Embed Size (px)
Citation preview
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
119
สมโถงในอสาน: รองรอยรสนยมทางงานชางพนถนกบความส าคญ ทางดานประวตศาสตรและศลปะอสาน
ชวลต อธปตยกล1 / Chawalit Atipattayakul บทคดยอ
บทความเรองนตองการแสดงใหเหนถงรปแบบและลกษณะของ “สมโถง” วามกรปแบบและกลกษณะ ซงในแตละรปแบบมรายละเอยดของสวนประดบแตกตางกนอยางไรบาง ผลการศกษาพบวาสมโถง คอ รปแบบสมพนถนของอสานประเภทหนงทมพฒนาการทางงานชางมากอนแบบ “สมทบ” ซงในอดตเปนรปแบบทนยมสรางกนในจงหวดรอยเอด โดยสมโถงพบไดเปนจ านวนมากในแถบพนทอสานตอนใต โดยเฉพาะทจงหวดศรสะเกษ สรนทร และอบลราชธาน สวนอสานตอนกลางพบในจงหวด กาฬสนธ รอยเอด มหาสารคาม ขอนแกน นครราชสมา ทงน ในบทความเรองนไดก าหนดกลมของสมโถงตามขอบเขตพนทของแตละจงหวดเปนเกณฑพรอมๆ กบทไดเรยงตามอายของ สมโถงแตละหลง ค าส าคญ: สมโถง อสาน พนถน งานชาง
1 รองศาสตราจารย ดร.ประจ ากลมวชามนษยศาสตร ส านกวชาศกษาทวไป มหาวทยาลยราชภฏอดรธาน e-mail: [email protected]
สมโถงในอสาน: รองรอยรสนยมทางงานชางพนถน
กบความส าคญทางดานประวตศาสตรและศลปะอสาน
Sim-Toang in Isan: Trails of Popular Local Construction
and Its Importance to Isan History and Art
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
120
Abstract
This article was focused on how many patterns and figures of Sim-Toang there were and how they were different in detail and decoration. Sim-Toang is a Northeastern Thai dialect referring to an airy Buddhist chapel. The results found that Sim-Toang is one of Isan Buddhist chapels which its constructing evolution was seen before the coming of Sim-Tueb (a closed Buddhist chapel). In the past, Sim-Toang was popularly constructed in Roi-Ed Province. However, Sim-Toang in nowadays is also found in two areas: 1) lower Northeastern Thai areas, i.e. Sisaket Province, Surin Provinces and Ubon Ratchathani Province, and 2) middle Northeastern Thai areas, i.e. Kalasin Province, Roi-Ed Province, Maha Sarakham Province, Khon Kaen Province and Nakhon Ratchasima Province. In this article, patterns and figures of Sim-Toang were grouped and categorized according to scopes of each study site. Besides, ages of Sim-Toang were also sorted respectively. Keywords: Sim-Toang, Isan, Local, Construction
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
121
สมโถงในอสาน: รองรอยรสนยมทางงานชางพนถนกบความส าคญ ทางดานประวตศาสตรและศลปะอสาน น าเรอง
สงกอสรางส าคญอกประเภทหนงภายในวดคออโบสถ เปนทส าหรบพระสงฆใชประกอบท าสงฆกรรม แตทภาคอสานหรอภาคตะวนออกเฉยงเหนอเรยกวาสม สมอสานมภาพชดเจนในเรองของการแกะสลกลวดลายประดบทางขน และขนาดไมใหญมากนก แตถงอยางไรกดอสานยงมรปแบบสมอกประเภทหนงทซอนตวอยตามหมบานทหางออกไปจากตวเมอง สมทกลาวถงคอ สมโถงซงหมายถง อโบสถทเปดโลง 3 หรอ 4 ดานพนทใชสอยบางสวนของอโบสถ มลกษณะโลงมฝาเพยงดานเดยวหรอไมม (ราชบณฑตยสถาน , 2556: 537) กลาวคอ เปนอาคารกออฐถอปน หลงคาจวมชายคาปกนกยนคลมรอบดาน ตวสมตงอยบนฐานลวดบว ผนงเปดโลงสามดาน กอผนงทบดานหลงของพระประธานเพยงดานเดยว สมโถงพบเปนจ านวนมากในแถบอสานใตและกลางเปนล าดบ อาทเชน จงหวดศรสะเกษ รอยเอด กาฬสนธ เปนตน รปแบบของสมโถงถอเปนแบบเฉพาะรวมทแตละพนทไดสบทอดการกอสรางรสนยมทางงานชางไดเปนอยางด ดงนนจงไดแบงโดยใชขอบเขตของพนทในแตละจงหวดเปนเกณฑซงเรยงตามล าดบอายของแตละหลง ดงน กลมจงหวดศรสะเกษ 1.วดบานสะเดา ต าบลโพธชย อ าเภออทมพรพสย จงหวดศรสะเกษ ปทสรางประมาณป พ.ศ.2335 (ศนยขอมลทางวฒนธรรม, 2557ก) สมยรชกาลท 1 (ภาพท 1) ปจจบนไดรบการบรณะจากกรมศลปากร 2.วดบานสมเกา บานคซอล ต าบลคซอล อ าเภอเมอง จงหวดศรสะเกษ พ.ศ.2344 (ศนยขอมลทางวฒนธรรม, 2557ข) สมยรชกาลท 1 (ภาพท 2)
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
122
3.วดโนนผง บานโนนผง ต าบลโนนสง อ าเภอกนทรารมย จงหวด ศรสะเกษ สราง พ.ศ.2360 (วโรฒ ศรสโร, 2536: 116) สมยรชกาลท 2 (ภาพท 3) 4.วดบานสมปอยนอย ต าบลส าโรง อ าเภออทมพรพสย จงหวด ศรสะเกษ สราง พ.ศ.2390 (ศนยขอมลทางวฒนธรรม, 2557ค) สมยรชกาลท 3 (ภาพท 4) 5.วดบานคซอล ต าบลคซอล อ าเภอเมอง จงหวดศรสะเกษ จากแผนปายระบปทสราง คอ พ.ศ.2449 สมยรชกาลท 5 (ภาพท 5)
6. วดบานเวาะ ต าบลคซอล อ าเภอเมอง จงหวดศรสะเกษ ตงเมอ พ.ศ. 2476 และเคยเปนวดรางมากอน สมยรชกาลท 7 (ภาพท 6)
ภาพท 1 วดบานสะเดา ต าบลโพธชย อ าเภออทมพรพสย จงหวดศรสะเกษ
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
123
สมโถงในอสาน: รองรอยรสนยมทางงานชางพนถนกบความส าคญ ทางดานประวตศาสตรและศลปะอสาน
ภาพท 2 วดบานสมเกา บานคซอล ต าบลคซอล อ าเภอเมอง จงหวดศรสะเกษ ทมา: กรมศลปากร
ภาพท 3 วดโนนผง บานโนนผง ต าบลโนนสง อ าเภอกนทรารมย จงหวดศรสะเกษ
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
124
ภาพท 4 วดบานสมปอยนอย ต าบลส าโรง อ าเภออทมพรพสย จงหวดศรสะเกษ
ภาพท 5 วดบานคซอล ต าบลคซอล อ าเภอเมอง จงหวดศรสะเกษ
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
125
สมโถงในอสาน: รองรอยรสนยมทางงานชางพนถนกบความส าคญ ทางดานประวตศาสตรและศลปะอสาน
ภาพท 6 วดบานเวาะ ต าบลคซอล อ าเภอเมอง จงหวดศรสะเกษ ทมา: กรมศลปากร กลมจงหวดกาฬสนธ 1.วดโพธชย บานหลบใน ต าบลหลบ อ าเภอเมอง จงหวดกาฬสนธ ไดรบพระราชทานวสงคามสมา พ.ศ.2360 (สวทย จระมณ, 2531: 111) สมยรชกาลท 2 (ภาพท 7) 2.วดโพธชยเสมาราม บานเสมา ต าบลหนองแปน อ าเภอกมลาไสย จงหวดกาฬสนธ นาจะสรางอยางชาสดไมต ากวา พ.ศ.2373 (เพงอาง: 108) สมยรชกาลท 3 (รอแลว) (ภาพท 8) 3.วดประสทธไชยาราม ต าบลล าปาว อ าเภอเมอง จงหวดกาฬสนธ จารกระบไววาสรางเมอ พ.ศ.2388 สมยรชกาลท 3 จารกระบไววาสรางเมอ พ.ศ.2307 (สวทย จระมณ, 2531: 97) กอนพระเจาตากสน (ภาพท 9) 4.วดกลางโคกคอ ต าบลยางตลาด อ าเภอยางตลาด จงหวดกาฬสนธ จากการเทยบเคยงกบหลกฐานแวดลอม สนนษฐานไดวานาจะสรางกอนป
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
126
พ.ศ.2336 (เพงอาง: 102) ไดวสงคามสมา พ.ศ.2402 มาจากเมองชยภม (วโรฒ สสโร, 2536: 135) ชวงรชกาลท 1 กบรชกาลท 4 (ภาพท 10) 5.วดโพธพพฒนาราม บานสงเนน ต าบลเนนยาง อ าเภอค ามวง จงหวดกาฬสนธ สราง พ.ศ.2420 อพยพมาจากอบล (เพงอาง: 107) สมยรชกาลท 5 (ภาพท 11) 6.วดโพธชย บานนาทน อ าเภอสมเดจ จงหวดกาฬสนธ พ.ศ.2440 เปนปทตงวด (เรองเดยวกน: 130) สมยรชกาลท 5 (รปท 12) 7.วดโพธชย บานโพน อ าเภอค ามวง ต าบลโพน จงหวดกาฬสนธ เปนปทกอตงวด พ.ศ.2460 (เรองเดยวกน: 126) สมยรชกาลท 6 (รปท 13)
ภาพท 7 วดโพธชย บานหลบใน ต าบลหลบ อ าเภอเมอง จงหวดกาฬสนธ ทมา: กรมศลปากร
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
127
สมโถงในอสาน: รองรอยรสนยมทางงานชางพนถนกบความส าคญ ทางดานประวตศาสตรและศลปะอสาน
ภาพท 8 ภาพถายเกาวดโพธชยเสมาราม บานเสมา ต าบลหนองแปน อ าเภอกมลาไสย จงหวดกาฬสนธ ทมา: วโรฒ ศรสโร. สมอสาน. หนา 103.
ภาพท 9 วดประสทธไชยาราม ต าบลล าปาว อ าเภอเมอง จงหวดกาฬสนธ
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
128
ภาพท 10 วดกลางโคกคอ ต าบลยางตลาด อ าเภอยางตลาด จงหวดกาฬสนธ
ภาพท 11 วดโพธพพฒนาราม บานสงเนน ต าบลเนนยาง อ าเภอค ามวง จงหวดกาฬสนธ
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
129
สมโถงในอสาน: รองรอยรสนยมทางงานชางพนถนกบความส าคญ ทางดานประวตศาสตรและศลปะอสาน
ภาพท 12 วดโพธชย บานนาทน อ าเภอสมเดจ จงหวดกาฬสนธ ทมา: วโรฒ ศรสโร. สมอสาน. หนา 130.
ภาพท 13 วดโพธชย บานโพน ต าบลโพน อ าเภอค ามวง จงหวดกาฬสนธ
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
130
กลมจงหวดรอยเอด 1.วดหวยสนก บานเปอย อ าเภอทงเขาหลวง จงหวดรอยเอด ไดวสงคามสมา พ.ศ.2413 (เรองเดยวกน: 140) สมยรชกาลท 5 (ภาพท 14) 2.วดไตรภมบานผอฮ ต าบลดงแดง อ าเภอจตรพกตรพมาน จงหวดรอยเอด 2431 สมยรชกาลท 5 (ภาพท 15) 3.วดศรสข บานขอย ต าบลหนองหน อ าเภอเมองสรวง จงหวดรอยเอด สราง พ.ศ.2464 (เรองเดยวกน: 150) สมยรชกาลท 6 (ภาพท 16) 4.วดปาบานชาด ต าบลน าค า อ าเภอสวรรณภม จงหวดรอยเอด (ภาพท 17)
ภาพท 14 ภาพถายเกาวดหวยสนก บานเปอย อ าเภอทงเขาหลวง จงหวดรอยเอด
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
131
สมโถงในอสาน: รองรอยรสนยมทางงานชางพนถนกบความส าคญ ทางดานประวตศาสตรและศลปะอสาน
ภาพท 15 วดไตรภมบานผอฮ ต าบลดงแดง อ าเภอจตรพกตรพมาน จงหวดรอยเอด ปจจบนไดรบการบรณะใหมแลวโดยกรมศลปากร
ภาพท 16 วดศรสข บานขอย ต าบลหนองหน อ าเภอเมองสรวง จงหวดรอยเอด
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
132
ภาพท 17 วดปาบานชาด ต าบลน าค า อ าเภอสวรรณภม จงหวดรอยเอด กลมจงหวดมหาสารคาม 1. วดบานคอ ต าบลหนองจก อ าเภอบรบอ จงหวดมหาสารคาม พ.ศ. 2300 ไดรบวสงคามสมา กอนสมยพระเจาตาก (ภาพท 18) 2. วดบานโด บานทาตม อ าเภอเมอง จงหวดมหาสารคาม พ.ศ. 2379 ไดรบวสงคามสมา (สวทย จระมณ, 2531: 131) สมยรชกาลท 3 (ภาพท 19)
ภาพท 18 วดบานคอ ต าบลหนองจก อ าเภอบรบอ จงหวดมหาสารคาม ทมา: สวทย จระมณ. สมพนถนอสานตอนกลาง. หนา 133.
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
133
สมโถงในอสาน: รองรอยรสนยมทางงานชางพนถนกบความส าคญ ทางดานประวตศาสตรและศลปะอสาน
ภาพท 19 วดบานโด บานทาตม อ าเภอเมอง จงหวดมหาสารคาม ทมา : สวทย จระมณ. สมพนถนอสานตอนกลาง. หนา 132. กลมจงหวดขอนแกน 1.วดศรจนทร บานโตน ต าบลในเมอง อ าเภอเมอง จงหวดขอนแกน ไมทราบปทสราง (ภาพท 20) 2.วดบานมลนาค ต าบลโพธชย อ าเภอโคกโพธชย จงหวดขอนแกน ไมทราบปทสราง (ภาพท 21)
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
134
ภาพท 20 วดศรจนทร บานโตน ต าบลในเมอง อ าเภอเมอง จงหวดขอนแกน
ภาพท 21 วดบานมลนาค ต าบลโพธชย อ าเภอโคกโพธชย จงหวดขอนแกน
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
135
สมโถงในอสาน: รองรอยรสนยมทางงานชางพนถนกบความส าคญ ทางดานประวตศาสตรและศลปะอสาน
ภาพท 23 วดใตบรพาราม ต าบลรตนบร อ าเภอรตนบร จงหวดสรนทร.
กลมจงหวดนครราชสมา 1.วดบานซน ต าบลคางพล อ าเภอโนนไทย จงหวดนครราชสมา ไมทราบปทสราง (ภาพท 22)
ภาพท 22 วดบานซน ต าบลคางพล อ าเภอโนนไทย จงหวดนครราชสมา
กลมจงหวดสรนทร 1.วดใตบรพาราม ต าบลรตนบร อ าเภอรตนบร จงหวดสรนทร ไมทราบปทสราง (ภาพท 23)
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
136
กลมจงหวดอบลราชธาน 1. วดปาใหญ อ าเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน ไมทราบปทสราง รอป พ.ศ.2512 (วโรฒ ศรสโร, 2536: 99) (ภาพท 24)
ภาพท 24 วดปาใหญ อ าเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน ทมา: วโรฒ ศรสโร. สมอสาน. หนา 99.
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
137
สมโถงในอสาน: รองรอยรสนยมทางงานชางพนถนกบความส าคญ ทางดานประวตศาสตรและศลปะอสาน ในความเปนรปแบบเฉพาะรวมยงมความแตกตางในสวนของการตกแตง
ประดบ จากตวอยางสมโถงในภาคอสานทงหมด 24 หลงในครงน (ภาพท 25) มบางหลงไดรอทบสรางขนใหม แตสวนใหญยงคงไดรบการบรณะใหม อยางไรกดยงมเงอนไขขอจ ากดของการระบ พ.ศ. ในการกอสรางอยเชนเดยวกน ทวาไมใชประเดนส าคญมากนก ซงปญหาดงกลาวไดถกแกไขดวยการใชวธการทางดานประวตศาสตรศลปะเขาชวย อกทงรวมถงเอกสารทางดานประวตศาสตร ซงสามารถตดตามรายละเอยดไดดงตอไปน
ภาพท 25 หมดสญลกษณแสดงถงต าแหนงทปรากฏตวอยางสมโถงทงหมด 24 หลงในภาคอสาน บงถงความหนาแนน และการกระจายตวของสายพฒนาการ ในการสบทอดตอเนองในงานกอสรางไดเปนอยางด ทมา: Google Earth
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
138
เรมจากผงพนในแบบสเหลยมผนผา ท าทางขนบนไดตรงกลางทางดานหนา เฉพาะทท าทางขนเยองไปทางขวาพบเพยง 2 หลงคอทวดกลางโคกคอ อ าเภอยางตลาด และวดโพธชย อ าเภอค ามวง จงหวดกาฬสนธ สวนลาง ฐานนยมประดบดวยบวลกแกว สวนใหญมกยดฐานบวคว าดานลางสดใหสงขนกวาปกต (ภาพท 26) แตรปแบบดงกลาวภายหลงไดถกปรบเปลยนใหมการใชระบบหนากระดาน 3 ชนซอนเขามาแทนทบางแตไมมากนก เชนทฐานสมวดกลางโคกคอ อ าเภอยางตลาด และวดประสทธไชยาราม อ าเภอเมอง จงหวดกาฬสนธ ทงน (ภาพท 27) ผลของการยดฐานดานลางสงท าใหฐานของสมโถงมความสงตามแบบเฉพาะรวม รวมถงเปนกลมฐานทนยมท าใหมขนาดสงขนซงในภายหลงฐานในสมของภาคอสานไดถกปรบเปลยนใหเตยลงเมอมการกอสรางสมแบบฝมอชางญวนขนเปนหลงแรกเมอ พ.ศ. 2453 คอทวดยอดล าธารรตนาราม จงหวดสกลนคร (ชวลต อธปตยกล, 2556: 132) สวนประเดนของการประดบสวนฐานทวดกลางโคกคอ และวดประสทธไชยาราม จงหวดกาฬสนธ อาจกลาวไดวาเปนกลมทอพยพเขามาจากแหลงพนทอน ยอมท าใหการรบสบทอดรปแบบปรบเปลยนไปตามรสนยมทคนชนทางเชงชางกเปนได ซงทงนทงนนทวดโพธชยบานหลบ อ าเภอเมอง และทวดโพธชยเสมาราม อ าเภอกมลาไสย จงหวดกาฬสนธ ยงคงใชรปแบบเฉพาะรวมของฐานยดสงแบบดงเดมทนยมท ามากอนหนานนแลว และทส าคญสมทงสองหลง ทกลาวถงไดมอายการกอสรางมากกวาวดกลางโคกคอ และวดประสทธไชยาราม ยอมแสดงใหเหนถงรปแบบของการใชฐานหนากระดานหรอเสนลวดบว 3 ชน ไดเกดขนภายหลงจากการนยมยดสวนลางของฐานใหสงขนมการสบเนองทางรปแบบอยางชดเจน
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
139
สมโถงในอสาน: รองรอยรสนยมทางงานชางพนถนกบความส าคญ ทางดานประวตศาสตรและศลปะอสาน
ภาพท 26 ฐานบวคว าดานลางยดสง ของสมวดบานสะเดา ต าบลโพธชย อ าเภออทมพรพสย จงหวดศรสะเกษ ทมอายเกาสดในกลมสมโถง
ภาพท 27 ตวอยางของการใชหนากระดานซอนกน ทวดกลางโคกคอ อ าเภอยางตลาด จงหวดกาฬสนธ
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
140
ภาพท 28 ตวอยางรปแบบการกอขนบนได ทางดานขางของสมโถงทวดบานสะเดา ต าบลโพธชย อ าเภออทมพรพสย จงหวดศรสะเกษ
สวนกลาง บรเวณทางดานขางของตวสมโถงมกปลอยโลงในชวงเสาแรก สวนชวงเสาท 2 มกท าเปนผนงกอแบบขนบนได ซงสามารถแบงออกไดเปน 5 รปแบบ ดงรายละเอยดตอไปน 1.แบบกอขนบนไดปกต หมายถง กลมทกอผนงทางดานขางเปนแบบขนบนไดทมความสงในแตละขนเทากนไดแก 1) วดบานสะเดา อ าเภออทมพรพสย จงหวดศรสะเกษ (ภาพท 28) 2) วดบานสมเกา อ าเภอเมอง จงหวดศรสะเกษ 3) วดบานคซอล อ าเภอเมอง จงหวดศรสะเกษ 4) วดบานเวาะ อ าเภอเมอง จงหวดศรสะเกษ 5) วดบานมลนาค อ าเภอโคกโพธชย จงหวดขอนแกน 6) วดใตบรพาราม อ าเภอรตนบร จงหวดสรนทร (ภาพท 29) 7) วดบานโด อ าเภอเมอง จงหวดมหาสารคาม 8) วดหวยสนก อ าเภอธวชบร จงหวดรอยเอด ถอเปนกลมใหญสดและมอายเกาสดในตวอยางทงหมดของสมโถง ชวงระยะแรกๆ มการสงผานไปมาในพนทกอนภายหลงเรมแพรกระจายรปแบบไปใหกบพนทใกลเคยงซงทงอาจมและไมมสวนเกยวของกน แตรปแบบศลปะเปนตวบงถงสายพฒนาการสบทอดทางดานรปแบบไดเปนอยางด ถงแมวาขนอยกบปจจยเงอนไขของระยะเวลาเปนตวก าหนดอยบางแตไมใชประเดนหลกทจะขวางกนรสนยมทางดานเชงชางไดแตอยางไร
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
141
สมโถงในอสาน: รองรอยรสนยมทางงานชางพนถนกบความส าคญ ทางดานประวตศาสตรและศลปะอสาน
ภาพท 29 ตวอยางรนหลงการกอผนงดานขางแบบขนบนได ทวดใตบรพาราม อ าเภอรตนบร จงหวดสรนทร 2.แบบกอข นบนไดตามความหนาของอฐ หมายถง กลมทกอขนบนไดแตใชความหนาของกอนอฐท าเปนขนบนได ยอมท าใหการหยกหรอขนบนไดมไมนอยไปกวา 6 ขน ขนไป กลมนพบเฉพาะในเขตจงหวดกาฬสนธถอไดวาเปนรปแบบเฉพาะรวมของการกอผนงขนบนไดดงกลาวกได เปนตนวา 1) วดโพธชย บานหลบใน ต าบลหลบ อ าเภอเมอง (ภาพท 30) 2) วดโพธชยเสมาราม บานเสมา ต าบลหนองแปน อ าเภอกมลาไสย 3) วดประสทธไชยาราม ต าบลล าปาว อ าเภอเมอง 4) วดกลางโคกคอ ต าบลยางตลาด อ าเภอยางตลาด 5) วดโพธพพฒนาราม บานสงเนน ต าบลเนนยาง อ าเภอค ามวง (ภาพท 31) 6) วดโพธชย บานนาทน อ าเภอสมเดจ การรบสงผานทางดานรปแบบเหนไดอยางชดเจนในการกอขนบนได ซงมตนแบบมาจากวดโพธชยหลบใน
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
142
ภาพท 30 ตวอยางของตนแบบการกอขนบนไดแบบใชความหนาของอฐท าเปนขนวดโพธชย บานหลบใน ต าบลหลบ อ าเภอเมอง จงหวดกาฬสนธ
ภาพท 31 ตวอยางการกอผนงแบบขนบนไดรนหลงทวดโพธพพฒนาราม บานสงเนน ต าบลเนนยาง อ าเภอค ามวง จงหวดกาฬสนธ
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
143
สมโถงในอสาน: รองรอยรสนยมทางงานชางพนถนกบความส าคญ ทางดานประวตศาสตรและศลปะอสาน
ภาพท 32 ตวอยางการกอผนงในชวงเสาท 2 วดโนนผง บานโนนผง ต าบลโนนสง อ าเภอกนทรารมย จงหวดศรสะเกษ
3. แบบกอผนงในชวงเสาท 2 หมายถง กลมทใชการกอขนบนไดทางดานขาง 1 ขน แลวตอดวยการกอผนงสงระดบเดยวกบผนงดานหลงของทประดษฐานพระพทธรปหรอพระประธาน พบดวยกนจ านวน 4 หลง ไดแก 1) วดโนนผง บานโนนผง ต าบลโนนสง อ าเภอกนทรารมย จงหวดศรสะเกษ (ภาพท 32 ) 2) วดไตรภม บานผอฮ ต าบลดงแดง อ าเภอจตรพกตรพมาน จงหวดรอยเอด 3) วดศรสข บานขอย ต าบลหนองหน อ าเภอเมองสรวง จงหวดรอยเอด 4) วดปาบานชาด ต าบลน าค า อ าเภอสวรรณภม จงหวดรอยเอด (ภาพท 33) การกอผนงแบบไมมขนบนไดหรอไมมขนบนไดในชวงเสาท 2 ถอเปนกลมทนยมในเขตพนทจงหวดรอยเอด แสดงใหเหนถงพฒนาการดานรปแบบของสมโถงจากมขนบนไดเรมถกลดความนยมกอนจะกอเปนผนงแตไมทบ ขณะเดยวกนการประดบทดานหนาของเสารวมระหวางทางเขา ไดมการประดบโกงคว ฮงผงแกะสลกไมขนมาเฉพาะในรอยเอด ซงจากหลกฐานอายการกอสรางของสมโถงเหลาน ถอไดวาสรางมากอนการกอสรางสมทบในเขตเดยวกน ทงนรปแบบการตกแตงทางดานขางของสมไดเรมเกดขนในจงหวดศรสะเกษกอนทจะสงผานไปยงพนทใกลดงกลาว
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
144
ภาพท 33 ตวอยางการกอผนงในชวงเสาท 2 รนหลง เรมมการประดบโกงควและฮงผง ทางดานหนาวดปาบานชาด ต าบลน าค า อ าเภอสวรรณภม จงหวดรอยเอด 4. แบบกอขนบนไดตงแตชวงเสาท 1 เปนตนไป หมายถง กลมทกอขนบนไดตงแตในชวงเสาท 1 ในขนาดของขนบนไดทมความสงเทากนเรอยไปจนถงชวงเสาท 2 พบเพยง 2 หลง คอ 1) วดบานสมปอยนอย ต าบลส าโรง อ าเภออทมพรพสย จงหวดศรสะเกษ (ภาพท 34) 2) วดศรจนทร บานโตน ต าบลในเมอง อ าเภอเมอง จงหวดขอนแกน (ภาพท 35) ทง 2 หลงไมมสวนเกยวของสมพนธกนดวยแตอยางใด ดวยอายของสมโถงทบานสมปอยสรางในสมยรชกาลท 3 สวนสมโถงทบานโตน จงหวดขอนแกน เปนรปแบบใหมซงไมเคยปรากฏมากอนอาจเปนไปไดวาสรางขนในชวงหลง ทงนดไดจากการกอฐานสมใชเสนลวดบวปลายงอน 3 เสนซอนกนในแบบฐานเตย จงกลาวไดวาอาจสรางหลงสมวดบานสมปอยหรออาจรวมสมยไมมากกนอยกยอมเปนได อยางไรกดการกอผนงขนบนไดทางดานขางของสมโถงวดบานสมปอยนนยงสามารถท าความเขาใจไดวาชางสรางเพอใหเปนหลงขนาดเลก แตดวยรสนยมทางเชงชางท
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
145
สมโถงในอสาน: รองรอยรสนยมทางงานชางพนถนกบความส าคญ ทางดานประวตศาสตรและศลปะอสาน นยมการท าขนบนไดประดบทางดานขางจงท าใหสมหลงดงกลาวท าขนบนได
2 ขน กอนทจะกอดวยผนงปดลอมบรเวณต าแหนงพระประธานในชวงเสาท 2 ซงการกอผนงในชวงเสาท 2 มความนยมมากอนหนานนแลว คอทวดบานสะเดา และวดบานโนนผงในจงหวดศรสะเกษกอนจะไดสบทอดตอเนองไปจนถงหลงสดทายทพบคอสมโถงทบานคซอลในจงหวดเดยวกน
ภาพท 34 ตวอยางการกอผนงแบบขนบนไดทวดบานสมปอยนอย ต าบลส าโรง อ าเภออทมพรพสย จงหวดศรสะเกษ
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
146
ภาพท 36 รปแบบพเศษในการกอผนงทางดานขางในชวงเสา ท 2 ท วดบานซน ต าบลคางพล อ าเภอโนนไทย จงหวดนครราชสมา ทมา: กรมศลปากร
ภาพท 35 ตวอยางอกรปแบบทเรมจากการกอผนงแบบขนบนไดตงแตชวงเสาแรกเปนตนไปทวดศรจนทร บานโตน ต าบลในเมอง อ าเภอเมอง จงหวดขอนแกน
5.แบบกอเปนรปโคง เปนรปแบบเฉพาะของการกอผนงในชวงเสาท 2 ของสมโถงทมรปแบบการกอโคงคอ วดบานซน ต าบลคางพล อ าเภอโนนไทย จงหวดนครราชสมา (ภาพท 36) หากกลาวในทางเทคนคเชงชางอาจกลาวไดวาเปนหลงทมการฉาบพอกปนเพมขนจากขนบนไดกเปนได ซงเชอวาขนอยกบเงอนไขอยางใดอยางหนงทสงผลใหชางคดสรางสรรคดดแปลงจากรปแบบนยมดงเดมทปรากฏมากอนหนานน
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
147
สมโถงในอสาน: รองรอยรสนยมทางงานชางพนถนกบความส าคญ ทางดานประวตศาสตรและศลปะอสาน สวนบน โครงสรางหลงคาเปนหลกฐานทยากตอการตรวจสอบ
กลาวคอ ในสภาพปจจบนเชอวาไดผานการซอมบรณะมาหมดแลวทกหลง ซงบางแหงไมเหลอรองรอยใหเหน ดงนนจงเปนการยากทจะระบถอหลงคามรปแบบอยางไร ดวยโครงสรางเหลานมการตกเตมเขาไปไดทกเมอ แตอยางไรกดท าใหทราบวาหลงคามกนยมท าแบบผนเดยวมากกวาแบบซอนชน และนยมท าปกนกยนคลมทงหมด เปนตน สมโถงกบหลกฐานทางดานประวตศาสตรในการตงถนฐาน หลกฐานสงกอสรางอาคารโดยเฉพาะสมโถงในภาคอสานทไดกลาวมาขางตนเปนสงทสอดคลองกบประวตศาสตรในการตงถนฐานของผคนในภาคอสานไดเปนอยางด ผ เขยนจงเชอวาสงเหลานเปนหลกฐานทสนบสนนถงการมสายพฒนาการสบเนองทางงานชางตามชวงระยะเวลาทางประวตศาสตรทผานมา ซงนาจะมบทบาทส าคญอกประการหนง จากเอกสารทางดานประวตศาสตร เมอตรวจสอบกบชวงอายในการปรากฏรปแบบสมโถงในแตละพนท เมอวเคราะหจากขอมลสถานทโดยเฉพาะ ชวงเวลาทสรางในแตละแหงสอดรบกบเอกสารทางดานประวตศาสตรไดเปนอยางด ทงน เอกสารทางประวตศาสตรกลาวไววา เมองศรสะเกษถกตงขนเปนครงแรกในสมยรชกาลท 1 เมอ พ.ศ.2325 (เตม วภาคยพจนกจ, 2557: 124) กอนหนานนเปนเมองมากอนคอขขนธกบศรสะเกษ โดยมกลมกย (กวย) อพยพมารวมกบคนในพนถนคอเขมรในครงทเวยงจนทนแตกเมอ พ.ศ. 2302 (ไพฑรย มกศล, 2533: 16 – 18) ในครงนน กลมกยกระจายไปตามเมองพมาย รตนบร สงขะ ขขนธ และศรสะเกษ ตามทกลาวมา ฉะนน สมโถงหลงแรกทบานสะเดามอายการกอสรางเมอ พ.ศ.2335 อยางชาสด จงเชอวาเปนสงกอสรางแบบสมโถง
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
148
ในยคแรกๆ ในภาคอสาน ซงสงผลใหมการสบเนองทางงานชางกระจายออกไปโดยรอบของพนทบรเวณเดยวกนและรวมถงใกลเคยง สมโถงในชวงเวลาหลงจากสมยรชกาลท 1 เรอยไปจนถงรชกาลท 5 ในชวงเวลานเกดกลมทนาสนใจอกกลมหนงคอในแถบจงหวดรอยเอดไดเรมปรากฏการกอสรางสมโถงแบบมการประดบโกงคว ฮงผง และรวมถงคนทวยรองรบโครงสรางทางดานขางเพมเขามา เหนไดชดวาการประดบดงกลาวเกดขนภายหลงจากการปรากฏของสมโถง และถงแมวาประวตศาสตรการตงเมองของจงหวดรอยเอดและอ าเภอสวรรณภมในปจจบน เรมกอตงชดเจนเมอ พ.ศ.2330 (เพงอาง: 164) แตเมอมการตรวจสอบสงกอสรางอาคารประเภทสมไดพบสมทวดไตรภมคณาจารย บานตากแดด อ าเภอสวรรณภม จงหวดรอยเอด นาจะสรางขนพรอมกบการตงวดหรอไมเกนเพดานอายการสรางเมอ พ.ศ.2341 (สวทย จระมณ, 2531: 67) ซงถอเปนอายทเกาสดในสมแบบกอผนงทบแบบมมขหนาบรเวณชวงเสารวมทางดานหนาประดบโกงคว ฮงผง และดานขางประดบคนทวย อนเปนลกษณะของสมแบบกอผนงทบ
ทงน ตอมาในภายหลงรปแบบการสรางสมแบบดงกลาวขางตนไดรบความนยมสรางกนอยางแพรหลาย ตวอยางอาท วดเสมาบานทาคอ สรางใน พ.ศ.2385 (เพงอาง: 85) วดราษไศล สรางเมอ พ.ศ.2431 (วโรฒ ศรสโร, 2536: 230) วดศรฐาน พ.ศ.2398 (ฐานขอมลทางดานศลปกรรม และสถาปตยกรรมพนถน, ม.ป.ป.) และวดจกรวาลพนจ สราง พ.ศ.2451 ( วโรฒ ศรสโร, 2536: 224) ทงหมดอยในจงหวดรอยเอด ทางดานจงหวดอบลราชธานไดแก วดใตยางขนก สรางเมอ พ.ศ.2413 (ฐานขอมลทางดานศลปกรรม และสถาปตยกรรมพนถน, ม.ป.ป.) วดแจง สราง พ.ศ.2431 ( วโรฒ ศรสโร, 2536: 243) วดบานต าแย เมอพ.ศ.2417 (เพงอาง: 249) สวนจงหวดมหาสารคามไดแกวดเจรญผล พ.ศ.2379
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
149
สมโถงในอสาน: รองรอยรสนยมทางงานชางพนถนกบความส าคญ ทางดานประวตศาสตรและศลปะอสาน (สวทย จระมณ, 2545: 290) วดเครอวลย สรางพ.ศ.2435 (เพงอาง) และวดมหา
ผล เมอ พ.ศ. 2443 (เพงอาง) บทสรป แมวาจะมการพบหลกฐานสงกอสรางอาคารประเภทสมในภาคอสานอยางมากมาย ในทางกลบกนไมไดมการใหความส าคญกบความเปนมาหรอแหลงทมาของสายพฒนาการเทาทควร เหนไดชดจากการน าเสนอเรองราวของนทานปรมปราเกยวกบอดตของเมองนนๆ มากกวาการตรวจควบคไปกบท งประวตศาสตรและหลกฐานจากงานศลปกรรม ในทนภาพรวมของกลมรปแบบสมโถงไดประเดนทชดเจนขน ในชวงการปรากฏกอนการสรางสมทบแบบมมขหนา ประดบโกงคว คนทวย ในอสานโดยเฉพาะในบรเวณพนทจงหวดรอยเอด ในชวงระยะเวลาดงกลาวนบแตสมยรชกาลท 1 สมแบบพนถนอสานไดกอก าเนดเกดขนแลวจงมการพฒนาการสบทอดตอเนอง ดงทเหนไดจากหลกฐานทกลาวมาขางตน เอกสารอางอง ชวลต อธปตยกล. (2556). สมญวนในอสาน ความโยงใยพฒนาการจาก ทมา ทไป และสนสด ในหวงมตเวลาบนภาคอสาน ของประเทศ ไทย. อดรธาน: เตา-โล. ฐานขอมลทางดานศลปกรรมและสถาปตยกรรมพนถน ดานพทธศลปใน ภาคอสาน. (ม.ป.ป.). สบคนเมอ 2 ตลาคม 2557, จาก http://202.12. 97.23/ mail/esanart/19%20Province/101/SriThan/101%20Sri Than. html.
ปท 3 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2560
150
เตม วภาคยพจนกจ. (2557). ประวตศาสตรอสาน. พมพครงท 5. กรงเทพฯ: สามลดา. ไพฑรย มกศล. (2533). วฒนธรรมแมน ามลเชงชาตพนธวทยาและ ประวตศาสตร กรณผสมผสานกลมกลนของชาตพนธกวย เขมร และลาว. กรงเทพฯ: สารมวลชน. ราชบณฑตยสถาน. (2556). พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2554. กรงเทพฯ: นานมบคส. วโรฒ ศรสโร. (2536). สมอสาน. กรงเทพฯ: เมฆาเพรส. ศนยขอมลกลางทางวฒนธรรม. (2557ก). วดบานสะเดา (วดศลาอาส นาราม). สบคนเมอวนท 1 ตลาคม 2557 จาก http://www.m-culture. in.th/moc_new/album/161756/. ________. (2557ข). วดสมเกา. สบคนเมอวนท 1 ตลาคม 2557, จาก http://www.m-culture.in.th/moc_new/album/122027/. ________. (2557ค). วดบานสมปอยนอย. สบคนเมอวนท 1 ตลาคม 2557, จาก http://www.m-culture.in.th/moc_new/album/120519/. สวทย จระมณ. (2531). สมพนถนอสานตอนกลาง. วทยานพนธปรญญา มหาบณฑต สาขาประวตศาสตรสถาปตยกรรม คณะสถาปตยกรรม ศาสตร มหาวทยาลยศลปากร. ________. (2545). ศลปสถาปตยกรรมพนถนอสาน ในวฒนธรรมไทย – ลาว. ชลบร: คณะศลปกรรมศาสตร มหาวทยาลยบรพา.
