêram pêcêl satunggal dipunsigar-sigar, karêmêta
kaliyan pucuk sêdhah wau wontên ing pinggan pêthak mawi toya rumiyin lajêng
ka-/502/saringa ing srêbèt kang rêsik. Yèn sampun kadamêla ngrambang tingal.
Panganggenipun toya punika ngantos 3 dintên. Sabên-sabên damêl ugi kados
ingkang sampun wau.
Angka 1375 Yèn mripat rêgêt sarta bawur.
Bubukan godhong salamaki wawrat 3 dhuwit dipunwor kaliyan pêrêsan woh
anggur lajêng dipununjuk sabên enjing rambah kaping 3.
Angka 1376 Jampi sakit tingal pêtêng.
Godhong salamaki ingkang sampun kabubuk wawrat 3 dhuwit dipunwori toya.
Dalu dipunbun-bunakên, enjingipun kaunjuk rambah kaping 3 kenjing.
Angka 1377 Jampi mripat rêmêng-rêmêng tuwin jèmbès.
Godhong tlasih tuwin sêkaripun sami 3 gêgêm, bawang kang glembosi ¼ kati.
Dipun-godhog ing kuwali enggal, toyanipun kang kêbak. Manawi toyanipun
kantun sakêdhik lajêng dipunêntas, dipunsaring ing sinjang pêthak. Dalu
dipunbun-bunakên, enjingipun kanggeya ngrambang tingal utawi kasikat ing wulu
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
131
gagak kang nèm. Yèn botên angsal wulu gagak mêndhêta bung kelor kang nèm
dipunpanggang, manawi kulitipun sampun a-/503/lum dipunsipatakên ing tingal.
Angka 1378 Jampi sakit mripat bawur.
Bayêm ri dipunpe kang garing nuntên dipunbasmi, awunipun kadamêl landha
tuwin dipunworana sarêm, raosipun kang ngantos asin lajêng kasaring,
dipunênêpakên kang ngantos bêning. Bêninganipun dipunbun-bunakên sadalu,
enjingipun kangge ngrambang tingal rambah kaping 6 kenjing. Punika
dipunpriksanana, yèn wontên sudanipun lajêngna samantunipun.
Angka 1379 Jampi pitêm. Yèn tiyang lênggah dangu samangsa ngadêg
paningalipun pêtêng.
Bubukan godhong salamaki wawrat 3 dhuwit kaliyan cabe jawi satunggal.
Dipunpipis lajêng kaunjuk 3 kenjing.
Angka 1380a Panunggilanipun jampi maripat.
Godhong tlasih sagêgêm kagodhoga ing kuwali enggal. Yèn sampun umêb
rambah kaping 4 lajêng kailinga ing pinggan pasuryan. Yèn sampun asrêp
kanggeya angrambang tingal sarta nalika kagodhog kaworana brambang
sagêgêm. Patrapipun angrambang enjing rambah kaping 4, sontên rambah
kaping 4 tuwin mêndhêta bung kelor, kapanggang satêngah matêng nuntên
dipunoncèki kuliti-/504/pun. Ing pucuk dipun-gêcak supados lêmês nuntên
dipunsipatakên ing tingal.
Angka 1380b Jampi sriawan kangge tiyang sakit mêjên.
Pisang kluthuk kang matêng saulêr dipunbakar, pisang kluthuk mêntah 2 ulêr
dipunparut. Bumbunipun adas, pulasari sami 5 saga, brambang satunggal
kabakar, kajêng lêgi 5 saga, kêtumbar sajumput, trawas salêmbar, êmpu kunir
sairis, lajêng dipunrêmêt sarta kasaring lajêng dipunpêrês kaliyan pisang mêntah.
Toya sriawan lajêng kaunjuk.
Angka 1381 Jampi mêjên.
Lobak dipunparut, dipunbuntêl ing srêbèt, kapêndhêt toyanipun sapratigan gêlas
toya, dipunwori madu saprapat gêlas toya. Dipununjuk sabên enjing. Yèn dèrèng
mantun, salêbêtipun 4 dintên nganggeya jampi toya susu.
Angka 1382 Panunggilanipun jampi mêjên.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
132
Tumbasa semariba rêgi sarupiyah lajêng dipun-godhog toyanipun 2 gêndul,
dipunkantunakên sapalih. Kaunjuk kaping 2 sadintên. Yèn tumrap rare kang umur
6 utawi 7 taun inggih naming sapalih-/505/ipun tiyang sêpuh.
Angka 1383 Jampi mêjên mawi wawratan rah.
Babakan kajêng sa (kasêbut wawu) 4 dariji pasagi dipun-godhog kang prayogi,
dipununjuka sabên jam sasendhok bêling dumugi sasarasipun.
Angka 1384 Tapêlipun tiyang mêjên.
Pucukipun godhong sana 7 punggêl, kajêng ulêt 3 iji dipunbakar, rasuk angin 5
saga, bawang jalêr abrit satunggal, dipunrêmêt, katapêlna.
Angka 1385 Toya pacawikanipun tiyang sakit mêjên.
Godhong sana 3 têkêm dipun-godhog kang prayogi ngantos umêb lajêng kadamêl
cawik.
Angka 1386 Jampi rare mêjên kang sawêk94
umur 1 utawi 2 taun.
Godhong dhadhap srêp 3 punggêl, podhi 3 saga, sari, murmak, daging sami 3
saga, trawas salêmbar. Dipunpipis kang lêmbat, toyanipun wedang nuntên
kasaring, dipununjuka wanci enjing, yèn dèrèng jodho.
Angka 1387 Jampi mêjên.
Godhong kara pêthak 3 lêmbar. Bumbunipun kados ing /506/nginggil wau.
Angka 1388 Tapêlipun.
Êmpu kunir satugêl dipunwori apu saklungsu. Kang kasêbut jampi punika sae
tumrap lare tuwin tiyang sêpuh. Sampun kangge ing bangsa Malajêng utawi
bangsa Sabrang sarta tiyang Arab.
Angka 1389 Tapêlipun tiyang mêjên malih.
Yèn botên angsal lombok kangge tapêl, prayogi nganggeya godhong kapas taun
tuwin anganggeya godhong kara pêthak punapa malih godhong mêrak ngigêl.
Angka 1390 Jampi tiyang mutah malaya-laya.
Ampas apyun sakacang wose, jintên cêmêng 5 saga, bawang 7 siyung, sêdhah
kang sêpuh 7 lêmbar. Sadaya katimbanga, yèn sampun lêrês wawratanipun
tumuntên kapipis kang lêmbat lajêng kauntala sawontênipun 3 kenjing.
Angka 1391 Bab ingkang sampun kalampahan, jampi punika asal saking
kitab sarta angsal supangatipun Sèh kang nganggit, anambahi mani
94
*#
sawêg
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
133
wêwahing mani wau amurugakên kuwatipun dakaripun sarta sae dhatêng
badan, punapa malih jampi punika pancèn kathah paedahipun.
/507/Jae panjangipun 2 ros dariji dipunoncèki, brambang 3, madu sasendhok alit,
tigan ayam kapêndhêt kuningipun, santên kanil kalapa tumbasan sasèn, lingsah
sapi sasendhok alit. Kaubêg rumiyin kang ngantos wor lajêng kaunjuk. Jampia
mangkatên95
rambah kaping 3 kenjing. Anuruta punapa wontênipun.
Angka 1392 Jampi sae dhatêng mani.
Jae abrit, kacang ijêm, kunir garing sami wawrat 2 reyal tuwin 18 dhuwit. Sadaya
punika kaolah kados dene tiyang ngliwêt, toyanipun santên kanil kalapa satugêl.
Jampi mangkatên96
punika ngantos 3 kenjing. Kêdah miturut timbangipun.
Sareyal punika 9 dhuwit arta lami.
Angka 1393 Jampi amêwahi mani.
Madu katakêr ing tigan satugêl, lingsah sapi, santên kanil kalapa ijêm sami
satakêring, kulit tigan, brambang. Kapipis kang lêmbat satakêr, nuntên
dipundèkèki kajêng lêgi wawrat satangsul tuwin 5 dhuwit, jae garing wawrat suku
tuwin 10 dhuwit, kunir garing wawrat 2 suku tuwin 20 dhuwit, majamuju, mrica
pêthak sami wawrat sasuku 10 dhuwit. Sadaya punika kadhêplok kang lêmbat
lajêng ka-/508/lêbêtna salêbêting jampi wau dipunmasêrakên. Kajamokaken
kadamêl pil, 7 dintên mituruta timbangipun. Ing ngajêng wontên ingkang damêl
jampi punika nama Gaid Mustapa, griya Selta (Palembang). Ingkang majamokên
angsal supangatipun Bagendha punika Tuwan Sabad Ali Mahgribi. Wontên
tiyang sampun pêjah dakaripun, ingkang sampun kalampahan salaminipun nêdha
jampi punika sampun awor tiyang èstri tuwin katurutna ing padharanipun.
Angka 1394 Jampi amêwahi mani.
Jae panjangipun 7 dariji, kunir 3 êmpu sami kadhêplok, dipunpêndhêt toyanipun,
dipunwor kaliyan santên kanil kalapa satugêl, madu 2 sendhok bêling, nuntên
dipununjuk 3 kenjing, katurut punapa kawontênanipun.
Angka 1395 Jampi amêwahi mani.
95
*#
makatên 96
*#
makatên
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
134
Bawang, jae, jintên cêmêng, majamuju, dringo, mungsi sami wawrat sareyal 9
dhuwit. Kadhêplok, yèn sampun lêmbat dipunwori gajih lêmbu kaliyan madu sami
wawrat sareyal 9 dhuwit, lajêng kadamêl kados makjun. Têgêsipun makjun,
dipun-galintiri kados pil agêngipun saisi lêrak. Dipuntêdha sabên enjing
sadèrèng-/509/ipun nêdha punapa-punapa. Manawi nêdha ingkang wêkasan
piyambak dipunworana santên kalapa satugêl, madu 3 sendhok bêling.
Angka 1396 Jampi amêwah mani, ingkang damêl jampi punika Sayid
Mustaparummi.
Jêram pêcêl kang agêng satunggal kaparut kapêrês, jae panjangipun sadariji ugi
dipunparut kapêndhêt toyanipun. Gêndhis batu agêngipun sakêmiri, dipunwor.
Yèn sampun wor nuntên dipununjuka sawontênipun.
Angka 1397 Jampi mêwahi mani.
Madu sacangkiripun tiyang Arab, duduh jêram pêcêl sacangkir, kuning tigan
satunggal, nuntên kadhêplokna cabe wawrat 10 saga, pala satunggal, kajêng lêgi
tuwin manis jangan panjangipun sami 3 dariji. Yèn sampun lêmbut dipunwor,
kaubak dados satunggal. Dipununjuka sabên enjing 3 kenjing.
Angka 1398 Jampi mêwahi mani tuwin yèn garing.
Brambang 3 karêmêt lajêng dipunwori tajin sacangkir, kaunjuka enjing sontên.
Angka 1399 Jampi mêwahi mani.
Parutan banon kaliyan sela lajêng dipunkum, kalimbang bêning-/510/anipun.
Dipunwêwahi dringo saros dariji, bawang satunggal, têmu guroh 2 ros dariji,
pupugan lèr wetan 2 jumput. Kapipis nuntên dipunwor kaliyan toya rêndhêman
banon wau lajêng kaunjuk, langkunganipun kaparêmakên.
Angka 1400 Jampi amêwahi mani.
Cêngkèh wawrat saringgit tuwin 9 dhuwit kapipis, dipununjuk kaliyan puwan
menda, puwan lêmbu, puwan maesa sacangkir wedang. Dipununjuk sabên enjing
sawontênipun sadaya.
Angka 1401 Jampi mani utawi dakar dados kuwat.
Laos ingkang garing wawrat sareyal 9 dhuwit kapipis kang lêmbat lajêng
dipununjuk kaliyan puwan menda sacangkir pangunjukan wedang. Kaunjuk
sapisan.
Angka 1402 Jampi amêwahi mani sarta anguwatakên dakar.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
135
Kuning tigan ayam cêmêng 3, mrica sulah 7, brambang satunggal, bawang
saulas, mayang jambe panjangipun 4 driji pasagi, kêrikan kajêng garu ramês 15
saga. Sadaya kaubêg kaliyan tigan ayam lajêng kaunjuk sabên enjing.
Angka 1403 Jampi tumrap tiyang jalêr.
Kuning tigan ayam satunggal, lingsah lêmbu sarta madu ka-/511/takêr ing
kulitipun, klabêt satakêr. Bumbu kapipis kaliyan kulitipun tigan kang lêmbut
lajêng dipununjuk wanci enjing. Sadèrèngipun wontên lalêr mabur utawi
sadèrèngipun ngunjuk jampi, ampuna nêdha utawi adus. Asarêng pitung enjing
kadamêla punapa wontênipun, famalal kalam, têgêsipun sakit pajalêran.
Angka 1404 Punika jampi mêroyan, têgêsipun sakit kang ngolah-ngalih
wontên padharan kados badhe arencang rare.
Êmpu kunir satunggal, terong wulung satunggal kasigar sakawan, pucuk uwos 3
jumput, mripat kunir 3, apu taun saklungsu (apu krakêt luthik). Sadaya dipun-
godhog ing kriyuk enggal, toyanipun 2 cupak (cangkir) dipunkantunakên sacupak,
dipunêntas, manawi sampun asrêp lajêng kaunjuk salêbêtipun 3 dintên.
Angka 1405 Jampi manawi tiyang cangkêmipun mambêt bacin,
mangkatên97
punika bok manawi jantung minggah dhatêng pulung manah,
yèn botên kalêrêsan aniwasi.
Amamaha kêtumbar sadayanipun sabên dintên ngantos samantunipun gandaning
bacin wau.
/512/ Angka 1406 Manawi ing cangkêm bacin ing badan karaos kirang sakeca.
Bubukan godhong salamaki wawrat 3 dhuwit dipunwor kaliyan kurma, katêdha
sabên enjing 3 kenjing.
Angka 1407 Jampi mutah rah.
Godhong waru nèm satêkêm, godhong pace nèm satêkêm, godhong têmahe (bok
manawi sana) satêkêm. Dipundhêplok, kasaring toyanipun lajêng kaunjuk.
Angka 1408 Jampi tiyang nuntak rah.
Godhong cung-cung bêlut 2 têkêm mangang kapipis kang lêmbat, toyanipun toya
klapa ijêm sacangkir. Dipunsaring lajêng kaunjuka sabên enjing ngantos
sakèndêling rahipun. Ampasipun kapipis malih kangge plèstêr ing dhadha.
Angka 1409 Panunggilanipun jampi nuntak rah.
97
*#
makatên
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
136
Lirang abrit sakacang wose kapipis lajêng dipunworana godhong cung-cung
bêlut 2 têkêm, lajêng kagodhog, kaunjuk.
Angka 1410 Panunggilanipun jampi mutah rah.
Godhong karuk tangan sagêgêm dipundhêplok, kapêrês kapêndhêt toyanipun,
kawor kaliyan arak kang sami kathah kêdhikipun lajêng kaunjuk.
/513/ Angka 1411 Jampi tiyang mutah botên sagêt98
kèndêl.
Dipundèkèki sirdhih gmêhipun (dhêgandum), mostêr 5 saga, oyot kelor
panjangipun 3 dariji, bawang sasiyung, jae 3 iris, roti sairis, toyanipun cokak.
Sadaya kapipis, katemplokna ing kêmah, mana99
tiyang sakit sirah sangêt utawi
kasrêpên, katemplokna ing githok. Yèn kang sangêt kasrêpênipun, katemplokna
ing kempol. Yèn bangkèkanipun kang karaos sakit, inggih katemplokna ing
bangkèkan.
Angka 1412 Jampi tiyang sêpuh nuntak rah.
Pucuk, ganthi sami 5 saga, cêngkèh 7, pala sapalih, sêkar lawang 3, dringo,
bêngle panjangipun saros dariji, lajêng kapipis kaliyan toya. Dipunborèhakên
pulung manah.
Angka 1413 Jampi tiyang nuntak wawratan.
Oyot kalapa ijêm panjangipun sadariji, blulukipun kang alit satunggal, januripun
kang sasada dipuntugêl-tugêl, adas sasaga, pulasari saros dariji, podhi, sari sami
3 saga, cêngkèh 3 iji, pala saklungsu, kunci 3 mata, murmak tuwin daging sami 3
saga, mênyan madu 3 saga, lilin ta-/514/won kang tulèn 3 saga, brambang
satunggal kabakar, bawang sasiyung, klèlèt rêgi 3 dhuwit, kajêng anyang sasaga.
Dipunpipis kang lêmbat nuntên kaunjuk kaliyan wedang. Klèlètipun
dipunsusulakên kemawon, manawi sampun badhe kaunjuk.
Angka 1414 Jampi sakit jika100
, punika ingkang botên sagêt101
wawratan,
botên sagêt102
nuntak.
98
*#
sagêd 99
*#
manawi 100
*#
cika
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
137
Mrica sulah 7 iji, tinja tikus, tinja karkêlak 3 iji, kabuntêl ing sêdhah tuwin
dipunlêbêtna ing jambe nuntên kagantèn kauntal. Punika lajêng sagêt103
wawratan utawi nuntak.
Angka 1415 Jampi watuk tumrap rare alit.
Cêngkèh 3 iji, pala 3 wos, kêmukus 3 iji, jintên cêmêng 3 saga, kajêng lêgi 3 saga.
Sadaya dipunkum ing wedang panas, enjing sontên kaombèkakên sasendhok alit.
Angka 1416 Jampi abu104
tanpa jalaran.
Godhong sêlêsos saêpang, adas sasaga, têmu tis 3 iris, brambang 3. Dipunpipis
lajêng kaparêmna ing badan.
Angka 1417 Jampi abuh jalaran saking kagilês.
/515/ Kaplèstêra godhong mayoran, dipunwori lingsah klêntik, kagosokakên.
Plèstêr lajêng katemplokna panggènan ingkang abuh.
Angka 1418 Jampi sakit ros-rosan, punika sakit saking balung.
Oyot bêsaran dipuniris-iris, dipunsêmburakên ing pundi kang abuh, nanging
pamêndhêtipun katêkêm sarta kacublês dom bundhêl. Uwitipun inggih
dipuncoblos ing dom 3 utawi pamêndhêtipun nuju wêwulan sêpuh ing dintên
Jumungah dalu. Yèn sampun rampunging pamêndhêtipun inggih lajêng pêniti
dipuncoplok, kabêkta mantuk. Wontên ing wit bêsaran ngriku kasêbarana wos
sakajêngipun.
Angka 1419 Jampi suku abuh.
Laos panjangipun 2 dim, cabe 3 iji, jamur impês 3 saga, wos sajumput, sarêm 3
wuku, asêm saklungsu. Dipunpipis lajêng kaparêmna ing suku.
Angka 1420 Jampi sakit sêmandhangan mangrêtosipun susu abuh kang
kiwa.
Bung wurung 7 saga, dhêdhak lêmbat 5 saga, trasi abrit kang tulèn sakacang
pêthak, nuntên kaborèhna susu kang /516/ abuh saking nginggil mangandhap.
Sabên garing dipunborèhi malih ngantos samantunipun. Yèn susu sampun lajêng
tatu dipuntutupana godhong urat tuwin godhong golang-galing pundi ingkang
wontên.
101
*#
sagêd 102
*#
sagêd 103
*#
sagêd 104
*#
abuh
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
138
Angka 1421 Bab têtêdhan ingkang botên anêdha.
Siwalan, salak, dalima tigan ayam, rajungan, têbêlan, mimi bêluntak,
sawarnining bakaran. Manawi nuju ngunjuk tuwin adus, susunipun dipunuyêka
rambutipun piyambak.
Angka 1422 Yèn susu têngên kang abuh.
Godhong brobos satêkêm, lumut pêngaron sajumput, adas 2 iji, pulasari 4 saga,
jamur impês 3 saga, jamur brama 5 saga, tinja sawêr sawa 3 saga. Dipunpipis
nuntên kaborèh ing susunipun.
Angka 1423 Panunggilanipun jampi abuh.
Sêmut ngangrang dipunpusus, toyanipun tuwin tilasipun dipunparêmakên ing
susu.
Angka 1424 Jampi kamisadhanên105
garimi, mangrêtosipun manawi
gadhah anak sapisan kamisadhanên106
.
/517/ Yèn bayi sawêk107
mêntas lair, penthil susu dipunsikata sarta dipun-gosok
rambutipun piyambak. Sabên-sabên adus dipunuyêka rambut.
Angka 1425 Parêmipun sakit jêrawat.
Uwos kêbuan (wos ingkang sampun kalêbêtakên kukusan umêb sapisan)
sajumput, pulasari 5 saga, adas manis sajodho, sêkar apèn 3 saga, sêkar sêdhah
7 saga, mênyan madu 3 saga, cêndhana pêthak 3 saga. Manawi ngangge,
mêndhêta jêram pêcêl satunggal, karêmêta sarêng lajêng kagosokna ing rai.
Angka 1426 Panunggilanipun sakit jarawat.
Babakan granji 5 saga, babakan asêm panjangipun sadariji pasagi, babakan
anggi-anggi 5 saga, babakan pule gintungan, pulasari panjangipun 2 ros dariji,
kulit tigan paksi satugêl, kajêng kasturi, kajêng cêndhana sami 5 saga. Kapipis
dipunangge bubukan kangge pupur.
Angka 1427 Panunggilanipun jampi jarawat.
Êpang lobak 3, kunir saêmpu, dipun-gosok toya jêram pêcêl lajêng kausapna ing
rai.
Angka 1428 Panunggilanipun jampi jarawat.
105
*#
kamisandhanên 106
*#
kamisandhanên 107
*#
sawêg
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
139
/518/ Kulit woh tanjung 5 saga, kulit kartu 3 kabakar, bawang 7 saga, kulit asêm
5 saga, kulit langkir saros jêmpolan, langkir punika kêpoh rêdi lajêng kapipis,
kausap-usapna ing rainipun. Ingkang kangge toya jêram pêcêl.
Angka 1429 Panunggilanipun jampi jarawat.
Mênyan madu saklungsu, toya jambe sapalih. Kadamêl ngasap mênyan tuwin
bakaran jambe piyambak. Dipunpipis kaliyan toyanipun tumuntên kangge
pupuran.
Angka 1430 Jampi sakit jarawat.
Godhong tapak liman satêkêm kairis pucukipun kiwa têngên lajêng mêndhêta
mêndhang sela, sela wau kadhêplok, lajêng katutulakên ing godhong wau nuntên
dipun-gosokna alon kemawon. Yèn badhe sare, ngangge gêrah nèm kaliyan
mênyan madu 5 saga, uwos 3 jumput. Dipundhêplok kang lêmbat kangge pupur.
Angka 1431 Manawi tiyang kêpingin putra jalêr.
Manawi tiyang nuju rencang rare mêdal èstri, akèna nyolong ulêg-ulêg,
dipundèkèkna ing kêndhi-/519/l nunggil ari-ari rare èstri wau. Sakajêngipun
dipunpêndhêm, dipunlabuh ing lèpèn. Ing têmbe lajêng gadhah anak jalêr.
Angka 1432 Jampi pusêr mulês.
Silit bawang 3, dringo 3 iris, bêngle 3 iris. Kamamah, kaidokakên ing sêkar awu
sajumput, lajêng kaulêt nuntên katemplokakên ing pusêr katutupan sêdhah.
Angka 1433 Panunggilanipun jampi pusêr.
Angkup jambe nèm satunggal, rasuk angin 5 saga, mrica pêthak 7 iji. Dipunpipis,
katemplokakên.
Angka 1434 Panunggilanipun jampi pusêr.
Angkup jambe nèm satunggal, rasuk angin 5 saga, dringo 3 iris, jintên pêthak 3
saga, brambang satunggal. Dipunpipis, katemplokakên ing pusêr.
Angka 1435 Panunggilanipun jampi pusêr.
Asêm kawak agêngipun sakêmiri, lêthêking dilah sadulit, apu sadulit. Kapipis,
katemplokakên pusêr.
Angka 1436 Jampi padharan abuh.
Godhong po o 3 punggêl, rasuk angin sajumpu-/520/t, brambang 3, kulit jae 2 ros
dariji, punika lare. Manawi tiyang sêpuh ingkang padharanipun abuh, mêndhêta
godhong labu pêthak 3 lêmbar kapanggang, dipuntemplokakên ngajêng kalih,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
140
wingking satunggal. Sadèrèngipun katrapan jampi, padharanipun ing ngajêng
wingking kaprapatake rêya kaliyan apu.
Angka 1437 Jampi pusêr mulês.
Rasuk angin tuwin sêkul katakêr saangkup jambe nèm, gêndhis arèn sami
satakêranipun, inggu sakacang wose, lajêng kapipis kaliyan angkupipun jambe
pisan.
Angka 1438 Jampi pusêr mubêng.
Bawang abrit kang jalêr 3 iji, sarêm 7 wuku, katêdha kaping 7.
Angka 1439 Tapêl padharan mulês.
Têmu lawak 3 iris, kêdhawung kabakar, rasuk angin 3 saga, mungsi 5 saga, adas
sasaga, wiji sawi 5 saga. Dipunpipis kaliyan toya, kangge tapêl.
Angka 1440 Jampi pusêr mulês lare kang umur 4 utawi 3, 5 taun.
/521/ Amêndhêta sêkar awu (têngah awu punika wontên kang mungsêr) 3 jumput,
asêm kawak salêrak, apu 2 klungsu. Dipunwor sadaya, katemplokakên pusêr.
Dipuntutupi sêdhah têmu rose, kapanggang salêmbar lajêng katindhihan popok,
nganggeya oto.
Angka 1441 Jampi sakit padharan manawi lare anênêdha108
kalêbêt lajêng
wangsul, punika saking asrêpipun padharan.
Godhong gagan-gagan sagêgêm mangang, kunir 3 iris kabakar. Kapipis kang
lêmbat, dipuntoyani santên kanil klapa ijêm tumbasan satunggal sèn, lajêng
kaombèkna rambah 3 kenjing.
Angka 1442 Yèn sakit wawratan.
Jae panjangipun saros dariji (3 iris), brambang 3 iji, cabe 3. Dipundhêplok
kangge gosok padharan. Toya pangombènipun kacang ijêm7 saga kagodhog
kaliyan sêcang 25 saga, dipunsatakên rumiyin lajêng dipunjoki109
toya malih
sakêdhik. Dipunombèkakên, ampasipun katêdha.
Angka 1443 Jampi encok kang wontên sirah.
Godhong turi brit 3 punggêl, adas 2 jo-/522/dho, pulasari 2 ros dariji.
Dipunpipis, kabuntêl kaliyan kapuk, dipunpêrês toyanipun. Kalêbêtakên ing
irung.
Angka 1444 Panunggilanipun jampi wawratan.
108
*#
anêdha 109
*#
dipunjogi
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
141
Jêram pêcêl dipunoncèki kulitipun kang tipis-tipis kaliyan sari wawrat sadhuwit.
Dipuntemplokakên ing pilingan tuwin bathukipun dipunpilisi lingsah klapa.
Angka 1445 Jampi sakit bangkèkan.
Balungipun iwak nus utawi bêluntak panjangipun sadim, jae 3 iris, brambang 3
iji, toyanipun cokak. Dipuntapêlakên ing wingking, dipuntumpangi godhong
pisang lajêng dipunbêngkungi.
Angka 1446 Panunggilanipun jampi bangkèkan.
Godhong lobak 3 lêmbar kapipis, dipundamêl kados pap lajêng katapêlna ing
bangkèkan, dipuntumpangi godhong pisang lajêng dipunbêngkungi. Sadintên
kasantunan kaping 3.
Angka 1447 Panunggilanipun jampi bangkèkan.
Jintên pêthak kaliyan adas sami wawrat 5 saga, rasuk angin, mrica, cêngkèh sami
wawrat 3 saga. /523/Kapipis dados satunggal, dipuntapêlakên ing lambung tuwin
ing pundi ingkang sakit.
Angka 1448 Panunggilanipun jampi sakit bangkèkan.
Sêdhah têmu rose 3 lêmbar, mrica pêthak 30 iji, jintên cêmêng 3 jumput, mêsoyi
panjangipun sadariji, bêngle 3 iris, bawang jalêr satunggal wêtah, brambang 3,
sarêm sawuku. Dipunpipis, kagosokakên ing wingking.
Angka 1449 Jampi bangkèkan tuwin kasrêpên.
Godhong kajêng apu, brambang satunggal. Dipunpipis kang lêmbat, kangge
pilingan. Yèn tiyang kasrêpên, kapilisakên ing bathuk adat lajêng mantun.
Angka 1450 Panunggilanipun jampi bangkèkan.
Jintên cêmêng 3 jumput, mêsoyi panjangipun sadariji, bêngle 3 iris, bawang jalêr
sabungkul, brambang 3 iji, sarêm sawuku. Dipunpipis, kagosokakên ing wingking.
Angka 1451 Jampi bangkèkan sarta kangge pilis tiyang kasrêpên.
Isi katela gantung grandhèl satunggal kapipis kang lêmbat. Dipuntapêlakên ing
bangkèkan lajêng dipunbalêbêt ing godhong pisang. Panganggenipun sadintên
sapisan.
/524/ Angka 1452 Panunggilanipun jampi bangkèkan.
Godhong bakung salêmbar kapanggang supados alum lajêng dipunsabukakên ing
bangkèkan katumpangan sêtagèn. Sadintên kangge kaping 3.
Angka 1453 Panunggilanipun jampi bangkèkan.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
142
Godhong jêmpanah kapipis kang lêmbat nuntên katapêlakên ing bangkèkan,
dipuntumpangi godhong pisang lajêng kablêbêt ing sinjang tumuntên mêndhêta
salêmbar malih, dipun-gigit-gigit kemawon. Salêbêtipun sadasa dalu mantun.
Angka 1454 Panunggilanipun jampi bangkèkan sarta mantunakên udhup.
Tigan ayam têmbeyan satunggal kapèndhet kuninganipun kemawon, kulitipun
kangge nakêr pathi kunir, madu, santên kanil, lingsah lêmbu sadaya sami satakêr,
cêngkèh 4 iji, pala sapalih, kêtumbar 5 saga, nuntên kapipis kang lêmbat. Sadaya
kadadosakên satunggal. Sabên mêntas adus dipunombèni ing wanci enjing.
Pangunjukipun angajêngna pêrnahing srêngenge yèn nuju enjing. Pangunjukipun
wau ngamungna dintên Jumungah kang kapara enjing.
Angka 1455 Panunggilanipun jampi bangkèkan sarta jampi kuwat.
/525/ Amêndhêta tigan ayam cêmêng satunggal, cangkokipun kangge nakêr madu,
lingsah lêmbu, sêkar wora-wari brit satakêr cangkok tigan, lajêng kaunjuk 7
dintên. Sampun awor tiyang èstri, punika mangke lajêng mantun.
Angka 1456 Panunggilanipun jampi bangkèkan.
Godhong lêgundhi 3 punggêl, godhong bawang 7 êlêr, jintên cêmêng sajumput,
pala satunggal, cêngkèh 45 iji. Dipunpipis kang lêmbat kaliyan jêram pêcêl
satunggal, kapèndhet toyanipun. Pangunjukipun enjing sontên sawontênipun
jampi punika. Kaunjuk 3 dintên, saunjukan dipundèkèki jêram pêcêl satunggal.
Angka 1457 Tapêlipun sakit bangkèkan.
Godhong kêcubung wulung 3 lêmbar, pupugan cocor griya sakawan, lèr wetan
sajumput, pucuk uwos 3 jumput, mripat kunir 3. Dipunpipis, toyanipun wayu. Yèn
sampun lêmbut dipuntapêlakên ing bangkèkan. Kawungkus ing pupus pisang,
kablêbêt ing sinjang. Kangge enjing sontên, salêbêtipun 3 dintên mulya.
Angka 1458 Jampi sakit bangkèkan.
Dhèdhès wawrat sadhuwit, brambang 3, jae 2 ros dariji. Dipunpipis, kaborèhakên
bangkèkan.
/526/ Angka 1459 Jampi padharan rêgêt ing wingking sakit.
Anggodhoga godhong ilèr 3 têkêm, godhong jêmpanah satêkêm. Mangêt-mangêt
kagosokakên ing pundi ingkang sakit. Saking cacriyosan sagêt110
angêjur sasakit
110
*#
sagêd
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
143
dados toya utawi ngêdalakên papêthak. Panganggenipun jampi punika sadintên
kaping 2.
Angka 1460 Jampi talingan mêdal nanahipun.
Sarêm sajumput dikum kapêndhêt toyanipun, jae panjangipun saros dariji.
Dipunasaba lajêng kaêngêt ing latu. Yèn sampun asrêp dipundèkèki uwoh kapas.
Katètèsakên ing talingan.
Angka 1461 Panunggilanipun jampi talingan.
Jae kagosok ing lambe pangaron kaliyan sêkar kênanga 2 lêmbar, dhèdhès
wawrat sigar, nuntên sadaya jampi kaulêt-ulêt ing kapuk. Dipunangge ngilèni
kuping enjing sontên.
Angka 1462 Panunggilanipun jampi talingan.
Kulit jambe nèm kagecak ing waton ambèn, toyanipun kapêrêsakên ing talingan,
sêkawitipun kagêm kili.
Angka 1463 Jampi sêsêg.
Mêndhêta godhong male-male (ing ngriki godhong gêrang), sê-/527/kul sakêpêl,
kawori prêsan sasendhok bêling. Punika sadaya karêmêt, dipuntêdha salêbêtipun
3 dintên.
Angka 1464 Tapêlipun sakit sêsêg.
Adas 6 saga, mungsi 5 saga, kêdhawung 3 iji, rasuk angin 3 saga, wos sajumput,
sarêm 3 wuku, bawang 3 siyung, kunci mêntah 3 iji. Sami kapipis, dipundamêl
tapêl.
Angka 1465 Jampi sêsêg malih sarta napasipun cêkak.
Kajêng garu cêpaka 3 saga, klêmbak 5 saga, cêndhana abrit 6 saga, tandhuk
badhak (punika suru warak) 5 saga, kajêng lêgi panjangipun sadariji, (kalumba)
3 saga. Kagosok kaliyan toya lajêng dipununjuk.
Angka 1466 Jampi cacing pita.
Sadèrèngipun angunjuk jampi, 2 dintên anyêgaha têtêdhan. Sawatawis 3
dintênipun angunjuk kastroli 2 sendhok dhahar. Oyot dalima pêthak kang sampun
dipun-garingakên ongnês, panggènanipun tukang jampi Wlandi kang wontên
(têgêsipun timbangan jampi). Oyod dalima wau lajêng kagodhog kaliyan wedang
8 ongnês. Sasampunipun ngunjuk kastroli watawis ½ jam lajêng ngunjuka
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
144
sapratigan toya /528/dêlima. Dados toya dêmila111
kaunjuk sabên ½ jam. Upami
ngunjuk kastroli ½ 8, jam 8 ngunjuka toya dêlima. Punika wêkasan cacing lajêng
mêdal kaliyan dhasipun, lajêng mulya.
Angka 1467 Jampi krawitan (racêkên) tumrap rare umur 2 dumugi 3 taun.
Oyot dhadhap srêp panjangipun 3 dariji, kêtumbar 5 saga, mungsi 4 saga, pala
saklungsu, pucuk cabe satunggal, bawang sasiyung, bêngle sairis. Dipunpipis
kang lêmbat lajêng dipunsaring, mawi sarêm 3 wuku, lajêng kaunjuk.
Angka 1468 Panunggilanipun jampi racêk kang sami umuripun.
Têmu cêmêng agêngipun saêndhas ayam, bawang 5 siyung, walirang 2 kacang
wose, jintên cêmêng 3 saga. Dipunpipis kang lêmbat kaliyan toya jawi,
dipundèkèki sarêm 3 wuku, lajêng kasaring, pununjukakên.
Angka 1469 Panunggilanipun jampi racêk kang sami umuripun.
Sata cina agêngipun sakêmiri kapipis kaliyan wedang kadamêl milisi sabên
enjing. Lare dipunlêbêtakên ing kurungan. Sabên dintên Jumungah wanci jam 12
siyang wontên salêbêti-/529/pun kurungan ayam wau dipunsêbari wos jêne
supados sakitipun mulya.
Angka 1470 Jampi cacing tumrap ing rare.
Oyot cêguk panjangipun 7 dariji pun kanthèni kajêng ulêt 2 iji, kêtumbar sasaga,
trawas 2 lêmbar, rasuk angin 2 ros dariji, kajêng lêgi 2 ros dariji. Dipun-godhog,
kadamêl wedang, kaunjukakên sabên dintên.
Angka 1471 Panunggilanipun jampi cacing tumrap rare.
Mêndhêta êkop ponirdhêh, bubukan cacing sasendhok alit, manawi tiyang sêpuh
2 utawi 3 sendhok. Dipunwor kaliyan madu. Sampun dipundusi sasampunipun
ngunjuk jampi punika.
Angka 1472 Panunggilanipun jampi rare cacingên.
Woh dlima dipunoncèki, dipunpe kang ngantos garing lajêng kadhêplok ngantosa
dados bubukan. Manawi kajampèkakèn rare alit, sasendhok dipunwori gêndhis
pasir. Yèn tiyang sêpuh 3 sendhok, sadintên sami jampi kaping 3. Yèn rare 3
sendhok, tiyang sêpuh dados 9 sendhok alit.
111
*#
dêlima
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
145
Angka 1473 Jampi salêbêting balung karaos linu.
Brambang 3 iji, bawang 3 siyung, jae sakcik sairis, /530/bêngle sairis, mrica
cêmêng, kêmukus sami 3 iji, kajêng lêgi, cêndhana sami 3 saga, adas 2 jodho,
pulasari 5 saga, uwos sajumput. Kapipis dados satunggal, dipunparêmakên
badan sakojur.
Angka 1474 Jampi suku sakit utawi raos pêjah lempoh.
Godhong luntas 3 têkêm, sêdhah ketêmu rose 7 lêmbar. Kagodhog kaliyan toya
sagantèn, dipunwori ciyu kangge ngêkum suku sabên dintên.
Angka 1475 Jampi waratan rah umbêl margi kenging sawan kangge rare
alit.
Babakan kajêng jambu kluthuk panjangipun 3 kilan wiyaripun sadariji kaliyan
godhongipun 3 utawi 5 punggêl. Babakan jambêt bol, babakan sêntul
panjangipun sami 3 kilan wiyaripun sadariji, sêkul sakêpêl dipunbakar kapara
radi gosong, nuntên dipun-godhog, kaunjukakên, dipunjogi toya. Sadaya
dipununjuk.
Angka 1476 Tapêl waratan rah umbêl.
Godhong pace 7 lêmbar kagosok kaliyan lingsah kalêntik enggal nuntên
kapanggang. Yèn sampun alum lajêng katemplokakên ing padharan lêrês pusêr 4
lêmbar kangge ing /531/wingking, sampun ngantos dumugi ing padharan 3
lêmbar. Manawi badhe ngangge, katètèsan lingsah.
Angka 1477 Panunggilanipun tapêl waratan rah umbêl tuwin tiyang èstri
mêdal rah parjinipun.
Sulur pandhan wangi sauwit dipun-garingakên rumiyin, êpangipun kabakar
kapèndhet toyanipun landha wau, lajêng kadèkèkaken gêndhis jawi sakêmiri.
Kaunjuk 3 kenjing.
Angka 1478 Jampinipun tiyang botên eca nêdha.
Laos agêngipun saêndhas ayam, bawang jalêr 3 bungkul wêtah, kajêng ulêt 3 iji
kabakar, kêtumbar, mungsi sami 5 saga, pala satugêl, kêncur 3 iris, mêsoyi tuwin
sintok sami saros dariji, manis jangan panjangipun sadriji, kajêng lêgi saros
dariji, jintên pêthak 5 saga, sarêm tuwin uwos sami sajumput, kaworan cokak
sacêkapipun. Pangunjukipun saunjukan kintên-kintên ½ cangkir, nuntên kasaring
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
146
ing cangkir kaseka obong-obongan wingka. Jampi kaunjuk kaping 3 sadintên
tuwin dangunipun 3 dintên. Dados angunjuk kaping 9.
Angka 1479 Jampi kêmatus tinja (mêjên tinja).
Pisang kluthuk mêntah 2 ulêr kaparut, ingkang matêng saulêr ka-/532/bakar,
adas sasaga, pulasari 5 saga, brambang satunggal kabakar. Pisang wau lajêng
karêmêt dados satunggal, kapêrês kapêndhêt toyanipun. Racikan bumbu kapipis
lajêng dipunwor ing toya pisang nuntên kasaring lajêng kaunjuk (ugi nami
sriawan).
Angka 1480 Panunggilanipun kêmatus tinja.
Bêngle, kunir, kunci, lêmpuyang, kêncur, têmu lawak sadaya sami 3 iris kabakar,
kajêng lêgi 5 saga, manis jangan panjangipun sadariji kabakar, rasuk angin 5
saga, kêdhawung satunggal ugi kabakar, podhi, sari, murmak sami 5 saga,
daging 3 saga, cêngkèh 8 iji, sidawayah, sembukan, tuwin godhong êntut
(godhong bruta) sami 3 lêmbar, arêng jati panjangipun sadariji. Punika sadaya
kadhêplok dados satunggal. Sabên badhe ngangge mêndhêta 3 jumput. Mênggah
patrapipun sasampuning jampi sapisan, lêt 2 dintên jampi malih nuntên lêt 3
dintên lajêng lêt 8 dintên sapisan sarta lajêng sawulan sapisan lajêng botên mawi
jampi.
Angka 1481 Jampi yèn kakathahên mêdaling sêsukêr kangge mampêt.
Godhong jambe kaluthuk nèm 3 punggêl, adas sasaga, pulasari 5 saga, rasuk
angin 4 saga, bawang sabungkul, /533/sarêm 3 wuku. Kapipis lajêng dipununjuk.
Adat lajêng kèndêl.
Angka 1482 Jampi tiyang sakit kaganggu.
Mêndhêta bubuk kapipis kaliyan sêkar wora-wari brit lajêng kaunjuk.
Angka 1483 Yèn rare kenging sawan, bokipun jampia sawanan agung
tuwin kenging sarat.
Mêndhêta godhong patiklim, godhong bênguk 3 lêmbar, kaliyan godhong kara
wêdhung, rumput babi 3 lêmbar, godhong sangkèt 3 lêmbar, godhong apa-apa 7
lêmbar, godhong ilèr 7 lêmbar, godhong tlasih 3 punggêl, godhong landêp
satêkêm, godhong urat 3 lêmbar, lêmpuyang êmprit 3 iris, godhong mas kênikir,
godhong têmbêlèkan 3 lêmbar, godhong pepe gagang tuwin kulitipun 7 lêmbar,
mimi 3 saga, kêpithing, rajungan, kulit ulam pe sami 3 saga, kara jalêr sairis,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
147
kêdhawung 3 iji, têmu lawak, têmu cêmêng, têmu giring, êmpu kunir, tuwin kêncur
sami 3 iris, kêtumbar 7 saga, mungsi 4 saga, trawas 3 lêmbar, brambang 3 iji,
bawang sasiyung, sintok 5 saga, sêprantu satunggal dipunbakar, jintên cêmêng,
tuwin mêsoyi sami 5 saga, kajêng lêgi 10 saga, kêmukus 7, /534/adas 2 saga,
kapulaga 3 saga, gêlam 7, sêkar apèn 3 saga, pulasari 5 saga, podhi, sari sami 3
saga, dringo, bêngle sami 3 iris, kajêng sêcang, kajêng tinja, widara pêthak sami
3 saga, kêrikan waton ambèn sakêdhik, wulu landhak satugêl kabakar. Sadaya
kapipis kang lêmbat nuntên kabênêm têmbêlèk lancung sakêdhik. Kaunjukna
bokipun. Yèn lare wêdaling sêsukêr kados lêri, punika tandha kenging sawan
agung. Kawêwahana kêrikan kontên, kêrikan lumpang, gêlaran amoh. Sadaya
kagodhog, kaunjuk.
Angka 1484 Jampi sawan klêbêt.
Jintên cêmêng 5 saga, mêsoyi panjangipun sadariji, kajêng lêgi sami sadariji,
brambang satunggal kabakar, inggu sakacang wose. Kamamah lajêng dipunwori
toya jêram pêcêl 1, yèn botên wontên inggih anganggeya cokak lajêng
kacêkokakên cangkêm sami cangkêm.
Angka 1485 Panunggilanipun cêkok lare sawan kalêbêt.
Godhong inggu 3 lêmbar, jintên cêmêng 2 saga, mêsoyi 2 saga, bawang satugêl
siyung, bêngle sarta dringo sami sairis, nuntên kaseka ing paku, kabêsmi ngantos
abrit lajêng di-/535/pununjukna.
Angka 1486 Jampi sêmbur sawanên.
Mêndhêta godhong bankal 3 lêmbar, mungsi, kêtumbar sami 5 saga, kêdhawung
kabakar 3 iji, kêncur, kunci sami 3 mripat, rasuk angin, kajêng tinja sami 5 saga.
Kalêmbutakên lajêng kadamêl sêmbur.
Angka 1487 Panunggilanipun jampi sawanên.
Dringo saros dariji, bawang 3 siyung kabakar, kuku paksi mêrak 3 kuku, lakên
abrit sadariji pasagi, jintên cêmêng sajumput, mêsoyi panjangipun sadriji.
Sadaya kabakar kang ngantos gosong nuntên dipun-gêrus, kauwor kaliyan toya
susu nuntên kaunjukna.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
148
Angka 1488 Jampi sambêtan sriawan rare kang sawêk112
umur 7 dumugi 9
wulan.
Sêdhah kêpanggih rosipun 7 lêmbar, jintên cêmêng 5 saga, mêsoyi saros dariji,
kêmukus 3, dringo saros dariji, bêngle, kunir sami 3 iris, bawang sasiyung.
Kapipis, dipununjukakên kaliyan katapêlakên.
Angka 1489 Jampi sriawan tumrap bayi kang umur 4 dintên dumugi 2
wulan.
Tlutuh sana kêling sasendhok alit dipunwori lingsah /536/kawang 2 klungsu,
kajêng lêgi saros dariji, brambang satunggal, lajêng sami dipun-godhog,
kagosokakên ing gusinipun. Yèn cangkêmipun garing, dipunkècèkna tlutuh sana
kaliyan lingsah klêntik sasendhok alit, nuntên dipunkècèk lingsah pêthak
saprapatan sendhok alit, dipunwor kangge gosok gusi.
Angka 1490 Jampi sriawan kang sampun kalêbêt padharan.
Babakan wit turi pêthak 4 dariji pasagi, kajêng kêndhal 4 dariji pasagi.
Kapanggang, yèn sampun, kadhêplok kapêndhêt toyanipun nuntên mêndhêta
pisang pulut saulêr, pisang kluthuk matêng saulêr, kang satêngah matêng saulêr.
Kang mêntah dipunkêrêt-kêrêt, dipunrêmêt sarêng kapêndhêt toyanipun. Kaunjuk
sapintên wontênipun.
Angka 1491 Jampi sakit toyan wontên selanipun.
Toya jêram pêcêl sagêlas bètêr dipunênêbakên113
kang bêning kangge dipunwor
kaliyan tètès gêndhêsbitu114
salêginipun, dipununjuk kaping 3 sadintên. Kenging
nêdha sawarnining jangan, nanging yèn olah sampun ngantos kakathahên toya.
Kados krokot kaliyan puring kagodhog botên ngangge toya, dangu-dangu mêdal
toyanipun piyambak. Dipunwêwahi sarêm, lajêng katêdha sabên tintên115
.
Kenging nêdha trasi, daging ayam /537/utawi ulam sanèsipun. Botên kenging
nêdha têtêdhan galêpung, kenging nêdha jampi punika yèn lare sakit
dipunombènana satêngah gêlas bètêr.
112
*#
sawêg 113
*#
dipunênêpakên 114
*#
gêndhis batu 115
*#
dintên
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
149
Angka 1492 Jampi tiyang sakit kadamêl toya pangombèn.
Oyot sêmbung 5 iji panjangipun sadariji dipun-godhog kaliyan gêndhis arèn rêgi
sadhuwit, lajêng kaunjuk sadintên.
Angka 1493 Jampi santun warni panunggilanipun pangombèn.
Oyot sêrik (klayu) 3 driji, oyot bayêm raja 7 wit. Kagodhog kaliyan gêndhis arèn
rêgi 2 dhuwit. Kaunjuk sabên dintên.
Angka 1494 Jampi pangombènipun tiyang sakit enjrakên116
.
Oyot jarak cina 3 iris dipun-godhoga ing kriyuk ingkang prayogi. Dipuncuri
wedang kang umêb lajêng kadamêl pangunjukan.
Angka 1495 Jampi yèn tiyang kêkathahên anggènipun wawawratan117
,
punika pamampêtipun.
Godhong jambu kluthuk kang nèm 3 punggêl, adas sa-/538/kêdhik, pulasari
sasaga, rasuk angin 4 saga, bawang satunggal, sarêm 3 wuku. Kapipis lajêng
dipunombèkakên, adat lajêng mantun.
Angka 1496 Jampi panu wêsi tuwin panu walèh.
Godhong jêmpanah satêkêm dipun-godhog, toyanipun kangge gosok panu. Yèn
sampun rêsik lajêng nganggeya borèh kang kasêbut ngandhap punika.
Angka 1497 Borèh panu.
Godhong randhu jêne kang dhawah piyambak 3 lêmbar, godhong mangkokan
kang jêne 3 lêmbar, kaliyan wos sakêdhik. Dipunangge nglalar, yèn sampun rêsik
dipun-gosok kaliyan godhong jêmpanah lajêng dipunborèhi.
Angka 1498 Jampi panu walur sarta panu sêkar.
Yèn panu sêkar, mêndhêta sêkar mlathi sungsun 7 iji, dipunpipis kaliyan atal 5
saga, kaliyan toya sakêdhik, dipun-gosokakên. Manawi panu walur, mêndhêt
pêntil sêkar kênanga kaliyan atal 5 saga, toyanipun duduh jêram pêcêl lajêng
dipun-gosokakên.
Angka 1499 Panunggulanipun jampi panu.
Mêndhêta kulit tirêm 4 dariji pasagi dipundhêplok kang lêmbat mawi toya jêram
pêcêl satunggal, /539/nuntên kangge gosok alon-alon kemawon tuwin
katemplokna ing panu sawontênipun.
116
*#
endrakên 117
*#
wawratan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
150
Angka 1500 Jampi tiyang kaêntup kalajêngking.
Mêndhêta godhong prasêman 1 utawi 2 karêmêt kang lêmbat tuwin dipunmamah,
katemplokna pundi ingkang dipunêntup. Salêbêtipun 3 jam mantun.
Angka 1501 Jampi tiyang kêcublês tuwin kapatil ing ulam.
Mêndhêta godhong jêmpanah 7 utawi 8 lêmbar dipunlêmbatakên lajêng
katemplokakên lêrês ing tatunipun, sarta kabuntêla ing sinjang. Punika mangke
salêbêtipun sajam utawi kalih jam lajêng karaos angêt. Sadintên dipunsantuni
kaping 2 tuwin 3. Salêbêtipun 3 dintên mulya.
Angka 1502 Panawar tawon manawi badhe mêndhêt maduning tawon
supados botên kaêtup118
.
Sêdhah kaliyan brambang dipunlêmbutakên kangge gosok ing tangan saha
sadaya badan sakojur. Tawon lajêng ajrih sangêt.
Angka 1503 Jampi tiyang cêgukên.
Tiyang manawi cêgukên kapijêt posipun119
lajêng mantun utawi katètèsana
wedang 2 tètès, dipunulu lajêng mantun.
/540/ Angka 1504 Jampi tiyang tatu.
Godhong pulutan 3 lêmbar, adas 3 saga, pulasari 5 saga, manis jangan
panjangipun sadariji. Kapipis kang lêmbat lajêng katemplokna pundi ingkang
tatu.
Angka 1505 Panunggilanipun jampi tatu.
Grènjèng katemplokakên pundi ingkang tatu.
Angka 1506 Panunggilanipun jampi tatu.
Awu dipunarêng kasambi sacangkir, asêm saêndhas ayam, salêbêtipun asêm
dipundèkèki sarêm sajumput. Dipunkêmpêlakên kang rapêt lajêng kabakar.
Sadaya punika kapipis kang lêmbat, dipuntemplokna ing pundi ingkang tatu.
Angka 1507 Panunggilanipun jampi tatu.
Têmbaga kaliyan cokak kajampèkna ing pundi panggènanipun ingkang tatu.
Angka 1508 Panunggilanipun jampi tatu.
Adas 10 saga dipun-gorèng kaliyan manis jangan panjangipun sadariji, sarêm 3
wuku ugi kagorèng, lajêng dipunpipis kang lêmbat botên mawi toya lajêng
kawurwurakên pundi panggènanipun ingkang tatu. Punika lajêng mantun.
118
*#
kaêntup 119
*#
rosipun
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
151
Angka 1509 Jampi kowak manawi kabacok.
Amêndhêta gêndhis pasir kaliyan brambang 3 iji, kapipis kang /541/lêmbat lajêng
katemplokna lêrês ing tatu. Punika sabên dintên.
Angka 1510 Jampi tatu tuwin kowak.
Godhong cêthèthèt (godhong cipir) dipunangge saratipun mawi wicantên
mangkatên120
“Tambane bapak-bapak sidaku”
Angka 1511 Jampi tatu kang keris ing lading.
Apu kaliyan jêram pêcêl dipunpêrês kangge pundi ingkang tatu.
Angka 1512 Jampi tatu saking kukunipun piyambak.
Godhong sêkar pacar toya dipunpanggang mawi lingsah klêntik, mangêt-mangêt
katemplokna ing tatu. Sontên santun sadintên wau sapurunipun.
Angka 1513 Jampi sakit gulu saking bêntèr botên milih wanci nèm, sêpuh,
tuwin rare. Yèn nêdha ilatipun karaos pait. Walandi amastani killêsiktê.
Amêndhêta oyot krokot 3 wit, oyot bayêm siti, oyot rumput wacucalan sami 3 wit,
kêrikan sangsam 7 saga, kajêng lêgi saros dariji. Dipun-godhog kadamêl wedang,
dipununjuk sabên dintên.
Angka 1514 Jampi tiyang mantunipun tatu dangu.
Êmpu kunir satunggal, sêdhah sêpuh 3 lêmbar, têmu lawak saklungsu
panjangipun sadariji dipunbakar, klabêt 5 saga, /542/sarêm. Kagorèng tuwin
dipunkukus, lajêng kapipis kang lêmbat mawi toya jêram pêcêl, lajêng
dipuntemplokakên ing tatu ngantos dhawah piyambak, sampun mawi dipunbukak.
Angka 1515 Panunggilanipun tatu dangu mantunipun.
Brutawali panjangipun 2 kilan, punika malih sae kangge warni mangkatên121
.
Tawas sagêgêm dipunbakar sanginggiling sangan ngantos kêmrangga. Kapipis
kang lêmbat, nuntên dipunwur-wurakên ing tatu. Ingkang sampun kalampahan
lajêng mantun. Utawi pacar jawi 2 têkêm kang kangge kados ing kuku sami
bumbonipun kadamêl kuku gambir, sapu pawon 5 saga. Prayogi kangge têlês, yèn
garing santun enggal.
120
*#
makatên 121
*#
makatên
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
152
Angka 1516 Santun warni jampi kêbacok.
Anêgora wit pisang satunggal, yèn talutuhipun mêdal dipuntutul kaliyan kapuh122
.
Yèn sampun têlês katemplokna sanginggiling tatu. Yèn pisang sauwit kirang
toyanipun, inggih anêgora malih. Yèn sampun katemplokan, êrahipun lajêng
kèndêl utawi tatunipun lajêng mingkêm. Samukawis tatu kakumbah landha awu
kadêbog utawi landha awunipun kajêng kang sêpêt.
Angka 1517 Panunggilanipun jampi tatu.
Tinja sêkar dipunbakar, prusi sakêdhik ugi dipunbakar, nuntê-/543/n dipunwur-
wurakên, sampun kenging toya.
Angka 1518 Jampi samukawis tatu supados enggal mantun.
Êmpu kunir kang sêpuh sangêt satunggal dipunparut kapêndhêt toyanipun, manis
jangan panjangipun sadariji kabakar, klabêt 7 saga dipun-gorèng nuntên kapipis
kabucal toyanipun, sarêm 3 wuku. Kagorèng sarta kabênêm, lajêng
dipuntutupakên ing tatu. Sampun kabikak yèn botên garing kajêngipun piyambak.
Tumênggung Janengrat ingkang sampun ngangge jampi punika.
Angka 1519 Sakit duduk utawi pathèk.
Gadhung ½ kati, toyanipun 10 siwur, sêre panjangipun 2 pêcak, klênthêng kapas
sagêgêm, uwos pangaos sigar, ciyu cina ½ cangkir. Punika sadaya kagodhog
ingkang prayogi, kadamêl toya pangunjukan sabên dintên.
Angka 1520 Panunggilanipun jampi duduk.
Gadhung ½ kati, toyanipun 3 siwur, sêre panjangipun 2 pêcak, isi kapas sagêgêm,
uwos tumbasan sigar, uwos kang abrit ½ cangkir. Punika sadaya kagodhog,
kadamêl toya pangunjukan. Sampun ngunjuk toya sanèsipun.
Angka 1521 Jampi pathèk kang taksih nèm.
Dipunborèhi têmu guroh (têmu poh) panjangipun sa-/544/dariji, godhong jambêt
kalampok 3 lêmbar, menir wos 3 jumput. Dipunpipis kaliyan toya nuntên
dipunborèhna ing pathèk. Yèn sampun 6 wulan dipuntêdhanana ulam macan
sakajêngipun nuntên kakuma ing lèpèn. Dipunkosoki kang rêsik lajêng kagosoka
dhèdhès wawrat 2 dhuwit pinggiring pathèk wau.
122
*#
kapuk
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
153
Angka 1522 Jampi pathèk ingkang sae piyambak.
Bubukan ingkang nama samsiyantan kangge wur-wur ing pathèk. Yèn sampun
jampi 2 utawi 3 dintên lajênglajêng123
mantun.
Angka 1523 Panunggilanipun jampi pathèk.
Amêndhêta gomarasi kangge angêpab dipunwori prusi sawatawis, kadamêl
plèstêr. Salêbêtipun 3 dintên adat lajêng mantun.
Angka 1524 Jampi sakit susu utawi kamisandhanên.
Lingsah latung kausar-usarna sakubênging susu sarana wulu ayam.
Angka 1525 Panunggilanipun jampi kamisandhanên.
Kêndhil lilin dipunlèlehèkên, mangêt-mangêt lajêng kausêrakê-/545/n
sakubênging susu.
Angka 1526 Panunggilanipun jampi susu.
Lingsah Makasar sawatawis dipunwor kaliyan arak, kausar-usarakên
sakubênging susu.
Angka 1527 Panunggilanipun jampi susu.
Sêpêt wiyaripun 2 dariji panjangipun sakilan dipunbasmi, awunipun kapipis
kaliyan cokak. Mangêt-mangêt lajêng kagosokna ing susu utawi kausêr-usêrakên.
Angka 1528 Panunggilanipun jampi susu sampun dados wudun.
Godhong brobos satêkêm kapipis kaliyan bawang 3 iji, rasuk angin tuwin
pulasari sami 5 saga. Katemplokna ing pundi ingkang mêdal wudunipun.
Angka 1529 Panunggilanipun jampi susu.
Amêndhêta lingsah sêpuh inggih lingsah wangi, kaanggeya gosok susu
sacêkapipun.
Angka 1530 Panunggilanipun jampi susu.
Godhong kucai satêkêm kagodhog, toyanipun arak. Mangêt-mangêt kausarna ing
susu.
Angka 1531 Panunggilanipun jampi susu.
Kêncur satunggal, uwos sajumput, manis jangan panjang-/546/ipun sadariji,
sarêm 3 wuku. Dipunpipis kang lêmbat lajêng kausar-usarna ing susu kang sakit.
123
*#
lajêng
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
154
Angka 1532 Panunggilanipun jampi susu.
Babakan pêlêm ganda panjangipun 3 dariji, adas 2 jodho, pulasari 5 saga,
brambang 3, jamur impês 2 saga. Kapipis lajêng dipunborèhakên.
Angka 1533 Panunggilanipun jampi susu.
Tinja menda 3 iji dipunkècèk kaliyan lingsah kalêntik enggal wontên ing pinggan
lajêng kausar-usarna ing susu. Suwèkan sinjang kangge plèstêr.
Angka 1534 Pilis senthe.
Êpang senthe sakilan kabênêm awu kang taksih bêntèr, kabubonan124
sambêtan,
toyanipun cokak lajêng kapilisakên.
Angka 1535 Jampi manah botên kantênan.
Kajêng klêmbak, kajêng kasturi, kajêng garu. Dipun-gosok sarêng rambah kaping
3. Dipun-godhog sarêng rambah kaping 3. Toyanipun toya mawar lajêng kaunjuk.
Punika katimbanga raosing badanipun.
Angka 1536 Jampi tiyang sêpuh sakit pusêr.
Sunthi, bawang sami 3 iji kabakar, gagang sêdhah 3 punggêl, /547/sarêm 3 wuku.
Dipunpipis, kaunjuk, toyanipun duduh jêram pêcêl.
Angka 1537 Panunggilanipun jampi pusêr.
Bawang 5 kabênêm ing awu kang ngantos matêng, sarêm 3 wuku, lajêng
dipuntêdha. Kaunjukan sakajêngipun wedang tuwin toya.
Angka 1538 Panunggilanipun jampi pusêr.
Kêtumbar 5 saga, mêsoyi panjangipun sadariji, wit bêngkowang panjangipun
sadariji, bawang sasiyung, rasuk angin 3 saga, arêng kajêng jati saros dariji, laos
3 iris. Dipun-godhog kang ngantos umêb lajêng kaunjuka kados wedang.
Angka 1539 Jampi tiyang sêpuh sakit padharan.
Lingsah kajêng pêthak satètès, gêndhis pasir sasendhok dipundèkèk ing cangkir,
kaunjuk kaliyan toya wedang. Ingkang satètès lajêng dipundèkèkna pusêr lajêng
anggodhoga arak kangge gosok sakubênging padharan.
Angka 1540 Panunggilanipun jampi tiyang sêpuh sakit padharan.
Têmbèlèh125
lancung sauwos kaunjukakên sarta kalêbêtakên ing pusêr kaliyan
lingsah kajêng pêthak.
124
*#
kabumbonan 125
*#
têmbèlèk
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
155
/548/ Angka 1541 Jampi pusêr mulês tuwin wawratan.
Godhong oncang tuwin godhong po o sami satêkêm, agêl sakilan, kêtumbar 7
saga, trawas 3 lêmbar, arêng jati panjangipun sadariji, ece sasèn. Dipun-godhog
kangge toya pangunjukan lajêng amamaha bakaran lêmpuyang 3 iris, apu
sadhuwit, arêng jati saros dariji, sarêm sawuku. Toyanipun kaulu, dene
ampasipun katemplokakên ing pusêr.
Angka 1542 Panunggilanipun jampi pusêr.
Asêm kawak saklungsu kaglintir, inggu sawos dipundèkèk salêbêting galintiran
wau, apu kalih wos, lajêng dipununtal lajêng amêndhêta malih asêm kawak
sadhèrèkan kaliyan apu saros dariji, nuntên dipunulêt kaliyan toya. Kaborèhna
padharan ngajêng wingking.
Angka 1543 Panunggilanipun jampi pusêr.
Arêng jati panjangipun sadariji, mungsi 15 saga, mrica pêthak 7, kêtumbar
sasaga, pucuk cabe 3 iji, laos 3 iris, kajêng trêmbalo panjangipun sadariji,
bawang 3 siyung, wit bêngkowang panjangipun sadariji. Pun-godhog,
kaunjukakên. Manawi botên sagêt126
napas sarta botên sagêt127
amutah.
/549/ Angka 1544 Jampi tiyang nêsêpi botên mêdal toyanipun.
Angupadosa oyot wêdalan, Arab dipunwastani oyot Patimah, kaêkuma ing
cangkir pêthak. Oyot wau sagêt128
mêdhok, toyanipun kaunjuk.
Angka 1545 Jabang bayi enggal lairipun.
Oyot Patimah langkung prayogi rimat bing-bing kucing dipunuyah asêmi. Yèn
wontên tiyang badhe rencang rare dipunkêluku ing cangkir pêthak. Toyanipun
dipuntètèsakên ing bun-bunanipun tiyang ingkang badhe rencang rare utawi
lajêng dipununjuk sakantunipun ing cangkir sadaya.
Angka 1546 Sarat supados kuwawi junjung barang awrat.
Angupadosa godhong sauwitipun giring jalêr, inggih punika sidaguri kang botên
sêkar sarta woh. Kangge ing badan saha kabuntêl ing sinjang. Andadosakên rosa
utawi ajunjung sela karang kang awrat.
126
*#
sagêd 127
*#
sagêd 128
*#
sagêd
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
156
Angka 1547 Jampi sakit dhada129
.
Godhong salamaki wawrat 3 dhuwit dipundhêplok kang lêmbat, kawor kaliyan
madu, kakintên satêlêsipun kemawon lajêng dipun-galindhingi. Kauntala
sawontênipun kang-/550/ge 3 dintên.
Angka 1548 Jampi sakit dhadha, padharan, sarta wawratan rah.
Srêbug, inggih punika bubukan godhong salamaki wawrat 3 dhuwit, sêkar raiya.
Dipunpipis kang lêmbat nuntên kaunjuk ngantos 3 kenjing.
Angka 1549 Jampi sakit balung utawi padharan.
Bubukan godhong salamaki wawrat 3 dhuwit dipunwori gêndhis batu. Katêdha
ing wanci kenjing.
Angka 1550 Jampi pusêr tiyang sakit pucêt.
Bubukan godhong salamaki wawrat 3 dhuwit kauwor kaliyan uyuh menda pêthak.
Jampia rambah kaping 3 kenjing.
Angka 1551 Jampi tiyang mêntas rencang rare sampunipun puput pusêr.
Godhong pacar jawi satêkêm, adas 2 saga, pulasari 5 saga, brambang 3 iji, êmpu
kunir satunggal. Kagodhog, kangge toya pangunjukan.
Angka 1552 Jampi kondhor, Walandi mastani brik.
Trênggiling mênthik satugêl, tinja sawêr sawa saklungsu, jamur impês 3 saga,
têgari panjangipun 3 dariji, /551/kajêng timur panjangipun 2 dariji, bawang jalêr
2 iji, kunir jalêr satunggal, sintok panjangipun sadariji, mêsoyi panjangipun
sadariji, ganthi 5 saga, sunthi 2 ros dariji, pala satunggal, cêngkèh 7, cabe sulah,
mrica sulah, majamuju sami wawrat 5 saga, bêngle 3 iris, kêncur 3 maripat, jae 2
ros dariji, laos saêndhas ayam, woh pranajiwa satunggal, kêmukus 7. Dipunpipis,
kasaringkasaring130
, toyanipun duduh jêram pêcêl. Tirahanipun kagosokna ing
kondhoranipun utawi kêdah dipunurutakên dhukun padharanipun lajêng
nganggeya jampi punika ngantos samantunipun.
Angka 1553 Jampi sela karang, sanajan irungipun sampun bolong enggal
mantun.
Lêthak lingsah dipunwori prusi sakêdhik kamatêngan tuwin tumbasa tam owan
ing griya panggènanipun sade jampi Cina. Kaborèhakên sajawining irung sabên
dintên enjing sontên adat lajêng mantun.
129
*#
dhadha 130
*#
kasaring
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
157
Angka 1554 Parêm rapuh warni-warni, punika kêdah katimbang, manawi
badhe damêl pintên warnining parêm.
Laos abrit, lêmpuyang sami 7 iris, têmu lawak, têmu giring sami 3 iris, brambang
3, bawang 3 siyung, /552/manis jangan 20 saga, jong rahab 10 saga, kunir 3 iris,
waron 5 saga, têgari 6 saga, adas 4 saga, pela131
boros (pala èstri) satunggal,
toyanipun pêrêsan godhong turi. Kadhêplok mawi toya tawa sakêdhik, lajêng
dipunparêmakên.
Angka 1555 Parêm badan yèn karaos lêsu.
Manis jangan panjangipun sadariji, kêncur 3 iris, kajêng tinja 3 saga, kajêng
cêndhana 7 saga, kajêng widara pêthak 6 saga, brambang 3 iji, sarêm 3 wuku,
asêm sadhèrèkan. Dipunpipis kaliyan toya wantah.
Angka 1556 Parêm badan.
Laos abrit, lêmpuyang sami 7 iris, têmu lawak, têmu giring sami 3 iris, brambang
3, bawang 3 siyung, manis jangan panjangipun sadariji, jong rahab 15 saga,
kunir 3 iris, waron 10 saga, têgari 15 saga, pulasari 20 saga, pala satunggal,
uwos 3 jumput, toyanipun godhong turi 3 punggêl. Kapipis, dipunwori toya tawa.
Angka 1557 Parêm kangge badan utawi padharan.
Uwos, sarêm sajumput, asêm sadhèrèkan, /553/kêncur 3 iris, manis jangan
panjangipun sadariji, jong rahab 5 saga, bawang 3 siyung. Kapipis kang lêmbat
kaliyan toya tawa. Jampi punika kangge 3 dintên.
Angka 1558 Parêm suku.
Cabe 3 iji, mrica cêmêng, mrica sulah sami 7 iji, kêmukus 7, pala satunggal,
kajêng rapêt panjangipun sadariji, manis jangan panjangipun sadariji, dringo
panjangipun sadariji, bêngle 3 iris, bawang satunggal, kêncur 3 iji, têmu lawak,
têmu cêmêng, têmu giring, kunir, tuwin jae sami 3 iris, asêm kawak saros dariji,
uwos 7 las, godhong gandarusa 3 punggêl, babakan kelor panjangipun saros
dariji, oyot kêdhondhong panjangipun 3 dariji, sarêm 7 wuku. Dipunpipis kangge
dipunwori arak tuwin ciyu.
131
*#
pala
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
158
Angka 1559 Parêm suku.
Godhong mamêm wawrat 2 sèn, lara sêtu 3 sèn, oyot tuwin babakan turi brit, oyot
asêm sajarotipun sami 3 sèn, oyot cêrme 13 sèn, oyot sêre 8 sèn, bubonipun132
:
sintok 55 sèn, mêsoyi 23 sen, jintên cêmêng 8 sèn, kêmukus 7 sèn, cabe 25 sèn,
mrica 12 sèn, jamur impês ½ sèn, cêngkèh 16 sèn, /554/pala 24 sèn, lêmpuyang
20 sèn, pucuk 10 sèn, bêsole 4 sèn, kêncur 40 sèn, jong rahab 6 sèn. Yèn mipis
mêndhêta toyanipun godhong pandhan wangi, dipunwori uwos 5 sèn, lajêng
dipun-galindhingi bilih ngangge dipunjuri kaliyan arak.
Angka 1560 Parêm rapuh kangge tiyang gadhah rare.
Adas 3 saga, pulasari 5 saga, jintên cêmêng 4 saga, sarinaga 5 saga, jong rahab
6 saga, klabêt 4 saga, cabe 5 saga, kêtumbar 7 saga, pucuk 5 saga, pala 3 saga,
kulit jêram purut 5 saga, godhong dilêm 3 lêmbar, kajêng sêcang 5 saga, widara
laut, rasamala, kajêng cêndhana, kajêng garu sami wawrat 5 saga, manis jangan
panjangipun sadariji, sintok 2 ros dariji, mêsoyi panjangipun sadariji, grêgês otot
4 saga, bêngle, têmu lawak, têmu giring, lêmpuyang, kêncur, laos sami 3 iris, oyot
sêdhah panjangipun 3 dariji, babakan turi panjangipun sadariji pasagi, kajêng
timur 5 saga, awu pawon sajumput, asêm saklungsu. Kapipis lêmbut kaliyan toya
jawi, kaparêmakên ing badanipun.
Angka 1561 Parêm rapuh kangge tiyang jalêr èstri /555/yèn badanipun
anuju sakit karaos pêgêl.
Adas 4 saga, pulasari 10 saga, waron 5 saga, jintên cêmêng 5 saga, sarinaga 10
saga, jong rahab 10 saga, klabêt 5 saga, cêngkèh 7 iji, kêmukus 15 saga, têgari
20 saga, pala 10 saga, jêram purut 18 saga, godhong dilêm 7 lêmbar, kajêng
sêcang 15 saga, kajêng tinja 5 saga, pucuk 10 saga, widara laut 15 saga, kajêng
rasamala 10 saga, kajêng cêndhana 10 saga, kajêng garu ramês 15 saga, manis
jangan 10 saga, sintok, mêsoyi, kajêng mêgatsih, sêkar slosos sami 10 saga, têmu
lawak 7 iris, têmu giring 3 iris, kunir 3 iris, laos 7 iris, têmu cêmêng panjangipun
sadariji, têmu guroh 7 iris, grêgês otot 10 saga. Dipundhêplok kapêndhêt
toyanipun, dipunwori madu 5 saga. Manawi badhe ngangge mawi arak, manawi
botên cokak. Parêm punika kangge sabên dintên.
132
*#
bumbonipun
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
159
Angka 1562 Parêm rapuh anglêmêsakên otot kangge badan sakojur.
Sadaya têmu kang kangge sami dipunoncèki, kêncur, sunthi, jae sami 2 dariji.
Kaparut sadaya tuwin dipunkumbah kaliyan toya bêntèr, kapêrês rambah kaping
7, kajêng cêndhana 5 sa-/556/ga, widara pêthak 5 saga, kajêng sêcang 4 saga,
manis jangan 3 saga, cêngkèh 3 iji, kêtumbar 3 saga, mungsi 2 saga, waron 3
saga, adas 2 saga, pulasari 5 saga, godhong dilêm 7 lêmbar, sêkar apèn 3 saga,
sarinaga 5 saga, unêm 4 saga dipunbakar, mrica pêthak 7 iji, cabe satunggal,
gêndhis jawi 5 saga, kajêng lêgi panjangipun sadariji, têgari 5 saga dipunbakar,
janur kuning sapunggêl, pandhan satunggal dipunpanggang, kulit jêram purut
sairis. Kapipis rambah kaping 3 dipunungkêb kaliyan gêndhis arèn tuwin mênyan
madu nuntên dipundèkèki toya sêkar mawar, dipunwor, kalawêt malih, dipunpipis
kang lêmbat. Sêkar kanthil satunggal, sêkar kênanga 2 iji, sêkar mêlathi, sêkar
pacar cina sami 2 iji sarta pangipun. Upami dintên punika mipis, benjing kapipis
malih, dipunwor sadaya.
Angka 1563 Parêm kangge tiyang sakit lambung.
Kêmukus 7, jintên cêmêng, mrica sulah sami 3 jumput, pucuk, mêsoyi, pucukipun
sintok sami satunggal, pucuk sujèn kang gosong 3, sêdhah kêpanggih rosipun 2
lêmbar utawi 7 tuwin 9 lêmbar, tumuntên sami kapipis kang lêmbat, toyanipun
duduh jêram pêcêl nuntên dipuntrapna ing bangkèkan, kablêbêt ing godhong
pisang.
/557/ Angka 1564 Panunggilanipun parêm bangkèkan.
Godhong inggu 3 punggêl dipunpipis kaworana pêthaking tigan sakêdhik.
Dipunwor sarêng kaliyan inggu, kaêngêt nanging sampun ngantos kênthêl sangêt.
Kadamêl plèstêr, kaangge ing bangkèkan, punapa malih kangge jampi lambung
yèn karaos awrat utawi prayogi kangge ing padharan yèn karaos kêmbung.
Angka 1565 Panunggilanipun parêm bangkèkan.
Pucuk sujèn 3, mrica sacêkothokan, godhong gandarusa, godhong landêp sami 3
punggêl. Dipunpipis, kang kaangge toya cokak mawi godhong kêcubung
salêmbar.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
160
Angka 1566 Panunggilanipun parêm bangkèkan.
Katela gantung grandhèl satunggal isinipun kapipis kang lêmbat, katapêlakên ing
bangkèkan nuntên dipundèkèki pupus godhong pisang lajêng kablêbêt ing sinjang.
Kangge sadintên sapisan ngantos 3 dintên dangunipun.
Angka 1567 Parêm matêng, nama parêm jiro, kangge tiyang kang mêntas
rencang rare antawis 2 utawi 3 dintên dipununjuk.
Kunir, kêncur, têmu lawak sami 3 iris, brambang 3 iji, manis jangan panjangipun
sadariji, bêngle 3 iris dipunbakar, jong rahab 5 saga kagorèng, asêm sajêmpol
dipu-/558/ndèkèki sarêm 3 wuku. Kabakar lajêng dipunpipis kang lêmbat.
Kaunjuk enjing sontên.
Angka 1568 Parêmipun tiyang kang mêntas rencang rare.
Babakan turi, babakan asêm, babakan balimbing kêcut, babakan jêram pêcêl
panjangipun sami sadariji, bêngle, têmu lawak, kunir, sunthi, kêncur, jae sami 3
iris, kajêng widara laut, kajêng sêcang sami 10 saga, kajêng timur 15 saga, rasuk
angin 10 saga, kajêng tinja 5 saga, cêndhana 10 saga, cêndhana jênggi
panjangipun sadariji, sintok sami sadarijia kaliyan sêprantu sami sadariji
dipunbakar, jintên pêthak 5 saga, kêmukus 7 iji, cabe 3 iji, pucuk tuwin pala sami
5 saga, sarinaga 10 saga, sêkar kênanga garing 25 saga, sêkar tanjung garing,
sêkar pacar cina sami 10 saga. Kang kadamêl toya amipis godhong turi 3 têkêm
kapêrês tuwin godhong asêm 3 punggêl. Kadhêplok nuntên kaukup dipunagêm ing
badan. Manawi sampun satawis133
15 dintên anggènipunanggènipun134
rencang
rare kêdah jampi sabên dintên.
/559/ Angka 1569 Parêm bayi puwan kaunjuk bokipun.
Kêncur, bêngle sami 3 iris, sintok 5 saga, têmu lawak 3 iris, manis jangan 5 saga
kabakar, lêmpuyang êmprit, kunir sami 3 iris, sêprantu satunggal dipunbakar,
mêsoyi 5 saga, bawang sasiyung, jong rahab 5 saga, kêmukus 7 iji, sarinaga,
akim sami 5 saga, sarêm 3 wuku. Toyanipun tawa, dipunwori asêm sajêmpol.
Angka 1570 Jampi parêm kaunjuk, yèn rare umuripun sampun 10 utawi 15
dintên.
Sêkar kêsumba 5 saga, manis jangan panjangipun sadariji, podhi, sari sami 5
saga, murmak, daging sami 4 saga, jong rahab 5 saga, adas 3 saga, pulasari 5
133
*#
sawatawis 134
*#
anggènipun
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
161
saga, kêtumbar 10 saga, trawas salêmbar, kêdhawung 3 iji, klabêt 5 saga, laos,
bêngle, kunir, kêncur sami 3 iris, brambang 3 kabakar, oyot cipir, oyot kara
pêthak panjangipun sami sadariji. Kapipis lajêng dipunsaring. Angombea jampi
punika ngantos dumugi dintên.
Angka 1571 Plèstêr jampi sakit suku kowak.
Amêndhêta mêrtiyun kakintêna kathah kêdhikipun genipun damêl, kawora kaliyan
lingsah sladhah kangge pap, prusi sawatawis, kapur barus saklici, bakaran tawas
sawatawis, nuntê-/560/n kagêrus sarêng kang lêmbut, dipunwadhahi. Sabên
badhe ngangge, kalèlètna sinjang kang tipis kangge plèstêr tatunipun, sadintên
rambah kaping 3.
Angka 1572 Pilisipun tiyang kasrêpên.
Godhong gandarusa 3 punggêl, godhong kêmiri 7 mripat, godhong golang-galing
7 lêmbar, godhong kudhu 40 lêmbar, brambang sêpuh 3 kabakar, lajêng kapipis
kaliyan toya.
Angka 1573 Pilisipun manawi bobot, sabên injing.
Godhong turi brit 3 punggêl, jintên cêmêng 5 saga, jong rahab 10 saga, toya
jêram pêcêl kasarêng mipis kangge sabên enjing.
Angka 1574 Pilisipun tiyang bobot kangge sabên sontên.
Dringo, bêngle sami 3 iris, jong rahab 6 saga, kunir, têmu lawak sami 3 iris,
sintok, mêsoyi sami 5 saga, angkup jambe nèm satunggal, sari 5 saga, sêdhah
kêpanggih rosipun 3 lêmbar. Amêndhêta kangge sacêkapipun kemawon. Kapipis
dipunangge sabên sontên.
/561/ Angka 1575 Manawi rêmên ngagêm pilis warni wungu.
Sêkar kêsumba, sêcang, jong rahab sami 5 saga, kêncur 3 iris, jintên cêmêng 5
saga, apu saklungsu, kunir 3 iris. Dipunpipis kaliyan toya lajêng kangge pilis.
Angka 1576 Pilis tiyang rencang rare ing wanci enjing.
Godhong turi brit 3 punggêl, adas 4 saga, pulasari 7 saga, jintên cêmêng 5 saga,
brambang 3 iji. Kapipis kang lêmbat, toyanipun duduh jêram pêcêl tuwin cokak.
Angka 1577 Pilis kangge ing wanci sontên.
Godhong rusêm maron saêpang, brambang 3 iji, jintên cêmêng 5 saga, cêngkèh 3
iji. Kapipis kang lêmbat, toyanipun duduh jêram pêcêl tuwin cokak.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
162
Angka 1578 Pilis tiyang gadhah rencang rare.
Jong rahab, jintên cêmêng sami 5 saga, jintên pêthak 4 saga, cêngkèh 3 iji, pala 3
saga, sêprantu 3 dipunbakar, sintok, mêsoyi sami 5 saga, majakan, jaha lawe
sami satunggal, dringo sairis, bêngle, têmu lawak sami 3 iris, ganthi 3 saga,
kajêng sêcang 5 saga, inggu 2 saga, kulit jêram purut sairis, tlutuh pilang
saglintir, kêsumba 5 saga. Kapipis kangge pilis. Punika winastan pilis anton-
anton.
/562/ Angka 1579 Pilis kangge tiyang rencang rare.
Kunir 5 iris, sêprantu satunggal kabakar, sintok 5 saga, cabe satunggal, pala 2
saga. Dipunpipis lajêng kangge pilis.
Angka 1580 Pilisipun tiyang gadhah rencang rare.
Godhong turi brit 3 punggêl, jintên cêmêng 3 saga, brambang 3 iji.
Dipundhêplok, kapêndhêt toyanipun. Dipunwori arak lajêng dipundèkèki kapuk
kangge pilis.
Angka 1581 Pilis tiyang rencang rare kangge wanci sontên.
Sunthi 3 iris, sintok 5 saga, sêprantu satunggal kabakar, jintên cêmêng, mêsoyi,
sarinaga sami 5 saga, manis jangan panjangipun sadariji, cêngkèh 3 iji, pala 3
saga. Dipunpipis toyanipun cokak, kangge nêlês sirah ing wanci enjing, lajêng
amêndhêta brambang 3. Kadhêplok, dipunpêndhêt toyanipun, dipunwor kaliyan
santên sasendhok bêling. Dipunbunbunakên sadalu, enjing kangge pilis.
Angka 1582 Panunggilanipun pilis.
Cêngkèh 7 iji, mêsoyi 5 saga, jintên cêmêng 5 saga, pucuk 3 saga, sunthi, kêncur
sami 3 iris. Dipunpipis, toyanipun cokak.
Angka 1583 Pilis tiyang pileg supados nuntên kênthêl.
/563/ Kajêng widara laut 5 saga, kêmukus 7 iji, jintên cêmêng 7 saga. Dipunpipis,
toyanipun cokak lajêng kangge sirah sarta sawingkingipun kuping.
Angka 1584 Pilis tiyang lêstrung tuwin selakarang.
Jintên cêmêng 3 saga, adas 2 jodho, pulasari 5 saga, manis jangan panjangipun
sadariji, kajêng cakma tuwin cêndhana jênggi, kajêng timur sami 5 saga, kunir 3
iris, kajêng widara pêthak 5 saga, kajêng tinja 3 saga, sêcang 4 saga, brambang
satunggal, godhong mêniran 3 punggêl, godhong sawi salêmbar, selakarang 5
saga. Dipunpipis, kasaring, toyanipun dipunlêbêtakên ing irung.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
163
Angka 1585 Panunggilanipun jampi lêstrung.
Kunir, dringo sami sairis. Kapipis, dipunsaring lajêng katètèsna irung.
Angka 1586 Panunggilanipun jampi lêstrung.
Godhong tanjung nèm dipunpe 7 lêmbar, dipunrajang kados sajêpan, nuntên
kadamêl rokok, kêbulipun kawêdalakên irung.
Angka 1587 Pilisipun jampi lêstrung.
Godhong pare wana 7 lêmbar, adas 2 jodho, pulasari 3 saga, brambang
satunggal dipunbakar, cêndhana jênggi tuwin kajêng timur sami 5 saga.
Dipunpêrês mawi toya jêram pêcêl /564/lajêng kangge pilis.
Angka 1588 Pilis angêri, yèn mripat pêtêng sirah sakit.
Wiji sawi tuwin kêtumbar sami 5 saga, jintên cêmêng tuwin jintên pêthak sami 3
saga, mêsoyi 7 saga, sêprantu satunggal kabakar, rasuk angin 2 saga, kêmukus 3
iji, jamur brama 5 saga, brambang satunggal, lêmpuyang brit 3 iris. Dipunpipis
lajêng kapilisakên.
Angka 1589 Panunggilanipun.
Oyot bêsaran panjangipun 3 dariji dipuniris, katêdha kaliyan sêdhah 3 lêmbar
utawi punika prayogi kangge tiyang mêntas rencang rare, êrah abrit, êrah pêthak
sami sagêt135
tumurun.
Angka 1590 Tapêl susuban, yèn tiyang botên mêdal angin tuwin
sasukêripun kangge rare inggih prayogi.
Jintên cêmêng 5 saga, jintên pêthak 3 saga, adas sasaga, pulasari panjangipun
sadariji, kêtumbar 5 saga, sintok 6 saga, mêsoyi 5 saga, kêmukus 7 saga, wos
abrit 3 jumput, sêprantu satunggal dipunbakar, trawas 3 lêmbar, wiji sawi 5 saga,
pucuk 3 saga, dringo, têmu lawak, têmu giring, kêncur sami 3 iris, /565/sarêm
sajumput, brambang 7, bawang 3 siyung, rasuk angin 5 saga, jamur impês 3 saga,
lar ayam satunggal, rambut 3 saga sami dipunbakar, kajêng widara pêthak 5
saga. Kapipis kang lêmbat, katapêlakên ing pundi panggènanipun kang abuh,
toyanipun cokak.
Angka 1591 Panunggilanipun santun jampi.
Anggorènga sidawayah, kagêrus mawi prusi sakacang wose mêntahan, nuntên
dipunwur-wurakên rambah kaping 2. Sadintên pangumbahipun naming sapisan.
135
*#
sagêd
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
164
Angka 1592 Jampi pusêr.
Godhong jêram macan 3 lêmbar, apu saklungsu. Pusus ing asta, kadèkèk ing
pusêr kaliyan ampasipun nuntên katutupana sinjang. Sae kangge tiyang sêpuh
utawi lare-lare.
Angka 1593 Tapêl ratus parêm taun kangge tiyang gadhah rare, yèn
sampun têtêp 40 dintên.
Kêtumbar 5 saga, trawas 3 lêmbar, jong rahab 15 saga, sintok 10 saga, mêsoyi 10
saga, adas 5 saga, cêngkèh 7, pala satugêl, pucuk, klabêt, tuwin jintên cêmêng
sami 10 saga, sidawayah 8 saga, kêmukus 7, sêkar kêsumba 10 saga, kajêng gidi
jawi 15 saga, cêndhana tuwin tingi sabrang 15, kajêng timur 10 saga, jênitri 3
saga, /566/kajêng anyang 3 iji, tlutuh pilang saglintir, saltpètêr 5 saga, mustakim,
sari, kajêng mêntah, tlutuh garu sami 10 saga, kajêng kasturi 10 saga, jaha lawe
satunggal, jaha kêling satunggal, dhèdhès 2 saga, kajêng rasamala 10 saga.
Sadaya kapipis saking sakêdhik, kakintêna anggènipun angangge kaliyan toya
kangge tapêl.
Angka 1594 Jampi lêstrung nama selakarang, Walandi amastani kankêr.
Isi kêcik sawo satunggal, adas 2 jodho, pulasari saros dariji, bawang sêpuh
satunggal, godhong lêng-lêngan sapunggêl. Dipunpipis, toyanipun jêram pêcêl
sairis, dipunlêbêtakên ing kanthong, katètèsakên ing irung. Punika mangke
sagêt136
angêdalakên sadaya, andadosakên mantun.
Angka 1595 Panunggilanipun sakit lêstrung.
Mêndhêta babakan kaliyan kulitipun tanjung panjangipun 3 dariji, brambang 3
kabakar, jintên cêmêng 5 saga. Sadaya kagaringakên, dipundhêplok kasar
kemawon lajêng kalinthing klaras pisang saba. Dipunsês, kêbulipun kawêdalakên
ing irung.
Angka 1596 Panunggilanipun jampi lêstrung.
Godhong jintên 3 lêmbar, godhong kucing sajumput, /567/sarikuning sajumput,
brambang satunggal. Dipunpipis, katètèsakên ing irung enjing sontên.
Angka 1597 Rokok jampi lêstrung.
Klaras pisang saba, cindhe amoh 2 ros dariji pasagi, kêlut sawarni-warninipun 3
kapêndhêt pucukipun, kêlut sêpêt rêgêtipun waton sajumput, rêgêt sangandhap
136
*#
sagêd
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
165
gêlaran patilêman sapêngapit tangan, mênyan madu 2 kacang wose, godhong
tanjung kang nèm 3 lêmbar. Kalinting kaliyan kalaras wau.
Angka 1598 Jampi tlasih cêmêng kangge tiyang nèm.
Têmu lawak 3 iris, mêsoyi panjangipun sadariji, sidawayah 5 saga, jintên pêthak
7 iji, kêtumbar 7 iji, katampala (sêkar buntal pangantèn sajodho), cêngkèh 5 iji,
majakan kang alit 3, jaha kêling satunggal, sarang kajêng kasturi sajodho,
klêmbak 3 saga, kajêng garu cêmêng 5 saga, lêmpuyang êmprit, kunci jêne, têmu
tis sami 3 iris. Dipunpipis kang lêmbat, manawi badhe ngunjuk dipunkêcêri duduh
jêram pêcêl satunggal, lajêng ngunjuka toya tuwin sarêm 3 wuku kasarêng toya
jêram.
Angka 1599 Sêmburipun.
Jamur grigèh 5 saga, brambang satunggal, sarêm sawuku. Dipunmamah,
kasêmburakên.
/568/ Angka 1600 Pilis singgul kangge tiyang mêntas rencang rare.
Dringo, bêngle, jae, sunthi, kêncur, lêmpuyang prit, lêmpuyang wangi sami 3 iris,
sintok 5 saga, sêprantu satunggal kabakar, jintên cêmêng 3 saga, mêsoyi 6 saga,
manis jangan panjangipun sadariji, jong rahab 10 saga, kêmukus 7, kapulaga 7,
cêngkèh 5, pala 2, klabêt, waron sami 2 saga, adas sasaga, pulasari 3 saga, rasuk
angin, kêsumba sami 3 saga, kajêng tinja, widara pêthak sami 5 saga, sêdhah
kêpanggih rosipun 3 lêmbar, toya jêram wangi 3, unêm 3 dipunbakar, sêkar
kanthil kang kuncup 3 saga kabakar, kunir 3 iris, apu sasaga. Kapipis kangge
pilis.
Angka 1601 Sriawan angêdalakên bêntèr lêbêt tuwin dipununjuk tiyang
kasrêpên.
Labu pêthak kapêrês toyanipun sadariji kemawon, kabumbonan adas sasaga,
pulasari 5 saga, brambang satunggal kabakar, kajêng lêgi. Bumbu wau kapipis
sadaya. Yèn sampun lajêng kawor dados satunggal, lajêng kawor kaliyan labu,
dipundèkèki toya wantah.
Angka 1602 Sriawan salêbêting padharan tuwin yèn cangkêmipun karaos
pêdhês.
Kajêng lêgi panjangipun sadariji, laos 3 iris, /569/pulasari 5 saga, brambang
satunggal. Kagodhog toya jawah sapisan lajêng kasaring, kaunjuk.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
166
Angka 1603 Jampi tiyang sakit sur.
Kulit kaluwih sêpalih dipunbakar sêpalih mêntah, kunir 3, sêkar sêdhah 3, sunthi
3 mripat, gêndhis arèn 2 klungsu. Dipunpipis, kaunjuk sabên enjing.
Angka 1604 Tapêl padharan mulês.
Kunir satunggal, brambang satunggal, kêtumbar 5 saga, mungsi 4 saga, sarêm 3
wuku. Kapipis dados satunggal lajêng katapêlakên.
Angka 1605 Tapêl padharanipun tiyang nèm.
Isi cubung kasiyan 4 saga, adas 2 saga, pulasari 5 saga, têki rêgut panjangipun 3
dariji, cêndhana jênggi pêthak 4 saga, mênyan madu 3 saga, kajêng rasamala 4
saga. Dipunpipis kaliyan toya, kangge tapêl.
Angka 1606 Panunggilanipun tapêl padharan.
Kêtumbar 3 saga, trawas 3 lêmbar, wiji sawi 5 saga, adas 2 saga, kêdhawung 2
iji kabakar, rasuk angin 5 saga, daging 3 saga, cabe satugêl (namung kangge
bongkot pucukipun kemawon), kêncur 3 i-/570/ris, godhong lampês 3 punggêl,
godhong sembukan 3 lêmbar, wos 3 jumput, sarêm 3 wuku. Kapipis mawi toya.
Angka 1607 Tapêl padharan.
Godhong sruni sakolongan tangan, manis jangan panjangipun sadariji, jong
rahab 5 saga, gêlam 7 iji, kêncur 3 iris, bêngle 3 iris, wos sajumput, sarêm 3
wuku, kajêng ulêt tiga dipunbakar, kêdhawung satunggal dipunbakar, jintên
cêmêng 5 saga. Kapipis, toyanipun cokak. Sabên badhe ngangge dipun-ngêt
lajêng katapêlakên.
Angka 1608 Tapêl padharan, paedah ngêdalakên angin.
Bêton nangka blonyo satunggal dipunbakar, kêdhawung 3, sêprantu satunggal
sami dipunbakar, cabe 2, botor pêthak 2, botor cêmêng 2, brambang satunggal,
ganthi 3 saga, murmak 3 saga, daging 4 saga, kêtumbar 5 saga, kêncur 3 saga,
adas sasaga, pulasari panjangipun sadariji, mêsoyi, jintên cêmêng, tuwin jintên
pêthak sami 5 saga, sari 3 saga, kêmukus 2 jodho, sêcang 5 saga, oyot alang-
alang satêkêm, kara jalêr (kara wêdhung) satunggal, oyot kêmuning panjangipun
3 dariji, /Angka 571/godhong pare wana salêmbar. Kapipis dipunangge tapêl.
Angka 1609 Tapêl kangge pangantèn.
Babakan tanjung panjangipun 3 dariji, cêngkèh 3, pala 5, mêsoyi 10 saga, manis
jangan 15 saga, sintok 7 saga, kajêng rapêt kaliyan kunci pêpêt sami 15 saga,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
167
lêmpuyang prit 3 iris, sari 10 saga, dhèdhès 2 saga, majakan 3 iji, jênitri 5 iris,
jaha kêling 2 iji, cêndhana jênggi 5 saga, têmpaos 7 saga, kajêng rasamala 10
saga, mênyan madu 5 saga, sêkar apyun 5 saga, blêndok rasamala 10 saga,
kajêng mas 5 saga, pucuk 4 saga, alim 10 saga, kêrsani, jamur impês sami 5 saga,
blêndok sêlumpêt 7 saga, pala satugêl, cêngkèh 7, mêsoyi 6 saga, klêmbak 4 saga,
kajêng lêgi 7 saga, sarikuning 10 saga. Punika sadaya kapipis kang lêmbat,
toyanipun tawa dipunwori duduh jêram pêcê137
utawi mawi cokak lajêng
katapêlakên.
Angka 1610 Panunggilanipun tapêl pangantèn.
Pêntil jêram purut 3, pêntil kênanga 7 iji, têmu kunci 3 iji, kunir saêmpu,
sarikuning, sari naga sami 5 saga, mêsoyi 4 saga, jintên pêthak, jintên cêmêng sa-
/572/mi 3 saga, alim, majamuju sami 5 saga, traos abrit saklungsu. Kapipis mawi
toya, dipuntapêlakên.
Angka 1611 Tapêl kangge tiyang rencang rare.
Godhong ilèr 7 lêmbar, têmu lawak 3 iris. Kapipis, toyanipun cokak lajêng
katapêlakên ing padharan.
Angka 1612 Tapêlipun tiyang sawêg gadhah rare.
Godhong ilèr 7 lêmbar, têmu lawak, bêngle sami 3 iris, sêdhah kêpanggih rosipun
3 lêmbar, jintên cêmêng 10 saga, toyanipun cokak. Manawi êrahipun kirang lêga
lajêng dipunwêwahana laos 3 iris, lajêng dipunpipis. Sabên badhe ngangge
dipun-ngêt ngantos dumugi puputipun.
Angka 1613 Panunggilanipun tapêl tiyang rencang rare.
Manis jangan panjangipun sadariji dipunpanggang, jintên cêmêng 10 saga,
kêmukus 7, bêngle 3 iris. Dipunpipis lajêng katapêlakên ing padharan.
Angka 1614 Panunggilanipun tapêl tiyang rencang rare.
Banon kang abrit wawrat 3 wang dipun-gêrus kang lêmbat, tingi sabrang wawrat
6 wang, mêsoyi 20 saga, manis jangan 30 saga, jong rahab 20 saga, bêngle 3 iris,
asêm kawak sajêmpol, toyanipun cokak. Dipunpipis ngantos kangge 20 dintên.
/573/ Angka 1615 Panunggilanipun tapêl tiyang rencang rare.
Lêmpuyang, kunir sami 3 iris, toyanipun godhong maja 3 lêmbar kaliyan cokak.
Kangge ngantos umur 40 dintên.
137
*#
pêcêl
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
168
Angka 1616 Panunggilanipun tapêl tiyang rencang rare.
Manis jangan panjangipun sadariji, jintên cêmêng 20 saga, kêmukus 7 iji, bêngle
saêndhas ayam, jong rahab 20 saga. Kapipis lajêng kangge tapêl.
Angka 1617 Panunggilanipun tapêl tiyang rencang rare.
Bêngle, têmu tis sami 3 iris (kang kawastanan têmu tis punika pathi têmu), jong
rahab 10 saga, godhong blimbing satêkêm, lajêng kapipis.
Angka 1618 Tapêlipun tiyang rencang rare.
Kajêng cêndhana, banon kadhêplok, nuntên dipundèkèki cokak, dipun-ngêt
kangge lêngkang ing bathuk pawèstrèn.
Angka 1619 Tapêl manawi tiyang sawêg gadhah rare.
Kajêng cêndhana 10 saga, sari 10 saga, bêngle 3 iris, jong rahab 10 saga,
toyanipun cokak. Manawi tiyang nèm kang ngangge kêdah dipun-ngêt rumiyin.
Lêngkangipun, kêncur 3 iris, dringo, bêngle sami 3 iris, adas sasaga, pulasari 2
saga, brambang satunggal, /574/lakên abrit, momohan kopyah, cindhe amoh,
tuwin momohan waring sami wawrat 5 saga dipunbakar. Sadaya kapipis kangge
tapêl.
Angka 1620 Tapêl dhatêng bayinipun.
Brambang 3, rasuk angin 3 saga, kêtumbar 10 saga, sêcang 5 saga, kêdhawung 3
saga ingkang 2 dipunbakar, dringo, kêncur sami 3 iris, godhong po o 3 punggêl.
Kapipis dipunangge tapêl.
Angka 1621 Tapêlipun tiyang sawêg rencang rare.
Kajêng cêndhana tuwin sarinaga sami 10 saga, bêngle 3 iris. Dipunpipis kang
lêmbat. Manawi badhe ngangge dipun-ngêt.
Angka 1622 Tapêl manawi rarenipun sampun umur 20 dintên.
Sarêm gorèng 3 jumput, asêm kawak sakêpêl dipunbakar, awu pawon 3 jumput,
kêmukus 7, jong rahab 10 saga, manis jangan panjangipun sadariji kabakar,
mêsoyi, sintok, kajêng cakma, kajêng timur, kajêng sêcang, widara pêthak sami
wawrat 5 saga, kajêng tinja, kajêng cêndhana sami 3 saga, kêncur 3 iris,
kapulaga 5 saga, têgari 7 dariji, cêngkèh 7 iji, /575/pala satugêl, godhong pintèn
3 punggêl, tinggi 25 iji, unêm 7 saga dipunbakar. Kapipis kang lêmbat. Tapêl
punika kêdah kaangge laminipun sawulan.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
169
Angka 1623 Panunggilanipun malih.
Lêmpuyang êmprit 3 kapêndhêt kulitipun, sintok, mêsoyi sami 7 saga, manis
jangan panjangipun sadariji kabakar, unêm 3 dipunbakar, mênyan madu 7 saga,
kêncur 3, jong rahab 7 saga, kapulaga 7 saga, bêngle satunggal dipunpêndhêt
kulitipun, dringo sadariji kabakar, bawang 3 bungkul dipunpêndhêt kulitipun,
têmu lawak satunggal kapêndhêt kulitipun, kunir saêmpu kapêndhêt kulitipun,
kapur barus tuwin apu sami 5 saga, jintên cêmêng 7 saga, cacing siti kang mawi
kalung satunggal kabakar kang ngantos gosong, sarêm sajumput. Dipunpipis
kang lêmbut kangge ing padharan. Panganggenipun dipunkintên sacêkapipun
kemawon. Dipunwori toya jêram pêcêl tuwin kalêmbak kaliyan mustakim sami 5
saga, kêdhawung 3 kabakar.
Angka 1624 Tapêl tiyang rencang rare kang umur 20 dintên.
Sêkar cêngkèh 7 iji, jintên cêmêng 5 saga, mrica 7, /576/tlutuh kênari 10 saga,
tlutuh rasamala 8 saga. Kapipis, yèn sampun lêmbut kadèkèk ing bathok kang
wontên matanipun lajêng kangge sabên dintên.
Angka 1625 Tapêl yèn sampun umur 40 tuwin 50 dintên.
Jintên cêmêng 10 saga, mêsoyi 2 ros dariji, kêmukus 7, ganthi 2 saga, kajêng
garu 7 saga, klêmbak 3 saga, cêngkèh 7, bluluk kalapa sêpalih dipunbakar,
kajêng têgari 3, kajêng kasturi 5 saga, cung-cung pandhan 2 iji, jênitri 3,
sarikuning 5 saga, angkup sêkar kanthil kalih, kulit ulam gêmi 4 saga, unêm
gangsal dipunbakar, kêrikan rasamala, sarinaga sami 5 saga, karuk sêkar
kênanga, sêkar tanjung sami 10 saga, sêkar kênanga kang sampun wigar 3,
majamuju tuwin kêsani138
sami 5 saga, sêkar lawang 4, jaha kêling, sukun tiga,
sêkar apyun 2 saga, kunci pêpêt 5 saga, sêkar padma 10, klêmbak, rasamala sami
10 saga, blêndok rasamala 10 saga. Sadaya dipunpipis kang lêmbat nuntên
kaukup mênyan kaliyan gêndhis arèn lajêng kaukup kaliyan ratus, lajêng dipunpe.
Yèn badhe ngangge mêndhêta sacêkapipun kemawon. Dipuntoyani duduh jêram
pêcêl.
/577/ Angka 1626 Tapêl kangge yèn sampun 40 dintên.
Sêdhah garing 7 lêmbar, kêmukus 7, klêmbak 7 saga, mêsoyi 7 saga, jaha lawe
satunggal, majakan 3, cêngkèh 3, ganthi 5 saga, jintên cêmêng 5 saga, mrica
138
*#
kêrsani
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
170
pêthak 4 iji, jênitri 3 iji, woh kênanga 3 saga, pucuk 3 saga, podhi, sari sami 5
saga, murmak 4 saga, daging 3 saga, alim 4 saga, tlutuh pilang saglintir, gêlam 7
iji, têmpaos satugêl, têgari tuwin kajêng rasamala sami 10 saga, sêkar apyun 2
saga, kunci pêpêt, kapulaga sami 5 saga, sêkar padma tuwin balêndok rasamala
sami 10 saga. Sadaya kapipis kang lêmbut, kaukup mênyan kaliyan gêndhis arèn.
Yèn sampun lajêng kaukup ratus. Yèn badhe ngangge sacêkapipun, dipunêwori
duduh jêram pêcêl sarta kape ugi kenging.
Angka 1627 Panunggilanipun tapêl yèn sampun 40 dintên.
Sêdhah garing 7 lêmbar, kêmukus 7, klêmbak 5 saga, mêsoyi 7 saga, jaha lawe 7,
majakan 3, cêngkèh 3, ganthi 5, jintên cêmêng 10 saga, mrica pêthak 4, jênitri
/578/ 3, woh kênanga tuwin pucuk sami 3 saga, podhi, sari sami 5 saga, murmak
4 saga, daging 3 saga, majamuju 7 saga, alim 4 saga, tlutuh pilang saglintir,
gêlam 7, têmpaos sapalih, têgari tuwin kajêng rasamala sami 10 saga. Kapipis
lajêng dipunukup kaliyan mênyan kangge tapêl.
Angka 1628 Tapêl tiyang gadhah rare 40 dintên.
Jintên cêmêng, mêsoyi sami wawrat 5 saga, kêmukus 7, ganthi 3 saga, kajêng
garu 5 saga, klêmbak 4 saga, cêngkèh 3, bluluk klapa 6 saga katugêl kaliyan
kacip, kajêng têgari panjangipun 3 dariji, jênitri 3 dariji, sarikuning 5 saga,
angkup sêkar kanthil satunggal, ulam gêmi 5 saga, unêm 3 dipunbakar, kajêng
rasamala tuwin sarinaga sami wawrat 5 saga, angkup kênanga 7, sêkar tanjung 5
saga, sêkar kênanga kang sampun mêgar satunggal, majamuju 7 saga, kêrsani 3
saga, sêkar lawang 7, jaha kêling, sukun 7, sêkar apyun 3 saga, kunci kuning 3
iris, kunci pêpêt 7, kunir, laos sami 3 iris, bawang 3 siyung. Kapipis kang lêmbat
nuntên kaukup kaliyan mênyan madu kaliyan gêndhis, lajêng kaukup ratus. Sabên
badhe ngangge kaêjuri kaliyan /579/toya jêram pêcêl sacêkapipun.
Angka 1629 Tapêl kangge lêngkang kulit-kulitan utawi sakathahing
êmpon-êmpon tumrap tiyang gadhah rare 40 dintên.
Kulit jêram kingkit sadariji panjangipun, kulit jêram purut sairis, kulit brambang
5 saga kabakar, kulit bawang 5 saga, kêrikan sêcang 4 saga, widara pêthak,
kajêng cêndhana, kajêng tinja, rasuk angin sami 5 saga, kajêng anyang, kajêng
ulêt sami 3 saga kabakar, dringo panjangipun 5 dariji kabakar, bêngle
panjangipun sadariji kapêndhêt kulitipun, jamur brama, jamur impês, tinja sawêr
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
171
sawa, tuwin mungsi sami 5 saga, trawas salêmbar, adas 2 saga, pulasari
panjangipun sadariji, pantun tuwin wiji sawi sami 5 saga, kêdhawung 2
dipunbakar, sari, kapulaga, botor sami 5 iji, bêton nangka blonyo satunggal, kara
wêdhung satunggal sami dipunbakar, sintok pajangipun sadariji, sêprantu
satunggal dipunbakar, mêsoyi tuwin kajêng timur panjangipun sami sadariji,
babakan dhadhap panjangipun 3 dariji, matan srit (butrawali) panjangipun
sadariji, griya tawon tutur 5 saga, cêngkèh 7, pala satugêl iris, kêsumba (sêkar
pule) 5 saga, unthuk cacing sajumput, asêm kawak sadhèrèkan kabakar, awu pa-
/580/won sajumput, sarêm 3 wuku. Sadaya kagorèng ing sangan kangge bubukan.
Yèn badhe ngangge, kapipis malih kang lêmbat mawi toya jêram pêcêl satunggal,
kasaring kangge tapêl.
Angka 1630 Panunggilanipun tapêl tiyang gadhah rare.
Godhong sruni satêkêm kapêndhêt toyanpun, manis jangan panjangipun sadariji,
jong rahab 10 saga, êmpu kêncur, bêngle 3 iris, jintên cêmêng 10 saga. Kapipis
mawi cokak sarta dipunbêntèri.
Angka 1631 Panunggilanipun tapêl tiyang gadhah rare.
Godhong ilèr 7 lêmbar, têmu lawak 3 iris. Kapipis, toyanipun cokak kangge
padharan.
Angka 1632 Tapêl manawi wadhah rare katêdhun.
Pala satunggal, cêngkèh 7, mrica pêthak 7, kêmukus 7, adas 3 saga, pulasri 5
saga, waron 6 saga, sidawayah 4 saga, jong rahab 10 saga, jintên cêmêng 6 saga,
sêdhah kêpanggih rosipun 3 lêmbar, mêsoyi 5 saga, pucuk 2 saga, manis jangan
10 saga, rasuk angin 5 saga, majakan, sêprantu sami satunggal kabakar, babakan
tuwin talutuh pilang saglintir, sarêm 3 wuku. Dipunpipis, katapêlakên.
/581/ Angka 1633 Tapêl kangge agaringakên139
wadhah rare supados botên
manak.
Isi cubung kasiyan, jintên cêmêng sami wawrat 5 saga, mêsoyi panjangipun
sadariji, cabe cêmêng satunggal, cabe sulah 3 saga, pulasari panjangipun
sadariji, mrica pêthak 7, sarikuning 4 saga, cêngkèh 3, pala 2 saga, kajêng
anyang 3, kunci kuning 3 iris, mênyan madu 3 saga, rumput lulangan 3 pang,
sarêm 3 wuku, ganthi 2 saga, majakan 3, klabêt 3 saga, majamuju 5 saga, kêrsani
139
*#
anggaringakên
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
172
4 saga, alim 5 saga, mustakim (mênyan Arab) 5 saga, toyanipun kum-kuman
sêkar kanthil satunggal. Dipundhêplok, kasaring kaunjukakên.
Angka 1634 Tapêl kangge tiyang gadhah rare sampun sawulan supados
botên gadhah rare malih.
Babakan kênanga kuning 3 panjangipun 2 dariji, wiyaripun 2 dariji, kang nêmbe
sêkar sasêkaripun 7, woh pêntilipun sami 7, sarta sêkar kanthil dhèdhès satunggal
saga, kudhup sêkar tanjung 5 saga, sêkar pacar pêthak, sêkar pacar abrit sami 3,
babakan sêmak (tlèdhung), babakan salam, babakan nagasari, babakan
rambutan, babakan kaluwih, sadaya sami 3 dariji, ral (kêtos gajih cêmêng)
sajumpu-/582/t, uncêt karon kang kantun ing kukusan uwosipun, têgari 3 oyot,
jintên cêmêng 7 saga, jintên pêthak 5 saga, mêsoyi sadariji, tinggi 25, godhong
pintèn 3 punggêl, godhong dhadhap srêp 3 punggêl, mustakim, klêmbak, madu,
tlutuh sana sadaya sami 5 saga, kêmukus 7, pucuk sadariji, ganthi 7 saga,
cêngkèh 7, pala satugêl, sêkar padma 10 saga, unthuk cacing siti sarta cacingipun
kalung sami satunggal iji sami dipunbakar kang ngantos gosong, garu ramês 5
saga, blêndok slumpit 5 saga, tlutuh pilang satunggal, cêndhana jênggi, cêndhana
brit 7 saga, kunir 5 saga, kulit dalima pêthak panjangipun 3 dariji, kajêng timur
sadariji, woh dlima pêthak kang nèm kabucal isinipun, teki wangi 7 iji, unêm
kapanggang, cangkok sami 7 iji, sari, jênitri, sukun sami 5 saga, majakan 2,
kajêng kasturi, kajêng rasamala, waron, safran, mênyan madu sami wawrat 5
saga, ambre mêntah 3 saga, kapur barus garing, apu garing sami wawrat 5 saga,
godhong pulutan, godhong sidaguri sami 5 saga, oyot rumput grinting satêkêm,
ari-ari wêrak arèn 10 saga dipunpe kang garing, jêram pêcêl satunggal
dipunoncèki kabucal isinipun, manis jangan kaba-/583/kar, sintok, mêsoyi sami
sadariji, jaha kêling, jaha lawe sami 3, dhèdhès 3 saga, sêkar apyun 5 saga, sêkar
lawang 7, sêkar apèn 5 saga, kunci pêpêt nênêm, kunir pêthak 3 êmpu, têmu pure
3 iris, kulit lêmpuyang prit 3 iji, kunci kuning 3, jadham 2 saga, lingsah sêpuh 2
saga, garu ramês, isi cubung kasiyan (cubung wulung) sami 5 saga, jêram purut
sairis, godhong tlasih, godhong lampês cêmêng sami 3 punggêl, kêrikan bamban
7 saga, tunggakan dami kang garing sauwitipun 7, garu ramês 5 saga, sêkar
kanthil 7 saga, kajêng anyang 7 saga, kajêng ulêt 3 iji kabakar, rasuk angin 5
saga, godhong gondhang kasih 3 punggêl, godhong ilèr 7 lêmbar, sembukan 7
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
173
lêmbar, kêdhawung 3 iji kabakar, bêton satunggal kabakar, kara wêdhung
satunggal kabakar, polong 3 iji, sela pawon (tumang) sadhèrèkan, kajêng
mêgatsih 3 dariji, sêkar awu 3 jumput, suksma diluwih 7 saga, lisah balsam 5
saga, sêdhah kapanggih rosipun 3 lêmbar, dringo 3 iris, bêngle 3 iris, panawar
jambe 10 saga, pupugan lèr wetan 2 jumput, brambang 3, bawang satunggal sami
kabakar, jong rahab 5 saga, woh sawang, alim (mênyan Arab), /584/majamuju,
kêrsani sami wawrat 5 saga, sintok 10 saga, butrawali sadariji, oyot pace 3
dariji, godhong pare wana salêmbar, godhong mêniran, godhong luntas, tuwin
godhong lêgundhi sami satêkêm. Sadaya punika dipun-gorèng, kadhêplok
kadamêl sadhêkan140
. Yèn badhe ngangge amêndhêta sacêkapipun lajêng kapipis
malih. Toyanipun kapur barus 15 saga, duduh jêram pêcêl. Yèn sampun lêmbut
tumuntên katemplokna ing sinjang kangge tapêl ing padharan.
Angka 1635 Tapêl godhong pare kangge tiyang rencang rare kang
sampun puput pusêr.
Têmu lawak 3 iris, brambang 3, kajêng tinja tuwin wiji sawi sami 5 saga,
kêdhawung 3. Kagodhog sadaya, kasarêng toyanipun sakriyuk lajêng kaunjuk.
Dangunipun 3 dintên.
Angka 1636 Tapêl tiyang gadhah rencang rare.
Têmu lawak 3 iris, brambang satunggal, kajêng tinja 5 saga, sawi 5 saga,
kêdhawung 3 kabakar, godhong pare 7 lêmbar. Kapipis, toyanipun cokak.
Panganggenipun tapêl punika ngantos 3 dintên.
Angka 1637 Tapêlipun tiyang gadhah rencang rare.
Godhong lêgundhi salêmbar kabêsmi kapêndhêt awunipun, /585/laos 3 iris,
bêngle, kêncur, dringo sami 3 iris, brambang 3, bawang sasiyung, kêdhawung 3
kabakar, manis jangan panjangipun sadariji, pala 5 saga, kêtumbar 10 saga,
mungsi 3, wiji sawi 3 saga, jong rahab 7 saga, asêm cêmêng kabakar sakêmiri.
Dipunpipis mawi toya jawi tuwin sarêm 3 wuku, lajêng kangge tapêl.
Angka 1638 Tapêl ngêdalakên angin kangge rare tuwin tiyang sêpuh.
Adas 5 saga, mungsi 4 saga, rasuk angin 3 saga, kêdhawung 3, wos sajumput,
kêncur 3, sêkar awu sajumput, bawang 3 siyung. Dipunpis katapêlakên padharan.
140*#
sadhêgan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
174
Angka 1639 Tapêl samanjang kangge yèn badhe tilêm.
Kajêng anyang 7, jaha kêling 3, jaha lawe satunggal, cêngkèh 7, jong rahab 10
saga, jênitri 3, blêndok lulup, rasamala sami 10 saga. Dipuntoyani toya mawar.
Panganggenipun jampi punika yèn sampun uyub-uyub godhong kêmuning lajêng
kaangge tapêl sêmanjangan sabên badhe tilêm.
Angka 1640 Panunggilanipun tapêl ing nginggil punika.
Kajêng garu ramês 7 saga, sêdhah 7 lêmbar. Kapipis kang lêmbat, toyanipun
wedang utawi sarêm 3 wuku.
/586/ Angka 1641 Jampi wancak tuwin kawastanan wancah.
Jintên cêmêng 5 saga, kang pêthak 5 saga, mêsoyi panjangipun sadariji, kêmukus
7, sunthi, kêncur, dringo, bêngle, têmu lawak, têmu cêmêng, êmpu kunir, jae,
lêmpuyang sami 3 iris, bakaran brambang satunggal, bawang sasiyung, prusi
agêngipun sadhêle, lirang sawos, angkup jambe nèm satunggal, sêdhah
kêpanggih rosipun 3 lêmbar, lajêng kapipis kaliyan wedang, kang sapalih cokak.
Angka 1642 Santun warni kangge urut.
Kajêng ulêt satunggal, têmu lawak, êmpu kunir sami 3 iris, pucukipun cabe 3,
lêmpuyang 3 iris, walirang brit 2 saga. Dipunpipis kang lêmbat lajêng kasaring,
kaunjuka enjing sontên ngantos dumugi samantunipun.
Angka 1643 Jampi trapipun manawi tiyang estri sawêg mêntas gadhah
rencang rare ingkang nêmbe lair.
Sunthi, kêncur, laos sami 7 iris, bawang sasiyung, kêtumbar 5, saga kêmukus 7,
jintên cêmêng 5 saga, mêsoyi 10 saga, cêngkèh 3, pala 5 saga, kêdhawung, cabe
sami 3, mrica pêthak 7, rasuk angin 3 saga, brambang satunggal kabakar kang
gosong, cokak 2 sendhok alit, sêkar kêsumba 2 saga. Dipunpipis mawi sarêm,
pangunjukipun en-/587/jing sontên.
Angka 1644 Jampi tiyang sawê141
rencang rare.
Êmpu kunir, êmpu bêngle, lêmpuyang sami 3 iris, bayêm siti panjangipun 3 dariji,
jong rahab 7 saga, mêsoyi, jintên cêmêng sami 10 saga. Kapipis dipununjuk
dumugi 20 dintên, lajêng dipunwêwahi cêngkèh 3, pala 3 saga. Dipunpipis
kaunjuk dumugi 40 dintên. Dipunwêwahi angunjuka jampi majamuju 10 saga,
kêrsani 5 saga, majakan satunggal, sarikuning, alim, mustakim, jintên pêthak
141
*#
sawêg
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
175
sami 3 saga, mêsoyi 5 saga, cêngkèh 3, pala 2 saga, mênyan madu 3 saga. Yèn
doyan dipundèkèki kênari sakêdhik, apyun 3 saga, godhong cubung salêmbar.
Sadaya kapipis kang lêmbat mawi toya jêram pêcêl, godhong pace salêmbar,
sarêm 3 wuku, dalima pêthak kang alit satunggal kabucal isinipun, nuntên
dipunlêbêti pipisan jampi wau lajêng kadang. Sabên badhe mapan tilêm, jampi
sadalimanipun kawor lajêng kaunjuk.
Angka 1645 Wêjah panunggilanipun jampi wau.
Godhong wahung, godhong gêndhayakan, godhong gêmpur watu, godhong
cukilan, godhong ilèr, godhong gondhang kasih, godhong wora-wari brit sadaya
sami 3 lêmbar, godhong asêm 1 tekem, gigil panjangipun sadariji, go-/588/dhong
tayuman 3 lêmbar, adas, pulasari sami 2 saga, brambang 3, dringo, bêngle,
lêmpuyang, têmu lawak, kunir sami 3 iris. Dipundhêplok, kagodhog lajêng
kapêrês toyanipun kaunjuk.
Angka 1646 Santun warni wêjah lare yèn sampun umur 3 wulan.
Godhong lampês 7 lêmbar, godhong sembukan 3 lêmbar, godhong saga satêkêm,
godhong ilèr 3 lêmbar, godhong gondhang kasih 3 punggêl, godhong kêji,
godhong wahung sami 3 lêmbar, godhong asêm nèm satêkêm, godhong sarab,
godhong têgalkiyu sami 3 lêmbar, kunir, têmu lawak sami 3 iris, brambang, jêram
pêcêl sami satunggal kapêndhêt toyanipun. Dipunwor kadhêplok kaliyan toya
wantah. Dipunpêrês lajêng kaunjuk.
Angka 1647 Panunggilanipun wêjah.
Godhong kêji 3 lêmbar, sêmanggi gunung satêkêm, godhong gêmpur watu,
godhong srikaya, godhong uwi sami 3 lêmbar, adas sasaga, godhong katumbar,
godhong wora-wari bang, godhong rêmpêlas, godhong urat, godhong pêrcita
sami 3 lêmbar, oyot druju panjangipun sadariji, godhong dêrês 3 punggêl, oyot
bayêm siti panjangipun /589/ 3 dariji, oyot rumput lulangan 3 rumput, oyot
rumput grinting 3, oyot pulasari 5 saga, dringo, bêngle, têmu giring, têmu lawak
sami 3 iris, kajêng lêgi, sêcang, widara pêthak sami 5 saga. Dipun-godhog
kangge toya pangunjukan. Manawi lare sakit malêmbung, kawêwahana godhong
irah-rahan.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
176
Angka 1648 Wêjahipun rare manawi rare sampun puput pusêr.
Godhong gagan-gagan 7 lêmbar, godhong tegalkiyu 3 lêmbar, godhong tirêman 7
lêmbar, godhong saga 11 punggêl inggih sawêlas pang, godhong kasih 7 punggêl,
godhong saraban inggih godhong mayana punika godhong ilèr 3 lêmbar,
gokrêmah, godhong kara lawak, godhong patikan, godhong nangka, godhong
lampês, godhong sembung siti, godhong sembukan, godhong têguman, godhong
kêlampeyan sadaya sami 3 punggêl tuwin lêmbar, kunci, kunir, têmu lawak sami 3
iris, bêngle 5 iris, pace pêthak satunggal. Sadaya kadhêplok, dipunpêrês
toyanipun. Kaunjukna tiyang ingkang rencang rare ngantos dumugi 40 dintên.
Angka 1649 Wêjah sadèrèngipun bayi puput.
Godhong blimbing wuluh satêkêm, pupus nanas salêmbar, pupus dêling /590/ 3,
godhong uyah-uyahan, godhong sêrut, godhong kêmarogan sami 3 lêmbar,
godhong dêrês 3 punggêl, godhong lampês 7 lêmbar, sembukan 5 lêmbar,
godhong tapak liman 2 lêmbar, bung glonggong satunggal, dhak wuluh sauwit,
pace pêthak satunggal. Sadaya kadhêplok kaliyan êmpon-êmpon punika: kunir,
têmu lawak, bêngle sami 3 iris. Mawi toya tawa, asêm salêrak agêngipun, sarêm
sajumput, lajêng kapipis, kaunjukna kang nêsêpi.
Angka 1650 Punika gêgogodhong142
kang kangge wêjah.
Godhong dêrês, godhong poksor, godhong têgalkiyu, godhong ilèr, godhong urat,
godhong kurma, godhong lampês, saraban, godhong sembukan siti, godhong
karuklawak, godhong saga, godhong sembukan jawi, godhong tirêman, godhong
tapak liman, godhong luntas, sêmagi143
rêdi, godhong gudhe, bung glonggong,
sarêman wahung, pare, apa-apa, gagan-gagan, klapan, godhong kongko, patikan
jawi, godhong sariawan, godhong bludru, gêdhondhong144
, pandrêman,
sêmbung, lêgundhi, gondhang kasih, srigadhing.
Angka 1651 Wêjah tiyang gadhah rare sadèrèngipun pu-/591/put.
Rumput dêngkèng wulung satunggal, godhong bêstru 3 lêmbar, godhong gagan-
gagan satêkêm, godhong tayuman 3 lêmbar, oyot sangga langit panjangipun 3
dariji, bonggol pacing panjangipun sadariji, têmu kuning, bêngle, têmu cêmêng,
142
*#
gêgodhong 143
*#
sêmanggi 144
*#
kêdhondhong
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
177
kunir, têmu lawak sami 3 iris, têmu badhur sairis. Kapipis, dipunsaring lajêng
kaunjuk sapisan sabên dintên wanci enjing laminipun 15 dintên.
Angka 1652 Sakit angsalipun narik pulung manah asring dipunwastani
undhuk. Manawi kanthi ing badan bêntèr.
Têmu lawak 3 iris, pulasari saros dariji utawi sadim, adas 4 iji, kajêng lêgi saros
dariji, rasuk angin satunggal, brambang satunggal kabakar, sarêm 3 wuku.
Kapipis lajêng kaunjuk. Yèn saking ajeng sasakit wau mêndhêta têmu lawak 3
kabakar satunggal, jintên cêmêng, jintên pêthak sami 3 jumput, mêsoyi saros
dariji inggih sadim, kêmukus 7, kêncur 3 mêntah matêng, brambang satunggal
kabakar, jêram pêcêl satunggal dipuniris malumah kandêlipun kasamia arta
sadhuwit, sarêm 3 wuku. Sadaya wau kabakara satêngah matêng.
Angka 1653 Jampi sarikuning kangge tiyang nèm.
/592/ Têgari panjangipun 3 dariji, jaha kêling, jaha lawe sami 2, kajêng ulêt 3
kabakar, mênyan madu 4 saga, kapulaga 5 saga, majakan 3, jintên pêthak,
mungsi, sêkar apèn sami 5 saga, rasuk angin 4 saga, tlutuh pilang saglintir,
cêngkèh 3, klêmbak 3 saga, gintongan (murmak) 5 saga, daging, podhi, sari sami
3 saga, sari 5 saga, pulasari panjangipun sadariji, safran 3 saga, pucuk sasaga,
kêtos cêmêng sajumput, cêngkèh jalêr 3, jênitri 3 saga, jaha kêling 2 kabakar,
kajêng rapêt panjangipun 3 dariji, godhong kêmuning satêkêm, kajêng ulêt 3
kabakar, kajêng lêgi panjangipun sadariji, cêngkèh 5, sêkar pala 5 saga. Sadaya
kadhêplok dipundadosakên sadhêkan145
. Yèn badhe jampi amêndhêta sajampèn
kemawon. Dipunpipis malih kang lêmbat mawi sarêm 3 wuku, jêram pêcêl
satunggal dipunpêndhêta duduhipun kaliyan toya mawar, kaunjuk sabên dintên
salêbêtipun 7 dintên.
Angka 1654 Jampinipun tiyang sakit sur.
Amêndhêta kajêng tawa kang nèm satêkêm dipuniris-iris nuntên dipunkumbah
kaliyan sarêm supados ical talutuhipun lajêng angrakita bumbu rujak, dipunwor
kaliyan ka-/593/jêng tawa wau. Dipuntêdha 2 dintên sapisan. Panêdhanipun rujak
punika ngantos rambah kaping 3 botên sakit malih. Tiyang kenging sakit sur
punika yèn botên sumêrêp asring dados pejahipun.
145
*#
sadhêgan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
178
Angka 1655 Bokipun yèn tilêm nama jampi colong.
Kunci mêntah, matêng 2, sarêm 3 wuku, pucukipun cabe 3, êmpu kunir mêntah,
matêng 3, kêncur 3 iris, kapulaga 5 saga, apu agêngipun 2 kacang wose.
Dipunpipis kang lêmbat, toyanipun jêram pêcêl lajêng dipun-galindhingi. Yèn
rare sampun tilêm, jampi punika dipununtala sadaya. Laminipun angangge jampi
punika 7 dintên.
Angka 1656 Yèn dèrèng condhong jampi wau.
Godhong bakung kapipis kang lêmbat mawi madu, dipundamêl plèstêr kangge
tapêl sanginggiling tatunipun. Kang kangge agodhog146
toya pêrêsan godhong
asêm. Kang kadamêl ngumbah tatunipun wedang bêntèr sakuwawinipun.
Angka 1657 Yèn dèrèng condhong jampi wau.
Amêndhêta tape kadamêla kados plèstêr, katemplokna ing tatu nuntên katutupan
godhong pisang.
Angka 1658 Jampi tiyang sakit selakarang /594/ing pipi tuwin ing rai
utawi salêbêtipun balung sarta ing cangkêm gandanipun bacin.
Uwos sajumput, bawang sasiyung, sarêm 3 wuku, dringo sakacang wose, kêncur 2
kacang wose. Yèn badhe tilêm kamamah, kaulu toyanipun. Punika
dipunnamakakên parêm ing lêbêt. Yèn wanci bêdhug siyang amêndhêta godhong
trasèn sagêgêm, adas 2 jodho, pulasari 2 ros dariji, brambang satunggal. Kangge
pilis ing bathuk sabên dintên ngantos samantunipun.
Angka 1659 Jampi gudhig ing tangan.
Anaskun (sarung tangan) kacêlupna landha awu, sabên garing kacêlup malih.
Sakedhap-sakedhap kacêlup, mangke sagêt147
mantun 4 dintên. Sanajan ing
badan, inggih kacêlupna mangkatên148
.
Angka 1660 Jampi panu.
Amêndhêta sodhah kaliyan saltpètêr kasamiya wawratipun, dipunwori toya
kanggosok149
sabên dintên, punika mangke mantun.
Angka 1661 Jampi panu.
Sêkar lirang kagêrus kang lêmbat dipunwor kaliyan krèmêtar tumbasa Apotèkêr.
146
*#
anggodhog 147
*#
sagêd 148
*#
makatên 149
*#
kangge gosok
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
179
/595/ Angka 1662 Jampi ambei mêdal rah.
Kulit manggis kang garing tuwin kang têlês 3 iji dipundhêplok ingkang kasar
kemawon, dipunlêbêtakên ing toya 3 gêndul. Sabên kang sakit mêntas bêbucal
lajêng kakumbaha kang rêsik rumiyin nuntên dipunbilasi kaliyan toya dhêplokan
manggis punika utawi kagodhoga, panganggenipun mangêt.
Angka 1663 Jampi sawan kangge lare umur 5 dumugi 7, tuwin 9 wulan.
Jintên cêmêng 3 saga, mêsoyi panjangipun saros dariji, kêmukus 3, dringo sairis,
bêngle 2 iris, brambang 2 kabakar, kajêng lêgi panjangipun saros dariji. Kapipis
kaliyan toya, kaunjuk sabên siyang ngantos 3 dintên rambah kaping 2 sadintên.
Manawi ngangge jampi mutah, kenging tumrap rare tuwin tiyang sêpuh.
Anggosoka kalêmbak kaliyan pala dipunpipis, kasaring lajêng kaunjuk sarta
malih maruta malih jae kaliyan pala. Dipuntemplokakên pulung manahipun
ingkang sakit.
/596/ Angka 1664 Jampi tiyang wawrat kang sawanên ing padharan,
tandhanipun tiyang kang kenging sakit wau botên doyan nêdha tuwin
asring mutah, sirah sakit, badan gumêtêr, sabên ngadêg kêdah dhawah,
sarta kêrêp nguyuh, awis-awis anggènipun wawratan.
Godhong kelor 3 punggêl, adas 2 jodho, pulasari, kajêng lêgi sami saros dariji,
brambang 2 kabakar, nuntên dipunpipis kaliyan toya. Dipunsukani gêndhis arèn
saklungsu. Kaunjuk sagêt150
mantun badanipun.
Angka 1665 Panunggilanipun.
Mêndhêta anaking ulam sêmbilang namanipun ulam langir panjangipun 2 ros
dariji. Kabucal patilipun, kauntal mêntahan kaliyan pisang mas. Ingkang sampun
pawèstri wau lajêng wawrat.
Angka 1666 Panunggilanipun.
Oyot pandhan wangi panjangipun 3 dariji, godhong tuwin pupusipun sami
salêmbar, adas 2 jodho, pulasari 2 ros dariji. Dipunpipis kaliyan toya tawa lajêng
kangge ing badan sadaya.
150
*#
sagêd
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
180
Angka 1667 Toya pangombènipun.
Mrica pêthak 25 dipunpipis lajêng dipunwadhahingcangkir151
, dipundèkèki
gêndhis pasir sakintên lêgi nuntên dipunsuri toya wedang kang sampun umêb.
Dipunombèkakên sadèrèngipun sakitipun kasrêpên dhatêng, dipundusi rumiyin,
nuntên ngunjuk wedang angêt punika kaliyan krukup ing-/597/kang rapêt.
Angka 1668 Jampi padharan kang karaos mulês.
Godhong sisik bêtok (godhong brosmaesa) sagêgêm, adas sajumput, pulasari
saros dariji, sêkar klapa ijêm 7, sêkar blimbing wuluh 5, gêndhis batu sajêmpol.
Kagodhog utawi kapipis kaliyan toya. Dipununjuk sabên dintên ngantos kèndêling
sasakit. Ampasipun kauwor lajêng kagosokakên ing padharan. Dipunwori
godhong isêp nanah utawi jampi punika sae kangge jampi wawratan rah umbêl.
Angka 1669 Jampi sakit barah rambat, Walandi mastani lassaris.
Tigan têkèk satunggal, Walandi mastani ekko, tigan cêcak pêthak 3 kalêbêtakên
ing tigan têkèk wau sarta dipunbolong sakêdhik, nuntên damêla kawat mas 2
utawi 3 saga. Kadamêl kang lêmbat nuntên dipunlêkêr kalêbêtna ing tigan têkèk
ugi. Kawangsulna kalamating tigan sarta dipunbungkus sêdhah kang kapanggih
rosipun. Katangsulan bênang ingkang kêkah. Siyang dipunpe 3 dintên, dalunipun
bun-bunakên. Yèn sampun tigan wau kairis kangge jampèni daging kang katingal
pêjah kadumuk-dumuka. Dene kawat jêne ing pundi ingkang a-/598/buh
dipuncablêsna. Kang sampun kalampahan jampi punika sagêt152
mulya.
Angka 1670 Panunggilanipun.
Mêndhêta dêmbagi sagobang yatra lami dipun-gêmblèng kang tipis sakulit
bawang, nuntên dipun-guntinga kang lêmbat-lêmbat. Dipunwadhahana bokor
dêmbagi kang kandêl, nuntên kapêrêsana kang prayogi, nuntên indêlna ing anglo,
ingkang kaangge latoni walirang ngantos sagêt153
ajur guntingan têmbaga wau.
Yèn toyanipun jêram asat kajogana malih. Yèn têmbagi sampun ajur lajêng
kausapna ing tatu tuwin kang abuh. Nanging anggènipun jampèni kêdah wontên
ing latar kang padhang. Sabab gandanipun bacin, satipun sami bêdal154
andadosakên rêgêt ing griya. Yèn abuhipun sampun garing 14 dintên, lajêng
151
*#
dipunwadhahi ing cangkir 152
*#
sagêd 153
*#
sagêd 154
*#
mêdal
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
181
kenging malêbêt ing griya. Dene têtêdhan ingkang nêdha naming ulam tawar
kemawon, tanpa sarêm tanpa asêm. Botên kenging nêdha punapa-punapa kang
pêdhês utawi ulam sanèsipun, ngêmungakên sêkul ulam tawar.
Angka 1671 Jampi kang kaunjuk.
Kapulaga wawrat ½ dhuwit, walirang brit sadhuwit, madu 1 ½ dhuwit, lingsah
wijèn sadhuwit, lajêng /599/kapipis kang lêmbat. Kauntal ngantos 14 dintên
laminipun.
Angka 1672 Toya padusanipun.
Mêndhêta toya laut ingkang têngah inggih punika toya ingkang biru, kadamêl
adus. Sadintên rambah kaping 2 utawi 3.
Angka 1673 Pangunjukipun.
Godhong pacar jawi sakarukipun sakêbaking kuwali, cêndhana jênggi, widara
pêthak, sêcang, sêkar pulu, rasuk angin sami wawrat 10 saga, jamur impês 5
saga, brambang wawrat 1 ½ dhuwit, lajêng kagodhog kang matêng. Kaunjuk
sabên dintên.
Angka 1674 Udutipun tiyang sakit barah rambat.
Walirang brit kagosok kauwor cindhe amoh kaliyan pucuk kêlut 3 jumput.
Kalinting ing klaras pisang saba.
Angka 1675 Jampi tiyang kapatil ulam, kacakot sawêr, utawi sanèsipun
kang mawa upas.
Godhong angan-angan kagosokakên lajêng mantun. Kangge misaya andhapan,
godhong utawi wohipun, janji nêdha lajêng pêjah. Dene uwitipun marambat,
panggènanipun ing wana Banjarmasin kathah. Asalipun ing ladhang,
godhongipun ugi eca kangge jangan. Dene wohi-/600/pun raosipun lêgi,
êpangipun katanêm pundi-pundi sagêt155
gêsang.
Angka 1676 Manawi badhe damêl sêkar ramping.
Pandhan wangi sakajêngipun kathah sakêdhik karajang kang lêmbat, sêkar
mêlathi dipunsuwiri, sêkar pacar cina, pacar jawi, sêkar tanjung, godhong dlima
dipunrajang kawor kaliyan kojam, dhèdhès, sarta jêram purut kaparut, kêncur,
lêmpuyang prit sami dipunparut, toya sakêdhik, lajêng dipunpêrês kapêndhêt
155
*#
sagêd
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
182
toyanipun. Dipunwor ing pandhan wau rumiyin lajêng dipunwor ing sanès-
sanèsipun.
Angka 1677 Jampi pawèstri badhe gadhah rare.
Kêpithing cawèl ing pagêr kapêndhêta cawèlipun, inggih punika kêpithing kang
tiganipun kêlèt sajawining wêtêng. Dipuntoyani arak, dipununjuka dhatêng tiyang
ingkang badhe rencang rare sagêlas anggur. Sabên badhe ngunjuk dipun-ngêt,
tirahanipun kenging karimatan ing gêndul kangge lami satêlasipun. Yèn sampun
ngunjuk jampi lajêng angorea rambut, bun-bunanipun kasêbul.
Angka 1678 Sakit bèri-bèri kang katingal mêncèrèt, bangsa Mlayu
mastani bokbakut (suku abuh).
Tamtu dipunparêmi utawi dipunboboki ing sukunipun. Salêbêting buku tamtu
sampun wontên jampi punika.
Angka 1679 Jampi sriawan tuwin sakit ilat kangge tiyang sêpuh ingkang
botên doyan nêdha, wontênipun sa-/601/kit sriawan saking têtêdhan
kêkêcut tuwin pêpêdhês.
Tiyang sakit mangkatên156
punika dipunkathahana panêdhanipun daging supados
mundhak kuwat ing badanipun margi sampun kathah anggènipun wawratan sarta
dipunkathahana sabarang têtêdhan angsal saking galêpung. Sampun ngantos
nêdha kêkêcut sarta pêpêdhês, dados ilat kang malênthung botên mêcah. Tiyang
ingkang kanggènan sakit makatên punika lajêng mêndhêta godhong jambu
kluthuk 500 lêmbar kakumbah kang rêsik. Kang kangge ngumbah wedang
mangêt-mangêt tumuntên kapipis kaliyan wedang bêntèr, pala dipunwor mipis 1
saga, pamipisipun sampun ngantos ajur, runyah-runyah kemawon nuntên
dipunbuntêl sinjang, kapêrês toyanipun sagêlas bêntèr kaunjuk ambal kaping 3,
enjing, siyang, sontên. Sampun ngantos angunjuk minuman sanèsipun, manawi
ngêlak angunjuka wedang kang sampun asrêp, sampun angunjuk toya tawa.
Manawi miturut wêwarah punika mangke salêbêtipun 5 dintên mantun.
Angka 1680 Jampi tiyang sakit mêjên.
Godhong manggis 20 lêmbar ugi kadamêl kados ing ngajêng wau. Botên kenging
ngunjuk toya asrêp, angêmungna nêdha jênang pathi garut kemawon.
156
*#
makatên
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
183
Angka 1681 Jampi tiyang sukunipun tatu.
/602/ Tumbasa krèmêkar (panggènan Apotèkêr) dipunwori walirang sakêdhik
kaliyan kajêng lêgi panjangipun sadariji. Dipun-godhog lajêng kaunjuk.
Angka 1682 Kangge nutupi tatunipun.
Sabagian walirang, ½ bagean poas. Dipunwori lingsah klêntik kangge ngêpap.
Yèn tatunipun sampun kakumbah rêsik lajêng katutupana jampi punika tumuntên
kabuntêl utawi kablêbêt.
Angka 1683 Jampi kadhasên, Walandi mastani ringporêm.
Bêningan toya apu dipundèkèki saltpètêr kaliyan sêndawa dipunkosokakên ing
tatunipun.
Angka 1684 Jampi sakit encok, Walandi mastani rêmêik.
Lingsah petroliyum kagosokakên kaliyan wacucal maenda ing pundi lêrêsipun
panggènanipun kang karaos sakit sabên dintên. Pagosokin157
sawulan kemawon
mantun.
Angka 1685 Jampi sakit korèngên.
Lingsah petroliyum kaangge gosok utawi kenging kaangge gosok gudhig ugi
mantunakên.
Angka 1686 Jampi tatu ing dariji.
Pathi têmu dipundèkèki asêm agêngipun sajêmpol, sarêm sawuku. Pipis kang
lêmbat nuntên dipunwungkus ing godhong pi-/603/sang. Kangge ambênêm, awu
kang taksih bêntèr nuntên katemplokna ing pundi lêrêsipun driji kang sakit sabên
dintên.
Angka 1687 Panunggilanipun.
Amêndhêta kladhi dipundhêplok, dipunpêrês, kawungkus, dipunbênêm ing awu
bêntèr, nuntên katemplokna ing dariji, kapara bêntèr panganggenipun.
Angka 1688 Bumbunipun adamêl ragi.
Wos sapitrah kaglêpung, kajêng lêgi ¼ kati, bawang kang agêng 7 siyung, cabe
satêngah kati. Kapipis dados satunggal mawi toya jawi, lajêng dipun-galindhingi.
Bilih badhe glindhingi dipunwêwahi cabe 3, kajêng lêgi panjangipun 3 dariji.
Dipunwor kaliyan toya, manawi sampun dipun-galindhingi lajêng kape. Yèn
sampun garing kenging kaangge tape sêkul utawi kêtan. Sêkul wau dipunlèr ing
157
*#
panggosokipun
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
184
ngiyan, manawi sampun asrêp dipunwur-wuri ragi kang ngantos waradin lajêng
dipunkêpêli. Yèn sampun, angasrêp-asrêpi dipunwungkus sadalu lajêng mêdal
toyanipun, dipuntuwènana. Yèn sampun matêng inggih lajêng dipunêntas. Yèn
dèrèng matêng lajêng kakèndêlna malih, parlunipun wosipun kasosoh kang rêsik,
kapususan kang ngantos bêning. Nanging yèn kêtan sampun ngantos tanak
anggènipun adang. Umêb sapisan lajêng dipunêntas.
/604/ Angka 1689 Manawi damêl lingsah kêmiri.
Amêndhêta kêmiri sakajêngipun, kabucal cangkokipun. Kadhêplok kang lêmbat
lajêng dipunkukusakên dang tumuntên dipunpe kang bêntèr ngantos kaping 2,
lajêng kapipis.
Angka 1690 Manawi badhe damêl sinjang jingga.
Kêsumba kakumbah supados ical rêgêtipun kemawon. Pangumbahipun enggal-
enggal supados sampun mêdal sarinipun, lajêng kapêrês, lajêng kadèkèk ing
tampah kaliyan godhong pacar cina sakêdhik, bêngle sakêdhik dipuniris-iris,
lajêng dipunwori landha awu cina, panumbasipun panggènan singsèh.
Takêranipun sapisan kêsumba 1 kati. Toya landha awu cina dipunwor kaliyan
toya tawa 10 siwur, lajêng kabuntêl ing sinjang pêthak ing ngandhap
dipuntadhahi pangaron, anjagèni bilih tètès158
mangandhap. Manawi sampun
kawangsulna malih ngantos rambah kaping 4 utawi kaping 5. Panyaringipun
salêbêting toya punika supados mêdal sarinipun. Nalika badhe nyêlubakên159
rasukan utawi sinjang pêthak, sarta sanès-sanèsipun punika mawi bumbu: toya
jêram pêcêl sakintên kathah kêdhikipun, dipunwori tawas wawrat 2 sèn. Kacêlup
sapisan kemawon sampun abrit. Bilih damêl abrit sêpuh, kacêlupna sa-
/605/kajêngipun.
Angka 1691 Jampi sakit sur tumrap tiyang sêpuh.
Godhong patikan siti sagêgêm dipun-godhog, kaunjuk toyanipun utawi kapipis,
dipunpêrês, kasaring lajêng kaunjuk toyanipun. Godhong punika kenging kangge
jampi sakit sur, kamandèn160
, tuwin sakit pulung manah sarana karujak.
158
*#
nêtês 159
*#
nyêlupakên 160
*#
kêmandèn
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
185
Angka 1692 Jampi sakit encok, Walandi mastani rintik.
Kagosoka lingsah petroliyum sabên dintên rambah kaping 4 utawi kaping 5
sadintên. Punika lajêng mantun, kang kadamêl agosokakên161
wacucal maenda.
Angka 1693 Jampi korèng.
Kagosoka walirang kaworana apu. Yèn sampun saprapat jam kakumbaha kaliyan
wedang bêntèr. Anganggeya sabun ijêm. Yèn sampun saprapat jam dipunkumbah
sarta kagosok kados ing ngajêng wau.
Angka 1694 Jampi tatu ing dariji.
Têmu tis (inggih punika pathi), asêm sajêmpol, sarêm sawuku. Kapipis kang
lêmbat utawi lajêng dipunwungkus ing godhong pisang. Kabênêma ing awu
bêntèr. Manawi sampun lajêng katemplokna ing pundi dariji kang sakit.
/606/ Angka 1695 Panunggilanipun jampi tangan tatu.
Amêndhêta kladhi kadhêplok, dipunpêrês lajêng kabênêm ing awu bêntèr.
Mangêt-mangêt katemplokna ing pundi ingkang sakit.
Angka 1696 Gliga landhak.
Yèn tiyang kenging racun utawi tiyang kasrêpên, punapa dene kangge jampi
sawarnining sasakit. Dipunkosok ing toya ngangge sarêm 3 wuku, nuntên
kaunjuk.
Angka 1697 Jampi tatu ing suku tuwin gudhig dariji.
Sêkul mambu sakêpêl kaliyan dalancang dhêdhak. Dipunkum ing toya mawi prusi
sakacang ijêm. Kaulêt dados satunggal, kadamêl plèstêr. Dipunplèstêrakên enjing
sontên. Yèn sampun 3 dintên kaanggeya enjing kemawon.
Angka 1698 Sela sawêr, kanggènipun sela punika kasêrat ing buku
ngelmunipun Palêntin nomêr 252.
Manawi tiyang dipuncokot ing sawêr, kaêntup kêtogèng162
, kalajêngking, utawi
sanès-sanèsipun kewan kang mawa upas. Sela sawêr punika Walandi mastani
slangsatèn. Ing pundi panggènanipun tatu, dipuntemploki sela punika.
Dangunipun sajam utawi 2 jam lajêng mantun sarta sela wau sagêt163
nemplok
piyambak. Sabên wisanipun têlas lajêng rêntah piyambak, nanging sela wau
lajêng-/607/a dipunkum ing puwan utawi wedang bêntèr dangunipun 100
161
*#
anggosokakên 162
*#
kêtonggèng 163
*#
sagêd
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
186
sêkondhê. Upas kang katut sela lajêng mêdal puwan utawi toya katingal ijêm,
lajêng dipuntemplokna malih mawi kablêbêt ing sinjang. Salajêngipun makaten
sampun mawi dipunkèndêli, kajawi yèn sampun kum-kumanipun sela sampun
botên mêdal wisanipun. Tandhanipun puwan tuwin toya botên warni ijêm.
Salêbêtipun 3 dintên namtokakên saras babar pisan utawi janji upasipun taksih
wontên ing tiyang, sela inggih taksih purun tumemplok piyambak. Yèn sampun
kangge, sela badhe karimatan inggih dipunkumbah ing puwan rumiyin.
Angka 1699 Jampi busung salêbêting padharan.
Oyot kelor kagodhog kaliyan toya. Godhoganipun lajêng kaunjuk ngantos
samantunipun.
Angka 1700 Jampi sakit ngêdalakên papêthak.
Oyot kalapa, oyot sêre, nuntên kagodhog kaliyan santên. Kaunjuk manawi badhe
tilêm dalu.
Angka 1701 Jampi korèpên.
Godhong kêmarogan kabêsmi, dipunpêndhêt awunipun. Kaulêt kaliyan lingsah
kalêntik, lajêng kagosokna ing korèpipun. Yèn injingipun mêdal sèt saking
/608/korèp, dipunkalêmpakna sarta dipun-gorèng sangan kang garing nuntên
kapipis kang lêmbat. Dipunwor kaliyan lingsah klêntik, kapopokakên ing
korèpipun. Yèn sampun mayar, punika wontên malih jampi Cina nama ingkong.
Dipunwor kaliyan arak, kagosokakên. Dene jampi punika sae kaunjuk kangge
jampi kacakot ing sawêr. Dipunwori pipisan kangkung nuntên kapopokakên ing
tatunipun.
Angka 1702 Jampi tiyang sakit mata iwak wontên dariji (canthêng).
Manawi sawêk164
karaos bêntèr punapa malih sampun karaos gatêl lajêng
kagosok kaliyan wedang bêntèr. Yèn sampun katingal matanipun ulam, lajêng
amêndhêta atinipun kajar angkrik, lajêng dipun-gosok kaliyan wedang bêntèr
lajêng katemplokna ing pundi panggènan kang sakit tumuntên kabuntêl sinjang.
Êpang angkrik kaliyan atinipun lajêng kapipis kang lêmbat. Kabuntêlakên ing
pundi lêrêsing sakit. Mripat ulam punika enggal matêng sarta mantun.
164
*#
sawêg
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
187
Angka 1703 Lingsah kulit lawang, mapangatipun prayogi sangêt yèn
tiyang kirang bancar gènipun toyan.
Amêndhêta 5 tètès utawi 6 dipunwori kaliyan jênèwêr, kaunjuka enjing sontên.
Yèn enjing /609/sadèrèngipun nêdha. Lingsah punika sae kangge tiyang lêsu
badanipun, dipun-gosok ing lingsah punika. Upami suku botên sagêt165
lumampah
inggih dados kuwawi, sanajan tiyang kang gadhah encok ing sirah, kagosok
lingsah punika prayogi sangêt.
Angka 1704 Jampi lingsah sêre, punika sae sangêt.
Manawi sakit sudukên ing pulung manah, Walandi mastani cika utawi sakit
padharan. Bilih sawêk166
karaos sakit, amêndhêta 7 utawi 8 tètès, dipunwor
kaliyan lingsah adas kang tulèn sasendhok alit. Kajagi sampun ngantos ngunjuk
barang ingkang asrêp. Utawi prayogi kadamêl anjampèni tiyang sakit toyan
watunên. Amêndhêta 7 utawi 8 tètès, dipunwor kaliyan jênewêr. Kaunjuk sabên
dintên tuwin prayogi kangge jampi tiyang sakit sirah. Kagosokna ing sirah tuwin
pilingan rambah kaping 2 utawi kaping 3 sadintên.
Angka 1705 Lingsah kajêng pêthak.
Dados jampènipun tiyang kasrêpên, yèn mêndhêt 6 utawi 7 tètès, kaunjuk kaliyan
anggur sabên karaos badhe kasrêpên supados angêdalakên karingêt. Yèn sakit
padharan dipunjampèni satètès utawi 2 tètès. Dipunwor kaliyan wedang bêntèr
utawi pra-/610/yogi kangge tiyang linu ototipun. Kagosokakên ing badan. Punapa
malih yèn suku suda kuwatipun, botên sagêt167
lumampah. Pagosokipun168
enjing
sontên.
Angka 1706 Jampi lare bèrengên gulunipun, kawastanan enjrak169
.
Mêndhêta kopyah amoh kaliyan lakên abrit sami sakilan pasagi. Kabêsmia nuntên
karêmêt kang lêmbat, kangge wur-wuri gulu kang bèrengên. Punika mantun.
Angka 1707 Jampi sakit toyan ngantos angêdalakên watu.
165
*#
sagêd 166
*#
sawêg 167
*#
sagêd 168
*#
panggosokipun 169
*#
endrak
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
188
Amêndhêta godhong kêji bêling dipunpipis lajêng kapêrês. Dipununjuk sabên
dintên, mangkatên170
lajêng mantun.
Angka 1708 Jampi tiyang kacokot sawêr tuwin sagawon edan saha kewan
sanèsipun.
Amêndhêta candu lajêng kalêbêtna ing tatu ingkang kacakot, kapatil, kaêntup,
punika lajêng mantun.
Angka 1709 Jampi wudun supados lajêng mêcah, punapa dene kangge
jampi tiyang kenging latu.
Sarêm kapipis kang lêmbat kaliyan sêkul tuwin lingsah kaki-/611/ntêna
sacêkapipun. Yèn sampun sagêt171
awor, dipuntèmplèkna ing wudun tuwin kang
kenging ing latu lajêng mantun sakitipun sanalika.
Angka 1710 Jampi talingan suda pamirêng.
Amêndhêta kampêr (kapur barus) agêngipun sakacang ijêm, kalêbêtna ing
bolongan kuping, dipuntutupi kapuk. Sabên dintên sampun dipunurêki sarta dipun
kilèni.
Angka 1711 Jampi sakit jêne.
Amêndhêta tuma sirah 13 iji dipunwor brêgêdhèl, kadhahar sabên dintên, punika
mangke mantun.
Angka 1712 Jampi sakit kangge sawarnining sasakit, punapa malih sakit
balung ing badan.
Amêndhêta kuwali enggal kang dèrèng kangge sarta kang cêkapan agêngipun
kangge godhog gadhung crobo. Dipunkêbaki toya kangge agodhog172
bumbu-
bumbu ingkang sami kasêrat punika:
Gadhung crobo sakati, cêngkèh 36 iji, pala satunggal, sintok panjangipun
sapalih, cêngkang, jintên cêmêng tumbasan sasèn utawi 3 saga, kêmukus 36 iji,
gêndhis batu tumbasan sasèn sarta agêngipun saêndhas ayam. Dipunwor kuwali,
kagodhog sarêng kang nganto-/612/s matêng yêktos. Pangunjukipun sagêlas toya,
enjing, siyang, sontên, dalu yèn badhe tilêm, saha manawi têlas dipunwêwahi toya
kados kang sampun lajêng kagodhoga malih. Yèn sampun dipunjogi kaping
sakawan lajêng santuna jampi malih kalajêngakên pangunjukipun ngantos kalih
170
*#
makatên 171
*#
sagêd 172
*#
anggodhog
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
189
wulan. Sampun ngunjuk toya klapa tuwin cokak. Toya klapa tuwin cokak punika
ngicalakên kakiyatanipun gadhung. Yèn sampun saras sayêktos ngadêg ajogèt.
Tandhanipun ing rai sampun katingal abrit.
Angka 1713 Jampi lare mutah botên kèndêl.
Amêndhêta kajêng sitingpin kagosok lajêng dipununjukakên nuntên anggosoka
malih kaliyan brambang kangge ing tangan sarta suku ngantos rambah kaping 3.
Angka 1714 Jampi lare bêntèr sarta sêsêg dhadhanipun.
Amêndhêta inggu kaliyan brambang ingkang kathah kaliyan jêram pêcêl punika
kaombèkakên.
Angka 1715 Punika tapêlipun kang kangge.
Amêndhêta godhong trêngguli kaliyan isinipun sarta isi kêcik sawo.
/613/ Angka 1716 Jampi lare sakit gomên.
Godhong saga, lingsah lawang, brambang, ulêr wos abrit, kajêng lêgi, santên.
Dipunpipis lajêng kakècèk dados satunggal. Kajampèkna ing pundi ingkang sakit
gomên.
Angka 1717 Jampi lare yèn sampun cacarên.
Jintên cêmêng, mêsoyi, dringo, bêngle, angkup jambe nèm satunggal, sêdhah
kêpanggih rosipun 2 lêmbar, brambang. Sadaya punika naming kangge sajampèn.
Angka 1718 Jampi yèn sawêk173
bêntèr badhe mêdal cacaripun.
Yèn rare taksih anêsêp, sintên ingkang nêsêpi angunjuka jampi sambêtan ing
wanci siyang sarta kangge dhatêng lare punika. Katumrapna ing tlapakan,
kaliyan tangan, tuwin ing tênggok, ing bunbunbunan174
utawi sawingking kuping,
ingkang tipis kemawon.
Angka 1719 Yèn cacaripun sampun katingal.
Dipunombènana sawanan enjing sontên ngantos samêdal cacaripun kang sae-sae.
Yèn katingal botên jodho, kèndêla pangunjukipun sawanan punika.
Angka 1720 Yèn cacar sampun katingal mêdal sae-sae.
Brambang dipunmamah kaliyan banyon, dipunanggeya ngaba-/614/bi mripat
enjing sontên. Gulu tuwin pusêr sabên sontên dipundèkèki mamahan brambang,
bawang, angus.
Angka 1721 Toya pangombènipun lare cacarên.
173
*#
sawêg 174
*#
bun-bunan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
190
Sêlaka utawi mutyara dipunkum ing wedang bêntèr, dipunombèkakên sabên
sontên dumugi mêcahipun cacar punika.
Angka 1722 Manawi cacar botên purun mêdal.
Oyot papasan kadhêplok kaliyan brambang satunggal, lajêng dipunombèkakên.
Angka 1723 Yèn cacar sampun mêcah.
Widara pêthak kaliyan kajêng garu dipunombèkakên sabên enjing sadèrèngipun
rare kaguyang.
Angka 1724 Yèn cacaripun sampun mêcah sadaya.
Pênawar jambe sairis, kunir sauwos, sarêm kagorèng. Dipunangge sabên dintên.
Angka 1725 Yèn cacar kathah mêdal toya.
Dipun-gèni jêram manawi sontên, klabêt dipunbakar utawi dipun-gorèng, sarta
asêm sakêdhik dipunbakar.
Angka 1726 Yèn cacaripun ajur tuwin sami mlêthèk.
Kulit mimi, godhong turi brit, klêmbak, asêm dipunbakar, /615/sarêm, kêlabêd
dipun-gorèng. Kadhêplok sarta dipunsaring lajêng dipunborèhakên ing cacar,
sabên mêntas rare dipun-guyang.
Angka 1727 Yèn cacaripun sampun mlènyèh.
Sagu garing kapipis kang lêmbat dipunwur-wurakên ing sêpre patilêman sarta
salong kabubuk, dipunwadhahi ing sinjang. Kangge wur-wuri cacar kang
mlênyèh. Sampun ngantos dangu dipunwur-wuri malih supados enggal garing.
Angka 1728 Jampi paduwan cacar.
Kajêng lêmpuyang, kajêng lêgi, adas, pulasari, brambang, godhong jarak bang.
Dipunpanggang kangge ngurut ing pundi kang katingal badhe dados paduwan.
Angka 1729 Jampi cacar yèn mêdal cêmêng-cêmêng.
Kêdah dipun-guntingi lajêng mêndhêta tinja apyun ingkang garing nuntên
kabakar, kabubuk kangge wur-wuri ing pundi ingkang tilas kagunting wau.
Angka 1730 Jampi tumrap bokipun yèn mêntas cacarên.
Mripat kunir, jintên pêthak, mêsoyi, dringo, brambang, jambe nèm, cêndhana
jênggi, kajêng sampan, kêtumbar, trawas, bonggol kêmadhean, dêlima pêthak ,
tuwin lêmpuyang prit.
Angka 1731 Jampi sambêtan cacar.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
191
/616/ Dringo, bêngle, kunir, mungsi, sintok, sêprantu, jintên pêthak, rasuk angin,
brambang, thothok mimi, thothok kêpithing, godhong apa-apa, sarêm sawuku.
Pangracikipun jampi punika sami sakêdhik.
Angka 1732 Cêkokipun rare botên ajêng nêdha.
Godhong sêmbung, godhong lampês, kunci, têmu cêmêng, kajêng sêcang, kajêng
widara pêthak, kajêng lêgi, sêkar apèn, adas, pulasari, kêtumbar, trawas, sarêm
sakêdhik.
Angka 1733 Jampi kasrêpên.
Êpang senthe cêmêng panjangipun tigang dariji, kunir, bêngle sami sadariji,
adas, pulasari sami 5 saga, jintên pêthak 3 saga. Sadaya punika kapipis kang
lêmbat mawi toya. Dipunborèhna ing badan kang waradin.
Angka 1734 Jampi kasrêpên bisu.
Êpang senthe 3 dariji panjangipun, sêkar jambe enggal sajumput kaliyan wohipun
ingkang alit, sarta kulit jambe kang sampun abrit, bêngle panjangipun sadariji,
jintên cêmêng 5 saga, bawang 3 siyung, brambang ½ bungkul, dringo
panjangipun 2 dariji, uwoh galêm175
5 saga. Sami kapipis kang lêmbat lajêng
dipunborèhakên ab-/617/adan sadaya.
Tamat
Ing ngandhap punika katêrangan kawontênanipun jampi ingkang wontên
salêbêtipun buku punika sadaya.
Nomêr
mang-gèning
jampi
Jampi punapa Nomêr
mang-gèning
jampi
Jampi punapa
1 Sakit borèg (bantam). 9 Pangunjukan sabên badhe tilêm. 2 Pangunjukipun. 10 Pangunjukan sabên enjing.
3 Pilisipun cakobak (pilis). 11 Pangunjukan pangantèn. 4 Borèh kapialu (encok) tumrap
tiyang sêpuh.
12 Panglunturipun.
5 Pilis sakit encok. 13 Jampi korèng tuwin tatu.
6 Parêm taun kangge tiyang
rencang rare.
14 Pangunjukanipun.
7 Tapêl parêm taun. 15 Pangunjukanipun sabên wanci jam 5 enjing.
8 Pangunjukan sabên enjing. 16 Lare kenging sawan. 17 Pangunjukan bêntèr lêbêt.
/618/
18 Pangunjukan tiyang nèm sabên 37 Wawratan slim (ulêt-ulêt).
175
*#
gêlam
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
192
badhe mapan tilêm. 19 Korttasê kapialu (encok). 38 Pangunjukanipun.
20 Pangunjukanipun. 39 Pangunjukanipun.
21 Bêntèr tis. 40 Sakit pulung manah. 22 Borèhipun. 41 Pangunjukanipun.
23 Pangunjukan kasrêpên. 42 Pangunjukanipun santun warni. 24 Jampi bênter tis. 43 Pangunjukanipun santun warni.
25 Pangunjukanipun. 44 Sakit dilêm.
26 Pangunjukanipun kêmandèn. 45 Pangunjukanipun. 27 Sakit nguyuh tiyang sêpuh
rare.
46 Pangunjukanipun tiyang èstri.
28 Pangunjukanipun. 47 Pangunjukanipun suku abuh. 29 Sakit nguyuh tiyang sêpuh. 48 Sakit ampêg (asma).
30 Pangunjukanipun. 49 Pangunjukan sakit watuk. 31 Pangunjukanipun santun
warni.
50 Pangunjukan tiyang nèm.
32 Wawratan rah sampun lami. 51 Sakit watuk. 33 Pangunjukanipun. 52 Sakit watuk.
34 Wawratan tiyang sêpuh, rare. 53 Sakit watuk. 35 Pangunjukanipun. 54 Sakit watuk.
36 Pangunjukanipun santun
warni.
55 Pangunjukan angêndhêkakê176
kuwaya tiyang gadhah rare. 56 Pangunjukanipun lêkang
177
rencang rare.
/619/ 57 Sakit cika. 76 Lare mêjên sakit cacing.
58 Pangunjukanipun. 77 Tapêlipun.
59 Sakit usus (mêjên). 78 Pangunjukanipun.
60 Pangunjukanipun. 79 Jampi rare kang umur ½ taun.
61 Tapêlipun. 80 Panunggilanipun.
62 Sakit abuh, tatu, abuh dados tatu
mêdal abrit.
81 Panunggilanipun.
63 Jampi gadhung (tiyang lêsu). 82 Panunggilanipun.
64 Sakit tatu, abuh, lêsu. 83 Rare mêjên umur 9 dumugi 12 taun.
65 Pangunjukan tiyang mutah rah. 84 Tapêlipun.
66 Pangunjukan rare sêtèrpis. 85 Pangunjukanipun.
67 Pangunjukan rare watuk. 86 Jampi rare umur 7 tuwin 9 taun,
sarta kangge tiyang sêpuh umur 20
taun.
68 Pangunjukan rare watuk. 87 Tapêlipun.
69 Pangunjukan rare watuk. 88 Pangunjukanipun.
70 Sakit isingên rare sarta tiyang
sêpuh.
89 Rare kenging sawan.
71 Lare ising-isingên. 90 Kêmu sakit porrêstrom.
72 Pangunjukanipun. 91 Panunggilanipun.
73 Tapêlipun. 92 Toya susu botên mêdal.
74 Sakit wawratan (slim).
75 Pangunjukanipun.
/620/
176
*#
angindhakakên 177
*#
lêngkang
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
193
93 Toya susu botên mêdal. 114 Sakit mêngi enggal.
94 Panunggilanipun. 115 Sakit mêngi sampun lami.
95 Panunggilanipun. 116 Sakit mêngi sarta ampêg.
96 Panunggilanipun. 117 Ampêg rêkaos.
97 Cawik tiyang rencang rare. 118 Sakit mêngi sarta asma.
98 Cawik tiyang rencang rare. 119 Sakit mêngi sarta asma.
99 Cawik tiyang rencang rare. 120 Sakit mêngi sarta asma.
100 Cawik tiyang rencang rare. 121 Sakit mêngi sarta asma.
101 Sakit tatu. 122 Wawratan rah umbêl tiyang sarta
rare.
102 Pangumbahan tatu. 123 Wawratan rah umbêl tiyang sarta
rare.
103 Pangumbahan tatu. 124 Wawratan rah umbêl kangge rare.
104 Pangumbahan tatu. 125 Tapêl rare sakit wawratan wêtêng
kêmbung umur 3, 5 wulan.
105 Ambèi ing dubur. 126 Rare ising-isingên.
106 Ambèi ing dubur. 127 Tapêlipun.
107 Ambèi ing dubur. 128 Tapêlipun rare wawratan rah.
108 Ambèi ngêdalakên rah. 129 Jampi rare wawratan rah.
109 Ambèi ngêdalakên rah. 130 Tapêl rare wawratan sarta kêmbung.
110 Ambèi ngêdalakên rah. 131 Sakit wawratan kang sangêt kangge
tiyang sêpuh sarta rare.
111 Ambèi ngêdalakên rah. 132 Rare wawratan umbêl tandha wo-
/621/
112 Ambèi ngêdalakên abrit.
113 Damêl bumbu ambêr.
ntên cacingipun umur 2, 2 ½
taun.
146 Rare wawratan rah umur 2 dumugi 3
taun.
133 Rare wawratan rah sarta
wawratan botên kèndêl umur 3
dumugi 4 taun.
147 Pangunjukanipun.
134 Tapêlipun. 148 Tapêlipun.
135 Rare ising-isingên umur 3
dumugi 5 taun.
149 Têdhanipun tiyang wawratan rah.
136 Jampi rare umur 7 sarta 9
wulan.
150 Rare wawratan rah.
137 Jampi rare umur 5 sarta 7
wulan.
151 Rare mêdal bolipun.
138 Jampi rare ising-isingên. 152 Pangunjukanipun.
139 Tapêlipun rare alit. 153 Pangunjukanipun.
140 Borèhipun. 154 Rare wawratan rah (bludpêrping).
141 Tapêl wêtêng. 155 Rare wawratan rah umur 2 sarta 3
taun.
142 Jampi wawratan (slim). 156 Tapêlipun.
143 Pangunjukanipun. 157 Rare wawratan badan lêsu.
144 Rare kêra umur 7 sarta 9 wulan. 158 Rare botên sagêt178
wawratan.
145 Panunggilanipun. 159 Rare sarta tiyang sêpuh botên
wawratan.
160 Tapêl lare botên wawratan.
161 Sakit wawratan tiyang sêpuh sarta
lare.
162 Sêmbur rare umur 1 ½ sarta 2 taun.
146 Rare wawratan rah umur 2 dumugi 3
taun.
/622/
178
*#
sagêd
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
194
163 Rare botên wawratan, wêtêngipun kêmbung.
174 Rare mulês botên wawratan.
164 Jampi rare umur 8 tuwin 12
wulan.
175 Tapêl rare umur 5, 7 wulan
manawi kêmbung. 165 Jampi rare umur 12 wulan. 176 Rare watuk.
166 Rare botên wawratan umur 8 sarta 12 wulan.
177 Rare watuk rah.
167 Panunggilanipun. 178 Rare watuk.
168 Panunggilanipun. 179 Rare watuk. 169 Tapêl lare botên wawratan
mawi mutah sawanên umur 2
tuwin 3 taun.
180 Rare kacukit lajêng wawratan
(paduhan) umur 9, 12 wulan.
170 Tapêl rare umur 5, 8 wulan. 181 Rare watuk.
171 Tapêl rare umur 2, 3 taun. 182 Rare watuk umur sataun. 172 Panunggilanipun. 183 Rare watuk umur 5 wulan .
173 Panunggilanipun rare umur 4,
6 wulan.
184 Rare watuk umur 5 wulan.
185 Rare watuk umur 5, 8 wulan.
186 Rare watuk umur 5, 7 wulan. 187 Rare watuk.
188 Rare watuk umur 1 ½, 2 taun.
189 Rare watuk umur 3 taun, ugi kenging kangge tiyang sêpuh.
190 Panunggilanipun watuk sêrak.
191 Panunggilanipun watuk sêrak.
/623/
192 Rare watuk umur 5, 8 taun. 204 Rare watuk umur 9 wulan dumugi
sataun. 193 Watuk amor bêntèr tis umur 1
½ taun.
205 Rare watuk umur 9 wulan dumugi
sataun.
194 Rare alit watuk. 206 Tiyang watuk sêsêg. 195 Rare alit watuk umur 9 wulan
dumugi sataun.
207 Rare watuk sawan umur 1½, 2
taun. 196 Rare watuk umur 3, 4 taun. 208 Jampi watuk.
197 Rare watuk umur 5 wulan. 209 Jampi cêgukên.
198 Rare watuk umur 1 ½ wulan. 210 Rare watuk watuk umur 3, 10 taun. 199 Rare watuk umur 9 wulan
dumugi sataun.
211 Rare watuk taksih sêsêp.
200 Rare watuk umur 2 ½ taun. 212 Wêjah tiyang kang nêsêpi. 201 Rare alit watuk. 213 Tapêl rare sakit nguyuh, konthol
abuh. 202 Rare alit watuk. 214 Rare sakit nguyuh umur 3, 4 taun.
203 Rare alit watuk 5, 7 wulan. 215 Rare sakit nguyuh.
216 Rare sakit nguyuh umur 15, 20
taun.
217 Rare sakit nguyuh umur 15, 20 taun.
218 Rare sakit nguyuh umur 10, 15.
/624/
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
195
219 Pangombèn sakit yuyuh179
. 235 Rare bêntèr lêbêt.
220 Rare sakit nguyuh, mêdhun
kontholipun.
236 Rare bêntèr dhadha sêsêg umur
sataun.
221 Tapêlipun. 237 Tapêlipun.
222 Rare botên sagêt180
nguyuh. 238 Rare bêntèr umur 7 wulan dumugi 1
½ taun.
223 Tapêlipun. 239 Rare bêntèr umur 5, 12 wulan.
224 Tapêlipun. 240 Rare bêntèr lêbêt.
225 Tapêlipun. 241 Tapêl rare êndhak-êndhak cacing.
226 Tiyang sakit toyan. 242 Sakit endrak cacing.
227 Pangunjukanipun. 243 Êndhêk cacing kangge rare.
228 Rare watuk, yèn nguyuh
kaworan slim.
244 Cêkok rare cacingên.
229 Borèh rare sakit nguyuh. 245 Cêkok rare cacingên wawratan rah.
230 Rare bêntèr tis umur 5, 7 wulan. 246 Cêkok rare cacingên.
231 Sambêtan kangge anak sarta
bokipun bêntèr tis.
247 Cêkok rare cacingên minggah
mripat.
232 Sambêtan kangge anak sarta
bokipun bêntèr tis (ilêndhê
korttsê).
248 Pupuk rare cacingên.
233 Pangunjukan bêntèr tis. 249 Jampi rare cacingên.
234 Borèh rare bêntèr. 250 Jampi rare cacingên.
251 Cêkokipun.
252 Êndhak-êndhak cacing.
/625/
253 Tapêl rare cacingên umur 2, 3
taun.
2 taun.
254 Tapêl rare cacingên umur 2, 3
taun.
271 Rare cacingên umur 2, 3 taun.
255 Pupuk rare umur 1, 3 taun. 272 Rare cacingên kacênthèt umur 1 ½
taun.
256 Tapêlipun. 273 Rare cacingan.
257 Êndhak-êndhak cacing rare
umur 1 ½, 2 taun.
274 Cêkokipun.
258 Cacingan rare umur 2, 3 taun. 275 Jampi cacingan.
259 Manawi ngêdalakên cacing. 276 Tapêlipun.
260 Rare cacingên malih. 277 Pilisipun.
261 Rare cacingên malih. 278 Cacingan umur 1 ½ taun.
262 Rare cacingên malih. 279 Jampi cacingan lare tiyang sêpuh.
263 Rare cacingên malih. 280 Jampi cacingan lare tiyang sêpuh.
264 Tapêlipun. 281 Tapêl ngêndhakakên cacing.
265 Cacingan tumrap tiyang nêsêpi. 282 Êndhak-êndhak cacing rare umur 3,
4 taun.
266 Cacingan tumrap tiyang nêsêpi. 283 Jampi êndhak-êndhak cacing.
267 Jampi cacingan. 284 Jampi êndhak-êndhak cacing.
268 Jampi cacingan sarta sakit
sêpuh.
285 Racêk mênggah mripat rare umur 2,
3 taun.
269 Jampi cacingan sarta sakit
sêpuh, sarta kenging kangge
lare.
270 Jampi rare cacingên umur 1 ½,
/626/
179
*#
nguyuh(substitusi) 180
*#
sagêd
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
196
286 Racêk rare umur 1 ½, 2 taun. ipun.
287 Tapêl rare umur 2, 4 taun. 302 Sêmbur sawanan.
288 Rare racêkên. 303 Sêmbur sawanan.
289 Rare racêkên. 304 Sakit ngêlu.
290 Cêkok rare umur 2 ½ , 6 taun. 305 Sakit ngêlu.
291 Tapêl rare cacingên. 306 Jampi sawan kèngkèng dalah
tapêlipun.
292 Tapêl rare cacingên. 307 Rare sawanên umur 5, 7 taun.
293 Tapêl rare cacingên. 308 Rare sawanên umur 5, 9 wulan.
294 Tapêl rare lêmpungên saking
cacing rare umur 1 ½ taun.
309 Rare sawanên.
295 Rare kenging sawan, kangge
bokipun.
310 Rare sawanên umur 7, 9 wulan.
296 Rare kenging sawan. 311 Rare sawanên umur 1 ½ taun.
297 Sawan kangge nyêmburi. 312 Rare kenging sarab.
298 Jampi sawanan. 313 Rare kenging sarab.
299 Jampi rare umur 5, 7 wulan
kenging sawan kèngkèng.
314 Rare kenging sarab umur 1 ½ taun.
300 Rare kenging sawan. 315 Rare kenging sarab umur 5, 7 wulan.
301 Rare kenging sawan sarta
sêmbur-
316 Rare kenging sarab.
317 Borèh lare sawêg lair.
318 Jampi sawanan kaunjuk ibunipun.
319 Rare kenging sawan.
320 Konyoh sambêtan.
321 Rare kenging sarab umur 5, 7 taun.
/627/
322 Tapêl rare sakit. 335 Sakit mêjên tiyang sêpuh sarta rare.
323 Cêkok rare kenging sarab. 336 Sakit mêjên.
324 Bayi lair kenging sarab tuwin
kang umur 2, 3 wulan.
337 Sakit mêjên.
325 Abuh kenging sarat. 338 Tapêlipun.
326 Bayi lair mripat katutupan
sarab.
339 Sakit mêjên.
327 Rare umur 3, 9 wulan kenging
sarab wedang
340 Tapêlipun.
328 Rare umur 7, 9 wulan kenging
sarab wedang
341 Rare sakit sawanên.
329 Tapêlipun. 342 Borèhipun.
330 Sriawan lare sarta tiyang sêpuh
tuwin sakit lêstrung.
343 Borèhipun.
331 Sriawan sakit bêntèr lêbêt. 344 Rare kenging sawan sarab umur 3, 7
wulan.
332 Sriawan ing cangkêm sarta
wêtêng kangge rare sarta tiyang
sêpuh.
345 Tapêl rare sawanên.
333 Sriawan cangkêm tuwin ilat
tiyang sêpuh sarta lare.
346 Jampi rare umur 3, 5 wulan.
334 Sriawan bêntèr lêbêt kang mawi
bêbucal mêjên rare tiyang
sêpuh.
347 Cêkok rare sawanên umur 1 ½, 2
taun.
348 Rare sawanên sarta kêmbung.
349 Cêkok rare umur 5, 7 wulan.
350 Tapêl rare sawanên.
351 Sakit sawan sarta sawan angin.
352 Rare kenging sawan.
353 Cêkok rare sawanên.
/628/
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
197
354 Cêkok rare sawanên. 369 Borèh sambêtan kangge rare.
355 Jampi sawanan. 370 Borèh sambêtan kangge rare.
356 Jampi sawanan. 371 Cêkok sambêtan.
357 Rare kenging sawan badan
katingal biru.
372 Rare lair dangu botên ambêkan.
358 Cêkok rare sawanên. 373 Jampi tiyang nêsêpi.
359 Cêkok rare sawanên. 374 Jampi tiyang nêsêpi.
360 Cêkok rare sawanên. 375 Jampi rare yèn sampun pupak pusêr.
361 Jampi tiyang wawrat lairipun
bayi botên kenging sawan.
376 Jampi rare yèn sampun pupak pusêr.
362 Rare mutah botên kèndêl. 377 Jampi kangge tutup pusêr.
363 Jampi enjrak181
tiyang sêpuh
sarta lare.
378 Jampi kangge tutup pusêr.
364 Bayi kathah riyak tuwin umbêl. 379 Jampi kangge tutup pusêr.
365 Borèh rare kêsambêt. 380 Jampi kangge tutup pusêr rare jalêr.
366 Jampi rare kêsambêt. 381 Jampi ampêg.
367 Jampi rare kêsambêt. 382 Cêkok rare umur 5 wulan.
368 Jampi sambêtan tiyang sarta
rare.
383 Jampi rare umur 9 wulan.
384 Cêkok rare umur 40 dintên.
385 Cêkok rare sawêg lair.
386 Cêkok rare sampun puput.
387 Jampi pusêr lare sawêk182
lair.
388 Jampi pusêr lare mêdal rahipun.
389 Jampi rare puput lajêng sakit irak.
/629/
390 Jampi rare manawi dalu nangis. 405 Sirikan têtêdhan.
391 Jampi rare sakit wêtêng. 406 Tapêl rare umur 9 wulan dumugi
sataun sarta kenging tiyang sêpuh.
392 Jampi rare umur 3, 5 dintên. 407 Rare umur 9, 12 wulan sakit mripat.
393 Tapêl rare umur 5, 7 wulan. 408 Rare sakit mutah umur 5, 7 wulan.
394 Jampi rare sakit padharan. 409 Rare badhe mutah umur 3, 5 wulan
395 Sae dhatêng padharanipun rare
umur 5, 9 wulan.
410 Cêkok rare mutah-mutah.
396 Rare sakit padharan umur 1 ½
dumugi 2 taun.
411 Jampi rare sakit kêmpungên.
397 Sêmbur bayi bêdhêdhêg umur 1
½, 2 taun.
412 Jampi rare pêjah wontên padharan.
398 Jampi rare bêdhêdhêg. 413 Jampi rare pêjah wontên padharan.
399 Cêkok lare mêjên umur 1 ½, 2
taun.
414 Jampi rare pêjah wontên padharan.
400 Tapêl rare umur 2, 3 taun. 415 Jampi wadhah rare abuh.
401 Jampi rare mêjên umur 5, 7
wulan.
416 Jampi rare sawêk183
lair.
402 Jampi rare mêjên umur 2, 3
taun.
417 Cêkok rare sakit pusêr.
403 Tapêl rare mêjên. 418 Cêkok rare sawêk184
lair.
181
*#
endrak 182
*#
sawêg 183
*#
sawêg 184
*#
sawêg
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
198
404 Tapêl rare mêjên. 419 Cêkok rare sawêk185
lair.
420 Cêkok rare sawêk186
lair.
421 Jampi tiyang manak.
/630/
422 Cêkok rare umur 1 ½, 2 taun. 440 Jampi rare enjrak187
.
423 Cêkok rare umur 3, 5 wulan. 441 Jampi rare enjrak188
.
424 Jampi tiyang nêsêpi. 442 Jampi rare enjrak189
.
425 Wêdhak rare sampun puput. 443 Jampi rare enjrak190
.
426 Tapêl rare umur 1, 1 ½ taun. 444 Gurah cangkêm rare umur 7, 12
wulan.
427 Jampi rare mêjên. 445 Gurah cangkêm rare umur 7, 12
wulan.
428 Kadamêl ngumbah. 446 Lare cacarên yèn sampun garing.
429 Jampi mêjên. 447 Jampi dhugal tiyang sêpuh sarta
rare.
430 Jampi kowak. 448 Jampi dhugal tiyang sêpuh sarta
rare.
431 Jampi gom. 449 Jampi dhugal tiyang sêpuh sarta
rare.
432 Jampi rare gomên. 450 Toya pangunjukanipun.
433 Jampi rare krumanên. 451 Toya pangunjukanipun.
434 Jampi rare gomên. 452 Tiyang napasipun cêkak
(kêmandèn).
435 Borèh rare gomên. 453 Jampi dhugal.
436 Tapêlipun. 454 Borèh rare pilêg.
437 Jampi rare gomên. 455 Borèh rare pilêg.
438 Jampi rare sakit enjrak191
. 456 Jampi rare korèngên.
439 Jampi rare sakit enjrak192
. 457 Jampi rare tatu.
458 Pangunjukanipun rare
enjrakên193
.
459 Sêmprot rare.
460 Sêmprot rare.
185
*#
sawêg 186
*#
sawêg 187
*#
endrak 188
*#
endrak 189
*#
endrak 190
*#
endrak 191
*#
endrak 192
*#
endrak 193
*#
endrakên
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
199 /631/
461 Lare sakit ilat. 478 Jampi anton-anton.
462 Seka lathi mêdal pêthak-
pêthakipun.
479 Jampi parêm kangge tiyang
sêpuh.
463 Seka lathi mêdal pêthak-
pêthakipun.
480 Jampi anton-anton tiyang wawrat
kang sampun 9 wulan.
464 Jampi rare umur 1 ½, 2 taun. 481 Jampi anton-anton.
465 Jampi rare botên sakeca
badanipun.
482 Jampi anton-anton sakit sirah.
466 Cêkok rare umur 40 dintên. 483 Jampi anton-anton tiyang
wawrat.
467 Jampi anton-anton kangge
tiyang sêpuh sarta nèm.
484 Jampi anton-anton tiyang
wawrat.
468 Jampi anton-anton. 485 Jampi anton-anton tiyang nèm.
469 Jampi anton-anton. 486 Jampi anton-anton tiyang nêsêpi.
470 Jampi anton-anton encok. 487 Jampi anton-anton tiyang sêpuh.
471 Jampi anton-anton. 488 Jampi anton-anton tiyang sêpuh.
472 Jampi anton-anton. 489 Jampi anton-anton tiyang nèm.
473 Jampi anton-anton. 490 Jampi anton-anton tiyang nèm.
474 Jampi anton-anton. 491 Borèh anton-anton rah.
475 Pilis anton-anton. 492 Pilis anton-anton.
476 Borèh anton-anton. 493 Jampi anton-anton toya.
477 Borèh lara sêtu. 494 Jampi anton-anton toya.
495 Jampi anton-anton toya.
496 Tapêl anton-anton toya.
497 Tiyang gadhah rare ari-ari
dangu.
/632/ 498 Jampi ngêdalakên ari-ari. 519 Jampi badan abuh.
499 Jampi ngêdalakên ari-ari. 520 Borèh sakit kasrêpên. 500 Jampi ngêdalakên ari-ari
(kêmpung).
521 Parêm badan lêsu.
501 Jampi ngêdalakên ari-ari. 522 Parêm tiyang mêntas gadhah anak. 502 Jampi ampêg. 523 Jampi badan lêsu.
503 Jampi ampêg. 524 Jampi badan lêsu mêntas gadhah anak.
504 Jampi ampêg (mêngi). 525 Parêm tiyang sakit bakèkan194
.
505 Jampi ampêg. 526 Jampi tiban asrêp. 506 Jampi ampêg. 527 Jampi tiban bêntèr (asrêp).
507 Jampi ampêg. 528 Jampi tiban asrêp.
508 Jampi ampêg. 529 Jampi sakit badan. 509 Jampi ampêg. 530 Jampi sakit watuk.
510 Jampi ampêg. 531 Jampi sakit watuk. 511 Jampi pêrih salêbêting manah. 532 Jampi sakit watuk.
512 Jampi pêrih salêbêting manah. 533 Jampi sakit watuk.
513 Jampi pêrih salêbêting manah. 534 Jampi sakit watuk rah. 514 Jampi pêrih salêbêting manah. 535 Jampi sakit watuk.
515 Jampi ayan. 536 Jampi sakit watuk rah. 516 Jampi damêl kuwating sarira. 537 Jampi sakit watuk rah.
517 Jampi badan bêntèr. 538 Jampi sakit watuk rah.
518 Jampi badan abuh. 539 Jampi sakit watuk rah.
194
*#
bangkèkan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
200 /633/
540 Jampi watuk rah. 560 Jampi watuk. 541 Jampi watuk. 561 Jampi watuk.
542 Jampi watuk. 562 Jampi watuk. 543 Jampi luntak rah. 563 Jampi watuk.
544 Jampi lêson (gadhah anak). 564 Tapêl watuk.
545 Jampi watuk. 565 Parêm suku kêmêng. 546 Jampi watuk ngêdalakên
papêthak.
566 Parêm suku abuh.
547 Jampi watuk utawi rare. 567 Parêm suku abuh. 548 Jampi watuk. 568 Parêm suku abuh.
549 Jampi rak. 569 Parêm suku abuh. 550 Jampi rak. 570 Parêm suku abuh.
551 Jampi watuk sêsêg. 571 Parêm tiyang wawrat sêpuh.
552 Jampi watuk sêsêg. 572 Parêm tiyang wawrat sêpuh.
553 Jampi watuk sêsêg. 573 Jampi kuping kopokên.
554 Jampi watuk. 574 Jampi kuping kopokên. 555 Jampi watuk gigil. 575 Jampi kuping kopokên.
556 Jampi watuk rak. 576 Jampi kuping kopokên.
557 Jampi watuk. 577 Tapêl kuwat dhatêng tiyang jalêr. 558 Jampi watuk. 578 Jampi wawratan.
559 Jampi watuk. 579 Jampi kuwat dhatêng tiyang jalêr.
580 Jampi sakit kêmatus. /634/
581 Rujakan sakit kêmatus. 597 Parêm gosok rai.
582 Parêm sakit kêmatus. 598 Sarat ngicalakên rayap.
583 Parêm sakit kêmandèn. 599 Jampi susu abuh.
584 Pilis sakit lêstrung
(kêmandèn).
600 Jampi susu katingal abrit.
585 Parêm tiyang mêntas gadhah
rare.
601 Jampi susu abuh.
586 Parêmparêm195
rare
kêmbung.
602 Jampi saraban.
587 Tapêl pangantèn. 603 Jampi suku abuh.
588 Tapêl tiyang wawrat. 604 Jampi sakit abuh.
589 Tapêl ngêdalakên papêthak. 605 Jampi rare sakit toyan.
590 Jampi ngêdalakên papêthak. 606 Jampi rare sakit toyan.
591 Jampi bangkèkanipun tiyang
èstri.
607 Tapêl rare sakit toyan.
592 Parêm sakit encok wontên
suku.
608 Jampi abuh tanpa jalaran.
593 Tapêl tiyang rencang rare
mawi kasrêpên.
609 Jampi tiyang èstri rainipun abuh.
594 Parêm tiyang rencang rare. 610 Jampi suku karaos linu.
595 Parêm rare masuk angin. 611 Jampi abuh wingking kuping.
596 Parêm dêrêsaken toya susu. 612 Jampi abuh padharan.
613 Jampi suku abuh.
614 Jampi abuh.
615 Jampi maripat abuh.
616 Jampi wudun.
195
*#
Parêm
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
201 /635/
617 Jampi wudun. 637 Ratus sêtanggi. 618 Jampi wudun. 638 Damêl lingsah kojamas.
619 Jampi wudun. 639 Bumbu ratus. 620 Jampi wudun. 640 Mahat lingsah kojamas.
621 Jampi wudun ing jangga. 641 Bumbu lingsah kojamas.
622 Jampi wudun. 642 Bumbu damêl bètêr. 623 Jampi wudun lare alit. 643 Bumbu damêl bètêr.
624 Jampi barah rambat. 644 Jampi bukul.
625 Bumbu damêl ulam abrit. 645 Jampi bukul. 626 Bumbu sêrbat. 646 Jampi bukul yuta.
627 Bumbu lingsah kojamas. 647 Jampi bukul (korèng). 628 Jampi ratus makasar. 648 Jampi tiyang mêdal bolipun.
629 Kadamêl gêndhis ratus. 649 Jampi tiyang mêdal bolipun mêjên.
630 Bumbu ratus têbu. 650 Jampi tiyang mêdal bolipun mêjên.
631 Bumbu lingsah pangantèn. 651 Jampi tiyang mêdal bolipun mêjên.
632 Bumbu lingsah kojamas. 652 Tapêl tiyang mêdal bolipun mêjên. 633 Bumbu ratus murman. 653 Jampi kadhas kudhis.
634 Momoran ratus. 654 Jampi kadhas kudhis.
635 Ratus sêtanggi. 655 Jampi kadhas kudhis. 636 Ratus Makasar. 656 Jampi kadhas kudhis.
657 Jampi kadhas kudhis. /636/
658 Jampi korèng. 673 Borèh tiyang botên sagêt196
tilêm.
659 Borèh saraban kangge lare. 674 Borèh botên sagêt197
tilêm.
660 Borèh supados tangi enjing. 675 Borèh botên sagêt198
tilêm.
661 Borèh mahat kangge badan. 676 Borèh botên sagêt199
tilêm.
662 Borèh dilêm kangge tiyang
sakit.
677 Borèh botên sagêt200
tilêm.
663 Borèh bêntèr tis. 678 Borèh botên sagêt201
tilêm.
664 Jampi rare alit bèrèngên ing
gulu (nêdhas).
679 Borèh badan supados wangi.
665 Borèh bêntèr tis. 680 Borèh suku linu.
666 Borèh kasrêpên. 681 Borèh tali jiwa.
667 Borèh kasrêpên. 682 Jampi tiyang sêpuh.
668 Borèh kasrêpên. 683 Jampi lêson.
669 Borèh badan lêsu. 684 Jampi lêson.
670 Borèh badan sakit. 685 Jampi lêson.
671 Borèh badan sakit. 686 Jampi masuk angin.
672 Jampi tiyang botên sagêt202
tilêm.
687 Jampi tiyang nèm.
688 Jampi botên sagêt203
tilêm.
689 Borèh botên sagêt204
tilêm.
690 Borèh mêntas gadhah rare.
196
*#
sagêd 197
*#
sagêd 198
*#
sagêd 199
*#
sagêd 200
*#
sagêd 201
*#
sagêd 202
*#
sagêd 203
*#
sagêd 204
*#
sagêd
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
202
691 Tapêl mêntas gadhah rare.
/637/
692 Tapêl mêntas gadhah rare. 710 Borèhipun tiyang sêpuh sarta nèm.
693 Borèh pandhan kangge badan. 711 Borèhipun tanjung.
694 Borèh badan abuh 712 Borèhipun tiyang rencang rare.
695 Borèh cara Bali. 713 Borèhipun tiyang gudhigên.
696 Borèh badan supados wangi. 714 Borèhipun tiyang kêsambêt.
697 Borèh kangge tiyang sêpuh. 715 Borèhipun sakit bêntèr.
698 Borèh kangge tiyang sêpuh. 716 Borèhipun sakit bêntèr tis.
699 Borèh sakit dhêngên. 717 Borèhipun salira.
700 Borèh sari kangge badan. 718 Borèhipun salira.
701 Borèh sambêtan kangge badan. 719 Jampi krumanên sarta lare injanên.
702 Borèh kêsambêt. 720 Jampi busung.
703 Borèh kangge tiyang sêpuh. 721 Jampi ising-isingên.
704 Borèh kangge tiyang sêpuh. 722 Tapêl sakit wawratan.
705 Borèh sawanan kangge rare. 723 Jampi sakit wawratan.
706 Borèh sawanên kangge rare. 724 Tapêl sakit ising-isingên.
707 Borèh saraban kangge rare. 725 Jampi sakit wawratan.
708 Borèh saraban kangge rare. 726 Jampi wawratan dubur ngantos
mênga.
709 Borèh kaloran tiyang sêpuh. 727 Jampi wawratan botên mampêt.
/638/
728 Jampi wawratan botên sagêt205
mampêt.
742 Jampi rare ising-isingên umbêl.
729 Jampi rare wawratan rah umbêl. 743 Jampi rare ising-isingên umbêl.
730 Tapêlipun. 744 Jampi wawratan rah.
731 Jampi sakit wawratan. 745 Jampi wawratan rah.
732 Jampi rare wawratan rah umbêl
sarta rah.
746 Jampi wawratan rah.
733 Jampi sakit ising-isingên. 747 Tapêl wawratan rah.
734 Jampi sakit rah umbêl. 748 Tapêl ising-isingên.
735 Jampi sakit rah umbêl. 749 Jampi wawratan.
736 Jampi sakit rah umbêl. 750 Jampi sakit ising-isingên.
737 Jampi sakit rah umbêl. 751 Tapêl sakit ising-isingên.
738 Jampi sakit rah umbêl sarta
kangge rare.
752 Jampi sakit ising-isingên.
739 Jampi sakit wawratan. 753 Jampi lare wêtêngipun kêmbung.
740 Jampi tiyang botên sagêt206
toyan.
754 Jampi wawratan rah.
741 Jampi tiyang wawratan rah
umbêl sarta nanah.
755 Jampi wawratan rah.
756 -
757 Jampi sakit bêntèr.
758 Jampi sakit bêntèr.
759 Tapêl tiyang sêpuh sarta rare.
760 Jampi sakit mêjên.
761 Jampi rare mêjên.
205
*#
sagêd 206
*#
sagêd
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
203
/639/
762 Jampi sakit mêjên. 780 Jampi sakit kolerah.
763 Jampi sakit mêjên. 781 Jampi sakit kolerah.
764 Tapêl rare umur 3, 4 taun. 782 Jampi sakit kolerah. 765 Jampi mrica Makasar. 783 Pangunjukan sakit kolerah.
766 Jampi sakit wawratan badan lêsu.
784 Jampi dakar lêmês.
767 Jampi wawratan. 785 Jampi dakar lêmês.
768 Jampi wawratan. 786 Kadamêl ngicalakên jenggot. 769 Jampi wawratan. 787 Jampi angêdalakên rah pêthak.
770 Jampi wawratan. 788 Jampi angêdalakên rah pêthak.
771 Jampi wawratan. 789 Jampi angêdalakên rah pêthak. 772 Jampi wawratan. 790 Jampi angêdalakên rah pêthak.
773 Jampi ising-isingên (ambei). 791 Jampi angêdalakên rah pêthak. 774 Jampi pangujukanipun
207. 792 Jampi angêdalakên rah pêthak.
775 Jampi wawratan rah umbêl
(watuk mutah rah).
793 Jampi angêdalakên rah pêthak.
776 Jampi wawratan rah umbêl. 794 Jampi angêdalakên rah pêthak.
777 Jampi sakit singkap. 795 Jampi angêdalakên rah pêthak. 778 Jampi sakit singkap. 796 Jampi angêdalakên rah pêthak.
779 Jampi sakit kolerah. 797 Jampi angêdalakên rah pêthak.
798 Jampi anglunturakên papêthak. 799 Pilis angêdalakên papêthak.
800 Jampi suku angêdalakên papêthak.
/640/
801 Jampi kasrêpên mawi mutah. 821 Jampi bêntèr tis.
802 Jampi kasrêpên mawi ngêrog. 822 Jampi kasrêpên sangêt.
803 Jampi kasrêpên mawi ngêrog. 823 Jampi bêntèr tis tiyang jalêr.
804 Jampi kasrêpên mawi ngêrog. 824 Jampi bêntèr tis tiyang jalêr.
805 Jampi kasrêpên botên mêdal
kringêtipun.
825 Jampi bêntèr tis tiyang jalêr.
806 Jampi kasrêpên padharan
agêng.
826 Jampi encok wontên tangan.
807 Jampi kasrêpên. 827 Toya pangumbahipun sakit encok.
808 Jampi kasrêpên (balung). 828 Jampi encok.
809 Jampi kasrêpên bêntèr tis. 829 Jampi encok.
810 Jampi kasrêpên sangêt. 830 Jampi dilêm (tiyang èstri garap
santun lêt).
811 Jampi bêntèr tis dlêming. 831 Jampi dilêm.
812 Jampi kasrêpên. 832 Jampi dilêm.
813 Jampi kasrêpên (kênglang
langang).
833 Jampi botên garap santun.
814 Jampi bêntèr tis. 834 Jampi kirang dêrês garap santun.
815 Jampi bêntèr tis. 835 Jampi garap santun 3 dintên kèndêl.
816 Jampi kasrêpên. 836 Jampi mêntas rencang rare.
817 Jampi kasrêpên. 837 Jampi garap santun kirang dêrês.
818 Jampi kasrêpên. 838 Jampi andêrêsaken rah.
819 Pangunjukan kasrêpên.
820 Jampi kasrêpên.
207
*#
pangunjukanipun
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
204
/641/
839 Jampi tiyang èstri mêdal
rahipun awon.
853 Jampi tiyang rencang rare kirang
dêrês wêdaling rah.
840 Jampi tiyang èstri mêdal
rahipun awon.
854 Jampi rencang rare mawi uwat rah.
841 Jampi têrèg kirang dêrês
wêdalipun rah.
855 Jampi rencang rare padharan raos
sakit.
842 Jampi botên garap santun. 856 Jampi rencang rare padharan sakit
ngêdalakên rah.
843 Jampi botên garap santun. 857 Rare lair kêdah kasêngkakakên
kangge lêngkang.
844 Jampi tiyang garap santun. 858 Jampi tiyang rencang rare nêmbe
lair.
845 Jampi gap208
santun ganda. 859 Jampi tiyang rencang rare sampun 2
dintên.
846 Jampi gap209
santun ganda. 860 Jampi pangluntur.
847 Jampi gap210
santun ganda. 861 Jampi parêm mêntah.
848 Jampi ngêdalakên rah kalas. 862 Jampi parêm matêng.
849 Jampi tiyang asring nuntak rah. 863 Tapêl tiyang rencang rare.
850 Jampi tiyang rencang rare
kirang dêrês rahipun.
864 Tapêl tiyang rencang rare.
851 Jampi tiyang rencang rare
kirang dêrês rahipun.
865 Tapêl tiyang rencang rare.
852 Jampi tiyang rencang rare
kirang dêrês rahipun.
866 Jampi tiyang rencang rare.
/642/
867 Jampi encok wontêntên211
wingking pundhak.
886 Jampi gondhongên.
868 Jampi encok. 887 Jampi gondhongên.
869 Sêmburipun encok. 888 Jampi gondhongên.
870 Jampi encok manggèn sirah. 889 Jampi gondhongên.
871 Jampi encok manggèn sirah. 890 Jampi gondhongên.
872 Jampi encok manggèn balung. 891 Jampi gondhongên.
873 Jampi encok manggèn balung. 892 Jampi gondhongên.
874 Pilis encok sirah. 893 Jampi turuk bon ing lakang sarta
kèlèk.
875 Sêmbur encok. 894 Jampi gondhongên.
876 Jampi encok balung. 895 Jampi gondhongên.
877 Jampi encok. 896 Jampi planjêr sakit èstri tuwin
kamisandhên212
, sakit kang mawi
planjêr.
878 Jampi encok. 897 Sêmburipun padharan sudukên.
879 Jampi encok. 898 Jampi tiyang botên doyan nêdha.
880 Jampi encok. 899 Tapêlipun padharan.
881 Jampi encok. 900 Jampi botên doyan nêdha.
882 Jampi galiyan kangge tiyang
èstri.
901 Jampi botên doyan nêdha.
883 Jampi lambe katêdha ulêr. 902 Jampi ngêkahakên waja.
208
*#
garap 209
*#
garap 210
*#
garap 211
*#
wontên 212
*#
kamisandhanên
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
205
884 Jampi angicalakên sindap.
885 Jampi angicalakên sindap.
/643/
903 Jampi ngêkahakên waja. 920 Jampi kacakot sawêr.
904 Jampi ngêkahakên waja. 921 Jampi kacakot sawêr (klabang). 905 Jampi ngêkahakên waja. 922 Jampi kacakot sawêr (klabang).
906 Jampi waja ngantos bolong. 923 Sarat botên kacakot sawêr.
907 Jampi untu. 924 Jampi kacakot sawêr. 908 Jampi untu. 925 Rumatan jampi manawi wontên
tiyang kacakot sawêr.
909 Jampi untu katêdha ulêr. 926 Jampi tiyang ewah (edan). 910 Jampi untu. 927 Toya kramasanipun tiyang sakit
ewah. 911 Jampi untu gusi mêdal nanah. 928 Pilisipun tiyang gadhah rare.
912 Jampi untu. 929 Jampi gusi ngêmu rah.
913 Jampi kacakot asu. 930 Jampi sakit gusi. 914 Jampi kacakot asu. 931 Jampi lambe gomên.
915 Jampi kacakot sarta kapatil ulam sêmbilang.
932 Jampi gomên.
916 Jampi tatu kenging êntup, patil
kang mawi wisa.
933 Jampi sriawan.
917 Jampi kacakot asu. 934 Jampi gomên.
918 Jampi kacakot asu (edan). 935 Jampi sriawan prayogi kangge
jampi gom. 919 Jampi kacakot asu edan. 936 Jampi sriawan.
/644/
937 Jampi sakit salêbêting gulu (duduk gurung).
953 Jampi kangge pangantèn 40 dintên.
938 Jampi mêntas garap santun. 954 Jampi pangantèn nêbihakên sarab sawan.
939 Jampi mêntas garap santun. 955 Jampi nyaèkakên badan.
940 Jampi mêntas garap santun. 956 Jampi galiyan. 941 Jampi mêntas garap santun. 957 Jampi mêntas rencang rare
sampunipun 40 dintên.
942 Jampi mêntas garap santun. 958 Jampi kangge tiyang nèm. 943 Jampi mêntas garap santun. 959 Jampi kangge tiyang sêpuh
ngêdalakên angin. 944 Pangunjukan mêntas garap
santun.
960 Jampi bêntèr tis.
945 Pangunjukan mêntas garap santun.
961 Jampi kangge tiyang sêpuh.
946 Jampi kangge pangantèn enggal.
962 Jampi mêntas garap santun.
947 Jampi garap santun kirang
dêrês.
963 Jampi mêntas garap santun.
948 Jampi rai bêngêb. 964 Jampi mêntas garap santun.
949 Jampi mrayogèkakên wadhah
bayi.
965 Jampi mêntas garap santun.
950 Jampi mêntas rencang rare. 966 Jampi tiyang èstri sampun 40
ngêdalakên toya. 951 Jampi garingakên margi rare. 967 Jampi tiyang èstri sampun 40
ngêdalakên toya.
952 Jampi badan linu.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
206
/645/
968 Jampi pangunjukan mêntas
ngedalakên toya 40 dintên.
978 Jampi wadhah lare mêdal.
969 Jampi mêntas gadhah lare
sampun 40 dintên.
979 Jampi pangunjukan mêdal
wadhahipun lare.
970 Jampi tiyang rencang rare
dangu.
980 Jampi manawi sampun adus 40
dintên.
971 Jampi lare yèn sampun
nêdha uwat.
981 Jampi tiyang botên sagêt213
tilêm.
972 Jampi yèn sampun
santundin214 ngangge parêm
mêntah.
982 Jampi kangge pangantèn.
973
Jampi pangunjukan tiyang
rencang rare.
983
Jampi kamandèn215 sèwu.
974 Jampi rencang rare bêngka
madharanipun.
984 Jampi kamandèn216 sèwu.
975 Jampi rencang rare sampun
umur 2 dintên.
985 Jampi kamandèn217.
976 Jampi sriawan wêjah
dhatêng bokipun.
986 Jampi tapêl kamandèn218.
977 Jampi yèn wadhah rare
mêdal.
987 Jampi pangunjukipun kêmandèn
sèwu.
988 Jampi sêmburipun sakit
kamadèn219.
989 Jampi sêmburipun sakit
kamadèn220.
990 Jampi sêmburipun sakit
kamadèn221.
991 Jampi sêmburipun sakit
kamadèn222.
992 Jampi manawi sawêg badhe
wiwit sakit.
213
*#
sagêd 214
*#
santun dintên 215
*#
kêmandèn 216
*#
kêmandèn 217
*#
kêmandèn 218
*#
kêmandèn 219
*#
kêmandèn 220
*#
kêmandèn 221
*#
kêmandèn 222
*#
kêmandèn
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
207
/646/
993 Jampi sakit kêmatus. 1005 Jampi pangluntur mêntas rencang
rare sawêg 2 dintên.
994 Jampi sakit kêmatus. 1006 Jampi lêsu tiyang mêntas sakit.
995 Jampi sakit kêmatus rah. 1007 Jampi tapêlipun.
996 Jampi sakit kêmatus gadhah
rare.
1008 Jampi rencang rare sasampunipun
40 dintên.
997 Jampi mêntas anggarap santun. 1009 Jampi kangge tiyang sakit èstri.
998 Jampi kangge tiyang èstri nèm. 1010 Jampi pawèstri yèn wawrat sawanên.
999 Jampi pangunjukan tiyang
mêntas gadhah rare.
1011 Jampi kangge tiyang wawrat 7
wulan.
1000 Jampi badan lêsu. 1012 Jampi kangge tiyang wawrat sêpuh.
1001 Jampi tiyang èstri gadhah lare. 1013 Jampi tiyang wawrat kang sampun 8
wulan.
1002 Jampi lare umur 2 dintên. 1014 Jampi tiyang wawrat kang sampun 9
wulan.
1003 Santun warni pangunjukan
tiyang rencang rare dumugi 6
dintên.
1015 Jampi tiyang wawrat kang sampun 9
wulan.
1004 Tapêl pangluntur. 1016 Jampi tiyang wawrat kang sampun 9
wulan.
1017 Jampi tiyang wawrat bêngkang223
padharanipun.
/647/
1018 Jampi santun warni. 1032 Jampi tiyang mêntas rencang rare
enggal.
1019 Jampi padharan bêngka. 1033 Jampi kangge tiyang rencang rare.
1020 Jampi pangunjukan tiyang
mêntas gadhah rare.
1034 Jampi tiyang gadhah rencang rare
yèn mayonê224
.
1021 Jampi ngecakakên toya susu. 1035 Jampi bobokipun tiyang gadhah
rare.
1022 Jampi lare supados botên
kenging sriawan.
1036 Jampi bobokipun tiyang gadhah
rare.
1023 Jampi lare supados botên
kenging sriawan.
1037 Jampi bobokipun tiyang gadhah
rare.
1024 Jampi kangge tiyang mêntas
rencang rare.
1038 Jampi bobokipun tiyang gadhah
rare.
1025 Jampi kangge tiyang mêntas
rencang rare ingkang sawêk225
lair.
1039 Jampi bobokipun tiyang gadhah
rare.
1026 Jampi parêm mêntas rencang
rare.
1040 Jampi bobokipun tiyang gadhah
rare.
1027 Jampi tapêl mêntas rencang
rare.
1041 Jampi ngrêsiki uritan enggal wawrat.
1028 Jampi tapêl mêntas rencang
rare.
1052226
Jampi tiyang nuntak rah.
1029 Jampi tapêl mêntas rencang
rare.
1043 Jampi tiyang nuntak rah.
1030 Jampi tapêl mêntas rencang
rare.
1044 Jampi tiyang sakit cika.
223
*#
bêngka 224
*#
mayonên 225
*#
sawêg 226
*#
1042
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
208
1031 Parêm kangge mêntas rencang
rare.
1045 Jampi tiyang katêdha sambang.
1046 Jampi tiyang katêdha sambang.
1047 Jampi tiyang sêpuh pathèkên.
/648/
1048 Jampi tiyang sakit lêstrung. 1061 Jampi padharan mulês.
1049 Jampi sakit dhêngên. 1062 Jampi parêm taun kangge tiyang
gadhah lare.
1050 Jampi sakit dhêngên. 1063 Jampi parêm taun kangge tiyang
gadhah lare.
1051 Sirikanipun têtêdhan sakit
dhêngên.
1064 Jampi parêm kangge tiyang
gadhah lare.
1052 Jampi lêstrung kang kadamêl
nêlês sirah.
1065 Jampi parêm mêntah kangge
tiyang mêntas gadhah lare.
1053 Jampi jangga sêrak tuwin
napassêsêk227
.
1066 Jampijampi228
sriawan kangge
bayi umur 3 taun.
1054 Jampi jangga sêrak tuwin
napassêsêk229
.
1067 Jampi parêm mêntas gadhah
rare.
1055 Jampi jangga sêrak tuwin
napassêsêk230
.
1068 Jampi parêm mêntas gadhah
rare.
1056 Jampi jangga sêrak tuwin
napassêsêk231
.
1069 Jampi parêm mêntaun kangge
tiyang nêsêpi lare.
1057 Jampi kangge ngêdalakên
kuwaya.
1070 Jampi parêm mêntaun kangge
tiyang nêsêpi lare.
1058 Jampi untup-untup tiyang
èstri kang sampun gadhah
lare.
1071 Jampi parêm mêntah kangge
tiyang rencang rare.
1059 Jampi pangunjukan manawi
pulung manah sakit.
1072 Jampi parêm mêntah kangge
tiyang mêntas rencang rare.
1060 Jampi pangunjukan manawi
pulung manah sakit.
1073 Jampi parêm mêntah kangge
tiyang mêntas rencang rare.
1074 Jampi pangantèn.
227
*#
napas sêsêg 228
*#
Jampi 229
*#
napas sêsêg 230
*#
napas sêsêg 231
*#
napas sêsêg
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
209
/649/
1075 Jampi abuh ing wêtêng tumrap
pawèstri.
stri.
1076 Jampi lare cacingên ingkang
umur 5,7 taun.
1084 Jampi wanci sabên enjing.
1077 Jampi parêm taun kangge tiyang
èstri ingkang mêntas rencang
rare.
1085 Jampi asrêp balung tuwin sungsum.
1078 Jampi parêm taun kaunjuk sabên
ingjing232
.
1086 Jampi tiyang kasrêpên.
1079 Jampi po o anggur galiyan
kangge èstri nèm.
1087 Jampi tiyang kasrêpên kaliyan
kapialu santun warni.
1080 Jampi tiyang wawrat santun
warni.
1088 Jampi tiyang kasrêpên kaliyan
kapialu santun warni.
1081 Jampi tiyang èstri wawrat 7
wulan.
1089 Jampi tiyang kasrêpên kaliyan
kapialu santun warni.
1082 Jampi tiyang mêntas garap
santun.
1090 Jampi kangge tiyang kapialu santun
warni.
1083 Jampi kangge tiyang è- 1091 Jampi kangge tiyang kasambêt.
1092 Jampi sambêtan kang nuju ing pêkên
sarta ing margi.
1093 Jampi sambêtan Bantên.
1094 Jampi sambêtan Bantên.
1095 Jampi kangge tiyang nèm.
1096 Jampi saraban.
1097 Tapêlipun tiyang gadhah lare yèn
sampun pupak pusêr.
1098 Jampi sarikuning kangge tiyang-
/650/
tiyang nèm. 1112 Jampi sakit èstri santun warni.
1099 Jampi sawanan kangge tiyang
nêsêpi.
1113 Tapêlipun sakit èstri.
1100 Tapêl sabên dintên. 1114 Jampi pangunjukan sakit toyan.
1101 Jampi sawanan. 1115 Jampi pangunjukan sakit toyan.
1102 Jampi sawanan. 1116 Tapêlipun tiyang sakit èstri.
1103 Jampi tiyang sakit nguyuh
angilêr kangge tiyang sêpuh.
1117 Jampi selakarang.
1104 Jampi tiyang sakit nguyuh
tumrap tiyang èstri sêpuh.
1118 Jampi selakarang.
1105 Jampi tiyang jalêr sakit toyan. 1119 Jampi selakarang.
1106 Jampi tiyang jalêr sakit toyan
rah.
1120 Jampi selakarang.
1107 Jampi tiyang jalêr sakit toyan
rah.
1121 Jampijampi233
encok wontên ing
sirah.
1108 Jampi tiyang jalêr sakit toyan
rah.
1122 Jampijampi234
encok wontên ing
sirah santun warni.
1109 Jampi tiyang jalêr sakit toyan
rah santun warni.
1123 Jampi sêninjong tuwin kêmatus.
1110 Jampi tiyang èstri. 1124 Jampi tiyang sakit mêjên tuwin
kolerah.
232
*#
enjing 233
*#
Jampi 234
*#
Jampi
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
210
1111 Jampi tiyang èstri sakit santun
warni.
1125 Jampi Sênèn Kêmis lêma ing badan.
/651/
1126 Jampi samêlak kangge tiyang
wawratan rah umbêl.
n ingkang katingal agêng
madharanipun.
1127 Jampi sèdhêg kangge tiyang
nèm.
1139 Jampi kocakan tiyang badhe gadhah
lare.
1128 Jampi sêninjong kaunjuk
sawulan sapindah235
.
1140 Jampi (sur).
1129 Jampi tiyang gadhah lare 40
dintên.
1141 Jampi (sur).
1130 Jampi kangge yèn sampun 40
dintên.
1142 Jampi tuju wangi tuwin colong.
1131 Jampi kangge ngêdalakên angin. 1143 Jampi kangge tiyang èstri nèm.
1132 Jampi kangge manawi gadhah
lare nyakiti.
1144 Jampi kangge tiyang èstri nèm.
1133 Jampi kangge tiyang wawrat
sêpuh.
1145 Jampi tiyang kathah kuwayanipun.
1134 Jampi kangge tiyang wawrat
sêpuh.
1146 Jampi (sur) ngicalakên kuwaya.
1135 Jampi kangge tiyang wawrat
sêpuh.
1147 Pangunjukanipun.
1136 Jampi kangge tiyang wawrat
sêpuh.
1148 Pangunjukanipun tiyang gadhah
lare.
1137 Jampi kangge tiyang wawrat
sêpuh.
1149 Jampi tuju sontên.
1138 Jampi kangge tiyang kasrêpê- 1150 Jampi tuju sontên.
1151 Jampi tuju (sur).
1152 Jampi lare sawanên kalêbêt.
1153 Jampi kangge tiyang sakit pulung
manah.
1154 Jampi udal-udal kuwaya.
/652/
1155 Jampi tiyang èstri satêngah
sêpuh.
1167 Jampi suku karaos botên sagêt236
lumampah. 1156 Jampi kangge tiyang jalêr nèm. 1168 Jampi suku katêdha dhêngêng
237.
1157 Jampi kangge tiyang sakit cacarên tuwin gabagên
manawi sampun 40 dintên.
1169 Jampi sakit tatu ing kuku.
1158 Jampi kangge tiyang sakit cacarên tuwin gabagên
manawi sampun 40 dintên.
1170 Jampi sakit tatu ing kuku.
1159 Jampi kangge tiyang sakit manawi ususipun kêmambang.
1171 Jampi kowak.
1160 Jampi kadhas tuwin korèpên. 1172 Jampi sakit tatu ing kuku.
1161 Jampi parêm suku abuh. 1173 Jampi suku kowak.
1162 Jampi parêm suku abuh. 1174 Parêm suku.
1163 Jampi parêm suku abuh. 1175 Parêm suku. 1164 Jampi panu sêkar. 1176 Parêm suku manawi kang sakit
langkung 40 dintên. 1165 Jampi bêlak. 1177 Jampi suku kangge tiyang èstri
235
*#
sapindhah 236
*#
sagêd 237
*#
dhêngên
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
211
mêntas rencang rare. 1166 Jampi suku pêjah. 1178 Jampi suku kangge tiyang èstri
mêntas rencang rare.
1179 Jampi saraban ing suku kangge pawèstri ingkang sawêg rencang
rare. 1180 Jampi encok ing suku.
1181 Jampi sakit suku abuh.
1182 Jampi sakit suku abuh.
/653/
1183 Jampi suku kang karaos pêgêl
tuwin linu lare tiyang sêpuh
kenging ngangge.
1195 Jampi ngêlu.
1184 Jampi suku ngêthok. 1196 Pilis sirah ngêlu.
1185 Jampi sakit mripat kalilipên. 1197 Jampi ngêlu.
1186 Jampi susu kamisandhanên
kang nuju nêsêpi.
1198 Jampi ngêlu.
1187 Jampi sakaloran ing sirah. 1199 Pilis sakit ngêlu kangge tiyang
mêntas rencang rare enggal.
1188 Pilis sakaloran. 1200 Pilis sirah ngêlu sarta mripat
pêtêng.
1189 Jampi bêngang ing lêbêt
pawèstri.
1201 Jampi sakit sirah èstri ingkang
mêntas gadhah lare minggah ing
rah dhatêng maripat.
1190 Pilis sakaloran. 1202 Pilisipun tiyang sakit bêntèr tis.
1191 Jampi sakaloran. 1203 Jampi sakit sirah pambêktaning
bêntèr.
1192 Jampi ngêlu ing sirah
salêbêtipun utêg238
.
1204 Jampi sakit ngêlu kang ngantos
abuh mripatipun.
1193 Jampi ngêlu ing sirah
salêbêtipun utêg239
.
1205 Jampi sakit ngêlu kang ngantos
abuh mripatipun.
1194 Jampi sakit ing sirah kang
karaos dumugi ing talingan
ngantos nyuda pamirêng.
1206 Jampi sakit sirah utêg240
garing.
238
*#
utêk 239
*#
utêk 240
*#
utêk
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
212
/654/
1207 Jampi sakit sirah sangking
utêgipun241
garing.
1222 Pilis sakit sirah.
1208 Pilisipun sakit sirah. 1223 Pilis sakit sirah.
1209 Pilisipun sakit sirah. 1224 Pilis sakit sirah mawi bumbu tuju.
1210 Pilisipun sakit sirah sarta
cangkêmipun karaos pait.
1225 Jampi sakit sirah.
1211 Pilisipun sakit sirah sangking
angin tuwin sumukên.
1226 Jampi sakit sirah.
1212 Jampi sakit sirah. 1227 Jampi sakit ngêlu.
1213 Pilis sakit sirah. 1228 Jampi sakit sirah sarta
anyêmêngakên rema ingkang sampun
pêthak.
1214 Pilis tuwin jampi sirah. 1229 Jampi sakit sirah.
1215 Pilis tuwin jampi sirah. 1230 Jampi sakit sirah salêbêting utê242
.
1216 Pilis tuwin jampi sirah. 1231 Jampi sakit sirah.
1217 Pilis sakit sirah bumbu tuju. 1232 Jampi sakit sirah ye243
botên sagêt244
tangi.
1218 Pilis sakit sirah. 1233 Jampi sakit sênêp tuwin kêmbung.
1219 Jampi sakit sirah mawi anton-
anton.
1234 Tapêl kangge tiyang nèm ingkang
sampun botên su-/655/
1220 Jampi sakit sirah.
1221 Jampi sakit sirah.
mêdya apêputra. 1247 Sêmburipun tiyang sakit kêmandèn.
1235 Tapêl kangge tiyang mêntas
rencang rare.
1248 Jampi kêmandèn kangge padharan.
1236 Jampi padharan pusêr sakit
mulês.
1249 Jampi kêmandèn kangge padharan.
1237 Jampi padharan pusêr sakit
mulês.
1250 Jampi tiyang watuk rah.
1238 Jampi padharan pusêr sakit
mulês.
1251 Jampi tiyang watuk rah.
1239 Jampi padharan pusêr sakit
mulês.
1252 Jampi sakit jalêran abuh.
1240 Jampi padharan pusêr sakit
mulês.
1253 Jampi tiyang sêpuh toyan rah.
1241 Jampi padharan pusêr sakit
mulês kangge lare umur 1 ½
tuwin 2 taun.
1254 Jampi tiyang sêpuh botên sagêt245
toyan.
1242 Jampi tiyang sakit padharan
kêmbung.
1255 Jampi rare sakit toyan.
1243 Jampi kêmadèn246
tumram247
dhatêng tiyang sêpuh.
1256 Jampi tiyang sakit jalêr.
1244 Tapêlipun tiyang sêpuh tuwin
lare ingkang sakit kados ing
nginggil wau.
1257 Jampi tiyang kontholipun abuh.
241
*#
utêkipun 242
*#
utêk 243
*#
yèn 244
*#
sagêd 245
*#
sagêd 246
*#
kêmandèn 247
*#
tumrap
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
213
1245 Jampi kêmandèn. 1258 Pangunjukanipun.
1246 Tapêlipun. 1259 Tapêl kangge lare sakit.
/656/
1260 Jampi rare sakit toyan. 1272 Jampi kara pacar tumrap
dhatêng tiyang èstri kang botên
ajêng manak.
1261 Jampi rare sakit toyan. 1273 Jampi sakit toyan.
1262 Jampi tiyang sêpuh botên
sagêt248 toyan.
1274 Jampi sakit toyan nanah.
1263 Jampi rare sakit toyan tuwin
kêrminên.
1275 Jampi sakit toyan nanah.
1264 Jampi tiyang sakit toyan rah
umur 20 taun manginggil.
1276 Jampi sakit toyan nanah.
1265 Jampi tiyang sakit toyan rah
umur 20 taun manginggil.
1277 Jampi sakit toyan nanah.
1266 Jampi tiyang sakit toyan rah
umur 20 taun manginggil.
1278 Jampi sakit toyan nanah.
1267 Jampi tiyang botên sagêt249
toyan margi kabunton.
1279 Jampi sakit toyan nanah.
1268 Jampi tiyang botên sagêt250
toyan margi kabunton.
1280 Jampi sakit toyan mangkêl.
1269 Jampi tiyang botên sagêt251
toyan margi kabunton.
1281 Jampi sakit toyan.
1270 Jampi rare sakit toyan kang
sawêg umur 3 utawi 4 taun.
1282 Jampi sakit toyan ngêdalakên
watu.
1271 Tapêlipun lare sakit toyan. 1283 Santun warni jampi endrak.
1284 Santun warni jampi endrak lare
kang umur 5 tuwin 7 wulan.
1285 Jampi sakit kuning kang taksih
enggal.
1286 Jampi sakit kuning kang taksih
enggal.
248
*#
sagêd 249
*#
sagêd 250
*#
sagêd 251
*#
sagêd
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
214
/657/
1287 Jampi sakit sirah sangking
encok.
1305 Jampi talingan.
1288 Jampi sakit kuping. 1306 Jampi talingan.
1289 Jampi kuping suda pamirêng. 1307 Jampi talingan.
1290 Jampi kuping suda pamirêng. 1308 Jampi talingan suda mirêng.
1291 Jampi kuping kraos cêkot-cêkot. 1309 Jampi sawan kang sampun malêbêt
ing padharan.
1292 Jampi kuping kraos cêkot-cêkot. 1310 Pangunjukanipun malih.
1293 Jampi kuping kraos cêkot-cêkot. 1311 Jampi sawan.
1294 Jampi kuping kraos cêkot-cêkot. 1312 Jampi korèp.
1295 Jampi kuping kraos cêkot-cêkot. 1313 Jampi korèp.
1295 Jampi kuping kraos cêkot-cêkot. 1314 Jampi korèp mawi kurma252
.
1296 Jampi kuping kraos cêkot-cêkot. 1315 Jampi kukul.
1297 Jampi kuping kraos cêkot-cêkot. 1316 Jampi anguwatakên rambut.
1298 Jampi kuping kraos cêkot-cêkot. 1317 Jampi korèng.
1299 Jampi kuping kraos cêkot-cêkot. 1318 Jampi korèng.
1300 Jampi kuping kraos cêkot-cêkot
sarta mawi suda pamirêng.
1319 Jampi korèng.
1301 Jampi kuping kraos cêkot-cêkot
sarta mawi suda pamirêng.
1320 Jampi korèng.
1302 Jampi kuping kraos cêkot-cêkot
sarta mawi suda pamirêng.
1321 Jampi korèng.
1303 Jampi kuping kraos cêkot-cêkot
sarta mawi suda pamirêng.
1322 Jampi kruma lare sêpuh.
1304 Jampi kuping kraos cêkot-cêkot
sarta mawi suda pamirêng.
/658/
1323 Ingkang dados awisanipun tiyang wawrat tuwin nêsêpi yèn
tiyang wawrat 1, 4 wulan
asring kluron.
1336 Jampi kowak.
1324 Ulam-ulam ingkang botên
kenging nêdha.
1337 Jampi tatu kenging sênjata.
1325 Panunggilanipun malih. 1338 Jampi tatu kapêrang.
1326 Laranganipun lare ingkang
taksih nêsêpi.
1339 Jampi tatu.
1327 Pangunjukanipun tiyang èstri
mêntas arèncang rare, sarta kanggo cawik.
1340 Yèn tatu angêdalakên rah.
1328 Ingkang dipununjuk malih. 1341 Panunggilanipun.
1329 Panunggilanipun. 1342 Jampi mripat tatu. 1330 Panunggilanipun lêngkang. 1343 Jampi mripat tatu.
1331 Panunggilanipun lêngkang. 1344 Jampi mripat tatu.
1332 Jampi sakit manah. 1345 Jampi mripat tatu. 1333 Plèstêr kangge ing pundi
ingkang sakit.
1346 Jampi tatu dariji.
1334 Manawi sakit kowak inggal253
. 1347 Jampi tatu sangking paku.
1335 Jampi kowak. 1348 Jampi tiyang sakit jalaran nêdha
ulam kang mawa racun. 1349 Jampi tiyang sakit jalaran nêdha
252
*#
kruma 253
*#
enggal
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
215
ulam kang mawa racun kang tulèn. 1350 Jampi tiyang sakit jalaran nêdha
ulam kang mawa racun.
1351 Tiyang sakitsakit254
kalêbêtan sabarang racun, ngantos luntak
wawratan.
/659/
1352a Jampi tiyang nêdha racun. 1368 Jampi maripat tatu sarta blawur.
1352b Jampi tiyang nêdha racun. 1369 Jampi maripat pêtêng.
1353 Yèn badhe yêktosakên jampi
makjun.
1370 Jampi maripat pêtêng.
1354 Yèn badhe miyasasima 255
tuwin andhapan.
1371 Jampi maripat pêtêng.
1355 Panunggilanipun. 1372 Jampi ingkang bêrsêlut.
1356 Jampi mayonên. 1373 Jampi samangsa ngadêg badhe
dhawah.
1357 Jampi mayonên. 1374 Kangge ngrambang manawi
maripat kathah rêgêtipun.
1358 Jampi mayonên. 1375 Kangge rêgêt bawur.
1359 Jampi mayonên. 1376 Kangge pêtêng.
1360 Jampi sakit maripat. 1377 Kangge rêmêng-rêmêng sarta
jèmbès.
1361 Supados botên kalajêng sakit
maripat.
1378 Kangge blawur.
1362 Panunggilanipun. 1379 Jampi pitêm yèn samangsa
ngadêg maripat pêtêng.
1363 Panunggilanipun. 1380a Panunggilanipun jampi maripat.
1364 Panunggilanipun kang
sangêt.
1365 Manawi ngantos mêdal rah.
1366 Jampi maripat kacolok.
1367 Jampi maripat kacolok.
254
*#
sakit 255
*#
misaya sima
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
216
/660/
1380b Jampi sriawan kangge tiyang
sakit mêjên.
1395 Jampi mêwahi dhatêng mani.
1381 Jampi sriawan kangge tiyang
sakit mêjên.
1396 Jampi mêwahi dhatêng mani.
1382 Jampi sriawan kangge tiyang
sakit mêjên.
1397 Jampi mêwahi dhatêng mani.
1383 Jampi sriawan kangge tiyang
sakit mêjên mawi wawratan rah.
1398 Jampi mêwahi dhatêng mani.
1384 Tapêlipun tiyang mêjên. 1399 Jampi mêwahi dhatêng mani.
1385 Toya pacawikanipun tiyang sakit
mêjên.
1400 Jampi mêwahi dhatêng mani.
1386 Jampi rare mêjên kang sawêg
umur 1 utawi 2 taun.
1401 Jampi mani tuwin kuwat dhatêng
dakar.
1387 Jampi mêjên. 1402 Jampi mani tuwin kuwat dhatêng
dakar.
1388 Tapêlipun. 1403 Jampi tumrap tiyang jalêr.
1389 Tapêlipun malih. 1404 Jampi mêroyan.
1390 Jampi tiyang mutah ngising
laya-laya.
1405 Jampi manawi jantung minggah.
1391 Kuwat ing dakar. 1406 Jampi manawi cangkêm bacin.
1392 Jampi sae dhatêng mani. 1407 Jampi mutah rah.
1393 Jampi mêwahi dhatêng mani. 1408 Jampi mutah rah.
1394 Jampi mêwahi dhatêng mani. 1409 Jampi mutah rah.
1410 Jampi mutah rah.
1411 Jampi tiyang muwah256
botên kèndêl.
1412 Jampi tiyang sêpuh mutah rah.
/661/
1413 Jampi tiyang mutah ngising. 1431 Manawi badhe kagungan putra jalêr.
1414 Jampi sakit jika257
. 1432 Jampi pusêr mulês.
1415 Jampi watuk tumrap lare. 1433 Jampi pusêr mulês. 1416 Jampi abuh tanpa jalaran. 1434 Jampi pusêr mulês.
1417 Jampi abuh jalaran kagilês. 1435 Jampi pusêr mulês. 1418 Jampi sakit balung. 1436 Jampi padharan abuh.
1419 Jampi suku abuh. 1437 Jampi pusêr mulês.
1420 Jampi sakit sêmandhangang. 1438 Jampi pusêr mubêng. 1421 Têtêdhan ingkang botên
katêdha.
1439 Tapêlipun wêngtêng258
mulês.
1422 Yèn susu têngên abuh. 1440 Jampi pusêr mulês.
1423 Panunggilanipun jampi abuh. 1441 Jampi sakit madharan.
1424 Jampi kamisandhanên. 1442 Jampi sakit wawratan. 1425 Parêm sakit jêrawat. 1443 Jampi encok kang tumrap sirah.
1426 Parêm sakit jêrawat. 1444 Jampi wawratan.
1427 Jampi sakit jêrawat. 1445 Jampi bangkèkan. 1428 Jampi sakit jêrawat. 1446 Jampi bangkèkan.
1429 Jampi sakit jêrawat. 1447 Jampi bangkèkan. 1430 Jampi sakit jêrawat. 1448 Jampi bangkèkan.
1449 Jampi bangkèkan.
256
*#
mutah 257
*#
cika 258
*#
wêtêng
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
217
/662/
1450 Jampi bangkèkan. kên (tumrap lare umur 2 dumugi 3
taun). 1451 Jampi bangkèkan sarta kangge
pilis bêntèr tis.
1468 Panunggilanipun.
1452 Jampi bangkèkan. 1469 Panunggilanipun. 1453 Jampi bangkèkan. 1470 Jampi cacing tumrap lare.
1454 Jampi bangkèkan sarta mantunakên udhub.
1471 Jampi cacing tumrap lare.
1455 Jampi bangkèkan tuwin kiyat. 1472 Jampi cacing tumrap lare.
1456 Jampi bangkèkan. 1473 Jampi salêbêting tosan kraos linu. 1457 Tapêlipun bangkèkan. 1474 Jampi suku abuh.
1458 Jampi sakit bangkèkan. 1475 Jampi wawratan rah umbêl. 1459 Jampi padharan rêgêt. 1476 Tapêlipun wawratan rah umbêl.
1460 Jampi talingan mêdal nanah. 1477 Tapêlipun wawratan rah umbêl.
1461 Jampi talingan mêdal nanah. 1478 Jampi tiyang botên eca nêdha. 1462 Jampi talingan mêdal nanah. 1479 Jampi kêmatus tinja (mêjên tinja).
1463 Jampi sêsêg. 1480 Jampi kêmatus tinja (mêjên tinja).
1464 Tapêlipun sêsêg. 1481 Jampi mêdal kathah sêsukêr. 1465 Jampi sêsêg sarta panas. 1482 Jampi sakit kaganggu.
1466 Jampi cacing pita. 1483 Yèn rare kenging sawan. 1467 Jampi krawitan, racê-
/663/
1484 Jampi sawan klêbêt. 1496 Jampi panu wêsi sarta walèh. 1485 Cêkokipun. 1497 Borèhipun.
1486 Jampi sêmbur sawanan. 1498 Jampi panu walur sarta sêkar.
1487 Jampi sêmbur sawanan. 1499 Jampi panu walur sarta sêkar.
1488 Jampi sriawan lare kang umur
7 dumugi 9 wulan.
1500 Jampi kaêntup kalajêngking.
1489 Jampi sriawan tumrap bayi
umur 4 dintên.
1501 Jampi tiyang kapatil ulam sarta
kacublês.
1490 Jampi sriawan kang sampun kalêbêt madaran
259.
1502 Panawar tawon.
1491 Jampi sakit toyan wontên
selanipun.
1503 Jampi tiyang cêgukên.
1492 Jampi sakit kadamêl saking
toya pangumbe260
.
1504 Jampi tiyang tatu.
1493 Santun warni toya
pangumbe261
.
1505 Jampi tiyang tatu.
1494 Jampi pangumbènipun262
tiyang sakit enjrakên
263.
1506 Jampi tiyang tatu.
1495 Jampi yèn tiyang kêkathahên
anggènipun wawratan.
1507 Jampi tiyang tatu.
1508 Jampi tiyang tatu.
1509 Jampi kowak manawi kabacok. 1510 Jampi tatu (kowak).
259
*#
madharan 260
*#
pangombe 261
*#
pangombe 262
*#
pangombenipun 263
*#
endrakên
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
218
1511 Jampi tatu kiris lading. 1512 Jampi tatu sangking kuku.
1513 Jampi sakit gulu.
/664/
1514 Jampi tiyang tatu dangu. 1530 Jampi susu.
1515 Jampi tiyang tatu dangu. 1531 Jampi susu.
1516 Jampi tiyang tatu kêbacok. 1532 Jampi susu.
1517 Jampi tiyang tatu. 1533 Jampi susu.
1518 Jampi tiyang tatu kêbacok. 1534 Pilis senthe.
1519 Jampi sakit duduk utawi pathèk. 1535 Jampi manah bingung.
1520 Jampi sakit duduk utawi pathèk. 1536 Jampi tiyang sêpuh sakit pusêr.
1521 Jampi pathèk kang taksih nèm. 1537 Jampi tiyang sêpuh sakit pusêr.
1522 Jampi pathèk ingkang sae
piyambak.
1538 Jampi tiyang sêpuh sakit pusêr.
1523 Jampi pathèk. 1539 Jampi tiyang sêpuh sakit padharan.
1524 Jampi kamisandhên264
. 1540 Jampi tiyang sêpuh sakit pusêr.
1525 Jampi kamisandhên265
. 1541 Jampi tiyang sêpuh sakit mulês.
1526 Jampi kamisandhên266
. 1542 Jampi tiyang sêpuh sakit pusêr.
1527 Jampi kamisandhên267
. 1543 Jampi tiyang sêpuh sakit pusêr.
1528 Jampi susu sampun dados
wudun.
1544 Jampi tiyang nêsêpi botên mêdal
toyanipun.
1529 Jampi susu sampun dados
wudun.
1545 Jabang bayi enggal lair.
/665/
1546 Sarat supados kuwawi junjung
barang ingkang awrat.
yang gadhah rare.
1547 Jampi sakit dhada268
. 1561 Parêm rapuh kangge tiyang jalêr
èstri. 1548 Jampi sakit dhadha sarta
wawratan rah.
1562 Parêm anglêmêsakên otot.
1549 Jampi sakit balung sarta padharan.
1563 Parêm kangge sakit lambung.
1550 Jampi pusêr tiyang sakit pucêt. 1564 Parêm kangge sakit lambung. 1551 Jampi tiyang mêntas rencang
rare sampun puput pusêr.
1565 Parêm kangge sakit lambung.
1552 Jampi kondhor. 1566 Parêm kangge sakit lambung. 1553 Jampi selakarang. 1567 Parêm kangge tiyang mêntas
rencang rare antawis 2, 3 dintên
kaunjuk. 1554 Jampi parêm rapuh warni-
warni.
1568 Parêm kangge tiyang mêntas
rencang rare. 1555 Jampi parêm badan lêsu. 1569 Parêm bayi puwan kaunjuk
bokipun.
1556 Jampi parêm badan lêsu. 1570 Parêm bayi puwan kaunjuk
bokipun.
1557 Jampi parêm badan lêsu padharan.
1571 Plèstêr jampi sakit suku kowak.
1558 Jampi parêm suku abuh.
264
*#
kamisandhanên 265
*#
kamisandhanên 266
*#
kamisandhanên 267
*#
kamisandhanên 268
*#
dhadha
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
219
1559 Jampi parêm suku abuh. 1560 Jampi parêm rapuh kangge ti-
/666/
1572 Pilisipun tiyang kasrêpên. 1584 Pilis tiyang lêstrung tuwin
selakarang.
1573 Pilisipun manawi bobot sabên
enjing.
1585 Pilis tiyang lêstrung tuwin
selakarang.
1574 Pilisipun manawi bobot sabên
sontên.
1586 Pilis tiyang lêstrung tuwin
selakarang.
1575 Manawi rêmên ngagêm pilis
warni wungu.
1587 Pilis tiyang lêstrung tuwin
selakarang.
1576 Pilis tiyang rencang rare wanci
enjing.
1588 Pilis yèn mripat pêtêng sirah sakit.
1577 Pilis kangge sontên. 1589 Pilis yèn mripat pêtêng sirah sakit.
1578 Pilis tiyang gadhah rencang
rare.
1590 Tapêl susuban manawi tiyang botên
mêdal angin tuwin sêsukêr kangge
lare.
1579 Pilis tiyang gadhah rencang
rare.
1591 Panunggilanipun santun jampi.
1580 Pilis tiyang gadhah rencang
rare.
1592 Jampi pusêr.
1581 Pilis tiyang gadhah rencang
rare wanci sontên.
1593 Tapêl ratus parêm taun kangge
tiyang mêntas rencang rare yèn
sampun yèn sampun têtêp 40 dintên.
1582 Pilis tiyang gadhah rencang
rare.
1594 Jampi lêstrung nama selakarang.
1583 Pilis tiyang pilêg supados
enggal kênthêl.
1595 Jampi lêstrung nama selakarang.
1596 Jampi lêstrung nama selakarang.
1597 Rokok jampi lêstrung. /667/
1598 Jampi tlasih cêmêng kangge
tiyang nèm.
1611 Tapêl kangge tiyang rencang rare.
1599 Sêmburipun. 1612 Tapêl tiyang sawêg gadhah rencang
rare.
1600 Pilis singgul kangge mêntas
gadhah lare.
1613 Tapêl tiyang sawêg gadhah rencang
rare.
1601 Sriawan ngêdalakên bêntèr lêbêt
tuwin dipununjuk tiyang
kasrêpên.
1614 Tapêl tiyang sawêg gadhah rencang
rare.
1602 Sriawan salêbêting padharan
tuwin yèn cangkêmipun pêdhês.
1615 Tapêl tiyang sawêg gadhah rencang
rare.
1603 Jampi tiyang sakit (sur). 1616 Tapêl tiyang sawêg gadhah rencang
rare.
1604 Tapêl padharan mulês. 1617 Tapêl tiyang sawêg gadhah rencang
rare.
1605 Tapêl padharanipun tiyang nèm. 1618 Tapêl tiyang sawêg gadhah rencang
rare.
1606 Tapêl padharanipun tiyang nèm. 1619 Tapêl tiyang sawêg gadhah rencang
rare.
1607 Tapêl padharan. 1620 Tapêl dhatêng bayinipun.
1608 Tapêl padharan paedah
ngêdalakên angin.
1621 Tapêl tiyang sawêg rencang rare.
1609 Tapêl kangge pangantèn. 1622 Tapêl manawi rarenipun sampun
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
220
umur 20 dintên.
1610 Tapêl kangge pangantèn. 1623 Panunggilanipun malih.
1624 Tapêl tiyang rencang rare kang umur
20 dintên.
1625 Yèn umur 50 dintên.
/668/
1626 Tapêl kangge yèn sampun 40 dintên.
in kangge rare tuwin tiyang sêpuh.
1627 Tapêl kangge yèn sampun 40
dintên.
1639 Tapêl kangge badhe tilêm.
1628 Tapêl kangge yèn sampun 40
dintên.
1640 Tapêl kangge badhe tilêm.
1629 Tapêl kangge yèn sampun 40
dintên.
1641 Jampi wancak.
1630 Tapêl kangge yèn sampun 40 dintên.
1642 Santun warni kangge urut.
1631 Tapêl kangge yèn sampun 40 dintên.
1643 Jampi kangge tiyang èstri mêntas gadhah rare nêmbe lair.
1632 Tapêl manawi wadhah lare
kêtêdhun.
1644 Jampi tiyang rencang rare.
1633 Tapêl kangge garingakên
wadhah lare.
1645 Jampi tiyang rencang rare.
1634 Tapêl kangge tiyang mêntas gadhah lare sampun sawulan
supados botên gadhah rare.
1646 Wêjah yèn sampun umur 3 wulan.
1635 Tapêl kangge tiyang gadhah
rare sampun puput pusêr.
1647 Panunggilanipun wêjah.
1636 Tapêl mêntas rencang rare. 1648 Wêjah manawi rare sampun umur puput pusêr.
1637 Tapêl mêntas rencang rare. 1649 Wêjah sadèrèngipun puput pusêr. 1638 Tapêl kangge ngêdalakên ang- 1650 Godhong kangge wêjah.
1651 Wêjah gadhah rare sadèrèngipun
puput. 1652 Jampi sakit undhuk.
/669/
1653 Jampi sarikuning kangge tiyang nèm.
1670 Panunggilanipun.
1654 Jampi tiyang sakit sur. 1671 Pangunjukanipun.
1655 Jampi colong. 1672 Toya padusanipun. 1656 Jampi yèn dèrèng condhong. 1673 Pangunjukanipun.
1657 Jampi yèn dèrèng condhong. 1674 Udutipun barah rambah. 1658 Jampi sakit selakarang. 1675 Jampi kenging upas.
1659 Jampi gudhig ing tangan. 1676 Manawi badhe damêl sêkar
ramping. 1660 Jampi panu. 1677 Jampi pawèstri badhe gadhah lare.
1661 Jampi panu. 1678 Sakit bèri-bèri.
1662 Jampi ambei rah. 1679 Jampi sariawan. 1663 Jampi sawan kangge lare umur
5, 6, 7, 9 wulan.
1680 Jampi tiyang sakit mêjên.
1664 Jampi tiyang wawrat kang
sawanên.
1681 Jampi tiyang suku tatu.
1665 Panunggilanipun. 1682 Tutupipun tatu. 1666 Panunggilanipun. 1683 Jampi kadhasên.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
221
1667 Pangunjukanipun. 1684 Jampi (encok). 1668 Jampi padharan mulês. 1685 Jampi korèngên.
1669 Jampi sakit barah rambah. 1686 Jampi tatu dariji.
1687 Panunggilanipun. 1688 Bumbunipun damêl ragi.
/670/
1689 Manawi badhe damêl lisah kêmiri.
1701 Jampi korèpên.
1690 Manawi badhe damêl sinjang
jingga.
1702 Jampi sakit canthêngên.
1691 Jampi sakit sur tumrap tiyang
sêpuh.
1703 Jampi toyan kirang bancar.
1692 Jampi encok. 1704 Jampi sakit sudukên.
1693 Jampi korèng. 1705 Jampi sakit kasrêpên.
1694 Jampi tatu ing dariji. 1706 Jampi sakit enjrak269
. 1695 Jampi tatu ing dariji. 1707 Jampi toyan ngêdalakên watu.
1696 Gliga landhak. 1708 Jampi tiyang kacokot sawêr. 1697 Jampi tatu ing suku tuwin
gudhig dariji.
1709 Jampi wudun tuwin kenging tatu.
1698 Jampi kacokot sadaya kewan ingkang mawa upas.
1710 Jampi taling270
suda mirêng.
1699 Jampi busung salêbêtipun
padharan.
1711 Jampi sakit jêne.
1700 Jampi sakit ngêdalakên
pêpêthak.
1712 Jampi sadaya sakit.
1713 Jampi nuntak tanpa kèndêl.
1714 Jampi lare bêntèr sarta sêsêg
napasipun. 1715 Tapêlipun kang kangge.
1716 Jampi lare sakit gomên.
/671/
1717 Jampi lare yèn sampun cacarên. 1729 Jampi cacar yèn mêdal cêmêng-
cêmêng.
1718 Jampi yèn sawêg bêntèr badhe mêdal cacaripun.
1730 Jampi tumrap bokipun yèn mêntas cacarên.
1719 Jampi yèn cacaripun sampun katingal.
1731 Jampi sambêtan cacarên.
1720 Jampi yèn cacaripun sampun
katingal mêdal sae.
1732 Cêkokipun rare botên ajêng nêdha.
1721 Pangunjukanipun. 1733 Jampi kasrêpên.
1722 Manawi cacar botên purun mêdal.
1734 Jampi kasrêpên bisu.
1723 Manawi cacar sampun mêcah.
1724 Manawi cacar sampun mêcah sadaya.
1725 Manawi cacar mêdal toya
kathah.
1726 Manawi cacar ajur tuwin sami
mlêthèk.
1727 Jampi cacaripun sami mlènyèh.
269
*#
endrak 270
*#
talingan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
222
1728 Jampi paduwan cacar.
5. Terjemahan
Naskah SBJJJ termasuk naskah jenis obat-obatan khususnya pengobatan Jawa,
sehingga ditemukan istilah-istilah khusus dalam pengobatan tradisional serta
nama tanaman obat tradisional yang menggunakan bahasa Jawa ataupun bahasa
asing lainnya. Beberapa istilah-istilah khusus serta beberapa nama tanaman obat
tradisional tersebut tidak bisa diterjemahkan apa adanya, sehingga untuk
kepentingan penerjemahan akan ditulis apa adanya, dicetak miring, dan diberi
tanda diakritik untuk menghindari salah pemberian makna pada suatu kata. Istilah-
istilah khusus tersebut akan dibuat daftar glosari pada lampiran.
Berikut adalah terjemahan SBJJJ:
Kantor Sana Pustaka menerima buku Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi dari petinggi
pemerintah keraton untuk berkewajiban merawat serta menjaganya.
(Bulan) Bêsar, (tahun) Jimakir 1858.
Riya Sastra Atmaja.
Nomor 955 Jamu kemuning, untuk wanita muda supaya menyehatkan
badan.
Daun kemuning satu genggam, temu dan kunci masing-masing 3 buah, jintan
putih 5 saga, mêsoyi panjangnya satu jari, sarinaga 10 saga, jaha kêling sepasang.
Di-pipis (lalu) disaring kemudian diberi perasan air jeruk nipis satu (buah), garam
3 wuku, (lalu) diminum.
Nomor 956 Jamu galiyan
Jintan hitam 5 saga, mêsoyi panjangnya satu jari, cengkeh 7 yang masih
terbungkus kelopak, jênitri 3, jaha kêling 2 dibakar, jaha lawe 7 juga dibakar,
sidawayah jatmaka, srikuning masing-masing 5 saga, sêprantu satu dibakar,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
223
kemukus 7, cabai jawa satu, majamuju/jemuju, kêrsani, ketumbar, mungsi, dan
buah kecubung kasiyan masing-masing 5 saga, kayu manis jangan panjangnya
satu jari, secang, bidara laut, sêprantu masing-masing 5 saga, teki 3, majakan 2,
cangkok 7, sarinaga 5 saga, kayu rapat panjangnya satu jari, kulit ketam betina,
kemenyan madu masing-masing 3 saga, kêdhawung tiga dibakar, empu kunyit,
kunci kuning, dan kencur masing-masing 3 iris, bawang putih satu siung, jêbug 3
iris. Semua di-pipis, (diberi) air perasan jeruk nipis satu (buah) dengan garam 3
wuku. Jika sudah lumat disaring lalu diminum.
Nomor 957 Jamu orang melahirkan setelah 40 hari.
Jintan hitam 5 saga, mêsoyi panjangnya satu jari, sintok panjangnya juga satu jari,
secang, bidara putih masing-masing 10 saga, kayu timur panjangnya satu jari,
kayu tinja, kayu cendana masing-masing 10 saga, kemukus 7, kapulaga 10 saga,
cabai jawa satu, merica putih, podhi dan murmak masing-masing 10 saga, daging
5 saga, ketumbar 10 saga, mungsi 5 saga, trawas 3 lembar, pulasari 10 saga, jong
rahab 10 saga, cengkeh 7, pala separuh, klabêt, bunga lawang masing-masing 5
pasang, bunga apèn, buah sawi mêdêki dan suksmadi luwih, masing-masing 10
saga, getah pilang 3 saga, kemenyan madu 5 saga, kayu mêgatsih panjangnya 3
jari, alim 4 saga, majamuju/jemuju 10 saga, kêrsani dan sarikuning masing-
masing 5 saga, empu kunyit satu, dringo, bêngle, kunci kuning masing-masing 3
iris, kunci pêpêt 7, kencur 3, lengkuas, lempuyang, jahe, sunthi, temu lawak
masing-masing 3 iris, temu hitam 2 iris, temu tis, temu giring masing-masing 3
iris, daun selasih satu genggam, daun ilèr 7 lembar, daun gondang kasih 3 tangkai,
daun lampes, daun sembukan masing-masing 7 lembar, daun kêmarogan 3 lembar,
rumput grinting satu genggam, tapak liman 3 lembar, grêgês otot satu genggam,
rebung glonggong satu, daun dadap srêp 3 tangkai, akar alang-alang satu
genggam, daun kara putih, daun kecipir, bunga waru masing-masing 3 tangkai,
kemudian digoreng sangan sampai kering lalu di-dhêplok dibuat serbuk. Setiap
akan memakai ambillah secukupnya (takaran) jamu (untuk) sekali, di-pipis sampai
lumat serta dicampur asam kawak satu buah dibakar, garam satu jumput.
Diminum pada waktu pagi lamanya 10 hari.
Nomor 958 Jamu gula ganthi untuk orang muda.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
224
Kayu garu/gaharu ramês 7 saga, klêmbak satu saga, sarikuning satu saga, jêbug 3
iris, pala jantan satu, kayu kasturi, kayu garu/gaharu masing-masing 7 saga, daun
kemuning satu genggam, kayu secang 7 saga, ganthi 3 saga, gula aren 5 saga.
Semua di-pipis dengan air jawi (lalu) diminum.
Nomor 959 Jamu singgul untuk orang tua supaya mengeluarkan angin.
Sintok panjangnya 2 jari, sêprantu satu dibakar, ganthi 7 saga, mêsoyi 2 ruas jari,
jintan putih 7 saga, inggu satu buah, bawang putih satu bungkul dibakar, kunyit 3
iris, asam kawak sebesar lerak satu, dringo satu ruas jari, garam 2 jumput,
kemudian di-pipis. Jika sudah lumat dibungkus daun pisang, di-bênêm di abu
hangat. Jika sudah lalu di-galintiri lalu ditelan.
Nomor 960 Jamu sakit panas dingin untuk orang tua.
Klêmbak digosok dengan air hangat, asam sebesar kemiri satu, diminum.
Sedangkan gula aren juga sebesar kemiri satu, adapun borèh-nya garu/gaharu
ramês 5 saga, jeruk purut satu. Diparut sampai lumat kemudian di-borèh-kan.
Nomor 961 Jamu parêm taun untuk orang tua.
Jintan hitam 5 saga, kemukus 7, jong rahab 10 saga, rasuk angin 5 saga, kayu
anyang tiga, podhi 5 saga, sari 10 saga, murmak, daging masing-masing 5 saga,
sidawayah serta kêdhawung masing-masing 3 buah, ketumbar 10 saga, mungsi 7
saga, kesumba 5 saga, cengkeh 7 buah, pala separuh, cabai jawa 3, kayu manis
panjangnya satu jari, merica, mêsoyi masing-masing 10 saga, manis jangan
panjangnya satu jari, kayu tinja 5 saga, temu lawak, kunyit, kencur, bêngle, dan
lempuyang masing-masing 3 iris, bawang merah 3. Setiap akan memakai mipis-
lah satu takaran jamu lalu diminum.
Nomor 962 Jamu untuk orang selesai haid.
Daun kemuning dan daun pacar jawa satu genggam, pacar cina 3 cabang,
beluntas, rempelas, legundi masing-masing 3 tangkai, murmak 5 saga, daging 3
saga, sarikuning 5 saga, sêprantu 2 saga, kapur barus 2 saga, akar wangi 3, kayu
kasturi, klêmbak 3 saga, kesumba 3 saga, ambar mentah 2 saga, cengkeh jantan,
cengkeh betina masing-masing 7, pala jantan satu buah, pala betina satu, bawang
merah satu, bawang putih 3 siung, dengan belerang satu buah, prusi satu buah,
selasih hitam 3 tangkai, bunga sêngkêr serta jeruk kingkit masing-masing 5 saga,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
225
cangkok 7, mungsi 7 saga, sêprantu satu dibakar, mêsoyi 7 saga, manis jangan
satu jari, kayu manis 3 saga, sidawayah 4 saga, pucuk dan ganthi masing-masing
5 saga, akar tegari 3, bunga apèn 5 saga, bunga lawang 3 pasang, klabêt 4 saga,
waron 3 saga, buah sawi dan wijen masing-masing 5 saga, mungsi 4 saga,
kapulaga 7 saga, podhi 4 saga, sari 5 saga, adas satu saga, pulasari satu jari, akar
seledri 7, getah sana 5 saga, getah pilang 3 saga, jintan hitam 5 saga, jaha kêling
2 dibakar, jaha lawe satu, secang dan bidara putih masing-masing 5 saga, kayu
tinja dan cendana masing-masing 3 saga, cendana jênggi 5 saga, cakma 5 saga,
kayu timur satu jari, kayu ulêt 3 dibakar, rasuk angin 4 saga, bunga kesumba 5
saga, kêdhawung 3 dibakar, kara wêdhus satu dibakar, botor/kecipir 3, empu
kunyit, kencur, lempuyang, lengkuas, sunthi, jahe, temu lawak, temu giring, temu
tis semua masing-masing 3 iris, kunci pêpêt 7, kunyit 3 iris, ujung cabai jawa 3,
kemukus 7, merica, alim, majamuju/jemuju, kêrsani masing-masing 5 saga.
Semua daunan dan êmpon-êmpon masing-masing di-dhêplok, diperas airnya
diendapkan. Endapan dan ampasnya digoreng dijadikan serbuk. Jika akan
(memakai) jamu ambillah secukupnya, jamu sekali dengan air mawar serta garam
3 wuku.
Nomor 963 Jamu (untuk) orang selesai haid lainnya.
Empu kunyit satu, empu kencur 3, kapulaga 7 saga, bawang merah satu, bawang
putih 3 siung, manis jangan satu jari dibakar, sintok 7 saga, mêsoyi 7 saga,
mungsi 5 saga, garam putih satu jumput, asam kawak satu buah dibakar, jintan
hitam dan jintan putih masing-masing 7 saga, buah sawi serta waron masing-
masing 5 saga, delima (ukurannya) sedang satu kemiri satu, kelor sirih kira-kira
secukupnya, pucuk 4 saga. Semua tadi dimatangkan kemudian di-pipis sampai
lumat. Diberi perasan jeruk nipis dan cuka jawa lalu diminum.
Nomor 964 (jamu) (untuk) orang selesai haid yang lain.
Kunci pêpêt 7, kunci kuning 3, kencur 3, kapulaga 7 buah, ketumbar 7 saga,
mungsi 5 saga, trawas 3 lembar, murmak 4 saga, daging 3 saga, sarikuning, alim,
majamuju/jemuju, kêrsani masing-masing 5 saga, bunga teratai 7 saga, mungsi 5
saga, cangkok 7, sidawayah 4 saga, cabai jawa 3, merica 25, kemukus 7 buah,
buah sawi 5 saga, ganthi, pucuk masing-masing 3 saga, bunga lawang 3 pasang,
kesumba 7 saga, podhi, sari masing-masing 5 saga, adas satu saga, pulasari satu
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
226
jari, cengkeh 7, pala satu buah, sêprantu, jadam masing-masing 3 saga, jênitri 3,
jaha kêling 2 buah dibakar, ketan gajih 3 jumput, empu kunyit, temu lawak
masing-masing 3 iris. Semua dimatangkan, jika akan memakai ambillah
secukupnya (takaran) jamu sekali serta di-pipis lagi sampai lumat seperti pe-
mipis-an yang sudah tadi lalu diminum.
Nomor 965 (jamu) (untuk) orang selesai haid yang lain.
Daun gondang kasih dan selasih hitam masing-masing 3 tangkai, daun ilèr 3
lembar, lampes, sembukan masing-masing 7 lembar, beluntas, legundi 3 tangkai,
adas satu saga, pulasari panjangnya satu jari, podhi 4 saga, sari dan kesumba
masing-masing 5 saga, murmak dan daging masing-masing 3 saga, ketumbar,
mungsi masing-masing 5 saga, trawas 3 lembar, manis jangan panjangnya satu
jari, sintok, mêsoyi, kayu manis masing-masing 7 saga, bakaran kayu ulêt, kencur
3 iris, kapulaga 7 saga, kunyit, temu lawak masing-masing 3 iris, asam kawak
besarnya satu lerak, kunci pêpêt 7 saga, kemudian di-dhêplok dibuat serbuk.
Setiap akan (memakai) jamu ambillah satu takaran jamu saja, di-pipis sampai
lumat dengan garam 3 wuku. (diberi) air perasan jeruk nipis satu, lalu diminum.
Nomor 966 Jamu wanita sudah 40 hari masih mengeluarkan air.
Daun pacar putih satu genggam di-dhêplok sampai lumat kemudian diremas di air
tuli lalu disaring dimasukkan ke dalam cangkir kemudian di-tim diberi garam satu
jumput. Jika mengambil jamu dengan membelakangi lalu diminum sampai
sembuh.
Nomor 967 Jamu orang melahirkan sudah 40 hari masih mengeluarkan air
(yang) lainnya.
Gelam dan jong rahab masing-masing 20 saga digoreng, bakaran manis jangan
panjangnya satu jari, ketumbar, 15 saga digoreng. (diberi) air perasan rumput
bawangan satu genggam, bakaran bawang merah 10 buah, lalu di-pipis
diminumkan sampai sembuh.
Nomor 968 Jika sudah sembuh lalu diberi minum jamu di bawah ini.
Daun pacar putih yang lebar disebut pacar sêkul satu genggam. Di-dhêplok
dengan air kemudian disaring lalu di-tim dengan garam satu jumput, lalu diminum
diulangi 2 atau 3 kali.
Nomor 969 Jamu orang setelah melahirkan sudah 50 hari.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
227
Mungsi 5 saga, cabai jawa sulah, cabai jawa 5 saga, klabêt 3 saga, jintan hitam,
kemukus masing-masing 5 saga, mêsoyi 5 saga, kêdhawung 3 dibakar, cengkeh 2,
bunga pala 5 saga, podhi 3 saga, sari 5 saga, murmak 4 saga, daging 3 saga,
sintok 7 saga, sêprantu satu dibakar, getah pilang satu glintir, pulasari, 5 saga,
trawas satu lembar, jênitri 3, bunga lawang satu, manis jangan panjangnya satu
jari. Di-pipis dengan asam satu buah, garam 3 wuku, serta air murni.
Nomor 970 Jika orang melahirkan lama, diupayakan.
Rendaman ujung jala alat untuk mengambil ikan, (lalu) diminumkan.
Nomor 971 Jika melahirkan sudah mengejan.
Ambillah cangkir putih untuk mengambil air tuli lalu direndam bunga teratai satu,
diminum. Ini memudahkan bayi lahir.
Nomor 972 Jika sudah berganti hari, memakai jamu parêm mêntah.
Temu lawak, kencur, bêngle, dringo, kunyit masing-masing 3 iris, jong rahab 10
saga, asam kawak (besarnya) satu ibu jari dibakar, garam satu jumput. Jika sudah
meminum air tadi cukup banyak lalu minumlah rebusan secang 5 saga, daun
srigading 7 lembar, jong rahab 10 saga, bêngle 3 iris, lalu di-pipis diambil airnya.
Nomor 973 Jamu orang melahirkan diminum setiap jam.
Lengkuas, kencur masing-masing 3 iris, bawang merah 3, bawang putih satu
siung, ketumbar 7 saga, mungsi, buah sawi, wijen putih masing-masing 5 saga,
mêsoyi 7 saga, kemukus 7, kêdhawung 3, sêprantu satu dibakar, jêmaka 5 saga,
cabai jawa satu, manis jangan panjangnya satu jari. Memakai air abu satu jumput,
diulangi 7 kali, lalu di-pipis sampai lumat.
Nomor 974 Jamu orang melahirkan terasa keras perutnya.
Mengkudu muda dibuang bijinya 3 kemudian di-dhêplok, pepaya muda 3 diparut
diambil airnya, kunyit empu, temu lawak, sunthi, lempuyang, kencur, lengkuas
masing-masing 3 iris, ketumbar 10 saga, trawas 3 lembar, mungsi 5 saga,
cengkeh 7, pala separuh, kapulaga tujuh, sintok panjangnya satu jari, sêprantu
satu dibakar, mêsoyi satu jari, manis jangan satu jari dibakar, kayu manis 4 saga,
inggu satu buah, dringo satu jari, bêngle 3 iris, beluntas satu genggam, legundi 3
tangkai, belerang satu buah, prusi (besarnya) satu kedelai, daun selasih, daun
gondang kasih masing-masing 3 tangkai, daun ilèr 2 lembar, sembukan 7 lembar.
Daunan semua di-dhêplok, diambil airnya dicampur dengan air pepaya dan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
228
mengkudu. Sedangkan jeruk nipis dicampur racikan lalu digoreng serta ampas
pepaya, lalu di-pipis dicampur dengan air hangat serta dengan garam 5 wuku, biji
kêdhawung 3, biji kemiri jêndhul satu.
Nomor 975 Jamu orang melahirkan setelah 2 hari.
Bawang merah 3 dibakar, manis jangan satu jari dibakar, kencur 3, jong rahab,
dan jintan hitam masing-masing 7 saga, kemukus 7, kayu secang, cendana jênggi
dan bidara laut masing-masing 5 saga, kayu tinja 3 saga, bunga kesumba 5 saga,
cengkeh 7, dringo 3 saga, temu lawak, bêngle masing-masing 5 iris, lengkuas 7
iris, bawang putih satu, lalu di-pipis diminum diulangi sampai 5 hari. Jamu
tersebut disebut sadhêgan.
Nomor 976 Wêjah untuk ibunya, disebut jamu sriawan.
Daun dadap srêp 3 tangkai, daun parjita 3 lembar, kayu manis 5 saga, bawang
merah satu, inggu satu buah, jeruk nipis satu diperas (diambil) airnya, adas 3
pasang, pulasari 5 saga, rasuk angin 3 saga, garam 3 wuku. Di-pis lalu disaring,
diminum dengan wedang.
Nomor 977 Jamu jika rahim keluar.
Pucuk daun legundi satu genggam, temu hitam 3 iris, biji kemiri separuh, lalu di-
dhêplok diambil airnya, dicampur madu sedikit lalu diminum.
Nomor 978 (jamu untuk) rahim keluar yang lain.
Akar jeruk nipis panjangnya 3 jari dan buahnya 5, satu jeruk dibelah (menjadi)
tiga tetapi jangan sampai terpisah, rasuk angin 5 saga, sêprantu satu dibakar,
kemukus 7, moster 5 saga, sidawayah 4 saga. Semua tadi lalu direbus jika sudah,
diminum.
Nomor 979 Jamu yang lain (untuk) orang setelah melahirkan keluar
rahimnya.
Daun pacar jawa satu genggam, adas 5 saga, pulasari satu saga, bawang merah 3
bungkul, empu kunyit 3 iris. Direbus dibuat air minuman.
Nomor 980 Jika sudah mandi setelah 40 hari.
Garam kuning, parêm hitam yang sering dimakan anak 6 saga, parêm-nya merah
ditaruh pada kemaluan wanita 6 saga. Waktu untuk mandi menghadapkan
matahari terbit dan menyiapkan 3 kuali baru untuk tempat air abu merang, tempat
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
229
air asam, dan air rendaman bunga setaman. Jika sudah luntur kotorannya dibuang
di sungai, serta dengan beras, garam masing-masing 3 jumput, dringo, bêngle,
kunyit, temu lawak masing-masing 3 iris, uang 3 kèthèng. Semua dibagi tiga
kuali, serta ketika membuang berkatalah, “Aku tidak membuang kuali, membuang
sakitnya si anu”. Jika dibuang sendiri, “Aku tidak membuang kuali, membuang
sakitku”.
Nomor 981 Jika orang tidak bisa tidur.
Daun turi merah satu genggam dengan cabangnya ditaruh (di) bantal lalu bisa
tidur.
Nomor 982 Jamu kara pacar untuk pengantin.
Ketumbar 5 saga, mêsoyi panjangnya satu jari, podhi 4 saga, sari 5 saga, pucuk 2
saga, ganthi 3 saga, sapran 5 saga, jintan hitam 7 saga, jintan putih 3 saga,
kemukus 7, bêngle 3 iris, getah hati gambir satu buah, jong rahab 10 saga, daun
lampes 3 tangkai, ilèr dan daun gandarosa 3 lembar, kara pacar 3 cabang, adas 2
saga, pulasari 5 saga, temu kunci mentah (dan) matang masing-masing 3 iris,
garam 3 wuku, pucuk cabai jawa 3. Di-dhêplok dengan air kemudian diperas,
perasannya diminum pada waktu pagi.
Nomor 983 Jamu kêmandèn sèwu.
Daun selasih dan kasih masing-masing 3 tangkai ilèr 3 lembar, adas satu saga,
pulasari panjangnya satu jari, kayu manis 5 saga, rasuk angin 3 saga, temu lawak,
kunyit masing-masing 3 iris, asam kawak satu biji dibakar, arang jati satu ruas
jari, garam 3 wuku, bawang merah satu, kemudian masing-masing di-pipis dengan
air, disaring lalu diminum.
Nomor 984 Jamu kêmandèn sèwu yang lain.
Cengkeh 5, pala satu buah, sidawayah 5 saga, kayu manis 4 saga, mêsoyi 6 saga,
cabai jawa 3, kêdhawung 3 dibakar, mungsi 7 saga, cabai jawa sulah 5 saga,
merica 7, jintan hitam 5 saga, jintan putih 4 saga, bawang merah satu dibakar,
sunthi, kencur masing-masing 3 iris, daun kriha 3 tangkai di-gêcak diperas
(diberi) air kunyit, temu lawak, lempuyang masing-masing 3 iris, kemudian di-
pipis disaring dengan garam 3 wuku, (diberi) air tawar lalu diminum.
Nomor 985 Jamu kêmandèn.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
230
Ganthi 5 saga, mêsoyi panjangnya satu jari, mungsi 7 saga, jintan putih 5 saga,
jintan hitam 4 saga, cabai jawa wungkul 3, sêprantu satu, kêdhawung 3 masing-
masing dibakar, sunthi mentah satu, kencur, kunci masing-masing 3 iris dibakar,
jeruk nipis diperas, airnya dicampur wedang dan garam 3 wuku, lalu diminum.
Memakai jamu lamanya 3 hari.
Nomor 986 Tapêl kêmandèn.
Daun po o 3 tangkai, adas 3 saga, pulasari panjangnya satu jari, bawang merah 3,
kêdhawung 4 dibakar, di-pipis lalu di-tapêl-kan ditutup (dengan) daun pisang
muda serta di-bêngkung.
Nomor 987 Diminum kêmandèn sèwu.
Rasuk angin 3 saga, jahe 3 iris, mêsoyi 5 saga, cengkeh 3 saga, ketumbar 7 saga,
klabêt dan jintan putih masing-masing 3 saga, mungsi 5 saga. Semua direbus di
kriyuk, diminum setiap hari.
Nomor 988 Sêmbur sakit kêmandèn.
Daun nangka 3 tangkai, kencur 3, dringo satu ruas jari, bêngle 3 iris, bawang
putih 3 siung, adas 3 pasang, pulasari 2 ruas jari, sujèn 3 dijadikan arang (lalu)
dicampur, mipis sampai lumat di-sêmbur-kan atau digosokkan di tempat yang
sakit sudukên.
Nomor 989 Sêmbur kêmandèn yang lain.
Daun gandarusa 3 tangkai, merica sulah 15 butir, air jeruk nipis satu, lalu di-pipis
dipakai (untuk) nyêmbur tempat yang terasa sakit.
Nomor 990 Jamu kêmandèn yang lain.
Dringo panjangnya satu ruas jari, empu kunyit 3 iris, êduk panjangnya satu jari
persegi, wilah wuluh panjangnya satu jari persegi, semua dibakar, inggu sebesar
kacang putih, kemudian di-pipis semua sampai lumat dibuat air banyon, kemudian
disaring lalu diminum sampai sembuh.
Nomor 991 Jamu kêmandèn yang lain.
Kuncup pinang muda satu diisi merica sulah sampai penuh, lalu di-pipis di-pupuk-
kan (pada) pusar.
Nomor 992 Jamu sakit jika sakit tadi akan menjadi kêmatus.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
231
Panjatlah (pohon) kelapa hijau muda satu dilubangi pada bagian atasnya, dibuang
airnya separuh, lalu dikencingi lalu dibawa turun, seadanya air kelapa muda yang
masih diminum.
Nomor 993 Orang sakit kêmatus harus memakai jamu sêninjong.
Jeruk nipis satu dibuang bijinya, kacang hijau satu cêkothokan, kemudian direbus
lalu me-mipis jamu sêninjong tidak boleh dengan air yang lain hanya wedang tadi.
Nomor 994 Jamu kêmatus.
Daun legundi 3 tangkai, inggu satu buah, garam 3 wuku, di-pipis sampai lumat
dengan air lalu di-seka krèwèng, dibakar kemudian diminum.
Nomor 995 Jamu kêmatus rah.
Daun srigading satu genggam, pandan satu kilan dengan akarnya, daun
galonggong muda satu diambil airnya, adas 2 pasang, pulasari panjangnya satu
jari, kayu manis satu ruas jari, bawang merah 3 dibakar. Di-pipis, (diberi) air
rebung glonggong dengan garam 3 wuku, lalu disaring, diminum lamanya sampai
7 hari.
Nomor 996 Jamu kêmatus (untuk) orang melahirkan.
Ambillah jamu sêninjong, dicampur daun legundi satu genggam, daun gude satu
genggam, daun wahung 3 lembar, temu lawak satu empu, jeruk nipis satu dibuang
bijinya. Semua direbus dijadikan wedang minuman. Jika mipis jamu sêninjong
(diberi) air wedang.
Nomor 997 Jamu bunga teratai dinamakan jamu galiyan supaya enak pada
perut untuk wanita yang selesai haid.
Bunga teratai 15 saga dibakar, sarikuning 10 saga, kêrsani 5 saga, tingi sabrang
panjangnya satu jari, buah tempayang/kepayang satu dibakar, isi kecubung
wulung 5 saga, kemenyan 5 saga, cengkeh 5, pala satu buah, kayu manis 5 saga,
ketam betina 3 saga, kulit bunga nagasari 7 iji, kulit bunga teratai direndam (lalu)
diambil airnya, kunci 3 iris dibakar, sirih yang ruasnya bertemu 3 lembar, daun
beluntas 3 tangkai, perasan jeruk nipis satu, kemudian di-pipis, disaring dicampur
garam 3 wuku, lalu diminum.
Nomor 998 Jamu kunci kuning untuk orang muda.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
232
Sintok 5 saga, sêprantu satu dibakar, jintan hitam, mêsoyi masing-masing 5 saga,
cengkeh 7 buah, pala satu buah, kencur 3 iris, kapulaga 5 saga, sidawayah 3 saga,
bunga teratai 7 saga, cabai jawa satu dibakar, kemukus 7 buah, merica sula 15
butir, majakan 2 buah, jaha kêling sepasang, majamuju/jemuju, kêrsani, podhi,
sari masing-masing 5 saga, murmak, daging, sêpran masing-masing 3 saga,
cangkok 7 buah, manis jangan panjangnya satu jari dibakar, kayu garu/gaharu 5
saga, bunga apèn 5 saga, bunga rêgulo satu, getah pilang satu, kayu rapat
panjangnya satu jari, sarikuning 5 saga. Di-pipis lalu disaring, dicampur perasan
jeruk nipis satu, garam 3 wuku, lalu diminum.
Nomor 999 Jamu laos diminumkan orang setelah melahirkan jika bayinya
sudah terlepas pusarnya.
Lengkuas 3 iris, cengkeh 7, pala separuh, bawang putih satu siung, jintan hitam 3
saga, jintan putih 5 saga, kemukus 7 buah, mêsoyi panjangnya satu ruas jari
dibakar, adas satu jumput, pulasari panjangnya satu jari, mungsi dan buah sawi
masing-masing 5 saga, kayu manis 2 ruas jari, kêdhawung 5 dibakar, jong rahab
15 saga, cabai jawa 3, pala separuh, rasuk angin 7 saga. Semua dikeringkan lalu
di-dhêplok jadi satu. Jika akan memakai jamu ambillah satu takaran jamu saja, di-
pipis lagi sampai lumat dengan air tawar dicampur jika asam (besarnya) satu
kemiri, jika jeruk satu, diperas (diambil) airnya, serta garam 3 wuku, lalu
diminumkan.
Nomor 1000 Jamu laos untuk lelaki jika dingin serta jika badannya terasa
lesu.
Ketumbar 10 saga, mungsi serta jintan putih masing-masing 15 saga, kemukus 7
buah, cabai jawa 3, cengkeh 7, pala satu, unêm 3 dibakar, inggu satu buah, trawas
satu lembar, sintok panjangnya satu jari, sêprantu satu dibakar, kayu cakma 5
saga, kayu ulêt 3 dibakar, kayu manis 5 saga, kayu anyang 3 saga, dringo satu
ruas jari, kencur 3, lempuyang, sunthi masing-masing 3 iris, lengkuas (sebesar)
kepala ayam, cabai jawa sulah 10 saga, bawang putih jantan 3 bungkul, daun
saga, daun landêm masing-masing satu genggam, lampes dan daun sembukan 7
lembar, (diberi) air cuka dicampur garam satu jumput. Jika akan minum di-seka
bakaran wingka dahulu. Minumnya pada waktu pagi (selama) 2 pagi.
Nomor 1001 Jamu laos untuk wanita yang akan melahirkan.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
233
Lengkuas 3 iris, bawang putih 3 siung, jintan hitam, jintan putih masing-masing 5
saga, kemukus 7, mêsoyi satu ruas jari, adas satu saga, pulasari panjangnya satu
jari, mungsi dan buah sawi masing-masing 5 saga, kayu manis satu ruas jari,
kêdhawung satu dibakar, jong rahab 5 saga, cabai jawa satu, pala separuh, rasuk
angin 5 saga. Di-pipis sampai lumat lalu diminum.
Nomor 1002 Jika anak sudah umur 2 hari diberi minum jamu di bawah ini.
Bawang merah 3, manis jangan panjangnya satu jari, kencur satu dibakar, jong
rahab dan jintan hitam masing-masing 10 saga, kemukus 7, secang 5 saga, dringo
satu ruas jari, temu lawak, bêngle dan lengkuas masing-masing 3 iris, bawang
putih satu siung, lalu di-pipis sampai lumat, dipakai sampai 5 hari, sehari sekali.
Nomor 1003 Santun warni jamu orang melahirkan diminum sampai 6 hari.
Adas 3 saga, pulasari panjangnya satu jari, jintan hitam, jintan putih, ketumbar
masing-masing 5 saga, kêdhawung 3 dibakar, kayu manis dan manis jangan
panjangnya masing-masing satu ruas jari dibakar, rasuk angin dan buah sawi
masing-masing 5 saga, mungsi 4 saga, kemukus 7, trawas 3 lembar, cabai jawa 3,
jong rahab 15 saga, daun panêrman 7 lembar, daun belimbing sayur 3, cabang
sirih 3 lembar, daun dêrês 3 tangkai, daun urang-aring 3 tangkai, daun nanas
muda 3, daun dêkèng wulung satu lembar, lampes 15 lembar, sembukan 5 lembar,
temu lawak, bêngle, kencur, kunyit, lempuyang masing-masing 3 iris. Daunan dan
semua temu dikeringkan dahulu lalu di-dhêplok sampai lumat semua. Airnya
dicampur garam dan asam, jika sudah terasa mengeluarkan darah banyak,
dihentikan minumnya, diberi minuman jamu parêm mêntah.
Nomor 1004 Jika akan minum jamu peluntur, pakailah tapêl ini dahulu. Ini
adalah peluntur Dan tapêl-nya.
Bêngle 3 iris, kemukus 7, kencur 3, secang 10 saga, manis jangan panjangnya
satu jari, jintan hitam dan jong rahab masing-masing 10 saga, daun belimbing
sayur satu genggam, (diberi) air cuka. Jika sudah, diminum. Tapêl-kan lagi daun
sirih yang ruasnya bertemu , jintan hitam 5 saga, kunci pêpêt 3, di-pipis dengan
abên-abênan seperti jamu tadi, (dipakai) untuk tapêl.
Nomor 1005 Jamu peluntur jika selesai melahirkan setelah dua hari.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
234
Temu lawak, bêngle, kunyit masing-masing 3 iris, bawang merah, kêdhawung
masing-masing 3, manis jangan panjangnya satu jari, kayu anyang, cabai jawa
masing-masing 3, moster, mungsi masing-masing 5 saga, kemukus 7, ketumbar
10 saga, trawas 33 lembar, adas 3 saga, pulasari, jintan hitam masing-masing 10
saga, jintan putih 5 saga, lalu di-pipis dengan air murni dengan asam (sebesar)
satu ibu jari, garam satu jumput.
Nomor 1006 Jamu lêson untuk orang yang habis sakit.
Jintan hitam 5 saga, adas satu saga, pulasari panjangnya satu jari, ketumbar 5
saga, mungsi 4 saga, kemukus dan merica sulah masing-masing 7 iris, waron 4
saga, klabêt 3 saga, jong rahab, sari masing-masing 5 saga, mêsoyi 5 saga,
pucuk, ganthi masing-masing 3 saga, pala separuh cengkeh 5, rasuk angin 3 saga,
secang dan bidara putih masing-masing 5 saga, kayu tai 3 saga, cendana 4 saga,
jeruk purut satu iris, bunga kenanga layu 3, perasan jeruk nipis satu, garam 3
wuku. Di-pipis, disaring lalu diminum.
Nomor 1007 Tapêl-nya.
Asam kawak besarnya satu lerak dibakar, ketumbar 5 saga, trawas 3 lembar, jong
rahab 5 saga, pala separuh dibakar, manis jangan panjangnya satu jari dibakar,
garam 3 wuku. Di-pipis sampai lumat lalu di-tapêl-kan pada perut.
Nomor 1008 Jamu setelah melahirkan setelah 40 hari untuk
menghilangkan bau darah yang busuk.
Merica 7 iji, pala 3 buah, mêsoyi panjangnya satu jari, sêprantu satu dibakar,
manis jangan panjangnya satu jari dibakar, ujung cabai jawa 3, bunga sirih satu
genggam. Di-pipis sampai lumat dengan air serta dengan sirih yang ruasnya
bertemu 7 lembar, empu kunyit 2 iji, jeruk nipis satu diperas (diambil) airnya. Jika
minum diberi apu (sebesar) satu beras.
Nomor 1009 Jamu mêniran untuk orang sakit (masalah) (ke)wanita(an).
Ketumbar 5 saga, mungsi, jintan hitam masing-masing 3 saga, bunga apèn 4
saga, cangkok 7 saga, kemukus 3, jintan putih 3 saga, pala 2 saga, murmak 2
saga, daging dan kayu manis masing-masing 3 saga, kayu ulêt, kayu anyang
masing-masing satu, mêsoyi 3 saga, bawang merah satu, bêngle, kencur, temu
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
235
lawak masing-masing 3 iris. Di-pipis, (diberi) air jeruk nipis. Daun meniran satu
genggam di-dhêplok, diperas airnya dibuat campuran.
Nomor 1010 Jamu wanita jika hamil (terkena) sawanên.
Dringo, bêngle, kunyit, temu lawak masing-masing 3 iris, sintok 5 saga. Di-pipis
jamu tadi lalu diminum.
Nomor 1011 Jamu sorog untuk orang hamil 7 bulan sampai 9 bulan.
Dringo, bêngle, kunyit, temu lawak masing-masing 3 iris, sintok 5 saga, cabai
jawa satu, biji sawi 5 saga, bawang putih satu siung, rasuk angin dan jintan putih
masing-masing 3, kemukus 7, sêprantu satu dibakar, lempuyang 3 iris, daun
cukilan 3 lembar, daun bunga sepatu merah 3 lembar. Di-pipis dengan air. Semua
tadi dijadikan satu takaran jamu, diminum pada waktu pagi.
Nomor 1012 Jamu kocokan untuk orang hamil tua.
Pucuk cabai jawa 3, lempuyang 3 iris, kuncup waru 3 tangkai, temu lawak 3 iris,
cikalan kelapa 3 iris dibakar, kemudian di-pipis dicampur minyak kelapa baru
satu sendok teh lalu diminum.
Nomor 1013 Jamu orang hamil yang sudah 8 bulan supaya anak tidak kena
sawan dan sakit yang lainnya dan meningkatkan kekuatan.
Setiap pagi diminumi gula merah dengan asam yang cukup asam. Jika sudah 9
bulan minum kastroli satu sendok makan dengan arak atau wedang. Diminum
setiap 14 hari sekali setiap hari lebih baik diminumi air Belanda supaya anak
menjadi gemuk, mulai hamil muda sampai tua setiap pagi diberi minum puwan
mentah satu gelas. Orang hamil tadi tidak boleh makan yang panas minum
minuman keras.
Nomor 1014 (jamu) yang lain (untuk) orang hamil.
Belilah kelapa wawaran satu dhuwit, lempuyang 2 ruas jari masing-masing
diparut, lalu dicampur, diperas jadi satu. Cabai jawa 3 dijadikan serbuk, gula aren,
separuh kemiri, minyak kelapa satu sendok teh, kemudian diperas. Semua
disaring lalu diminum.
Nomor 1015 Jamu orang hamil 9 bulan.
Sintok 5 saga, mêsoyi dan jintan hitam masing-masing 10 saga, kemukus 7,
ketumbar, mungsi masing-masing 10 saga, trawas 3 lembar, sêprantu satu
dibakar, podhi, sari, murmak masing-masing 5 saga, cabai jawa 3, daging 3 saga,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
236
kêdhawung 3, manis jangan panjangnya satu jari, dringo, bêngle, kunyit, temu
lawak, kencur masing-masing 3 iris, bawang merah satu, bawang putih satu siung,
kepala udang galah satu dibakar, sarang tikus 10 saga, kemudian di-pipis dengan
air, disaring lalu diminumkan.
Nomor 1016 Jamu orang hamil 9 bulan.
Daun bidara ambillah yang tengah satu genggam, jintan putih satu jumput, kayu
manis satu ruas jari, bawang merah satu dibakar, rasuk angin 3 saga. Bumbu-
bumbu di-dhêplok dahulu lalu daun bidara dicampur di-dhêplok kemudian
diperas, buihnya dibuang lalu diminum. Atau orang hamil 8 bulan dan sudah 9
bulan lebih baik diberi obat urus-urus.
Nomor 1017 Jamu orang hamil perutnya tidak bergerak, orang Jawa
menyebutnya membatu dan mengeras.
Daun semangka 3 lembar, daun rahu 3 lembar, bawang merah satu dibakar, adas
4, pulasari satu ruas jari, temu putih mentah (dan) matang 3 iris, dringo besarnya
satu kacang, dringo mentah (dan) matang 3 iris, lalu di-pipis dengan air serta
garam, diperas, airnya diminum. Ampasnya di-borèh-kan pada perut sampai
merata.
Nomor 1018 Jamu santun warni.
Rebung kelor 3 tangkai, adas sasomah, bawang merah satu. Diperas sampai lumat
dengan gula aren satu buah, lalu diminum.
Nomor 1019 (jamu) yang lain untuk (sakit) perut terasa keras.
Daun lembayung 3 tangkai, adas sasomah, pulasari 3 saga. Di-pipis sampai lumat
lalu diberi gula aren 3 buah, kemudian diminum.
Nomor 1020 Jamu orang setelah melahirkan diminum setiap pagi.
Bawang putih satu, jong rahab 10 saga, pace satu. Di-dhêplok diambil airnya.
Minum (selama) dua pagi saja lalu terlihat luntur kotorannya.
Nomor 1021 Jamu supaya air susu enak serta enak badan ibunya.
Lengkuas 3 iris, bawang putih 3 siung, jintan hitam 10 saga, jintan putih 5 saga,
kemukus 7 iji, mêsoyi 5 saga, moster, adas masing-masing 4 saga, pulasari 6
saga, kayu manis 3 saga, mungsi 5 saga, kêdhawung 3 dibakar, kencur 3 iris, jong
rahab 10 saga. Di-pipis dengan air, satu takaran jamu saja dicampurana asam satu
biji, garam satu jumput.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
237
Nomor 1022 Jamu supaya anak tidak kena sawan.
Manis jangan panjangnya satu jari, kencur 3 iris, bawang merah 3, masing-masing
dibakar, bêngle 3 iris, secang 3 saga. Direbus dengan air, diminumkan diulang 2
atau 3 kali dan di-tapêl-kan.
Nomor 1023 (jamu) yang lain agar anak tidak kena sawan.
Jintan hitam 15 saga, adas 5 saga, kencur satu, mêsoyi 10 saga, sintok 8 saga,
sêprantu 3 dibakar, rasuk angin 5 saga, manis jangan panjangnya satu jari
dibakar, kayu manis 15 saga, lengkuas 7 iris, bawang putih satu bungkul, dringo
panjangnya satu jari, (diberi) air daun belimbing sayur satu genggam, daun
pegagan 3 tangkai, cabai jawa satu, kunyit, bêngle, temu lawak masing-masing 3
iris, asam kawak (besarnya) satu ibu jari, garam 3 wuku. Semua dedaunan di-
dhêplok (lalu) diperas, airnya dicampur dengan serbuk jamu, di-pipis lagi lalu
diminumkan sampai 15 pagi.
Nomor 1024 Jamu sadhêgan untuk orang setelah melahirkan, diminum
sampai 6 hari.
Adas satu jumput, pulasari panjangnya satu jari, jintan hitam satu saga, jintan
putih 5 saga, ketumbar 10 saga, kêdhawung 5 dibakar, kayu manis panjangnya
dua ruas jari, manis jangan dua ruas jari, rasuk angin dan biji sawi masing-masing
7, mungsi 5 saga, kemukus 7, trawas 3 lembar, cabai jawa 3, jong rahab 10 saga,
daun pandêrman 7 lembar, daun belimbing sayur 2, cabang sirih 7 lembar, daun
dêrês atau urang-aring masing-masing 5 tangkai, daun nanas muda satu lembar,
daun dêkèng wulung satu cabang, lampes 3 tangkai, sembukan 7 lembar, daun
saga satu genggam, uyuh-uyuhan 3 lembar, daun singka 3 lembar, srigading 7
lembar, temu lawak, bêngle, kencur, kunyit masing-masing 7 iris, lempuyang,
lengkuas masing-masing 7 iris, bawang putih 7 siung. Semua dikeringkan dahulu
kemudian di-pipis lagi sampai lumat. Ditambah asam sêtèng, garam satu dhuwit,
lalu direbus ing kriyuk. Aturan sekali minum hanya satu cangkir, ditambah
perasan mengkudu di-dhêplok, kemudian diminum pada waktu pagi jika sudah
mengeluarkan darah banyak, tidak minum lagi. Jika sudah memakai jamu
sadhêgan lalu pakailah parêm mêntah disebut jamu colong.
Nomor 1025 Jamu orang melahirkan yang akan lahir (bayinya).
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
238
Setelah minum jamu tuju laos lalu minum air endapan abu 3 jumput, asam kawak
(besarnya) satu kemiri, gula aren (besarnya) satu kemiri dilumatkan sarang dengan
air jawi, lalu disaring. Diminum sampai 2 hari, bisa melancarkan darah.
Nomor 1026 Parêm orang setelah melahirkan.
Udhon satu jumput, garam satu jumput, asam satu biji, kencur 3 iris, manis jangan
panjangnya satu jari, jong rahab 5 saga, bawang putih 3 siung, dipakai sampai 3
hari.
Nomor 1027 Tapêl orang setelah melahirkan.
Abu satu jumput, jong rahab 5 saga, gelam satu jumput, jintan hitam 3 jumput,
daun pepaya grandhèl satu lembar, asam kawak (besarnya) satu kemiri dibakar,
garam satu jumput, di-pipis, (diberi) air cuka. Jika akan memakai dihangatkan
hangat-hangat. Lamanya sampai 10 hari.
Nomor 1028 (jamu) yang lain (untuk) orang setelah melahirkan.
Jong rahab dan jintan hitam masing-masing 2 jumput, gelam 2 jumput, lengkuas
(besarnya) satu kemiri, asam (besarnya) satu kemiri, garam satu jumput, (diberi)
air cuka. Jika akan memakai dihangatkan hangat-hangat lamanya (memakai) jamu
3 hari.
Nomor 1029 (jamu) yang lain (untuk) orang setelah melahirkan.
Daun jeruk nipis dengan bunganya masing-masing 7 buah, buah yang masih kecil
(jeruk nipis) satu, kulit kayu (jeruk nipis) 3 jari panjangnya, jong rahab 3 jumput,
jintan hitam 3 jumput, gelam satu jumput, lengkuas (besarnya) satu kemiri, asam
(besarnya) satu kemiri, garam satu jumput, (diberi) air cuka. Setiap akan memakai
dihangatkan hangat-hangat. Dipakai sampai 5 hari.
Nomor 1030 (jamu) yang lain (untuk) orang setelah melahirkan.
Bêngle 3 iris, jong rahab dan jintan hitam masing-masing satu jumput, gelam satu
jumput (diberi) air cuka, setiap akan memakai dihangatkan hangat-hangat.
Nomor 1031 Parêm nèm untuk orang melahirkan dua hari sampai terlepas
(pusar bayinya).
Manis jangan panjangnya satu jari, empu kunyit 3 iris, kencur 3, bawang merah 3
masing-masing dibakar, beras satu jumput dipanggang sangan, jadi semua
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
239
dimatangkan lalu di-pipis dengan air dicampur garam satu jumput disaring,
diminumkan setiap pagi sampai tali pusar (bayinya) terlepas.
Nomor 1032 Jamu orang jika setelah melahirkan terasa haus.
Daun bunga lawang dan bunga sarikuning 5 saga, direbus dan di-pipis sampai
lumat lalu diminum dengan wedang.
Nomor 1033 Jamu untuk orang akan melahirkan supaya cepat lair, harus
diberi minum dari ponjèn dan bothèkan. Jika ada yang habis, dilengkapi
sedikit-sedikit.
Majakan 3, manis jangan, mêsoyi panjangnya masing-masing satu jari, sêprantu
satu dibakar, ketumbar 10 saga, merica 10 saga, ganthi, pucuk, jintan hitam
masing-masing 10 saga, pala satu, kayu manis panjangnya satu jari, jaha kêling,
jaha lawe masing-masing satu, sunthi, kencur masing-masing satu, bawang merah
13, bawang putih satu, kunyit panjangnya satu jari, umbi tegari (panjangnya) satu
jari, kayu anyang 3, cabai jawa sulah 5 saga, kemukus, mungsi, pandêki, murmak,
daging, podhi, sari masing-masing 10 saga, getah pilang 7, rasuk angin, adas,
gintongan, kulit kayu pule, secang, bidara putih, cendana jênggi, cendana jawa,
garu/gaharu ramês yang dikerik, rasamala yang dikerik, cengkeh, biji sawi, wijen,
gelam, jong rahab masing-masing 10 saga, isi mundu 3, dringo satu jari, bunga
lawang sepasang, jadam mustakim, bunga pala, unêm, dibakar masing-masing 10
saga, kayu rapat 3, kulit ketam betina jantan 10 saga, kulit umnus 3, kulit kepiting
satu, kulit ketam betina betina separuh, kulit po panjangnya 4 jari, tempurung
bulus panjangnya satu jari, lungsungan ular sawah 2 ½ potongan, temu lawak satu
empu, temu giring, temu poh, temu hitam, temu tis, temu badhur, bêngle,
lempuyang semua masing-masing satu empu. Isi dari bothèkan serta ponjèn
ditambah lengkuas (sebesar) kepala ayam. Jika akan memakai jamu ambillah
secukupnya saja, diberi asam (besarnya) satu kemiri, garam 3 wuku.
Nomor 1034 Jamu orang melahirkan jika mayonên.
Endapan abu, lidi ijuk aren panjangnya satu jari persegi. Jika sudah mengendap
di-limbang, diambil yang bening lalu diberi bakaran asam hitam (besarnya) satu
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
240
kemiri dan garam dipanggang sangan, dicampur cuka aren 3 sendok kaca, lalu
diminum sampai sembuh.
Nomor 1035 Bobok (untuk) orang melahirkan setelah 40 hari.
Serbuk banon satangsul timbangan emas, rasamala sareyal, pala 9 saga, kayu
cengkeh sareyal, bunga pala satangsul, air mawar 30 dhuwit, di-pipis kemudian
di-ukup. Pemakaian bobok tadi sampai 40 hari.
Nomor 1036 Jamu (untuk) orang melahirkan setelah 40 hari.
Delima putih yang masih kecil diiris sedikit dibuang bijinya, diisi bumbu seperti
di bawah ini:
Majamuju/jemuju 3 saga, kêrsani atau alim masing-masing 2 saga, jaha kêling,
sukun 2 iji dibakar, jênitri satu, jung pandan separuh, sarikuning 2 saga, bunga
lawang sepasang, cengkeh sepasang, merica putih, kemukus masing-masing 2,
jintan hitam 2 saga, jintan putih satu saga, pala betina 2 saga, kunci pêpêt
sepasang, kunci kuning 3 iris, mêsoyi 2 saga, kayu rapat panjangnya satu ruas jari,
manis jangan satu ruas jari dibakar. Semua bumbu dijadikan satu, serbuknya
diisikan ke dalam delima lalu ditutup lagi. Irisan dibalut benang kemudian
dikukus. Jika sudah matang lalu di-pipis lagi sampai lumat dengan daun gondang
kasih 3 tangkai, lempuyang 3 iris, daun ilèr 2 lembar untuk mengairi jamu tadi
lalu di-seka bakaran wingka dengan air jeruk nipis serta garam 3 wuku. Setiap
minum jamu tersebut dengan menyangga payudara diangkat ke atas supaya
jamunya tidak masuk ke payudara.
Nomor 1037 (jamu) yang lain (untuk) orang melahirkan setelah 40 hari.
Mungsi 4 saga, cabai jawa separuh, jintan hitam 5 saga, mêsoyi satu ruas jari,
kemukus 7, cengkeh 7, kêdhawung 3 dibakar, bunga lawang 2 dibakar, jênitri
besar dan kecil 2, manis jangan besarnya satu jari dibakar, (diberi) air perasan
jeruk nipis. Dengan daun beluntas 3 tangkai, daun ilèr 3 lembar, kunyit 3 iris,
diberi wedang sedikit, lalu di-dhêplok agar jamu tadi lumat (diberi) air (diberi)
jeruk nipis lagi serta garam 3 wuku, kemudian diminum.
Nomor 1038 Jamu orang melahirkan setelah 40 hari.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
241
Ambillah merica sulah 7, podhi 5 saga, trawas satu lembar, pulasari 5 saga,
kêdhawung 3 buah, majakan 3 buah, jaha kêling 2, cabai jawa satu dibakar,
sêprantu satu dibakar, mêsoyi 5 saga, pucuk 2 saga, pala 3 saga, manis jangan 10
saga, kayu anyang 3 saga, sidawayah 5 saga, jong rahab 10 saga, kemukus 7,
bunga apèn 5 saga, bêbuing 10 saga, ketumbar 2 saga, adas 3 saga, jintan hitam 5
saga, kemudian di-pipis ambillah satu takaran jamu dicampur perasan jeruk nipis
atau air jawi serta garam 3 wuku, lalu diminumkan.
Nomor 1039 Jamu yang lain (untuk) orang melahirkan setelah 40 hari.
Jaha lawe 3, sari 7 saga, sidawayah 7 saga, mêsoyi panjangnya satu jari, jintan
hitam 10 saga, cengkeh 7, merica 7 pasang, ganthi 4 saga, pucuk 3 saga, sarinaga
10 saga, jênitri 3, manis jangan panjangnya satu jari, kapulaga 10 saga, bunga
kesumba 7 saga, kemukus 7, bunga pilang satu, sarikuning 5 saga, jika akan
minum ditambah kunyit 3 empu, kunci 3 dibakar, lalu di-dhêplok diambil airnya
saja. Racikan tersebut ditimbang kira-kira cukup dengan air (hasil) jamu yang di-
dhêplok tadi, untuk satu takaran jamu.
Nomor 1040 Jamu yang lain (untuk) orang melahirkan setelah 40 hari.
Mungsi 4 saga, jintan hitam 5 saga, cabai jawa 3, mêsoyi 4 saga, kemukus 5,
cengkeh satu, kêdhawung 3, pala separuh, podhi 5 saga, sari 10 saga, murmak 5
saga, daging 4 saga, sêprantu satu dibakar, trawas 3 lembar, adas 2 saga, pulasari
5 saga, jaha kêling satu, bunga lawe 5, jênitri 3, manis jangan panjangnya satu
jari, yang dipakai (diberi) air dari daun beluntas 3 tangkai, daun ilèr 3 lembar,
kunyit 3 iris. Racikan jamu di-pipis. Daunnya di-dhêplok dengan wedang,
kemudian diperas, minumnya ditambah perasan jeruk satu, garam 3 wuku.
Nomor 1041 Jamu membersihkan indung telur jika bisa kemudian hamil.
Akar pandan duri, dengan akar pudhak asta, santan kelapa hijau separuh (dari satu
buah), adas 2 iji, pulasari 5 saga, bawang merah satu, kayu manis 5 saga, gula
aren besarnya satu kepala ayam, asam satu biji, perasan air jeruk 3, rebung
glonggong satu direbus, lalu diminumkan.
Nomor 1042 Jamu orang muntah darah.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
242
Akar pisang kluthuk, akar kara putih masing-masing satu genggam, bawang
merah, lalu di-dhêplok, diminumkan setiap pagi.
Nomor 1043 (jamu) yang lain (untuk) orang muntah darah.
Daun waru muda, daun bayam tanah, daun lathi masing-masing 3 tangkai, di-pipis
sampai lumat, diminum waktu pagi.
Nomor 1044 Jamu orang sakit cika, yaitu BAB tidak berhenti-berhenti.
Arang jati satu jari, karkêlak mungkin (disebut) kotoran marmot 3, agêl satu jari,
sapu ijuk juga satu jari, kropak dengan tutup saji 10 jari, uang slaka sakêthip,
gobog satu, mungsi, ketumbar masing-masing 5 saga, trawas 3 lembar, jintan
hitam 5 saga, jintan putih 4 saga, mêsoyi panjangnya satu jari, rasuk angin 3
saga, kêdhawung 3 dibakar, botor/kecipir 7, biji nangka blonyong satu, jahe,
kunci, lempuyang masing-masing 3 iris, klêmbak 5 saga, pucuk 3 saga, direbus
dengan air ½ siwur, lalu diminum seperti minum wedang.
Nomor 1045 Jamu orang sakit sambang gejalanya jika haid terus-menerus,
disebut sakit sambang di dalam perut. Di bawah ini jamunya:
Daun gondang kasih, daun selasih, daun ilèr masing-masing 3 tangkai, daun
lampes dan sembukan masing-masing 7 lembar, daun legundi, beluntas, dan daun
cabai masing-masing 3 tangkai, podhi, sari, adas masing-masing 5 saga, pulasari
panjangnya satu jari, murmak, daging masing-masing 5 saga, ampo 3 saga, umbi
pisang saba satu genggam tangan, lempuyang, kunci mentah (dan) matang, dan
temu lawak masing-masing 3 iris, kêdhawung 3 dibakar, bawang putih satu siung,
rebung alang-alang 3, rebung glonggong satu, asam lami satu lerak, garam 3
wuku, mungsi 4 saga. Umbi pisang dan rebung glonggong tadi diambil airnya,
racikan jamu semua di-pipis lalu diberi air dhêplok-an tadi, jika kurang ditambah
wedang lalu diminum.
Nomor 1046 (jamu) yang lain (untuk) sakit sambang.
Nasi besarnya satu lerak, gula merah satu biji, cabai merah satu, agêl satu, ijuk
satu jari persegi, ampo 3, suwêng, kunci, kencur, lempuyang masing-masing 3 iris,
pucuk dan ganthi masing-masing 3 saga, mêsoyi satu jari, mungsi 5 saga, kayu
ulêt satu dibakar, ketumbar 5 saga, trawas 3 lembar, temu giring, temu lawak,
lengkuas masing-masing 3 iris, kemenyan madu 5 saga, wuluh 3 diambil abunya,
asam lami satu biji, garam satu jumput digoreng sampai kering, di-pipis sampai
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
243
lumat lalu diberi air dari rebusan rebung bonggol, kropak gula jawi tadi lalu
diminum.
Nomor 1047 Jamu orang tua sakit pathèk tidak bisa berjalan (agar) tidak
keluar pathèk-nya lagi.
Temu hitam diparut diambil airnya, disaring lalu diberi garam 3 wuku. Setiap pagi
pakaliah jamu seperti ini.
Nomor 1048 Jamu orang sakit lêstrung.
Cendana jênggi 5 saga, kayu tai 4 saga, bidara laut 5 saga, secang 3 saga, jamur
impês 5 saga, kayu timur satu ruas jari, kayu anyang 3 jari dibakar, adas 2 saga,
pulasari 2 ruas jari, kayu manis satu ruas jari, di-pipis dengan wedang, diberi
garam 3 wuku, asam satu biji, disaring kemudian diminumkan selang dua hari
sekali lalu selang 3 hari.
Nomor 1049 Jamu sakit dhêngên.
Tulang ayam yang mati di sarangnya satu ruas jari, tulang angsa yang mati di
sarangnya 2 ruas jari, adas satu jumput, pulasari panjangnya satu jari, bawang
merah 3. Di-pipis sampai lumat serta dengan air dan garam satu jumput. Jika di
badan sudah merasa baikan, minum sampai sembuh.
Nomor 1050 (jamu) yang lain (untuk sakit) dhêngên.
Akar kelor yang kecil panjangnya 3 jari, akar kedondong panjangnya satu kilan,
adas 3 pasang, pulasari panjangnya satu jari, dringo satu ruas jari, bawang putih 3
siung, lalu direbus diminum setiap hari.
Nomor 1051 Pantangan makanan sakit dhêngên.
Udang, bandeng, telur, semua ikan kang dengan patil, trasi, semua tidak boleh.
Yang boleh dimakan ikan belanak serta jika ikan banawi, wader/badar yang sirip
putih.
Nomor 1052 (jamu) yang lain (untuk sakit) lêstrung yang dipakai untuk
membasahi kepala.
Bawang merah 7, daun traseyan satu genggam, adas 2 pasang, pulasari 2 ruas jari.
Di-pipis dengan air, dipakai ngopyok-opyok kepala setiap pagi.
Nomor 1053 Jamu tenggorokan serak dan sesak nafas.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
244
Cabai jawa, kemukus, ketumbar masing-masing satu, trawas satu lembar, kencur,
bawang putih jantan masing-masing satu, garam satu jumput, (diberi) air cuka
dengan air jawi. Di-pipis diminumkan pada waktu pagi.
Nomor 1054 (jamu) yang lain (untuk) serak serta sesak nafas.
Cabai jawa, kemukus, ketumbar masing-masing satu, garam satu jumput, (diberi)
air cuka dicampur air murni. Di-pipis lalu diminum pada waktu pagi.
Nomor 1055 (jamu) yang lain (untuk) serak serta sesak (nafas).
Dringo satu iris, garam satu wuku, F(bawang putih 1, beras satu jumput, kencur
1). Dikunyah saja, ampasnya digosokkan pada pusar.
Nomor 1056 (jamu) yang lain (untuk) serak serta sesak (nafas).
Sirih yang ruasnya bertemu 3 lembar, merica putih 7, garam satu wuku. Dikunyah
sendiri, ditelan, ampasnya digosokkan pada pusar.
Nomor 1057 Jamu bumbu munggul untuk mengeluarkan kekuatan.
Ketumbar satu jumput, merica putih 7, jintan putih satu jumput, kencur 3 iris,
jeruk purut satu iris, manis jangan satu ruas jari, bawang putih satu siung,
lengkuas satu iris, kemiri satu dibakar. Untuk isinya, beras satu jumput, pala
sedikit, kêdhawung 2 dibakar, garam satu jumput, mêsoyi satu ruas jari, kunyit 2
ruas jari dibakar, cengkeh 3, lalu di-pipis, (diberi) air cuka. Jika akan minum di-
seka krèwèng, dibakar sampai jadi latu.
Nomor 1058 Jamu untup-untup wanita yang sudah melahirkan.
Ketumbar 10 saga, trawas 3 lembar, mêsoyi 10 saga, sintok 5 saga, sêprantu satu
dibakar, cabai jawa satu, kemukus 7, kêdhawung 3, rasuk angin 4 saga, jênitri 3,
sari 5 saga, temu, kunci, kunyit, bêngle, temu lawak masing-masing 3 iris. Di-
pipis lalu disaring kemudian diminum.
Nomor 1059 Jamu yang diminum jika ulu hati terasa sakit.
Manis jangan satu jari dibakar, ketumbar 5 saga, kencur 3 iris dibakar, bawang
merah 3 masing-masing dibakar, secang 6 saga, pala satu biji, beras 5 jumput,
gula merah satu lirang dibagi dua, garam 3 wuku. Direbus, disaring diminum
sampai sembuh.
Nomor 1060 Jamu ulu hati sakit.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
245
Garu/gaharu ramês 5 saga, kesumba, kasturi masing-masing 5 saga, sarikuning 6
saga, murmak 3 saga, daging 4 saga, jêbug 3 iris, pala jantan satu, daun kemuning
3 tangkai, secang 5 saga. Di-pipis dengan air lalu diminum.
Nomor 1061 Jamu perut (terasa) tidak enak.
Jintan hitam 7 saga, ujung cabai jawa 3 dibakar, kemukus 7, ketumbar 5 saga,
trawas 2 lembar, cengkeh 7, podhi, sari masing-masing 5 saga, murmak, daging,
gelam masing-masing 3 saga, arang dari bambu wuluh 3 pringkil, daun selasih
dan daun kasih masing-masing 3 tangkai, ilèr 3 tangkai, empu kunyit 3 iris di-
bênêm, asam kawak satu biji dibakar, garam lama 3 wuku. Semua di-pipis
ditambah kunci, kunyit 5 iris, kêdhawung 3 dibakar. Jamu tersebut disebut jamu
sorog kothong. Diminum dengan air wedang pada waktu pagi. Setiap akan minum
di-seka dahulu dengan wingka dibakar sampai jadi latu lalu diminum.
Nomor 1062 Jamu parêm taun untuk orang melahirkan setelah 40 hari.
Jintan hitam, jintan putih masing-masing 10 saga, cabai jawa 7, kemukus, mêsoyi,
sidawayah, dan sintok masing-masing 10 saga, sêprantu 3 dibakar, cabai jawa
sulah 10 saga, pala ¼ , bawang putih satu siung, manis jangan panjangnya satu
jari dibakar, bunga apèn 3 saga, murmak, daging masing-masing satu saga. Di-
pipis sampai lumat dengan asam satu biji, garam 3 wuku, waron, ketumbar
masing-masing 10 saga, trawas 2 lembar, mungsi 10 saga, majamuju/jemuju,
podhi, pulasari masing-masing 10 saga, adas tua 5 saga, adas bintang disebut
pikak 5 saga, daun sari wulan 5 saga, tawas dan getah pilang masing-masing 5
saga, merica hitam, merica sulah, biji sawi masing-masing 10 saga, wos ketan
hitam 10 saga, ganthi 3 saga, jaha kêling, jaha lawe masing-masing 3 iji, teki 7,
kencur 3 iris, kunci pêpêt 5, rasuk angin 5 saga, sunthi 3 iris, pucuk 7 saga,
secang 4 saga, bidara laut 6 saga, kayu tinja 5 saga, cendana 7 saga, jamur brama
dan cangkok masing-masing 5 saga, jung pandan 3, kemenyan madu 3 saga, kulit
ikan gemi 5 saga, jênitri 3 iji, manis jangan 10 saga, kayu manis 3 saga, kara
jantan satu, daun mandhakaki 2 lembar, kêdhawung 3, cabai jawa wungkuk 7,
asam kawak (besarnya) satu ibu jari, garam 7 wuku, kapulaga 5 saga, rebung
wurung satu, rebung yêktos 5 saga, temu hitam 3 iris, yang putih 3 iris, temu
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
246
lawak, temu giring, bêngle, lempuyang pahit masing-masing 3 iris. Semua di-
dhêplok sampai lumat dijemur sampai kering dijadikan serbuk. Jika akan memakai
jamu ambillah kira-kira satu takaran jamu, di-pipis sampai lumat dengan air yang
encer, serta (diberi) perasan jeruk nipis, jika tidak ada jeruk nipis, diganti dengan
asam (besarnya) satu kemiri, lalu diminum.
Nomor 1063 Jamu parêm taun jika perut terasa mulas.
Adas 5 saga, pulasari, jong rahab masing-masing 5 saga, kayu anyang 3, gelam 5
saga, klabêt 5 saga, ketumbar 10 saga, mungsi 5 saga, kemukus 7, jênitri 3, jaha
kêling, jaha lawe masing-masing 2 buah, jintan hitam 5 saga, mêsoyi, sintok
masing-masing 10 saga, sêprantu satu dibakar, biji sawi, murmak, daging, kayu
manis masing-masing 5 saga, pala ½, cengkeh, sidawayah 5 saga, podhi 7, sari 6,
secang 5 saga, manis jangan panjangnya satu jari, trawas 3 lembar, kunyit,
kencur, temu lawak, bêngle masing-masing 3 iris, bawang merah 2, daun selasih,
daun gondang kasih masing-masing 3 tangkai. Semua daun digoreng sampai
kering, lalu di-dhêplok sampai jadi serbuk. Jika akan memakai jamu, ambillah
satu takaran jamu dikira-kira secukupnya, di-pipis dengan air asam lami satu biji
serta garam 3 wuku, lalu diminum pada waktu pagi.
Nomor 1064 Jamu parêm taun untuk orang setelah melahirkan.
Lengkuas 3 iris, bawang putih 3 siung, jintan hitam, jintan putih masing-masing 5
saga, kemukus 7, mêsoyi satu jari, moster 5 saga, kayu manis 5 saga, kêdhawung
3 dibakar, jong rahab 10 saga, kencur 3 iris. Di-pipis lalu diminum diulangi
sampai 2 kali saja lalu berganti jamu bawang merah 3 dibakar, kencur 3 iris,
manis jangan panjangnya satu jari masing-masing dibakar, secang 5 saga, jong
rahab 10 saga, lalu diminum dan untuk (digosokkan pada) perut.
Nomor 1065 Jamu parêm mêntah untuk orang setelah melahirkan setelah
terlepas pusarnya.
Manis jangan panjangnya satu jari dibakar, kayu manis panjangnya satu jari, adas
satu jumput, pulasari dua ruas jari, jong rahab 3 jumput, secang 3 saga, kencur 3
iris, bawang merah satu dibakar, bawang putih 3 siung. Di-pipis sampai lumat,
(diberi) air daun asam satu genggam, gardha munggu dengan daun belimbing
sayur, daun nanas satu. Diiris lalu di-dhêplok diambil airnya diberi garam satu
jumput. Jamu tadi harus diminum selama 3 hari.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
247
Nomor 1066 Jamu sriawan jika bayi sudah umur 3 atau 4 bulan jika
disuapi lalu muntah, jika disusui gumoh, dan kurang enak (badannya).
Kemukus serta jintan hitam masing-masing 7 saga, jong rahab 10 saga, manis
jangan panjangnya satu jari, bêngle, kunyit, temu lawak masing-masing 3 iris,
bawang merah 2 dibakar. Di-pipis, (diberi) air daun selasih, daun kasih, rumput
kapalan, garam 3 wuku, kemudian di-dhêplok diperas diambil airnya, dicampur
dengan jamu racikan tadi.
Nomor 1067 Jamu parêm untuk orang setelah melahirkan 15 hari.
Manis jangan panjangnya satu jari, kayu manis, adas, pulasari masing-masing 5
saga, jong rahab dan secang masing-masing 10 saga, kencur 3 iris, bawang merah
3 dibakar, bawang putih satu siung. Setiap akan minum ditambah daun asam satu
genggam. Di-gêcak lalu dedaunan di-pipis dengan air dan garam 3 wuku.
Nomor 1068 Jamu parêm mêntah yang lain untuk (untuk) orang
melahirkan setelah 15 hari.
Jintan hitam 5 saga, kemukus 7, jong rahab 7 saga, gelam 7, kayu secang 5 saga,
kayu anyang 3 dibakar, rasuk angin 5 saga, grêgês otot 54 saga, manis jangan
panjangnya satu jari, adas satu saga, mungsi 3 saga, gralah kayu sêmpal wolok
dan bunga kesumba masing-masing 5 saga, kencur, temu lawak, kunyit masing-
masing 3 iris, bawang merah satu, dringo 3 iris, asam kawak (besarnya) satu
kemiri dibakar, cengkeh 3, lempuyang 3 iris. Direbus, airnya diminum dengan
garam satu jumput.
Nomor 1069 Jamu parêm taun untuk yang menyusui anak.
Kemukus 7, jintan hitam, sari, ketumbar, masing-masing 10 saga, mungsi 9 saga,
adas, pala masing-masing 3 saga, jong rahab 10 saga, cangkok 7, sêprantu satu
dibakar, bunga teratai baru 10 saga, moster 7 saga, podhi 5 saga, cabai jawa satu,
kêdhawung 3, jamur brama 5 saga, kayu anyang 3, manis jangan panjangnya satu
jari, kayu manis 5 saga, kayu secang 7 saga, kayu ulêt 3 saga, klêmbak 5 saga,
bunga lawang, bunga kesumba masing-masing 7 iji, mêsoyi 10 saga, daun
meniran 2 tangkai, daun ilèr 3 lembar, daun lampes dan sembukan masing-masing
3 lembar. Di-pipis dengan asam satu biji dan garam.
Nomor 1070 Jamu untuk orang menyusui anak akan umur 3 dan 4 bulan
harus memakai jamu parêm taun.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
248
Gelam dan jong rahab masing-masing 10 saga, jintan hitam 15 saga, kemukus 7,
sari 10 saga, moster 7 saga, cengkeh 7, sêprantu satu dibakar, kêdhawung 3
dibakar, ketumbar 10 saga, jaha lawe 2, cabai jawa 3, kayu secang 7 saga, rasuk
angin, kayu manis masing-masing 5 saga, manis jangan panjangnya satu jari,
kencur, temu lawak, bêngle, kunyit masing-masing 3 iris, murmak, daging
masing-masing 5 saga, bunga apèn 10 saga, sintok, mêsoyi masing-masing 15
saga, daun meniran 3 tangkai, daun ilèr, daun lampes, sembukan masing-masing 3
lembar, daun satu genggam, gondang kasih 3 tangkai, selasih 3 lembar, daun
pegagan 7 lembar, daun kelapa 3 tangkai, daun nangka satu lembar, daun jambu
biji 3 tangkai. Racikan tadi di-dhêplok, dikeringkan dijadikan serbuk. Jika akan
memkakai jamu, ambil secukupnya untuk takaran sekali. Di-pipis sampai lumat
dicampur perasan dedaunan dan temu-temu. Setiap akan minum ambil daunan dan
temu-temu baru lalu di-dhêplok.
Nomor 1071 Jamu parêm mêntah untuk orang setelah melahirkan.
Kayu manis jangan panjangnya satu jari, kayu manis 4 saga, adas 2 saga, pulasari
5 saga, jong rahab 10 saga, secang 7 saga, kencur 3 iris, bawang merah satu,
bawang putih satu siung. Di-pipis sampai lumat, (diberi) air perasan daun asam
satu genggam, gardha munggu, daun belimbing sayur 3 tangkai, daun nanas
panjangnya 3 jari. Racikan tadi di-pipis, daunnya di-dhêplok, diambil airnya serta
diberi garam 3 wuku, dijadikan satu. Aturan minum jamu tadi sampai 3 hari
lamanya.
Nomor 1072 Jamu parêm untuk orang melahirkan setelah 3 atau 4 bulan
lamanya.
Kemukus 5, jintan hitam 5 saga, jong rahab 7 saga, kayu manis jangan
panjangnya satu jari, bêngle, kunyit, temu lawak masing-masing 3 iris, bawang
merah 3, (diberi) air gondang kasih 3 tangkai, sulasih hitam 3 tangkai, rumput
jarem satu genggam (rumput grining). Di-dhêplok, diambil airnya. Racikan
dedaunan di-pipis, dicampur dengan air dedaunan tadi lalu diminum ditambah
garam 3 wuku, asam besarnya satu kemiri.
Nomor 1073 Jamu parêm taun untuk (orang yang) baru melahirkan untuk
diminum sehari-hari.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
249
Ketumbar 5 saga, mungsi 10 saga, trawas 3 lembar, kunyit satu empu, apu
(besarnya) satu kacang, adas satu saga, pulasari panjangnya satu jari, podhi 5
saga, sari 10 saga, murmak 5 saga, daging 5 saga, jintan hitam 10 saga, manis
jangan panjangnya satu jari dibakar, jong rahab 13 saga, sidawayah 5 saga,
kêningar dan kayu manis panjangnya satu jari, bunga kesumba 10 saga, bawang
merah satu, kencur 3 iris, cabai jawa satu, kemukus 7, kapulaga 10 saga, biji sawi
10 saga, inggu (besarnya) satu kacang, kêdhawung 3 dibakar, dringo, bêngle,
lengkuas masing-masing 3 iris, bawang putih 3 siung, lempuyang, jahe masing-
masing 3 iris. Semua di-pipis sampai lumat, dicampur asam satu biji, garam satu
jumput, dan dengan air wedang kemudian disaring lalu diminum.
Nomor 1074 Jamu pengantin.
Akar mengkudu, akar sembung panjangnya masing-masing satu jari, daun pacar
jawa, daun kemuning masing-masing satu genggam, ketumbar 10 saga, trawas 3
lembar, mungsi 5 saga, empu kunyit, temu giring masing-masing 3 iris, ambar
mentah 5 saga, cengkeh 7, pala 3 saga, kayu garu/gaharu 10 saga, klêmbak 4
saga, pucuk 3 saga. Semua diambil kira-kira satu takaran jamu saja. Di-pipis
dengan air mawar, jika tidak ada air mawar ditambah temu giring 3 iris, daun
lengkuas satu genggam masing-masing di-dhêplok. Diperas diminum. Diminum
kira-kira sekali dan untuk setiap hari Senin atau hari Kamis.
Nomor 1075 Jamu bengkak pada perut untuk wanita.
Temu, kunci masing-masing 3 iji, cengkeh 7, kencur 3 iris, mêsoyi 5 saga, ganthi,
pucuk masing-masing 3 saga, unêm 3 dibakar, pulasari panjangnya satu jari, jintan
5 saga, pala separuh, trawas 3 lembar, secang, ketumbar masing-masing 5 saga,
kemudian di-pipis dengan asam besarnya satu lerak, garam 3 wuku, kemudian
disaring diminum.
Nomor 1076 Jamu anak (sakit) cacingan yang sudah berumur 5 atau 7
tahun.
Mengkudu yang masih kecil 3 diiris tipis dicampur dengan daunnya yang muda 3
lembar, daun lampes dan sembukan masing-masing 3 lembar, bawang merah satu,
kencur, dringo, bêngle masing-masing 3 iris. Semua dibungkus daun pisang
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
250
kemudian dikukus lalu diberi bumbu manis jangan panjangnya satu jari, ketumbar
3 saga, jintan hitam, dan jintan putih masing-masing 3 saga, mêsoyi 3 saga,
kemukus 3, sintok 2 saga, sêprantu satu dibakar, mungsi, biji sawi, cabai jawa
sulah masing-masing 3 saga, kêdhawung satu dibakar, kayu anyang panjangnya
satu jari, secang 3 saga. Di-pipis dengan garam 3 wuku serta dengan air tawar lalu
diminum pada waktu pagi untuk anak yang sakit tadi.
Nomor 1077 Jamu parêm taun untuk wanita melahirkan setelah 9 hari.
Setiap hari boleh minum, orang Jawa menyebutnya (jamu) uyup-uyup.
Podhi, sari, murmak masing-masing 10 saga, rasuk angin disebut tai angin 10
saga, kayu anyang 7, kêdhawung 3 dibakar, jintan hitam 15 saga, mêsoyi
panjangnya satu jari, sintok panjangnya satu jari, sêprantu 3 dibakar, cabai jawa 3,
merica 10 saga, cabai jawa sulah 10 saga, kemukus 9, manis jangan panjangnya
satu jari, bawang merah 3, adas 5 saga, pulasari, biji sawi 10 saga, kayu manis
panjangnya satu jari, majakan 3 dibakar, cengkeh 7, pala separuh, jong rahab 20
saga, bunga kesumba 10 saga, temu lawak (besarnya) satu kepala ayam, temu
hitam masing-masing (sebesar) kepala ayam, kapulaga 5 saga, asam hitam
(besarnya) satu kepala ayam, ganthi, kencur, empu kunyit 3 iris, lengkuas, bêngle
masing-masing (besarnya) satu kepala ayam, garam digoreng 3 jumput, gula 3
biji. Jamu tadi di-pipis dibuat serbuk (lalu) dikeringkan. Jika akan memakai
ambillah kira-kira untuk satu kali pakai. Diminum waktu pagi sekali, sore sekali.
(diberi) air jeruk nipis (dari) satu (buah), lalu diminum.
Nomor 1078 Jamu parêm taun diminum setiap pagi.
Daun lampes, sembukan, daun gondang kasih, daun ilèr, daun selasih, kêmarogan,
rumput grinting, dan grêgês otot masing-masing satu genggam, rebung glonggong
satu, rebung alang-alang satu genggam, ujung adas satu, daun pegagan satu
genggam, empu kunyit 3 iris, manis jangan panjangnya 3 jari, cabai jawa 3,
kemukus 7, pala separuh, temu lawak, temu hitam, temu giring, lempuyang,
bêngle masing-masing 3 iris, bawang merah 3, ketumbar 20 saga, trawas 7
lembar, jintan hitam 20 saga, kayu manis panjangnya satu jari, kayu anyang 7
buah, adas 5 saga, pulasari 10 saga, podhi, sari, biji sawi, mungsi, sidawayah
masing-masing 5 saga, tegari 10 saga, ganthi 5 saga, pucuk 3 saga, teki 7 buah,
klabêt, waron, wijen, kulit kayu pule masing-masing 5 saga, asam kawak
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
251
(sebesar) kepala ayam, sintok panjangnya satu jari, sêprantu 3 dibakar,
botor/kecipir, kêdhawung masing-masing 7 dibakar, murmak, daging, sarikuning
masing-masing 5 saga, majakan 3, kapulaga 10 saga, kencur (yang) utuh 3, inggu
satu biji, jadam satu biji. Di-pipis matang, dibuat sadhêgan. Jika akan (memakai)
jamu ambillah satu takaran jamu saja dan minum jamu setiap tanggal satu.
Nomor 1079 Jamu po o anggur galiyan untuk wanita amuda.
Podhi 3 saga, sari 5 saga, bunga apèn 3 saga, merica putih 5 saga, jintan hitam 7
saga, cangkok 7, sêprantu satu dibakar, majakan 3, manis jangan panjangnya satu
jari masing-masing dibakar, mêsoyi 5 saga, waron 4 saga, kemukus 7, kemenyan
madu 7 saga, pucuk 3 saga, empu kunyit satu dibakar, ganthi 3 saga, jaha lawe
satu dibakar, kayu manis 5 saga, cengkeh 3, sidawayah 3 saga, kayu anyang 3,
unêm satu, kêdhawung 3 masing-masing dibakar, pala 3 biji, kayu mêgatsih
panjangnya satu jari, bawang putih satu siung, daun kemuning satu genggam, sirih
3 lembar, bunganya sepasang, daun delima satu genggam, daun selasih 3 tangkai.
Di-dhêplok semua dengan kunyit dan kunci. Diperas diambil airnya saja. Setiap
akan minum diberi air jeruk nipis (dari) satu (buah).
Nomor 1080 Jamu orang hamil santun warni.
Adas 3 saga, pulasari 7 saga, jintan hitam 10 saga, jintan putih 5 saga, jong rahab
15 saga, sari 10 satu saga, mêsoyi panjangnya satu jari, pala 5 saga, cengkeh 3,
gelam 5 saga, ketumbar 10 saga, podhi 5 saga, sidawayah 4 saga, bunga apèn 5
saga, merica sulah 7, getah pilang satu glintir, trawas 3 lembar. Di-pipis dengan
air kemudian diminum.
Nomor 1081 Jamu wanita hamil sudah 7 bulan.
Sintok, mêsoyi masing-masing 5 saga, manis jangan panjangnya satu jari, jaha
lawe satu, jong rahab 10 saga, cabai jawa satu, kemukus 7, kêdhawung 3, cabai
jawa sulah 3, mungsi 5 saga, klabêt 3 saga, jintan putih 7, jintan hitam 5 saga,
pala 2 saga, cengkeh 3, kayu manis 5 saga, rasuk angin 3 saga, bêngle 3 iris,
temu lawak 3 iris. Diberi air lempuyang 3 gligèh, daun klayu 3 pang.
Mengambilnya (dengan cara) melompat saja sambil berlari.
Nomor 1082 Jamu orang selesai haid.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
252
Ketumbar 7 saga, trawas satu lembar, sintok 7 saga, sêprantu satu dibakar, jintan
hitam 7 saga, mêsoyi 10 saga, kemukus 7, manis jangan panjangnya satu jari,
jênitri 3, empu kunyit 3 iris.
Nomor 1083 Jamu untuk wanita.
Kunci pêpêt 3 iris, kunci kuning 7, biji kecubung wulung 5 saga, kunci putih 3
iris, cengkeh 3, pala 3 saga, jintan hitam 5 saga, mêsoyi 7 saga, kemukus 7, teki
3, cendana jênggi 5 saga, pucuk dan ganthi masing-masing 3 saga. Di-pipis
dengan air, disaring lalu diminum.
Nomor 1084 Jamu (untuk wanita) setiap waktu pagi.
Empu kunyit diiris dengan kacip 3 iris, lalu dimasukkan ke dalam cangkir. Diberi
jeruk nipis secukupnya, kemudian diminum airnya saja.
Nomor 1085 Jamu sambêtan kapialu untuk orang yang sudah tua. Kapialu
adalah dingin yang masuk ke dalam tulang dan sumsum.
Senthe hitam (dipakai) buah, pohon, cabang masing-masing 7 iris, temu lawak 7
iris, lempuyang prit dan bêngle masing-masing 7 iris, dringo 3 iris, bawang merah
7, bawang putih 7 siung, kemukus 7 saga, jintan putih 7 saga, mêsoyi, kayu tinja,
secang, bidara putih semua masing-masing 7 saga. Direbus di-borèh-kan. Jika
diminum tidak dengan senthe, ditambah daun ilèr 7 lembar, tetapi jangan di-
borèh-kan dahulu. Ambillah bunga pisang yang keluar dari tuntut, abu pawon
dipakai (untuk) diperaskan pada tulang punggung, lalu digosok dengan cabang
senthe hitam. Kunyahlah pinang muda satu iris, bunga sirih yang ruasnya bertemu
3 lembar, dringo, bêngle masing-masing 7 iris, jintan hitam, mêsoyi masing-
masing 7 saga, kemudian diludahkan pada abu tadi, diulet dengan cabang senthe
hitam lalu digosokkan pada ruas-ruas tulang tangan, kaki, têpak, dan pada perut.
Jika sudah lalu boleh memakai borèh kapialu dan minum.
Nomor 1086 Jamu orang sakit kedinginan sudah 3 atau 4 hari di-borèh-i
sambêtan belum cocok, diberi jamu (untuk) membasahi kepala.
Ujung daun golang-galing satu genggam, senthe hitam dan akar bakung
panjangnya masing-masing satu jari, kuncup waru 7 biji, pinang muda satu,
dringo, bêngle masing-masing 7 iris, bawang merah 7, jintan hitam, mêsoyi
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
253
masing-masing 7 saga. Di-dhêplok dengan lêri bungkak. Untuk membasahi kepala
sehari 3 kali lamanya 2 hari.
Nomor 1087 Jamu kedinginan kapialu santun warni.
Daun senthe diremas dengan air, dikeramaskan pada kepala kemudian kepalanya
dibasahi dengan air dingin lalu basahilah serbet. Jika tidak ada, boleh membasahi
ikat kepala untuk membungkus kepala. Setiap kering (lalu) dibasahi lagi.
Nomor 1088 Jamu sambêtan santun warni.
Ketumbar, mungsi masing-masing 7 saga, kemukus 7, jintan hitam 3 saga, cabai
jawa satu pikul yang dipakai pangkal (dan) ujungnya, mêsoyi 5 saga, merica sulah
3, bawang putih satu siung, dringo, bêngle, kunci masing-masing 3 iris, daun
inggu satu cabang, daun mangkok satu lembar. Di-pipis dengan garam 3 wuku,
disaring kemudian diminum.
Nomor 1089 Jamu sambêtan bumbunya seperti di atas.
Hanya ditambah sirih yang ruasnya bertemu 2 lembar, pinang muda satu. Di-pipis
lalu disaring, diminum.
Nomor 1090 Jamu sambêtan senthe hitam bumbunya sama dengan tadi.
Cabang senthe satu cêngkang di-benêm (pada) abu yang masih panas, trawas 3
lembar, daun landêp 3 tangkai, kemudian direbus. Jika sudah dingin diminum.
Nomor 1091 Jamu sambêtan untuk orang pingsan.
Sirih yang ruasnya bertemu 9 lembar, kunyit 2 ruas, temu giring, lempuyang
masing-masing 2 ruas jari, bêngle, sintok, kencur masing-masing satu ruas jari,
jintan hitam satu jumput, ketumbar 3 jumput, mungsi satu jumput, kemukus 7,
cabai jawa 3, pala separuh, cengkeh 7. Diberi air perasan jeruk nipis satu. Di-
bênêm setengah matang, air jamu tadi lalu diminum, serta di-pilis-kan, di-borèh-
kan. Jamu tadi untuk orang umur 15 serta 20 tahun.
Nomor 1092 Jamu sambêtan menuju pasar serta perempatan jalan.
Jintan 3 saga, mêsoyi, sintok masing-masing 4 saga, sêprantu satu dibakar,
dringo, bêngle masing-masing 3 iris, daun tundhung sakit, daun girang, daun sirih
masing-masing 3 lembar, jahe, sunthi, lempuyang masing-masing 3 iris, cengkeh
3, pala 2 saga, tanah perempatan jalan satu jumput. Di-pipis dengan air dengan
garam 3 wuku, lalu diminumkan kepada ibunya.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
254
Nomor 1093 Jamu sambêtan Banten.
Jintan hitam 5 saga, jintan putih 3 saga, ketumbar 5 saga, mungsi 3, jong rahab 5
saga, sintok 4 saga, sêprantu satu dibakar, mêsoyi 4 saga, dringo, bêngle, sunthi,
jahe, kencur, temu lawak, kunyit masing-masing 3 iris, cengkeh 3, pala 2 saga,
sirih yang ruasnya bertemu satu lembar, kuncup pinang muda satu, lempuyang 3
iris, bawang merah satu, bawang putih separuh siung, air jeruk nipis satu, jeruk
purut 3 iris, air jeruk nipis, air jawi separuh lagi, cuka. Di-pipis lalu diminum.
Nomor 1094 Jamu sambêtan yang lain.
Cengkeh 3, pala 3 biji, jintan hitam, jintan putih masing-masing 3 saga, kemukus
3, ujung cabai jawa satu, dringo 3 iris, bawang putih satu siung, temu lawak,
empu kunyit masing-masing 3 iris, kayu tinja 3 saga, cendana 5 saga, air jeruk
nipis satu, sirih yang ruasnya bertemu 3 lembar, kuncup pinang muda satu, prusi
(besarnya) satu kacang, belerang satu kacang. Di-pipis dengan air jawi, garam 3
wuku, lalu diminum.
Nomor 1095 Jamu sarikuning untuk orang muda.
Klêmbak 5 saga, kayu kasturi dan rumput saprantu masing-masing 5 saga,
cengkeh jantan 7, jênitri 3, jaha kêling 2, pulasari 5 saga, kayu rapat panjangnya
satu jari, getah pilang satu glintir. Di-pipis dengan air mawar lalu diminum.
Nomor 1096 Jamu sambêtan.
Adas 3 pasang, pulasari 5 saga, dringo 3 iris, bawang merah 3 bungkul, bawang
putih merah satu siung, rasuk angin 2 saga, jamur brama, jamur impês masing-
masing 3 saga, kotoran ular sawah 2 saga, kopyah amoh 4 saga, cindhe amoh 3
saga, sangkêlat abrit satu saga, kulit ketam betina, kulit rajungan, kulit kepiting
masing-masing 5 saga. Semua dibakar kemudian di-pipis dengan air, disaring
kemudian diminum.
Nomor 1097 Tapêl (untuk) orang melahirkan jika sudah terlepas pusarnya.
Bêngle 3 iris, sirih kering yang jatuh sendiri satu lembar, tegari 3. Di-pipis dipakai
setengah bulan lamanya dihitung dari terlepas tali pusarnya. Yang dipakai air cuka
aren. Setiap akan memakai di-hangatkan, di-tapêl-kan.
Nomor 1098 Jamu sarikuning untuk orang muda.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
255
Klêmbak dan kayu kasturi panjangnya masing-masing satu jari, sêprantu 3 saga,
jaha kêling 2, pulasari 7 saga, kayu rapat 3 jari, getah pilang satu glintir. Di-pipis
dicampur air mawar, disaring lalu diminum.
Nomor 1099 Jamu (sakit) sawan diminum orang menyusui.
Jintan hitam 3 saga, mêsoyi satu ruas jari, kemukus 5, dringo satu iris, lempuyang
prit panjangnya satu dim, bawang merah satu dibakar, bêngle satu iris. Di-pipis
lalu diberi garam 3 wuku, lalu diminum.
Nomor 1100 Tapêl-nya sehari-hari.
Kunci kuning 3 iris, cendana 5 saga, kemenyan madu 7 saga, kemudian di-pipis
kemudian di-ukup lalu di-tapêl-kan kepada ibunya dan yang menyusui, tetapi
ibunya juga memakai.
Nomor 1101 Jamu sawanan.
Jintan hitam dan mêsoyi masing-masing 5 saga, kemukus 3, tegari 4 saga,
kapulaga 5 saga, jong rahab 7 saga, biji sawi 5 saga, klabêt 3 saga, dringo,
bêngle, lempuyang masing-masing 3 iris, cendana 5 saga, kayu tinja 3 saga,
sunthi, kencur, jahe, temu lawak, temu hitam, kunyit, dan umbinya masing-
masing 3 iris, bawang merah 3, bawang putih satu siung, sirih temu rose 2 lembar,
kuncup pinang muda satu, jamur brama, kulit kepiting, kulit ketam betina, kulit
ikan pe, kulit tabalan masing-masing 3 saga, lalu di-pipis semua sampai lumat
dengan garam 3 wuku, diminum ibunya serta yang menyusui.
Nomor 1102 Jamu (sakit) sawan.
Jintan hitam 3 saga, mêsoyi 4 saga, sintok 3 saga, sêprantu satu dibakar, kemukus
3, cabai jawa satu dibakar, dringo, bêngle masing-masing 3 iris, jeruk nipis satu,
temu giring 3 iris, kayu manis 3 saga, kêdhawung 3 dibakar, lalu di-pipis
diminum.
Nomor 1103 Jamu sakit kencing berlendir, untuk orang tua serta anak
yang sakit seperti ini.
Diberi minum rebusan daun dhandhang gêndhis satu genggam, diberi gula batu
sampai manis, lalu diminum seperti wedang setiap hari.
Nomor 1104 Jamu sakit kencing untuk wanita tua.
Kelapa merah yang akan jatuh satu, daun meniran putih 7 lembar, daunnya yang
merah 7 cabang, bawang putih 7 siung, kunci, pala masing-masing 7 iris, semua
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
256
bumbu dimasukkan ke dalam kelapa kemudian diembunkan. Sarat yang mengupas
kelapa orang lelaki lalu minumnya sehari 3 kali.
Nomor 1105 Jamu lelaki sakit kencing.
Ambillah kerang bulu laut 3, disebut kerang suwoh. Yang dua diinjak, yang satu
dibakar hangat-hangat dikencingi, lalu dibuang. Yang diinjak tadi lalu dicampur
irisan kelapa satu ruas jari separuh. Dihaluskan lalu diminum, sedangkan sisanya
ditambahi air jawi, dipakai untuk tapêl perut.
Nomor 1106 Jamu sakit kencing darah untuk orang tua.
Bunga kelapa 7 di-pipis lalu dicampur dengan puwan sapi 2 sendok kaca. Disaring
kemudian diminum.
Nomor 1107 (jamu) yang lain sakit kencing untuk orang tua.
Daun meniran satu genggam, kunyit 5 iris, ketumbar 20 butir, jintan hitam satu
cêkothokan. Direbus, diminum seperti wedang.
Nomor 1108 (jamu) (sakit) kencing yang lain.
Daun undhung 3 lembar, adas 3 pasang, pulasari panjangnya satu jari, jong rahab
5 saga, gelam 7, rasuk angin 5 saga, kayu anyang 3 dibakar, klabêt 3 saga, jamur
impês 3 saga, jamur brama 5 saga, kotoran ular sawah 3 saga, secang, bidara laut
masing-masing 5 saga, mentimun wuku satu, lalat 3, kayu tinja 5 saga, bawang
merah satu dibakar, temu tis 3 iris. Di-pipis untuk tapêl.
Nomor 1109 Jamu sakit kencing santun warni.
Daun cakobak 2 lembar, daun pegagan satu genggam, daun saga, semanggi
gunung, daun landêp jêpan, rumput grinting masing-masing satu genggam, kulit
kayu tanjung panjangnya 3 jari, daun meniran satu genggam, kayu timur, cendana
jênggi, kayu teratai masing-masing 5 saga, kerang merah 10 saga dibakar, adas 5
saga, pulasari panjangnya satu jari, jong rahab 5 saga, polang 7, rasuk angin 5
saga, klabêt 3 saga, sidawayah 4 saga, kotoran ular sawah dan jamur impês
masing-masing 3 saga, jamur brama, secang masing-masing 5 saga, bidara putih
6 saga, kayu tinja 3 saga, kayu anyang 7, daun kêji 7 lembar. Direbus di dalam
kriyuk, airnya dipenuhii (lalu) disisakan separuh, dibuat minum setiap hari.
Nomor 1110 Jamu wanita.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
257
Sirih yang ruasnya bertemu 7 lembar, kemukus 7. Di-pipis dengan air. Diminum
diselang setiap hari pada waktu sore. Dhêplok jahe 3 iris dengan garam seharga
sigar. Dimasukkan ke dalam cangkir kemudian diberi wedang yang sudah
mendidih. Jika sudah dingin diminum pada waktu sore tadi.
Nomor 1111 Jamu sakit wanita santun warni.
Daun beluntas satu genggam, daun andon wau satu genggam, daun anggempur
wau 3 lembar, grêgês otot satu genggam, rebung glonggong, nanas, daun nanas
muda 3, adas satu saga, pulasari panjangnya satu jari, bawang merah 3, daun kêji
3 lembar. Direbus, jika sudah dingin diminum.
Nomor 1112 Jamu sakit wanita santun warni.
Akar aren panjangnya 3 jari, akar tebu mlangi satu genggam, akar seledri 3, daun
belimbing sayur 3 lembar, rasuk angin 3 saga dibakar, kayu secang 5 saga.
Semua direbus lalu diminum.
Nomor 1113 Tapêl sakit wanita.
Daun landêp satu genggam, bawang merah 3. Di-pipis, jika sudah dingin di-tapêl-
kan.
Nomor 1114 Jamu sakit kencing (jamu untuk) diminum.
Daun gempur dan puspanyidra masing-masing 3 lembar, adas satu saga, pulasari,
kayu manis panjangnya masing-masing satu jari, jong rahab 5 saga, kayu anyang
7, bawang merah 3, daun kêji 3 lembar. Di-dhêplok dengan air, disaring kemudian
diminum. Ampasnya di-parêm-kan pada perut.
Nomor 1115 Jamu (untuk di-) minum orang sakit kencing.
Daun kêpundhung 3 lembar, secang 5 saga, kayu anyang 7 dibakar, lalu direbus
untuk air minum.
Nomor 1116 Tapêl sakit wanita.
Daun poksèr 3 tangkai, adas satu saga, pulasari panjangnya satu jari, bawang
merah 3. Di-pipis lalu di-tapêl-kan.
Nomor 1117 Jamu selakarang juga kawastanan lêstrung.
Secang 5 saga, kayu tinja 7 saga, cendana jênggi dan kayu teratai masing-masing
5 saga, bidara putih 7 saga, kuncup pinang 3 saga, kara loke separuh, jamur impês
dan rasuk angin masing-masing 3 saga, adas satu saga, pulasari 5 saga, bawang
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
258
merah 3 dibakar, empu kunyit satu diiris jadi 3, dringo 3 iris, selakarang 5 saga.
Di-pipis sampai lumat kemudian disaring lalu diminum.
Nomor 1118 Jamu selakarang jika berlendir.
Daun turi mrah satu, daun pisang satu dim, manis jangan panjangnya 7 dim,
pulasari panjangnya 6 dim, lalu direbus dengan daun turi merah tadi. Setiap pagi
diminum.
Nomor 1119 Jamu selakarang santun warni.
Adas 3 pasang, pulasari 5 saga, kayu tinja 5 saga, secang 4 saga, bidara putih dan
cendana jênggi masing-masing 5 saga, kayu manis panjangnya satu jari dibakar,
kayu teratai 5 saga, jintan hitam 3 saga, kara loke separuh, bluluk kelapa 5 saga,
pala 3 buah, bawang merah 3 dibakar, temu giring, temu lawak masing-masing 3
iris, lalu di-pipis, disaring kemudian diminum.
Nomor 1120 Jamu selakarang santun warni.
Daun tanjung muda 7 lembar, sarikuning muda 7 saga, jintan hitam 5 saga. Di-
pipis sampai lumat tanpa air. Jika sudah, sinjang putih dimasukkakn ke dalam
cangkir lalu diberi pipis-an jamu. Jika tidak dengan jeruk, dengan bawang merah
lalu diteteskan pada hidung.
Nomor 1121 Jamu encok di kepala.
Jintan hitam 10 saga, jintan putih 5 saga, mêsoyi panjangnya satu jari, sintok
panjangnya satu jari, sêprantu satu dibakar, cengkeh 7, pala separuh, cabai jawa 3,
podhi 5 saga, sari 7 saga, bunga apèn 5 saga, teki 3, secang 7, inggu (sebesar)
kacang, kêdhawung 3 dibakar, mungsi 7 saga, murmak dan daging masing-masing
3 saga, dringo, bêngle masing-masing 3 iris, daun lampes dan sembukan masing-
masing 3 lembar, bawang putih 3 siung, lempuyang, temu hitam, temu lawak,
temu giring masing-masing 3 iris, air jeruk nipis satu, lengkuas 3 iris, kulit kayu
pule 5 saga, lalu di-pipis dengan air kemudian disaring. Inggu-nya jika akan
diminum diberi garam 3 wuku, lalu diminum.
Nomor 1122 Jamu encok di kepala santun warni.
Adas satu saga, pulasari 4 saga, kemukus 3 pasang, jintan hitam, mêsoyi ,
ketumbar masing-masing 5 saga, mungsi 3 saga, sintok 4 saga, sêprantu satu
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
259
dibakar, jamur brama 3 saga, sarinaga 5 saga, cabai jawa separuh, sunthi, kencur
masing-masing 3 iris, bidara putih 5 saga, jahe, temu giring masing-masing 3 iris,
kemudian di-pipis dengan air dengan asam satu biji, garam 3 wuku, lalu diminum.
Nomor 1123 Jamu sêninjong atau kêmatus.
Lengkuas, kunci, temu lawak, kunyit, lempuyang dan jahe masing-masing 3 iris,
kayu manis jangan panjangnya satu jari dibakar, bawang merah satu, bawang
putih satu siung, sêprantu satu dibakar, rasuk angin 5 saga, sintok 7 saga, cabai
jawa sulah dan sari masing-masing 5 saga, ganthi 3 saga, murmak 2 saga, daging
4 saga, ketumbar 5 saga, mungsi 3 saga, jintan hitam 4 saga, jong rahab 7 saga,
kêdhawung 3 dibakar, pulasari panjangnya satu jari dibakar, jênitri 3, majakan 2,
kemukus 7, belerang satu biji, prusi (besarnya) satu kacang, gadung 10 saga, kayu
mêgatsih panjangnya 3 jari, kulit ulam ketam betina, secang, bidara putih masing-
masing 5 saga. Diambil sedikit-sedikit, kira-kira cukup satu takaran jamu lalu di-
pipis, dicampur dengan daun lampes 7 lembar, sembukan 3 lembar, daun
pandêrman 7 lembar, daun selasih 3 tangkai, bêngle, temu lawak, lempuyang,
kunyit, dibakar masing-masing 3 iris. Dikeringkan, di-dhêplok untuk sadhêgan.
Jika akan memakai ambillah satu takaran jamu diberi air perasan temu dan
dedaunan tadi dan perasan jeruk nipis satu, ditambah lagi daun ilèr 7 lembar, daun
kacang tunggak 7 lembar, daun gundha 3 lembar. disatukan di-pipis dengan garam
3 wuku, disaring lalu diminum.
Nomor 1124 Jamu sêmêlak, jika orang BAB tanpa henti. Jamu ini lebih
baik untuk orang mêjên dan sakit kolerah.
Sintok 5 saga, sêprantu satu jari dibakar, mêsoyi serta jintan hitam masing-masing
5 saga, kemukus 7, cabai jawa satu, podhi, sari masing-masing 5 saga, murmak 4
saga, daging 3 saga, ketumbar, mungsi masing-masing 5 saga, kêdhawung satu
dibakar, lempuyang prit 3 iris dibakar, temu, kunci masing-masing 3 iris dibakar,
yang satu mentah, kulit rambutan separuh. Di-pipis, disaring. Garam 3 wuku,
(diberi) air wedang panas lalu diminum.
Nomor 1125 Jamu Sênèn Kêmis baik untuk wanita tua (dan) muda
(menjadikan) gemuk pada badan.
Cengkeh 3, gelam 3 saga, kemukus 7, jong rahab 10 saga, cabai jawa satu,
merica sulah 4 saga, ketumbar 10 saga, trawas 3 lembar, bunga kesumba 5 saga,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
260
sêprantu satu dibakar, kêdhawung satu dibakar, sintok, mêsoyi masing-masing 5
saga, bawang putih satu siung, bawang merah satu, kunyit, kencur masing-masing
3 iris. Di-pipis dengan air serta asam satu biji, garam 3 wuku, lalu diminum.
Nomor 1126 Jamu samêlak untuk orang BAB darah berlendir.
Ketumbar, mungsi masing-masing 5 saga, sintok 7 saga, sêprantu satu dibakar,
adas satu saga, pulasari panjangnya satu jari, podhi 5 saga, sari 7 saga, bunga
kesumba 5 saga, cengkeh 5, pala satu buah, merica 7, cabai jawa satu, kemukus 7,
kapulaga dan murmak masing-masing 5 saga, daging 4 saga, klabêt 3 saga, waron
3 saga, biji sawi, jong rahab, dan kayu teratai masing-masing 5 saga, kayu timur
5 saga, manis jangan panjangnya separuh jari, bawang merah satu dibakar, temu
lawak, lempuyang, kunci, kencur masing-masing 3 iris, jeruk purut satu iris, kulit
kayu maitan 5 saga, daun salam satu lembar, kulit kayu kêlayu, kulit kayu dadap
srêp masing-masing satu jari, secang kerik, kayu manis, bidara putih, kayu tinja,
kayu timur, cendana jênggi masing-masing 5 saga, kulit kayu jambu biji
panjangnya satu jari, dringo, bêngle masing-masing 3 iris. Di-pipis sampai lumat,
(diberi) air perasan jeruk nipis, dengan garam 3 wuku. Disaring lalu diminumkan
kepada yang sakit BAB darah berlendir, lelaki (dan) wanita dan anak yang
berumur 10 atau 15 tahun boleh memakai jamu tersebut.
Nomor 1127 Jamu sadhêgan untuk wanita muda.
Jintan hitam 5 saga, mêsoyi 7 saga, sintok 5 saga, sêprantu satu dibakar, kemukus
7, kapulaga 7 saga, kencur 2 iris, cengkeh 5, pala satu buah, manis jangan
panjangnya satu jari dibakar, podhi, sari, jênitri masing-masing 5 saga, adas satu
saga, pulasari panjangnya satu jari, murmak 5 saga, daging 4 saga, bunga pule 5
saga, kemenyan madu 3 saga, empu kunyit, temu lawak, temu giring, temu tis,
kunci kuning masing-masing 3 iris, kunci pêpêt satu, lempuyang prit, jahe, sunthi
masing-masing 3 iris, alim 5 saga, dringo, bêngle 3 iris, majamuju/jemuju 5 saga,
sarikuning 7 saga, karsani 6 saga, bunga lawang 2 pasang, bunga apèn 5 saga,
jamur brama 3 saga, jamur impês 5 saga, jeruk nipis satu, jong rahab serta
ketumbar masing-masing 7 saga, trawas 3 lembar, biji sawi, wijen, pandêki,
suksma diluwih, mêgatsih masing-masing 5 saga, klabêt 3 saga, cangkok 7,
sidawayah 4 saga, kayu tinja 3 saga, cendana 4 saga, bidara putih 7 saga, kayu
garu/gaharu 6 saga, waron 6 saga, merica 5 saga, cabai jawa satu dibakar, daun
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
261
dilêm 3 lembar, pandan wangi satu lembar, bunga kenanga muda satu genggam,
bunga kantil satu diambil kulitnya, bunga pacar jawa satu cabang, bunga pacar
cina satu genggam, bunga kemuning satu genggam, cendana jênggi, klêmbak
masing-masing 5 saga, pucuk, ganthi masing-masing 3 saga, tegari panjangnya
satu jari. Di-dhêplok untuk sadhêgan. Jika akan memakai ambillah satu takaran
jamu saja. Di-pipis lagi dengan air wedang yang masih panas dengan garam 3
wuku, lalu diminum.
Nomor 1128 Jamu sêninjong diminum satu bulan sekali.
Adas satu saga, pulasari 10 saga, podhi, sari masing-masing 5 saga, rasuk angin
3 saga, biji sawi, wijen masing-masing 5 saga, sintok 10 saga, sêprantu satu
dibakar, jintan hitam 5 saga, mêsoyi 10 saga, jintan putih dan bunga pala masing-
masing 5 saga, cengkeh 5, pala satu buah, ganthi, pucuk, murmak masing-masing
3 saga, daging 5 saga, cangkok 7, klabêt 3 saga, sidawayah dan bunga apèn
masing-masing 5 saga, tegari 7 saga, waron 5 saga, kayu anyang 3, kayu ulêt
satu, kayu manis dan jong rahab masing-masing 5 saga, manis jangan panjangnya
satu jari, jaha kêling satu dibakar, majakan 2, jaha lawe satu, unêm 3, kapulaga,
ketumbar masing-masing 5 saga, kêdhawung 3 dibakar, klêmbak dan ragi masing-
masing 3 saga, tape beras satu glintir, beeirang satu biji, prusi satu biji, kemenyan
madu satu biji, inggu (besarnya) satu kacang, kayu secang dan bidara putih
masing-masing 5 saga, kayu cendana 3 saga, kayu tinja 5 saga, kemukus dan
merica masing-masing 7, cabai jawa satu, dringo, bêngle, lengkuas, jahe, sunthi,
lempuyang, kunci, kencur, temu lawak, temu hitam, temu giring, temu tis, dan
empu kunyit semua masing-masing 3 iris, bawang merah satu, bawang putih satu
bungkul, kemiri gêpak satu dibakar, botor/kecipir 3, kulit kayu pule 5 saga
dibakar, kulit kayu salam panjangnya satu jari, kulit rambutan separuh, isi
kecubung kasiyan 5 saga, lalu digoreng sangan jadi satu lalu di-dhêplok dibuat
sadhêgan. Jika lelaki yang akan minum jamu ambillah secukupnya lalu di-pipis
lagi. Yang dipakai mengairi cuka dengan garam 3 wuku. Diminum semalam
sekali. Jika lelaki tadi tidak mempunyai anak lalu (akan) mempunyai anak.
Nomor 1129 Jamu sêpêt untuk orang melahirkan (setelah) 40 hari.
Kapur barus 3 saga, tinggi satu, manis jangan panjangnya satu jari, jintan putih 5
saga, mêsoyi, sintok masing-masing 7 saga, sêprantu satu dibakar, majakan 3,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
262
kunci 3 iris, adas satu saga, pulasari 5 saga, podhi 3 saga, sari 5 saga, kemenyan
madu 5 saga, cengkeh 7, pala separuh, sarikuning 5 saga, jaha lawe 2 buah, jaha
kêling 2, cabai jawa satu, merica 5 saga, kemukus 7, kencur 3 iris, kapulaga 5
saga, murmak 4 saga, daging 3 saga, unthuk cacing dibakar sampai merah, pinang
pilih yang bulat 3 iris, kopi jantan 3, sidawayah 5 saga, bunga pule 10, waron 5
saga, klabêt 4 saga, biji sawi 5 saga, teki, cangkok masing-masing 7, bunga
lawang 3, bunga apèn 5 buah, bunga teratai dan bunga suksma diluwih masing-
masing 5 saga, mêgatsih panjangnya 3 jari, pandêki 7 saga, getah pilang 3 glintir,
pucuk, ganthi, klêmbak, jadam masing-masing 3 saga, secang 5 saga, bidara putih
7 saga, cendana 3 saga, kayu tinja 3 saga, kayu manis 5 saga, kêdhawung 3
dibakar, biji kecubung wulung 4 saga, biji jeruk nipis satu. Semua êmpon-êmpon
diiris tipis, dicuci dengan air apu. Dijemur sampai kering lalu di-pipis lagi untuk
sadhêgan. Di bawah ini nama semua êmpon-êmpon serta dedaunan yang dipakai:
Dringo, bêngle, jahe, sunthi, kencur, lengkuas, lempuyang, kunci, kunyit, temu
lawak, temu hitam, temu giring, temu tis, temu glènyèh putih masing-masing 7
iris.
dedaunannya: daun kêmarogan 7 lembar, daun selasih 3 tangkai, daun gondang
kasih 3 tangkai, daun ilèr 7 lembar, daun lampes 3 tangkai, sembukan 7 lembar,
dhukut garêm satu genggam, rumput grinting satu genggam, akar rumput lungan
3, dan akar lempuyangan satu genggam, akar tapak liman 3, dan rajasa satu
genggam, daun wali kadhep 3 lembar, daun garut muda 7 lembar, daun pakis
kawat satu genggam, daun meniran satu genggam, daun grêgês otot satu
genggam, daun krêmah satu genggam, daun gêtas watu 3 lembar, daun gempur 3
lembar, daun gêmprit 3 lembar, daun sangka sêrut 7 lembar, daun ila-ila 7 lembar,
daun saga satu genggam, daun pulutan 7 lembar, daun sidaguri/seleguri 3 tangkai,
daun asam satu genggam, daun kara putih 7 lembar, daun apa-apa satu genggam,
daun waru 4 tangkai, pisang suluh satu buah, pisang mentah 3 buah, wuluh 7 ruas,
daun kecipir 7 lembar, daun klayu 7 lembar, daun tembakau hutan 7 lembar, daun
pinang 3 tangkai, janur kuning 3, daun nanas muda 3, daun delima putih satu
genggam, rebung glonggong satu cabang, daun tundhung 7 lembar, daun urang-
aring tangkai, ujung sujèn 3, sabut kelapa hijau panjangnya satu kilan besarnya 2
jari, pupugan lèr wetan 2 jumput, kulit kayu pule 3 jumput, daun salam 7 lembar,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
263
daun suren/surian 7 lembar, kulit kayu duwet panjangnya 4 jari, daun jeruk
macan, daun jeruk nipis, daun jeruk purut masing-masing 7 lembar, kulit manggis
separuh, kulit rambutan satu, kulit jeruk cina satu genggam, daun jambu bol, daun
jambu kalampok, daun jambu biji masing-masing 7 lembar, daun dadap srêp, daun
gempol, daun pucung masing-masing 3 lembar, daun wungu 7 lembar, kulit kayu
kenanga panjangnya 7 jari, kulit kayu kantil panjangnya 2 jari, daun kemuning,
daun pacar jawa, dan pacar cina masing-masing satu genggam. Semua digoreng
sangan kemudian di-pipis sampai lumat dijadikan sadhêgan. Jika akan memakai
ambillah satu takaran jamu saja serta hanya diminum sekali. (diberi) air cuka
dengan garam 3 wuku, begitu seterusnya.
Nomor 1130 Jamu (melahirkan) setelah 40 hari.
Adas 4 saga, pulasari 5 saga, kayu manis 3 saga, manis jangan panjangnya satu
jari, sêprantu satu dibakar, kemukus 7, majamuju/jemuju 10 saga, sarikuning 7
saga, podhi 7 saga, sari 7 saga, daging 7 saga, majakan 3, jaha lawe 3, jaha
kêling 2, cangkok merah dan sidawayah masing-masing 10 saga, ragi 5 saga,
bunga teratai 7 saga, akar tegari panjangnya 3 jari, kayu garu/gaharu ramês 7
saga. Kayu semua dikerik lalu di-dhêplok. Di-pipis, airnya dicampur jeruk nipis
serta garam 3 wuku.
Nomor 1131 Jamu singgul untuk mengeluarkan angin.
Jintan hitam (dan) putih masing-masing 15 saga, kemukus 15, mêsoyi, sintok
panjangnya masing-masing satu jari, sêprantu satu dibakar, dringo panjangnya
satu jari, bêngle, kencur masing-masing 5 iris, jêbug 3 iris, kuncup pinang muda
satu, perasan jeruk nipis satu, garam 3 wuku. Di-pipis lalu diminum.
Nomor 1132 Jamu kocokan jika wanita akan melahirkan, atau sakit.
Merica 7, lengkuas, cabai jawa masing-masing 3, bawang putih satu siung, sintok,
mêsoyi, jintan putih masing-masing 5 saga, sêprantu satu dibakar, sarang tikus 3
saga, cangkang telur ayam yang mengerami telur satu potong, dringo satu saga,
bêngle 3 iris, ketumbar 6 saga, kencur 3, sunthi masing-masing 3 iris, kuncup
waru 3 tangkai, minyak kelapa baru satu sendok teh dengan air. Di-pipis, disaring
lalu diminum.
Nomor 1133 Jamu kocokan untuk orang hamil tua.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
264
Temu lawak, temu putih, lempuyang masing-masing 3 iris, bawang putih 2 siung,
dringo, bêngle masing-masing 3 iris, kayu manis, manis jangan panjangnya
masing-masing satu jari, sintok 10 saga, sêprantu satu dibakar, pala separuh, cabai
jawa satu, lengkuas 3 iris, merica 5 saga, kemukus 7, jong rahab 10 saga,
ketumbar 10 saga, mungsi 5 saga, daun tembakau hutan, daun girang masing-
masing 3 lembar dipotong-potong sampai lumat. Jamu di-pipis lalu diminum.
Nomor 1134 Jamu kocokan yang lain.
Cengkeh 5, pala satu, merica 15, cabai jawa yang besar satu dibakar, sêprantu satu
masing-masing dibakar, kayu anyang dan kêdhawung masing-masing satu, ganthi
3 saga, sintok masing-masing 3 saga, mêsoyi 5 saga, manis jangan panjangnya
satu jari, kayu manis 5 saga dibakar, ketumbar 5 saga, trawas satu lembar, jintan
putih 3 saga, cabai jawa satu, cabai jawa sulah 3 saga, jong rahab 5 saga, bunga
apèn 3 saga, sarang tikus 5 saga, rambut udang satu, dringo, bêngle, temu lawak,
temu hitam, lengkuas masing-masing 3 iris, kencur satu iris, kunyit 7 iris, bawang
putih jantan yang kecil satu, daun waru 3 tangkai, tangkai sirih 7 ruas. Di-pipis
dengan air, disaring lalu diminum.
Nomor 1135 Jamu kocokan yang lain.
Setiap malam perutnya digosok dengan minyak cacil secara merata.
Nomor 1136 Jamu kocokan untuk orang yang akan melahirkan.
Dringo, bêngle, lempuyang masing-masing 3 iris, sintok 5 saga, ujung cabai jawa
3, sêprantu satu dibakar, ketumbar, mungsi masing-masing 5 saga, jong rahab 10
saga, gelam 7, jintan hitam 5 saga, mêsoyi, kemukus masing-masing 7 saga,
bawang putih satu siung. Di-pipis dengan air lalu diminum.
Nomor 1137 Jamu kocokan lagi.
Cabai jawa 3, lempuyang, dringo, bêngle masing-masing 3 iris, sintok 5 saga,
sêprantu satu dibakar, ketumbar, jong rahab, gelam, dan jintan hitam masing-
masing 5 saga, kemukus 7, bawang putih satu bungkul dibakar. Di-pipis, (diberi)
air cuka, disaring, diberi garam 3 wuku, lalu diminum.
Nomor 1138 Jamu kocokan untuk orang sakit kedinginan yang terlihatl
besar perutnya.
Merica satu cêkothokan, lengkuas 7 iris, cabai jawa 3, bawang putih jantan 1,
sintok, mêsoyi, jintan putih masing-masing 5 saga, sêprantu satu dibakar, biji sawi
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
265
5 saga, sarang tikus 3 saga, kulit telur ayam menetas satu dibakar, dringo
panjangnya satu jari, minyak kelapa baru satu sendok kaca, lalu di-pipis dengan
air, diminum.
Nomor 1139 Jamu kocokan untuk orang yang akan melahirkan, disebut
jamu papêthak.
Cabai jawa satu, lempuyang 3 iris, sintok satu ruas jari, sêprantu satu dibakar,
ketumbar, mungsi, jong rahab, gelam, jintan hitam masing-masing 3 saga, mêsoyi
panjangnya satu jari, kemukus 7, bawang putih satu siung, lengkuas 3 iris, sirih
yang ruasnya bertemu 3 lembar, minyak kelapa baru satu sendok. Semua di-pipis
sampai lumat, (diberi) air cuka. Diminum juga dengan cuka yang sudah
dihangatkan diberi garam 3 wuku serta dalam hati mohon perlindungan kepada
Gusti Allah, bayi bisa lahir selamat tidak kurang suatu apapun.
Nomor 1140 Jamu muntah.
Kulit (dan) biji kluwih 3 dibakar, mata kunyit 7, mata kunci mentah (dan) matang
3, mata sunthi mentah 2, matang satu, bunga sirih secukupnya, (diberi) air cuka
yang asam satu sendok makan, lalu di-pipis, diminum setiap pagi.
Nomor 1141 Jamu muntah yang lain.
Bawang putih 3 siung, jahe 3 iris, kemukus 7, cabai jawa satu, garam 3 wuku,
beras satu jumput, daun lau-lau muda 3 tangkai, lungsungan ular panjangnya satu
jari. Di-pipis dengan wedang panas, diminum setiap pagi.
Nomor 1142 Jamu jika sore (diberi jamu) tuju wangi, namanya jamu
colong.
Mungsi, jintan hitam masing-masing 5 saga, manis jangan panjangnya satu jari,
cengkeh 5, pala separuh, ketumbar 10 saga, mungsi, biji sawi masing-masing 5
saga, sêprantu satu dibakar, kemukus dan jêmaki masing-masing 7, kêdhawung 3
dibakar, cabai jawa satu, dringo, bêngle masing-masing 3 iris, bawang merah 3,
bawang putih 3 siung. (diberi) air pipis-an daun sangka, daun rempelas, daun
legundi, daun sirih yang ruasnya bertemu masing-masing 3 lembar. Di-pipis
dengan garam 3 wuku, kemudian dibuat bulatan. Jika anak sudah tidur ditelan,
anak tadi jadi sehat, nafsu makannya juga bagus.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
266
Nomor 1143 Jamu temu kunci untuk orang wanita muda.
Sintok 5 saga, sêprantu satu dibakar, jintan hitam dan mêsoyi masing-masing 5
saga, kencur 3 iris, kemukus 7, manis jangan panjangnya satu jari, cabai jawa 3,
pala 2 saga, rumput sapran 5 saga, podhi 3 saga, sari 5 saga, murmak 5 saga,
daging 3 saga, majakan 3, jênitri, cangkok masing-masing 7, majamuju/jemuju,
kêrsani masing-masing 3 saga, getah pilang satu glintir, sarikuning 3 saga, kunci
kuning 3 iris, lalu di-dhêplok dan di-pipis, diperas (lalu) diminum.
Nomor 1144 Jamu têmu kunci yang lain juga untuk wanita muda.
Temu kunci kuning 5, empu majakan yang kecil satu. Di-pipis sampai lumat
dengan jeruk nipis serta garam 3 wuku atau air lalu diminum.
Nomor 1145 Jamu tuju laos untuk orang (yang) kelebihan kekuatannya.
Cengkeh 2 sèn, kêdhawung 20, bunga pala ½ sèn, jintan putih 2 sèn, adas satu sèn,
merica sulah 3 sèn, lengkuas kering satu sèn, mungsi satu sèn, jintan hitam 2
saga, bawang putih 10 sèn, bêngle 3 saga, pala 5 sèn, manis jangan 2 sèn, jahe
kering 5 sèn, kencur kering, mêsoyi, sintok masing-masing 2 sèn, kayu manis,
kêmandèn, serta ganthi masing-masing 2 sèn, mungsi 2 sèn, jong rahab satu sèn,
kemukus 1 ½ sèn. Bahan-bahan tersebut dicuci (lalu) dikeringkan. Jika sudah
kering lalu digoreng sangan kemudian di-dhêplok dijadikan sadhêgan.
Dimasukkan ke dalam botol. Setiap akan memakai jamu di-pipis lagi dengan air
asam lami atau cuka.
Nomor 1146 Jamu tuju laos jamu muntah untuk mengeluarkan kekuatan.
Sintok panjangnya satu jari, sêprantu satu dibakar, jahe 3, jintan putih 10 saga,
mêsoyi, jong rahab masing-masing 10 saga, kemukus 7, merica sulah 10 saga,
cengkeh 7, pala ½, bawang putih jantan 3, sunthi, kencur, lengkuas masing-
masing 3 iris, (diberi) air mengkudu satu, cuka secukupnya, garam satu jumput
(yang di-) dhêplok. Di-pipis lalu di-seka (dengan) bakaran krèwèng sampai terlihat
merah. Diminum (selama) 2 pagi.
Nomor 1147 Jika sudah jamu laos tadi lalu minum jamu berikut:
Bawang merah satu, manis jangan panjangnya satu jari, kencur 3 iris masing-
masing dibakar, secang 5 saga, jong rahab 5 saga. Di-pipis, diminum. Memakai
jamu diulangi sampai 2 kali.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
267
Nomor 1148 Jamu tuju laos yang lain untuk orang setelah melahirkan,
diminum pada waktu pagi diulangi sampai 2 kali.
Ketumbar, mungsi masing-masing 3 saga, cabai jawa satu dibakar, merica 7,
jintan putih 3 saga, kayu manis satu ruas jari, kêdhawung satu dibakar, mêsoyi 3
saga, lengkuas 3 iris, kayu anyang 2 dibakar, bawang putih satu siung, inggu satu
buah. Semua di-pipis sampai lumat, diberi air cuka dengan minyak kelapa baru
satu sendok kaca, garam 3 wuku, lalu diminum.
Nomor 1149 Jamu tuju sontên diminum waktu sore.
Jintan hitam 5 saga, mêsoyi, manis jangan panjangnya masing-masing satu jari,
kayu manis 5 saga, ketumbar 10 saga, mungsi 7 saga, kêdhawung 3, jêmaka satu,
cabai jawa satu, bawang merah satu, bawang putih 3 siung, kencur 3 iris, kayu
anyang 3, daging 3 saga, pala 2 saga, ditambah kayu rasuk angin. Di-pipis,
(diberi) air jawi lalu diminum.
Nomor 1150 Jamu tuju sontên dengan daun meniran.
Jintan putih 5 saga, mêsoyi 10 saga, kayu manis panjangnya satu jari, manis
jangan 5 saga, ketumbar 10 saga, mungsi 3 saga, biji sawi 3 saga, kemukus 7,
sêprantu satu dibakar, kadhawung 3, jong rahab 7 saga, jêmaka 3, cabai jawa
satu, dringo, bêngle, kencur masing-masing 3 iris, bawang merah satu, bawang
putih satu siung dibakar di latu merang, lalu di-pipis. Diminum setiap sore
lamanya tujuh hari.
Nomor 1151 Jamu tuju sunthi, jamu muntah yang lain.
Jintan hitam, jintan putih, biji sawi, jong rahab masing-masing 5 saga, sêprantu
satu dibakar, mêsoyi 10 saga, merica sulah 7, ujung cabai jawa 3, kemukus 7, pala
satu buah, cengkeh 5, bawang putih 3 siung, sunthi, kencur masing-masing 3 iris,
ketumbar 10 saga, mungsi 5 saga. Di-pipis lalu disaring. Ditambah asam satu biji,
garam 3 wuku, lalu diminum.
Nomor 1152 Jamu anak (sakit) sawanên dalam.
Jintan hitam, mêsoyi masing-masing 2 saga, bêngle satu iris, bawang putih satu
siung, daun inggu 2 cabang. Di-pipis sampai lumat kemudian di-seka paku,
dibakar sampai merah lalu diminum.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
268
Nomor 1153 Jamu cicalan untuk orang sakit ulu hati, disebut jamu sorok.
Ketumbar 5 saga, cengkeh 5, pala separuh, klêmbak, jintan hitam, jintan putih
masing-masing 5 saga, mêsoyi panjangnya satu jari, cabai jawa satu, merica hitam
5 saga, kemukus 7, bunga kesumba 5 saga, trawas satu lembar, mungsi 5 saga,
manis jangan panjangnya satu jari, kayu manis 4 saga, kêdhawung 3 dibakar,
sunthi, kencur, jahe, lengkuas, dringo, kunci, bêngle, temu lawak masing-masing
3 iris, jeruk purut satu iris, kemiri satu dibakar, inggu satu buah, bawang merah
satu, bawang putih 3 siung. Digoreng sangan, di-dhêplok dibuat sadhêgan. Jika
akan memakai ambillah secukupnya satu takaran jamu, di-pipis lagi sampai lumat.
Ditambah jeruk nipis satu, garam 3 wuku, lalu diminum.
Nomor 1154 Jamu meningkatkan kekuatan.
Lengkuas sebesar kepala ayam, jahe satu jari telunjuk, kencur 3, kayu ulêt 3
dibakar, kêdhawung 3, pala, bawang putih jantan masing-masing satu, cengkeh 7,
manis jangan panjangnya satu jari, dringo satu ruas jari, cabai jawa 3 dibakar,
jintan putih, ketumbar masing-masing 7 saga. Semua di-pipis sampai lumat, jika
sudah lalu di-seka bakaran wingka yang membara, (diberi) air cuka lalu diminum.
Nomor 1155 Jamu wanita setengah tua.
Cabai jawa 3, cengkeh, temu, kunci masing-masing 3 iji, lempuyang 3 iris, jintan
hitam 3 jumput. Di-pipis diberi cuka serta garam, tanpa air yang lainnya.
Nomor 1156 Jamu untuk lelaki muda.
Cabai jawa 3, lempuyang 3 iris, daun jeruk nipis 3 lembar, cengkeh, arang sujèn,
arang sapu masing-masing 3 buah, puhon bengkoang satu jari persegi. Di-pipis
sampai lumat, (diberi) air cuka serta garam 3 wuku.
Nomor 1157 Jamu wancak untuk orang sakit cacar air dan biang keringat
jika sudah 40 hari.
Jintan putih 5 saga, mêsoyi panjangnya satu jari, ujung cabai jawa 3, manis
jangan panjangnya satu jari dibakar, kencur 3 iris, kuncup pinang muda satu, sirih
3 lembar, bawang merah satu dibakar, lalu di-pipis, disaring (lalu) diberi garam 3
wuku, kemudian diminum.
Nomor 1158 Jamu cacar air yang lain untuk orang tua dan anak yang
sudah tidak menyusui lebih baik.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
269
Jintan hitam 4 saga, mêsoyi 5 saga, dringo, bêngle masing-masing 3 iris, kuncup
pinang muda satu, sirih yang ruasnya bertemu 2 lembar, bawang merah satu
dibakar. Di-pipis, diminum sekali dengan garam 3 wuku.
Nomor 1159 Jamu jika terasa ususnya melayang.
Podhi, sari masing-masing 4 saga, murmak masing-masing 3 saga, ketumbar 5
saga, trawas 3 lembar, gelam 4 saga, adas 2 saga, pulasari panjangnya 2 ruas jari,
bidara putih 3 saga, secang 3 saga, ujung cabai jawa 3, air jeruk nipis serta garam
3 wuku, lalu diminum saat perut kosong.
Nomor 1160 Jamu kadas todhi kurapan.
Kadas dan kurap tadi dicuci sampai bersih kemudian bakarlah buah jambu bol
monyet, minyaknya digosokkan di tempat yang sakit. Yang sudah menjalankan
lalu sembuh.
Nomor 1161 Jamu parêm kaki bengkak.
Lengkuas 3 iris, cabai jawa 5 buah, jamur impês 3 saga, beras 2 jumput, garam
satu jumput. Di-pipis (diberi) air arak dengan cuka. Di-parêm-kan.
Nomor 1162 Jamu bengkak yang lain.
Lengkuas 3 iris, kulit kayu pule 5 saga, sintok 4 saga, pala 2 saga, mêsoyi
panjangnya satu jari. Di-pipis diairni cuka. Setiap akan memakai dihangatkan
sampai panas.
Nomor 1163 Jamu kaki bengkak.
Kayu ular digosok dengan cuka lalu di-parêm-kan pada suku yang bengkak tadi.
Nomor 1164 Jamu panu sêkar.
Ambillah bunga pengantin layu dan bunga orang yang mengangkat birahi masing-
masing digosokkan pada panu. Serta ambillah lengkuas 3 iris, temu lawak satu
iris. Di-pipis dengan beras satu jumput. Dipakai untuk luluran, (diberi) air cuka.
Nomor 1165 Jamu bêlak atau bêrak.
Kaki kambing dibakar, abunya di-pipis sampai lumat lalu di-kècèk dengan
lemaknya dan lemak sapi, lemak babi, serta minyak kelapa lalu digosokkan
dengan bulu ayam pada waktu pagi dan sore.
Nomor 1166 Jamu kaki sakit terasa mati rasa, disebut dhêngên. Boleh
untuk orang tua dan anak kecil.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
270
Daun legundi satu genggam, daun serai satu kilan, kayu gêsang satu genggam.
Direbus dengan air laut atau arak lalu digunakan untuk merendam kaki. Jika tidak
ada air laut diganti garam (sebanyak) satu tempurung kepala.
Nomor 1167 Jamu kaki jika terasa tidak bisa berjalan.
Kulit badak dibakar, arang-nya di-pipis dengan kayu rasamala, (diberi) air arak
atau cuka yang sudah direbus kemudian di-popok-kan pada kaki, ditutup (dengan)
panggangan daun senthe hitam.
Nomor 1168 Jamu sakit kaki tanpa luka dan bengkak tetapi lumpuh.
Disebut dimakan dhêngên.
Cucak badak 5 saga digosok dengan kayu rasamala, (diberi) air ciyu. Setiap akan
memakai dipanaskan lagi lalu dibedakkan atau pakailah borèh sambêtan cabang
senthe panjangnya satu jari, daun landêp 3 tangkai, dibumbui sambêtan seperti di
bawah ini:
Dringo 3 iris, bawang putih satu siung, kunyit 3 iris, (diberi) air cuka separuh.
Jika memakai kira-kira hangat. Di-borèh-kan pada ruas-ruas kaki kemudian
pangganglah daun senthe (dipakai untuk) membungkus kaki yang sudah diberi
parêm sambêtan tadi.
Nomor 1169 Jamu (untuk) luka pada kuku.
Kuku yang terlihat biru dicuci bersih, (lalu) digunting. Ambillah sêtansêhgrun
satu biji, tawas 10 saga dibakar pada krèwèng sampai gosong, kemudian di-pipis
kering, dibuat serbuk. Ditaburkan kuku yang luka tadi lalu dibalut sinjang yang
rapat. Jangan sampai terkena abu serta pasir atau jangan sampai terkena air. Setiap
akan mencuci (luka) dikorek dengan bulu ayam. Jika sudah bersih lalu ditaburi
jamu lagi. Sehari dicuci serta memakai jamu 2 kali pagi (dan) sore.
Nomor 1170 Jamu luka pada kuku yang lainnya.
Daun dadap muda 3, prusi (sebesar) kacang, nasi satu biji. Di-pipis dibuat plester
lalu dipakaikan pada kuku yang sakit tadi.
Nomor 1171 Jamu untuk luka yang besar.
Daun sangko disebut gosrut 7 lembar dijemur sampai kering kemudian
dipanggang dan bakarlah sobekan sinjang wulung panjangnya satu jari, kemudian
masing-masing di-pipis sampai lumat dijadikan serbuk (lalu) ditaburkan (pada
luka). Sesudah itu luka tadi dicuci dengan wedang. Rebusan dedaunan yang boleh
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
271
dibuat wêjah dan rebusan êmpon-êmpon yang boleh dibuat wêjah dengan di-pipis
lalu direbus.
Nomor 1172 Jamu tatu pada kuku yang lain.
Prusi 2 bagian, tawas satu bagian dibakar pada krèwèng sampai kering, lalu
ditaburkan pada luka, lalu di-pipis lumat. Dipakai pada pagi (dan) sore lalu dibalut
sinjang, jangan sampai kena air dan abu apa lagi tanah. Setiap pagi dicuci dengan
wedang kemudian dikorek dengan bulu ayam.
Nomor 1173 Jamu kaki luka besar.
Ambillah daun grafita di-pusus, ditutupkan pada luka satu lembar sehari diganti 3
kali. Jika mencuci kaki, wedang panas dicampur tawas satu buah. Daun grafita
tadi bisa dicari dimana saja.
Nomor 1174 Parêm kaki.
Bêngle, kencur, lengkuas, hati kunyit, lempuyang êmprit masing-masing 3 iris,
cengkeh 7, pala 2 saga, mêsoyi 5 saga, merica sulah 7 saga, cabai jawa satu, akar
serai 7 saga, mungsi 3 saga, cabai jawa sulah 4 saga, cendana 5 saga, kayu tai 3
saga, bidara putih, garu/gaharu ramês, kulit jeruk purut masing-masing 5 saga,
beras satu jumput, manis jangan panjangnya satu jari, secang 5 saga. Di-pipis,
(diberi) air ciyu dan cuka.
Nomor 1175 Parêm suku yang lain.
Cabai jawa satu, sunthi, kencur masing-masing 3 iris, sintok 5 saga, sêprantu satu,
manis jangan panjangnya satu jari masing-masing dibakar, merica putih 5 saga,
merica hitam 4 saga, kemukus 7, adas somah, pulasari 5 saga, mêsoyi 4 saga,
grêgês otot 5 saga. Di-pipis (diberi) air arak dan cuka.
Nomor 1176 Parêm rapuh untuk bobok kaki santun warni. Jika yang sakit
sudah lebih dari 40 hari, memakai jamu di bawah ini sampai satu bulan.
Adas 5 saga, pulasari 10 saga, waron 7 saga, jintan hitam, sarinaga, jong rahab
masing-masing 10 saga, klabêt 5 saga, cabai jawa satu, kemukus 7, tegari 10
saga, pucuk 8 saga, pala 5 saga, jeruk purut satu iris, daun dilêm 7 lembar, secang
10 saga, bidara laut 8 saga, kayu tinja 5 saga, kayu rasamala 10 saga, kayu
garu/gaharu cina namanya kayu kilam 5 saga, manis jangan, sintok, mêsoyi, kayu
mêgatsih, slingsot masing-masing 10 saga, bêngle, temu lawak, temu giring,
kunyit, kencur, lempuyang, lengkuas masing-masing 3 iris, umbi sirih 3 tangkai,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
272
kayu timur 15 saga, kulit kayu turi merah panjangnya 3 jari, asam merah 2 ruas
jari persegi, waron 5 saga, kemukus 7, pucuk 5 saga, unêm 5 dibakar, klêmbak 5
saga, garam satu jumput, sintok 10 saga. Semua di-dhêplok lalu di-pipis. Setiap
akan memakai direbus dengan ciyu dan cuka. Racikan tadi untuk orang
melahirkan yang telah lebih dari 40 hari.
Nomor 1177 Parêm kaki untuk wanita setelah melahirkan.
Pala satu, mêsoyi panjangnya satu jari, kayu manis satu ruas jari, sintok 2 ruas jari,
kayu timur 2 saga, cabai jawa 7, jong rahab 5 saga, adas satu jumput, kemukus,
mungsi masing-masing 5 saga, bêngle, kencur masing-masing 3 iris, jintan hitam
5 saga, daun turi merah 3 tangkai, lalu di-pipis, (diberi) air ciyu dengan cuka.
Nomor 1178 Parêm suku yang lain untuk wanita yang melahirkan.
Cabai jawa, sunthi, kencur masing-masing 3 iji, sintok, sêprantu masing-masing
satu ruas jari, manis jangan panjangnya satu jari, merica putih, hitam, dan
kemukus masing-masing 7 iji, adas 5 saga, mêsoyi satu ruas jari, grêgês otot 5
saga, lempuyang, bêngle masing-masing 3 iris, akar sirih 10 saga, bunga tanjung
5 saga, bunga kenanga 3. Di-pipis lalu di-ukup (lalu) di-borèh-kan pada kaki.
Nomor 1179 Jamu saraban pada kaki untuk wanita yang akan melahirkan.
Sintok 5 saga, sêprantu satu dibakar, jintan hitam 5 saga, jintan putih 3 saga,
mêsoyi 5 saga, jong rahab 7 saga, kemukus 3, cengkeh 2, pala 2 saga, klêmbak 5
saga, kayu tinja 4 saga, cendana 5 saga, bidara putih 5 saga, kayu secang 3 saga,
dringo, bêngle, lempuyang, kencur masing-masing 3 iris, bêsole, bawang merah
masing-masing satu, bawang putih satu siung, kêdhawung satu dibakar, waron dan
biji sawi masing-masing 3 saga, manis jangan panjangnya satu jari, jahe, sunthi
masing-masing 3 iris, klabêt, ganthi, pucuk masing-masing 3 saga, tegari 5 saga,
serai satu iris, kulit kayu pule, kulit rajungan, dan kepiting masing-masing 2 saga,
kulit ketam betina 5, kopyah lami, cindhe amoh, sakêlat abrit masing-masing 3
saga serta masing-masing dibakar, jamur brama, jamur impês masing-masing 3
saga, kotoran ular sawah 2 saga, temu lawak dan kunyit masing-masing 3 iris,
jeruk purut satu iris, jeruk nipis satu, dengan kulit dan buahnya yang masih muda,
jeruk macan 3 saga, daun legundi 3 tangkai, daun sembung satu lembar, daun
jarak merah satu lembar. Di-pipis dengan air. Yang bening diminum, sedangkan
yang kasar lalu di-parêm-kan pada kaki.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
273
Nomor 1180 Jamu encok pada kaki.
Cabai jawa 3, sunthi, kencur masing-masing 3 iris, sintok panjangnya satu jari,
sêprantu 3 dibakar, manis jangan panjangnya satu jari, merica putih 15, merica
hitam 10, kemukus 7, sarinaga 5 saga, adas 3 saga, pulasari panjangnya satu jari,
mêsoyi panjangnya satu jari, grêgês otot satu genggam. Di-pipis, (diberi) air cuka
serta garam 3 jumput. Direbus hangat-hangat, di-borèh-kan.
Nomor 1181 Jamu sakit kaki bengkak.
Pohon kalici yang kecil diambil akarnya panjangnya dua jari. Di-dhêplok dengan
singgang padi. Diperas diambil airnya. Jahe merah atau kalawak satu genggam.
Direbus lalu digosokkan pada tempat yang bengkak.
Nomor 1182 Jamu kaki sakit yang lain.
Lengkuas 3 iris, bawang putih 3 siung, mêsoyi panjangnya satu jari, pala separuh,
ganthi 3 saga, merica 7, daun belimbing sayur 3 tangkai. Di-pipis dengan air
tawar lalu di-borèh-kan pada kaki.
Nomor 1183 Jamu kaki yang terasa pegal dan linu, anak (dan) orang tua
boleh memakai.
Kulit kayu pule 15 saga, sintok panjangnya satu jari, sêprantu satu dibakar, jintan
putih 7 saga, mêsoyi, manis jangan panjangnya masing-masing satu jari dibakar,
merica 25, teki wangi, cabai jawa masing-masing 5 iji, kemukus 15 iji, waron 7
saga, sunthi, kencur masing-masing 3, lengkuas 7 iris, lempuyang 3 dim, jahe
panjangnya satu jari, temu lawak, bêngle, temu giring masing-masing 3 iris, serai
panjangnya satu kilan, jeruk purut satu iris, pandan wangi 3 lembar, rumput
rajatawa 7 lembar, kucai satu genggam, buah jarak cina 3 iji, buah jarak merah 3.
Di-pipis lalu dikukus. Setiap akan memakai, (diberi) air ciyu dihangatkan.
Nomor 1184 Jamu kaki (terasa) pegal.
Jintan hitam satu genggam di-pipis, dicampur cuka yang asli lalu dihangatkan
hangat-hangat, di-borèh-kan pada kaki.
Nomor 1185 Jamu sakit mata kemasukan kotoran.
Mata tadi ditutup serbet, tepat pada mata dipegangi lamanya satu jam lalu
sembuh. Jika tidak seperti itu, mata di-rambang pada air sarangan bisa
menyembuhkan.
Nomor 1186 Jamu payudara (jika) kamisandhanên saat menyusui.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
274
Daun seledri 3 tangkai, akarnya satu jari persegi, adas 3 somah, pulasari
panjangnya satu jari, kemudian di-pipis sampai lumat lalu dikukus, (diberi) air
cuka. Jika akan memakai dihangatkan hangat-hangat, di-borèh-kan.
Nomor 1187 Jamu menggigil pada kepala.
Daun kecubung 2 lembar di-pusus dengan apu, digosokkan pada tengkuk ke
bawah sampai tulang punggung. Sehari digosok 2 kali sampai sembuh.
Nomor 1188 Jamu sakit sipilis pada organ kewanitaan.
Biji asam 7, cabai jawa satu masing-masing dibakar kang sampai jadi arang,
kemudian di-pipis kering sampai lumat lalu ditaburkan.
Nomor 1189 Pilis (sakit) menggigil.
Akar bunga sepatu putih dan akar bunga melati susun masing-masing 3 jari, jintan
5 saga, mêsoyi, sintok masing-masing satu jari, manis jangan satu jari dibakar,
cengkeh 5, pala separuh, jahe, kencur masing-masing 3 iris, bawang putih satu
siung. Di-pipis dengan air jeruk nipis, lalu untuk pilis.
Nomor 1190 Pilis (sakit) menggigil yang lain.
Akar mangkok, akar kelor kecil, akar mandhakaki masing-masing 3 jari, jahe,
kencur masing-masing 3 iris, biji sawi 5 saga, dengan air jeruk nipis di-pipis
sampai lumat lalu di-pilis-kan.
Nomor 1191 Jamu (sakit) menggigil yang lain.
Kencur diiris tipis-tipis kemudian direndam pada cuka lalu ditempelkan pada
pelipis dan pada kepala. Setiap hari dibalut (dengan) serbet.
Nomor 1192 Jamu pusing pada kepala di dalam otak.
Daun jeruk nipis 3 lembar dipanggang sampai kering, cengkeh jantan 3, mêsoyi 3
ruas jari, jintan hitam, jintan putih masing-masing 5 saga. Di-pipis (lalu)
dibungkus daun lalu dikukus ing lalu ditaruh pada kepala.
Nomor 1193 Jamu kepala yang lain.
Temu lawak (besarnya) satu kepala ayam diparut, jeruk purut satu dibakar, inggu
satu buah dicampur dengan lêri bungkak. Kemudian diremas semua. Jika sudah
tercampur kemudian diembunkan, paginya dikeramaskan pada kepala.
Nomor 1194 Jamu sakit kepala yang terasa sampai telinga serta sampai
mengurangi pendengaran.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
275
Daun senthe hijau satu lembar dikukus, ganthi 5 saga, mêsoyi 7 saga, kunyit 3
iris. Di-pipis dipakai pada kepala sampai telinga.
Nomor 1195 Jamu pusing yang lain.
Jintan hitam 5 saga, daun kêmarogan 3 lembar, merica putih 7, kencur 3 iris,
lakên abrit 3 saga dibakar. Semua di-pipis ditaruh di kepala.
Nomor 1196 Pilis kepala pusing.
Jintan hitam 5 saga, mêsoyi 7 saga, merica putih 7, kencur 3 iris, lakên abrit 5
saga, lalu dibakar. Semua di-pipis untuk pilis.
Nomor 1197 Jamu pusing.
Sunthi 3 iris lalu di-pipis (diberi) air ciyu atau jênèwêr lalu untuk pilis.
Nomor 1198 Jamu pusing.
Jintan hitam 7 saga, ganthi 3 saga, mêsoyi 5 saga, kemukus 7, kencur 3 iris, beras
satu jumput. Di-pipis untuk pilis.
Nomor 1199 Pilis sakit pusing untuk orang baru melahirkan.
Daun tanjung 3 lembar, kayu lêstrung 3 saga, kayu cendana, jintan hitam, kayu
lapis, pohon kunyit, kayu cakma, cendana jênggi, kayu tinja, secang, dan bunga
kesumba masing-masing 3 saga, bunga kantil satu. Di-pipis, (diberi) air jeruk
nipis lalu di-pilis-kan.
Nomor 1200 Pilis kepala pusing dan mata gelap.
Daun pepaya muda dan cabangnya 3 tangkai, sintok panjangnya satu jari, sêprantu
satu dibakar, ganthi 5 saga, mêsoyi panjangnya satu jari, inggu (besarnya) satu
kacang, kulit kayu jeruk nipis panjangnya satu jari, daun pegagan kering 3 lembar,
daun kelor tengkurap 3 lembar, lalu di-pipis, di-pilis-kan.
Nomor 1201 Jamu sakit kepala, wanita melahirkan naik darah pada mata.
Jintan hitam 5 saga, kemukus 3, kencur 3 iris, (diberi) air cuka, bawang merah
satu, lalu di-pipis untuk pilis yang sakit tadi.
Nomor 1202 Pilis sakit panas dingin dengan kepala terasa sakit.
Daun kalalaan (kalilika) 7 lembar, adas satu saga, bawang merah tua 3. Di-pipis
sampai lumat lalu di-pilis-kan.
Nomor 1203 Jamu sakit kepala disertai panas.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
276
Daun turi merah 3 tangkai di-pipis sampai lumat, dipakai untuk pilis pada tempat
yang terasa sakit. Serta ambillah batang pisang kêpok dengan umbi pisang saba.
Diiris sampai lumat kira-kira satu genggam, lalu direndam pada tempat air.
Diembunkan untuk membasahi kepala setiap hari lamanya 15 hari.
Nomor 1204 Jamu sakit pusing yang sampai sampai matanya.
Daun jêpanah di-pipis dipakai untuk pilis atau direbus dibuat wedang.
Nomor 1205 Jamu sakit kepala yang lain, bahasa Belanda disebut
sêelêupin kapialu.
Bunga argulo mawar merah satu genggam besar dicampur dengan tepung sagu
atau cuka yang asli secukupnya kemudian direbus sampai mengental, diplesterkan
pada kepala.
Nomor 1206 Jamu sakit kepala, sakit otak kering atau nafas tak sedap.
Serbuk daun salamaki (sêbuga) 3, duwet. Dicampur dengan mentega yang belum
tercampur garam. Dikunyah pada waktu pagi.
Nomor 1207 Jamu sakit kepala otaknya kering.
Serbuk daun salamaki dicampur dengan lemak sapi, diminum pada waktu pagi
selama 3 pagi.
Nomor 1208 Pilis sakit kepala.
Jintan hitam 7 saga, sintok panjangnya satu jari, sêprantu satu dibakar, kemukus
7, pucuk 3 saga, cengkeh 3, rasuk angin dan cendana masing-masing 5 saga, sari
4 saga, kayu tinja 3 saga, bawang putih 3 siung. Di-pipis, di-pilis-kan.
Nomor 1209 Pilis sakit kepala.
Sintok panjangnya satu jari, kencur 3 iris. Di-pipis lalu di-pilis-kan.
Nomor 1210 Pilis sakit kepala serta mulut terasa pahit, itu pasti panas
dingin.
Cabang senthe hitam satu di-bênêm sebentara serta punggungnya diberi abu
kemudian ditempeli inggu (besarnya) satu kacang, bêngle 3 iris, bawang putih 3
siung, kuncup pinang muda satu yang, lalu diludahkan (pada) abu tadi lalu
digosok (dengan) cabang senthe.
Nomor 1211 Pilis sakit kepala karena angin dan panas.
Jahe 3 iris, jintan putih satu jumput. Di-pipis lalu dipakai untuk pilis.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
277
Nomor 1212 Jamu sakit kepala.
Daun dadap srêp 3 tangkai, adas satu jumput, pulasari panjangnya satu jari,
bawang merah satu, dringo, bêngle masing-masing 3 iris. Di-pipis, lalu di-pilis-
kan.
Nomor 1213 Pilis sakit kepala.
Daun turi merah 3 tangkai, daun adas 3 lembar, pulasari 5 saga, bawang merah 3
ing satu dibakar, hati kencur 3, mêsoyi 5 saga, jintan hitam 3 saga, dringo, bêngle
masing-masing 3 iris. Di-pipis dengan air lalu dipakai untuk pilis.
Nomor 1214 Pilis dan jamu (sakit) kepala.
Daun rangutan atau hitam satu lembar, bawang merah 3 dibakar, adas satu saga,
pulasari 3 saga. Di-pipis lalu dipakai untuk pilis.
Nomor 1215 Pilis yang lain.
Kayu cendana 5 saga, bawang merah satu, di-pipis, (diberi) air cuka. Untuk pilis,
setiap kering lalu pakailah lagi.
Nomor 1216 Pilis yang lain lagi.
Cengkeh 7, bunga kesumba 5 saga. Di-pipis, (diberi) air odhêkolonyê.
Nomor 1217 Pilis sakit kepala bumbu tuju.
Jintan hitam 5 saga, mêsoyi panjangnya satu jari, ketumbar 5 saga, mungsi 3
saga, pucuk pinang satu, sunthi, kencur, dringo, bêngle masing-masing 3 iris,
bawang putih satu siung, daun turi merah 3 tangkai, rebusan sirih 7 lembar. Inilah
yang disebut dengan bumbu tuju.
Nomor 1218 Pilis kepala yang lain.
Daun urêg-urêg polo 10 lembar, adas satu saga, pulasari panjangnya satu jari,
bawang merah satu, temu lawak 3 iris. Di-pipis dengan air, dipakai untuk pilis.
Nomor 1219 Jamu sakit kepala dengan anton-anton.
Jong rahab 5 saga, jaha kêling satu, trawas satu lembar, jintan hitam dan mêsoyi
masing-masing 5 saga, kemukus 7, kayu rapat panjangnya satu jari, kayu anyang
3, pulasari panjangnya satu jari, sintok 5 saga, kêdhawung 3 dibakar, sêprantu
satu dibakar, bunga apèn 5 saga, murmak 5 saga, daging 3 saga, ketumbar 5 saga,
cabai jawa satu, mungsi 5 saga, jênitri 7, sari 5 saga, manis jangan panjangnya
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
278
satu jari dibakar, kunyit 3 iris. Di-pipis dengan garam 3 wuku, (diberi) air cuka
lalu diminum.
Nomor 1220 Jamu (sakit) kepala.
Temu dan kunci masing-masing 3, kemukus 11, pucuk 3 saga. Di-pipis, di-pilis-
kan.
Nomor 1221 Jamu sakit kepala yang lain.
Brênduwin satu sendok makan, air satu gelas, bawang merah 3 di-gêcak, lalu
dicampur branduwin dan air tadi. Dipakai membasahi kepala.
Nomor 1222 Pilis sakit kepala menggigil.
Rebung kelor 5 tangkai, inggu satu buah, dringo setengah dim, bawang merah tua
3. Di-pipis sampai lumat dengan air lalu ditaruh pada kapas. Dipakai untuk pilis
diulangi sampai 3 kali sehari.
Nomor 1223 Pilis sakit kepala yang lain.
Daun mandhakaki 3 tangkai, jahe, kencur 3 iris, biji sawi 3 saga, dringo, bêngle
masing-masing 3 iris, unêm 3 dibakar, sintok 5 saga, mêsoyi dan manis jangan
panjangnya masing-masing satu jari dibakar, pucuk dan ganthi masing-masing 5
saga, cengkeh 5, pala separuh, sirih yang ruasnya bertemu 3 lembar, bunga kantil
satu, bawang merah satu, bawang putih satu siung, jeruk purut satu iris, airnya
rendaman bunga melati, kenanga, kantil. Jika ada dicampur konyoh juga boleh,
jika tidak ada konyoh, rendaman bunga tadi sudah cukup.
Nomor 1224 Pilis sakit kepala bumbu tuju.
Jintan hitam 3 saga, mêsoyi dan sintok masing-masing 5 saga, cabai jawa satu,
sunthi, kencur, jahe, dringo, bêngle masing-masing 3 iris, bawang putih 3 siung,
waron 5 saga, cengkeh 5, pala separuh, unêm 3 dibakar, ganthi 5 saga, pucuk 4
saga, pulasari satu jari, podhi, sari, dan cendana masing-masing 5 saga, sirih yang
ruasnya bertemu 3 lembar, daun turi merah 3 tangkai. Di-pipis dengan air jawi
kemudian di-pilis-kan.
Nomor 1225 Jamu sakit kepala yang lama tidak sembuh.
Daun jêmpanah di-pipis dipakai untuk pilis, atau direbus untuk wedang. Biasanya
8 hari sembuh.
Nomor 1226 Jamu sakit kepala.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
279
Daun mangkok 7 lembar di-pipis sampai lumat dipakai untuk pilis serta dibungkus
dengan daun pisang.
Nomor 1227 Jamu sakit kepala pusing.
Bunga pulutan 7 buah, inggu besarnya satu kacang, jintan hitam 5 saga, bawang
merah satu, lalu di-pipis sampai lumat kemudian ditempelkan pada kepala.
Nomor 1228 Jamu sakit kepala yang lain serta untuk menghitamkan
rambut yang sudah putih.
Daun pariya inggih punika daun pare hutan satu genggam, rumput cèlèngan satu
genggam, temu beras satu jumput, mata kunyit 3. Di-pipis, (memakai) air basi.
Jika sudah lumat ditempelkan pada kepala.
Nomor 1229 Jamu sakit kepala yang lain.
Daun pare hutan satu genggam, jintan hitam 3 jumput, lalu di-pipis, ditempelkan
pada kepala selama 3 hari atau 7 hari. Rambut yang sudah putih jadi hitam lagi
serta banyak
Nomor 1230 Jamu sakit kepala yang lain di dalam otak.
Bawang merah 3, kuning telur ayam hitam satu, gula batu satu biji, minyak wijen
satu sendok teh. Dicampur sampai merata lalu di-kècèk hangat-hangat lalu
dimakan.
Nomor 1231 Jamu sakit kepala.
Jintan hitam satu jumput, bawang merah jantan 3 bungkul. Di-pipis sampai lumat,
diberi perasan air jeruk nipis satu. Kepala dibalut sapu tangan supaya airnya tidak
menetes.
Nomor 1232 Jamu sakit kepala jika tidak bisa bangun.
Rumput cèlèngan 7 lembar, mata kunyit 21 saga, beras utuh 49 las. Di-pipis
dengan air sedikit, di-pilis-kan pada pelipis.
Nomor 1233 Jamu sakit (perut) mulas dan kembung.
Pisang kluthuk yang muda satu, diperas diambil airnya, abu tumang 3 jumput,
pupugan lèr, wetan 2 jumput, arang jati 4 ruas jari. Di-pipis sampai lumat dengan
air jawi lalu di-parêm-kan pada perut orang yang sakit tadi.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
280
Nomor 1234 Tapêl bunga kenanga untuk wanita muda yang sudah tidak
mau mempunyai anak.
Bunga kenanga yang masih kuncup 7, kulit kayu pohon kenanga yang belum
berbunga panjangnya 3 kilan, bunga teratai 15 saga, kunci kuning 3, mêsoyi
panjangnya satu jari, sidawayah 5 saga, sarikuning dan kemenyan merah masing-
masing 10 saga, bêngle 3 iris. Di-pipis kemudian ditaruh di atas daun pisang lalu
ditaruh pada abu pawon yang masih panas. Setiap akan memakai ditambah jeruk
nipis lalu di-tapêl-kan merata.
Nomor 1235 Tapêl kenanga untuk orang setelah melahirkan, baik untuk
perut dan melangsingkan badan.
Bunga kenanga tua satu genggam, buahnya 3, kulit kayunya 3 jari, (bunganya)
yang mekar satu jari, mêsoyi satu kilan, unêm 3 dibakar, kemukus 5 saga,
rasamala 10 saga, pucuk 5 saga, mustakim 10 saga, jênitri 3, kayu kasturi, kayu
kalêmbak masing-masing 10 saga, manis jangan satu kilan, tinggi 7, dhèdhès satu
saga, cengkeh 10 saga, pala satu, cacing kalung satu dibakar sampai gosong,
garam satu jumput, asam (besarnya) satu kemiri dibakar, garam lagi 3 jumput.
Digoreng, di-pipis sampai lumat dibuat sadhêgan. Jika akan memakai ambillah
secukupnya diberi air jeruk nipis secukupnya.
Nomor 1236 Jamu perut sakit mulas meskipun sudah BAB masih terasa
kembung.
Rebung kelor 3 tangkai, klèlèt besarnya satu kacang, kemudian di-pipis lalu
ditempelkan pada pusar.
Nomor 1237 Jamu sakit pada pusar yang lain serta perut terasa mulas.
Rebung kelor 3 tangkai dengan bunga abu 3 jumput, kêdhawung mentah satu,
yang matang 2, rasuk angin 5 saga, bawang merah 3. Di-pipis, ditempelkan pada
pusar.
Nomor 1238 Jamu (sakit) perut yang lain.
Lempuyang êmprit panjangnya satu jari dikunyah kemudian dicampur dengan
bunga abu satu jumput, ditempelkan pada pusar lalu ditutup dengan sirih muda.
Nomor 1239 Jamu (sakit) perut yang lain.
Bunga kesumba 7 saga dan inggu satu buah, bawang merah satu. Diremas sampai
keluar airnya lalu ditempelkan pada pusar dengan sirih satu lembar dipanggang.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
281
Nomor 1240 Jamu (sakit) perut yang lain.
Daun po o 3 tangkai, daun loncang 3 lembar, jahe panjangnya satu jari. Di-
dhêplok lalu dibungkus daun, dikukus lalu ditaruh pada pusar anak.
Nomor 1241 Jamu (sakit) perut yang lain untuk anak umur 1 ½ tahun dan
2 tahun.
Adas satu jumput, rasuk angin 5 saga, kêdhawung 3 dibakar, bawang merah
mentah 3, garam 3 jumput. Di-pipis (lalu) di-tapêl-kan.
Nomor 1242 Jamu orang sakit perut kembung.
Dringo panjangnya satu jari, bêngle 3 iris, kemukus 7, jintan putih 10 saga,
mêsoyi 7 saga, ganthi 5 saga, cengkeh 7, pala satu iris, kulit kayu kêndhêl
panjangnya 3 jari, lengkuas (sebesar) kepala ayam. Di-pipis dengan air.
Nomor 1243 Jamu kêmandèn disebut sakit sudukên untuk orang tua.
Kêmandèn dengan mungsi masing-masing 5 saga, adas dan rasuk angin masing-
masing 3 saga, kayu ulêt dengan kayu manis masing-masing 3 buah dibakar, pala
satu buah, daun po o 3 tangkai. Di-pipis, disaring lalu diminum.
Nomor 1244 Tapêl anak dan orang tua yang sakit seperti di atas.
Tape beras 3 glindhing, rasuk angin 5 saga, sata 10 saga, sunthi 3 iris, bawang
putih 3 siung, kemukus 7, merica 15, kêmandèn 5, mungsi 10 saga. Di-pipis (lalu)
di-tapêl-kan.
Nomor 1245 Jamu kêmandèn yang lain.
Sintok dan mêsoyi masing-masing 5 saga, cengkeh 5, pala satu buah, jintan hitam
5 saga, merica 15 saga, sunthi 3 iris, jahe 5 iris, daun landêp dengan daun terung
ngor masing-masing 3 lembar, kayu garu/gaharu 5 saga, jong rahab 10 saga. Di-
pipis, disaring lalu diminum.
Nomor 1246 Tapêl (kêmandèn).
Kunci, kencur masing-masing 3, apu satu jumput. Di-pipis sampai lumat lalu di-
tapêl-kan.
Nomor 1247 Sêmbur orang sakit kêmandèn.
Daun gandarusa 3 tangkai, kemiri dan isinya ½, jintan hitam 5 saga, jintan putih 3
saga, mungsi 5 saga, mêsoyi satu ruas jari, bawang merah satu, merica putih 7,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
282
dringo, bêngle masing-masing 3 iris. Di-pipis sampai lumat, di-sêmbur-kan di
seluruh badan.
Nomor 1248 Jamu kêmandèn pada perut baik untuk lelaki (dan) wanita.
Daun landêp 3 tangkai, kulit jeruk purut satu iris, bawang putih satu siung, sunthi
3 iris, mungsi 5 saga, jintan hitam dan jong rahab masing-masing 5 saga, ujung
cabai jawa, arang ujung sujèn sate masing-masing 3 buah. Di-pipis dengan air
garam 3 wuku, lalu disaring (lalu) diminum.
Nomor 1249 Jamu kêmandèn yang lain.
Daun kêmandèn sèwu satu genggam, kêmandèn jawi satu gablog, temu lawak 3
iris, jeruk nipis 3 dibuang bijinya, garam 3 wuku. Semua di-dhêplok, direbus lalu
diminum seperti wedang. diminum setiap hari. Dipakai (untuk) jamu sakit nafas
juga lebih baik.
Nomor 1250 Jamu batuk darah.
Daun ilèr satu genggam dicuci bersih lalu di-dhêplok, diperas diambil airnya.
Dicampur dengan perasan kelapa seharga sigar kemudian di-seka besi merah,
paku yang sudah lama. Disaring lalu diminum.
Nomor 1251 Jamu batuk darah yang lain.
Daun ilèr 3 genggam direbus, airnya 2 siwur. Jika sudah mendidih diulangi
sampai 5 kali, daun diganti kulit manggis separuh jari, tingi sabrang panjangnya
satu jari, adas 2 pasang, pulasari panjangnya satu jari, kayu manis panjangnya
juga satu jari. Direbus dengan sisa rebusan daun ilèr tadi sampai mendidih,
ditutup rapat. Setiap pagi air tadi diminum. Sedangkan daun ilèr yang baru
direbus lalu dimakan dibuat rujak. Bumbunya garam, asam, trasi, cabai, petis.
Dimakan sampai 3 hari. Dirasakan perubahannya pada badan, jika tersa enak,
dipakai untuk jamu peluntur Seperti yang sudah disebut di depan kemudian
diobati jamu berikut: daun patikan jawa satu genggam diiris sampai lumat, dialasi
banon lalu dicuci dengan air garam lalu dibuat rujak seperti daun ilèr, bumbunya
juga sama.
Nomor 1252 Jamu sakit kemaluan (lelaki) abuh.
Daun alang-alang, kemangi satu jari, daun kleca 3 lembar, daun mengkudu 3
lembar, daun padi 3, garam 3 wuku, kunyit 3 iris, kelapa yang sudah kering 4 jari
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
283
persegi diparut, lalu di-pipis. Jika sudah, diberi sobekan sinjang lalu ditempelkan
pada tempat yang bengkak tadi.
Nomor 1253 Jamu orang tua (sakit) kencing darah.
Daun krêmah satu genggam, adas 2 saga, pulasari 5 saga, bawang merah 3, rasuk
angin, secang, dan kayu bidara putih masing-masing 5 saga. Di-pipis, diminum.
Ampasnya di-pipis lagi dibuat tapêl.
Nomor 1254 Jamu orang tua tidak bisa kencing.
Daun pegagan satu genggam, rasuk angin 10 saga, manis jangan panjangnya satu
jari, jintan hitam 50 saga, kepuh jangkang separuh. Semua direbus, diminum
seperti wedang.
Nomor 1255 Jamu anak sakit kencing.
Daun gêtas watu satu genggam, daun gempur 3 lembar, grêgês otot satu genggam,
umbi gêlonggong satu, daun nanas 3 tangkai, adas satu saga, pulasari panjangnya
satu jari, bawang merah satu genggam. Semua direbus lalu diminum setiap hari.
Nomor 1256 Jamu sakit (pada) kemaluan lelaki yang lain.
Daun mentimun satu genggam, adas satu saga, pulasari satu kilan, bawang merah
3 iji. Di-dhêplok, disaring lalu diminum.
Nomor 1257 Jamu (lelaki) kemaluannya bengkak.
Lidah buaya satu cabang diiris kemudian dicuci bersih, dicampur gula batu
(sebesar) 3 ibu jari, lalu diembunkan. Paginya diminum setiap pagi.
Nomor 1258 Jika sudah minum lidah buaya. Berikut adalah minuman yang
harus diminum.
Bunga kesumba satu genggam, kayu secang 10 saga, adas 3 saga, pulasari, kayu
manis masing-masing 5 saga, temu tis 3 iris, bawang merah 3. Diminum setiap
pagi dengan air jawi.
Nomor 1259 Tapêl untuk anak sakit kencing.
Daun pusar (daun buntu silit) adas satu saga, pulasari panjangnya satu jari. Di-
pipis dengan air sedikit.
Nomor 1260 Jamu anak sakit kencing.
Daun puspanyidra 3 lembar, adas sepasang, pulasari panjangnya satu jari, kayu
manis 5 saga, jong rahab 7 saga, kayu anyang 5, bawang merah 3. Di-dhêplok
(lalu) diperas airnya, diminum. Ampasnya di-tapêl-kan pada perut.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
284
Nomor 1261 Jamu anak sakit kencing.
Daun kêlira (daun ubi) 3 tangkai, adas satu saga, pulasari panjangnya satu jari,
bawang merah satu. Di-pipis dengan air jawi, disaring (lalu) diminum. Ampasnya
di-tapêl-kan pada perut.
Nomor 1262 Jamu orang tua tidak bisa kencing.
Daun kluwih yang tua (yang) masih hijau yang jatuh sendiri 2 atau 3 lembar,
direbus diminum setiap hari.
Nomor 1263 Jamu anak sakit kencing atau sakit keremi.
Serbuk daun salamaki dengan kencing sapi diminum selama 2 pagi lamanya.
Nomor 1264 Jamu sakit kencing darah yang sudah berumur 20 tahun ke
atas.
Daun turi merah 7 lembar di-pipis sampai lumat (lalu) diperas, diambil airnya, air
abu satu cangkir wedang, kepuh jangkang separuh, kayu anyang 7, daun meniran
7 tangkai, daun poksor 7 lembar, daun garut dan daun padêrman masing-masing 7
lembar, jong rahab 15 saga, pulasari panjangnya satu jari, adas 3 saga, podhi 7
saga, sari 8 saga, daun saga satu genggam, kayu manis panjangnya satu jari, kayu
ulêt 5 dibakar. Di-pipis sampai lumat, direbus untuk wedang. Diminum setiap
hari. Seumpama kurang, buatlah lagi.
Nomor 1265 Jamu kencing darah yang lain.
Akar pinang 4 jari persegi, akar poksor panjangnya satu jari, temu wuku satu, akar
semangka panjangnya 2 jari, akar labu putih panjangnya 3 jari, akar seruni putih
panjangnya 3 jari, akar dêrês 5, akar gêmpur watu dan akar gêtas watu
panjangnya masing-masing 3 jari, akar druju satu genggam, kepuh jangkang yang
terkelupas satu dibakar, kayu anyang 7, kayu manis panjangnya satu jari, adas 2
saga, pulasari panjangnya satu jari, podhi 5 saga, sari 7 saga. Di-dhêplok atau di-
pipis sampai lumat lalu direbus, diminum setiap hari.
Nomor 1266 Jamu kencing darah yang lain.
Jintan hitam satu genggam direndam dengan gula pasir sama banyaknya lalu
diminumkan. Lamanya memakai jamu tersebut sampai 7 hari.
Nomor 1267 Jamu orang tidak bisa kencing karena tersumbat.
Daun kluwih 3 lembar yang sudah tua direbus sampai matang. Airnya diminum
seperti minum wedang.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
285
Nomor 1268 Jamu sakit kencing yang lain.
Bunga kluwih 3 dijemur, jika sudah kering direbus dengan adas 2 pasang, pulasari
satu ruas jari, kayu manis satu ruas jari, bawang merah tua 3, gula aren satu
dhuwit, kemudian direbus. Jika sudah matang diminum setiap hari.
Nomor 1269 Jamu sakit kencing yang lain.
Daun meniran satu genggam, daun urat dan daun srigading masing-masing satu
genggam, kayu anyang 7, jong rahab 10 saga, pulasari 5 saga, bawang merah 3.
Direbus (lalu) diminum setiap hari.
Nomor 1270 Jamu anak sakit kencing yang berumur 3 atau 4 tahun.
Daun pundhung satu genggam, bunga sruni putih 7, daunnya ½ genggam, kayu
secang 10 saga, kayu anyang 3 dibakar, rasuk angin 5 saga, kayu manis
panjangnya satu jari dibakar. Di-pipis sampai lumat kemudian di-bênêm lalu
diminum dengan air wedang serta gula batu satu buah.
Nomor 1271 Tapêl anak sakit kencing.
Daun poksor satu genggam, adas satu jumput, pulasari panjangnya satu jari, temu,
bawang merah masing-masing 3, garam satu jumput. Di-pipis sampai lumat, di-
tapêl-kan.
Nomor 1272 Jamu kara pacar untuk wanita yang tidak ingin punya anak
serta mempunyai penyakit dalam.
Ketumbar, mungsi, podhi, sari masing-masing 5 saga, pucuk panjangnya satu jari,
safran 5 saga, jintan hitam 10 saga, jintan putih 10 saga, kemukus 7, bêngle 3
iris, getah gambir satu, jong rahab 5 saga, daun lampes dan sêmbukan masing-
masing 7 lembar, daun gondang kasih satu genggam, adas satu saga, pulasari
panjangnya satu jari, temu kunci mentah (dan) matang masing-masing 3 iris,
garam 3 wuku, ujung cabai jawa 3. Di-pipis dengan air jeruk nipis 1, disaring lalu
diminum.
Nomor 1273 Jamu sakit kencing yang lain.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
286
Daun meniran satu genggam, sirih yang ruasnya bertemu 7 lembar, getah gambir
separuh. Di-dhêplok sampai lumat, diambil airnya (lalu) diminum. Ampasnya
ditempelkan pada pusar lamanya 3 hari.
Nomor 1274 Jamu sakit kencing nanah.
Air abu merang ketan hitam 5, akar jeruk purut satu kilan. Dikerik, dicampur
dengan air abu kemudian disaring (lalu) direbus, jika sudah mendidih, hangat-
hangat diminum.
Nomor 1275 Jamu sakit kencing nanah yang lain.
Daun gandarosa satu genggam, serta pucuk beras 3 jumput, mata kunyit 3, air
wayu kemudian di-pipis sampai lumat, diambil, dicampur pathi kunyit satu ruas
telunjuk, sekitar ½ jari telunjuk lalu diminum pada waktu pagi.
Nomor 1276 Jamu sakit kencing yang lain.
Merica putih 7, majamuju/jemuju satu jumput, biji sawi 2 jumput. Di-pipis sampai
lumat lalu di-borèh-kan pada kemaluan lelaki.
Nomor 1277 Jamu sakit kencing nanah yang lain.
Buah mengkudu muda 3 di-dhêplok, dicampur santan kental (dari) parutan kelapa
dua ruas jari persegi. Diminum selama 3 pagi, biasanya lalu sembuh.
Nomor 1278 Jamu sakit kencing yang lain jika kurang deras atau susah
kencing.
Kuning telur ayam 3, belimbing 3, pijêr ½ rupiyah, lalu diminum pada waktu
pagi.
Nomor 1279 Jamu susah kencing yang lain, air kencing hanya menetes.
Jeruk nipis diperas 3 kali dimasukkan ke dalam cangkir lalu bakarlah besi sampai
merah. Dicelupkan ke dalam air jeruk tadi, diembunkan. Diminum selama 3 pagi.
Nomor 1280 Jamu sakit kencing mangkêl.
Mengkudu muda 2 dan 3 di-dhêplok (lalu) diperas, airnya lalu diminum setiap
pagi.
Nomor 1281 Jamu sakit kencing yang lain.
Lobak satu, paling banyak 3 diperas diambil airnya, dicampur pucuk dengan
ganthi direndam pada cuka. Ampasnya di-tapêl-kan pada pusar. Secang satu tail
12 ½ dhuwit, bawang merah masing-masing satu tail, pijêr satu buah. Direbus,
dibuat air minum, jangan minum yang lainnya. Jika merebus dicampur kuah pitu.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
287
Nomor 1282 Jamu sakit kencing yang mengeluarkan batu dalam kemaluan
lelaki.
Serbuk daun salamaki 3 dhuwit dicampur air kelapa, direbus lalu dimakan selama
3 pagi.
Nomor 1283 Santun warni jamu endrak.
Serbuk kayu tai dibakar ing kuncup pinang muda sampai penuh, kuncupnya
diikutkan, kayu manis panjangnya satu ruas jari, adas sepasang, pulasari satu ruas
jari, dringo (besarnya) satu kacang, bawang putih dan kacang. Di-pipis, (diberi)
air minyak kelapa baru satu sendok teh diaduk bersamaan. Jika sudah tercampur
digosok-gosokkan (pada) puting susu ibunya yang menyusui.
Nomor 1284 Jamu endrak yang lain, anak berumur 5 dan 7 bulan.
Cabang waru dikoyak lendirnya di dalam kulitnya dikerik, bawang merah satu
dibakar, adas 2 pasang, pulasari satu ruas jari. Di-pipis, digosokkan pada lidah
dengan air satu atau 2 tetes.
Nomor 1285 Jamu sakit kuning yang masih baru.
Êtir satu sendok makan diberi wedang mendidih satu cangkir atau lebih, diminum
setiap hari.
Nomor 1286 Jamu sakit kuning yang lain.
Beras satu genggam, pulasari dan manis jangan panjangnya masing-masing satu
jari, adas 2 pasang, bawang merah satu, kayu ulêt 2 jari, rasuk angin 3 saga.
Direbus pada kuali, airnya penuh. Jika sudah tersisa setengah, diangkat,
didinginkan lalu diminum setiap hari, selama 7 hari.
Nomor 1287 Jamu sakit kepala karena encok.
Daun golang-galing satu genggam, lêri yang di-pusus yang kedua satu wadah,
jeruk purut satu dibakar, diremas dengan daun golang-galing tadi, pukul wolu
sontên diembunkan, paginya digosokkan pada kepala. Setiap hari membuat lagi.
Pemakaian jamu tersebut sampai sembuh, 4 atau 5 hari.
Nomor 1288 Jamu sakit telinga.
Kutu dicampur dengan jamu sawanan di-pipis lalu diminum.
Nomor 1289 Jamu telinga berkurang pendengarannya.
Daun kapas taun 3 lembar di-pipis dengan adas 2 pasang, lalu dimasukkan ke
dalam pinang mentah, maksudnya pinang setengah tua dengan kulitnya atau
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
288
kulitnya diiris ujungnya dipanggang dengan panas secukupnya lalu diteteskan
pada lubang telinga biasanya 3 hari sembuh.
Nomor 1290 Jamu sakit telinga dan yang berkurang pendengarannya.
Daun sudhi-sudhi 7 lembar dipanggang, kemudian diperas (diambil) airnya,
dimasukkan pada (lubang) telinga. Jika waktu pagi air tadi dicampur minyak
kelapa untuk mengurut bagian belakang pada daun telinga.
Nomor 1291 Jamu (sakit) telinga yang lain, terasa cêkot-cêkot, untuk
orang tua disebut pusing.
Bawang merah satu diremas dalam cangkir, airnya cuka dihangatkan dahulu, lalu
dibungkus sinjang, diperas, diteteskan ke dalam (lubang) telinga, setelah 3 jam
diperas lagi sampai sembuh sakitnya. Setiap akan memakai dihangatkan dahulu
hangat-hangat saja, jangan sampai terlalu panas (jamunya), dapat merusak
pendengaran. Jika belum cocok gantilah dengan bawang putih satu bungkul,
bumbunya sama dengan yang di atas.
Nomor 1292 Jamu (sakit) telinga yang lain.
Cabang senthe hitam satu dipanggang sampai keluar uapnya lalu ditiup supaya
uap tadi masuk ke telinga.
Nomor 1293 Jamu sakit telinga yang lain.
Daun kucai 3 tangkai direbus (diberi) air arak. Hangat-hangat diteteskan ke dalam
(lubang) telinga.
Nomor 1294 Jamu sakit telinga yang lain.
Mathi badak digosok dimasukkan ke dalam cangkir secukupnya lalu diberi arak
lalu (diberi) semut hitam (yang digilas) 3 buah tetapi jangan diremas lalu
dimasukkan sinjang, diteteskan pada telinga 2 kali dan 3 kali tetesan sehari
diulangi sampai 3 kali.
Nomor 1295 Jamu (sakit) telinga yang lain.
Daun kacang panjang 3 tangkai dikukus lalu diperas diberi air susu, diteteskan ke
dalam (lubang) telinga.
Nomor 1296 Jamu (sakit) telinga yang lain.
Buah kapas taun yang muda satu, bawang merah satu, kencur 3 iris. Di-pipis
sampai lumat kemudian dibungkusdaun pisang, di-bênêm pada abu panas. Jika
sudah matang kemudian dibungkus sinjang, diteteskan ke dalam (lubang) telinga.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
289
Nomor 1297 Jamu (sakit) telinga yang lain.
Jahe satu iris dengan dhèdhès satu dhuwit dicampur air lalu diulet semua,
diteteskan ke dalam (lubang) telinga.
Nomor 1298 Jamu (sakit) telinga yang lain.
Kecap diteteskan ke dalam (lubang) telinga.
Nomor 1299 Jamu (sakit) telinga yang lain.
Kayu angkrik dikupas kulitnya, adas satu saga, pulasari 3 saga, bawang merah
satu, kemudian di-pipis lalu dibungkus daun pisang. Di-bênêm pada abu yang
masih panas lalu diperas (dimasukkan) ke dalam (lubang) telinga. Ampasnya di-
pipis lagi, dibuat borèh di luar.
Nomor 1300 Jamu (sakit) telinga yang lain, berkurang pendengarannya.
Daun mangkok 3 lembar di-pusus kemudian ditutupkan (pada) lubang telinga
lamanya 2 jam. Diganti lagi daun mangkok tadi bisa diambil dari telinga.
Nomor 1301 Jamu (sakit) telinga yang lain.
Daun inggu di-pipis serta diperas diambil airnya, diteteskan ke dalam (lubang)
telinga.
Nomor 1302 Jamu (sakit) telinga yang lain, berkurang pendengarannya.
Daun kuping macan 3 lembar yang sering ditanam orang Cina (lalu) dipanggang
kemudian di-pusus, diteteskan ke dalam (lubang) telinga hangat-hangat. Setiap
hari diulangi sampai 3 kali sehari.
Nomor 1303 Jamu (sakit) telinga yang lain.
Perasan debu hangat-hangat diteteskan ke dalam (lubang) telinga, memakai
sendok teh, lalu diteteskan ke dalam (lubang) telinga. Setiap sudah dingin
dibuang, diganti dengan yang hangat. Biasanya lalu sembuh.
Nomor 1304 Jamu (sakit) telinga yang lain.
Nasi yang akan diangkat (besarnya) satu ibu jari, dimasukkan conthong daun
pisang, kemudian ditiupkan tepat pada lubang telinga supaya uapnya bisa masuk
ke dalam (lubang) telinga.
Nomor 1305 Jamu (sakit) telinga yang lain.
Bawang putih yang besar satu siung dibuang matanya kemudian (dipakai untuk)
menyumbat lubang telinga. Sehari diganti 3 kali.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
290
Nomor 1306 Jamu (sakit) telinga yang lain.
Cabang jarak merah dipanggang kemudian dipotong kiri kanan. Hangat-hangat
ujungnya ditiupkan ke dalam (lubang) telinga. Setiap hari diulangi sampai 5 atau 6
kali sehari.
Nomor 1307 Jamu (sakit) telinga yang lain.
Minyak kelapa baru diteteskan dengan sendok teh, diteteskan pada lubang telinga
setiap sudah setengah jam dibuang, diganti yang baru sampai sembuh.
Nomor 1308 Jamu (sakit) telinga yang lain, berkurang pendengarannya.
Jaha lawe satu, prusi besarnya satu kacang ruji. Direndam sehari lalu diteteskan
ke dalam (lubang) telinga. Jika terasa berkurang sakitnya, telinga dikorek.
Nomor 1309 Jamu sawan yang sudah masuk ke dalam perut.
Carilah sampah yang hanyut di sungai, baik daun dan kayu, dan ambillah lumpur
laut yang menempel pada jangkang disebut tanah sambang, dringo satu ruas jari
persegi, kulit têbêlan satu, kulit kepiting, kulit pe, kulit ketam betina masing-
masing satu ruas jari persegi dibakar, rasuk angin, ketumbar masing-masing 3
saga, trawas satu lembar, jong rahab, serta bunga apèn masing-masing 2 saga,
kayu ungêt satu dibakar, murmak 3 saga, daging satu saga, temu guroh 3 iris
dibakar, jintan hitam 7, lalu di-pipis dengan air jawi, di-bênêm dengan garam 3
wuku kemudian diminum. Ampasnya di-pupuk-kan pada kepala.
Nomor 1310 Kemudian minum (jamu) yang lainnya.
Mêsoyi satu ruas jari, kayu secang dan bidara putih masing-masing 3 saga,
dibumboni seperti di depan serta di-pipis kayu tinja 2 saga, cendana jênggi dan
ketumbar masing-masing 3 saga, trawas 2 lembar, kunyit 2 iris, adas 3 pasang,
pulasari satu ruas jari, pala satu biji, cengkeh satu, bunga apèn 3 saga, beras 7 las.
Semua di-pipis lalu diminum yang menyusui, jika sudah tidak disusui diminum
anaknya saja. Sisanya di-borèh-kan.
Nomor 1311 Jamu sawan yang lain.
Ambillah tanah ykang menempel pada jangkar 2 biji, jika tidak ada ambillah
ampo 2 suwêng, kulit ketam betina satu ruas jari persegi, kulit pe 2 ruas jari
persegi, gêlaran lami 3 jari persegi, kulit kepiting 3 ruas jari persegi, tumbu amoh
satu jari persegi, lakên abrit 3 jari persegi, pohon bengkoang satu jari persegi.
Semua dibakar, diambil abunya, keriklah bidara putih, secang, cendana jênggi,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
291
kayu tinja, rasuk angin, masing-masing 3 saga, kayu ulêt satu dibakar, adas 3
pasang, pulasari panjangnya satu ruas jari, lempuyang, bêngle, kunci masing-
masing 3 iris dibakar, bawang putih 3 siung dibakar. Di-pipis sampai lumat
dengan beras kêsit 3 biji yang disebut beras kêsit adalah karon yang lengket pada
kukusan satu jumput. Di-pipis kemudian dikukus lalu ditanak diberi garam 3
wuku. Jika sudah matang dan sudah dingin lalu diperas (diambil) airnya, diminum
yang menyusui. Ampasnya di-pipis lagi, di-borèh-kan pada anaknya.
Nomor 1312 Jamu kurap.
Daun kupang muda (daun bêrasan) disebut daun karuk nangsi satu genggam,
bawang putih 3, garam 3 wuku, tawas satu buah, kemudian di-dhêplok sampai
lumat kemudian di-pipis juga sampai lumat, dioleskan dengan bulu ayam.
Dibungkus daun pisang, (memakai) air jawi, dipakai dengan dibalut sinjang.
Nomor 1313 Jamu kurap yang lain.
Buah terung ngor satu, belerang satu biji, bawang merah satu dibakar, kunci,
kencur, temu hitam masing-masing 3 iris. Di-pipis sampai lumat kemudian di-
kècèk dengan santan kelapa hijau 4 jari persegi, jika sudah kental serta sudah jadi
minyak lalu di-borèh-kan.
Nomor 1314 Jamu kurap disertai kuman yang lain.
Mulwa yang muda 3 tangkai, kulit kayu panjang (dan) lebarnya satu jari. Di-pipis
sampai lumat dipakai untuk borèh. Kurap tadi dicuci (dengan) air lalu dikeringkan
diolesi sinjang kemudian diberi jamu borèh tadi serta dibungkus daun pisang
muda, dibalut sinjang lamanya 3 hari, (setelah itu) dibuka. Biasanya lalu sembuh
tidak sampai 3 hari.
Nomor 1315 Jamu jerawat.
Cuci muka dengan air karon setiap hari kemudian jerawat diolesi merang, jerawat
satu, merang satu, ujung merang lalu dippatahkan lalu digoreng serta ditiup. Di
hati berkata seperti ini “Aku tidak menggoreng merang, menggoreng jerawat pada
wajan menjadi abu.”
Nomor 1316 Jamu menguatkan rambut.
Serbuk daun salamaki dicampur dengan lidah buaya diambil airnya. Diminum
setiap akan tidur.
Nomor 1317 Jamu (sakit) koreng.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
292
Bawang putih satu bungkul, merica putih satu kutuk tangan maksudnya satu
cêkothokan jari, di-dhêplok, di-gêcak diambil airnya kemudian dicampur dengan
minyak kelapa 2 sendok. Setiap memakai, di-kècèk supaya panas.
Nomor 1318 Jamu (sakit) koreng yang lain.
Belerang digerus dicampur dengan lemak babi, digosokkan pada korengnya.
Nomor 1319 Jamu (sakit) koreng yang lain.
Daun sirih 7 lembar, bêngle 3 iris, dringo panjangnya separuh jari dibakar. Di-
pipis sampai lumat lalu di-borèh-kan, yang dipakai mengoles adalah bulu ayam.
Nomor 1320 Jamu (sakit) koreng yang lain.
Jêbug satu dibakar di-pipis dengan garam satu jumput dengan air jeruk nipis satu,
minyak kelapa 3 sendok kaca. Di-borèh-kan, yang dipakai mengoles bulu ayam.
Nomor 1321 Jamu anjing (sakit) koreng.
Daun jêmpanah direbus, airnya untuk mandi dan diminumkan, bisanya lalu
sembuh.
Nomor 1322 Jamu (terkena) kuman untuk anak serta orang tua.
Biji pakèl satu diiris-iris dicampur dengan garam goreng, kunci 3 buah, kemukus
7, dipakai untuk sêmbur.
Nomor 1323 Larangan (untuk) orang hamil dan orang menyusui, jika
orang hamil sebulan sampai 4 bulan sering melahirkan belum saatnya.
Buah nanas gêlung, kuwèni, mentimun wuku, ketan hitam meskipun tape, kluwih
juruh (kawis), maja, duren, jangan sampai dimakan.
Nomor 1324 Ikan-ikan yang tidak boleh dimakan.
Ikan sembilang, udang windu, udang congah dan kepala ikan atau lidah ikan,
karena dapat menjadikan sawan. Jika makan ikan sembilang serta laut terlalu
sering lalu BAB.
Nomor 1325 Ikan lain yang tidak boleh dimakan orang menyusui.
Ikan dodok, ikan pipir, dorang, sembilang, lele, sêpat, bêthik, badhèr duri, jongot,
bandeng lami serta ikan lain yang dipepes, ikan glagas, tengiri, kepala, dan lidah
sapi, kerbau, kambing, dan hewan yang lainnya, ikan pèlus, pindang banyar,
baluntak, ketam betina, kepiting, têbalan (trumpah), kerang kukur, kerang glathik,
kerang wêdhung, simping, teripang, ikan pe, nasi (yang) dikipasi dan nasi kuning.
Semua tadi orang menyusui tidak boleh makan, dapat menjadikan sawan.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
293
Nomor 1326 Larangan anak yang masih disusui.
Jangan sampai diajak melihat pengantin, orang meninggal, maling yang diborgol,
berdiri di bawah orang gantung diri, dan di tengah pasar, cuaca mendung dibawa
keluar rumah. Hal-hal tersebut dapat menjadikan sawan.
Nomor 1327 Lêngkang (untuk) wanita setelah melahirkan, diminum serta
untuk cebok.
Bêngle 7 iris, sirih yang ruasnya bertemu 7 lembar, manis jangan panjangnya satu
jari dibakar, jong rahab satu genggam, garam 3 gêgêm, asam ¼ kati, bawang
putih satu bungkul, lalu direbus, jika sudah mendidih ditaruh di cobek kemudian
dimasukkan ke dalam abu pawon 3 jumput cêkothokan. Diendapkan, yang bening
diminum setiap pagi, yang kental untuk cebok jam 5 pagi. Setiap akan memakai
dihangatkan. Sampai pusar anak terlepas.
Nomor 1328 Lêngkang yang diminum.
Kapur barus 5 saga, cengkeh 7, jaha lawe 3, ganthi 5 saga, jênitri 3, pucuk 5
saga, têmpaos separuh, kayu rasamala 10 saga. Di-pipis, setiap akan minum
diberi air jeruk nipis.
Nomor 1329 (lêngkang) yang lain.
Bêngle 3 iris, sirih yang ruasnya bertemu 7 lembar, kemukus 7, manis jangan
panjangnya satu jari, jong rahab 10 saga, garam 3 jumput, asam (besarnya) satu
ibu jari. Setiap akan memakai dihangatkan, dipakai pada kemaluan wanita.
Nomor 1330 (lêngkang) yang lain.
Majakan, cengkeh masing-masing 3 buah, getah kayu rasamala 10 saga. Di-pipis,
(diberi) air jeruk nipis.
Nomor 1331 (lêngkang) yang lain.
Terung putih 3, daun latêng 3 tangkai, uyah-uyahan 3 tangkai, kapur barus 3 saga,
bunga kenanga 3, gula kelapa 2 buah, madu 2 sendok kaca. Di-pipis sampai lumat
lalu dipakai.
Nomor 1332 Jamu sakit hati.
Lobak satu direbus dengan jahe 3 iris, gula batu sampai terasa manis. Diminum
setiap hari. Setelah minum (jamu tadi), makanlah wijen.
Nomor 1333 Plester untuk tempat yang sakit.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
294
Daun mangkok 7 lembar di-pusus di atas daun, diberi apu 3 buah, lalu
diplesterkan pada tempat yang sakit.
Nomor 1334 Jika sakit luka besar baru.
Daun cakobak 3 lembar di-pipis untuk memlester luka besar tadi.
Nomor 1335 Jamu (untuk) luka besar yang lain.
Kotoran kambing dibakar dicampur prusi digerus sampai lumat kemudian
ditaburkan pada luka, jangan sampai terkena air.
Nomor 1336 Jamu (untuk) luka besar yang lain.
Kentang di-pipis sampai lumat dengan madu dibuat plester ditempelkan tepat
pada luka. Setiap mencuci luka tadi dengan wedang hangat, jika merebus wedang
untuk mencuci (luka) diberi daun asam. Jika belum cocok diberi jamu tape untuk
plester, ditempelkan pada luka besar tadi lalu ditutupi daun pisang muda.
Nomor 1337 Jamu (untuk) luka terkena senjata.
Tanduk kerbau atau sapi dikerik, ditaburkan pada luka.
Nomor 1338 Jamu (untuk) luka karena teriiris.
Bawang merah 3 di-pipis sampai lumat dicampur gula pasir lalu ditempelkan pada
luka tadi.
Nomor 1339 Jamu (untuk) luka yang lain.
Pohon pisang diambil getahnya dengan dioles dengan kapas, jika kapas belum
bisa basah, tebanglah lagi (pohon pisang). Jika sudah merata kapas tadi lalu
ditutupkan (pada) luka tadi. Jika mencuci luka tadi dengan air abu abu batang
pisang atau air abu kayu yang pahit. Biasanya darah lalu berhenti serta lukanya
dibalut dengan daun muda (pisang) dan sinjang, lalu kering.
Nomor 1340 Jika luka mengeluarkan darah banyak.
Daun teratai satu lembar, dalam bahasa Belanda (plompên badhen) di-pipis
sampai lumat kemudian diplesterkan pada luka tadi.
Nomor 1341 Jamu (untuk) luka yang lain.
Daun potroseli 14 lembar di-pipis sampai lumat kemudian ditempelkan pada luka.
Nomor 1342 Jamu (untuk) mata luka.
Jintan putih 3 pasang dicampur air susu orang yang baru menyusui kemudian di-
dhêplok jintan tadi, dibungkus sinjang, diteteskan pada mata.
Nomor 1343 Jamu (untuk) mata luka yang lain.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
295
Kunyit 3 iris, beras 7 las, tanduk kerbau bule dikikir, kemudian direndam pada air
wayu lalu diteteskan pada mata yang sakit seadanya jamu tadi.
Nomor 1344 Jamu (untuk) mata luka yang lain.
Mi besarnya satu biji, garam 3 wuku, kemudian dimasukkan (buah) asam lalu
dibakar, empu kunyit 3 iris, majakan satu, jaha kêling, bawang merah tua satu,
jaha lawe ½, bawang putih satu siung, dringo (besarnya) satu kacang, semua
dibakar, sirih yang ruasnya bertemu satu lembar, lalu di-pipis sampai lumat
dipakai untuk pilis. Yang kasar dibungkus sinjang putih lalu dioleskan mata dan
kelopak mata supaya jamu tadi masuk ke mata.
Nomor 1345 Jamu (untuk) luka.
Sidawayah 2 sendok digoreng sampai gosong, prusi satu buah. Di-pipis tanpa air
lalu ditaburkan pada luka.
Nomor 1346 Jamu (untuk) luka (pada) jari kaki.
Daun dadap muda 3 tangkai, prusi 2 buah, nasi 7 butir nasi. Dicuci lalu di-pipis
sampai lumat kemudian di-tapêl-kan pada kaki yang luka tadi. Sehari sekali
diganti, selama 10 hari sembuh.
Nomor 1347 Luka (karena) menginjak paku.
Setelah luka ditekan kemudian daun jêmpanah di-pipis. Jika sudah lumat lalu
ditempelkan pada luka, seketika lalu sembuh.
Nomor 1348 Jamu orang sakit kemaluan (lelaki) (karena) makan ikan
beracun sampai muntah atau BAB.
Daun jêmpanah 10 atau 12 lembar direbus sampai mendidih, kemudian diminum
seperti wedang, lalu sembuh serta menghilangkan sakit.
Nomor 1349 Jamu orang makan ikan beracun yang asli, lalu tidak ingat.
Daun jêmpanah 30 lembar di-pipis sampai lumat, diperas, airnya dicampur
dengan anggur lalu diminum, 2 hari lalu sehat.
Nomor 1350 (jamu) yang lain (untuk) orang makan ikan beracun.
Daun jêmpanah 24 lembar, paling sedikit 6 lembar direbus, airnya satu botol. Jika
sudah matang diminum. Biasanya (lalu) sembuh.
Nomor 1351 Orang sakit keracunan sampai muntah (dan) BAB.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
296
Daun jêmpanah direbus diminum satucangkir dan dua cangkir. Biasanya (lalu)
sembuh.
Nomor 1352a Jika anjing keracunan.
Daun jampanah di-pipis sampai lumat, airnya diminumkan.
Nomor 1352b Jamu orang keracunan.
Daun salamaki 3 dhuwit dibuat serbuk, dicampur dengan perasan sapi. dimakan
pada waktu pagi, selama 3 pagi sembuh.
Nomor 1353 Jika akan menguatkan (orang yang keracunan) buatlah jamu
makjun, manfaatnya lebih baik.
Majamuju/jemuju, jahe, pala, bunga pala, cengkeh, bunga lawang, kunci kuning,
jintan hitam, dringo, bêngle, adas manis, adas pedas, ketumbar, kayu garu/gaharu
kêlêm, semua 2 reyal (18) dhuwit, bawang putih, jahe basah masing-masing 5
reyal (45) dhuwit, mêsoyi 3 reyal (27) dhuwit, kemudian semua di-dhêplok sampai
lumat, diayak lalu dibuat makjun. Di-galindhingi (sebesar) biji lerak. Dipakai
setiap pagi 7 butir. Reyal adalah timbangan mas. Makjun adalah pil atau glintiran.
Nomor 1354 Jika akan menjerat macan atau babi hutan.
Buah kalak ambing dan akarnya dikerik atau dipotong-potong (lalu) dikeringkan.
Jika sudah kering dicampur dengan 20 galintir, kemukus satu cêkothokan penuh
dicampur warangan satu cangkir (lalu) dilumatkan, jika sudah dicampur jadi satu.
Jika dipakai menjerat babi hutan ditaruh pada padi dan ruasnya. Jika akan
menjerat babi hutan tidak perlu memakai warangan. Kalak ambing di-dhêplok
lalu direndam dengan padi atau ruasnya, dipasang di tempat yang sering dilewati
babi hutan. Jika dimakan (babi hutan) akan mati.
Nomor 1355 Menjerat babi hutan yang lain.
Akar kalak ambing dikerik, akar crême, akar sungsang, akar bonang masing-
masing diiris, dijemur sampai kering kemudian di-dhêplok sampai hancur seperti
dedak, ditaburkan pada padi yang telah direndam lalu dipasang di tempat yang
sering dilewati babi hutan. Buatlah lubang, pinggirnya disebari padi, (lalu)
ditimbun dengan pohon padi atau merang. Jika babi hutan makan padi (maka)
akan masuk ke dalam lubang.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
297
Nomor 1356 Jamu mayo, wanita memangku anak terasa perutnya mulas,
ketika akan melahirkan terkena sakit, setiap memangku bayi badannya
terasa linu semua.
Ubi dara (ubi hitam) direbus lalu dimakan, biasanya lalu sembuh.
Nomor 1357 Jamu mayonên yang lain.
Buah kepuh jangkang satu dibakar, kemudian direndam, air abu-nya diminum.
Nomor 1358 Jamu mayo yang lain.
Buah pepaya yang setengah matang (bunga kapas) dikukus, ditaruh di tengah nasi
lalu dimakan dengan minyak mayo serta garam goreng 3 jumput.
Nomor 1359 Jamu mayo yang lain.
Kepiting sesukanya direbus, dimakan dengan minyak mayo serta garam goreng 3
jumput. (jamu tersebut) sangat bagus.
Nomor 1360 Jamu sakit mata.
Kunyit panjangnya satu jari dikupas, digosok pada pipisan kemudian dihangatkan
pada latu, dicampur dengan apyun sedikit kira-kira (besarnya) satu kacang,
kemudian di-pipis sampai lumat lalu digosokkan pinggir mata. Disaring dahulu,
setiap akan memakai dihangatkan.
Nomor 1361 Jika terasa akan sakit mata supaya tidak berlanjut.
Sirih 3 lembar, dringo besarnya satu kacang hijau, bawang merah satu. Di-pipis,
disaring memakai sinjang lalu diteteskan pada mata diulangi sampai 3 atau 4 kali
sehari.
Nomor 1362 Jamu (sakit) mata yang lain.
Daun nyamplung yang masih basah 20 lembar direbus dengan air yang bening.
Malam diembunkan, pagi untuk membasuh mata dengan air tadi.
Nomor 1363 Jamu (sakit) mata yang lain.
Sirih 20 lembar seperti bunga diiris kemudian diremas dengan tawas besarnya satu
biji, dicampur dengan air yang bening secukupnya ke dalam mangkok untuk cuci
muka. Malam diembunkan, paginya dipakai membasuh mata.
Nomor 1364 Jamu (sakit) mata yang lain yang parah.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
298
Tawas separuh, pinang muda dan delima putih masing-masing satu. Di-pipis atau
di-dhêplok, diperas diberi alas sinjang kemudian diteteskan pada kelopak mata
supaya bisa masuk. Untuk setiap pagi sampai sembuh atau berhati-hati dalam
makan. Jangan makan yang panas-panas dan yang pedas, hanya boleh makan nasi
dan bubur dengan ikan kering saja sampai sembuh.
Nomor 1365 Pupil seperti terbentur atau tertabrak sampai mengeluarkan
darah.
Daun ranti 3 lembar diremas tanpa air, gula merah satu buah, lalu diperas,
diteteskan pada mata. Sekali saja sembuh.
Nomor 1366 Jamu (sakit) mata tercolok.
Pinang muda dibelah dua, airnya dimasukkan (ke dalam) mata. Jika mata tadi
luka, ambillah daun dadap srêp 3 tangkai. Di-pipis sampai lumat, airnya diperas
(dimasukkan) mata, biasanya lalu sembuh.
Nomor 1367 Jamu (sakit) mata yang lain.
Daun urat 3 lembar di-pipis sampai lumat, disaring diambil airnya, diteteskan
pada mata.
Nomor 1368 Jamu mata luka serta kabur.
Kapur barus dicuci diulangi sampai 3 kali, diambil endapannya saja, dimasukkan
pada wadah putih ditutup (dengan) kapas. Malam diembunkan, paginya diteteskan
pada mata dengan kapas. Dapat membersihkan kotoran yang ada pada mata.
Nomor 1369 Jamu mata gelap.
Ambillah jêrang 3 saga di-pipis sampai lumat serta ambillah bulu ayam hitam
yang masih muda. Diembunkan sebelum ayam keluar atau sebelum matahari
terbit. Bulu ayam yang masih muda lalu diperas dioleskan pada mata. Sarat
mencabut bulu ayam tidak bernafas serta tidak bicara.
Nomor 1370 Jamu mata gelap yang lain.
Bawang putih muda separuh siung, pinang muda 2 buah diambil airnya, tawas
satu biji, kemudian di-pipis sampai lumat, dibungkus sinjang putih, diperas
(dengan) sinjang.
Nomor 1371 Jamu mata kabur serta gelap yang lain.
Ambillah buah kapas muda dengan air susu orang yang baru melahirkan lalu
diteteskan pada mata yang sakit tadi.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
299
Nomor 1372 Jamu bêrsêlut yang lain.
Kemenyan putih 3 saga dicampur dengan air susu orang yang baru melahirkan
satu sendok teh, lalu dipakai untuk cêlak serta dicoreng mukanya selamanya.
Selama memakai jamu jangan makan ikan dan garam.
Nomor 1373 Jamu jika orang duduk lama, ketika berdiri akan terjatuh
serta matanya gelap.
Pucuk 2 ruas jari, asam lami satu biji, ujung beras 7, mata kunyit 3, lalu direbus,
tetapi jangan banyak-banyak airnya kemudian diembunkan. Paginya diminum
semua.
Nomor 1374 Untuk membasuh mata jika banyak kotorannya.
Ujung sirih 7 lembar, jeruk nipis yang masih kecil satu diiris-iris, diremas dengan
ujung sirih tadi pada wadah putih dengan air dahulu lalu disaring dengan serbet
yang bersih. Jika sudah dipakai untuk membasuh mata. Menggunakan air tadi
sampai 3 hari. Setiap akan memakai buatlah seperti resep tadi.
Nomor 1375 Jika mata kotor serta kabur.
Serbuk daun salamaki 3 dhuwit dicampur dengan perasan buah anggur lalu
diminum setiap pagi diulangi sampai 3 kali.
Nomor 1376 Jamu sakit mata gelap.
Daun salamaki serbuk 3 dhuwit dicampur air. Malam diembunkan, paginya
diminum diulangi sampai 3 pagi.
Nomor 1377 Jamu mata gelap dan berair.
Daun selasih dan bunganya masing-masing 3 genggam, bawang putih yang
glembos ¼ kati. Direbus pada kuali baru, airnya penuh. Jika airnya tinggal sedikit
lalu diangkat, disaring dengan sinjang putih. Malam diembunkan, paginya dipakai
untuk membasuh mata atau disaputkan dengan bulu gagak yang masih muda. Jika
tidak ada bulu gagak ambillah rebung kelor yang muda (lalu) dipanggang, jika
kulitnya sudah layu dioleskan pada mata.
Nomor 1378 Jamu sakit mata kabur.
Bayam duri dijemur sampai kering kemudian dibakar, abunya dibuat air abu dan
dicampur garam, rasanya sampai asin lalu disaring, diendapkan sampai bening.
Beningnya diembunkan semalam, paginya untuk membasuh mata diulangi sampai
6 pagi. Diperiksa, jika berkurang sakitnya akan segera sembuh.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
300
Nomor 1379 Jamu pitêm. Jika orang duduk lama ketika berdiri
penglihatannya (menjadi) gelap.
Serbuk daun salamaki 3 dhuwit dengan cabai jawa satu. Di-pipis lalu diminum
selama 3 pagi.
Nomor 1380a Jamu mata yang lain.
Daun selasih satu genggam direbus pada kuali baru. Jika sudah mendidih diulangi
sampai 4 kali lalu dituang pada tempat cuci muka. Jika sudah dingin dipakai untuk
membasuh mata serta ketika direbus dicampur bawang merah satu genggam.
membasuh (mata) pada pagi hari diulangi sampai 4 kali, sore diulangi sampai 4
kali dan ambillah rebung kelor, dipanggang setengah matang kemudian dikupas
kulitnya. ujungnya di-gêcak supaya lemas kemudian dioleskan pada mata.
Nomor 1380b Jamu sriawan untuk orang sakit mêjên.
Pisang kluthuk yang matang satu dibakar, pisang kluthuk mentah 2 buah diparut.
Bumbunya adas, pulasari masing-masing 5 saga, bawang merah satu dibakar,
kayu manis 5 saga, ketumbar satu jumput, trawas satu lembar, empu kunyit satu
iris, lalu diremas serta disaring lalu diperas dengan pisang mentah. Jamu sriawan
lalu diminum.
Nomor 1381 Jamu (sakit) mêjên.
Lobak diparut, dibungkus serbet, diambil airnya sepertiga gelas minum, dicampur
madu seperempat gelas minum. Diminum setiap pagi. Jika belum sembuh, selama
4 hari pakailah jamu air susu.
Nomor 1382 Jamu (sakit) mêjên yang lain.
Belilah semariba seharga satu rupiyah lalu direbus (memakai) air 2 botol,
disisakan separuh. Diminum 2 kali sehari. Jika untuk anak yang berumur 6 atau 7
tahun hanya separuh (dosis) orang tua.
Nomor 1383 Jamu (sakit) mêjên dengan BAB darah.
Kulit kayu kayu sa (disebut wabu) 4 jari persegi direbus, diminum setiap jam satu
sendok kaca sampai sembuh.
Nomor 1384 Tapêl orang (sakit) mêjên.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
301
Ujung daun sana 7 tangkai, kayu ulêt 3 buah dibakar, rasuk angin 5 saga, bawang
putih jantan merah satu, diremas, di-tapêl-kan.
Nomor 1385 Air (untuk) cebok orang sakit mêjên.
Daun sana 3 genggam direbus sampai mendidih lalu dipakai untuk cebok.
Nomor 1386 Jamu anak (sakit) mêjên yang berumur 1 atau 2 tahun.
Daun dadap srêp 3 tangkai, podhi 3 saga, sari, murmak, daging masing-masing 3
saga, trawas satu lembar. Di-pipis sampai lumat, (memakai) air wedang kemudian
disaring, diminum waktu pagi, jika belum cocok.
Nomor 1387 Jamu (sakit) mêjên.
Daun kara putih 3 lembar. Bumbunya seperti di atas.
Nomor 1388 Tapêl (sakit mêjên).
Empu kunyit separuh dicampur apu satu buah. Jamu tersebut baik untuk anak dan
orang tua. Sudah dipakai bangsa Melayu atau bangsa Sabrang serta orang Arab.
Nomor 1389 Tapêl orang (sakit) mêjên lagi.
Jika tidak mendapat cabai untuk tapêl, lebih baik pakailah daun kapas taun dan
pakailah daun kara putih apa lagi daun mêrak ngigêl.
Nomor 1390 Jamu orang (sakit) muntah berpindah-pindah
Ampas apyun (sebesar) satu kacang, jintan hitam 5 saga, bawang putih 7 siung,
sirih yang tua 7 lembar. Semua ditimbang, jika sudah tepat timbangannya lalu di-
pipis sampai lumat lalu ditelan selama 3 pagi.
Nomor 1391 Bab yang lalu, jamu ini bersasal dari kitab serta mendapat
berkah (dari) Sèh yang mengarang, (untuk) menambah mani tadi diajarkan
(tentang) menguatkan kemaluan lelaki serta untuk menyehatkan badan,
apa lagi jamu tersebut memang banyak manfaatnya.
Jahe panjangnya 2 ruas jari dikupas, bawang merah 3, madu satu sendok teh, telur
ayam diambil kuningnya, santan kental kelapa seharga satu sèn, minyak sapi satu
sendok teh. Diaduk dahulu sampai tercampur lalu diminum. (pakailah) jamu
tersebut diulangi sampai 3 pagi. Ikutilah apa yang ada.
Nomor 1392 Jamu baik untuk mani.
Jahe merah, kacang hijau, kunyit kering masing-masing 2 reyal dan 18 dhuwit.
Semua diolah seperti orang ngliwêt, airnya santan kental kelapa separuh.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
302
(pakailah) jamu tersebut sampai 3 pagi. Harus sesuai takarannya. Satu reyal
adalah 9 dhuwit uang lama.
Nomor 1393 Jamu (untuk) menambah mani.
Madu ditakar sebanyak separuh cangkang telur, minyak sapi, santan kental kelapa
hijau masing-masing satu takaran, kulit telur, bawang merah. Di-pipis sampai
lumat satu takaran, kemudian diberi kayu manis satangsul dan 5 dhuwit, jahe
kering suku dan 10 dhuwit, kunyit kering 2 suku dan 20 dhuwit, majamuju/jemuju,
merica putih masing-masing satu suku 10 dhuwit. Semua di-dhêplok sampai lumat
lalu dimasukkan ke dalam jamu tadi disumpit. Dibuat pil, 7 hari menurut takaran.
Di depan ada yang membuat jamu tersebut yang ber nama Gaid Mustapa, bersal
dari Selta (Palembang). Ingkang memamakai jamu mendapat berkah (dari)
Baginda Tuan Sabad Ali Mahgribi. Ada orang (yang) sudah mati kemaluan
lelakinya, biasanya salama memakai jamu tersebut tidak boleh berhubungan
badan dengan wanita dan menuruti (keinginan) perut.
Nomor 1394 Jamu (untuk) menambah mani.
Jahe panjangnya 7 jari, kunyit 3 empu semua di-dhêplok, diambil airnya,
dicampur dengan santan kental kelapa separuh, madu 2 sendok kaca, kemudian
diminum (selama) 3 pagi, ikuti petunjuknya.
Nomor 1395 Jamu (untuk) menambah mani.
Bawang putih, jahe, jintan hitam, majamuju/jemuju, dringo, mungsi masing-
masing satu reyal 9 dhuwit. Di-dhêplok, jika sudah lumat dicampur lemak sapi
dengan madu masing-masing satu reyal 9 dhuwit, lalu dibuatl seperti makjun.
Maksud makjun, di-galintiri seperti pil sebesar biji lerak. Diminum setiap pagi
sebelum makan apa-apa. Jika makan yang nasehat sendiri dicampur santan kelapa
separuh, madu 3 sendok kaca.
Nomor 1396 Jamu (untuk) menambah mani, yang membuat adalah Sayid
Mustaparummi.
Jeruk nipis besar satu diparut (lalu) diperas, jahe panjangnya satu jari juga diparut
diambil airnya. Gula batu besarnya satu kemiri, dicampur. Jika sudah tercampur
kemudian diminum.
Nomor 1397 Jamu (untuk) menambah mani.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
303
Madu (sebanyak satu) cangkir orang Arab, air jeruk nipis satu cangkir, kuning
telur satu, kemudian di-dhêplok (diberi) cabai jawa 10 saga, pala satu, kayu manis
dan manis jangan panjangnya masing-masing 3 jari. Jika sudah lembut dicampur,
diaduk jadi satu. Diminum setiap pagi (selama) 3 pagi.
Nomor 1398 Jamu (untuk) menambah mani dan jika (mani) kering.
Bawang merah 3 diremas lalu dicampur tajin satu cangkir, diminum pagi (dan)
sore.
Nomor 1399 Jamu (untuk) menambah mani.
Parutan banon dengan sela lalu direndam, di-limbang beningnya. Ditambahi
dringo satu ruas jari, bawang putih satu, temu guroh 2 ruas jari, pupugan lèr
wetan 2 jumput. Di-pipis kemudian dicampur dengan air rendaman banon tadi
lalu diminum, sisanya di-parêm-kan.
Nomor 1400 Jamu (untuk) menambah mani.
Cengkeh satu ringgit dan 9 dhuwit di-pipis, diminum dengan puwan kambing,
puwan sapi, puwan kerbau satu cangkir wedang. Diminum setiap pagi.
Nomor 1401 Jamu mani atau dakar menjadi kuat.
Lengkuas kering satu reyal 9 dhuwit di-pipis sampai lumat lalu diminum dengan
puwan menda satu cangkir wedang. Diminum sekali.
Nomor 1402 Jamu (untuk) menambah mani serta menguatkan kemaluan
lelaki.
Kuning telur ayam hitam 3, merica sulah 7, bawang merah satu, bawang putih
satu ulas, bunga pinang panjangnya 4 jari persegi, kayu garu/gaharu ramês dikerik
(sebanyak) 15 saga. Semua diaduk dengan telur ayam lalu diminum setiap pagi.
Nomor 1403 Jamu untuk lelaki.
Kuning telur ayam satu, minyak sapi serta madu ditakar dalam kulit telur, klabêt
satu takaran. Bumbu di-pipis dengan kulit telur sampai lumat lalu diminum waktu
pagi. Sebelum ada lalat terbang atau sebelum minum jamu, jangan makan atau
mandi. Selama tujuh pagi pakailah jamu tersebut, famalal kalam, artinya sakit
kemaluan lelaki.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
304
Nomor 1404 Jamu mêroyan, artinya sakit yang berpindah-pindah di dalam
perut seperti akan melahirkan.
Empu kunyit satu, terung wulung satu dibelahi empat, ujung beras 3 jumput, mata
kunyit 3, apu taun satu buah (apu krakêt luthik). Semua direbus di dalam kriyuk
baru, airnya 2 cupak (cangkir) disisakan satu cupak, diangkat, jika sudah dingin
lalu diminum selama 3 hari.
Nomor 1405 Jamu jika orang mulutnya bau busuk, mungkin jantung naik
ke ulu hati, jika parah bisa mematikan.
Kunyahlah ketumbar semampunya setiap hari sampai hilang bau busuk tadi.
Nomor 1406 Jika mulut (bau) busuk, badan kurang enak.
Serbuk daun salamaki 3 dhuwit dicampur dengan kurma, dimakan setiap pagi
(selama) 3 pagi.
Nomor 1407 Jamu (sakit) muntah darah.
Daun waru muda satu genggam, daun mengkudu muda satu genggam, daun
têmahe (mungkin sana) satu genggam. Di-dhêplok, disaring airnya lalu diminum.
Nomor 1408 Jamu orang muntah darah.
Daun cung-cung bêlut 2 genggam mangang di-pipis sampai lumat, airnya air
kelapa hijau satu cangkir. Disaring lalu diminum setiap pagi sampai darah
berhenti. Ampasnya di-pipis lagi untuk plester dada.
Nomor 1409 Jamu muntah darah yang lain.
Belerang merah (sebesar) satu kacang di-pipis lalu dicampur daun cung-cung
bêlut 2 genggam, lalu direbus, diminum.
Nomor 1410 Jamu muntah darah yang lain.
Daun karuk tangan satu genggam di-dhêplok, diperas diambil airnya, dicampur
dengan arak yang sama banyak lalu diminum.
Nomor 1411 Jamu orang muntah tidak bisa berhenti.
Diberi sirdhih gmêhipun (dhêgandum), moster 5 saga, akar kelor panjangnya 3
jari, bawang putih satu siung, jahe 3 iris, roti satu iris, airnya cuka. Semua di-
pipis, ditempelkan pada kêmah, jika orang sakit kepala tak tertahankan atau
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
305
kedinginan, ditempelkan pada tengkuk. Jika sangat kedinginan, ditempelkan pada
betis. Jika pinggang yang terasa sakit, ditempelkan pada pinggang.
Nomor 1412 Jamu orang tua (sakit) muntah darah.
Pucuk, ganthi masing-masing 5 saga, cengkeh 7, pala separuh, bunga lawang 3,
dringo, bêngle panjangnya satu ruas jari, lalu di-pipis dengan air. Di-borèh-kan
pada ulu hati.
Nomor 1413 Jamu orang muntah (dan) BAB (muntaber).
Akar kelapa hijau panjangnya satu jari, bluluk yang kecil satu, janurnya yang satu
lidi dipatahkan, adas satu saga, pulasari satu ruas jari, podhi, sari masing-masing
3 saga, cengkeh 3 butir, pala satu buah, kunci 3 mata, murmak dan daging
masing-masing 3 saga, kemenyan madu 3 saga, lilin tawon yang asli 3 saga,
bawang merah satu dibakar, bawang putih satu siung, klèlèt seharga 3 dhuwit,
kayu anyang satu saga. Di-pipis sampai lumat kemudian diminum dengan
wedang. Klèlèt disusulkan saja, jika sudah akan diminum.
Nomor 1414 Jamu sakit cika, yatu tidak bisa BAB, tidak bisa muntah.
Merica sulah 7 iji, kotoran tikus, tinja karkêlak 3 buah, dibungkus sirih dan
dimasukkan ke dalam pinang kemudian ditelan bergantian. Lalu dapat BAB atau
muntah.
Nomor 1415 Jamu (sakit) batuk untuk anak kecil.
Cengkeh 3 butir, pala 3 buah, kemukus 3 buah, jintan hitam 3 saga, kayu manis 3
saga. Semua direndam wedang panas, pagi (dan) sore diminumkan satu sendok
teh.
Nomor 1416 Jamu (sakit) bengkak tanpa sebab.
Daun sêlêsos satu cabang, adas satu saga, temu tis 3 iris, bawang merah 3. Di-
pipis lalu di-parêm-kan pada badan.
Nomor 1417 Jamu (sakit) bengkak karena tergilas.
Plesterkan daun mayoran, dicampur minyak kelapa, digosokkan. Plester lalu
ditempelkan pada tempat yang bengkak.
Nomor 1418 Jamu sakit ruas-ruas, yaitu sakit saking tulang.
Akar murbei diiris-iris, di-sêmbur-kan di tempat yang bengkak, tetapi
mengambilnya digenggam serta ditusuk jarum pentul. Pohonnya juga ditusuk
jarum 3 atau mengambilnya saat bulan tua pada hari Jumat malam. Jika sudah
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
306
selesai mengambilnya lalu peniti dilepas, dibawa pulang. Pada pohon murbei
disebar beras sesukanya.
Nomor 1419 Jamu (sakit) kaki bengkak.
Lengkuas panjangnya 2 dim, cabai jawa 3 iji, jamur impês 3 saga, beras satu
jumput, garam 3 wuku, asam satu biji. Di-pipis lalu di-parêm-kan pada kaki.
Nomor 1420 Jamu sakit sêmandhangan disebut payudara sebelah kiri
bengkak.
Rebung wurung 7 saga, dedak lumat 5 saga, trasi merah yang asli (besarnya) satu
kacang putih, kemudian di-borèh-kan pada payudara yang bengkak dari atas ke
bawah. Setiap kering di-borèh-kan lagi sampai sembuh. Jika sudah lalu luka
ditutup daun urat dan daun golang-galing.
Nomor 1421 Makanan yang tidak boleh dimakan.
Siwalan, salak, delima telur ayam, rajungan, têbêlan, ketam betina bêluntak,
semua yang dibakar. Jika akan minum dan mandi, payudara digosok (dengan)
rambutnya sendiri.
Nomor 1422 Jika payudara kanan yan bengkak.
Daun brobos satu genggam, lumut pêngaron satu jumput, adas 2 buah, pulasari 4
saga, jamur impês 3 saga, jamur brama 5 saga, kotoran ular sawah 3 saga. Di-
pipis kemudian di-borèh-kan payudara.
Nomor 1423 Jamu (sakit) bengkak yang lain.
Semut merah di-pusus, airnya dan sisanya di-parêm-kan payudara.
Nomor 1424 Jamu kamisandhanên garimi, yaitu jika melahirkan anak
sekali (sakit) kamisandhanên.
Jika bayi telah lahir, puting susu disikat serta digosok (dengan) rambutnya sendiri.
Setiap mandi digosok (dengan) rambut.
Nomor 1425 Parêm sakit jerawat.
Beras kêbuan (beras yang sudah dimasukkan kukusan mendidih sekali) satu
jumput, pulasari 5 saga, adas manis sepasang, bunga apèn 3 saga, bunga sirih 7
saga, kemenyan madu 3 saga, cendana putih 3 saga. Jika memakai, ambillah
jeruk nipis satu, diremas bersamaan lalu digosokkan (pada) muka.
Nomor 1426 Jamu sakit jerawat yang lain.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
307
Kulit kayu granji 5 saga, kulit kayu asam panjangnya satu jari persegi, kulit kayu
anggi-anggi 5 saga, kulit kayu pule gintungan, pulasari panjangnya 2 ruas jari,
kulit telur burung separuh, kayu kasturi, kayu cendana masing-masing 5 saga. Di-
pipis dibuat serbuk untuk bedak.
Nomor 1427 Jamu sakit jerawat yang lain.
Cabang lobak 3, kunyit satu empu, diberi air jeruk nipis lalu diusapkan pada
muka.
Nomor 1428 Jamu sakit jerawat yang lain..
Kulit buah tanjung 5 saga, kulit kartu 3 dibakar, bawang putih 7 saga, kulit asam
5 saga, kulit langkir satu ruas ibu jari, langkir adalah kepuh gunung lalu di-pipis,
diusapkan pada muka (diberi) air jeruk nipis.
Nomor 1429 Jamu sakit jerawat yang lain.
Kemenyan madu satu buah, air pinang separuh. Dipakai menggosok kemenyan
dan bakaran pinang sendiri. Di-pipis dengan air lalu dipakai (untuk) bedak .
Nomor 1430 Jamu sakit jerawat.
Daun tapak liman satu genggam diiris ujung kiri (dan) kanan lalu ambillah
mêndhang sela, sela tadi di-dhêplok, lalu dioleskan pada daun tadi kemudian
digosokna perlahan saja. Jika akan tidur, pakailah gêrah muda dengan kemenyan
madu 5 saga, beras 3 jumput. Di-dhêplok sampai lumat (dipakai) untuk bedak.
Nomor 1431 Jika orang ingin putra lelaki.
Jika orang akan melahirkan (anak) wanita, suruhlah mencuri cobek, ditaruh
kêndhil ari-ari anak wanita tadi. Bisa dipendam, dihanyutkan di sungai. Suatu saat
lalu mempunyai anak lelaki.
Nomor 1432 Jamu (sakit) pusar mulas.
Pangkal bawang putih 3, dringo 3 iris, bêngle 3 iris. Dikunyah, diludahkan pada
bunga abu satu jumput, lalu diulet kemudian ditempelkan pada pusar ditutup sirih.
Nomor 1433 Jamu (sakit) pusar yang lain.
Kuncup pinang muda satu, rasuk angin 5 saga, merica putih 7 butir. Di-pipis,
ditempelkan.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
308
Nomor 1434 Jamu (sakit) pusar yang lain.
Kuncup pinang muda satu, rasuk angin 5 saga, dringo 3 iris, jintan putih 3 saga,
bawang merah satu. Di-pipis, ditempelkan pada pusar.
Nomor 1435 Jamu (sakit) pusar yang lain.
Asam kawak besarnya satu kemiri, jelaga lampu minyak satu colek, apu satu
colek. Di-pipis, ditempelkan pusar.
Nomor 1436 Jamu (sakit) perut bengkak.
Daun po o 3 tangkai, rasuk angin satu jumput, bawang merah 3, kulit jahe 2 ruas
jari, (jamu) untuk anak. Jika orang tua yang perutnya bengkak, ambillah daun labu
putih 3 lembar dipanggang, ditempelkan di depan dua, di belakang satu. Sebelum
memakai jamu, perut bagian depan (dan) belakang diberi rêya dengan apu.
Nomor 1437 Jamu (sakit) pusar mulas.
Rasuk angin dan nasi ditakar satu kuncup pinang muda, gula aren masing-masing
satu takaran, inggu (besarnya) satu kacang, lalu di-pipis dengan kuncup pinang
sekali.
Nomor 1438 Jamu (sakit) pusar berputar.
Bawang putih merah jantan 3 buah, garam 7 wuku, dimakan 7 kali.
Nomor 1439 Tapêl perut mulas.
Temu lawak 3 iris, kêdhawung dibakar, rasuk angin 3 saga, mungsi 5 saga, adas
satu saga, biji sawi 5 saga. Di-pipis dengan air, (dipakai) untuk tapêl.
Nomor 1440 Jamu pusar mulas (untuk) anak berumur 4 atau 3, 5 tahun.
Ambillah bunga abu (tengah abu ada yang berputar) 3 jumput, asam kawak satu
lerak, apu 2 biji. Dicampur semua, ditempelkan pusar. Ditutup sirih yang ruasnya
bertemu, dipanggang satu lembar lalu ditindih popok, pakailah oto.
Nomor 1441 Jamu sakit perut jika anak makan lalu muntah, karena perut
dingin.
Daun pegagan satu genggam mangang, kunyit 3 iris dibakar. Di-pipis sampai
lumat, diberi air santan kental kelapa hijau seharga satu sèn, lalu diminumkan
selama 3 pagi.
Nomor 1442 (jamu) jika sakit BAB.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
309
Jahe panjangnya satu ruas jari (3 iris), bawang merah 3 iji, cabai jawa 3. Di-
dhêplok untuk menggosok perut. Air minumnya kacang hijau7 saga direbus
dengan secang 25 saga, dibiarkan habis dahulu lalu diberi air lagi sedikit.
Diminumkan, ampasnya dimakan.
Nomor 1443 Jamu (sakit) encok pada kepala.
Daun turi merah 3 tangkai, adas 2 pasang, pulasari 2 ruas jari. Di-pipis, dibungkus
dengan kapas, diperas (diambil) airnya. Dimasukkan ke dalam hidung.
Nomor 1444 Jamu (sakit) BAB yang lain.
Jeruk nipis dikupas kulitnya yang tipis-tipis dengan sari l satu dhuwit.
Ditempelkan pada pelipis dan dahi diberi pilis minyak kelapa.
Nomor 1445 Jamu sakit pinggang.
Tulang ikan nus atau bêluntak panjangnya satu dim, jahe 3 iris, bawang merah 3
buah, (memakai) air cuka. Di-tapêl-kan punggung, ditutup daun pisang lalu di-
bêngkung.
Nomor 1446 Jamu (sakit) pinggang yang lain.
Daun lobak 3 lembar di-pipis, dibuat seperti pap lalu di-tapêl-kan pada pinggang,
ditutup daun pisang lalu di-bêngkung. Sehari diganti 3 kali.
Nomor 1447 Jamu (sakit) pinggang yang lain.
Jintan putih dengan adas masing-masing 5 saga, rasuk angin, merica, cengkeh
masing-masing 3 saga. Di-pipis jadi satu, di-tapêl-kan pada lambung dan tempat
yang sakit.
Nomor 1448 Jamu (sakit) pinggang yang lain.
Sirih yang ruasnya bertemu 3 lembar, merica putih 30 butir, jintan hitam 3
jumput, mêsoyi panjangnya satu jari, bêngle 3 iris, bawang putih jantan satu utuh,
bawang merah 3, garam satu wuku. Di-pipis, digosokkan pada pinggang.
Nomor 1449 Jamu pinggang dan kedinginan.
Daun kayu apu, bawang merah satu. Di-pipis sampai lumat, (dipakai) pada pelipis.
Jika orang kedinginan, di-pilis-kan pada dahi biasanya lalu sembuh.
Nomor 1450 Jamu (sakit) pinggang yang lain.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
310
Jintan hitam 3 jumput, mêsoyi panjangnya satu jari, bêngle 3 iris, bawang putih
jantan satu bungkul, bawang merah 3 buah, garam satu wuku. Di-pipis,
digosokkan pada punggung.
Nomor 1451 Jamu (sakit) pinggang serta pilis (untuk) orang kedinginan.
Biji pepaya grandhèl satu di-pipis sampai lumat. Di-tapêl-kan pada pinggang lalu
dibalut daun pisang. Dipakai sehari sekali.
Nomor 1452 Jamu (sakit) pinggang yang lain.
Daun bakung satu lembar dipanggang supaya layu lalu disabukkan pada pinggang
dibalut sêtagèn. Sehari 3 kali.
Nomor 1453 Jamu (sakit) pinggang yang lain.
Daun jêmpanah di-pipis sampai lumat kemudian di-tapêl-kan pada pinggang,
ditutup daun pisang lalu dibalut sinjang lalu ambillah satu lembar lagi, digigit-
gigit saja. Selama sepuluh malam (lalu) sembuh.
Nomor 1454 Jamu (sakit) pinggang yang lain serta menyembuhkan udhup.
Telur ayam têmbeyan satu diambil kuningnya saja, cangkangnya untuk menakar
pati kunyit, madu, santan kental, minyak sapi masing-masing satu takaran,
cengkeh 4 buah, pala separuh, ketumbar 5 saga, kemudian di-pipis sampai lumat.
Semua dijadikan satu. Setiap selesai mandi, diberi minum (jamu) pada waktu
pagi. Minumnya saat matahari terbit. Minumnya tadi hanya hari Jumat pagi.
Nomor 1455 Jamu (sakit) pinggang yang lain serta jamu kuat.
Ambillah telur ayam hitam satu, cangkangnya untuk menakar madu, minyak sapi,
bunga bunga sepatu merah ditakar cangkang telur, lalu diminum 7 hari. Jangan
berhubungan (badan) dengan wanita, kemudian lalu sembuh.
Nomor 1456 Jamu (sakit) pinggang yang lain.
Daun legundi 3 tangkai, daun bawang putih 7 helai, jintan hitam satu jumput, pala
satu, cengkeh 45 buah. Di-pipis sampai lumat dengan jeruk nipis satu, diambil
airnya. Diminum (waktu) pagi (dan) sore. Diminum 3 hari, diberi jeruk nipis satu
(buah).
Nomor 1457 Tapêl sakit pinggang.
Daun kecubung wulung 3 lembar, pupugan cocor griya empat, lèr wetan satu
jumput, ujung beras 3 jumput, mata kunyit 3. Di-pipis, (diberi) air wayu. Jika
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
311
sudah lembut di-tapêl-kan pada pinggang. Dibungkus daun pisang muda, dibalut
sinjang. Dipakai pagi (dan) sore, selama 3 hari sembuh.
Nomor 1458 Jamu sakit pinggang.
Dhèdhès satu dhuwit, bawang merah 3, jahe 2 ruas jari. Di-pipis, di-borèh-kan
pinggang.
Nomor 1459 Jamu perut kotor, pinggang sakit.
Rebuslah daun ilèr 3 genggam, daun jêmpanah satu genggam. Hangat-hangat
digosokkan di tempat yang sakit. Dari cerita bisa menyembuhkan sakit menjadi
air atau mengeluarkan papêthak. Pemakaian jamu tersebut sehari 2 kali.
Nomor 1460 Jamu telinga keluar nanahnya.
Garam satu jumput direndam diambil airnya, jahe panjangnya satu ruas jari. Di-
asab lalu dihangatkan pada latu. Jika sudah dingin diberi buah kapas. Diteteskan
pada telinga.
Nomor 1461 Jamu (sakit) telinga yang lain.
Jahe digosok pada bibir pangaron dengan bunga kenanga 2 lembar, dhèdhès
separuh, kemudian semua jamu dibalut kapas. Dipakai menorek telinga pagi (dan)
sore.
Nomor 1462 Jamu (sakit) telinga yang lain.
Kulit pinang muda di-gecak pada pinggir ranjang, airnya diteteskan pada telinga,
kemudian telinga dikorek.
Nomor 1463 Jamu (sakit) sesak (nafas).
Ambillah daun male-male (di sini disebut daun gêrang), nasi satu kepal, diberi
perasan satu sendok kaca. Semua bahan diremas, dimakan selama 3 hari.
Nomor 1464 Tapêl sakit sesak (nafas).
Adas 6 saga, mungsi 5 saga, kêdhawung 3 buah, rasuk angin 3 saga, beras satu
jumput, garam 3 wuku, bawang putih 3 siung, kunci mentah 3 buah. Masing-
masing di-pipis, dipakai (untuk) tapêl.
Nomor 1465 Jamu sesak lagi serta nafasnya pendek.
Kayu garu/gaharu cêpaka 3 saga, klêmbak 5 saga, cendana abrit 6 saga, tanduk
badak (tanduk warak) 5 saga, kayu manis panjangnya satu jari, (kalumba) 3 saga.
Digosok dengan air lalu diminum.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
312
Nomor 1466 Jamu (sakit) cacing pita.
Sebelum minum jamu, 2 hari berpuasa. Hari ke- 3 minum kastroli 2 sendok
makan. Akar delima putih kering ongnês, di tempat tukang jamu Belanda yang
ada (artinya timbangan jamu). Akar delima tadi lalu direbus dengan wedang 8
ongnês. Setelah minum kastroli kira-kira ½ jam lalu minum sepertiga air delima.
Jadi air delima diminum setiap ½ jam. Jika minum kastroli (pukul) setengah 8,
jam 8 minum air delima. Lalu cacing akan keluar dengan kepalanya, lalu sembuh.
Nomor 1467 Jamu (sakit) krawitan (racêk) untuk anak umur 2 sampai 3
tahun.
Akar dadap srêp panjangnya 3 jari, ketumbar 5 saga, mungsi 4 saga, pala satu
buah, ujung cabai jawa satu, bawang putih satu siung, bêngle satu iris. Di-pipis
sampai lumat lalu disaring, diberi garam 3 wuku, lalu diminum.
Nomor 1468 Jamu racêk yang lain yang sama umurnya.
Temu hitam besarnya satu kepala ayam, bawang putih 5 siung, belerang 2
(sebesar) kacang, jintan hitam 3 saga. Di-pipis sampai lumat dengan air jawi,
diberi garam 3 wuku, lalu disaring, diminumkan.
Nomor 1469 Jamu racêk yang lain yang sama umurnya.
Tembakau cina sebesar kemiri di-pipis dengan wedang dipakai untuk pilis setiap
pagi. Anak dimasukkan ke dalam sangkar. Setiap hari Jumat jam 12 siang di
dalam sangkar ayam tadi disebar beras kuning supaya sembuh.
Nomor 1470 Jamu cacing untuk anak.
Akar cêguk panjangnya 7 jari diberi kayu ulêt 2 buah, ketumbar satu saga, trawas
2 lembar, rasuk angin 2 ruas jari, kayu manis 2 ruas jari. Direbus, dibuat wedang,
diminumkan setiap hari.
Nomor 1471 Jamu cacing yang lain untuk anak.
Ambillah êkop ponirdhêh, serbuk cacing satu sendok teh, jika orang tua 2 atau 3
sendok. Dicampur dengan madu. Jangan mandi sebelum minum jamu tersebut.
Nomor 1472 Jamu anak (sakit) cacingan yang lain.
Buah delima dikupas, dijemur sampai kering lalu di-dhêplok sampai jadi serbuk.
Jika dijamukan (untuk) anak kecil, satu sendok dicampur gula pasir. Jika orang
tua 3 sendok, 3 kali sehari. Jika anak 3 sendok, orang tua jadi 9 sendok kecil.
Nomor 1473 Jamu di dalam tulang terasa linu.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
313
Bawang merah 3 buah, bawang putih 3 siung, jahe satu iris, bêngle satu iris,
merica hitam, kemukus masing-masing 3 butir, kayu manis, cendana masing-
masing 3 saga, adas 2 pasang, pulasari 5 saga, beras satu jumput. Di-pipis jadi
satu, di-parêm-kan seluruh badan.
Nomor 1474 Jamu kaki sakit atau terasa lumpuh.
Daun beluntas 3 genggam, sirih ketemu rose 7 lembar. Direbus dengan air laut,
dicampur ciyu untuk merendam kaki setiap hari.
Nomor 1475 Jamu BAB darah berlendir karena terkena sawan untuk anak
kecil.
Kulit kayu jambu biji panjangnya 3 kilan, lebarnya satu jari dengan daunnya 3
atau 5 tangkai. Kulit kayu jambu bol, kulit kayu sêntul panjangnya masing-masing
3 kilan, lebarnya satu jari, nasi satu kepal dibakar cukup gosong, kemudian
direbus, diminumkan, ditambah air. Semua diminum.
Nomor 1476 Tapêl (sakit) BAB berlendir.
Daun mengkudu 7 lembar digosok dengan minyak kelapa baru kemudian
dipanggang. Jika sudah layu lalu ditempelkan pada perut tepat pada pusar, 4
lembar ditaruh di punggung, di perut 3 lembar. Jika akan memakai, ditetesi
minyak.
Nomor 1477 Panunggilanipun tapêl (sakit) BAB berlendir dan wanita pada
kemaluannya mengeluarkan darah.
Sulur pandan wangi satu pohon dikeringkan dahulu, cabangnya dibakar diambil
airnya air abu tadi, lalu diberi gula merah (sebesar) satu kemiri. Diminum selama
3 pagi.
Nomor 1478 Jamu (untuk) orang tidak enak makan.
Lengkuas sebesar kepala ayam, bawang putih jantan 3 bungkul utuh, kayu ulêt 3
buah dibakar, ketumbar, mungsi masing-masing 5 saga, pala separuh, kencur 3
iris, mêsoyi dan sintok masing-masing satu ruas jari, manis jangan panjangnya
satu jari, kayu manis satu ruas jari, jintan putih 5 saga, garam dan beras masing-
masing satu jumput, diberi cuka secukupnya. Minumnya kira-kira ½ cangkir,
kemudian disaring di dalam cangkir di-seka bakaran wingka. Jamu diminum 3 kali
sehari dan lamanya 3 hari. Jadi diminum 9 kali.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
314
Nomor 1479 Jamu (sakit) kêmatus tinja (mêjên tinja).
Pisang kluthuk mêntah 2 buah diparut, yang matang satu dibakar, adas satu saga,
pulasari 5 saga, bawang merah satu dibakar. Pisang tadi lalu diremas jadi satu,
diperas diambil airnya. Racikan bumbu di-pipis lalu dicampur dengan air pisang
kemudian disaring lalu diminum (juga disebut sriawan).
Nomor 1480 Jamu (saki) kêmatus tinja yang lain.
Bêngle, kunyit, kunci, lempuyang, kencur, temu lawak masing-masing 3 iris
dibakar, kayu manis 5 saga, manis jangan panjangnya satu jari dibakar, rasuk
angin 5 saga, kêdhawung satu juga dibakar, podhi, sari, murmak masing-masing 5
saga, daging 3 saga, cengkeh 8 buah, sidawayah, sembukan, dan daun êntut (daun
bruta) masing-masing 3 lembar, arang jati panjangnya satu jari. Semua di-dhêplok
jadi satu. Setiap akan memakai ambillah 3 jumput. Setelah memakai jamu sekali,
selang 2 hari (memakai) jamu lagi kemudian selang 3 hari lalu selang 8 hari sekali
lalu satu bulan sekali lalu tidak memakai jamu.
Nomor 1481 Jamu jika terlalu banyak mengeluarkan kotoran agar mampet.
Daun pinang kaluthuk muda 3 tangkai, adas satu saga, pulasari 5 saga, rasuk
angin 4 saga, bawang putih satu bungkul, garam 3 wuku. Di-pipis lalu diminum.
Biasanya lalu berhenti.
Nomor 1482 Jamu orang sakit diganggu.
Ambillah serbuk di-pipis dengan bunga sepatu merah lalu diminum.
Nomor 1483 Jika anak terkena sawan, ibunya memakai jamu sawanan
agung dan kena sarat.
Ambillah daun patiklim, daun benguk 3 lembar, dan daun kara wêdhung, rumput
babi 3 lembar, daun sangkèt 3 lembar, daun apa-apa 7 lembar, daun ilèr 7 lembar,
daun selasih 3 tangkai, daun landêp satu genggam, daun urat 3 lembar, lempuyang
êmprit 3 iris, daun mas kenikir, daun têmbêlèkan 3 lembar, daun pepe gagang dan
kulitnya 7 lembar, ketam betina 3 saga, kepiting, rajungan, kulit ikan pe masing-
masing 3 saga, kara jantan satu iris, kêdhawung 3 buah, temu lawak, temu hitam,
temu giring, empu kunyit, dan kencur masing-masing 3 iris, ketumbar 7 saga,
mungsi 4 saga, trawas 3 lembar, bawang merah 3 buah, bawang putih satu siung,
sintok 5 saga, sêprantu satu dibakar, jintan hitam, dan mêsoyi masing-masing 5
saga, kayu manis 10 saga, kemukus 7, adas 2 saga, kapulaga 3 saga, gelam 7,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
315
bunga apèn 3 saga, pulasari 5 saga, podhi, sari masing-masing 3 saga, dringo,
bêngle masing-masing 3 iris, kayu secang, kayu tinja, bidara putih masing-masing
3 saga, sedikit kerikan pinggiran ranjang, bulu landak sepotong dibakar. Semua
di-pipis sampai lumat kemudian di-bênêm pada kotoran ayam sedikit. Diminumna
ibunya. Jika anak mengeluarkan kotoran seperti lêri, itu adalah tanda terkena
sawan agung. Ditambah kerikan pintu, kerikan lumpang, gêlaran amoh. Semua
direbus, diminum.
Nomor 1484 Jamu sawan dalam.
Jintan hitam 5 saga, mêsoyi panjangnya satu jari, kayu manis masing-masing satu
jari, brambang satu dibakar, inggu (sebesar) satu kacang. Dikunyah lalu diberi air
jeruk nipis 1, jika tidak ada memakai cuka lalu di-cêkok-kan (dari) mulut ke
mulut.
Nomor 1485 Cêkok (untuk) anak sawan dalam yang lain.
Daun inggu 3 lembar, jintan hitam 2 saga, mêsoyi 2 saga, bawang putih separuh
siung, bêngle serta dringo masing-masing satu iris, kemudian di-seka dengan
paku, di-bêsmi sampai merah lalu diminumkan.
Nomor 1486 Jamu sêmbur (sakit) sawan.
Ambillah daun bankal 3 lembar, mungsi, ketumbar masing-masing 5 saga,
kêdhawung dibakar 3 buah, kencur, kunci masing-masing 3 mata, rasuk angin,
kayu tinja masing-masing 5 saga. Dilumatkan lalu dipakai untuk sêmbur.
Nomor 1487 Jamu (sakit) sawan yang lain.
Dringo satu ruas jari, bawang putih 3 siung dibakar, kuku burung merak 3 kuku,
lakên abrit satu jari persegi, jintan hitam satu jumput, mêsoyi panjangnya satu jari.
Semua dibakar sampai gosong kemudian digerus, dicampur dengan air susu
kemudian diminum.
Nomor 1488 Jamu sambêtan sriawan anak yang berumur umur 7 sampai 9
wulan.
Sirih yang ruasnya bertemu 7 lembar, jintan hitam 5 saga, mêsoyi satu ruas jari,
kemukus 3, dringo satu ruas jari, bêngle, kunyit masing-masing 3 iris, bawang
putih satu siung. Di-pipis, diminumkan dan di-tapêl-kan.
Nomor 1489 Jamu sriawan untuk bayi yang berumur 4 hari sampai 2
bulan.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
316
Getah sana kêling satu sendok teh dicampur minyak kawang 2 biji, kayu manis
satu ruas jari, bawang merah satu, lalu masing-masing direbus, digosokkan pada
gusi. Jika mulutnya kering, di-kècèk getah sana dan minyak kelapa satu sendok
teh, kemudian di-kècèk minyak putih seperempat sendok teh, dicampur untuk
menggosok gusi.
Nomor 1490 Jamu sriawan yang sudah masuk perut.
Kulit kayu turi putih 4 jari persegi, kayu kêndhal 4 jari persegi. Dipanggang, jika
sudah, di-dhêplok diambil airnya kemudian ambillah pisang pulut satu, pisang
kluthuk matang satu, yang setengah matang satu. Yang mentah di-kêrêt-kêrêt,
diremas bersamaan diambil airnya. Diminum seadanya.
Nomor 1491 Jamu sakit kencing batu.
Air jeruk nipis satu gelas bètêr diendapkan yang bening dicampur dengan tetes
gula batu sampai manis, diminum 3 kali sehari. Boleh makan bermacam-macam
sayur, tetapi jangan terlalu banyak airnya. Seperti krokot dan puring direbus tidak
memakai air, lama-lama keluar airnya sendiri. Ditambah garam, lalu dimakan
setiap hari. Boleh makan trasi, daging ayam atau ikan lainnya. Tidak boleh makan
makanan (dari) tepung, jika anak sakit diberi jamu setengah gelas bètêr.
Nomor 1492 Jamu orang sakit untuk air minum.
Akar sembung 5 buah panjangnya satu jari direbus dengan gula aren seharga satu
dhuwit, lalu diminum sehari.
Nomor 1493 Jamu santun warni minuman yang lain.
Akar sêrik (klayu) 3 jari, akar bayam raja 7 pohon. Direbus dengan gula aren
seharga 2 dhuwit. Diminum setiap hari.
Nomor 1494 Jamu (untuk) diminum orang sakit endrak.
Akar jarak cina 3 iris direbus pada kriyuk yang baik. Diberi wedang mendidih lalu
diminum.
Nomor 1495 Jamu jika orang terlalu sering BAB, di bawah ini untuk
memampatkan.
Daun jambu biji muda 3 tangkai, adas sedikit, pulasari satu saga, rasuk angin 4
saga, bawang putih satu, garam 3 wuku. Di-pipis lalu diminumkan, biasanya lalu
sembuh.
Nomor 1496 Jamu (sakit) panu wêsi dan panu waloh.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
317
Daun jêmpanah satu genggam direbus, airnya untuk menggosok panu. Jika sudah
bersih lalu pakailah borèh yang disebut di bawah ini.
Nomor 1497 Borèh (sakit) panu.
Daun randu kuning yang jatuh sendiri 3 lembar, daun mangkok kuning 3 lembar,
dan beras sedikit. Dipakai nglalar, jika bersih digosok dengan daun jêmpanah lalu
di-borèh-kan.
Nomor 1498 Jamu (sakit) panu walur sarta panu sêkar.
Jika panu sêkar, ambillah bunga melati susun 7 buah, di-pipis dengan atal 5 saga,
dan air sedikit, digosokkan. Jika panu walur, ambillah bunga kenanga yang masih
kecil dan atal 5 saga, (diberi) air jeruk nipis lalu digosokkan.
Nomor 1499 Jamu (sakit) panu yang lain.
Ambillah kulit tirêm 4 jari persegi di-dhêplok sampai lumat dengan air jeruk nipis
satu, kemudian dipakai untuk menggosok perlahan saja dan ditempelkan pada
panu yang ada.
Nomor 1500 Jamu orang tersengat kalajengking.
Ambillah daun prasêman 1 atau 2 diremas sampai lumat dan dikunyah,
ditempelkan di tempat yang disengat. Selama 3 jam sembuh.
Nomor 1501 Jamu orang tertusuk dan kena patil ikan.
Ambillah daun jêmpanah 7 atau 8 lembar dilumatkan lalu ditempelkan tepat pada
luka, serta dibungkus sinjang. Setelah satu jam atau dua jam lalu terasa hangat.
Sehari diganti 2 dan 3 kali. Setelah 3 hari sembuh.
Nomor 1502 Penawar tawon jika akan mengambil madu tawon supaya
tidak tersengat.
Sirih dengan bawang merah dilumatkan digosokkan tangan dan seluruh badan.
Tawon lalu takut.
Nomor 1503 Jamu orang cegukan.
Orang jika cegukan dipijat ruasnya lalu sembuh atau ditetesi wedang 2 tetes,
ditelan lalu sembuh.
Nomor 1504 Jamu orang (terluka).
Daun pulutan 3 lembar, adas 3 saga, pulasari 5 saga, manis jangan panjangnya
satu jari. Di-pipis sampai lumat lalu ditempelkan pada luka.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
318
Nomor 1505 Jamu (untuk) luka yang lain.
Grènjèng ditempelkan pada luka.
Nomor 1506 Jamu (untuk) luka yang lain.
Abu dijadikan arang satu cangkir, asam (sebesar) kepala ayam, di dalam asam
diberi garam satu jumput. Dipadatkan yang rapat lalu dibakar. Semua bahan di-
pipis sampai lumat, ditempelkan pada luka.
Nomor 1507 Jamu (untuk) luka yang lain.
Tembaga dengan cuka ditempelkan pada luka.
Nomor 1508 Jamu (untuk) luka yang lain.
Adas 10 saga digoreng dengan manis jangan panjangnya satu jari, garam 3 wuku
juga digoreng, lalu di-pipis sampai lumat tidak dengan air lalu ditaburkan pada
luka lalu sembuh.
Nomor 1509 Jamu (untuk) luka yang besar jika terbacok.
Ambillah gula pasir dengan bawang merah 3 iji, di-pipis sampai lumat lalu
ditempelkan pada luka. Dipakai setiap hari.
Nomor 1510 Jamu (untuk) luka dan luka besar.
Daun cêthèthèt (daun kecipir) sebagai syarat dengan berkata seperti ini “Tambane
bapak-bapak sidaku”
Nomor 1511 Jamu (untuk) luka karena teriris pisau.
Apu dengan jeruk nipis diperas dibasuhkan pada luka.
Nomor 1512 Jamu terluka karena kukunya sendiri.
Daun pacar air dipanggang dengan minyak kelapa, hangat-hangat ditempelkan
pada luka. Sore diganti sehari semaunya.
Nomor 1513 Jamu sakit leher karena panas tidak pandang muda, tua, dan
anak. Jika makan lidahnya terasa pahit. (orang) Belanda menyebutnya
killêsiktê.
Ambillah akar krokot 3 pohon, akar bayam tanah, akar rumput wacucalan masing-
masing 3 pohon, kerikan sangsam 7 saga, kayu manis satu ruas jari. Direbus
dijadikan wedang, diminum setiap hari.
Nomor 1514 Jamu (untuk) orang (yang) lukanya lama sembuh.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
319
Empu kunyit satu, sirih tua 3 lembar, temu lawak satu buah panjangnya satu jari
dibakar, klabêt 5 saga, garam. Digoreng dan dikukus, lalu di-pipis sampai lumat
dengan air jeruk nipis, lalu ditempelkan pada luka sampai (jamunya) terlepas
sendiri, jangan dibuka.
Nomor 1515 Jamu untuk luka yang lama sembuh lainnya.
Bratawali panjangnya 2 kilan. Tawas satu genggam dibakar sangan sampai
setengah matang. Di-pipis sampai lumat, kemudian ditaburkan pada luka.
Biasanya lalu sembuh. Atau pacar jawa 2 genggam yang dipakai mewarnai kuku
juga sama untuk membuat kuku gambir, sapu pawon 5 saga. Lebih baik dipakai
saat basah, jika kering ganti yang baru.
Nomor 1516 Santun warni jamu terbacok.
Tebanglah pohon pisang satu, jika getahnya keluar dicolek dengan kapas. Jika
sudah basah ditempelkan pada luka. Jika pisang satu pohon kurang airnya,
tebanglah lagi. Jika sudah ditempelkan, darahnya lalu berhenti atau lukanya bisa
menutup. Luka dicuci (dengan) air abu pohon pisang atau air abu kayu yang pahit.
Nomor 1517 Jamu (untuk) luka yang lain.
Kotoran bunga dibakar, prusi sedikit juga dibakar, kemudian ditaburkan, jangan
terkena air.
Nomor 1518 Jamu agar luka cepat sembuh.
Empu kunyit yang sangat tua satu diparut diambil airnya, manis jangan
panjangnya satu jari dibakar, klabêt 7 saga digoreng kemudian di-pipis dibuang
airnya, garam 3 wuku. Digoreng serta di-bênêm, lalu ditutupkan pada luka. Jangan
dibuka jika belum kering dengan sendirinya. Tumenggung Janengrat yang sudah
memakai jamu tersebut.
Nomor 1519 Jamu (untuk) sakit duduk atau pathèk.
Gadung ½ kati, airnya 10 siwur, serai panjangnya 2 pêcak, biji kapas satu
genggam, beras seharga sigar, ciyu cina ½ cangkir. Semua direbus, dijadikan air
minuman setiap hari.
Nomor 1520 Jamu (sakit) duduk yang lain.
Gadung ½ kati, airnya 3 siwur, serai panjangnya 2 pêcak, biji kapas satu
genggam, beras seharga sigar, beras merah ½ cangkir. Semua direbus, dijadikan
air minuman. Jangan minum air yang lainnya.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
320
Nomor 1521 Jamu pathèk yang masih muda.
Di-borèh dengan temu guroh (temu poh) panjangnya satu jari, daun jambu
kalampok 3 lembar, potongan beras 3 jumput. Di-pipis dengan air kemudian di-
borèh-kan pada pathèk. Jika sudah 6 bulan makanlah ikan macan sesukanya
kemudian berendam di sungai. Digosok yang bersih lalu digosok dengan dhèdhès
2 dhuwit di pinggir pathèk tadi.
Nomor 1522 Jamu (sakit) pathèk yang paling bagus.
Serbuk samsiyantan ditaburkan pada pathèk. Jika sudah memakai selama 2 atau 3
hari lalu sembuh.
Nomor 1523 Jamu (sakit) pathèk yang lain.
Ambillah gomarasi untuk di-pab dicampur prusi secukupnya, dijadikan plester.
Selama 3 hari biasanya lalu sembuh.
Nomor 1524 Jamu sakit payudara atau kamisandhanên.
Minyak tanah dioleskan memutar pada payudara memakai bulu ayam.
Nomor 1525 Jamu kamisandhanên yang lain.
Kêndhil lilin dilelehkan, hangat-hangat lalu dioleskan memutar pada payudara.
Nomor 1526 Jamu (sakit) payudara yang lain.
Minyak Makasar secukupnya dicampur dengan arak, dioleskan memutar pada
payudara.
Nomor 1527 Jamu (sakit) payudara yang lain.
Sabut kelapa lebarnya 2 jari, panjangnya satu kilan dibakar, abunya di-pipis
dengan cuka. Hangat-hangat lalu digosokkan pada payudara atau dioleskan
memutar.
Nomor 1528 Jamu (sakit) payudara yang lain sudah menjadi bisul.
Daun brobos satu genggam di-pipis dengan bawang putih 3 buah, rasuk angin dan
pulasari masing-masing 5 saga. Ditempelkan pada bisul.
Nomor 1529 Jamu (sakit) payudara yang lain.
Ambillah minyak sêpuh yaitu minyak wangi, dipakai menggosok payudara
secukupnya.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
321
Nomor 1530 Jamu (sakit) payudara yang lain.
Daun kucai satu genggam direbus, (diberi) air arak. Hangat-hangat dioleskan
memutar pada payudara.
Nomor 1531 Jamu (sakit) payudara yang lain.
Kencur satu, beras satu jumput, manis jangan panjangnya satu jari, garam 3 wuku.
Di-pipis sampai lumat lalu dioleskan memutar pada payudara yang sakit.
Nomor 1532 Jamu (sakit) payudara yang lain.
Kulit kayu mangga wangi panjangnya 3 jari, adas 2 pasang, pulasari 5 saga,
bawang merah 3, jamur impês 2 saga. Di-pipis lalu di-borèh-kan.
Nomor 1533 Jamu (sakit) payudara yang lain.
Kotoran kambing 3 buah di-kècèk dengan minyak kelapa baru pada wadah lalu
dioleskan memutar pada payudara. Sobekan sinjang untuk plester.
Nomor 1534 Pilis senthe.
Cabang senthe satu kilan di-bênêm (pada) abu yang masih panas, diberi bumbu
sambêtan, diberi air cuka lalu di-pilis-kan.
Nomor 1535 Jamu hati tidak karuan.
Kayu klêmbak, kayu kasturi, kayu garu/gaharu. Digosok bersamaan diulangi
sampai 3 kali. Direbus bersama diulangi sampai 3 kali. Airnya air mawar lalu
diminum. Kemudian dirasakan badannya.
Nomor 1536 Jamu (untuk) orang tua sakit pusar.
Sunthi, bawang putih masing-masing 3 buah dibakar, tangkai sirih 3 tangkai,
garam 3 wuku. Di-pipis, diminum, (diberi) air jeruk nipis.
Nomor 1537 Jamu (sakit) pusar yang lain.
Bawang putih 5 di-bênêm pada abu sampai matang, garam 3 wuku, lalu dimakan.
Diminumn seperti wedang dan air.
Nomor 1538 Jamu (sakit) pusar yang lain.
Ketumbar 5 saga, mêsoyi panjangnya satu jari, pohon bengkoang panjangnya satu
jari, bawang putih satu siung, rasuk angin 3 saga, arang kayu jati satu ruas jari,
lengkuas 3 iris. Direbus sampai mendidih lalu diminum seperti wedang.
Nomor 1539 Jamu (untuk) orang tua sakit perut.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
322
Minyak kayu putih satu tetes, gula pasir satu sendok dimasukkan ke dalam
cangkir, diminum dengan air wedang. Yang satu tetes lalu ditaruh pusar lalu
rebuslah arak untuk menggosok seluruh perut.
Nomor 1540 Jamu (untuk) orang tua sakit perut yang lainnya.
Kotoran ayam satu buah diminumkan serta dimasukkan pada pusar dengan
minyak kayu putih.
Nomor 1541 Jamu (sakit) pusar mulas dan BAB.
Daun oncang dan daun po o masing-masing satu genggam, agêl satu kilan,
ketumbar 7 saga, trawas 3 lembar, arang jati panjangnya satu jari, ece satu sèn.
Direbus untuk air minuman lalu kunyahlah bakaran lempuyang 3 iris, apu satu
dhuwit, arang jati satu ruas jari, garam satu wuku. Airnya ditelan, ampasnya
ditempelkan pada pusar.
Nomor 1542 Jamu (sakit) pusar yang lain.
Asam kawak satu biji di-glintir, inggu satu ditaruh di dalam galintiran tadi, apu
dua buah, lalu ditelan lalu ambillah lagi asam kawak dengan apu satu ruas jari,
kemudian diulet dengan air. Di-borèh-kan pada perut depan dan belakang.
Nomor 1543 Jamu (sakit) pusar yang lain.
Arang jati panjangnya satu jari, mungsi 15 saga, merica putih 7, ketumbar satu
saga, ujung cabai jawa 3 buah, lengkuas 3 iris, kayu trêmbalo panjangnya satu
jari, bawang putih 3 siung, pohon bengkoang panjangnya satu jari. Direbus,
diminumkan. Jika tidak bisa bernafas serta tidak bisa muntah.
Nomor 1544 Jamu (untuk) orang menyusui tidak keluar air (susu).
Carilah akar wêdalan, Arab menyebutnya akar Patimah, direndam dalam cangkir
putih. Akar tadi bisa empuk, airnya diminum.
Nomor 1545 (agar) bayi cepat lahir.
Akar Patimah lebih baik disimpan bing-bing kucing diberi garam dan asam. Di-
kêluku ke dalam cangkir putih. Airnya diteteskan pada ubun-ubun orang yang
akan melahirkan atau lalu diminum yang ada pada cangkir semua.
Nomor 1546 Syarat supaya kuat mengangkat barang berat.
Carilah daun dan pohon giring jantan, yaitu sidaguri/seleguri yang tidak berbunga
serta berbuah. Dipakai di badan dan dibungkus sinjang. Menjadikan kuat atau
menganggkat batu karangg yang berat.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
323
Nomor 1547 Jamu sakit (pada) dada.
Daun salamaki 3 dhuwit di-dhêplok sampai lumat, dicampur dengan madu,
sampai basah lalu di-galindhingi. Ditelan, dipakai selama 3 hari.
Nomor 1548 Jamu sakit (pada) dada, perut, serta BAB darah.
Srêbug, yaitu serbuk daun salamaki 3 dhuwit, bunga raiya. Di-pipis sampai lumat
kemudian diminum sampai 3 pagi.
Nomor 1549 Jamu sakit (pada) tulang atau perut.
Serbuk daun salamaki 3 dhuwit dicampur gula batu. Dimakan pada waktu pagi.
Nomor 1550 Jamu (sakit) pusar orang sakit pucat.
Serbuk daun salamaki 3 dhuwit dicampur dengan air kencing kambing putih.
Memakai jamu diulangi sampai 3 pagi.
Nomor 1551 Jamu orang melahirkan setelah terlepas pusarnya.
Daun pacar jawa satu genggam, adas 2 saga, pulasari 5 saga, bawang merah 3
buah, empu kunyit satu. Direbus, untuk air minuman.
Nomor 1552 Jamu (sakit) hernia, Belanda menyebutnya brik.
Trenggiling kecil separuh, kotoran ular sawah satu buah, jamur impês 3 saga,
tegari panjangnya 3 jari, kayu timur panjangnya 2 jari, bawang putih jantan 2
buah, kunyit jantan satu, sintok panjangnya satu jari, mêsoyi panjangnya satu jari,
ganthi 5 saga, sunthi 2 ruas jari, pala satu, cengkeh 7, cabai jawa sulah, merica
sulah, majamuju/jemuju masing-masing 5 saga, bêngle 3 iris, kencur 3 mata, jahe
2 ruas jari, lengkuas (besarnya) satu kepala ayam, buah pranajiwa satu, kemukus
7. Di-pipis, disaring, (diberi) air jeruk nipis. Sisanya digosokkan pada hernia atau
harus diurut perutnya (oleh) dukun lalu pakailah jamu tersebut sampai sembuh.
Nomor 1553 Jamu (sakit) selakarang, meskipun hidungnya sudah lega
baru sembuh.
Lêthak minyak dicampur prusi setengah matang dan belilah tam owan di tempat
jamu Cina. Di-borèh-kan di bagian luar hidung setiap hari pagi (dan) sore
biasanya lalu sembuh.
Nomor 1554 Parêm rapuh bermacam-macam, harus ditimbang, jika akan
membuat beberapa parêm.
Lengkuas merah, lempuyang masing-masing 7 iris, temu lawak, temu giring
masing-masing 3 iris, bawang merah 3, bawang putih 3 siung, manis jangan 20
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
324
saga, jong rahab 10 saga, kunyit 3 iris, waron 5 saga, tegari 6 saga, adas 4 saga,
pala boros (pala betina) satu, (diberi) air perasan daun turi. Di-dhêplok dengan air
tawar sedikit, lalu di-parêm-kan.
Nomor 1555 Parêm badan jika terasa lesu.
Manis jangan panjangnya satu jari, kencur 3 iris, kayu tinja 3 saga, kayu cendana
7 saga, kayu bidara putih 6 saga, bawang merah 3 buah, garam 3 wuku, asam. Di-
pipis dengan air murni.
Nomor 1556 Parêm badan.
Lengkuas merah, lempuyang masing-masing 7 iris, temu lawak, temu giring
masing-masing 3 iris, bawang merah 3, bawang putih 3 siung, manis jangan
panjangnya satu jari, jong rahab 15 saga, kunyit 3 iris, waron 10 saga, tegari 15
saga, pulasari 20 saga, pala satu, beras 3 jumput, (diberi) air daun turi 3 tangkai.
Di-pipis, dicampur air tawar.
Nomor 1557 Parêm untuk badan atau perut.
Beras, garam satu jumput, asam, kencur 3 iris, manis jangan panjangnya satu jari,
jong rahab 5 saga, bawang putih 3 siung. Di-pipis sampai lumat dengan air tawar.
Jamu tersebut untuk 3 hari.
Nomor 1558 Parêm kaki.
Cabai jawa 3 buah, merica hitam, merica sulah masing-masing 7 butir, kemukus
7, pala satu, kayu rapat panjangnya satu jari, manis jangan panjangnya satu jari,
dringo panjangnya satu jari, bêngle 3 iris, bawang putih satu, kencur 3 buah, temu
lawak, temu hitam, temu giring, kunyit dan jahe masing-masing 3 iris, asam
kawak satu ruas jari, beras 7 las, daun gandarusa 3 tangkai, kulit kayu kelor
panjangnya satu ruas jari, akar kedondong panjangnya 3 jari, garam 7 wuku. Di-
pipis untuk dicampur arak dan ciyu.
Nomor 1559 Parêm kaki.
Daun mamêm 2 sèn, akar wangi 3 sèn, akar dan kulit kayu turi merah, akar asam
dan serat pohonnya masing-masing 3 sèn, akar cermai 13 sèn, akar serai 8 sèn,
bumbunya: sintok 55 sèn, mêsoyi 23 sèn, jintan hitam 8 sèn, kemukus 7 sèn, cabai
jawa 25 sèn, merica 12 sèn, jamur impês ½ sèn, cengkeh 16 sèn, pala 24 sèn,
lempuyang 20 sèn, pucuk 10 sèn, bêsole 4 sèn, kencur 40 sèn, jong rahab 6 sèn.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
325
Jika di-pipis diberi air daun pandan wangi, dicampur beras 5 sèn, lalu di-
galindhingi jika akan memakai diberi arak.
Nomor 1560 Parêm rapuh untuk orang melahirkan.
Adas 3 saga, pulasari 5 saga, jintan hitam 4 saga, sarinaga 5 saga, jong rahab 6
saga, klabêt 4 saga, cabai jawa 5 saga, ketumbar 7 saga, pucuk 5 saga, pala 3
saga, kulit jeruk purut 5 saga, daun dilêm 3 lembar, kayu secang 5 saga, bidara
laut, rasamala, kayu cendana, kayu garu/gaharu masing-masing 5 saga, manis
jangan panjangnya satu jari, sintok 2 ruas jari, mêsoyi panjangnya satu jari, grêgês
otot 4 saga, bêngle, temu lawak, temu giring, lempuyang, kencur, lengkuas
masing-masing 3 iris, akar sirih panjangnya 3 jari, kulit kayu turi panjangnya satu
jari persegi, kayu timur 5 saga, abu pawon satu jumput, asam satu biji. Di-pipis
lumat dengan air jawi, di-parêm-kan pada badan.
Nomor 1561 Parêm rapuh untuk lelaki (dan) wanita jika badannya akan
sakit terasa pegal.
Adas 4 saga, pulasari 10 saga, waron 5 saga, jintan hitam 5 saga, sarinaga 10
saga, jong rahab 10 saga, klabêt 5 saga, cengkeh 7 buah, kemukus 15 saga, tegari
20 saga, pala 10 saga, jeruk purut 18 saga, daun dilêm 7 lembar, kayu secang 15
saga, kayu tinja 5 saga, pucuk 10 saga, bidara laut 15 saga, kayu rasamala 10
saga, kayu cendana 10 saga, kayu garu/gaharu ramês 15 saga, manis jangan 10
saga, sintok, mêsoyi, kayu mêgatsih, bunga slosos masing-masing 10 saga, temu
lawak 7 iris, temu giring 3 iris, kunyit 3 iris, lengkuas 7 iris, temu hitam
panjangnya satu jari, temu guroh 7 iris, grêgês otot 10 saga. Di-dhêplok diambil
airnya, dicampur madu 5 saga. Jika akan memakai diberi arak, atau cuka. Parêm
tersebut dipakai setiap hari.
Nomor 1562 Parêm rapuh (untuk) melemaskan otot untuk seluruh badan.
Semua temu yang dipakai dikupas, kencur, sunthi, jahe masing-masing 2 jari.
Diparut semua dan dicuci dengan air panas, diperas diulangi sampai 7 kali, kayu
cendana 5 saga, bidara putih 5 saga, kayu secang 4 saga, manis jangan 3 saga,
cengkeh 3 buah, ketumbar 3 saga, mungsi 2 saga, waron 3 saga, adas 2 saga,
pulasari 5 saga, daun dilêm 7 lembar, bunga apèn 3 saga, sarinaga 5 saga, unêm
4 saga dibakar, merica putih 7 butir, cabai jawa satu, gula merah 5 saga, kayu
manis panjangnya satu jari, tegari 5 saga dibakar, janur kuning satu tangkai,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
326
pandan satu dipanggang, kulit jeruk purut satu iris. Di-pipis diulangi sampai 3 kali
lalu di-ungkêb dengan gula aren dan kemenyan madu kemudian diberi air bunga
mawar, dicampur, diaduk lagi, di-pipis sampai lumat. Bunga kantil satu, bunga
kenanga 2 buah, bunga melati, bunga pacar cina masing-masing 2 buah serta
cabangnya. Jika hari ini di-pipis, besok pagi di-pipis lagi, dicampur semua.
Nomor 1563 Parêm untuk orang sakit lambung.
Kemukus 7, jintan hitam, merica sulah masing-masing 3 jumput, pucuk, mêsoyi,
ujung sintok masing-masing satu, pucuk sujèn gosong 3, sirih yang ruasnya
bertemu 2 lembar atau 7 dan 9 lembar, lalu masing-masing di-pipis sampai lumat,
(memakai) air jeruk nipis kemudian tempelkan pada pinggang, dibalut daun
pisang.
Nomor 1564 Parêm pinggang yang lain.
Daun inggu 3 tangkai di-pipis dicampur putih telur sedikit. Dicampur dengan
inggu, dihangatkan tetapi jangan sampai terlalu kental. Dipakai untuk plester,
dipakaikan pada pinggang, apa lagi untuk jamu lambung jika terasa berat atau
lebih baik untuk perut jika terasa kembung.
Nomor 1565 Parêm pinggang yang lain
Ujung sujèn 3, merica satu cêkothokan, daun gandarusa, daun landêp masing-
masing 3 tangkai. Di-pipis, diberi air cuka dengan daun kecubung satu lembar.
Nomor 1566 Parêm pinggang yang lain
Pepaya grandhèl satu bijinya di-pipis sampai lumat, di-tapêl-kan pada pinggang
kemudian diberi daun pisang muda lalu dibalut sinjang. Untuk sehari sekali
sampai 3 hari lamanya.
Nomor 1567 Parêm matang, disebut parêm jiro, untuk orang yang
melahirkan antara 2 atau 3 hari (untuk) diminum.
Kunyit, kencur, temu lawak masing-masing 3 iris, bawang merah 3 buah, manis
jangan panjangnya satu jari, bêngle 3 iris dibakar, jong rahab 5 saga digoreng,
asam (besarnya) satu ibu jari diberi garam 3 wuku. Dibakar lalu di-pipis sampai
lumat. Diminum pagi (dan) sore.
Nomor 1568 Parêm orang setelah melahirkan.
Kulit kayu turi, kulit kayu asam, kulit kayu belimbing sayur, kulit kayu jeruk nipis
panjangnya masing-masing satu jari, bêngle, temu lawak, kunyit, sunthi, kencur,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
327
jahe masing-masing 3 iris, kayu bidara laut, kayu secang masing-masing 10 saga,
kayu timur 15 saga, rasuk angin 10 saga, kayu tinja 5 saga, cendana 10 saga,
cendana jênggi panjangnya satu jari, sintok masing-masing satu jari dengan
sêprantu masing-masing satu jari dibakar, jintan putih 5 saga, kemukus 7 buah,
cabai jawa 3 buah, pucuk dan pala masing-masing 5 saga, sarinaga 10 saga,
bunga kenanga kering 25 saga, bunga tanjung kering, bunga pacar cina masing-
masing 10 saga. Di-pipis diberi air daun turi 3 genggam diperas dan daun asam 3
tangkai. Di-dhêplok kemudian di-ukup dipakai di badan. Jika sudah kira-kira 15
hari setelah melahirkan harus memakai jamu setiap hari.
Nomor 1569 Parêm bayi menyusu diminum ibunya.
Kencur, bêngle masing-masing 3 iris, sintok 5 saga, temu lawak 3 iris, manis
jangan 5 saga dibakar, lempuyang êmprit, kunyit masing-masing 3 iris, sêprantu
satu dibakar, mêsoyi 5 saga, bawang putih satu siung, jong rahab 5 saga,
kemukus 7 buah, sarinaga, akim masing-masing 5 saga, garam 3 wuku. Airnya
tawar, dicampur asam (besarnya) satu ibu jari.
Nomor 1570 Jamu parêm diminum, jika anak umurnya sudah 10 atau 15
hari.
Bunga kesumba 5 saga, manis jangan panjangnya satu jari, podhi, sari masing-
masing 5 saga, murmak, daging masing-masing 4 saga, jong rahab 5 saga, adas 3
saga, pulasari 5 saga, ketumbar 10 saga, trawas satu lembar, kêdhawung 3 buah,
klabêt 5 saga, lengkuas, bêngle, kunyit, kencur masing-masing 3 iris, bawang
merah 3 dibakar, akar kecipir, akar kara putih panjangnya masing-masing satu
jari. Di-pipis lalu disaring. Minumlah jamu tersebut setiap hari.
Nomor 1571 Plester jamu sakit kaki luka yang besar.
Ambillah mêrtiyun secukupnya, dicampur dengan minyak sladhah untuk pap,
prusi secukupnya, kapur barus satu klici, bakaran tawas secukupnya, kemudian
digerus semua sampai lumat, dimasukkan tempat. Setiap akan memakai, dibalut
sinjang tipis untuk plester lukanya, sehari diulangi sampai 3 kali.
Nomor 1572 Pilis orang kedinginan.
Daun gandarusa 3 tangkai, daun kemiri 7 mata, daun golang-galing 7 lembar,
daun mengkudu 40 lembar, bawang merah tua 3 dibakar, lalu di-pipis dengan air.
Nomor 1573 Pilis (untuk orang) hamil, setiap pagi.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
328
Daun turi merah 3 tangkai, jintan hitam 5 saga, jong rahab 10 saga, air jeruk nipis
di-pipis, dipakai setiap pagi.
Nomor 1574 Pilis orang hamil untuk setiap sore.
Dringo, bêngle masing-masing 3 iris, jong rahab 6 saga, kunyit, temu lawak
masing-masing 3 iris, sintok, mêsoyi masing-masing 5 saga, kuncup pinang muda
satu, sari 5 saga, sirih yang ruasnya bertemu 3 lembar. Ambillah secukupnya saja.
Di-pipis dipakai setiap sore.
Nomor 1575 Jika suka memakai pilis warna ungu.
Bunga kesumba, secang, jong rahab masing-masing 5 saga, kencur 3 iris, jintan
hitam 5 saga, apu satu buah, kunyit 3 iris. Di-pipis dengan air lalu dipakai untuk
pilis.
Nomor 1576 Pilis orang melahirkan pada waktu pagi.
Daun turi merah 3 tangkai, adas 4 saga, pulasari 7 saga, jintan hitam 5 saga,
bawang merah 3 buah. Di-pipis sampai lumat, (diberi) air jeruk nipis dan cuka.
Nomor 1577 Pilis pada waktu sore.
Daun rusêm maron satu cabang, bawang merah 3 buah, jintan hitam 5 saga,
cengkeh 3 buah. Di-pipis sampai lumat, (diberi) air jeruk nipis dan cuka.
Nomor 1578 Pilis (untuk) orang melahirkan.
Jong rahab, jintan hitam masing-masing 5 saga, jintan putih 4 saga, cengkeh 3
buah, pala 3 saga, sêprantu 3 dibakar, sintok, mêsoyi masing-masing 5 saga,
majakan, jaha lawe masing-masing satu, dringo satu iris, bêngle, temu lawak
masing-masing 3 iris, ganthi 3 saga, kayu secang 5 saga, inggu 2 saga, kulit jeruk
purut satu iris, getah pilang satu glintir, kesumba 5 saga. Di-pipis untuk pilis.
Disebut pilis anton-anton.
Nomor 1579 Pilis untuk orang melahirkan.
Kunyit 5 iris, sêprantu satu dibakar, sintok 5 saga, cabai jawa satu, pala 2 saga.
Di-pipis lalu (dipakai) untuk pilis.
Nomor 1580 Pilis (untuk) orang melahirkan.
Daun turi merah 3 tangkai, jintan hitam 3 saga, bawang merah 3 buah. Di-
dhêplok, diambil airnya. Dicampur arak lalu diberi kapas (dipakai) untuk pilis.
Nomor 1581 Pilis (untuk) orang melahirkan pada waktu sore.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
329
Sunthi 3 iris, sintok 5 saga, sêprantu satu dibakar, jintan hitam, mêsoyi, sarinaga
masing-masing 5 saga, manis jangan panjangnya satu jari, cengkeh 3 buah, pala 3
saga. Di-pipis (diberi) air cuka, untuk membasahi kepala pada waktu pagi, lalu
ambillah bawang merah 3. Di-dhêplok, diambil airnya, dicampur dengan santan
satu sendok kaca. Diembunkan semalam, pagi (dipakai) untuk pilis.
Nomor 1582 Pilis yang lain.
Cengkeh 7 buah, mêsoyi 5 saga, jintan hitam 5 saga, pucuk 3 saga, sunthi, kencur
masing-masing 3 iris. Di-pipis (diberi) air cuka.
Nomor 1583 Pilis (untuk) orang (sakit) pilek supaya kental (ingusnya).
Kayu bidara laut 5 saga, kemukus 7 buah, jintan hitam 7 saga. Di-pipis, (diberi)
air cuka lalu dipakai pada kepala serta di belakang telinga.
Nomor 1584 Pilis orang (sakit) lêstrung dan selakarang.
Jintan hitam 3 saga, adas 2 pasang, pulasari 5 saga, manis jangan panjangnya satu
jari, kayu cakma dan cendana jênggi, kayu timur masing-masing 5 saga, kunyit 3
iris, kayu bidara putih 5 saga, kayu tinja 3 saga, secang 4 saga, bawang merah
satu, daun meniran 3 tangkai, daun sawi satu lembar, selakarang 5 saga. Di-pipis,
disaring, airnya diteteskan ke dalam hidung.
Nomor 1585 Jamu lêstrung yang lain.
Kunyit, dringo masing-masing satu iris. Di-pipis, disaring lalu diteteskan ke
dalam hidung.
Nomor 1586 Jamu lêstrung yang lain.
Daun tanjung muda dikeringkan 7 lembar, dirajang seperti jêpan, kemudian
dijadikan rokok, asapnya dikeluarkan lewat hidung.
Nomor 1587 Pilis jamu lêstrung.
Daun pare hutan 7 lembar, adas 2 pasang, pulasari 3 saga, bawang merah satu
dibakar, cendana jênggi dan kayu timur masing-masing 5 saga. Diberi air jeruk
nipis lalu dipakai untuk pilis.
Nomor 1588 Pilis angêri, jika mata gelap (dan) kepala sakit.
Biji sawi dan ketumbar masing-masing 5 saga, jintan hitam dan jintan putih
masing-masing 3 saga, mêsoyi 7 saga, sêprantu satu dibakar, rasuk angin 2 saga,
kemukus 3 buah, jamur brama 5 saga, bawang merah satu, lempuyang merah 3
iris. Di-pipis lalu di-pilis-kan.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
330
Nomor 1589 (pilis) yang lain.
Akar murbei panjangnya 3 jari diiris, dimakan dengan sirih 3 lembar atau lebih
baik untuk orang setelah melahirkan, darah merah, darah putih masing-masing
bisa turun.
Nomor 1590 Tapêl susuban, jika orang tidak mengeluarkan angin dan
kotoran untuk anak lebih baik.
Jintan hitam 5 saga, jintan putih 3 saga, adas satu saga, pulasari panjangnya satu
jari, ketumbar 5 saga, sintok 6 saga, mêsoyi 5 saga, kemukus 7 saga, beras merah
3 jumput, sêprantu satu dibakar, trawas 3 lembar, biji sawi 5 saga, pucuk 3 saga,
dringo, temu lawak, temu giring, kencur masing-masing 3 iris, garam satu jumput,
bawang merah 7, bawang putih 3 siung, rasuk angin 5 saga, jamur impês 3 saga,
bulu ayam satu, rambut 3 saga masing-masing dibakar, kayu bidara putih 5 saga.
Di-pipis sampai lumat, di-tapêl-kan pada tempat yang bengkak, (diberi) air cuka.
Nomor 1591 (jamu) yang lain ganti jamu.
Gorenglah sidawayah, digerus dengan prusi (sebesar) satu kacang mentah,
kemudian ditaburkan diulangi sampai 2 kali. Sehari dicuci sekali.
Nomor 1592 Jamu (sakit) pusar.
Daun jeruk macan 3 lembar, apu satu buah. Di-pusus di tangan, ditaruh pada
pusar dengan ampasnya kemudian ditutup (dengan) sinjang. Baik untuk orang tua
atau anak-anak.
Nomor 1593 Tapêl ratus parêm taun untuk (untuk) orang melahirkan, jika
sudah 40 hari.
Ketumbar 5 saga, trawas 3 lembar, jong rahab 15 saga, sintok 10 saga, mêsoyi 10
saga, adas 5 saga, cengkeh 7, pala separuh, pucuk, klabêt, dan jintan hitam
masing-masing 10 saga, sidawayah 8 saga, kemukus 7, bunga kesumba 10 saga,
kayu gidi jawi 15 saga, cendana dan tingi sabrang 15, kayu timur 10 saga, jênitri
3 saga, kayu anyang 3 buah, getah pilang satu glintir, saltpètêr 5 saga, mustakim,
sari, kayu mentah, getah garu/gaharu masing-masing 10 saga, kayu kasturi 10
saga, jaha lawe satu, jaha kêling satu, dhèdhès 2 saga, kayu rasamala 10 saga.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
331
Semua di-pipis sedikit-sedikit, saat memakai dikira-kira diberi air (lalu dipakai)
untuk tapêl.
Nomor 1594 Jamu (sakit) lêstrung disebut selakarang, dalam bahasa
Belanda menyebutnya kankêr.
Biji sawo kecik satu, adas 2 pasang, pulasari satu ruas jari, bawang putih tua satu,
daun lêng-lêngan satu tangkai. Di-pipis, (diberi) air jeruk nipis satu iris,
dimasukkan ke dalam kantung, diteteskan pada hidung. Dapat mengeluarkan
semua, menjadikan sembuh.
Nomor 1595 Jamu sakit lêstrung yang lain.
Ambillah kulit kayu dengan kulit tanjung panjangnya 3 jari, bawang merah 3
dibakar, jintan hitam 5 saga. Semua dikeringkan, di-dhêplok kasar saja lalu
digulung dengan daun pisang saba kering. Dirokok, asapnya dikeluarkan lewat
hidung.
Nomor 1596 Jamu sakit lêstrung yang lain.
Daun jintan 3 lembar, daun kucing satu jumput, sarikuning satu jumput, bawang
merah satu. Di-pipis, diteteskan pada hidung pagi (dan) sore.
Nomor 1597 Rokok jamu (sakit) lêstrung.
Daun pisang saba kering, cindhe amoh 2 ruas jari persegi, kemoceng warna-warni
3 diambil ujungnya, kemoceng sabut kotorannya satu jumput, kotoran di bawah
ranjang satu pêngapit tangan, kemenyan madu 2 kacang wose, daun tanjung muda
3 lembar. Digulung dengan daun kering tadi.
Nomor 1598 Jamu selasih hitam untuk orang muda.
Temu lawak 3 iris, mêsoyi panjangnya satu jari, sidawayah 5 saga, jintan putih 7
butir, ketumbar 7 butir, katampala (bunga buntal pangantèn sepasang), cengkeh 5
buah, majakan kecil 3, jaha kêling satu, sarang kayu kasturi sepasang, klêmbak 3
saga, kayu garu/gaharu hitam 5 saga, lempuyang êmprit, kunci kuning, temu tis
masing-masing 3 iris. Di-pipis sampai lumat, jika akan minum diberi air jeruk
nipis satu, lalu minum air dan garam 3 wuku bersama air jeruk.
Nomor 1599 Sêmbur.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
332
Jamur grigèh 5 saga, bawang merah satu, garam satu wuku. Dikunyah, di-sêmbur-
kan.
Nomor 1600 Pilis singgul untuk orang setelah melahirkan.
Dringo, bêngle, jahe, sunthi, kencur, lempuyang prit, lempuyang wangi masing-
masing 3 iris, sintok 5 saga, sêprantu satu dibakar, jintan hitam 3 saga, mêsoyi 6
saga, manis jangan panjangnya satu jari, jong rahab 10 saga, kemukus 7,
kapulaga 7, cengkeh 5, pala 2, klabêt, waron masing-masing 2 saga, adas satu
saga, pulasari 3 saga, rasuk angin, kesumba masing-masing 3 saga, kayu tinja,
bidara putih masing-masing 5 saga, sirih yang ruasnya bertemu 3 lembar, air jeruk
wangi 3, unêm 3 dibakar, bunga kuncup kantil 3 saga dibakar, kunyit 3 iris, apu
satu saga. Di-pipis dipakai untuk pilis.
Nomor 1601 Sriawan mengeluarkan panas dalam dan diminum orang
kedinginan.
Labu putih diperas airnya satu jari saja, diberi bumbu: adas satu saga, pulasari 5
saga, bawang merah satu dibakar, kayu manis. Bumbu tadi di-pipis semua. Jika
sudah lalu dicampur jadi satu, lalu dicampur dengan labu, diberi air murni.
Nomor 1602 Sriawan di dalam perut dan jika mulutnya terasa pedas.
Kayu manis panjangnya satu jari, lengkuas 3 iris, pulasari 5 saga, bawang merah
satu. Direbus (dengan) air hujan sekali lalu disaring, diminum.
Nomor 1603 Jamu orang sakit muntah.
Kulit kaluwih separuh dibakar setengah matang, kunyit 3, bunga sirih 3, sunthi 3
mata, gula aren 2 klungsu. Di-pipis, diminum setiap pagi.
Nomor 1604 Tapêl (sakit) perut mulas.
Kunyit satu, bawang merah satu, ketumbar 5 saga, mungsi 4 saga, garam 3 wuku.
Di-pipis jadi satu lalu di-tapêl-kan.
Nomor 1605 Tapêl perut (untuk) orang muda.
Biji kecubung kasiyan 4 saga, adas 2 saga, pulasari 5 saga, teki rêgut panjangnya
3 jari, cendana jênggi putih 4 saga, kemenyan madu 3 saga, kayu rasamala 4
saga. Di-pipis dengan air, dipakai untuk tapêl.
Nomor 1606 Tapêl perut yang lain.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
333
Ketumbar 3 saga, trawas 3 lembar, biji sawi 5 saga, adas 2 saga, kêdhawung 2
buah dibakar, rasuk angin 5 saga, daging 3 saga, cabai jawa separuh (hanya ujung
dan pangkalnya saja), kencur 3 iris, daun lampes 3 tangkai, daun sembukan 3
lembar, beras 3 jumput, garam 3 wuku. Di-pipis dengan air.
Nomor 1607 Tapêl perut.
Daun sruni satu genggam tangan, manis jangan panjangnya satu jari, jong rahab 5
saga, gelam 7 buah, kencur 3 iris, bêngle 3 iris, beras satu jumput, garam 3 wuku,
kayu ulêt tiga dibakar, kêdhawung satu dibakar, jintan hitam 5 saga. Di-pipis,
(diberi) air cuka. Setiap akan memakai dihangatkan lalu di-tapêl-kan.
Nomor 1608 Tapêl perut, bermanfaat mengeluarkan angin.
Biji nangka blonyo satu dibakar, kêdhawung 3, sêprantu satu masing-masing
dibakar, cabai jawa 2, botor/kecipir putih 2, botor/kecipir hitam 2, bawang merah
satu, ganthi 3 saga, murmak 3 saga, daging 4 saga, ketumbar 5 saga, kencur 3
saga, adas satu saga, pulasari panjangnya satu jari, mêsoyi, jintan hitam, dan
jintan putih masing-masing 5 saga, sari 3 saga, kemukus 2 pasang, secang 5 saga,
akar alang-alang satu genggam, kara jantan (kara wêdhung) satu, akar kemuning
panjangnya 3 jari, daun pare hutan satu lembar. Di-pipis dipakai untuk tapêl.
Nomor 1609 Tapêl untuk pengantin.
Kulit kayu tanjung panjangnya 3 jari, cengkeh 3, pala 5, mêsoyi 10 saga, manis
jangan 15 saga, sintok 7 saga, kayu rapat dengan kunci pêpêt masing-masing 15
saga, lempuyang prit 3 iris, sari 10 saga, dhèdhès 2 saga, majakan 3 buah, jênitri
5 iris, jaha kêling 2 buah, cendana jênggi 5 saga, têmpaos 7 saga, kayu rasamala
10 saga, kemenyan madu 5 saga, bunga apyun 5 saga, getah rasamala 10 saga,
kayu mas 5 saga, pucuk 4 saga, alim 10 saga, kêrsani, jamur impês masing-
masing 5 saga, getah sêlumpêt 7 saga, pala separuh, cengkeh 7, mêsoyi 6 saga,
klêmbak 4 saga, kayu manis 7 saga, sarikuning 10 saga. Semua di-pipis sampai
lumat, (memakai) air tawar dicampur air jeruk nipis atau dengan cuka lalu di-
tapêl-kan.
Nomor 1610 Tapêl pengantin yang lain.
Jeruk purut yang kecil 3, kenanga yang kecil 7 buah, temu kunci 3 buah, kunyit
saempu, sarikuning, sarinaga masing-masing 5 saga, mêsoyi 4 saga, jintan putih,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
334
jintan hitam masing-masing 3 saga, alim, majamuju/jemuju masing-masing 5
saga, trasi merah satu buah. Di-pipis dengan air, di-tapêl-kan.
Nomor 1611 Tapêl untuk orang melahirkan.
Daun ilèr 7 lembar, temu lawak 3 iris. Di-pipis (diberi) air cuka lalu di-tapêl-kan
pada perut.
Nomor 1612 Tapêl (untuk) orang akan melahirkan.
Daun ilèr 7 lembar, temu lawak, bêngle masing-masing 3 iris, sirih yang ruasnya
bertemu 3 lembar, jintan hitam 10 saga, (diberi) air cuka. Jika darahnya kurang
lancar lalu ditambah lengkuas 3 iris, lalu di-pipis. Setiap akan memakai
dihangatkan sampai terlepas.
Nomor 1613 Tapêl (untuk) orang melahirkan yang lain.
Manis jangan panjangnya satu jari dipanggang, jintan hitam 10 saga, kemukus 7,
bêngle 3 iris. Di-pipis lalu di-tapêl-kan pada perut.
Nomor 1614 Tapêl (untuk) orang melahirkan yang lain.
Banon merah 3 wang digerus sampai lumat, tingi sabrang 6 wang, mêsoyi 20
saga, manis jangan 30 saga, jong rahab 20 saga, bêngle 3 iris, asam kawak
(besarnya) satu ibu jari, (diberi) air cuka. Di-pipis (bisa digunakan) sampai 20
hari.
Nomor 1615 Tapêl (untuk) orang melahirkan yang lain.
Lempuyang, kunyit masing-masing 3 iris, (diberi) air daun maja 3 lembar dengan
cuka. Untuk sampai umur 40 hari.
Nomor 1616 Tapêl (untuk) orang melahirkan yang lain.
Manis jangan panjangnya satu jari, jintan hitam 20 saga, kemukus 7 buah, bêngle
(besarnya) satu kepala ayam, jong rahab 20 saga. Di-pipis lalu untuk tapêl.
Nomor 1617 Tapêl (untuk) orang melahirkan yang lain.
Bêngle, temu tis masing-masing 3 iris (yang disebut temu tis adalah pathi temu),
jong rahab 10 saga, daun belimbing satu genggam, lalu di-pipis.
Nomor 1618 Tapêl (untuk) orang melahirkan.
Kayu cendana, banon di-dhêplok, kemudian diberi cuka, dihangatkan untuk
lêngkang pada dahi kemaluan wanita.
Nomor 1619 Tapêl jika orang akan melahirkan.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
335
Kayu cendana 10 saga, sari 10 saga, bêngle 3 iris, jong rahab 10 saga, (diberi) air
cuka. Jika orang muda yang memakai harus dihangatkan dahulu. Lêngkang-nya:
kencur 3 iris, dringo, bêngle masing-masing 3 iris, adas satu saga, pulasari 2 saga,
bawang merah satu, lakên abrit, momohan kopyah, cindhe amoh, dan momohan
kain kasa masing-masing 5 saga dibakar. Semua di-pipis dipakai untuk tapêl.
Nomor 1620 Tapêl untuk bayinya.
Bawang merah 3, rasuk angin 3 saga, ketumbar 10 saga, secang 5 saga,
kêdhawung 3 saga yang 2 dibakar, dringo, kencur masing-masing 3 iris, daun po
o 3 tangkai. Di-pipis dipakai untuk tapêl.
Nomor 1621 Tapêl orang akan melahirkan.
Kayu cendana dan sarinaga masing-masing 10 saga, bêngle 3 iris. Di-pipis
sampai lumat. Jika akan memakai dihangatkan dulu.
Nomor 1622 Tapêl jika anaknya sudah berumur 20 hari.
Garam goreng 3 jumput, asam kawak satu kepal dibakar, abu pawon 3 jumput,
kemukus 7, jong rahab 10 saga, manis jangan panjangnya satu jari dibakar,
mêsoyi, sintok, kayu cakma, kayu timur, kayu secang, bidara putih masing-masing
5 saga, kayu tinja, kayu cendana masing-masing 3 saga, kencur 3 iris, kapulaga 5
saga, tegari 7 jari, cengkeh 7 buah, pala separuh, daun pintèn 3 tangkai, tinggi 25
ekor, unêm 7 saga dibakar. Di-pipis sampai lumat. Tapêl tersebut harus dipakai
selama satu bulan.
Nomor 1623 (tapêl) yang lain lagi.
Lempuyang êmprit 3 diambil kulitnya, sintok, mêsoyi masing-masing 7 saga,
manis jangan panjangnya satu jari dibakar, unêm 3 dibakar, kemenyan madu 7
saga, kencur 3, jong rahab 7 saga, kapulaga 7 saga, bêngle satu diambil kulitnya,
dringo satu jari dibakar, bawang putih 3 bungkul diambil kulitnya, temu lawak
satu diambil kulitnya, kunyit satu empu diambil kulitnya, kapur barus dan apu
masing-masing 5 saga, jintan hitam 7 saga, cacing tanah kalung satu dibakar
sampai gosong, garam satu jumput. Di-pipis sampai lumat dipakai pada perut.
Memakainyan kira-kira secukupnya saja. Dicampur air jeruk nipis dan kalêmbak
dengan mustakim masing-masing 5 saga, kêdhawung 3 dibakar.
Nomor 1624 Tapêl (untuk) orang melahirkan yang berumur 20 hari.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
336
Bunga cengkeh 7 buah, jintan hitam 5 saga, merica 7, getah kênari 10 saga, getah
rasamala 8 saga. Di-pipis, jika sudah lumat ditaruh dalam tempurung kelapa yang
ada matanya lalu dipakai setiap hari.
Nomor 1625 Tapêl jika sudah berumur 40 dan 50 hari.
Jintan hitam 10 saga, mêsoyi 2 ruas jari, kemukus 7, ganthi 2 saga, kayu
garu/gaharu 7 saga, klêmbak 3 saga, cengkeh 7, bluluk kelapa separuh dibakar,
kayu tegari 3, kayu kasturi 5 saga, cung-cung pandan 2 buah, jênitri 3, sarikuning
5 saga, kuncup bunga kantil dua, kulit ikan gemi 4 saga, unêm lima dibakar,
kerikan rasamala, sarinaga masing-masing 5 saga, bunga kenanga, bunga tanjung
masing-masing 10 saga, bunga kenanga mekar 3, majamuju/jemuju dan kêrsani
masing-masing 5 saga, bunga lawang 4, jaha kêling, sukun tiga, bunga apyun 2
saga, kunci pêpêt 5 saga, bunga teratai 10, klêmbak, rasamala masing-masing 10
saga, getah rasamala 10 saga. Semua di-pipis sampai lumat kemudian di-ukup
kemenyan dengan gula aren lalu di-ukup dengan ratus, lalu dikeringkan. Jika akan
memakai ambillah secukupnya saja. Diberi air jeruk nipis.
Nomor 1626 Tapêl untuk (orang) jika sudah 40 hari.
Sirih kering 7 lembar, kemukus 7, klêmbak 7 saga, mêsoyi 7 saga, jaha lawe satu,
majakan 3, cengkeh 3, ganthi 5 saga, jintan hitam 5 saga, merica putih 4 butir,
jênitri 3 buah, buah kenanga 3 saga, pucuk 3 saga, podhi, sari masing-masing 5
saga, murmak 4 saga, daging 3 saga, alim 4 saga, getah pilang saglintir, gelam 7
buah, têmpaos separuh, tegari dan kayu rasamala masing-masing 10 saga, bunga
apyun 2 saga, kunci pêpêt, kapulaga masing-masing 5 saga, bunga teratai dan
getah rasamala masing-masing 10 saga. Semua di-pipis sampai lumat, di-ukup
kemenyan dengan gula aren. Jika sudah lalu di-ukup ratus. Jika akan memakai
secukupnya, dicampur air jeruk nipis serta dikeringkan juga boleh.
Nomor 1627 Tapêl jika sudah 40 hari yang lain.
Sirih kering 7 lembar, kemukus 7, klêmbak 5 saga, mêsoyi 7 saga, jaha lawe 7,
majakan 3, cengkeh 3, ganthi 5, jintan hitam 10 saga, merica putih 4, jênitri 3,
buah kenanga dan pucuk masing-masing 3 saga, podhi, sari masing-masing 5
saga, murmak 4 saga, daging 3 saga, majamuju/jemuju 7 saga, alim 4 saga, getah
pilang satu glintir, gelam 7, têmpaos separuh, tegari dan kayu rasamala masing-
masing 10 saga. Di-pipis lalu di-ukup dengan kemenyan untuk tapêl.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
337
Nomor 1628 Tapêl (untuk) orang melahirkan (setelah) 40 hari.
Jintan hitam, mêsoyi masing-masing 5 saga, kemukus 7, ganthi 3 saga, kayu
garu/gaharu 5 saga, klêmbak 4 saga, cengkeh 3, bluluk kelapa 6 saga dipotong
dengan kacip, kayu tegari panjangnya 3 jari, jênitri 3 jari, sarikuning 5 saga,
kuncup bunga kantil satu, ikan gemi 5 saga, unêm 3 dibakar, kayu rasamala dan
sarinaga masing-masing 5 saga, kuncup kenanga 7, bunga tanjung 5 saga, bunga
kenanga mekar satu, majamuju/jemuju 7 saga, kêrsani 3 saga, bunga lawang 7,
jaha kêling, sukun 7, bunga apyun 3 saga, kunci kuning 3 iris, kunci pêpêt 7,
kunyit, lengkuas masing-masing 3 iris, bawang putih 3 siung. Di-pipis sampai
lumat kemudian di-ukup dengan kemenyan madu dengan gula, lalu di-ukup ratus.
Setiap akan memakai diberi air jeruk nipis secukupnya.
Nomor 1629 Tapêl untuk lêngkang kulit-kulitan atau sebanyaknya êmpon-
êmpon untuk orang melahirkan (setelah) 40 hari.
Kulit jeruk kingkit satu jari panjangnya, kulit jeruk purut satu iris, kulit bawang
merah 5 saga dibakar, kulit bawang putih 5 saga, kerikan secang 4 saga, bidara
putih, kayu cendana, kayu tinja, rasuk angin masing-masing 5 saga, kayu anyang,
kayu ulêt masing-masing 3 saga dibakar, dringo panjangnya 5 jari dibakar, bêngle
panjangnya satu jari diambil kulitnya, jamur brama, jamur impês, kotoran ular
sawah, dan mungsi masing-masing 5 saga, trawas satu lembar, adas 2 saga,
pulasari panjangnya satu jari, padi dan biji sawi masing-masing 5 saga,
kêdhawung 2 dibakar, sari, kapulaga, botor/kecipir masing-masing 5 buah, biji
nangka blonyo satu, kara wêdhung satu masing-masing dibakar, sintok panjangnya
satu jari, sêprantu satu dibakar, mêsoyi dan kayu timur panjangnya masing-
masing satu jari, kulit kayu dadap panjangnya 3 jari, matan srit (butrawali)
panjangnya satu jari, sarang tawon tutur 5 saga, cengkeh 7, pala separuh iris,
kesumba (bunga pule) 5 saga, unthuk cacing satu jumput, asam kawak dibakar,
abu pawon satu jumput, garam 3 wuku. Semua digoreng sangan dijadikan serbuk.
Jika akan memakai, di-pipis lagi sampai lumat dengan air jeruk nipis satu,
disaring dipakai untuk tapêl.
Nomor 1630 Tapêl (untuk) orang melahirkan yang lain.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
338
Daun sruni satu genggam diambil airnya, manis jangan panjangnya satu jari, jong
rahab 10 saga, empu kencur, bêngle 3 iris, jintan hitam 10 saga. Di-pipis dengan
cuka serta dipanasi.
Nomor 1631 Tapêl (untuk) orang melahirkan yang lain.
Daun ilèr 7 lembar, temu lawak 3 iris. Di-pipis, (diberi) air cuka dipakai pada
perut.
Nomor 1632 Tapêl jika rahimnya turun.
Pala satu, cengkeh 7, merica putih 7, kemukus 7, adas 3 saga, pulasri 5 saga,
waron 6 saga, sidawayah 4 saga, jong rahab 10 saga, jintan hitam 6 saga, sirih
yang ruasnya bertemu 3 lembar, mêsoyi 5 saga, pucuk 2 saga, manis jangan 10
saga, rasuk angin 5 saga, majakan, sêprantu masing-masing satu dibakar, kulit
kayu dan getah pilang satu glintir, garam 3 wuku. Di-pipis, di-tapêl-kan.
Nomor 1633 Tapêl untuk mengeringkan rahim supaya tidak hamil.
Biji kecubung kasiyan, jintan hitam masing-masing 5 saga, mêsoyi panjangnya
satu jari, cabai jawa hitam satu, cabai jawa sulah 3 saga, pulasari panjangnya satu
jari, merica putih 7, sarikuning 4 saga, cengkeh 3, pala 2 saga, kayu anyang 3,
kunci kuning 3 iris, kemenyan madu 3 saga, rumput lulangan 3 cabang, garam 3
wuku, ganthi 2 saga, majakan 3, klabêt 3 saga, majamuju/jemuju 5 saga, kêrsani
4 saga, alim 5 saga, mustakim (kemenyan Arab) 5 saga, (diberi) air rendaman
bunga kantil satu. Di-dhêplok, disaring (lalu) diminumkan.
Nomor 1634 Tapêl untuk (untuk) orang melahirkan setelah satu bulan
supaya tidak melahirkan lagi.
Kulit kayu kenanga kuning 3 panjangnya 2 jari, lebarnya 2 jari, yang baru
berbunga dan bunganya 7, buahnya yang kecil masing-masing 7, serta bunga
kantil dhèdhès satu saga, kuncup bunga tanjung 5 saga, bunga pacar putih, bunga
pacar merah masing-masing 3, kulit kayu sêmak (tlèdhung), kulit kayu salam,
kulit kayu nagasari, kulit kayu rambutan, kulit kayu kaluwih, semua masing-
masing 3 jari, ral (ketan gajih hitam) satu jumput, uncêt karon yang tertinggal di
kukusan beras, tegari 3 akar, jintan hitam 7 saga, jintan putih 5 saga, mêsoyi satu
jari, tinggi 25, daun pintèn 3 tangkai, daun dadap srêp 3 tangkai, mustakim,
klêmbak, madu, getah sana semua masing-masing 5 saga, kemukus 7, pucuk satu
jari, ganthi 7 saga, cengkeh 7, pala separuh, bunga teratai 10 saga, unthuk cacing
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
339
tanah serta cacing kalung masing-masing satu masing-masing dibakar sampai
gosong, garu/gaharu ramês 5 saga, getah slumpit 5 saga, getah pilang satu,
cendana jênggi, cendana merah 7 saga, kunyit 5 saga, kulit delima putih
panjangnya 3 jari, kayu timur satu jari, buah delima putih muda dibuang bijinya,
teki wangi 7 buah, unêm dipanggang, cangkok masing-masing 7 buah, sari,
jênitri, sukun masing-masing 5 saga, majakan 2, kayu kasturi, kayu rasamala,
waron, safran, kemenyan madu masing-masing 5 saga, ambre mentah 3 saga,
kapur barus kering, apu kering masing-masing 5 saga, daun pulutan, daun
sidaguri/seleguri masing-masing 5 saga, akar rumput grinting satu genggam, ari-
ari cuka jawa 10 saga dijemur sampai kering, jeruk nipis satu dikupas dibuang
bijinya, manis jangan dibakar, sintok, mêsoyi masing-masing satu jari, jaha kêling,
jaha lawe masing-masing 3, dhèdhès 3 saga, bunga apyun 5 saga, bunga lawang
7, bunga apèn 5 saga, kunci pêpêt enam, kunyit putih 3 empu, temu pure 3 iris,
kulit lempuyang prit 3 buah, kunci kuning 3, jadam 2 saga, minyak tua 2 saga,
garu/gaharu ramês, isi kecubung kasiyan (kecubung wulung) masing-masing 5
saga, jeruk purut satu iris, daun selasih, daun lampes hitam masing-masing 3
tangkai, kerikan bamban 7 saga, tunggakan pohon padi kering dan pohonnya 7,
garu/gaharu ramês 5 saga, bunga kantil 7 saga, kayu anyang 7 saga, kayu ulêt 3
buah dibakar, rasuk angin 5 saga, daun gondang kasih 3 tangkai, daun ilèr 7
lembar, sembukan 7 lembar, kêdhawung 3 buah dibakar, biji nangka satu dibakar,
kara wêdhung satu dibakar, polong 3 butir, sela pawon (tumang), kayu mêgatsih 3
jari, bunga abu 3 jumput, suksma diluwih 7 saga, minyak balsam 5 saga, sirih
yang ruasnya bertemu 3 lembar, dringo 3 iris, bêngle 3 iris, penawar pinang 10
saga, pupugan lèr wetan 2 jumput, bawang merah 3, bawang putih satu masing-
masing dibakar, jong rahab 5 saga, buah sawang, alim (kemenyan Arab),
majamuju/jemuju, kêrsani masing-masing 5 saga, sintok 10 saga, bratawali satu
jari, akar mengkudu 3 jari, daun pare hutan satu lembar, daun meniran, daun
beluntas, dan daun legundi masing-masing satu genggam. Semua digoreng, di-
dhêplok dijadikan sadhêgan. Jika akan memakai ambillah secukupnya lalu di-
pipis lagi. (diberi) air kapur barus 15 saga, air jeruk nipis. Jika sudah lumat lalu
ditempelkan sinjang dipakai untuk tapêl pada perut.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
340
Nomor 1635 Tapêl daun pare untuk orang melahirkan yang sudah terlepas
pusarnya.
Temu lawak 3 iris, bawang merah 3, kayu tinja dan biji sawi masing-masing 5
saga, kêdhawung 3. Direbus semua, airnya satu kriyuk lalu diminum. Lamanya 3
hari.
Nomor 1636 Tapêl (untuk) orang melahirkan.
Temu lawak 3 iris, bawang merah satu, kayu tinja 5 saga, sawi 5 saga,
kêdhawung 3 dibakar, daun pare 7 lembar. Di-pipis, (diberi) air cuka. Pemakaian
tapêl tersebut sampai 3 hari.
Nomor 1637 Tapêl (untuk) orang melahirkan.
Daun legundi satu lembar dibakar diambil abunya, lengkuas 3 iris, bêngle, kencur,
dringo masing-masing 3 iris, bawang merah 3, bawang putih satu siung,
kêdhawung 3 dibakar, manis jangan panjangnya satu jari, pala 5 saga, ketumbar
10 saga, mungsi 3, biji sawi 3 saga, jong rahab 7 saga, asam hitam dibakar
(besarnya) satu kemiri. Di-pipis dengan air jawi dan garam 3 wuku, lalu dipkai
untuk tapêl.
Nomor 1638 Tapêl (agar) mengeluarkan angin untuk anak dan orang tua.
Adas 5 saga, mungsi 4 saga, rasuk angin 3 saga, kêdhawung 3, beras satu jumput,
kencur 3, bunga abu satu jumput, bawang putih 3 siung. Di-pis di-tapêl-kan pada
perut.
Nomor 1639 Tapêl samanjang dipakai jika akan tidur.
Kayu anyang 7, jaha kêling 3, jaha lawe satu, cengkeh 7, jong rahab 10 saga,
jênitri 3, getah lulup, rasamala masing-masing 10 saga. Diberi air mawar.
Memakai jamu tersebut jika sudah uyub-uyub daun kemuning lalu dipakai untuk
tapêl sêmanjangan setiap akan tidur.
Nomor 1640 Tapêl di atas lainnya.
Kayu garu/gaharu ramês 7 saga, sirih 7 lembar. Di-pipis sampai lumat, (diberi) air
wedang atau garam 3 wuku.
Nomor 1641 Jamu wancak dan disebut wancah.
Jintan hitam 5 saga, (jintan) putih 5 saga, mêsoyi panjangnya satu jari, kemukus
7, sunthi, kencur, dringo, bêngle, temu lawak, temu hitam, empu kunyit, jahe,
lempuyang masing-masing 3 iris, bakaran bawang merah satu, bawang putih satu
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
341
siung, prusi besarnya satu kacang kedelai, belerang satu buah, kuncup pinang
muda satu, sirih yang ruasnya bertemu 3 lembar, lalu di-pipis dengan wedang,
yang separuh (dengan) cuka.
Nomor 1642 Santun warni untuk urut.
Kayu ulêt satu, temu lawak, empu kunyit masing-masing 3 iris, ujung cabai jawa
3, lempuyang 3 iris, belerang merah 2 saga. Di-pipis sampai lumat lalu disaring,
diminum pagi (dan) sore sampai sembuh.
Nomor 1643 Jamu jika wanita setelah melahirkan (bayinya) baru lahir.
Sunthi, kencur, lengkuas masing-masing 7 iris, bawang putih satu siung, ketumbar
5, saga kemukus 7, jintan hitam 5 saga, mêsoyi 10 saga, cengkeh 3, pala 5 saga,
kêdhawung, cabai jawa masing-masing 3, merica putih 7, rasuk angin 3 saga,
bawang merah satu dibakar sampai gosong, cuka 2 sendok teh, bunga kesumba 2
saga. Di-pipis dengan garam, diminum pagi (dan) sore.
Nomor 1644 Jamu orang akan melahirkan.
Empu kunyit, empu bêngle, lempuyang masing-masing 3 iris, bayam tanah
panjangnya 3 jari, jong rahab 7 saga, mêsoyi, jintan hitam masing-masing 10
saga. Di-pipis diminum sampai 20 hari, lalu ditambah cengkeh 3, pala 3 saga. Di-
pipis (lalu) diminum sampai 40 hari. Ditambah minum jamu majamuju/jemuju 10
saga, kêrsani 5 saga, majakan satu, sarikuning, alim, mustakim, jintan putih
masing-masing 3 saga, mêsoyi 5 saga, cengkeh 3, pala 2 saga, kemenyan madu 3
saga. Jika suka diberi kenari sedikit, apyun 3 saga, daun kecubung satu lembar.
Semua di-pipis sampai lumat dengan air jeruk nipis, daun mengkudu satu lembar,
garam 3 wuku, delima putih kecil satu dibuang bijinya, kemudian diisi jamu yang
di-pipis tadi lalu dikukus. Setiap akan tidur, jamu dan isinya dicampur lalu
diminum.
Nomor 1645 Wêjah yang lain jamu tadi.
Daun wahung, daun gêndhayakan, daun gêmpur watu, daun cukilan, daun ilèr,
daun gondang kasih, daun bunga sepatu merah semua masing-masing 3 lembar,
daun asam 1 genggam, gigil panjangnya satu jari, daun tayuman 3 lembar, adas,
pulasari masing-masing 2 saga, bawang merah 3, dringo, bêngle, lempuyang,
temu lawak, kunyit masing-masing 3 iris. Di-dhêplok, direbus lalu diperas, airnya
diminum.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
342
Nomor 1646 Santun warni wêjah anak jika sudah berumur 3 bulan.
Daun lampes 7 lembar, daun sembukan 3 lembar, daun saga satu genggam, daun
ilèr 3 lembar, daun gondang kasih 3 tangkai, daun kêji, daun wahung masing-
masing 3 lembar, daun asam muda satu genggam, daun sarab, daun têgalkiyu
masing-masing 3 lembar, kunyit, temu lawak masing-masing 3 iris, bawang
merah, jeruk nipis masing-masing satu diambil airnya. Dicampur di-dhêplok
dengan air murni. Diperas lalu diminum.
Nomor 1647 Wêjah yang lain.
Daun kêji 3 lembar, semanggi gunung satu genggam, daun gêmpur watu, daun
srikaya, daun ubi masing-masing 3 lembar, adas satu saga, daun ketumbar, daun
bunga sepatu merah, daun rempelas, daun urat, daun pêrcita masing-masing 3
lembar, akar druju panjangnya satu jari, daun dêrês 3 tangkai, akar bayam tanah
panjangnya 3 jari, akar rumput lulangan 3 rumput, akar rumput grinting 3, akar
pulasari 5 saga, dringo, bêngle, temu giring, temu lawak masing-masing 3 iris,
kayu manis, secang, bidara putih masing-masing 5 saga. Direbus untuk air
minuman. Jika anak sakit menggelembung, ditambah daun irah-irahan.
Nomor 1648 Wêjah anak jika anak sudah terlepas pusarnya.
Daun pegagan 7 lembar, daun tegalkiyu 3 lembar, daun tirêman 7 lembar, daun
saga 11 tangkai yaitu 11 cabang, daun kasih 7 tangkai, daun saraban yaitu daun
mayana yaitu daun ilèr 3 lembar, gokrêmah, daun kara lawak, daun patikan, daun
nangka, daun lampes, daun sembung tanah, daun sembukan, daun têguman, daun
kêlampeyan semua masing-masing 3 tangkai dan lembar, kunci, kunyit, temu
lawak masing-masing 3 iris, bêngle 5 iris, mengkudu putih satu. Semua di-
dhêplok, diperas airnya. Diminumkan orang yang melahirkan selamai 40 hari.
Nomor 1649 Wêjah sebelum bayi terlepas pusarnya.
Daun belimbing sayur satu genggam, daun nanas muda satu lembar, daun dêling
muda 3, daun uyah-uyahan, daun sêrut, daun kêmarogan masing-masing 3
lembar, daun dêrês 3 tangkai, daun lampes 7 lembar, sembukan 5 lembar, daun
tapak liman 2 lembar, rebung glonggong satu, dhak wuluh satu pohon, mengkudu
putih satu. Semua di-dhêplok dengan êmpon-êmpon berikut: kunyit, temu lawak,
bêngle masing-masing 3 iris. Dengan air tawar, asam satu lerak besarnya, garam
satu jumput, lalu di-pipis, diminumkan orang yang menyusui.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
343
Nomor 1650 Dedaunan untuk wêjah.
Daun dêrês, daun poksor, daun têgalkiyu, daun ilèr, daun urat, daun kurma, daun
lampes, saraban, daun sembukan tanah, daun karuklawak, daun saga, daun
sembukan jawi, daun tirêman, daun tapak liman, daun beluntas, semanggi gunung,
daun gude, rebung glonggong, sarêman wahung, pare, apa-apa, pegagan, kelapa,
daun kongko, patikan jawi, daun sariawan, daun bludru, kedondong, pandrêman,
sembung, legundi, gondang kasih, srigading.
Nomor 1651 Wêjah (untuk) orang melahirkan sebelum terlepas pusarnya.
Rumput dêngkèng wulung satu, daun bêstru 3 lembar, daun pegagan satu
genggam, daun tayuman 3 lembar, akar sangga langit panjangnya 3 jari, umbi
pacing panjangnya satu jari, kunyit, bêngle, temu hitam, kunyit, temu lawak
masing-masing 3 iris, temu badhur satu iris. Di-pipis, disaring lalu diminum
sekali setiap hari waktu pagi lamanya 15 hari.
Nomor 1652 Sakit karena ulu hati tertarik sering disebut undhuk, badan
menjadi panas.
Temu lawak 3 iris, pulasari satu ruas jari atau satu dim, adas 4 buah, kayu manis
satu ruas jari, rasuk angin satu, bawang merah satu dibakar, garam 3 wuku. Di-
pipis lalu diminum. Jika akan sakit seperti tadi ambillah temu lawak 3 dibakar
satu, jintan hitam, jintan putih masing-masing 3 jumput, mêsoyi satu ruas jari yaitu
satu dim, kemukus 7, kencur 3 mentah (dan) matang, bawang merah satu dibakar,
jeruk nipis satu diiris terlentang tebalnya sama dengan (ukuran) uang satu dhuwit,
garam 3 wuku. Semua tadi dibakar setengah matang.
Nomor 1653 Jamu sarikuning untuk orang muda.
Tegari panjangnya 3 jari, jaha kêling, jaha lawe masing-masing 2, kayu ulêt 3
dibakar, kemenyan madu 4 saga, kapulaga 5 saga, majakan 3, jintan putih,
mungsi, bunga apèn masing-masing 5 saga, rasuk angin 4 saga, getah pilang satu
glintir, cengkeh 3, klêmbak 3 saga, gintongan (murmak) 5 saga, daging, podhi,
sari masing-masing 3 saga, sari 5 saga, pulasari panjangnya satu jari, safran 3
saga, pucuk satu saga, ketan hitam satu jumput, cengkeh jantan 3, jênitri 3 saga,
jaha kêling 2 dibakar, kayu rapat panjangnya 3 jari, daun kemuning satu genggam,
kayu ulêt 3 dibakar, kayu manis panjangnya satu jari, cengkeh 5, bunga pala 5
saga. Semua di-dhêplok dijadikan sadhêgan. Jika akan (memakai) jamu ambillah
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
344
satu takaran saja. Di-pipis lagi sampai lumat dengan garam 3 wuku, perasan jeruk
nipis satu dengan air mawar, diminum setiap hari selama 7 hari.
Nomor 1654 Jamu orang sakit muntah.
Ambillah kayu tawa muda satu genggam diiris-iris kemudian dicuci dengan
garam supaya hilang getahnya lalu buatlah bumbu rujak, dicampur dengan kayu
tawa tadi. Dimakan 2 hari sekali. Makan rujak tadi diulangi sampai 3 kali, sampai
tidak sakit lagi. Orang sakit muntah tersebut jika tidak diketahui bisa mematikan.
Nomor 1655 Ibunya jika tidur disebut jamu colong.
Kunci mentah (dan) matang 2, garam 3 wuku, ujung cabai jawa 3, empu kunyit
mentah (dan) matang 3, kencur 3 iris, kapulaga 5 saga, apu besarnya 2 kacang.
Di-pipis sampai lumat, (diberi) air jeruk nipis lalu di-galindhingi. Jika anak sudah
tidur, jamu tersebut ditelan semua. Lamanya memakai jamu tersebut selama 7
hari.
Nomor 1656 Jika belum cocok (dengan) jamu tadi.
Daun bakung di-pipis sampai lumat dengan madu, dipakai untuk plester untuk
tapêl luka. Yang dipakai untuk merebus adalah air perasan daun asam. Yang
dipakai mencuci luka (adalah) wedang panas sekuatnya (tingkat panasnya).
Nomor 1657 Jika belum cocok (dengan) jamu tadi.
Ambillah tape dibuat seperti plester, ditempelkan pada luka kemudian ditutup
daun pisang.
Nomor 1658 Jamu orang sakit selakarang di pipi dan di muka atau di
dalam tulang serta mulut baunya busuk.
Beras satu jumput, bawang putih satu siung, garam 3 wuku, dringo (besarnya) satu
kacang, kencur (besarnya) 2 kacang. Jika akan tidur dikunyah, ditelan airnya.
Disebut parêm dalam. Jika waktu tengah hari ambillah daun trasèn satu genggam,
adas 2 pasang, pulasari 2 ruas jari, bawang merah satu. Untuk pilis dahi setiap hari
sampai sembuh.
Nomor 1659 Jamu (sakit) kudis di tangan.
Anaskun (sarung tangan) dicelup (pada) air abu, setiap kering dicelup lagi.
Sebentar-sebentar dicelup, nanti dapat sembuh setelah 4 hari. Meskipun di badan,
juga dicelup seperti itu.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
345
Nomor 1660 Jamu (sakit) panu.
Ambillah sodhah dengan saltpètêr sama jumlahnya, dicampur air digosokkan
(panu) setiap hari, nanti sembuh.
Nomor 1661 Jamu (sakit) panu.
Bunga belerang digerus sampai lumat dicampur dengan krèmêtar belilah (pada)
apoteker.
Nomor 1662 Jamu (sakit) wasir keluar darah.
Kulit manggis kering dan basah 3 buah di dhêplok kasar saja, dimasukkan ke
dalam air 3 botol. Setiap si sakit selesai BAB lalu dibersihkan yang bersih dahulu
kemudian dibilas dengan air manggis yang di-dhêplok tadi atau direbus,
pemakaiannya hangat.
Nomor 1663 Jamu sawan untuk anak berumur 5 sampai 7, dan 9 bulan.
Jintan hitam 3 saga, mêsoyi panjangnya satu ruas jari, kemukus 3, dringo satu iris,
bêngle 2 iris, bawang merah 2 dibakar, kayu manis panjangnya satu ruas jari. Di-
pipis dengan air, diminum setiap siang sampai 3 hari diulangi sampai 2 kali sehari.
Jika memakai jamu (lalu) muntah, boleh untuk anak dan orang tua. Gosokklah
kalêmbak dengan pala di-pipis, disaring lalu diminum serta parutlah jahe dengan
pala. Ditempelkan (pada) ulu hati yang sakit.
Nomor 1664 Jamu orang hamil yang (terkena) sawan di dalam perut,
tandanya orang tersebut tidak nafsu makan dan sering muntah, kepala
sakit, badan bergetar, setiap berdiri akan jatuh, serta sering kencing, jarang
BAB.
Daun kelor 3 tangkai, adas 2 pasang, pulasari, kayu manis masing-masing satu
ruas jari, bawang merah 2 dibakar, kemudian di-pipis dengan air. Diberi gula aren
satu buah. Diminum bisa menyembuhkan.
Nomor 1665 Jamu yang lain.
Ambillah anak ikan sembilang yaitu ikan langir panjangnya 2 ruas jari. Dibuang
patil-nya, ditelan mentah-mentah dengan pisang emas. biasanya wanita tadi lalu
hamil.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
346
Nomor 1666 Jamu yang lain.
Akar pandan wangi panjangnya 3 jari, daun dan daun mudanya masing-masing
satu lembar, adas 2 pasang, pulasari 2 ruas jari. Di-pipis dengan air tawar untuk
seluruh badan.
Nomor 1667 Air minumnya.
Merica putih 25 di-pipis lalu dimasukkan ke dalam cangkir diberi gula pasir
sampai manis kemudian diberi air wedang yang sudah mendidih. Diminumkan
sebelum sakit kedinginannya datang, dimandikan dahulu, kemudian minum
wedang hangat tadi dengan berselimut yang rapat.
Nomor 1668 Jamu (sakit) perut terasa mulas.
Daun sisik bêtok (daun brosmaesa) satu genggam, adas satu jumput, pulasari satu
ruas jari, bunga kelapa hijau 7, bunga belimbing sayur 5, gula batu (besarnya) satu
ibu jari. Direbus atau di-pipis dengan air. Diminum setiap hari sampai sakitnya
berhenti. Ampasnya dicampur lalu digosokkan pada perut. Dicampur daun isêp
nanah. Jamu tersebut baik untuk BAB darah berlendir.
Nomor 1669 Jamu sakit lepra (yang) menular, dalam bahasa Belanda
disebut lassaris.
Telur tokek satu, dalam bahasa Belanda disebut ekko, telur cicak putih 3
dimasukkan ke dalam telur tokek tadi serta dilubangi sedikit, kemudian buatlah
kawat emas 2 atau 3 saga. Dibuat sampai lumat kemudian di-lêkêr dimasukkan ke
dalam telur tokek juga. Diikatkan pada telur serta dibungkus sirih yang ruasnya
bertemu. Ditali (dengan) benang yang kuat. Siang dijemur 3 hari, malamnya
diembunkan. Jika sudah telur tadi diiris untuk mengobati daging (badan) yang
terlihat mati digerayangi. Sedangkan kawat kuning tadi ditusukkan di tempat yang
bengkak. Biasanya lalu sembuh.
Nomor 1670 Jamu ( sakit lepra menular) yang lain.
Ambillah tembaga satu gobang uang lama digepengkan sampai tipis seperti kulit
bawang putih, kemudian digunting sampai tipis-tipis. Dimasukkan ke dalam bokor
tembaga tebal, kemudian diperas yang lebih baik, kemudian di diamkan pada
tungku, yang dipakai untuk api adalah belerang sampai guntingan tembaga tadi
hancur. Jika airnya jeruk habis diberi lagi. Jika tembaga sudah hancur lalu
diusapkan pada luka dan yang bengkak. Tetapi memakai jamu tersebut harus di
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
347
halaman yang terang. Sebab baunya busuk, semua zatnya keluar bisa mengotori
rumah. Jika bengkaknya sudah kering setelah 14 hari, lalu boleh masuk ke dalam
rumah. Sedangkan makanan yang dimakan hanya ikan tawar saja, tanpa garam
tanpa asam. Tidak boleh makan yang pedas atau ikan yang lainnya, hanya nasi
ikan tawar.
Nomor 1671 Jamu (sakit lepra menular) yang diminum.
Kapulaga ½ dhuwit, belerang merah satu dhuwit, madu 1 ½ dhuwit, minyak wijen
satu dhuwit, lalu di-pipis sampai lumat. Ditelan sampai 14 hari lamanya.
Nomor 1672 Air (untuk) mandi (sakit lepra menular).
Ambillah air laut yang tengah yaitu air yang biru, diapkai mandi. Sehari diulangi
sampai 2 atau 3 kali.
Nomor 1673 Air minum (sakit lepra menular).
Daun pacar jawa dan kuncupnya sampai memenuhi kuali, cendana jênggi, bidara
putih, secang, bunga pulu, rasuk angin masing-masing 10 saga, jamur impês 5
saga, bawang merah 1 ½ dhuwit, lalu direbus sampai matang. Diminum setiap
hari.
Nomor 1674 Rokok orang sakit lepra menular.
Belerang merah digosok dicampur cindhe amoh dengan ujung kemoceng 3
jumput. Digulung pada daun pisang saba kering.
Nomor 1675 Jamu orang terkena patil ikan, digigit ular, atau yang lainnya
yang mempunyai bisa (racun).
Daun angan-angan digosokkan lalu sembuh. Untuk menjerat babi hutan,
(memakai) daun atau buahnya, jika dimakan lalu mati. Sedangkan pohonnya
merambat, adanya di hutan Banjarmasin banyak. Asalnya dari ladang, daunnya
juga enak untuk sayur. Sedangkan buahnya rasanya manis, cabangnya ditanam
dimana saja bisa hidup.
Nomor 1676 Jika akan membuat bunga ramping.
Pandan wangi secukupnya banyak sedikitnya diiris-iris sampai lumat, bunga
melati disuwir, bunga pacar cina, pacar jawa, bunga tanjung, daun delima diiris-
iris dicampur dengan kojam, dhèdhès, serta jeruk purut diparut, kencur,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
348
lempuyang prit masing-masing diparut, (diberi) air sedikit, lalu diperas diambil
airnya. Dicampur dengan pandan tadi lalu dicampur dengan yang lainnya.
Nomor 1677 Jamu wanita akan melahirkan.
Kepiting mencapit pagar diambil capitnya, yaitu kepiting yang telurnya menempel
di luar perut. Diberi air arak, diminum orang yang akan melahirkan satu gelas
anggur. Setiap akan minum dihangatkan, sisanya boleh disimpan di botol untuk
sampai habis. Jika sudah minum jamu lalu mengurai rambut, ubun-ubunnya
ditiup.
Nomor 1678 Sakit beri-beri yang terlihat mengkilat, bangsa Melayu
menyebutnya bokbakut (kaki bengkak).
Di-parêm atau di-bobok pada kakinya. Di dalam buku tentu sudah ada jamu
tersebut.
Nomor 1679 Jamu sriawan dan sakit (pada) lidah untuk orang tua yang
tidak nafsu makan, sakit sriawan disebabkan makanan asam dan pedas.
Orang sakit tersebut diperbanyak makan daging supaya kuat badannya margi
sudah banyak BAB serta diperbanyak makanan dari tepung terigu. Jangan sampai
makan makanan asam dan pedas, jadi lidah yang bengkak tidak pecah. Orang
yang sakit tersebut lalu ambillah daun jambu biji 500 lembar dicuci yang bersih.
Yang dipakai untuk mencuci adalah wedang hangat-hangat lalu di-pipis dengan
wedang panas, pala dicampur di-pipis 1 saga, di-pipis jangan sampai hancur,
setengah kasar saja kemudian dibungkus sinjang, diperas airnya satu gelas panas
diminum diulang 3 kali, pagi, siang, sore. Jangan sampai minum minuman yang
lainnya, jika haus minumlah wedang yang sudah dingin, jangan minum air tawar.
Jika menurut ajaran tersebut mangke selama 5 hari sembuh.
Nomor 1680 Jamu orang sakit mêjên.
Daun manggis 20 lembar juga dibuat seperti di depan tadi. Tidak boleh minum air
dingin, hanya makan bubur pati garut saja.
Nomor 1681 Jamu orang kakinya terluka.
Belilah krèmêkar (di tempat apoteker) dicampur belerang sedikit dengan kayu
manis panjangnya satu jari. Direbus lalu diminum.
Nomor 1682 Untuk menutup lukanya.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
349
Sabagian belerang, ½ bagian poas. Dicampur minyak kelapa untuk ditutup rapat.
Jika lukanya sudah dicuci bersih lalu ditutup (dengan) jamu tersebut lalu
dibungkus atau dibalut.
Nomor 1683 Jamu (sakit) kadas, dalam bahasa Belanda disebut ringporêm.
Air apu bening diberi saltpètêr dengan sêndawa digosokkan pada luka.
Nomor 1684 Jamu sakit encok, dalam bahasa Belanda disebut rêmêik.
Minyak petroliyum digosokkan dengan kulit kambing di tempat yang terasa sakit
setiap hari. Digosok selama satu bulan saja sembuh.
Nomor 1685 Jamu sakit koreng.
Minyak petroliyum untuk menggosok juga boleh dipakai untuk menggosok kudis.
Nomor 1686 Jamu terluka pada jari.
Pati temu diberi asam besarnya satu ibu jari, garam satu wuku. Di-pipis sampai
lumat kemudian dibungkus daun pisang. Di-bênêm pada abu yang masih panas
kemudian ditempelkan pada jari yang sakit setiap hari.
Nomor 1687 Jamu terluka pada jari yang lain.
Ambillah keladi di-dhêplok, diperas, dibungkus, di-bênêm pada abu panas,
kemudian ditempelkan pada jari, pemakaiannya cukup panas.
Nomor 1688 Bumbu membuat ragi.
Beras satu pitrah dijadikan tepung, kayu manis ¼ kati, bawang putih besar 7
siung, cabai jawa separuh kati. Di-pipis jadi satu dengan air jawi, lalu di-
galindhingi. Jika akan glindhingi ditambah cabai jawa 3, kayu manis panjangnya
3 jari. Dicampur dengan air, jika sudah di-galindhingi lalu dijemur. Jika sudah
kering boleh dibuat tape nasi atau ketan. Nasi tadi ngiyan, jika sudah dingin
ditaburi ragi sampai merata lalu dikepal. Jika sudah, dingin-dingin dibungkus satu
malam lalu keluar airnya, ditengok. Jika sudah matang lalu diangkat. Jika belum
matang lalu didiamkan lagi, beras ditumbuk sampai bersih, di-pusus sampai
bening. Tetapi jika ketan jangan sampai tanak dalam menanaknya. Mendidih
sekali lalu diangkat.
Nomor 1689 Jika membuat minyak kemiri.
Ambillah kemiri secukupnya, dibuang kulitnya. Di-dhêplok sampai lumat lalu
dikukus lalu dijemur di tempat panas sampai 2 kali, lalu di-pipis.
Nomor 1690 Jika akan membuat sinjang oranye.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
350
Kesumba dicuci supaya hilang kotorannya. Mencucinya cepat saja supaya tidak
keluar sarinya, lalu diperas, lalu ditaruh pada tampah dengan daun pacar cina
sedikit, bêngle sedikit diiris-iris, lalu dicampur air abu abu cina, belinya di
singsèh. Takarannya sekali kesumba 1 kati. Air abu cina dicampur dengan air
tawar 10 siwur, lalu dibungkus sinjang putih di bawah diberi pangaron, berjaga-
jaga bila menetes ke bawah. Jika sudah diikat lagi diulangi sampai 4 atau 5 kali.
Menyaringnya di dalam air tersebut supaya keluar sarinya. Ketika akan
menyelupkan pakaian atau sinjang putih, serta yang lainnya a dengan bumbu: air
jeruk nipis secukupnya, dicampur tawas 2 sèn. Dicelup sekali saja sudah merah.
Jika ingin membuat merah tua, dicelupkan sesukanya.
Nomor 1691 Jamu sakit muntah untuk orang tua.
Daun patikan tanah satu genggam direbus, diminum airnya atau di-pipis, diperas,
disaring lalu diminum airnya. Daun tersebut boleh untuk jamu sakit muntah,
kemandèn, dan sakit ulu hati dengan cara dibuat rujak.
Nomor 1692 Jamu sakit encok, dalam bahasa Belanda disebut rintik.
Digosok minyak petroliyum setiap hari diulangi sampai 4 atau 5 kali sehari. Lalu
sembuh, yang dipakai untuk menggosok adalah kulit kambing.
Nomor 1693 Jamu koreng.
Digosok belerang dicampur apu. Jika sudah seperempat jam dicuci dengan
wedang panas. Pakailah sabun hijau. Jika sudah seperempat jam dicuci serta
digosok seperti di depan tadi.
Nomor 1694 Jamu terluka pada jari.
Temu tis (pati), asam (besarnya) satu ibu jari, garam satu wuku. Di-pipis sampai
lumat atau dibungkus daun pisang. Di-bênêm pada abu panas. Jika sudah lalu
ditempelkan pada jari yang sakit.
Nomor 1695 Jamu tangan terluka yang lain.
Ambillah keladi di-dhêplok, diperas lalu di-bênêm pada abu panas. Hangat-hangat
ditempelkan di tempat yang sakit.
Nomor 1696 Gliga landhak.
Jika orang terkena racun atau orang kedinginan, juga untuk jamu sakit lainnya.
Digosok dengan air diberi garam 3 wuku, kemudian diminum.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
351
Nomor 1697 Jamu luka pada kaki dan kudis (pada) jari.
Nasi basi satu kepal dengan dalancang dhêdhak. Direndam air dengan prusi
sebesar kacang hijau. Diulet jadi satu, dipakai untuk plester. Diplesterkan pagi
(dan) sore. Jika sudah 3 hari dipakai (waktu) pagi saja.
Nomor 1698 Sela sawêr, kegunaan sela tadi tertulis pada buku ilmu milik
Palêntin nomor 252.
Jika orang digigit ular, tersengat kêtonggèng, kalajengking, atau hewan lainnya
yang mempunyai bisa/ racun. Sela sawêr dalam bahasa Belanda disebut
slangsatèn. Pada luka, ditempelkan sela tadi. Selama satu jam atau 2 jam lalu
sembuh serta sela tadi bisa menempel sendiri. Jika bisa/ racun habis lalu terlepas
sendiri, lalu sela tadi direndam pada puwan atau wedang panas selama 100
sêkondhê. Bisa/ racun yang menempel (pada) sela lalu keluar puwan atau airnya
terlihat hijau, lalu ditempelkan lagi dengan dibalut sinjang. Pemakaiannya jangan
dihentikan, kecuali jika sudah sela sudah tidak ada racunnya. Tandanya puwan
dan air tidak berwarna hijau. Selama 3 hari menentukan sembuhnya atau jika
masih ada bisa/ racun yang masih tersisa, sela masih akan menempel. Setelah
selesai, sela dirawat dengan dicuci pada puwan dahulu.
Nomor 1699 Jamu (sakit) bengkak di dalam perut.
Akar kelor direbus dengan air. Rebusannya lalu diminum sampai sembuh.
Nomor 1700 Jamu sakit mengeluarkan papêthak.
Akar kelapa, akar serai, kemudian direbus dengan santan. Diminum saat akan
tidur malam.
Nomor 1701 Jamu (sakit) kurap.
Daun kêmarogan dibakar, diambil abunya. Diulet dengan minyak kelapa, lalu
digosokkan pada kurap. Jika pagi keluar belatung dari kurap, dikumpulkan serta
digoreng sangan yang kering kemudian di-pipis sampai lumat. Dicampur dengan
minyak kelapa, di-popok-kan pada kurap. Jika sudah hampir sembuh, ada lagi
jamu Cina bernama ingkong. Dicampur dengan arak, digosokkan. Jamu tersebut
baik diminum untuk (orang) tergigit ular. Dicampur kangkung yang di-pipis
kemudian di-popok-kan pada luka.
Nomor 1702 Jamu orang sakit mata ikan pada jari (canthêng).
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
352
Jika akan terasa panas apa lagi sudah terasa gatal lalu digosok dengan wedang
panas. Jika sudah terlihat mata ikannya, lalu ambillah hati kajar angkrik, lalu
digosok dengan wedang panas lalu ditempelkan pada tempat yang sakit lalu
dibungkus sinjang. Cabang angkrik dengan hatinya lalu di-pipis sampai lumat.
Dibungkuskan pada tempat yang sakit. Mata ikan tersebut akan cepat matang serta
sembuh.
Nomor 1703 Minyak kulit lawang, manfaatnya baik sekali untuk orang
kurang lancar kencingnya.
Ambillah 5 tetes atau 6 (tetes) dicampur dengan jênèwêr, diminum pagi (dan)
sore. Jika pagi sebelum makan. Minyak tadi baik untuk orang lesu badannya,
digosok minyak tersebut. Jika kaki tidak bisa berjalan, jadi kuat, bahkan orang
yang mempunyai (sakit) encok pada kepala, digosok minyak tersebut juga bisa.
Nomor 1704 Jamu minyak serai, sangat bagus.
Jika sakit sudukên pada ulu hati, dalam bahasa Belanda disebut cika atau sakit
perut. Bilih terasa sakit, ambillah 7 atau 8 tetes, dicampur dengan minyak adas
asli satu sendok teh. Jangan sampai minum yang dingin. Atau juga lebih baik
untuk orang yang (sakit) kencing batu. Ambillah 7 atau 8 tetes, dicampur dengan
jênèwêr. Diminum setiap hari dan lebih baik untuk orang sakit kepala.
Digosokkan pada kepala dan pelipis diulangi sampai 2 atau 3 kali sehari.
Nomor 1705 Minyak kayu putih.
Untuk jamu orang kedinginan, ambillah 6 atau 7 tetes, diminum dengan anggur
setiap terasa dingin agar mengeluarkan keringat. Jika sakit perut diberi jamu satu
tetes atau 2 tetes. Dicampur dengan wedang panas atau juga bagus untuk orang
(yang) ototnya linu. Digosokkan pada badan. Apa lagi jika kaki berkurang
kekuatannya, tidak bisa berjalan. Digosokkan pada pagi (dan) sore.
Nomor 1706 Jamu anak bèrengên lehernya, disebut endrak.
Ambillah kopyah amoh dengan lakên abrit masing-masing satu kilan persegi.
Dibakar kemudian diremas sampai lumat, ditaburkan (pada) leher yang bèrengên,
lalu sembuh.
Nomor 1707 Jamu sakit kencing batu.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
353
Ambillah daun kêji bêling di-pipis lalu diperas. Diminum setiap hari, maka lalu
sembuh.
Nomor 1708 Jamu orang digigit ular dan anjing gila dan hewan yang
lainnya.
Ambillah candu lalu dioleskan pada luka gigitan, terkena patil, tersengat, lalu
sembuh.
Nomor 1709 Jamu bisul supaya dapat pecah, juga bisa untuk orang yang
terkena latu.
Garam di-pipis sampai lumat dengan nasi dan minyak secukupnya. Jika sudah
tercampur, ditempelkan pada bisul dan yang terkena latu lalu sembuh sakitnya
seketika.
Nomor 1710 Jamu (sakit) telinga berkurang pendengarannya.
Ambillah kampêr (kapur barus) sebesar kacang hijau, dimasukkan pada lubang
telinga, ditutupi kapas. Setiap hari jangan dikorek.
Nomor 1711 Jamu sakit kuning.
Ambillah kutu kepala 13 ekor dicampur brêgêdhèl, dimakan setiap hari, maka
akan sembuh.
Nomor 1712 Jamu sakit untuk berbagai macam penyakit, apa lagi sakit
tulang pada badan.
Ambillah kuali baru yang belum dipakai serta cukup untuk merebus gadung
crobo. Dipenuhi air untuk merebus bumbu-bumbu di bawah ini:
Gadung crobo satu kati, cengkeh 36 buah, pala satu, sintok panjangnya separuh
cêngkang, jintan hitam seharga satu sèn atau 3 saga, kemukus 36 buah, gula batu
seharga satu sèn sebesar kepala ayam. Dicampur di dalam kuali, direbus sampai
benar-benar matang. Diminum satu gelas air, pagi, siang, sore, malam jika akan
tidur, dan jika habis ditambah air seperti tadi (lalu) direbus lagi. Jika sudah
ditambah sampai empat kali lalu gantilah jamu lagi diminum sampai dua bulan.
Jangan minum air kelapa dan cuka. Air kelapa dan cuka dapat menghilangkan
kekuatan gadung. Jika sudah benar-benar sehat, berdirilah menari. Tandanya
wajah terlihat merah.
Nomor 1713 Jamu (untuk) anak muntah tidak berhenti.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
354
Ambillah kayu sitingpin digosok lalu diminumkan kemudian gosoklah lagi
dengan bawang merah digosokkan pada tangan serta kaki diulangi sampai 3 kali.
Nomor 1714 Jamu (untuk) anak panas serta dada terasa sesak.
Ambillah inggu dengan bawang merah yang banyak dengan jeruk nipis (lalu)
diminumkan.
Nomor 1715 Tapêl untuk (anak panas serta dada terasa sesak).
Ambillah daun trêngguli dengan bijinya serta biji sawo kecik.
Nomor 1716 Jamu (untuk) anak sakit gomên.
Daun saga, minyak lawang, bawang merah, ulat beras merah, kayu manis, santan.
Di-pipis lalu di-kècèk jadi satu. Dijamukan pada tempat yang sakit gomên.
Nomor 1717 Jamu anak jika (sakit) cacar air.
Jintan hitam, mêsoyi, dringo, bêngle, kuncup pinang muda satu, sirih yang
ruasnya bertemu 2 lembar, bawang merah. Semua untuk satu takaran.
Nomor 1718 Jamu jika panas akan keluar cacar airnya.
Jika anak masih disusui, siapa yang menyusui minumlah jamu sambêtan pada
waktu siang serta untuk anak. Dipakai pada telapak tangan dan tangan, dan leher
atas, pada ubun-ubun atau di belakang telinga, yang tipis saja.
Nomor 1719 Jika cacar airnya sudah terlihat.
Diberi minum (jamu) sawanan pagi (dan) sore sampai cacarnya keluar. Jika
terlihat tidak cocok, hentikan minum (jamu) sawanan tadi.
Nomor 1720 Jika cacar air sudah terlihat keluar.
Bawang merah dikunyah dengan banyon, dipakai untuk meniupkan nafas pada
mata pagi (dan) sore. Leher dan pusar setiap sore diberi kunyahan bawang merah,
bawang putih, jelaga.
Nomor 1721 Air minum (untuk) anak (sakit) cacar air.
Sêlaka atau mutiara direndam wedang panas, diminumkan setiap sore sampai
cacar air pecah.
Nomor 1722 Jika cacar air tidak mau keluar.
Akar papasan di-dhêplok dengan bawang merah satu, lalu diminumkan.
Nomor 1723 Jika cacar air sudah pecah.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
355
Bidara putih dengan kayu garu/gaharu diminumkan setiap pagi sebelum anak
dimandikan.
Nomor 1724 Jika cacar air sudah pecah semua.
Pênawar jambe satu iris, kunyit satu buah, garam digoreng. Dipakai setiap hari.
Nomor 1725 Jika cacar air banyak kelua air.
Diberi jeruk jika sore, klabêt dibakar atau digoreng, serta asam sedikit dibakar.
Nomor 1726 Jika cacar airnya pecah dan retak.
Kulit ketam betina, daun turi merah, klêmbak, asam dibakar, garam, kêlabêt
digoreng. Di-dhêplok serta disaring lalu di-borèh-kan pada cacar, setiap selesai
anak dimandikan.
Nomor 1727 Jika cacar airnya sudah benyek.
Sagu kering di-pipis sampai lumat ditaburkan sprei tempat tidur serta sisanya
dijadikan serbuk, dimasukkan sinjang. Ditaburkan pada cacar yang mlênyèh.
Sebentar-sebentar ditaburi lagi agar cepat kering.
Nomor 1728 Jamu paduwan cacar air.
Kayu lempuyang, kayu manis, adas, pulasari, bawang merah, daun jarak merah.
Dipanggang untuk mengurut tempat yang akan menjadi paduwan.
Nomor 1729 Jamu (sakit) cacar air jika keluar hitam-hitam.
Harus diguntingi lalu ambillah kotoran apyun kering kemudian dibakar, dijadikan
serbuk untuk ditaburkan pada tempat bekas yang digunting tadi.
Nomor 1730 Jamu untuk ibunya setelah (sakit) cacar air.
Mata kunyit, jintan putih, mêsoyi, dringo, bawang merah, pinang muda, cendana
jênggi, kayu sampan, ketumbar, trawas, umbi benalu, delima putih , dan
lempuyang prit.
Nomor 1731 Jamu sambêtan (sakit) cacar air.
Dringo, bêngle, kunyit, mungsi, sintok, sêprantu, jintan putih, rasuk angin,
bawang merah, cangkang ketam betina, cangkang kepiting, daun apa-apa, garam
satu wuku. Diracik sedikit saja.
Nomor 1732 Cêkok anak tidak mau makan.
Daun sembung, daun lampes, temu kunci, temu hitam, kayu secang, kayu bidara
putih, kayu manis, bunga apèn, adas, pulasari, ketumbar, trawas, garam sedikit.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
356
Nomor 1733 Jamu kedinginan.
Cabang senthe hitam panjangnya tiga jari, kunyit, bêngle masing-masing satu jari,
adas, pulasari masing-masing 5 saga, jintan putih 3 saga. Semua di-pipis sampai
lumat dengan air. Di-borèh-kan pada badan secara merata.
Nomor 1734 Jamu kedinginan bisu.
Cabang senthe 3 jari panjangnya, bunga pinang segar satu jumput dengan buahnya
yang kecil, serta kulit pinang yang sudah merah, bêngle panjangnya satu jari,
jintan hitam 5 saga, bawang putih 3 siung, bawang merah ½ bungkul, dringo
panjangnya 2 jari, buah gelam 5 saga. Masing-masing di-pipis sampai lumat lalu
di-borèh-kan sekujur badan.
Tamat
Di bawah ini adalah keterangan jamu yang ada di dalam buku ini semua.
Nomor
jamu
Jamu Nomor
jamu
Jamu
1 Sakit borèg (bantam). 9 Minuman setiap akan tidur.
2 Minuman (sakit borèg). 10 Minuman setiap pagi.
3 Pilis cakobak (pilis). 11 Minuman (untuk) pengantin.
4 Borèh kapialu (encok) untuk
orang tua.
12 Pelunturnya.
5 Pilis sakit encok. 13 Jamu (sakit) koreng dan luka.
6 Parêm taun untuk orang
melahirkan.
14 Minuman (jamu sakit koreng
dan luka).
7 Tapêl parêm taun. 15 Minuman (jamu di atas) setiap
pukul 5 pagi.
8 Minuman (untuk) setiap pagi. 16 Anak terkena sawan.
17 Minuman (untuk) panas dalam.
18 Minuman (untuk) orang muda
setiap akan tidur.
37 BAB slim (ulêt-ulêt).
19 Sakit korttasê kapialu (encok). 38 Minumannya.
20 Minuman (untuk Korttasê
kapialu).
39 Minumannya.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
357
21 Panas dingin. 40 Sakit ulu hati.
22 Borèh (panas dingin). 41 Minumannya.
23 Minuman (sakit) kedinginan. 42 Minumannya santun warni.
24 Jamu (sakit) panas dingin. 43 Minumannya santun warni.
25 Minuman (sakit panas dingin). 44 Sakit dilêm.
26 Minuman (sakit) kêmandèn. 45 Minumannya.
27 Sakit kencing (untuk) orang tua
(dan) anak.
46 Minumannya wanita.
28 Minumannya. 47 Minumannya kaki bengkak.
29 Sakit kencing (untuk) orang tua. 48 Sakit sesak nafas (asma).
30 Minumannya. 49 Minuman (untuk) sakit batuk.
31 Minumannya santun warni. 50 Minuman (untuk) orang muda.
32 BAB darah sudah lama. 51 Sakit batuk.
33 Minumannya. 52 Sakit batuk.
34 BAB (untuk) orang tua, anak. 53 Sakit batuk.
35 Minumannya. 54 Sakit batuk.
36 Minumannya santun warni. 55 Minuman (untuk) meningkatkan
kekuatan orang melahirkan.
56 Minumannya lêngkang (orang)
melahirkan.
57 Sakit cika. 76 Anak mêjên sakit cacingan.
58 Minumannya. 77 Tapêl-nya.
59 Sakit usus (mêjên). 78 Minumannya.
60 Minumannya. 79 Jamu anak yang berberumur ½
tahun.
61 Tapêl-nya. 80 Jamu yang lainnya.
62 Sakit bengkak, luka, bengkak
menjadi luka keluar darah.
81 Jamu yang lainnya.
63 Jamu gadhung (orang lesu). 82 Jamu yang lainnya.
64 Sakit luka, bengkak, lesu. 83 Anak (sakit) mêjên berberumur 9
sampai 12 tahun.
65 Minuman (untuk) orang (sakit)
muntah darah.
84 Tapêl-nya.
66 Minuman (untuk) anak sêtèrpis. 85 Minumannya.
67 Minuman (untuk) anak (sakit) batuk. 86 Jamu anak berumur 7 dan 9 tahun,
serta untuk orang tua berberumur 20
taun.
68 Minuman (untuk) anak (sakit) batuk. 87 Tapêl-nya.
69 Minuman (untuk) anak (sakit) batuk. 88 Minumannya.
70 Sakit sering BAB (untuk) anak serta
orang tua.
89 Anak terkena (sakit) sawan.
71 Anak sering BAB. 90 Kumur (untuk) sakit porrêstrom.
72 Minumannya. 91 Kumur yang lainnya.
73 Tapêl-nya. 92 Air susu tidak keluar.
74 Sakit BAB (slim).
75 Minumannya.
93 Air susu tidak keluar. 114 Sakit nafas baru.
94 Jamu yang lainnya. 115 Sakit nafas sudah lama.
95 Jamu yang lainnya. 116 Sakit nafass erta sesak nafas.
96 Jamu yang lainnya. 117 Sesak nafas terasa.
97 Cebok (untuk) orang melahirkan. 118 Sakit nafas serta asma.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
358
98 Cebok (untuk) orang melahirkan. 119 Sakit nafas serta asma.
99 Cebok (untuk) orang melahirkan. 120 Sakit nafas serta asma.
100 Cebok (untuk) orang melahirkan. 121 Sakit nafas serta asma.
101 Sakit terluka. 122 BAB darah berlendir (untuk) orang
tua serta anak.
102 Mencuci luka. 123 BAB darah berlendir (untuk) orang
tua serta anak.
103 Mencuci luka. 124 BAB darah berlendir untuk anak.
104 Mencuci luka. 125 Tapêl anak sakit BAB perut
kembung berberumur 3, 5 bulan.
105 Wasir pada dubur. 126 Anak sering BAB.
106 Wasir pada dubur. 127 Tapêl-nya.
107 Wasir pada dubur. 128 Tapêl anak BAB rah.
108 Wasir mengeluarkan darah. 129 Jamu anak BAB rah.
109 Wasir mengeluarkan darah. 130 Tapêl anak BAB serta kembung.
110 Wasir mengeluarkan darah. 131 Sakit BAB yang sangat untuk orang
tua serta anak.
111 Wasir mengeluarkan darah. 132 Anak BAB berlendir tanda ada
cacingnya untuk berumur 2, 2 ½
tahun.
112 Wasir mengeluarkan darah.
113 Membuat bumbu ambêr.
133 Anak BAB darah serta BAB tanpa
henti berumur 3 sampai 4 tahun.
146 Anak BAB darah berberumur 2
sampai 3 tahun.
134 Tapêl-nya. 147 Minumannya.
135 Anak sering BAB berumur 3 sampai
5 tahun.
148 Tapêl-nya.
136 Jamu anak berberumur 7 serta 9
bulan.
149 Makanan (untuk) orang BAB darah.
137 Jamu anak berberumur 5 serta 7
bulan.
150 Anak BAB darah.
138 Jamu anak sering BAB. 151 Anak keluar bol-nya.
139 Tapêl (untuk) anak kecil. 152 Minumannya.
140 Borèh-nya. 153 Minumannya.
141 Tapêl perut. 154 Anak BAB darah (bludpêrping).
142 Jamu BAB (slim). 155 Anak BAB darahberberumur 2 serta
3 tahun.
143 Minumannya. 156 Tapêl-nya.
144 Anak kurus berberumur 7 serta 9
bulan.
157 Anak BAB badan (menjadi) lesu.
145 Jamu yang lain. 158 Anak tidak bisa BAB.
159 Anak serta orang tua tidak BAB.
160 Tapêl anak tidak BAB.
161 Sakit BAB orang tua serta anak.
162 Sêmbur anak berberumur 1 ½ serta 2
tahun.
163 Anak tidak BAB, perutnya kembung. 174 Anak mulas tidak BAB.
164 Jamu anak berberumur 8 dan 12
bulan.
175 Tapêl (untuk) anak berberumur 5, 7
bulan jika kembung.
165 Jamu anak berberumur 12 bulan. 176 Anak (sakit) batuk.
166 Anak tidak BAB berberumur 8 serta 177 Anak (sakit) batuk darah.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
359
12 bulan.
167 Jamu yang lainnya. 178 Anak (sakit) batuk.
168 Jamu yang lainnya. 179 Anak (sakit) batuk.
169 Tapêl (untuk) anak tidak BAB dengan
muntah terkena sawan berberumur 2
dan 3 tahun.
180 Anak terkena sudip lalu BAB
(paduhan) berumur 9, 12 bulan.
170 Tapêl (untuk) anak berberumur 5, 8
bulan.
181 Anak (sakit) batuk.
171 Tapêl (untuk) anak berumur 2, 3
tahun.
182 Anak (sakit) batuk berumur satu
tahun.
172 Tapêl yang lainnya. 183 Anak (sakit) batuk berberumur 5
bulan .
173 Tapêl yang lainnya (untuk) anak
berberumur 4, 6 bulan.
184 Anak (sakit) batuk berberumur 5
bulan.
185 Anak (sakit) batuk berberumur 5, 8
bulan.
186 Anak (sakit) batuk berumur 5, 7 bulan.
187 Anak (sakit) batuk.
188 Anak (sakit) batuk berberumur 1 ½, 2
tahun.
189 Anak (sakit) batuk berberumur 3
tahun, juga boleh untuk orang tua.
190 Jamu batuk sêrak yang lain.
191 Jamu batuk sêrak yang lain.
192 Anak (sakit) batuk berberumur 5, 8
tahun.
204 Anak (sakit) batuk berumur 9 bulan
sampai satu tahun.
193 Batuk disertai panas dingin
berberumur 1 ½ tahun.
205 Anak (sakit) batuk berumur 9 bulan
sampai satu tahun.
194 Anak kecil (sakit) batuk. 206 Orang (sakit) batuk sesak nafas.
195 Anak kecil (sakit) batuk berumur 9
bulan sampai satu tahun.
207 Anak (sakit) batuk sawan berumur
1½, 2 tahun.
196 Anak (sakit) batuk berberumur 3, 4
tahun.
208 Jamu (sakit) batuk.
197 Anak (sakit) batuk berumur 5 bulan. 209 Jamu cegukan.
198 Anak (akit) batuk berumur 1 ½ bulan. 210 Anak (sakit) batuk berumur 3, 10
tahun.
199 Anak (sakit) batuk berumur 9 bulan
sampai satu tahun.
211 Anak (sakit) batuk masih disusui.
200 Anak (sakit) batuk berumur 2 ½ tahun. 212 Wêjah orang yang menyusui.
201 Anak kecil (sakit) batuk. 213 Tapêl anak sakit kencing,
kemaluannya (lelaki) bengkak.
202 Anak kecil (sakit) batuk. 214 Anak sakit kencing berumur 3, 4
tahun.
203 Anak kecil (sakit) batuk (berumur) 5,
7 bulan.
215 Anak sakit kencing.
216 Anak sakit kencing berumur 15, 20
tahun.
217 Anak sakit kencing berumur 15, 20
tahun.
218 Anak sakit kencing berumur 10, 15.
219 Minuman (untuk) sakit kencing. 235 Anak (sakit) panas dalam.
220 Anak sakit kencing, kemaluannya
(lelaki) turun.
236 Anak (sakit) panas dada sesak nafas
berumur satu tahun.
221 Tapêl-nya. 237 Tapêl-nya. 222 Anak tidak bisa kencing. 238 Anak (sakit) panas berumur 7 bulan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
360
sampai 1 ½ tahun.
223 Tapêl-nya. 239 Anak (sakit) panas berumur 5, 12
bulan.
224 Tapêl-nya. 240 Anak (sakit) panas dalam.
225 Tapêl-nya. 241 Tapêl anak (sakit) cacingan.
226 Orang sakit kencing. 242 Sakit endrak cacing.
227 Minumannya. 243 Obat cacingan untuk anak.
228 Anak (sakit) batuk, jika kencing
disertai slim.
244 Cêkok anak (sakit) cacingan.
229 Borèh anak sakit kencing. 245 Cêkok anak (sakit) cacingan BAB
darah.
230 Anak panas dingin berumur 5, 7
bulan.
246 Cêkok anak (sakit) cacingan.
231 Sambêtan untuk anak serta ibunya
(sakit) panas dingin.
247 Cêkok anak (sakit) cacingan naik
mata.
232 Sambêtan untuk anak serta ibunya
(sakit) panas dingin (ilêndhê korttsê).
248 Pupuk anak (sakit) cacingan.
233 Minuman (untuk) panas dingin. 249 Jamu anak (sakit) cacingan.
234 Borèh anak panas. 250 Jamu anak (sakit) cacingan.
251 Cêkok-nya.
252 Obat (sakit) cacingan.
253 Tapêl anak (sakit) cacingan berumur
2, 3 tahun.
271 Anak (sakit) cacingan berumur 2, 3
tahun.
254 Tapêl anak (sakit) cacingan berumur
2, 3 tahun.
272 Anak (sakit) cacingan kerdil
berumur 1 ½ tahun.
255 Pupuk anak berumur 1, 3 tahun. 273 Anak (sakit) cacingan.
256 Tapêl-nya. 274 Cêkok-nya.
257 Obat cacing anak berumur 1 ½, 2
tahun.
275 Jamu (sakit) cacingan.
258 Cacingan anak berumur 2, 3 tahun. 276 Tapêl-nya.
259 Jika mengeluarkan cacing. 277 Pilis-nya.
260 Anak (sakit) cacingan lagi. 278 Cacingan berumur 1 ½ tahun.
261 Anak (sakit) cacingan lagi. 279 Jamu (sakit) cacingan (untuk) anak
(dan) orang tua.
262 Anak (sakit) cacingan lagi. 280 Jamu (sakit) cacingan (untuk) anak
(dan) orang tua.
263 Anak (sakit) cacingan lagi. 281 Tapêl memendekkan cacing.
264 Tapêl-nya. 282 Obat cacing anak berumur 3, 4
tahun.
265 Cacingan untuk orang menyusui. 283 Jamu obat cacing.
266 Cacingan untuk orang menyusui. 284 Jamu obat cacing.
267 Jamu (sakit) cacingan. 285 Cacing naik mata anak berumur 2, 3
tahun.
268 Jamu (sakit) cacingan serta sakit tua.
269 Jamu (sakit) cacingan serta sakit tua,
serta boleh untuk anak.
270 Jamu anak (sakit) cacingan berumur
1 ½, 2 tahun.
286 Racêk anak berumur 1 ½, 2 tahun. 302 Sêmbur (sakit) sawanan.
287 Tapêl anak berumur 2, 4 tahun. 303 Sêmbur (sakit) sawanan.
288 Anak cacingan. 304 Sakit pusing.
289 Anak cacingan. 305 Sakit pusing.
290 Cêkok anak berumur 2 ½ , 6 tahun. 306 Jamu (sakit) sawan kèngkèng dan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
361
tapêl-nya.
291 Tapêl anak (sakit) cacingan. 307 Anak terkena (sakit) sawan berumur
5, 7 tahun.
292 Tapêl anak (sakit) cacingan. 308 Anak terkena (sakit) sawan berumur
5, 9 bulan.
293 Tapêl anak (sakit) cacingan. 309 Anak terkena sawan.
294 Tapêl anak susah kencing karena
cacingan (untuk) anak berumur 1 ½
tahun.
310 Anak terkena sawan berumur 7, 9
bulan.
295 Anak terkena sawan, untuk ibunya. 311 Anak terkena sawan berumur 1 ½
tahun.
296 Anak terkena sawan. 312 Anak terkena sarab.
297 Sawan untuk di-sêmbur. 313 Anak terkena sarab.
298 Jamu (sakit) sawan. 314 Anak terkena sarab berumur 1 ½
tahun.
299 Jamu anak berumur 5, 7 bulan terkena
sawan kèngkèng.
315 Anak terkena sarab berumur 5, 7
bulan.
300 Anak terkena sawan. 316 Anak terkena sarab.
301 Anak terkena sawan serta sêmbur-nya 317 Borèh anak yang akan lahir.
318 Jamuterkena sawan diminum
ibunipun.
319 Anak terkena sawan.
320 Konyoh sambêtan.
321 Anak terkena sarab berumur 5, 7
tahun.
322 Tapêl anak sakit. 335 Sakit mêjên (untuk) orang tua serta
anak.
323 Cêkok anak terkena sarab. 336 Sakit mêjên.
324 Bayi lahir terkena sarab dan berumur
2, 3 bulan.
337 Sakit mêjên.
325 Bengkak terkena sarat. 338 Tapêl-nya.
326 Bayi lahir matanya tertutup sarab. 339 Sakit mêjên.
327 Anak berumur 3, 9 bulan terkena
sarab wedang
340 Tapêl-nya.
328 Anak berumur 7, 9 bulan terkena
sarab wedang
341 Anak sakit terkena sawan.
329 Tapêl-nya. 342 Borèh-nya.
330 Sriawan anak serta orang tua dan sakit
lêstrung.
343 Borèh-nya.
331 Sriawan sakit panas dalam. 344 Anak terkena sawan sarab berumur 3,
7 bulan.
332 Sriawan di mulut serta perut untuk
anak serta orang tua.
345 Tapêl anak terkena sawan.
333 Sriawan mulut dan lidah (untuk)
orang tua serta anak.
346 Jamu anak berumur 3, 5 bulan.
334 Sriawan panas dalam dengan BAB
mêjên anak orang tua.
347 Cêkok anak terkena sawan berumur 1
½, 2 tahun.
348 Anak terkena sawan serta kembung.
349 Cêkok anak berumur 5, 7 bulan.
350 Tapêl anak terkena sawan.
351 Sakit terkena sawan serta sawan
angin.
352 Anak terkena sawan.
353 Cêkok anak terkena sawan.
354 Cêkok anak terkena sawan. 369 Borèh sambêtan untuk anak.
355 Jamu terkena sawan. 370 Borèh sambêtan untuk anak.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
362
356 Jamu terkena sawan 371 Cêkok sambêtan.
357 Anak terkena sawan badan terlihat
biru.
372 Anak lahir lama tidak bernafas.
358 Cêkok anak terkena sawan. 373 Jamu orang menyusui.
359 Cêkok anak terkena sawan. 374 Jamu orang menyusui.
360 Cêkok anak terkena sawan. 375 Jamu anak jika sudah terlepas
pusarnya.
361 Jamu orang hamil agar bayi lahir tidak
terkena sawan.
376 Jamu anak jika sudah terlepas
pusarnya.
362 Anak muntah tidak berhenti. 377 Jamu untuk tutup pusar.
363 Jamu endrak (untuk) orang tua serta
anak.
378 Jamu untuk tutup pusar.
364 Bayi banyak dahak dan ingus. 379 Jamu untuk tutup pusar.
365 Borèh anak pingsan. 380 Jamu untuk tutup pusar anak lelaki.
366 Jamu anak pingsan. 381 Jamu sesak nafas.
367 Jamu anak pingsan. 382 Cêkok anak berumur 5 bulan.
368 Jamu sambêtan orang (tua) serta anak. 383 Jamu anak berumur 9 bulan.
384 Cêkok anak berumur 40 hari.
385 Cêkok anak yang akan lahir.
386 Cêkok anak sudah terlepas pusarnya.
387 Jamu pusar anak akan lahir.
388 Jamu pusar anak keluar darahnya.
389 Jamu anak terlepas pusarnya lalu sakit
irak
390 Jamu anak jika malam hari menangis. 405 Pantangan makanan.
391 Jamu anak sakit perut. 406 Tapêl anak berumur 9 bulan sampai
satu tahun serta untuk orang tua.
392 Jamu anak berumur 3, 5 hari. 407 Anak berumur 9, 12 bulan sakit mata.
393 Tapêl anak berumur 5, 7 bulan. 408 Anak sakit muntah berumur 5, 7
bulan.
394 Jamu anak sakit perut. 409 Anak akan muntah berumur 3, 5 bulan
395 Bagus untuk perut anak berumur 5, 9
bulan.
410 Cêkok anak muntah-muntah.
396 Anak sakit perut berumur 1 ½ sampai
2 tahun.
411 Jamu anak sakit ari-arinya.
397 Sêmbur bayi sebah perutnya berumur
1 ½, 2 tahun.
412 Jamu anak mati dalam perut.
398 Jamu anak sebah perutnya. 413 Jamu anak mati dalam perut.
399 Cêkok anak mêjên berumur 1 ½, 2
tahun.
414 Jamu anak mati dalam perut.
400 Tapêl anak berumur 2, 3 tahun. 415 Jamu rahim bengkak.
401 Jamu anak mêjên berumur 5, 7 bulan. 416 Jamu anak akan lahir.
402 Jamu anak mêjên berumur 2, 3 tahun. 417 Cêkok anak sakit pusar.
403 Tapêl anak mêjên. 418 Cêkok anak akan lahir.
404 Tapêl anak mêjên. 419 Cêkok anak akan lahir.
420 Cêkok anak akan lahir.
421 Jamu orang hamil.
422 Cêkok anak berumur 1 ½, 2 tahun. 440 Jamu anak (sakit) endrak.
423 Cêkok anak berumur 3, 5 bulan. 441 Jamu anak (sakit) endrak.
424 Jamu orang menyusui. 442 Jamu anak (sakit) endrak.
425 Bedak anak sudah terlepas pusarnya. 443 Jamu anak (sakit) endrak.
426 Tapêl anak berumur 1, 1 ½ tahun. 444 Gurah mulut anak berumur 7, 12
bulan.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
363
427 Jamu anak mêjên. 445 Gurah mulut anak berumur 7, 12
bulan.
428 Untuk mencuci. 446 Anak (sakit) cacar air jika sudah
kering.
429 Jamu mêjên. 447 Jamu dhugal orang tua serta anak.
430 Jamu terluka besar. 448 Jamu dhugal orang tua serta anak.
431 Jamu gom. 449 Jamu dhugal orang tua serta anak.
432 Jamu anak gomên. 450 Air minumannya.
433 Jamu anak sakit kudis. 451 Air minumannya.
434 Jamu anak gomên. 452 Orang nafasnya pendek (kêmandèn).
435 Borèh anak gomên. 453 Jamu dhugal.
436 Tapêl-nya. 454 Borèh anak pilek.
437 Jamu anak gomên. 455 Borèh anak pilek.
438 Jamu anak sakit endrak. 456 Jamu anak sakit koreng.
439 Jamu anak sakit endrak. 457 Jamu anak terluka.
458 Minumannya anak (sakit) endrak.
459 Sêmbur anak.
460 Sêmbur anak.
461 Anak sakit lidah. 478 Jamu anton-anton.
462 Seka lidah keluar putih-putih. 479 Jamu parêm untuk orang tua.
463 Seka lidah keluar putih-putih. 480 Jamu anton-anton (untuk) orang
hamil yang sudah 9 bulan.
464 Jamu anak berumur 1 ½, 2 tahun. 481 Jamu anton-anton.
465 Jamu anak tidak enak badan. 482 Jamu anton-anton sakit kepala.
466 Cêkok anak berumur 40 hari. 483 Jamu anton-anton (untuk) orang
hamil.
467 Jamu anton-anton untuk orang tua
serta muda.
484 Jamu anton-anton (untuk) orang
hamil.
468 Jamu anton-anton. 485 Jamu anton-anton (untuk) orang
muda.
469 Jamu anton-anton. 486 Jamu anton-anton (untuk) orang
menyusui.
470 Jamu anton-anton (untuk) encok. 487 Jamu anton-anton (untuk) orang tua.
471 Jamu anton-anton. 488 Jamu anton-anton (untuk) orang tua.
472 Jamu anton-anton. 489 Jamu anton-anton (untuk) orang
muda.
473 Jamu anton-anton. 490 Jamu anton-anton (untuk) orang
muda.
474 Jamu anton-anton. 491 Borèh anton-anton darah.
475 Pilis anton-anton. 492 Pilis anton-anton.
476 Borèh anton-anton. 493 Jamu anton-anton air.
477 Borèh akar wangi. 494 Jamu anton-anton air.
495 Jamu anton-anton air.
496 Tapêl anton-anton air.
497 Orang melahirkan ari-ari lama.
498 Jamu mengeluarkan ari-ari. 519 Jamu badan bengkak.
499 Jamu mengeluarkan ari-ari. 520 Borèh sakit kedinginan.
500 Jamu mengeluarkan ari-ari
(kempung).
521 Parêm badan lesu.
501 Jamu mengeluarkan ari-ari. 522 Parêm orang setelah melahirkan.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
364
502 Jamu sesak nafas. 523 Jamu badan lesu.
503 Jamu sesak nafas. 524 Jamu badan lesu setelah
melahirkan.
504 Jamu sesak nafas (sakit nafas). 525 Parêm orang sakit pinggang.
505 Jamu sesak nafas. 526 Jamu tiba-tiba kedinginan.
506 Jamu sesak nafas. 527 Jamu tiba-tiba panas(dingin).
507 Jamu sesak nafas. 528 Jamu tiba-tiba kedinginan.
508 Jamu sesak nafas. 529 Jamu sakit badan.
509 Jamu sesak nafas. 530 Jamu sakit batuk.
510 Jamu sesak nafas. 531 Jamu sakit batuk.
511 Jamu perih di dalam hati. 532 Jamu sakit batuk.
512 Jamu perih di dalam hati. 533 Jamu sakit batuk.
513 Jamu perih di dalam hati. 534 Jamu sakit batuk darah.
514 Jamu perih di dalam hati. 535 Jamu sakit batuk.
515 Jamu ayan. 536 Jamu sakit batuk darah.
516 Jamu menguatkan badan. 537 Jamu sakit batuk darah.
517 Jamu badan panas. 538 Jamu sakit batuk darah.
518 Jamu badan bengkak. 539 Jamu sakit batuk darah.
540 Jamu batuk darah. 560 Jamu batuk.
541 Jamu batuk. 561 Jamu batuk.
542 Jamu batuk. 562 Jamu batuk.
543 Jamu muntah darah. 563 Jamu batuk.
544 Jamu lêson (melahirkan). 564 Tapêl batuk.
545 Jamu batuk. 565 Parêm kaki pegal.
546 Jamu batuk mengeluarkan
papêthak.
566 Parêm kaki bengkak.
547 Jamu batuk atau anak. 567 Parêm kaki bengkak.
548 Jamu batuk. 568 Parêm kaki bengkak.
549 Jamu sêrak. 569 Parêm kaki bengkak.
550 Jamu sêrak. 570 Parêm kaki bengkak.
551 Jamu batuk sesak nafas. 571 Parêm orang hamil tua.
552 Jamu batuk sesak nafas. 572 Parêm orang hamil tua.
553 Jamu batuk sesak nafas. 573 Jamu telinga kopokên.
554 Jamu batuk. 574 Jamu telinga kopokên.
555 Jamu batuk menggigil. 575 Jamu telinga kopokên.
556 Jamu batuk sêrak. 576 Jamu telinga kopokên.
557 Jamu batuk. 577 Tapêl kuat untuk lelaki.
558 Jamu batuk. 578 Jamu BAB.
559 Jamu batuk. 579 Tapêl kuat untuk lelaki.
580 Jamu sakit kêmatus.
581 Rujakan sakit kêmatus. 597 Parêm (untuk) menggosok gigih.
582 Parêm sakit kêmatus. 598 Syarat menghilangkan rayap.
583 Parêm sakit kêmandèn. 599 Jamu payudara bengkak.
584 Pilis sakit lêstrung (kêmandèn). 600 Jamu payudara terlihat merah.
585 Parêm orang setelah melahirkan. 601 Jamu payudara bengkak.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
365
586 Parêm anak kembung. 602 Jamu saraban.
587 Tapêl (untuk) pengantin. 603 Jamu kaki bengkak.
588 Tapêl orang hamil. 604 Jamu sakit bengkak.
589 Tapêl (sakit) mengeluarkan
papêthak.
605 Jamu anak sakit kencing.
590 Tapêl (sakit) mengeluarkan
papêthak.
606 Jamu anak sakit kencing.
591 Jamu (untuk) pinggang wanita. 607 Tapêl anak sakit kencing.
592 Parêm sakit encok pada kaki. 608 Jamu bengkak tanpa sebab.
593 Tapêl orang melahirkan
kedinginan.
609 Jamu wanita wajahnya bengkak.
594 Parêm orang melahirkan. 610 Jamu kaki terasa linu.
595 Parêm anak masuk angin. 611 Jamu bengkak (pada) belakang
telinga.
596 Parêm memperbanyak air susu. 612 Jamu perut bengkak.
613 Jamu kaki bengkak.
614 Jamu bengkak.
615 Jamu mata bengkak.
616 Jamu bisul.
617 Jamu bisul. 637 Ratus sêtanggi.
618 Jamu bisul. 638 Membuat minyak kojamas.
619 Jamu bisul. 639 Bumbu ratus.
620 Jamu bisul. 640 Minyak wangi minyak kojamas.
621 Jamu bisul pada leher. 641 Bumbu minyak kojamas.
622 Jamu bisul. 642 Bumbu membuat bètêr.
623 Jamu bisul anak kecil. 643 Bumbu membuat bètêr.
624 Jamu lepra. 644 Jamu bubul.
625 Bumbu membuat ikan merah. 645 Jamu bubul.
626 Bumbu sêrbat. 646 Jamu bubul banyak.
627 Bumbu minyak kojamas. 647 Jamu bubul (koreng).
628 Jamu ratus makasar. 648 Jamu orang keluar bol-nya.
629 Membuat gula ratus. 649 Jamu orang keluar bol-nya mêjên.
630 Bumbu ratus tebu. 650 Jamu orang keluar bol-nya mêjên.
631 Bumbu minyak pengantin. 651 Jamu orang keluar bol-nya mêjên.
632 Bumbu minyak kojamas. 652 Tapêl orang keluar bol-nya mêjên.
633 Bumbu ratus murman. 653 Jamu (sakit) kadas kudis.
634 Campuran ratus. 654 Jamu (sakit) kadas kudis.
635 Ratus sêtanggi. 655 Jamu (sakit) kadas kudis.
636 Ratus makasar. 656 Jamu (sakit) kadas kudis.
657 Jamu (sakit) kadas kudis.
658 Jamu koreng. 673 Borèh orang tidak bisa tidur.
659 Borèh saraban untuk anak. 674 Borèh orang tidak bisa tidur.
660 Borèh supaya bangun pagi. 675 Borèh orang tidak bisa tidur.
661 Borèh minyak wangi untuk badan. 676 Borèh tidak bisa tidur.
662 Borèh dilêm untuk orang sakit. 677 Borèh tidak bisa tidur.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
366
663 Borèh panas dingin. 678 Borèh tidak bisa tidur.
664 Jamu anak kecil bèrèngên pada
leher (lecet).
679 Borèh badan supaya wangi.
665 Borèh panas dingin. 680 Borèh kaki linu.
666 Borèh kedinginan. 681 Borèh tali jiwa.
667 Borèh kedinginan. 682 Jamu (untuk) orang tua.
668 Borèh kedinginan. 683 Jamu lêson.
669 Borèh badan lesu. 684 Jamu lêson.
670 Borèh badan sakit. 685 Jamu lêson.
671 Borèh badan sakit. 686 Jamu masuk angin.
672 Jamu orang tidak bisa tidur. 687 Jamu orang muda.
688 Jamu tidak bisa tidur.
689 Borèh tidak bisa tidur.
6906 Borèh setelah melahirkan.
691 Tapêl setelah melahirkan.
692 Tapêl setelah melahirkan. 710 Borèh (untuk) orang tua serta
orang muda.
693 Borèh pandan untuk badan. 711 Borèh tanjung.
694 Borèh badan bengkak 712 Borèh (untuk) orang melahirkan.
695 Borèh cara Bali. 713 Borèh (untuk) orang gudhigên.
696 Borèh badan supaya wangi. 714 Borèh (untuk) orang pingsan.
697 Borèh untuk orang tua. 715 Borèh (untuk) sakit panas.
698 Borèh untuk orang tua. 716 Borèh (untuk) sakit panas dingin.
699 Borèh sakit dhêngên. 717 Borèh (untuk) badan.
700 Borèh sari untuk badan. 718 Borèh (untuk) badan.
701 Borèh sambêtan untuk badan. 719 Jamu (sakit) kudis serta anak
injanên.
702 Borèh (untuk orang) pingsan. 720 Jamu (sakit) perut bengkak.
703 Borèh untuk orang tua. 721 Jamu sering BAB.
704 Borèh untuk orang tua. 722 Tapêl sakit BAB.
705 Borèh untuk anak (terkena) sawan. 723 Jamu sakit BAB.
706 Borèh terkena sawan untuk anak. 724 Tapêl sakit sering BAB.
707 Borèh saraban untuk anak. 725 Jamu sakit BAB.
708 Borèh saraban untuk anak. 726 Jamu BAB dubur sampai
membuka.
709 Borèh kaloran orang tua. 727 Jamu BAB tidak berhenti.
728 Jamu BAB tidak bisa berhenti. 742 Jamu anak sering BAB berlendir.
729 Jamu anak BAB darahberlendir. 743 Jamu anak sering BAB berlendir.
730 Tapêl-nya. 744 Jamu BAB darah.
731 Jamu sakit BAB. 745 Jamu BAB darah.
732 Jamu anak BAB darah berlendir 746 Jamu BAB darah.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
367
serta darah.
733 Jamu sakit sering BAB. 747 Tapêl BAB darah.
734 Jamu sakit darah berlendir. 748 Tapêl sering BAB.
735 Jamu sakit darah berlendir. 749 Jamu BAB.
736 Jamu sakit darah berlendir. 750 Jamu sakit sering BAB.
737 Jamu sakit darah berlendir. 751 Tapêl sakit sering BAB.
738 Jamu sakit darah berlendir serta
untuk anak.
752 Jamu sakit sering BAB.
739 Jamu sakit BAB. 753 Jamu anak perutnya kembung.
740 Jamu orang tidak bisa kencing. 754 Jamu BAB darah.
741 Jamu orang BAB darah berlendir
serta nanah.
755 Jamu BAB darah.
756 -
757 Jamu sakit panas.
758 Jamu sakit panas.
759 Tapêl (untuk) orang tua serta anak.
760 Jamu sakit mêjên.
761 Jamu anak mêjên.
762 Jamu sakit mêjên. 780 Jamu sakit kolera.
763 Jamu sakit mêjên. 781 Jamu sakit kolera.
764 Tapêl anak berumur 3, 4 tahun. 782 Jamu sakit kolera.
765 Jamu merica makasar. 783 Minumnya sakit kolera.
766 Jamu sakit BAB badan lesu. 784 Jamu kemaluan lelaki lemas.
767 Jamu BAB. 785 Jamu kemaluan lelaki lemas.
768 Jamu BAB. 786 Untuk menghilangkan jenggot.
769 Jamu BAB. 787 Jamu mengeluarkan darah putih.
770 Jamu BAB. 788 Jamu mengeluarkan darah putih.
771 Jamu BAB. 789 Jamu mengeluarkan darah putih.
772 Jamu BAB. 790 Jamu mengeluarkan darah putih.
773 Jamu sering BAB (wasir). 791 Jamu mengeluarkan darah putih.
774 Jamu yang diminum. 792 Jamu mengeluarkan darah putih.
775 Jamu BAB darah berlendir (batuk
muntah darah).
793 Jamu mengeluarkan darah putih.
776 Jamu BAB darah berlendir. 794 Jamu mengeluarkan darah putih.
777 Jamu sakit (di) bawah ketiak. 795 Jamu mengeluarkan darah putih.
778 Jamu sakit (di) bawah ketiak. 796 Jamu mengeluarkan darah putih.
779 Jamu sakit kolera. 797 Jamu mengeluarkan darah putih.
798 Jamu melunturkan papêthak.
799 Pilis melunturkan papêthak.
800 Jamu kaki melunturkan papêthak.
801 Jamu kedinginan disertai muntah. 821 Jamu panas dingin.
802 Jamu kedinginan disertai
menggigil.
822 Jamu sangat kedinginan.
803 Jamu kedinginan disertai 823 Jamu panas dingin (untuk) lelaki.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
368
menggigil.
804 Jamu kedinginan disertai
menggigil.
824 Jamu panas dingin (untuk) lelaki.
805 Jamu kedinginan tidak keluar
keringat.
825 Jamu panas dingin (untuk) lelaki.
806 Jamu kedinginan perut besar. 826 Jamu encok pada tangan.
807 Jamu kedinginan. 827 Air (untuk) mencuci sakit encok.
808 Jamu kedinginan (tulang). 828 Jamu encok.
809 Jamu kedinginan panas dingin. 829 Jamu encok.
810 Jamu sangat kedinginan. 830 Jamu dilêm (untuk wanita haid
berselang).
811 Jamu panas dingin (disertai)
mengigau.
831 Jamu dilêm.
812 Jamu kedinginan. 832 Jamu dilêm.
813 Jamu kedinginan (kênglang-
langang).
833 Jamu tidak haid.
814 Jamu panas dingin. 834 Jamu haid kurang lancar.
815 Jamu panas dingin. 835 Jamu haid 3 hari berhenti.
816 Jamu kedinginan. 836 Jamu setelah melahirkan.
817 Jamu kedinginan. 837 Jamu haid kurang lancar.
818 Jamu kedinginan. 838 Jamu melancarkan darah.
819 Minummnya (sakit) kedinginan.
820 Jamu kedinginan.
839 Jamu wanita keluar darahnya
(berbau) busuk.
853 Jamu orang melahirkan kurang
lancar darahnya.
840 Jamu wanita keluar darahnya
(berbau) busuk.
854 Jamu melahirkan mawi mengejan
darah.
841 Jamu têrèg kurang lancar
darahnya.
855 Jamu melahirkan perut terasa sakit.
842 Jamu tidak haid. 856 Jamu melahirkan perut sakit
mengeluarkan darah.
843 Jamu tidak haid. 857 Anak lahir segera diberi lêngkang.
844 Jamu orang haid. 858 Jamu orang melahirkan baru lahir.
845 Jamu haid (berbau). 859 Jamu orang melahirkan setelah 2
hari.
846 Jamu haid (berbau). 860 Jamu peluntur.
847 Jamu haid (berbau). 861 Jamu parêm mêntah.
848 Jamu mengeluarkan darah kotor. 862 Jamu parêm matêng.
849 Jamu orang sering muntah darah. 863 Tapêl orang melahirkan.
850 Jamu orang melahirkan kurang
lancar darahnya.
864 Tapêl orang melahirkan.
851 Jamu orang melahirkan kurang
lancar darahnya.
865 Tapêl orang melahirkan.
852 Jamu orang melahirkan kurang
lancar darahnya.
866 Jamu orang melahirkan.
867 Jamu encok pada belakang
pundak.
886 Jamu (sakit) gondong.
868 Jamu encok. 887 Jamu (sakit) gondong.
869 Sêmbur (sakit) encok. 888 Jamu (sakit) gondong.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
369
870 Jamu encok di kepala. 889 Jamu (sakit) gondong.
871 Jamu encok di kepala. 890 Jamu (sakit) gondong.
872 Jamu encok pada tulang. 891 Jamu (sakit) gondong.
873 Jamu encok pada tulang. 892 Jamu (sakit) gondong.
874 Pilis encok kepala. 893 Jamu bisul pada selangkangan
serta ketiak.
875 Sêmbur encok. 894 Jamu (sakit) gondong.
876 Jamu encok tulang. 895 Jamu (sakit) gondong.
877 Jamu encok. 896 Jamu bengkak sakit wanita dan
kamisandhanên, sakit yang disertai
bengkak.
878 Jamu encok. 897 Sêmbur perut sudukên.
879 Jamu encok. 898 Jamu orang tidak nafsu makan.
880 Jamu encok. 899 Tapêl perut.
881 Jamu encok. 900 Jamu tidak nafsu makan.
882 Jamu galiyan untuk wanita. 901 Jamu tidak nafsu makan.
883 Jamu bibir dimakan ulat. 902 Jamu menguatkan gigi.
884 Jamu menghilangkan ketombe.
885 Jamu menghilangkan ketombe.
903 Jamu menguatkan gigi. 920 Jamu digigit ular.
904 Jamu menguatkan gigi. 921 Jamu digigit ular (lipan).
905 Jamu menguatkan gigi. 922 Jamu digigit ular (lipan).
906 Jamu gigi sampai berlubang. 923 Syarat tidak digigit ular.
907 Jamu gigi. 924 Jamu digigit ular.
908 Jamu gigi. 925 Jamu perawatan jika ada orang
digigit ular.
909 Jamu gigi dimakan ulat. 926 Jamu orang bergeser (gila).
910 Jamu gigi. 927 Air keramas (untuk) orang sakit
gila.
911 Jamu gigi (dan) gusi keluar nanah. 928 Pilis orang melahirkan.
912 Jamu gigi. 929 Jamu gusi bedarah.
913 Jamu digigit anjing. 930 Jamu sakit gusi.
914 Jamu digigit anjing. 931 Jamu bibir gomên.
915 Jamu digigit serta terkena patil
ikan sembilang.
932 Jamu gomên.
916 Jamu luka terkena sengat, patil
yang mempunyai bisa/ racun.
933 Jamu sriawan.
917 Jamu digigit anjing. 934 Jamu gomên.
918 Jamu digigit anjing (gila). 935 Jamu sriawan baik untuk jamu
gom.
919 Jamu digigit anjing gila. 936 Jamu sriawan.
937 Jamu sakit di dalam leher (bisul
leher).
953 Jamu untuk pengantin 40 hari.
938 Jamu selesai haid. 954 Jamu pengantin menjauhkan sarab
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
370
sawan.
939 Jamu selesai haid. 955 Jamu menyehatkan badan.
940 Jamu selesai haid. 956 Jamu galiyan.
941 Jamu selesai haid. 957 Jamu melahirkan setelah 40 hari.
942 Jamu selesai haid. 958 Jamu untuk orang muda.
943 Jamu selesai haid. 959 Jamu untuk orang tua (agar)
mengeluarkan angin.
944 Minumnya selesai haid. 960 Jamu panas dingin.
945 Pangunjukan selesai haid. 961 Jamu untuk orang tua.
946 Jamu untuk pengantin baru. 962 Jamu selesai haid.
947 Jamu haid kurang lancar. 963 Jamu selesai haid.
948 Jamu wajah bengkak. 964 Jamu selesai haid.
949 Jamu merawat rahim. 965 Jamu selesai haid.
950 Jamu setelah melahirkan. 966 Jamu wanita sudah 40 (hari)
mengeluarkan air.
951 Jamu mengeringkan jalan anak. 967 Jamu wanita sudah 40 (hari)
mengeluarkan air.
952 Jamu badan linu.
968 Jamu untuk diminum setelah
mengeluarkan air 40 hari.
978 Jamu rahim keluar.
969 Jamu melahirkan setelah 40 hari. 979 Jamu untuk diminum jika rahim
keluar.
970 Jamu orang melahirkan lama. 980 Jamu jika sudah mandi setelah 40
hari.
971 Jamu melahirkan jika sudah
mengejan.
981 Jamu orang tidak bisa tidur.
972 Jamu jika sudah berganti hari
memakai parêm mêntah.
982 Jamu untuk pengantin.
973 Jamu untuk diminum orang
melahirkan.
983 Jamu kêmandèn sèwu.
974 Jamu melahirkan terasa keras
perutnya.
984 Jamu kêmandèn sèwu.
975 Jamu melahirkan sudah berumur 2
hari.
985 Jamu kêmandèn.
976 Jamu sriawan wêjah untuk ibunya. 986 Jamu tapêl kêmandèn.
977 Jamu jika rahim keluar. 987 Jamu untuk diminum kêmandèn
sèwu.
988 Jamu sêmbur sakit kêmandèn.
989 Jamu sêmbur sakit kêmandèn.
990 Jamu sêmbur sakit kêmandèn.
991 Jamu sêmbur sakit kêmandèn.
992 Jamu jika akan sakit.
993 Jamu sakit kêmatus. 1005 Jamu peluntur setelah melahirkan
setelah 2 hari.
994 Jamu sakit kêmatus. 1006 Jamu (terasa) lesu (untuk) orang
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
371
setelah sakit.
995 Jamu sakit kêmatus rah. 1007 Jamu tapêl-nya.
996 Jamu sakit kêmatus melahirkan. 1008 Jamu melahirkan setelah 40 hari.
997 Jamu selesai haid. 1009 Jamu untuk sakit wanita.
998 Jamu untuk wanita muda. 1010 Jamu wanita jika hamil terkena
sawan.
999 Jamu untuk diminum orang setelah
melahirkan.
1011 Jamu untuk orang hamil 7 bulan.
1000 Jamu badan lesu. 1012 Jamu untuk orang hamil tua.
1001 Jamu wanita melahirkan. 1013 Jamu orang hamil sudah 8 bulan.
1002 Jamu anak berumur 2 hari. 1014 Jamu orang hamil sudah 9 bulan.
1003 Santun warni untuk diminum
orang melahirkan sampai 6 hari.
1015 Jamu orang hamil sudah 9 bulan.
1004 Tapêl peluntur. 1016 Jamu orang hamil sudah 9 bulan.
1017 Jamu orang hamil perutnya tidak
bergerak.
1018 Jamu santun warni. 1032 Jamu orang setelah melahirkan.
1019 Jamu perut terasa keras. 1033 Jamu untuk orang melahirkan.
1020 Jamu untuk diminum orang setelah
melahirkan.
1034 Jamu orang melahirkan jika
mayonên.
1021 Jamu menyegarkan air susu. 1035 Jamu bobok (untuk) orang
melahirkan.
1022 Jamu anak supaya tidak terkena
sriawan.
1036 Jamu bobok (untuk) orang
melahirkan.
1023 Jamu anak supaya tidak terkena
sriawan.
1037 Jamu bobok (untuk) orang
melahirkan.
1024 Jamu untuk orang setelah
melahirkan.
1038 Jamu bobok (untuk) orang
melahirkan.
1025 Jamu untuk orang setelah
melahirkan yang akan lahir.
1039 Jamu bobok (untuk) orang
melahirkan.
1026 Jamu parêm setelah melahirkan. 1040 Jamu bobok (untuk) orang
melahirkan.
1027 Jamu tapêl setelah melahirkan. 1041 Jamu (untuk) membersihkan
indung telur agar cepat hamil.
1028 Jamu tapêl setelah melahirkan. 1042 Jamu orang muntah darah.
1029 Jamu tapêl setelah melahirkan. 1043 Jamu orang muntah darah.
1030 Jamu tapêl setelah melahirkan. 1044 Jamu orang sakit cika.
1031 Parêm untuk setelah melahirkan. 1045 Jamu orang sakit sambang.
1046 Jamu orang sakit sambang.
1047 Jamu orang tua (sakit) pathèk.
1048 Jamu orang sakit lêstrung. 1061 Jamu (sakit) perut mulas.
1049 Jamu sakit dhêngên. 1062 Jamu parêm taun untuk orang
melahirkan.
1050 Jamu sakit dhêngên. 1063 Jamu parêm taun untuk orang
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
372
melahirkan.
1051 Pantangan makanan sakit dhêngên. 1064 Jamu parêm untuk orang
melahirkan.
1052 Jamu lêstrung untuk membasahi
kepala.
1065 Jamu parêm mêntah untuk orang
setelah melahirkan.
1053 Jamu tenggorokan serak dan sesak
nafas.
1066 Jamu sriawan untuk bayi berumur
3 tahun.
1054 Jamu tenggorokan serak dan sesak
nafas.
1067 Jamu parêm setelah melahirkan.
1055 Jamu tenggorokan serak dan sesak
nafas.
1068 Jamu parêm setelah melahirkan.
1056 Jamu tenggorokan serak dan sesak
nafas.
1069 Jamu parêm mêntaun untuk orang
menyusui anak.
1057 Jamu untuk mengeluarkan
kekuatan.
1070 Jamu parêm mêntaun untuk orang
menyusui anak.
1058 Jamu untup-untup untuk wanita
yang sudah melahirkan.
1071 Jamu parêm mêntah untuk orang
melahirkan.
1059 Jamu untuk diminum jika ulu hati
sakit.
1072 Jamu parêm mêntah untuk orang
setelah melahirkan.
1060 Jamu untuk diminum jika ulu hati
sakit.
1073 Jamu parêm mêntah untuk orang
setelah melahirkan.
1074 Jamu pengantin.
1075 Jamu bengkak pada perut untuk
wanita.
1084 Jamu setiap pagi.
1076 Jamu anak (sakit) cacingan yang
berumur 5,7 taun.
1085 Jamu dingin pada tulang dan
sumsum.
1077 Jamu parêm taun untuk wanita
setelah melahirkan.
1086 Jamu orang kedinginan.
1078 Jamu parêm taun diminum setiap
pagi.
1087 Jamu orang kedinginan dan kapialu
santun warni. 1079 Jamu po o anggur galiyan untuk
wanita muda.
1088 Jamu orang kedinginan dan kapialu
santun warni. 1080 Jamu orang hamil santun warni. 1089 Jamu orang kedinginan dan kapialu
santun warni.
1081 Jamu wanita hamil 7 bulan. 1090 Jamu orang kedinginan dan kapialu
santun warni.
1082 Jamu orang selesai haid. 1091 Jamu untuk orang pingsan.
1083 Jamu untuk wanita. 1092 Jamu sambêtan jika akan ke pasar
serta di jalan.
1093 Jamu sambêtan Bantên.
1094 Jamu sambêtan Bantên.
1095 Jamu untuk orang muda.
1096 Jamu saraban.
1097 Tapêl-nya orang melahirkan jika
sudah terlepas pusarnya.
1098 Jamu sarikuning untuk orang-orang
muda.
1099 Jamu (terkena) sawan untuk orang
menyusui.
1112 Jampi sakit wanita santun warni.
1100 Tapêl setiap hari. 1113 Tapêl sakit wanita.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
373
1101 Jamu (terkena) sawan. 1114 Jamu untuk diminum sakit
kencing.
1102 Jamu (terkena) sawan. 1115 Jamu untuk diminum sakit
kencing.
1103 Jamu orang sakit kencing berlendir
untuk orang tua.
1116 Tapêl sakit wanita.
1104 Jamu orang sakit kencing untuk
wanita tua.
1117 Jamu selakarang.
1105 Jamu lelaki sakit kencing. 1118 Jamu selakarang.
1106 Jamu lelaki sakit kencing darah. 1119 Jamu selakarang.
1107 Jamu lelaki sakit kencing darah. 1120 Jamu selakarang.
1108 Jamu lelaki sakit kencing darah. 1121 Jamu encok pada kepala.
1109 Jamu lelaki sakit kencing darah
santun warni.
1122 Jamu encok pada kepala santun
warni.
1110 Jamu orang wanita. 1123 Jamu sêninjong dan kêmatus.
1111 Jamu orang wanita sakit santun
warni.
1124 Jamu orang sakit mêjên dan kolera.
1125 Jamu Sênèn Kêmis menjadikan
badan gemuk.
1126 Jamu samêlak untuk orang BAB
darah berlendir.
1139 Jamu kocakan orang akan
melahirkan.
1127 Jamu sèdhêg untuk orang muda. 1140 Jamu (muntah).
1128 Jamu sêninjong diminum satu
bulan sekali.
1141 Jamu (muntah).
1129 Jamu orang melahirkan (setelah)
40 hari.
1142 Jamu tuju wangi dan colong.
1130 Jamu jika sudah 40 hari. 1143 Jamu untuk wanita muda.
1131 Jamu untuk mengeluarkan angin. 1144 Jamu untuk wanita muda.
1132 Jamu untuk jika melahirkan dan
sakit.
1145 Jamu (untuk) orang kelebihan
kekuatannya
1133 Jamu untuk orang hamil tua. 1146 Jamu (muntah) ngicalakên
kekuatan.
1134 Jamu untuk orang hamil tua. 1147 Minumannya.
1135 Jamu untuk orang hamil tua. 1148 Minumannya orang melahirkan.
1136 Jamu untuk orang hamil tua. 1149 Jamu tuju sontên.
1137 Jamu untuk orang hamil tua. 1150 Jamu tuju sontên.
1138 Jamu untuk orang kedinginan
terlihat besar perutnya.
1151 Jamu tuju (muntah).
1152 Jamu anak terkena sawan di
dalam.
1153 Jamu untuk orang sakit (pada) ulu
hati.
1154 Jamu meningkatkan kekuatan.
1155 Jamu (untuk) wanita setengah tua. 1167 Jamu kaki terasa tidak bisa
berjalan.
1156 Jamu untuk lelaki muda. 1168 Jamu kaki dimakan dhêngên.
1157 Jamu untuk orang sakit cacar air 1169 Jamu sakit luka pada kuku.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
374
dan biang keringat jika sudah 40
hari.
1158 Jamu untuk orang sakit cacar air
dan biang keringat jika sudah 40
hari.
1170 Jamu sakit luka pada kuku.
1159 Jamu untuk orang sakit jika
ususnya mengambang.
1171 Jamu luka yang besar.
1160 Jamu kadas dan kurap. 1172 Jamu sakit luka pada kuku.
1161 Jamu parêm kaki bengkak. 1173 Jamu kaki luka besar.
1162 Jamu parêm kaki bengkak. 1174 Parêm kaki.
1163 Jamu parêm kaki bengkak. 1175 Parêm kaki.
1164 Jamu panu sêkar. 1176 Parêm kaki jika sakit lebih dari 40
hari.
1165 Jamu bêlak. 1177 Jamu kaki untuk wanita setelah
melahirkan.
1166 Jamu kaki (terasa) mati rasa. 1178 Jamu kaki untuk wanita setelah
melahirkan.
1179 Jamu saraban di kaki untuk wanita
yang akan melahirkan.
1180 Jamu encok pada kaki.
1181 Jamu sakit kaki bengkak.
1182 Jamu sakit kaki bengkak.
1183 Jamu kaki terasa pegal dan linu
anak (dan) orang tua boleh
memakai.
1195 Jamu pusing.
1184 Jamu kaki (terasa) pegal. 1196 Pilis kepala pusing.
1185 Jamu sakit mata kemasukan
kotoran.
1197 Jamu pusing.
1186 Jamu payudara (sakit)
kamisandhanên saat menyusui.
1198 Jamu pusing.
1187 Jamu menggigil pada kepala. 1199 Pilis sakit pusing untuk orang
setelah melahirkan enggal.
1188 Pilis (sakit) menggigil. 1200 Pilis kepala pusing serta mata
gelap.
1189 Jamu sakit sipilis pada organ
kewanitaan.
1201 Jamu sakit kepala (untuk) wanita
setelah melahirkan naik darah ke
mata.
1190 Pilis (sakit) menggigil. 1202 Pilis orang sakit panas dingin.
1191 Jamu (sakit) menggigil. 1203 Jamu sakit kepala disertai panas.
1192 Jamu pusing pada kepala di dalam
otak.
1204 Jamu sakit pusing sampai bengkak
matanya.
1193 Jamu pusing pada kepala di dalam
otak.
1205 Jamu sakit pusing sampai bengkak
matanya.
1194 Jamu sakit pada kepala yang terasa
sampai pada telinga sampai
mengurangi pendengaran.
1206 Jamu sakit kepala otak kering.
1207 Jamu sakit kepala otaknya kering. 1222 Pilis sakit kepala.
1208 Pilis sakit kepala. 1223 Pilis sakit kepala.
1209 Pilis sakit kepala. 1224 Pilis sakit kepala dengan bumbu
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
375
tuju.
1210 Pilis sakit kepala serta mulut terasa
pahit.
1225 Jamu sakit kepala.
1211 Pilis sakit kepala karena angin dan
panas.
1226 Jamu sakit kepala.
1212 Jamu sakit kepala. 1227 Jamu sakit pusing.
1213 Pilis sakit kepala. 1228 Jamu sakit kepala serta
menghitamkan rambut yang sudah
putih.
1214 Pilis dan jamu (sakit) kepala. 1229 Jamu sakit kepala.
1215 Pilis dan jamu (sakit) kepala. 1230 Jamu sakit kepala di dalam otak
1216 Pilis dan jamu (sakit) kepala. 1231 Jamu sakit kepala.
1217 Pilis sakit kepala bumbu tuju. 1232 Jamu sakit kepala jika tidak bisa
bangun.
1218 Pilis sakit kepala. 1233 Jamu sakit (perut) mulas dan
kembung.
1219 Jamu sakit kepala dengan anton-
anton.
1234 Tapêl untuk orang muda yang
sudah tidak ingin mempunyai
anak.
1220 Jamu sakit kepala.
1221 Jamu sakit kepala.
1235 Tapêl untuk orang setelah
melahirkan.
1247 Sêmbur (untuk) orang sakit
kêmandèn.
1236 Jamu perut sakit mulas. 1248 Jamu kêmandèn untuk perut.
1237 Jamu perut sakit mulas. 1249 Jamu kêmandèn untuk perut.
1238 Jamu perut sakit mulas. 1250 Jamu orang batuk darah.
1239 Jamu perut sakit mulas. 1251 Jamu orang batuk darah.
1240 Jamu perut sakit mulas. 1252 Jamu sakit kemaluan lelaki
bengkak.
1241 Jamu perut sakit mulas untuk anak
berumur 1 ½ dan 2 tahun.
1253 Jamu orang tua kencing darah.
1242 Jamu orang sakit perut kembung. 1254 Jamu orang tua tidak bisa kencing.
1243 Jamu kêmandèn untuk orang tua. 1255 Jamu anak sakit kencing.
1244 Tapêl (untuk) orang tua dan anak
yang sakit seperti di atas.
1256 Jamu orang sakit (pada) kemaluan
lelaki.
1245 Jamu kêmandèn. 1257 Jamu (sakit) kemaluan lelaki
bengkak.
1246 Tapêl-nya. 1258 Minumannya.
1259 Tapêl untuk anak sakit.
1260 Jamu anak sakit kencing. 1272 Jamu kara pacar untuk wanita yang
tidak ingin punya anak.
1261 Jamu anak sakit kencing. 1273 Jamu sakit kencing.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
376
1262 Jamu orang tua tidak bisa kencing. 1274 Jamu sakit kencing nanah.
1263 Jamu anak sakit kencing dan keremi. 1275 Jamu sakit kencing nanah.
1264 Jamu orang sakit kencing darah
berumur 20 taun manginggil.
1276 Jamu sakit kencing nanah.
1265 Jamu orang sakit kencing darah
berumur 20 taun ke atas.
1277 Jamu sakit kencing nanah.
1266 Jamu orang sakit kencing darah
berumur 20 taun ke atas.
1278 Jamu sakit kencing nanah.
1267 Jamu orang tidak bisa kencing
kerena tersumbat.
1279 Jamu sakit kencing nanah.
1268 Jamu orang tidak bisa kencing
kerena tersumbat.
1280 Jamu sakit kencing mangkêl.
1269 Jamu orang tidak bisa kencing
kerena tersumbat.
1281 Jamu sakit kencing.
1270 Jamu anak sakit kencing yang
berumur 3 utawi 4 tahun.
1282 Jamu sakit kencing batu.
1271 Tapêl anak sakit kencing. 1283 Santun warni jamu endrak.
1284 Santun warni jamu endrak anak
yang berumur 5 dan 7 bulan.
1285 Jamu sakit kuning yang masih baru.
1286 Jamu sakit kuning yang masih baru.
1287 Jamu sakit kepala karena encok. 1305 Jamu (sakit) telinga.
1288 Jamu sakit telinga. 1306 Jamu (sakit) telinga.
1289 Jamu (sakit) telinga berkurang
pendengaran.
1307 Jamu (sakit) telinga.
1290 Jamu (sakit) telinga berkurang
pendengaran.
1308 Jamu (sakit) telinga berkurang
pendengaran.
1291 Jamu telinga terasa cêkot-cêkot. 1309 Jamu sawan yang sudah masuk ke
dalam perut.
1292 Jamu telinga terasa cêkot-cêkot. 1310 Minumannya lagi.
1293 Jamu telinga terasa cêkot-cêkot. 1311 Jamu sawan.
1294 Jamu telinga terasa cêkot-cêkot. 1312 Jamu kurap.
1295 Jamu telinga terasa cêkot-cêkot. 1313 Jamu kurap.
1295 Jamu telinga terasa cêkot-cêkot. 1314 Jamu kurap disertai kuman.
1296 Jamu telinga terasa cêkot-cêkot. 1315 Jamu jerawat.
1297 Jamu telinga terasa cêkot-cêkot. 1316 Jamu menguatkan rambut.
1298 Jamu telinga terasa cêkot-cêkot. 1317 Jamu (sakit) koreng.
1299 Jamu telinga terasa cêkot-cêkot. 1318 Jamu (sakit) koreng.
1300 Jamu telinga terasa cêkot-cêkot serta
disertai berkurang pendengaran.
1319 Jamu (sakit) koreng.
1301 Jamu telinga terasa cêkot-cêkot serta
disertai berkurang pendengaran.
1320 Jamu (sakit) koreng.
1302 Jamu telinga terasa cêkot-cêkot serta
disertai berkurang pendengaran.
1321 Jamu (sakit) koreng.
1303 Jamu telinga terasa cêkot-cêkot serta
disertai berkurang pendengaran.
1322 Jamu (terkena) kuman (untuk) anak
(dan) orang tua.
1304 Jamu telinga terasa cêkot-cêkot serta
disertai berkurang pendengaran.
1323 Pantangan orang hamil dan
menyusui jika orang hamil 1, 4
1336 Jamu (untuk) luka besar.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
377
bulan sering melahirkan belum
waktunya.
1324 Ikan yang tidak boleh dimakan. 1337 Jamu (untuk) luka terkena sênjata.
1325 Ikan yang lainnya. 1338 Jamu (untuk) luka (karena) teriris.
1326 Laranganipun anak yang masih
disusui.
1339 Jamu (untuk) luka.
1327 Minumannya wanita setelah
melahirkan, serta untuk cebok.
1340 Jika luka mengeluarkan darah.
1328 Minumannya lagi. 1341 Jamu (luka) yang lainnya
1329 Minumannya yang lain. 1342 Jamu mata luka.
1330 Lêngkang yang lain. 1343 Jamu mata luka.
1331 Lêngkang yang lain. 1344 Jamu mata luka.
1332 Jamu sakit pada hati. 1345 Jamu mata luka.
1333 Plester untuk yang sakit. 1346 Jamu luka (pada) jari.
1334 Jika sakit luka besar baru. 1347 Jamu luka menginjak paku.
1335 Jamu (untuk) luka besar. 1348 Jamu sakit karena makan ikan
yang beracun.
1349 Jamu sakit karena makan ikan
beracun yang asli.
1350 Jamu sakit karena makan ikan
yang beracun.
1351 Orang sakit keracunan, sampai
muntah (dan) BAB.
1352a Jamu orang keracunan. 1368 Jamu mata luka serta kabur.
1352b Jamu orang keracunan. 1369 Jamu mata gelap.
1353 Jika ingin membuktikan jamu
makjun.
1370 Jamu mata gelap.
1354 Jika akan menjerat macan dan babi
hutan.
1371 Jamu mata gelap.
1355 Cara menjerat yang lain. 1372 Jamu bêrsêlut.
1356 Jamu mayonên. 1373 Jamu ketika berdiri akan jatuh
1357 Jamu mayonên. 1374 Untuk membasuh jika mata
banyak kotorannya.
1358 Jamu mayonên. 1375 Untuk (mata) kotor dan kabur.
1359 Jamu mayonên. 1376 Untuk (mata) gelap.
1360 Jamu sakit mata. 1377 Untuk (mata) gelap serta berair.
1361 Supaya tidak sakit mata. 1378 Untuk (mata) kabur.
1362 Jamu supaya tidak sakit mata. 1379 Jamu pitêm jika akan berdiri mata
gelap.
1363 Jamu supaya tidak sakit mata. 1380a Jamu mata yang lain.
1364 Jamu supaya tidak sakit mata
parah.
1365 Jika sampai mengeluarkan darah.
1366 Jamu mata tercolok.
1367 Jamu mata tercolok.
1380b Jamu sriawan untuk orang sakit
mêjên.
1395 Jamu mêwahi dhatêng mani.
1381 Jamu sriawan untuk orang sakit 1396 Jamu mêwahi dhatêng mani.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
378
mêjên.
1382 Jamu sriawan untuk orang sakit
mêjên.
1397 Jamu mêwahi dhatêng mani.
1383 Jamu sriawan untuk orang sakit
mêjên disertai BAB rah.
1398 Jamu menambah mani.
1384 Tapêl orang mêjên. 1399 Jamu menambah mani.
1385 Air cebok orang sakit mêjên. 1400 Jamu menambah mani.
1386 Jamu anak mêjên yang berumur 1
atau 2 tahun.
1401 Jamu (untuk) mani dan
menguatkan kemaluan lelaki.
1387 Jamu mêjên. 1402 Jamu (untuk) mani dan
menguatkan kemaluan lelaki.
1388 Tapêl-nya. 1403 Jamu untuk lelaki.
1389 Tapêl-nya lagi. 1404 Jamu mêroyan.
1390 Jamu orang muntah (dan) BAB
berpindah-pindah.
1405 Jamu jika jantung naik.
1391 Menguatkan kemaluan lelaki. 1406 Jamu jika mulut berbau busuk.
1392 Jamu baik untuk mani. 1407 Jamu (sakit) muntah darah.
1393 Jamu menambah mani. 1408 Jamu (sakit) muntah darah.
1394 Jamu menambah mani. 1409 Jamu (sakit) muntah darah.
1410 Jamu (sakit) muntah darah.
1411 Jamu orang muntah tidak berhenti.
1412 Jamu orang tua muntah darah.
1413 Jamu orang muntah BAB. 1431 Jika ingin mempunyai putra lelaki.
1414 Jamu sakit cika 1432 Jamu (sakit) pusar mulas.
1415 Jamu (sakit) batuk untuk anak. 1433 Jamu (sakit) pusar mulas.
1416 Jamu (sakit) bengkak tanpa sebab. 1434 Jamu (sakit) pusar mulas.
1417 Jamu (sakit) bengkak karena
tergilas.
1435 Jamu (sakit) pusar mulas.
1418 Jamu sakit tulang. 1436 Jamu (sakit) perut bengkak.
1419 Jamu kaki bengkak. 1437 Jamu (sakit) pusar mulas.
1420 Jamu sakit sêmandhangang. 1438 Jamu pusar berputar.
1421 Makanan yang tidak boleh
dimakan.
1439 Tapêl (sakit) perut mulas.
1422 Jika payudara kanan bengkak. 1440 Jamu (sakit) pusar mulas.
1423 Jamu bengkak yang lain. 1441 Jamu sakit perut.
1424 Jamu kamisandhanên. 1442 Jamu sakit BAB.
1425 Parêm sakit jerawat. 1443 Jamu (sakit) encok pada kepala.
1426 Parêm sakit jerawat. 1444 Jamu (sakit) BAB.
1427 Jamu sakit jerawat. 1445 Jamu (sakit) pinggang.
1428 Jamu sakit jerawat. 1446 Jamu (sakit) pinggang.
1429 Jamu sakit jerawat. 1447 Jamu (sakit) pinggang.
1430 Jamu sakit jerawat. 1448 Jamu (sakit) pinggang.
1449 Jamu (sakit) pinggang.
1450 Jamu (sakit) pinggang. 1468 Jamu krawitan yang lain.
1451 Jamu (sakit) pinggang serta untuk
pilis panas dingin.
1469 Jamu krawitan yang lain.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
379
1452 Jamu (sakit) pinggang. 1470 Jamu (sakit) cacingan untuk anak.
1453 Jamu (sakit) pinggang. 1471 Jamu (sakit) cacingan untuk anak.
1454 Jamu (sakit) pinggang serta
menyembuhkan udhub.
1472 Jamu (sakit) cacingan untuk anak.
1455 Jamu (sakit) pinggang dan (jamu)
kuat.
1473 Jamu di dalam tulang terasa linu.
1456 Jamu (sakit) pinggang. 1474 Jamu (sakit) kaki bengkak.
1457 Tapêl (sakit) pinggang. 1475 Jamu (sakit) BAB darah berlendir.
1458 Jamu sakit pinggang. 1476 Tapêl (sakit) BAB darah berlendir.
1459 Jamu perut kotor. 1477 Tapêl (sakit) BAB darah berlendir.
1460 Jamu telinga keluar nanah. 1478 Jamu orang tidak enak makan.
1461 Jamu telinga keluar nanah. 1479 Jamu (sakit) kêmatus tinja (mêjên
tinja).
1462 Jamu telinga keluar nanah. 1480 Jamu (sakit) kêmatus tinja (mêjên
tinja).
1463 Jamu sesak nafas. 1481 Jamu keluar banyak kotoran.
1464 Tapêl sesak nafas. 1482 Jamu sakit diganggu.
1465 Jamu sesak nafas serta panas. 1483 Jika anak terkena (sakit) sawan.
1466 Jamu cacing pita.
1467 Jamu krawitan, racêkên (untuk
anak berumur 2 sampai 3 tahun).
1484 Jamu (sakit) sawan dalam. 1496 Jamu (sakit) panu wêsi serta
waloh.
1485 Cêkok-nya. 1497 Borèh-nya.
1486 Jamu sêmbur (sakit) sawan. 1498 Jamu (sakit) panu walur serta
sêkar.
1487 Jamu sêmbur (sakit) sawan. 1499 Jamu (sakit) panu walur serta
sêkar.
1488 Jamu (sakit) sriawan anak yang
berumur 7 sampai 9 bulan.
1500 Jamu tersengat kalajengking.
1489 Jamu (sakit) sriawan untuk bayi
berumur 4 hari.
1501 Jamu orang (terkena) patil ikan
serta tertusuk.
1490 Jamu (sakit) sriawan yang sudah
masuk dalam perut.
1502 Penawar tawon.
1491 Jamu sakit kencing batu. 1503 Jamu orang cegukan.
1492 Jamu sakit untuk air minum 1504 Jamu orang terluka.
1493 Santun warni air minum. 1505 Jamu orang terluka.
1494 Jamu untuk diminum orang sakit
endrak.
1506 Jamu orang terluka.
1495 Jamu jika orang terlalu banyak
BAB.
1507 Jamu orang terluka.
1508 Jamu orang terluka.
1509 Jamu luka besar jika terbacok.
1510 Jamu terluka (luka besar).
1511 Jamu terluka (karena) teriris pisau.
1512 Jamu terluka karena kuku.
1513 Jamu sakit leher.
1514 Jamu orang luka (yang) lama. 1530 Jamu (sakit) payudara.
1515 Jamu orang luka (yang) lama. 1531 Jamu (sakit) payudara.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
380
1516 Jamu orang luka terbacok. 1532 Jamu (sakit) payudara.
1517 Jamu orang terluka. 1533 Jamu (sakit) payudara.
1518 Jamu orang luka terbacok. 1534 Pilis senthe.
1519 Jamu sakit duduk utawi pathèk. 1535 Jamu hati bingung.
1520 Jamu sakit duduk utawi pathèk. 1536 Jamu orang tua sakit pusar.
1521 Jamu (sakit) pathèk yang masih
muda.
1537 Jamu orang tua sakit pusar.
1522 Jamu (sakit) pathèk yang paling
baik.
1538 Jamu orang tua sakit pusar.
1523 Jamu (sakit) pathèk. 1539 Jamu orang tua sakit perut.
1524 Jamu (sakit) kamisandhanên. 1540 Jamu orang tua sakit pusar.
1525 Jamu (sakit) kamisandhanên. 1541 Jamu orang tua sakit mulas.
1526 Jamu (sakit) kamisandhanên. 1542 Jamu orang tua sakit pusar.
1527 Jamu (sakit) kamisandhanên. 1543 Jamu orang tua sakit pusar.
1528 Jamu (sakit) payudara sudah
menjadi bisul.
1544 Jamu orang menyusui tidak keluar
air (susu).
1529 Jamu (sakit) payudara sudah
menjadi bisul.
1545 (agar) bayi cepat lahir.
1546 Syarat supaya kuat mengangkat
barang yang berat.
1561 Parêm rapuh untuk lelaki (dan)
wanita.
1547 Jamu sakit (pada) dada. 1562 Parêm (untuk) melemaskan otot.
1548 Jamu sakit (pada) dada serta BAB
darah.
1563 Parêm untuk sakit lambung.
1549 Jamu sakit tulang serta perut. 1564 Parêm untuk sakit lambung.
1550 Jamu (sakit) pusar orang sakit
pucat.
1565 Parêm untuk sakit lambung.
1551 Jamu setelah melahirkan sudah
terlepas pusarnya.
1566 Parêm untuk sakit lambung.
1552 Jamu (sakit) hernia. 1567 Parêm untuk orang setelah
melahirkan antara 2, 3 hari untuk
diminum.
1553 Jamu (sakit) selakarang. 1568 Parêm untuk orang setelah
melahirkan.
1554 Jamu parêm rapuh bermacam-
macam.
1569 Parêm bayi menyusu diminum
ibunya.
1555 Jamu parêm (untuk) badan lesu. 1570 Parêm bayi menyusu diminum
ibunya.
1556 Jamu parêm (untuk) badan lesu. 1571 Plester jamu sakit kaki luka besar.
1557 Jamu parêm (untuk) badan lesu
(dan) perut.
1558 Jamu parêm kaki bengkak.
1559 Jamu parêm kaki bengkak.
1560 Jamu parêm rapuh untuk orang
melahirkan.
1572 Pilis orang kedinginan. 1584 Pilis orang (sakit) lêstrung dan
selakarang.
1573 Pilis jika hamil (dipakai) setiap pagi. 1585 Pilis orang (sakit) lêstrung dan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
381
selakarang.
1574 Pilis jika hamil (dipakai) setiap sore. 1586 Pilis orang (sakit) lêstrung dan
selakarang.
1575 Jika suka memakai pilis warna ungu. 1587 Pilis orang (sakit) lêstrung dan
selakarang.
1576 Pilis orang melahirkan (dipakai)
waktu pagi.
1588 Pilis jika mata gelap kepala sakit.
1577 Pilis (diapakai) sore. 1589 Pilis jika mata gelap kepala sakit.
1578 Pilis orang melahirkan. 1590 Tapêl susuban jika orang tidak
keluar angin dan kotoran untuk
anak.
1579 Pilis orang melahirkan. 1591 Jamu yang lain ganti jamu.
1580 Pilis orang melahirkan. 1592 Jamu (sakit) pusar.
1581 Pilis orang melahirkan (dipakai)
waktu sore.
1593 Tapêl ratus parêm taun untuk orang
setelah melahirkan jika sudah 40
hari.
1582 Pilis orang melahirkan. 1594 Jamu (sakit) lêstrung disebut
selakarang.
1583 Pilis orang pilek supaya cepat kental
(ingusnya).
1595 Jamu (sakit) lêstrung disebut
selakarang.
1596 Jamu (sakit) lêstrung disebut
selakarang.
1597 Rokok jamu (sakit) lêstrung.
1598 Jamu selasih hitam untuk orang
muda.
1611 Tapêl untuk orang melahirkan.
1599 Sêmbur-nya. 1612 Tapêl (untuk) orang akan
melahirkan.
1600 Pilis singgul setelah melahirkan. 1613 Tapêl (untuk) orang akan
melahirkan.
1601 Sriawan mengeluarkan panas dalam
dan diminum orang (yang)
kedinginan.
1614 Tapêl (untuk) orang akan
melahirkan.
1602 Sriawan di dalam perut dan jika
mulutnya (terasa) pedas .
1615 Tapêl (untuk) orang akan
melahirkan.
1603 Jamu orang sakit (muntah). 1616 Tapêl (untuk) orang akan
melahirkan.
1604 Tapêl (sakit) perut mulas. 1617 Tapêl (untuk) orang akan
melahirkan.
1605 Tapêl (sakit) perut orang muda. 1618 Tapêl (untuk) orang akan
melahirkan.
1606 Tapêl (sakit) perut orang muda. 1619 Tapêl (untuk) orang akan
melahirkan.
1607 Tapêl (sakit) perut. 1620 Tapêl untuk bayinya.
1608 Tapêl (sakit) perut bermanfaat
mengeluarkan angin.
1621 Tapêl (untuk) orang akan
melahirkan.
1609 Tapêl untuk pengantin. 1622 Tapêl jika anaknya sudah berumur
20 hari.
1610 Tapêl untuk pengantin. 1623 (tapêl) yang lain.
1624 Tapêl orang melahirkan yang
berumur 20 hari.
1625 Jika berumur 50 hari.
1626 Tapêl jika sudah 40 hari. 1639 Tapêl (dipakai) jika akan tidur.
1627 Tapêl jika sudah 40 hari. 1640 Tapêl (dipakai) jika akan tidur.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
382
1628 Tapêl jika sudah 40 hari. 1641 Jamu wancak.
1629 Tapêl jika sudah 40 hari. 1642 Santun warni untuk urut.
1630 Tapêl jika sudah 40 hari. 1643 Jamu untuk wanita setelah
melahirkan baru lahir.
1631 Tapêl jika sudah 40 hari. 1644 Jamu orang melahirkan.
1632 Tapêl jika rahim turun. 1645 Jamu orang melahirkan.
1633 Tapêl untuk mengeringkan rahim. 1646 Wêjah jika sudah berumur 3 bulan.
1634 Tapêl untuk orang setelah
melahirkan setelah satu bulan
supaya tidak melahirkan.
1647 Wêjah yang lain.
1635 Tapêl untuk orang melahirkan
sudah terlepas pusarnya.
1648 Wêjah jika anak sudah terlepas
pusarnya.
1636 Tapêl setelah melahirkan. 1649 Wêjah sebelum terlepas pusarnya.
1637 Tapêl setelah melahirkan. 1650 Daun untuk Wêjah.
1638 Tapêl untuk mengeluarkan angin
untuk anak dan orang tua.
1651 Wêjah melahirkan sebelum
terlepas pusarnya.
1652 Jamu sakit undhuk.
1653 Jamu sarikuning untuk orang
muda.
1670 Jamu (sakit lepra yang menular)
lainnya.
1654 Jamu orang sakit muntah. 1671 Minumannya.
1655 Jamu colong. 1672 Air mandinya.
1656 Jamu jika belum cocok. 1673 Minumannya.
1657 Jamu jika belum cocok. 1674 Rokok sakit lepra yang menular.
1658 Jamu sakit selakarang. 1675 Jamu terkena bisa/racun.
1659 Jamu (sakit) kudis di tangan. 1676 Jika akan membuat bunga
ramping.
1660 Jamu (sakit) panu. 1677 Jamu wanita akan melahirkan.
1661 Jamu (sakit) panu. 1678 Sakit beri-beri.
1662 Jamu wasir darah. 1679 Jamu (sakit) sriawan.
1663 Jamu (sakit) sawan untuk anak
berumur 5, 6, 7, 9 bulan.
1680 Jamu orang sakit mêjên.
1664 Jamu orang hamil yang terkena
sawan.
1681 Jamu orang kaki terluka.
1665 Jamu yang lain. 1682 Untuk menutup luka.
1666 Jamu yang lain. 1683 Jamu (sakit) kadas.
1667 Minumannya. 1684 Jamu sakit (encok).
1668 Jamu (sakit) perut mulas. 1685 Jamu (sakit) koreng.
1669 Jamu sakit lepra yang menular. 1686 Jamu luka pada jari.
1687 Jamu (luka pada jari) yang lain.
1688 Bumbu membuat ragi.
1689 Jika akan membuat minyak kemiri. 1701 Jamu (sakit) kurap.
1690 Jika akan membuat sinjang oranye. 1702 Jamu sakit canthêng.
1691 Jamu sakit muntah untuk orang 1703 Jamu (sakit) kencing kurang
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
383
tua. lancar.
1692 Jamu (sakit) encok. 1704 Jamu sakit sudukên.
1693 Jamu (sakit) koreng. 1705 Jamu sakit kedinginan.
1694 Jamu luka pada jari. 1706 Jamu sakit endrak.
1695 Jamu yang lain. 1707 Jamu (sakit) kencing batu.
1696 Gliga landhak. 1708 Jamu orang tergigit ular.
1697 Jamu luka pada kaki dan kudis
pada jari.
1709 Jamu bisul dan terkena luka.
1698 Jamu tergigit hewan yang
mempunyai bisa/ racun.
1710 Jamu telinga berkurang
pendengaran.
1699 Jamu (sakit) perut bengkak di
dalam perut.
1711 Jamu sakit kuning.
1700 Jamu sakit mengeluarkan
pêpêthak.
1712 Jamu semua sakit.
1713 Jamu muntah tanpa berhenti.
1714 Jamu anak panas serta sesak
nafas.
1715 Tapêl-nya.
1716 Jamu anak sakit gomên.
1717 Jamu anak jika sudah (terkena)
cacar air.
1729 Jamu cacar air jika keluar hitam-
hitam.
1718 Jamu jika panas akan keluar cacar
airnya.
1730 Jamu untuk ibunya setelah (sakit)
cacar air.
1719 Jamu jika cacar airnya sudah
terlihat.
1731 Jamu sambêtan cacar air.
1720 Jamu jika cacar airnya sudah
terlihat keluar.
1732 Cêkok anak tidak mau makan.
1721 Minumannya. 1733 Jamu kedinginan.
1722 Jika cacar air tidak mau keluar. 1734 Jamu kedinginan bisu.
1723 Jika cacar air sudah pecah.
1724 Jika cacar air sudah pecah semua.
1725 Jika cacar air keluar banyak air.
1726 Jika cacar air pecah dan retak.
1727 Jamu cacar air sudah benyek.
1728 Jamu paduwan cacar air.
B. Kajian Isi
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
384
Kajian isi berguna untuk mengungkapkan isi yang terkandung dalam
naskah. Naskah SBJJJ termasuk jenis naskah obat-obatan. Naskah SBJJJ berisi
tentang 782 resep jamu, dimulai dari resep nomor 955 sampai resep nomor 1734.
Dilihat dari segi bahan, yaitu ada tidaknya penggunaan êmpon- êmpon pada tiap
ramuan jamu, 782 resep itu meliputi ramuan jamu untuk beberapa keluhan
penyakit bagi manusia dan hewan, beberapa makanan dan tindakan yang
merupakan pantangan untuk suatu penyakit, serta beberapa ramuan lainnya (untuk
menjerat hewan dan menghindari sengatan lebah). Tetapi dalam kajian isi
penelitian ini hanya akan dideskripsikan jenis tanaman obat tradisional yang
termasuk êmpon-êmpon pada naskah SBJJJ. Setelah dikelompokkan berdasarkan
penggunaan bahan êmpon-êmpon pada SBJJJ, terdapat 334 resep jamu yang di
dalamnya terdapat penggunaan êmpon-êmpon yaitu resep jamu untuk keluhan
penyakit bagi manusia dan hewan.
1. Jenis Êmpon-Êmpon
Istilah êmpon-êmpon berasal dari bahasa Jawa, yaitu dari kata êmpu yang
berarti umbi (Bausastra Jawa-Indonesia Jilid I:120) sedangkan êmpon-êmpon
adalah bentuk jamak dari êmpu yang berarti umbi yang digunakan untuk obat-
obatan (Bausastra Jawa-Indonesia Jilid I:119). Menurut istilah biologi, êmpon-
êmpon termasuk dalam golongan rhizome (rimpang), yaitu batang yang terdapat di
bawah tanah yang menjalar menghasilkan kuncup yang akan menjadi batang ke
arah atas dan akar ke arah bawah (Kamus Istilah Biologi,1985:151).
Êmpon-êmpon cukup populer di kalangan masyarakat. Sebagian
masyarakat banyak yang mengenal êmpon-êmpon terutama kaum wanita karena
sering dimanfaatkan untuk bumbu dapur. Selain itu, êmpon-êmpon dapat
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
385
dimanfaatkan untuk keperluan bahan pewangi, makanan atau minuman, bahan
pewarna, dan pengobatan tradisional yaitu kaitannya sebagai jamu. Êmpon-êmpon
tidaklah sulit didapat karena ketersediannya di alam cukup melimpah karena cara
dan media penanamannya cukup mudah, serta bisa ditemui di sejumlah pasar
tradisional.
Tanaman jenis êmpon-êmpon ternyata berbau aromatis dan mengandung
minyak atsiri sehingga selain dimanfaatkan rimpangnya, sering juga diambil
minyak atsirinya (Didik Gunawan dkk, 1985:1). Berikut adalah tanaman obat
yang termasuk dalam kelompok êmpon-êmpon menurut Didik Gunawan, dkk
(1989:9-52) yaitu:
a. Bêngle (Zingiber cassumunar)
Herba tahunan tegak yang berumpun rapat, tinggi bisa mencapai 1,5 m,
berbatang semu terdiri dari guludan pelepah daun. Daun tidak bertangkai,
menyirip berseling. Bunga berbentuk gelondong. Rimpang tidak
bercabang banyak, warnanya kuning kehijauan. Rasanya pahit dan pedas.
b. Combrang (Nicolaia elatior)
Berbatang lunak. Daun lanset memanjang berseling dan berpelepah.
Bunga berwarna merah muda keunguan.
c. Dringo (Acorus calamus)
Herba menahun, tidak berbatang, daun berwarna hijau muda segar,
tersusun dalam bentuk kipas. Helai daun berbentuk pita, tajam. Bunga
berbentuk tongkol. Rimpang pipih tidak bercabang banyak, warnanya
kuning coklat hingga coklat tua. Rasa agak manis lama-lama pahit,
aromatik, sedikit pedas.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
386
d. Jahe/jae (Zingiber officinale)
Batang semu dari guludan pelepah daun. Berbentuk rumpun. Daun
menyirip berseling berwarna hijau tua. Rimpang bercabang rapat, panjang
membulat, rimpang luar berwarna coklat kotor, rimpang dalam berwarna
kuning atau jingga, berserat. Berbau tajam dan agak pedas.
e. Kapulaga lokal/kapulaga (Amomum cardamomum)
Berbatang semu, pelepah daun selalu menyelingkupi. Daun berbentuk
lanset berwarna kemerah-merahan. Bunga berbentuk bulir berwarna putih
atau kekuningan pada tepinya berwarna ungu.
f. Kapulaga sabrang (Elettaria cardamomum)
Buah bertangkai panjang, tangkai menjalar di atas permukaan tanah. Daun
meruncing.
g. Kencur (Kaemferia galanga)
Tidak berbatang. Berdaun pendek, lebar, dan terhampar di atas tanah
menutup tanah berwarna hijau terang. Bunga berwarna putih atau agak
ungu. Rimpang bercabang berwarna putih, pinggirnya coklat kekuningan.
h. Kunci pêpêt (Kaemferia rotunda)
Tanaman ini mengalami dua fase pertumbuhan dalam hidupnya. Pertama
dengan daun tanpa bunga. Daun berbentuk jorong. Kedua muncul bunga
pendek, daunnya menempel permukaan tanah. Kelopak bunga berwarna
putih, mahkota bergaris. Rimpang pendek dan menggerombol.
i. Kunyit/temu kuning/kunir (Curcuma domestica)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
387
Berbatang semu, bunga berwarna putih atau kuning pucat. Rimpang bulat
panjang bergerombol dalam satu rumpun berwarna jingga atau kuning tua
bila dikupas. Rasa pahit dan getir.
j. Lempuyang gajah (Zingiber zerumbet)
Batang semu dari guludan pelepah daun. Daun berbentuk lanset membulat
pendek berwarna hijau gelap berambut dan berselaput lilin. Bunga
berwarna ungu, mahkota berwarna kuning. Rimpang besar-besar,
bercabang banyak. Kulit luar berwarna pucat, bagian dalam berwarna
kuning dan berbau wangi. Rasanya pahit dan tidak terlalu pedas.
k. Lempuyang pahit/lêmpuyang êmprit/lêmpuyang prit (Zingiber americans)
Batang semu dari guludan pelepah daun. Daun menyirip berseling
berwarna hijau tua. Bunga kecil berwarna kuning pucat. Rimpang kecil,
bagian luar berwarna coklat ungu gelap, bagian dalam kuning. Berasa
pahit dan pedas.
l. Lempuyang wangi (Zingiber aromaticum)
Batang semu dari guludan pelepah daun. Daun menyirip berseling
berwarna hijau tua. Bunga berwarna kuning atau jingga kekuningan.
Rimpang lebih berserat. Berbau wangi, berasa pahit dan pedas.
m. Lengkuas/laos (Alpinia galangal)
Berbatang semu dan lunak, batang tertutup pelepah daun sampai beberapa
lapis. Helai daun berbentuk lanset, lebar memanjang, berujung tajam.
Bunga berwarna putih.
n. Pacing (Costus speciosus)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
388
Batang lunak, bulat kecil. Daun berwarna hijau tua, helai daun tebal, kaku,
berbulu halus, lanset membulat. Bunga berwarna putih mencolok tepinya
merah keunguan, daun penumpu bunga merah gelap keunguan.
o. Temu bayi/têmu blènyèh/glènyèh (Curcuma soloensis)
Batang semu, seluruh tanaman berwarna hijau. Daun saling bersilangan.
Bunga berwarna putih daun pelindung bunga berwarna merah lembayung
tua. Rimpangnya banyak, bercabang, berwarna jingga kekuningan.
p. Temu giring (Curcuma heyneana val& v. zijp)
Batang semu berwarna hijau muda. Daun berbentuk lanset berwarna hijau
muda. Pinggir mahkota bunga berwarna merah. Rimpang berwarna
kuning.
q. Temu hitam/têmu cêmêng (Curcuma aeruginosa Roxb)
Berbatang semu dan selalu basah, hijau terdiri dari banyak pelepah daun
yang saling berselingkupan. Daun berbentuk lanset berwarna hijau tua
sampai coklat keunguan gelap. Bunga berwarna putih atau kekuningan
sampai merah. Rimpang dalam berwarna biru kotor.
r. Temu kunci/kunci (Kaemferia pandurata)
Daun tegak tidak menutupi tanah berwarna merah tua. Kelopak bunga
berbentuk tabung. Rimpang panjang dan jarang bercabang. Rimpang
pokok dikelilingi rimpang kecil-kecil menggerombol hingga menyerupai
seikat kunci.
s. Temu lawak (Curcuma xanthoriza)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
389
Batang semu banyak mengandung air. Daun berbentuk lanset. Mahkota
bunga berwarna merah. Rimpang membulat berwarna kuning tua atau
coklat kotor kemerahan, rimpang dalam berwarna jingga kecoklatan..
t. Temu mangga (Curcuma mangga)
Batang semu. Daun berbentuk lanset berwarna hijau sisi helai daun penuh
dengan titik-titik jernih. Bunga berwarna putih. Rimpang membulat dan
bercabang banyak. Rimpang berwarna kekuningan. Berbau seperti mangga
yang sudah matang, rasanya juga seperti mangga.
u. Temu putih/têmu pêthak (Curcuma zedoaria)
Batang semu. Daun lanset memanjang berwarna merah lembayung.
Mahkota bunga berwarna putih, tepinya bergaris merah tipis. Rimpang
berwarna kuning muda, membulat, bercabang banyak.
v. Temu putri (Curcuma petiolata)
Batang semu terdiri dari guludan daun. Daun lanset melebar berwarna
hijau sampai hijau tua. Bunga bergerombol. Rimpang luar berwarna
kuning keabu-abuan, rimpang dalam putih kekuningan. Berbau seperti
pasta gigi.
w. Temu tis/pathi (Curcuma purpuracens)
Batang semu. Daun berbentuk lanset memanjang. Bunga berwarna putih,
daun penumpu berwarna coklat. Rimpang banyak dan bercabang, rimpang
utama berwarna jingga.
2. Êmpon-êmpon pada Naskah SBJJJ
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
390
Penggunaan êmpon-êmpon pada tiap resep obat SBJJJ sangat bervariasi.
Pada satu resep jamu bisa hanya terdapat 1 (satu) jenis êmpon-êmpon yang
dipadukan dengan bahan lain, misalnya:
Angka 1579 Pilis kangge tiyang rencang rare.
Kunir 5 iris, sêprantu satunggal kabakar, sintok 5 saga, cabe satunggal, pala
2 saga. Dipunpipis lajêng kangge pilis.
Nomor 1579 Pilis untuk orang melahirkan.
Kunyit 5 iris, sêprantu satu dibakar, sintok 5 saga, cabai jawa satu, pala
2saga. Di-pipis lalu (dipakai) untuk pilis.
Ada pula dalam satu resep jamu terkadang terdapat lebih dari satu jenis
êmpon-êmpon. Sehingga tidak menutup kemungkinan jika satu resep akan disebut
lebih dari satu kali pada pengelompokan resep yang di dalamnya terkandung
êmpon-êmpon yang terdapat pada resep obat SBJJJ, misalnya saja pada resep
berikut:
Angka 1002 Manawi rare sampun umur 2 dintên kaunjukan jampi ing
ngandhap punika. Brambang 3, manis jangan panjangipun sadariji, kêncur satunggal kabakar,
jong rahab tuwin jintên cêmêng sami 10 saga, kêmukus 7, sêcang 5 saga,
dringo saros dariji, têmu lawak, bêngle, tuwin laos sami 3 iris, bawang
sasiyung, lajêng kapipis kang lêmbat, kajampekna ngantos 5 dintên, sadintên
sapisan.
Nomor 1002 Jika anak sudah umur 2 hari diberi minum jamu di
bawah ini.
Bawang merah 3, manis jangan panjangnya satu jari, kencur satu dibakar,
jong rahab dan jintan hitam masing-masing 10 saga, kemukus 7, secang 5
saga, dringo satu ruas jari, temu lawak, bêngle, dan lengkuas masing-
masing 3 iris, bawang satu siung, lalu di-pipis sampai lumat, dipakai sampai 5
hari, sehari sekali.
Terdapat 23 (dua puluh tiga) jenis tanaman yang termasuk ke dalam
kelompok êmpon-êmpon pada pengklasifikasian jenis tanaman êmpon-êmpon
menurut Didik Gunawan dkk,(1985:9-52). Dari 23 (dua puluh tiga) jenis êmpon-
êmpon tersebut ada beberapa jenis êmpon-êmpon yang tidak terdapat pada resep
jamu SBJJJ, yaitu: combrang, kapulaga sabrang, lempuyang gajah, temu mangga,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
391
dan temu putri. Selain itu, setelah dilakukan analisis lagi, ditemukan beberapa
jenis êmpon-êmpon lagi. Sehingga terdapat 33 (tiga puluh tiga) jenis êmpon-
êmpon pada SBJJJ, yaitu:
a. Bêngle (Zingiber cassumunar)
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor 957, 961,
972, 974, 975, 980, 982, 988, 1002, 1003, 1004, 1005, 1009, 1010, 1011,
1015, 1017, 1022, 1023, 1024, 1030, 1033, 1058, 1062, 1063, 1066, 1070,
1072, 1076, 1077, 1078, 1081, 1085, 1086, 1088, 1091, 1092, 1093, 1097,
1099, 1101, 1102, 1121, 1126, 1127, 1128, 1129, 1131, 1132, 1133, 1134,
1136, 1137, 1142, 1145, 1150, 1152, 1153, 1158, 1174, 1176, 1177, 1178,
1179, 1183, 1210, 1212, 1213, 1217, 1223, 1224, 1234, 1242, 1247, 1272,
1311, 1319, 1327, 1329, 1353, 1412, 1432, 1448, 1450, 1467, 1467, 1473,
1483, 1485, 1488, 1552, 1558, 1560, 1567, 1568, 1569, 1570, 1574, 1578,
1600, 1607, 1612, 1613, 1614, 1616, 1617, 1619, 1621, 1623, 1629, 1630,
1634, 1637, 1641, 1644, 1645, 1647, 1648, 1649, 1651, 1663, 1690, 1717,
1731, 1733, dan 1734. Berikut salah satu contohnya:
Angka 988 Sêmburipun sakit kêmandèn.
Godhong nangka 3 punggêl, kêncur 3, dringo saros dariji, bêngle 3 iris, bawang
3 siyung, adas 3 jodho, pulasari 2 ros dariji, sujèn 3 kadadosna arêng dipunwor,
mipis kang lêmbut dipunsêmburakên utawi kagosokna ing lêrêsipun kang sakit
sudukên.
Nomor 988 Sêmbur sakit kêmandèn.
Daun nangka 3 tangkai, kencur 3, dringo satu ruas jari, bêngle 3 iris, bawang
putih 3 siung, adas 3 pasang, pulasari 2 ruas jari, sujèn 3 dijadikan arang (lalu)
dicampur, mipis sampai lumat di-sêmbur-kan atau digosokkan di tempat yang
sakit sudukên.
b. Dringo (Acorus calamus)
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor 957, 959,
972, 974, 975, 980, 988, 990, 1000, 1002, 1010, 1011, 1015, 1023, 1050,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
392
1055, 1068, 1076, 1085, 1086, 1088, 1092, 1093, 1094, 1099, 1101, 1102,
1117, 1121, 1126, 1127, 1128, 1129, 1131, 1132, 1133, 1134, 1136, 1137,
1138, 1142, 1150, 1153, 1154, 1158, 1168, 1179, 1212, 1213, 1217, 1222,
1223, 1224, 1242, 1247, 1283, 1309, 1319, 1344, 1353, 1395, 1399, 1412,
1432, 1434, 1483, 1485, 1487, 1488, 1558, 1574, 1578, 1585, 1590, 1600,
1619, 1620, 1623, 1634, 1637, 1641, 1645, 1647, 1658, 1663, 1717, 1730, dan
1731. Berikut salah satu contohnya:
Angka 990 Panunggilanipun jampi kêmandèn.
Dringo panjangipun saros dariji, êmpu kunir 3 iris, êduk panjangipun sadriji
pasagi, wilah wuluh panjangipun sadriji pasagi, sadaya dipunbakar, inggu
sakacang pêthak, nuntên kapipis sadaya ingkang lêmbat kadamêl toya banyon,
nuntên dipunsaring lajêng kaunjuk ngantos mantunipun.
Nomor 990 Jamu kêmandèn yang lain.
Dringo panjangnya satu ruas jari, empu kunyit 3 iris, êduk panjangnya satu jari
persegi, wilah wuluh panjangnya satu jari persegi, semua dibakar, inggu sebesar
kacang putih, kemudian di-pipis semua sampai lumat dibuat air banyon,
kemudian disaring lalu diminum sampai sembuh.
c. Jahe/jae (Zingiber officinale)
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor 957, 962,
987, 1044, 1092, 1093, 1101, 1110, 1122, 1123, 1127, 1128, 1129, 1145,
1146, 1153, 1154, 1179, 1183, 1190, 1211, 1223, 1224, 1240, 1297, 1353,
1391, 1393, 1394, 1395, 1442, 1445, 1458, 1460, 1461, 1473, 1552, 1558,
1562, 1568, 1600, dan 1641. Berikut salah satu contohnya:
Angka 1110 Jampi tiyang èstri.
Sêdhah têmu rose 7 lêmbar, kêmukus 7. Kapipis kaliyan toya. Patrap
pangunjukipun dipunlêti sabên dintên ing wanci sontên. Dhêploka jae 3 iris
kaliyan sarêm pangaji sigar. Dipunwadhahi ing cangkir nuntên dipunsuri wedang
kang sampun umub. Manawi sampun asrêp dipununjuk ing wanci sontên wau.
Nomor 1110 Jamu wanita.
Sirih yang ruasnya bertemu 7 lembar, kemukus 7. Di-pipis dengan air. Diminum
diselang setiap hari pada waktu sore. Dhêplok jahe 3 iris dengan garam seharga
sigar. Dimasukkan ke dalam cangkir kemudian diberi wedang yang sudah
mendidih. Jika sudah dingin diminum pada waktu sore tadi.
d. Jahe merah/jae abrit
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
393
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor 1392, yaitu:
Angka 1392 Jampi sae dhatêng mani.
Jae abrit, kacang ijêm, kunir garing sami wawrat 2 reyal tuwin 18 dhuwit.
Sadaya punika kaolah kados dene tiyang ngliwêt, toyanipun santên kanil kalapa
satugêl. Jampi makatên punika ngantos 3 kenjing. Kêdah miturut timbangipun.
Sareyal punika 9 dhuwit arta lami.
Nomor 1392 Jamu baik untuk mani.
Jahe merah, kacang hijau, kunyit kering masing-masing 2 reyal dan 18 dhuwit.
Semua diolah seperti orang ngliwêt, airnya santan kental kelapa separuh.
(pakailah) jamu tersebut sampai 3 pagi. Harus sesuai takarannya. Satu reyal
adalah 9 dhuwit uang lama.
e. Kapulaga lokal/kapulaga (Amomum cardamomum)
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor 963, 964,
965, 998, 1039, 1077, 1622, 1623, dan 1671. Berikut salah satu contohnya:
Angka 1671 Jampi kang kaunjuk.
Kapulaga wawrat ½ dhuwit, walirang brit sadhuwit, madu 1 ½ dhuwit, lingsah
wijèn sadhuwit, lajêng kapipis kang lêmbat. Kauntal ngantos 14 dintên
laminipun.
Nomor 1671 Jamu (sakit lepra menular) yang diminum.
Kapulaga ½ dhuwit, belerang merah satu dhuwit, madu 1 ½ dhuwit, minyak
wijen satu dhuwit, lalu di-pipis sampai lumat. Ditelan sampai 14 hari lamanya.
f. Kencur (Kaemferia galanga)
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor 956, 957,
961, 962, 963, 964, 965, 972, 973, 974, 975, 984, 985, 988, 998, 1000, 1002,
1003, 1004, 1009, 1015, 1021, 1022, 1023, 1024, 1026, 1031, 1033, 1046,
1053, 1055, 1057, 1059, 1063, 1064, 1065, 1067, 1068, 1070, 1071, 1075,
1076, 1077, 1078, 1093, 1101, 1122, 1125, 1126, 1128, 1129, 1131, 1132,
1134, 1143, 1145, 1146, 1147, 1149, 1150, 1151, 1153, 1157, 1174, 1175,
1176, 1177, 1178, 1179, 1180, 1183, 1190, 1191, 1195, 1196, 1198, 1201,
1209, 1213, 1217, 1223, 1224, 1246, 1296, 1313, 1478, 1483, 1486, 1531,
1552, 1555, 1557, 1558, 1559, 1560, 1562, 1568, 1569, 1570, 1575, 1582,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
394
1590, 1600, 1606, 1607, 1608, 1619, 1620, 1622, 1623, 1630, 1637, 1638,
1641, 1643, 1652, 1655, dan 1676. Berikut salah satu contohnya:
Angka 1638 Tapêl ngêdalakên angin kangge rare tuwin tiyang sêpuh.
Adas 5 saga, mungsi 4 saga, rasuk angin 3 saga, kêdhawung 3, wos sajumput,
kêncur 3, sêkar awu sajumput, bawang 3 siyung. Dipunpis katapêlakên
padharan.
Nomor 1638 Tapêl (agar) mengeluarkan angin untuk anak dan orang tua.
Adas 5 saga, mungsi 4 saga, rasuk angin 3 saga, kêdhawung 3, beras satu
jumput, kencur 3, bunga abu satu jumput, bawang putih 3 siung. Di-pis di-tapêl-
kan pada perut
g. Kunci kuning/kunci jêne
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor 956, 957,
964, 1036, 1083, 1100, 1127, 1143, 1144, 1234, 1353, 1598, 1628, 1633, dan
1634. Berikut salah satu contohnya:
Angka 1100 Tapêlipun sadintên-dintên.
Kunci kuning 3 iris, cêndhana 5 saga, mênyan madu 7 saga, nuntên dipunpipis
nuntên kaukup lajêng katapêlna dhatêng bokipun tuwin sintên kang nêsêpi,
nanging bokipun inggih ngangge.
Nomor 1100 Tapêl-nya sehari-hari.
Kunci kuning 3 iris, cendana 5 saga, kemenyan madu 7 saga, kemudian di-pipis
kemudian di-ukup lalu di-tapêl-kan kepada ibunya dan yang menyusui, tetapi
ibunya juga memakai.
h. Kunci pêpêt (Kaemferia rotunda)
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor 957, 962,
964, 965, 1004, 1036, 1046, 1083, 1127, 1609, 1625, 1628, dan 1634. Berikut
salah satu contohnya:
Angka 1004 Yèn badhe ngunjuk jampi pangluntur, anganggeya tapêl punika
rumiyin. Punika pangluntur satapêlipun.
Bêngle 3 iris, kêmukus 7, kêncur 3, sêcang 10 saga, manis jangan panjangipun
sadriji, jintên cêmêng tuwin jong rahab sami 10 saga, godhong blimbing wuluh
satêkêm, toyanipun cokak. Yèn sampun, kaunjuka. Tapêlna malih godhong
sêdhah têmu rose, jintên cêmêng 5 saga, kunci pêpêt 3, kapipis kaliyan abên-
abênan kados jampi wau, kangge tapêl.
Nomor 1004 Jika akan minum jamu peluntur, pakailah tapêl ini dahulu. Ini
adalah peluntur Dan tapêl-nya.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
395
Bêngle 3 iris, kemukus 7, kencur 3, secang 10 saga, manis jangan panjangnya
satu jari, jintan hitam dan jong rahab masing-masing 10 saga, daun belimbing
sayur satu genggam, (diberi) air cuka. Jika sudah, diminum. Tapêl-kan lagi daun
sirih yang ruasnya bertemu , jintan hitam 5 saga, kunci pêpêt 3, di-pipis dengan
abên-abênan seperti jamu tadi, (dipakai) untuk tapêl.
i. Kunci putih/kunci pêthak
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor 1083, yaitu:
Angka 1083 Jampi kangge tiyang èstri.
Kunci pêpêt 3 iris, kunci kuning 7, wosèn kêcubung wulung 5 saga, kunci pêthak
3 iris, cêngkèh 3, pala 3 saga, jintên cêmêng 5 saga, mêsoyi 7 saga, kêmukus 7,
têki 3, cêndhana jênggi 5 saga, pucuk tuwin ganthi sami 3 saga. Dipunpipis
kaliyan toya, kasaring lajêng dipununjuk.
Nomor 1083 Jamu untuk wanita.
Kunci pêpêt 3 iris, kunci kuning 7, biji kecubung wulung 5 saga, kunci putih 3
iris, cengkeh 3, pala 3 saga, jintan hitam 5 saga, mêsoyi 7 saga, kemukus 7, teki
3, cendana jênggi 5 saga, pucuk dan ganthi masing-masing 3 saga. Di-pipis
dengan air, disaring lalu diminum.
j. Kunyit jantan/kunir jalêr
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor 1552, yaitu:
Angka 1552 Jampi kondhor, Walandi mastani brik.
Trênggiling mênthik satugêl, tinja sawêr sawa saklungsu, jamur impês 3 saga,
têgari panjangipun 3 dariji, kajêng timur panjangipun 2 dariji, bawang jalêr 2 iji,
kunir jalêr satunggal, sintok panjangipun sadariji, mêsoyi panjangipun sadariji,
ganthi 5 saga, sunthi 2 ros dariji, pala satunggal, cêngkèh 7, cabe sulah, mrica
sulah, majamuju sami wawrat 5 saga, bêngle 3 iris, kêncur 3 maripat, jae 2 ros
dariji, laos saêndhas ayam, woh pranajiwa satunggal, kêmukus 7. Dipunpipis,
kasaring, toyanipun duduh jêram pêcêl. Tirahanipun kagosokna ing
kondhoranipun utawi kêdah dipunurutakên dhukun padharanipun lajêng
nganggeya jampi punika ngantos samantunipun.
Nomor 1552 Jamu (sakit) hernia, Belanda menyebutnya brik.
Trenggiling mênthik separuh, kotoran ular sawah satu buah, jamur impês 3 saga,
têgari panjangnya 3 jari, kayu timur panjangnya 2 jari, bawang putih jantan 2
buah, kunyit jantan satu, sintok panjangnya satu jari, mêsoyi panjangnya satu
jari, ganthi 5 saga, sunthi 2 ruas jari, pala satu, cengkeh 7, cabai jawa sulah,
merica sulah, majamuju/jemuju masing-masing 5 saga, bêngle 3 iris, kencur 3
mata, jahe 2 ruas jari, lengkuas (besarnya) satu kepala ayam, buah pranajiwa satu,
kemukus 7. Di-pipis, disaring, (diberi) air jeruk nipis. Sisanya digosokkan pada
hernia atau harus diurut perutnya (oleh) dukun lalu pakailah jamu tersebut sampai
sembuh.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
396
k. Kunyit putih/kunir pêthak
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor 1634, yaitu:
Angka 1634 Tapêl kangge tiyang gadhah rare sampun sawulan supados botên
gadhah rare malih.
…sintok, mêsoyi sami sadariji, jaha kêling, jaha lawe sami 3, dhèdhès 3 saga,
sêkar apyun 5 saga, sêkar lawang 7, sêkar apèn 5 saga, kunci pêpêt nênêm, kunir
pêthak 3 êmpu, têmu pure 3 iris, kulit lêmpuyang prit 3 iji, kunci kuning 3,
jadham 2 saga, lingsah sêpuh 2 saga, garu ramês, isi cubung kasiyan (cubung
wulung) sami 5 saga, jêram purut sairis, godhong tlasih…
Nomor 1634 Tapêl untuk (untuk) orang melahirkan setelah satu bulan supaya
tidak melahirkan lagi.
…sintok, mêsoyi masing-masing satu jari, jaha kêling, jaha lawe masing-masing 3,
dhèdhès 3 saga, bunga apyun 5 saga, bunga lawang 7, bunga apèn 5 saga, kunci
pêpêt enam, kunyit putih 3 empu, temu pure 3 iris, kulit lempuyang prit 3 buah,
kunci kuning 3, jadam 2 saga, minyak tua 2 saga, garu ramês, isi kecubung
kasiyan (kecubung wulung) masing-masing 5 saga, jeruk purut satu iris, daun
selasih…
l. Kunyit/temu kuning/kunir (Curcuma domestica)
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor: 956, 957,
959, 961, 962, 963, 964, 965, 972, 974, 979, 974, 979, 980, 983, 984, 990,
1003, 1005, 1008, 1010, 1011, 1015, 1023, 1024, 1031, 1033, 1039, 1040,
1057, 1058, 1061, 1063, 1066, 1068, 1070, 1072, 1073, 1074, 1077, 1079,
1082, 1084, 1093, 1094, 1101, 1117, 1123, 1125, 1128, 1129, 1134, 1174,
1176, 1179, 1194, 1219, 1228, 1252, 1275, 1310, 1343, 1344, 1360, 1373,
1388, 1392, 1393, 1394, 1404, 1427, 1441, 1454, 1457, 1483, 1488, 1514,
1518, 1551, 1554, 1556, 1558, 1561, 1567, 1568, 1569, 1570, 1574, 1575,
1579, 1584, 1585, 1600, 1603, 1604, 1610, 1615, 1623, 1628, 1634, 1642,
1644, 1645, 1646, 1648, 1649, 1651, 1655, 1724, 1730, 1731, dan 1733.
Berikut salah satu contohnya:
Angka 1642 Santun warni kangge urut.
Kajêng ulêt satunggal, têmu lawak, êmpu kunir sami 3 iris, pucukipun cabe 3,
lêmpuyang 3 iris, walirang brit 2 saga. Dipunpipis kang lêmbat lajêng kasaring,
kaunjuka enjing sontên ngantos dumugi samantunipun.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
397
Nomor 1642 Santun warni untuk urut.
Kayu ulêt satu, temu lawak, empu kunyit masing-masing 3 iris, ujung cabai jawa
3, lempuyang 3 iris, belerang merah 2 saga. Di-pipis sampai lumat lalu disaring,
diminum pagi (dan) sore sampai sembuh.
m. Lempuyang
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor: 957, 961,
962, 974, 984, 1000, 1003, 1012, 1014, 1024, 1033, 1044, 1045, 1046, 1062,
1068, 1078, 1081, 1091, 1092, 1093, 1101, 1121, 1123, 1126, 1128, 1129,
1133, 1136, 1137, 1155, 1156, 1176, 1178, 1179, 1183, 1311, 1541, 1554,
1556, 1559, 1560, 1615, 1641, 1642, 1644, dan 1645. Berikut salah satu
contohnya:
Angka 1012 Jampi kocokan kangge tiyang wawrat sêpuh.
Pucuk cabe 3, lêmpuyang 3 iris, ingkup waru 3 punggêl, têmu lawak 3 iris,
cikalan kalapa 3 iris kabakar, nuntên kapipis dipunwori lingsah klêntik enggal
sasendhok alit lajêng dipununjuk.
Nomor 1012 Jamu kocokan untuk orang hamil tua.
Ujung cabe 3, lempuyang 3 iris, kuncup waru 3 tangkai, temu lawak 3 iris,
cikalan kelapa 3 iris dibakar, kemudian di-pipis dicampur minyak kelapa baru
satu sendok teh lalu diminum.
n. Lempuyang merah/lêmpuyang brit
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor 1588, yaitu:
Angka 1588 Pilis angêri, yèn mripat pêtêng sirah sakit.
Wiji sawi tuwin kêtumbar sami 5 saga, jintên cêmêng tuwin jintên pêthak sami 3
saga, mêsoyi 7 saga, sêprantu satunggal kabakar, rasuk angin 2 saga, kêmukus 3
iji, jamur brama 5 saga, brambang satunggal, lêmpuyang brit 3 iris. Dipunpipis
lajêng kapilisakên.
Nomor 1588 Pilis angêri, jika mata gelap (dan) kepala sakit.
Biji sawi dan ketumbar masing-masing 5 saga, jintan hitam dan jintan putih
masing-masing 3 saga, mêsoyi 7 saga, sêprantu satu dibakar, rasuk angin 2 saga,
kemukus 3 buah, jamur brama 5 saga, bawang merah satu, lempuyang merah 3
iris. Di-pipis lalu di-pilis-kan.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
398
o. Lempuyang pahit/lêmpuyang êmprit/lêmpuyang prit (Zingiber americans)
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor: 1085, 1099,
1124, 1127, 1174, 1238, 1483, 1569, 1598, 1600, 1609, 1623, 1634, 1641,
1676, dan 1730. Berikut salah satu contohnya:
Angka 1730 Jampi tumrap bokipun yèn mêntas cacarên.
Mripat kunir, jintên pêthak, mêsoyi, dringo, brambang, jambe nèm, cêndhana
jênggi, kajêng sampan, kêtumbar, trawas, bonggol kêmadhean, dêlima pêthak,
tuwin lêmpuyang prit.
Nomor 1730 Jamu untuk ibunya setelah (sakit) cacar air.
Mata kunyit, jintan putih, mêsoyi, dringo, bawang merah, pinang muda, cendana
jênggi, kayu sampan, ketumbar, trawas, umbi benalu, delima putih, dan
lempuyang prit.
p. Lempuyang wangi (Zingiber aromaticum)
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor 1600, yaitu:
Angka 1600 Pilis singgul kangge tiyang mêntas rencang rare.
Dringo, bêngle, jae, sunthi, kêncur, lêmpuyang prit, lêmpuyang wangi sami 3
iris, sintok 5 saga, sêprantu satunggal kabakar, jintên cêmêng 3 saga, mêsoyi 6
saga, manis jangan panjangipun sadariji, jong rahab 10 saga, kêmukus 7,
kapulaga 7, cêngkèh 5, pala 2, klabêt, waron sami 2 saga, adas sasaga, pulasari
3 saga, rasuk angin, kêsumba sami 3 saga, kajêng tinja, widara pêthak sami 5
saga, sêdhah kêpanggih rosipun 3 lêmbar, toya jêram wangi 3, unêm 3
dipunbakar, sêkar kanthil kang kuncup 3 saga kabakar, kunir 3 iris, apu sasaga.
Kapipis kangge pilis.
Nomor 1600 Pilis singgul untuk orang setelah melahirkan.
Dringo, bêngle, jahe, sunthi, kencur, lempuyang prit, lempuyang wangi masing-
masing 3 iris, sintok 5 saga, sêprantu satu dibakar, jintan hitam 3 saga, mêsoyi 6
saga, manis jangan panjangnya satu jari, jong rahab 10 saga, kemukus 7,
kapulaga 7, cengkeh 5, pala 2, klabêt, waron masing-masing 2 saga, adas satu
saga, pulasari 3 saga, rasuk angin, kesumba masing-masing 3 saga, kayu tinja,
bidara putih masing-masing 5 saga, sirih yang ruasnya bertemu 3 lembar, air
jeruk wangi 3, unêm 3 dibakar, bunga kuncup kantil 3 saga dibakar, kunyit 3 iris,
apu satu saga. Di-pipis dipakai untuk pilis.
q. Lengkuas merah/laos abrit
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor: 1554 dan
1556. Berikut salah satu contohnya:
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
399
Angka 1556 Parêm badan.
Laos abrit, lêmpuyang sami 7 iris, têmu lawak, têmu giring sami 3 iris, brambang
3, bawang 3 siyung, manis jangan panjangipun sadariji, jong rahab 15 saga,
kunir 3 iris, waron 10 saga, têgari 15 saga, pulasari 20 saga, pala satunggal,
uwos 3 jumput, toyanipun godhong turi 3 punggêl. Kapipis, dipunwori toya tawa.
Nomor 1556 Parêm badan.
Lengkuas merah, lempuyang masing-masing 7 iris, temu lawak, temu giring
masing-masing 3 iris, bawang merah 3, bawang putih 3 siung, manis jangan
panjangnya satu jari, jong rahab 15 saga, kunyit 3 iris, waron 10 saga, têgari 15
saga, pulasari 20 saga, pala satu, uwos 3 jumput, (diberi) air daun turi 3 tangkai.
Di-pipis, dicampur air tawar.
r. Lengkuas/laos (Alpinia galangal)
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor: 957, 962,
973, 974, 975, 999, 1000, 1001, 1002, 1021, 1028, 1029, 1033, 1046, 1057,
1064, 1077, 1123, 1128, 1129, 1134, 1138, 1145, 1146, 1148, 1153, 1154,
1161, 1162, 1164, 1174, 1176, 1182, 1242, 1401, 1419, 1478, 1543, 1552,
1560, 1561, 1570, 1602, 1612, 1628, 1637, dan 1643. Berikut salah satu
contohnya:
Angka 1002 Manawi rare sampun umur 2 dintên kaunjukan jampi ing
ngandhap punika.
Brambang 3, manis jangan panjangipun sadariji, kêncur satunggal kabakar, jong
rahab tuwin jintên cêmêng sami 10 saga, kêmukus 7, sêcang 5 saga, dringo saros
dariji, têmu lawak, bêngle, tuwin laos sami 3 iris, bawang sasiyung, lajêng
kapipis kang lêmbat, kajampekna ngantos 5 dintên, sadintên sapisan.
Nomor 1002 Jika anak sudah umur 2 hari diberi minum jamu di bawah ini.
Bawang merah 3, manis jangan panjangnya satu jari, kencur satu dibakar, jong
rahab dan jintan hitam masing-masing 10 saga, kemukus 7, secang 5 saga,
dringo satu ruas jari, temu lawak, bêngle dan lengkuas masing-masing 3 iris,
bawang putih satu siung, lalu di-pipis sampai lumat, dipakai sampai 5 hari, sehari
sekali.
s. Pacing (Costus speciosus)
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor 1651, yaitu:
Angka 1651 Wêjah tiyang gadhah rare sadèrèngipun puput.
Rumput dêngkèng wulung satunggal, godhong bêstru 3 lêmbar, godhong gagan-
gagan satêkêm, godhong tayuman 3 lêmbar, oyot sangga langit panjangipun 3
dariji, bonggol pacing panjangipun sadariji, têmu kuning, bêngle, têmu cêmêng,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
400
kunir, têmu lawak sami 3 iris, têmu badhur sairis. Kapipis, dipunsaring lajêng
kaunjuk sapisan sabên dintên wanci enjing laminipun 15 dintên.
Nomor 1651 Wêjah (untuk) orang melahirkan sebelum terlepas pusarnya.
Rumput dêngkèng wulung satu, daun bêstru 3 lembar, daun gagan-gagan satu
genggam, daun tayuman 3 lembar, akar sangga langit panjangnya 3 jari, umbi
pacing panjangnya satu jari, kunyit, bêngle, temu hitam, kunir, temu lawak
masing-masing 3 iris, temu badhur satu iris. Di-pipis, disaring lalu diminum
sekali setiap hari waktu pagi lamanya 15 hari.
t. Sunthi
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor: 957, 962,
974, 984, 985, 1033, 1092, 1093, 1101, 1122, 1127, 1128, 1132, 1140, 1146,
1151, 1153, 1175, 1178, 1179, 1180, 1183, 1197, 1217, 1244, 1248, 1536,
1552, 1562, 1568, 1581, 1582, 1600, 1603, 1641, dan 1643. Berikut salah satu
contohnya:
Angka 1140 Jampi sur.
Kulit isi kluwih 3 kabakar, mripat kunir 7, mripat kunci mêntah, matêng 3, mripat
sunthi mêntah 2, matêng satunggal, sêkar sêdhah sawatawis, toyanipun cokak
kang kêcut sasendhok agêng, lajêng dipunpipis, kaunjuk sabên enjing.
Nomor 1140 Jamu muntah.
Kulit (dan) biji kluwih 3 dibakar, mata kunir 7, mata kunci mentah (dan) matang
3, mata sunthi mentah 2, matang satu, bunga sirih secukupnya, (diberi) air cuka
yang asam satu sendok makan, lalu di-pipis, diminum setiap pagi.
u. Temu
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor: 955, 1075,
1124, 1220, dan 1271. Berikut salah satu contohnya:
Angka 1271 Tapêlipun rare sakit toyan.
Godhong poksor satêkêm, adas sajumput, pulasari panjangipun sadariji, têmu,
brambang sami 3, sarêm sajumput. Kapipis kang lêmbat, dipuntapêlakên.
Nomor 1271 Tapêl anak sakit kencing.
Daun poksor satu genggam, adas satu jumput, pulasari panjangnya satu jari,
temu, bawang merah masing-masing 3, garam satu jumput. Di-pipis sampai
lumat, di-tapêl-kan.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
401
v. Temu badhur(Amorphophallus variabilis)
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor: 1033 dan
1651. Berikut salah satu contohnya:
Angka 1651 Wêjah tiyang gadhah rare sadèrèngipun puput.
Rumput dêngkèng wulung satunggal, godhong bêstru 3 lêmbar, godhong gagan-
gagan satêkêm, godhong tayuman 3 lêmbar, oyot sangga langit panjangipun 3
dariji, bonggol pacing panjangipun sadariji, têmu kuning, bêngle, têmu cêmêng,
kunir, têmu lawak sami 3 iris, têmu badhur sairis. Kapipis, dipunsaring lajêng
kaunjuk sapisan sabên dintên wanci enjing laminipun 15 dintên.
Nomor 1651 Wêjah (untuk) orang melahirkan sebelum terlepas pusarnya.
Rumput dêngkèng wulung satu, daun bêstru 3 lembar, daun gagan-gagan satu
genggam, daun tayuman 3 lembar, akar sangga langit panjangnya 3 jari, umbi
pacing panjangnya satu jari, kunyit, bêngle, temu hitam, kunyit, temu lawak
masing-masing 3 iris, temu badhur satu iris. Di-pipis, disaring lalu diminum
sekali setiap hari waktu pagi lamanya 15 hari.
w. Temu bayi/têmu blènyèh/glènyèh (Curcuma soloensis)
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor 1129, yaitu:
Angka 1129 Jampi sêpêt kangge tiyang gadhah rare 40 dintên.
…Ing ngandhap punika namanipun sadaya êmpon-êmpon sarta gogodhongan
ingkang badhe kangge.
Dringo, bêngle, jae, sunthi, kêncur, laos, lêmpuyang, kunci, kunir, têmu lawak,
têmu cêmêng, têmu giring, têmu tis, têmu glènyèh pêthak sami 7 iris…
Nomor 1129 Jamu sêpêt untuk orang melahirkan (setelah) 40 hari.
…Di bawah ini nama semua êmpon-êmpon serta dedaunan yang dipakai:
Dringo, bêngle, jahe, sunthi, kencur, lengkuas, lempuyang, temu kunci, kunyit,
temu lawak, temu hitam, temu giring, temu tis, temu glènyèh putih masing-
masing 7 iris…
x. Temu giring (Curcuma heyneana val& v. zijp)
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor: 957, 962,
1033, 1046, 1062, 1074, 1078, 1091, 1102, 1119, 1121, 1122, 1127, 1128,
1129, 1176, 1183, 1483, 1554, 1556, 1558, 1560, 1561, 1590, dan 1647.
Berikut salah satu contohnya:
Angka 1122 Jampi encok ing sirah santun warni.
Adas sasaga, pulasari 4 saga, kêmukus 3 jodho, jintên cêmêng, mêsoyi , kêtumbar
sami 5 saga, mungsi 3 saga, sintok 4 saga, sêprantu satunggal dipunbakar, jamur
brama 3 saga, sari naga 5 saga, cabe jawi satugêl, sunthi, kêncur sami 3 iris,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
402
widara pêthak 5 saga, jae, têmu giring sami 3 iris, nuntên kapipis kaliyan toya
mawi asêm saklungsu, sarêm 3 wuku, lajêng dipununjuk.
Nomor 1122 Jamu encok di kepala santun warni.
Adas satu saga, pulasari 4 saga, kemukus 3 pasang, jintan hitam, mêsoyi ,
ketumbar masing-masing 5 saga, mungsi 3 saga, sintok 4 saga, sêprantu satu
dibakar, jamur brama 3 saga, sarinaga 5 saga, cabai jawa separuh, sunthi, kencur
masing-masing 3 iris, bidara putih 5 saga, jahe, temu giring masing-masing 3
iris, kemudian di-pipis dengan air dengan asam satu biji, garam 3 wuku, lalu
diminum.
y. Temu guroh/têmu poh
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor: 1033, 1309,
1521, dan 1561. Berikut salah satu contohnya:
Angka 1521 Jampi pathèk kang taksih nèm.
Dipunborèhi têmu guroh (têmu poh) panjangipun sadariji, godhong jambêt
kalampok 3 lêmbar, menir wos 3 jumput. Dipunpipis kaliyan toya nuntên
dipunborèhna ing pathèk. Yèn sampun 6 wulan dipuntêdhanana ulam macan
sakajêngipun nuntên kakuma ing lèpèn. Dipunkosoki kang rêsik lajêng kagosoka
dhèdhès wawrat 2 dhuwit pinggiring pathèk wau.
Nomor 1521 Jamu pathèk yang masih muda.
Di-borèh dengan temu guroh (temu poh) panjangnya satu jari, daun jambu
kalampok 3 lembar, potongan beras 3 jumput. Di-pipis dengan air kemudian di-
borèh-kan pada pathèk. Jika sudah 6 bulan makanlah ikan macan sesukanya
kemudian berendam di sungai. Digosok yang bersih lalu digosok dengan dhèdhès
2 dhuwit di pinggir pathèk tadi.
z. Temu hitam/têmu cêmêng (Curcuma Aeruginosa Roxb)
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor: 957, 977,
1047, 1062, 1077, 1078, 1101, 1121, 1128, 1129, 1134, 1313, 1468, 1483,
1558, 1561, 1641, 1651, dan 1732. Berikut salah satu contohnya:
Angka 1641 Jampi wancak tuwin kawastanan wancah.
Jintên cêmêng 5 saga, kang pêthak 5 saga, mêsoyi panjangipun sadariji, kêmukus
7, sunthi, kêncur, dringo, bêngle, têmu lawak, têmu cêmêng, êmpu kunir, jae,
lêmpuyang sami 3 iris, bakaran brambang satunggal, bawang sasiyung, prusi
agêngipun sadhêle, lirang sawos, angkup jambe nèm satunggal, sêdhah
kêpanggih rosipun 3 lêmbar, lajêng kapipis kaliyan wedang, kang sapalih cokak.
Nomor 1641 Jamu wancak dan disebut wancah.
Jintan hitam 5 saga, (jintan) putih 5 saga, mêsoyi panjangnya satu jari, kemukus
7, sunthi, kencur, dringo, bêngle, temu lawak, temu hitam, empu kunyit, jahe,
lempuyang masing-masing 3 iris, bakaran bawang merah satu, bawang putih satu
siung, prusi besarnya satu kacang kedelai, belerang satu buah, kuncup pinang
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
403
muda satu, sirih yang ruasnya bertemu 3 lembar, lalu di-pipis dengan wedang,
yang separuh (dengan) cuka.
aa. Temu kunci/kunci (Kaemferia pandurata)
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor: 955, 982,
985, 997, 1039, 1044, 1045, 1058, 1061, 1075, 1079, 1088, 1104, 1123, 1124,
1126, 1128, 1129, 1140, 1153, 1155, 1220, 1246, 1272, 1311, 1313, 1322,
1413, 1464, 1486, 1610, 1648, 1655, dan 1732. Berikut salah satu contohnya:
Angka 1732 Cêkokipun rare botên ajêng nêdha.
Godhong sêmbung, godhong lampês, kunci, têmu cêmêng, kajêng sêcang, kajêng
widara pêthak, kajêng lêgi, sêkar apèn, adas, pulasari, kêtumbar, trawas, sarêm
sakêdhik.
Nomor 1732 Cêkok anak tidak mau makan.
Daun sembung, daun lampes, temu kunci, temu hitam, kayu secang, kayu bidara
putih, kayu manis, bunga apèn, adas, pulasari, ketumbar, trawas, garam sedikit.
bb. Temu lawak (Curcuma xanthoriza)
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor: 957, 961,
962, 965, 972, 974, 975, 980, 983, 984, 996, 1002, 1003, 1005, 1009, 1010,
1011, 1012, 1015, 1023, 1024, 1033, 1045, 1046, 1058, 1062, 1063, 1066,
1068, 1070, 1072, 1078, 1081, 1085, 1093, 1094, 1101, 1119, 1121, 1123,
1126, 1127, 1128, 1129, 1133, 1134, 1153, 1164, 1176, 1179, 1183, 1193,
1218, 1249, 1439, 1483, 1514, 1554, 1556, 1558, 1560, 1561, 1567, 1568,
1569, 1574, 1578, 1590, 1598, 1612, 1623, 1631, 1635, 1636, 1641, 1642,
1645, 1646, 1647, 1648, 1649, 1651, dan 1652. Berikut salah satu contohnya:
Angka 1068 Panunggilanipun jampi parêm mêntah kangge tiyang gadhah
rare sampun 15 dintên.
Jintên cêmêng 5 saga, kêmukus 7, jong rahab 7 saga, gêlam 7, kajêng sêcang 5
saga, kajêng anyang 3 kabakar, rasuk angin 5 saga, grêgês otot 54 saga, manis
jangan panjangipun sadriji, adas sasaga, mungsi 3 saga, gralah kajêng sêmpal
wolok tuwin sêkar kêsumba sami 5 saga, kêncur, têmu lawak, kunir sami 3 iris,
brambang satunggal, dringo 3 iris, asêm kawak sakêmiri kabakar, cêngkèh 3,
lêmpuyang 3 iris. Kagodhog, toyanipun kaunjuk mawi sarêm sajumput.
Nomor 1068 Jamu parêm mêntah yang lain untuk (untuk) orang melahirkan
setelah 15 hari.
Jintan hitam 5 saga, kemukus 7, jong rahab 7 saga, gêlam 7, kayu secang 5 saga,
kayu anyang 3 dibakar, rasuk angin 5 saga, grêgês otot 54 saga, manis jangan
panjangnya satu jari, adas satu saga, mungsi 3 saga, gralah kayu sêmpal wolok
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
404
dan bunga kesumba masing-masing 5 saga, kencur, temu lawak, kunyit masing-
masing 3 iris, bawang merah satu, dringo 3 iris, asam kawak (besarnya) satu
kemiri dibakar, cengkeh 3, lempuyang 3 iris. Direbus, airnya diminum dengan
garam satu jumput.
cc. Temu pure
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor 1634, yaitu:
Angka 1634 Tapêl kangge tiyang gadhah rare sampun sawulan supados botên
gadhah rare malih.
…sintok, mêsoyi sami sadariji, jaha kêling, jaha lawe sami 3, dhèdhès 3 saga,
sêkar apyun 5 saga, sêkar lawang 7, sêkar apèn 5 saga, kunci pêpêt nênêm, kunir
pêthak 3 êmpu, têmu pure 3 iris, kulit lêmpuyang prit 3 iji, kunci kuning 3,
jadham 2 saga, lingsah sêpuh 2 saga, garu ramês, isi cubung kasiyan (cubung
wulung) sami 5 saga, jêram purut sairis, godhong tlasih…
Nomor 1634 Tapêl untuk (untuk) orang melahirkan setelah satu bulan supaya
tidak melahirkan lagi.
…sintok, mêsoyi masing-masing satu jari, jaha kêling, jaha lawe masing-masing 3,
dhèdhès 3 saga, bunga apyun 5 saga, bunga lawang 7, bunga apèn 5 saga, kunci
pêpêt enam, kunyit putih 3 empu, temu pure 3 iris, kulit lempuyang prit 3 buah,
kunci kuning 3, jadam 2 saga, minyak tua 2 saga, garu ramês, isi kecubung
kasiyan (kecubung wulung) masing-masing 5 saga, jeruk purut satu iris, daun
selasih…
dd. Temu putih/têmu pêthak (Curcuma zedoaria)
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor: 1017, 1062,
dan 1133. Berikut salah satu contohnya:
Angka 1017 Jampi tiyang wawrat padharanipun botên ebah, tiyang Jawi
amêstani matu tuwin bêngka.
Godhong sêmangka 3 lêmbar, godhong rahu 3 lêmbar, brambang satunggal
dipunbakar, adas 4, pulasari saros dariji, têmu pêthak mêntah, matêng 3 iris,
dringo agêngipun sakacang, dringo mêntah, matêng 3 iris, lajêng kapipis kaliyan
toya sarta sarêm, kapêrês, toyanipun kaunjuk. Ampasipun dipunborèhakên ing
padharan ingkang ngantos waradin.
Nomor 1017 Jamu orang hamil perutnya tidak bergerak, orang Jawa
menyebutnya membatu dan mengeras.
Daun semangka 3 lembar, daun rahu 3 lembar, bawang merah satu dibakar, adas
4, pulasari satu ruas jari, temu putih mentah (dan) matang 3 iris, dringo besarnya
satu kacang, dringo mentah (dan) matang 3 iris, lalu di-pipis dengan air serta
garam, diperas, airnya diminum. Ampasnya di-borèh-kan pada perut sampai
merata.
ee. Temu tis/pathi (Curcuma purpuracens)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
405
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor: 957, 962,
dan 1108. Berikut salah satu contohnya:
Angka 1108 Panunggilanipun jampi toyan.
Godhong undhung 3 lêmbar, adas 3 jodho, pulasari panjangipun sadariji, jong
rahab 5 saga, gêlam 7, rasuk angin 5 saga, kajêng anyang 3 kabakar, klabêt 3
saga, jamur impês 3 saga, jamur brama 5 saga, tinja sawêr sawa 3 saga, sêcang,
widara laut sami 5 saga, timun wuku satunggal, lalêr 3, kajêng tinja 5 saga,
brambang satunggal kabakar, têmu tis 3 iris. Kapipis kangge tapêl.
Nomor 1108 (jamu) (sakit) kencing yang lain.
Daun undhung 3 lembar, adas 3 pasang, pulasari panjangnya satu jari, jong rahab
5 saga, gêlam 7, rasuk angin 5 saga, kayu anyang 3 dibakar, klabêt 3 saga, jamur
impês 3 saga, jamur brama 5 saga, kotoran ular sawah 3 saga, secang, bidara laut
masing-masing 5 saga, mentimun wuku satu, lalat 3, kayu tinja 5 saga, bawang
merah satu dibakar, temu tis 3 iris. Di-pipis untuk tapêl.
ff. Temu uwos
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor 1228, yaitu:
Angka 1228 Panunggilanipun jampi sakit sirah sarta anyêmêngakên rema
ingkang sampun pêthak.
Godhong pariya inggih punika godhong pare wana satêkêm, rumput cèlèngan
satêkêm, têmu uwos sajumput, mripat kunir 3. Kapipis, toyanipun wayu. Yèn
sampun lêmbut katèmplèkna ing sirah.
Nomor 1228 Jamu sakit kepala yang lain serta untuk menghitamkan rambut
yang sudah putih.
Daun pariya inggih punika daun pare hutan satu genggam, rumput cèlèngan satu
genggam, temu uwos satu jumput, mata kunyit 3. Di-pipis, (memakai) air basi.
Jika sudah lumat ditempelkan pada kepala.
gg. Temu wuku
Êmpon-êmpon jenis ini ditemukan pada resep jamu SBJJJ nomor 1265, yaitu:
Angka 1265 Panunggilanipun jampi toyan rah.
Oyot jambe 4 dariji pasagi, oyot poksor panjangipun sadariji, têmu wuku
satunggal, oyot sêmangka panjangipun 2 dariji, oyot labu pêthak panjangipun 3
dariji, oyot sruni pêthak panjangipun 3 dariji, oyot dêrês 5, oyot gêmpur watu
tuwin oyot gêtas watu panjangipun sami 3 dariji, oyot druju satêkêm, klothokan
kêpuh jangkang satunggal dipunbakar, kajêng anyang 7, kajêng lêgi panjangipun
sadariji, adas 2 saga, pulasari panjangipun sadariji, podhi 5 saga, sari 7 saga.
Dipundhêploka utawi dipunpipis kang lêmbat lajêng dipun-godhog, kaunjuk
sabên dintên.
Nomor 1265 Jamu kencing darah yang lain.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
406
Akar pinang 4 jari persegi, akar poksor panjangnya satu jari, temu wuku satu,
akar semangka panjangnya 2 jari, akar labu putih panjangnya 3 jari, akar seruni
putih panjangnya 3 jari, akar dêrês 5, akar gêmpur watu dan akar gêtas watu
panjangnya masing-masing 3 jari, akar druju satu genggam, kepuh jangkang yang
terkelupas satu dibakar, kayu anyang 7, kayu manis panjangnya satu jari, adas 2
saga, pulasari panjangnya satu jari, podhi 5 saga, sari 7 saga. Di-dhêplok atau di-
pipis sampai lumat lalu direbus, diminum setiap hari.
Terdapat pula resep yang tidak spesifik dalam menyebutkan jenis êmpon-
êmpon yang digunakan, seperti pada resep berikut:
Angka 1171 Jampi kowak.
Godhong sangko punika gosrut 7 lêmbar dipunêpe ingkang garing nuntên
dipunpanggang tuwin angobonga suwèkan sinjang wulung panjangipun
sadariji, nuntên sami kapipisa kang lêmbat kadadosakên bubukan, kawur-
wurna. Sasampunipun tatu wau dipunkumbah ing wedang. Godhogan
godhongan kang kenging kadamêl wêjah tuwin godhogan êmpon-êmpon
kang kenging kadamêl wêjah mawi kapipis lajêng dipun-godhog.
Nomor 1171 Jamu untuk luka yang besar.
Daun sangko disebut gosrut 7 lembar dijemur sampai kering kemudian
dipanggang dan bakarlah sobekan sinjang wulung panjangnya satu jari,
kemudian masing-masing di-pipis sampai lumat dijadikan serbuk (lalu)
ditaburkan (pada luka). Sesudah itu luka tadi dicuci dengan wedang. Rebusan
dedaunan yang boleh dibuat wêjah dan rebusan êmpon-êmpon yang boleh
dibuat wêjah dengan di-pipis lalu direbus.
Berdasarkan analisis di atas dapat disimpulkan, terdapat 33 (tiga puluh tiga)
jenis tanaman êmpon-êmpon yang dipakai pada resep jamu dalam naskah SBJJJ,
yaitu: (1) Bêngle, (2) Dringo, (3) Jahe/jae, (4) Jahe merah/jae abrit, (5) Kapulaga
lokal/kapulaga, (6) Kencur, (7) Kunci kuning, (8) Kunci pêpêt, (9) Kunci
putih/kunci pêthak, (10) Kunyit jantan/kunir jalêr, (11) Kunyit putih/kunir pêthak,
(12) Kunyit/temu kuning/kunir, (13) Lempuyang, (14) Lempuyang
merah/lêmpuyang brit, (15) Lempuyang pahit/lêmpuyang êmprit/lêmpuyang prit,
(16) Lempuyang wangi, (17) Lengkuas merah/laos abrit, (18) Lengkuas/laos, (19)
Pacing, (20) Sunthi, (21) Temu, (22) Temu badhur, (23) Temu bayi/têmu
blènyèh/glènyèh, (24) Temu giring, (25) Temu guroh/têmu poh, (26) Temu
hitam/têmu cêmêng, (27) Temu kunci/kunci, (28) Temu lawak, (29) Temu pure,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
407
(30)Temu putih/têmu pêthak, (31) Temu tis/pathi, (32) Temu uwos, dan (33)
Temu wuku. Selain itu terdapat pula satu resep jamu SBJJJ yang di dadalamnya
terdapat penggunaan êmpon-êmpon, tetapi tidak dijelaskan secara spesifik apa saja
jenis êmpon-êmpon yang digunakan.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
407
BAB V
PENUTUP
A. Simpulan
Berdasarkan pada hasil analisis data dapat disimpulkan sesuai dengan
rumusan masalah bahwa:
1. Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi koleksi Perpustakaan Sasana Pustaka Keraton
Surakarta bernomor katalog KS 617 550 Ra adalah naskah tunggal. Setelah
melalui cara kerja filologi yaitu deskripsi naskah, kritik teks, aparat kritik, dan
transliterasi maka suntingan teks Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi dalam
penelitian ini merupakan teks yang bersih dari kesalahan dan dapat
dipertanggungjawabkan secara ilmiah.
2. Terdapat 33 jenis êmpon-êmpon yang ditemukan dalam Sêrat Buk Jampi-
Jampi Jawi antara lain: (1) Bêngle, (2) Dringo, (3) Jahe/jae, (4) Jahe
merah/jae abrit, (5) Kapulaga lokal/kapulaga, (6) Kencur, (7) Kunci kuning,
(8) Kunci pêpêt, (9) Kunci putih/kunci pêthak, (10) Kunyit jantan/kunir jalêr,
(11) Kunyit putih/kunir pêthak, (12) Kunyit/temu kuning/kunir, (13)
Lempuyang, (14) Lempuyang merah/lêmpuyang brit, (15) Lempuyang
pahit/lêmpuyang êmprit/lêmpuyang prit, (16) Lempuyang wangi, (17)
Lengkuas merah/laos abrit, (18) Lengkuas/laos, (19) Pacing, (20) Sunthi, (21)
Temu, (22) Temu badhur, (23) Temu bayi/têmu blènyèh/glènyèh, (24) Temu
giring, (25) Temu guroh/têmu poh, (26) Temu hitam/têmu cêmêng, (27) Temu
kunci/kunci, (28) Temu lawak, (29) Temu pure, (30)Temu putih/têmu pêthak,
(31) Temu tis/pathi, (32) Temu uwos, dan (33) Temu wuku. Terdapat pula satu
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
408
resep jamu Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi yang di dalamnya terdapat
penggunaan êmpon-êmpon, tetapi tidak dijelaskan secara spesifik apa saja
jenis êmpon-êmpon yang digunakan.
B. Saran
Saran yang dapat diberikan dari hasil penelitian ini adalah sebagai berikut:
1. Pengkajian terhadap naskah yang berjudul Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi ini
bersifat sementara karena baru ditemukan dua naskah. Hal ini tidk menutup
kemungkinan pada suatu saat ditemukannya lagi naskah Sêrat Buk Jampi-
Jampi Jawi yang lain. Diharapkan penelitian ini dapat dilanjutkan untuk
menyempurnakan hasil penelitian ini.
2. Kajian isi pada naskah Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi ini baru sebatas
pendeskripsian jenis tanaman obat yang termasuk êmpon-êmpon, tidak
menutup kemungkinan untuk mengkaji hal yang lainnya pada penelitian
berikutnya. Selain itu penelitian ini masih jauh dari kata sempurna, sehingga
saran serta kritik yang membangun sangat diharapkan agar bisa dihasilkan
penelitian yang lengkap, utuh, dan mendalam.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
DAFTAR PUSTAKA
A. Pustaka Sumber
Anonim.............. Sêrat Buk Jampi-Jampi Jawi. Surakarta: Pepustakaan Sasana
Pustaka. Kode koleksi 550. Ra
Anonim.............. Sêrat Kawruh Bab Jampi Jawi. Surakarta: Pepustakaan Sasana
Pustaka. Kode koleksi 212 Na.
B. Pustaka Acuan
Achdiyati Ikram.1997. Beberapa Metode Kritik dan Edisi Naskah. (Makalah)
Ahmad Muhammad Djoyosugito. ”Pengetahuan Obat-Obatan Jawa Tradisional”
dalam Celaka, Sakit, Obat, dan Sehat Menurut Konsepsi Orang Jawa.
1985. Jakarta: Direktorat Jenderal Kebudayaan Departemen
Pendidikan dan Kebudayaan.
Atar Semi. 1993. Metode Penelitian Sastra. Bandung: Angkasa.
Didik Gunawan, C.J. Soegihardjo, Sri Mulyani, dkk. 1989. Empon-Empon dan
Tanaman Lain dalam Zingiberaceae. Semarang: IKIP Semarang
Press.
Edi Sedyawati. 1998. Naskah: Artinya Sebagai Sasaran Kajian dan Sebagai
Warisan Budaya Bangsa. (Makalah)
Edwar Djamaris. 1977. ”Filologi dan Cara Kerja Penelitian Filologi” dalam
Bahasa dan Sastra Tahun III No. 1. Jakarta: Pusat Pembinaan dan
Pengembangan Bahasa Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.
.2002. Metode Penelitian Filologi. Jakarta: CV MANASCO.
Eko Widiyanto. 2002. Kagungan Dalem Buku Racikan Jampi Jilid II (Kajian
Filologis). Surakarta: Fakultas Sastra dan Seni Rupa Universitas
Sebelas Maret Surakarta. (Skripsi)
Emuch Herman Soemantri. 1986. Identifikasi Naskah. Bandung: Fakultas Sastra
Universitas Padjadjaran.
Florida, Nancy K. 1996. Javanese Language Manuscripts of Surakarta Central
Java A Preliminary Descriptive Catalogus Level I and II.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
Girardet Nikolaus, et al. 1983. Deskriptive Catalogus of the Javanese Manuscripts
and Printed Book in the Main Libraries of Surakarta and Yogyakarta.
Weisbaden: Franz Steiner Verslag GMBN.
Harini M. Sangat, Evrizal A. M. Zuhud, dan Ellyn K. Damayanti. 2000. Kamus
Penyakit dan Tumbuhan Obat Indonesia (Etnofitomedika) Jilid I.
Haryati Subadio. “Relevansi Pernaskahan dengan Berbagai Bidang Ilmu” dalam
Lembaran Sastra. 1991. Naskah dan Kita. Depok: Fakultas Sastra UI.
Hembing Wijayakusuma, dkk. 1997. Tanaman Berkhasiat Obat di Indonesia
Jilid ke-1. Jakarta: Pustaka Kartini.
. 1997. Tanaman Berkhasiat Obat di Indonesia Jilid ke-I1.
Jakarta: Pustaka Kartini.
Hembing Wijayakusuma, Setiawan Dalimartha, A.S. Wirian. 1998. Tanaman
Berkhasiat Obat di Indonesia Jilid ke-1V. Jakarta: Pustaka Kartini.
http://fman230.wordpress.com/assignments/task-1-2/ diakses pada 3 Agustus
2011 pukul 16.00 WIB.
http://kesehatan.kompas.com/read/2009/05/26/12190342/asal.muasal.istilah.jamu.
dari.jampi-jampi diakses pada 12 September 2011 pukul 19.00 WIB.
Moleong, Lexy J. 2008. Metodologi Penelitian Kualitatif. Bandung: PT Remaja
Rosdakarya.
Prawiroatmodjo, S. 1957. Bausastra Jawa-Indonesia Jilid I dan II. Jakarta:
Gunung Agung.
Robson, S.O. 1994. Prinsip-Prinsip Filologi Indonesia. Jakarta: RUL.
Setiawan Dalimartha. 1999. Atlas Tumbuhan Obat di Indonesia Jilid 1. Jakarta:
Trubus Agriwidya.
Siti Baroroh Baried, dkk. 1977. Kamus Istilah Filologi. Yogyakarta: Fakultas
Sastra dan Kebudayaan, Universitas Gajah Mada.
. 1983. Pengantar Teori Filologi. Yogyakarta: Fakultas Sastra Universitas
Gajah Mada.
Siti Chamamah Soeratno. 1996. Naskah Lama dan Relevansinya dengan Masa
Kini. Yogyakarta: Fakultas Sastra UGM. (Simposium)
Sri Sulistyawati. 1985. Transliterasi Naskah Kawruh Bab Jampi-Jampi Jawi.
Surakarta: Perpustakaan Sasanapustaka Kraton Surakarta.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
Sudarsono, Harini, dan Marsono. 2003. Obat Tradisional dalam Naskah Kuno
Sebagai Dasar Pengembangan Manfaat di Masa Depan. (Makalah)
Tantra Alimi. 2009. Sêrat Kawruh Kalang (Suatu Tinjauan Filologis). Surakarta:
Fakultas Sastra dan Seni Rupa Universitas Sebelas Maret Surakarta.
(Skripsi)
Tim Penyusun. 1985. Kamus Istilah Biologi untuk Pelajar. Jakarta: Pusat
Pembinaan dan Pengembangan Bahasa Departemen pendidikan dan
Kebudayaan.
Tim Penyusun. 1991. Ejaan Bahasa Jawa yang Disempurnakan. Yogyakarta:
Balai Penelitian Bahasa.
Tim Penyusun. 2001. Kamus Basa Jawa (Bausastra Jawa). Yogyakarta: Kanisius.
Tim Penyusun. 2005. Kamus Besar Bahasa Indonesia. Jakarta: Balai Pustaka.
Werner, David, Carol Thuman, dan Jane Maxwell. 2010. Apa Yang Anda
Kerjakan Bila Tidak Ada Dokter (edisi terjemahan oleh Januar
Achmad). Yogyakarta: Andi Offset.