Pčela medarica (Apis mellifica L.)

Medonosna pčela pripadaKolo člankonošci (Arthropoda)Red kukci (Insecta)Razred opnokrilci (Hymenoptera)Porodica pčele (Apidae)Podporodica društvene pčeleVrsta medonosna pčelaRod genus pčele (Apidae)

P č elinje dru š tvo , (pčelinja zajednica) - Apoidae objedinjuje kako pojedinačne tako i pčele koje žive u zajednici. Ono obuhvata preko 12 000 vrsta koje žive u divljini. Pripada kolu člankonožaca, redu insekata, razreduredu opnokrilaca.

U Rod medonosnih pčela ( Apis mellificia-mellifera L.), spadaju četiri vrste:

Apis cerana         - Istočna medonosna pčela (indijska)Apis dorsata        - Džinovska medonosna pčela Apis florea          -  Patuljasta medonosna pčelaApis mellifera(L)  - Zapadna medonosna pčela 

    Prve tri vrste žive u jugoistočnoj Aziji, a za ekonomičnu eksploataciju povoljne su samo druge dvije. Međusobno se ne mogu ukrštati. 

    Zapadna medonosna pčela Apis mellifera svrstava se u četiri rase:

Apis mellifica carnica       - Kranjska pčela   Apis mellifica caucasica   - Kavkaska pčelaApis mellifica ligustica      - Italijanska pčela   Apis mellifica mellifica     - Tamna pčela

        Kranjska pčela  

 Ova pčela dobila je ime po Kranjskom području u Sloveniji, u kojoj je ona prvo proučavana. Po spoljašnosti je karakterišu sivkasti prstenovi pokriveni bijelim dlačicama. Pčelinja društva ove rase su dosta mirna, imaju brz razvoj  u proljeće, sklona su rojenju, što često zavisi od lokalnih uslova ili načina pčelarenja. Društva su produktivna: daju visoke prinose meda kada vladaju povoljni uslovi paše. Med poklapaju bijelim poklopcima, što je značajno kod proizvodnje meda u saću. Inače, dobro zimuju i ekonomična su u potrošnji hrane. U svijetu postoji veliko interesovanje za ovu pčelu. Krajem pretprošlog i početkom prošlog veka, slovenački pčelari Ambrožić i Strgar odigrali su ključnu ulogu u rasprostiranju ove pčelinje rase prodajom na hiljade rojeva - čuvenih kranjčića.

        

Kavkaska pčela

    Kavkaske pčele potiču iz oblasti oko planine Kavkaza u Rusiji. Postoji siva i žuta varijanta ovih pčela. U Evropi je mnogo poznatija siva.

    Prema obliku, veličini i obraslosti sivim dlakama, ova pčela je slična kranjskoj. Ali, u pogledu razvoja ona je sporija od kranjske i italijanske, tako da punu snagu postiže tek polovinom ljeta. Nema jak nagon za rojenjem. Mnogo upotrebljava propolis. Osjetljiva je na zimu pa zbog toga u hladnim klimatima ne prezimljuje dobro. Naklonjena je grabeži i nema dobru moć orjentacije. Medno saće poklapa "na mokro", to jest voštani poklopci nemaju dobar izgled i, zbog toga, nije pogodna za proizvodnju meda u sekcijama.

        Italijanska pčela

    Italijanska žuta pčela najraširenija je geografska rasa pčela u svijetu. Dosta je slična kranjskim pčelama, jer potiče iz Srednje Italije i u svojim osobinama ove dvije rase su veoma bliske. Italijanska pčela se odlikuje žutom bojom koja je preovladala zahvaljujući masovnoj proizvodnji matica u SAD. Zbog neotpornosti evropskih tamnih pčela na evropsku gnjiloću legla, krajem pretprošlog i početkom prošlog stoljeća, italijanska pčela je uvezena u Ameriku i kasnije se proširila širom svijeta.

Njena mirnoća varira, ali je uglavnom dobra za rad. Ima izraženu sklonost da širi leglo, tako da često, u bezpašnom periodu, može ostati bez hrane. Sklonost ka rojenju nije tako izražena kao kod kranjske pčele. U sjevernim krajevima ne prezimljava najuspješnije i u toku zime troši dosta hrane. Istina je da dobro gradi saće i daje najbolje poklopljene sekcije sa medom u saću. Pri jakim pašama, ova pčela daje izvanredne prinose meda. Dosta je naklonjena grabeži. I pored niza pozitivnih osobina, italijansku pčelu ne bi trebalo miješati sa kranjskom jer spontana hibridizacija (ukrštanje) daje pčele sa kojima je teško raditi, zbog sklonosti za ubadanjem.

Tamna pčela

Tamne pčele nalazimo sjeverno i zapadno od Alpa, u Skandinaviji i u Rusiji. U posljednje vrijeme, sve ih više potiskuje kranjska pčela. Za nas nemaju mnogo značaja, ali treba znati da je ova rasa u prošlosti bila najrasprostranjenija u Evropi. Ove pčele su krupne, sa kratkim jezikom, za razliku od kranjske i kavkaske rase pčela. Na okvirima se nemirno ponašaju i, po vađenju okvira iz košnica, brzo ga napuštaju. Često su, ali ne i uvijek, agresivne. Sporije se razvijaju u proljeće. Slaba strana im je naklonost ka rojenju. Prinosi meda su znatno manji nego kod italijanske i kranjske pčele. Interesantno je da se, bez obzira na uslove paše, u košnici uvijek nađe nešto meda, tako da se teško može desiti da društvo ugine od gladi.

Pčelinje društvo

Pčelinje društvo je smješteno u košnici i sastoji se od jedne matice (osim u više-matičnim društvima), dvije do tri hiljade trutova i nekoliko desetina hiljada radilica, saća, legla i hrane.     

Matica 

    Centralno mjesto u pčelinjem društvu zauzima matica. Matica je majka pčelama radilicama i trutovima. Matica polaže jaja i to oplođena, iz kojih se legu pčele radilice, a koje prema potrebi i pod određenim uslovima, može i neoplođena, iz kojih se legu trutovi. Pored polaganja jaja matica luči određene feromone koje pčele ližu i prenose međusobno, pa se na taj način uspostavlja uticaj na društvo. Takvo društvo se ponaša kao biološka cjelina. Matica se leže iz oplođenog jajeta i to šesnaestog dana od dana njegovog polaganja. Matica se leže kada jaje - larva bude hranjena svo vrijeme matičnom mliječi, koju proizvode mlade pčele i sve to u posebno proširenoj ćeliji - matičnjaku. Pčele će proizvoditi novu maticu u slučajevima kada se roje, kada nisu zadovoljne kvalitetom svoje matice pa hoće da je zamijene i ako nestane matica iz košnice, a u košnici ima larvi do tri dana starosti. Kada se matica izleže pčele je kroz nekoliko dana tjeraju na parenje. Pari se u vazduhu sa nekoliko trutova. Na parenje izlazi jednom ili više puta, a kad počne da polaže jaja, više ne izlazi iz košnice, osim ako se roji. Nekoliko dana po parenju matica počinje da polaže jaja, iz kojih se najvećim dijelom legu pčele radilice, a samo u manjem broju polaže jaja iz kojih se legu trutovi.

Radilica

    Pčele radilice su najbrojniji članovi pčelinjeg društva. Njihov broj se kreće od oko 20000 u zimskom periodu, pa do 70000 u periodu jakih paša. Pčele radilice su članovi pčelinjeg društva koji direktno rade: čiste košnicu, hrane maticu i leglo, izgrađuju saće, stražare na letu, lepezaju krlima ubacujući svjež vazduh, sakupljaju nektar i prerađuju u med, donose vodu i sakupljaju cvjetni prah. One iz prirode donose u košnicu nektar, cvjetni prah i vodu, da bi od toga spravljale hranu za maticu i larve, a koriste ga i kao hranu za sebe i trutove. Smisao rada pčelinjeg društva je sakupljanje i skladištenje hrane za period lošeg vremena, naročito za zimu. Najveća skladištenja su za vrijeme jakih paša: bagremove, lipove, suncokretove i dr. Pčelar oduzima pčelama uskladišteni med, ostavljajući im samo količinu koja je potrebna za prezimljavanje društva. Često pčelar uzme i preko toga, pa manjak u košnici nadoknađuje dodavanjem šećera u vidu šećernog sirupa. Na osnovu radova koje obavljaju, pčele radilice možemo podijeliti na kućne pčele i izletnice - sakupljačice.

 Pčele se legu iz oplođenih jaja, koje položi matica i to 21 dan nakon polaganja. Po izlasku iz ćelije pčele počinju prve poslove na čišćenju ćelija saća i njihovoj pripremi da ih matica zaleže. Slijedaći posao koji obavljaju je hranjenje larvi starosti od tri dana i to hranom od meda, cvjetnog praha i vode. U periodu od šestog do dvanaestog dana pčele imaju sposobnost da luče mliječ. U tom periodu one hrane mlade larve od tri dana starosti spravljenim mliječom hrane i maticu. Ako u košnici iz nekog razloga nestane matica, pčele će nad radiličkom larvom izgraditi matičnjak radi proizvodnje nove matice. Jedan dio pčela radi i druge kućne poslove kao što su: preuzimanje, prerada i smeštaj donijetog nektara, lepezanje krilima radi isparavanja vode, održavanje toplote u pčelinjem klupku i drugo. U periodu od 12-tog do 18-tog dana pčele luče vosak, pa učestvuju u gradnji saća. I na kraju rada u košnici jedan dio pčela, prije nego što počne da radi na sakupljanju nektara i cvjetnog praha, obavlja poslove stražarenja na letu. To je posao gdje, takozvane pčele stražarice, ne dozvoljavaju da u košnicu uđu pčele iz drugih košnica, kao i neprijatelji: osice, stršljenovi i drugi. Ovdje postoji izuzetak - iz drugih košnica mogu da uđu pčele ako nose tovar. Poslije dvadesetak dana provedenih na radu u košnici pčele postaju izletnice (sabiračice) i odlaze u prirodu radi donošenja nektara, cvjetnog praha i vode. Na tim poslovima pčele rade još oko

dvadesetak dana,  odnosno do kraja života. Ovo važi za ljetnji period, za period u kome obavljaju radove. U zimskom periodu pčele žive znatno duže - i po nekoliko mjeseci, pa jesenje pčele dočekaju proljeće i smjenu novim mladim pčelama. Pčele, još dok obavljaju kućne radove izlaze nekoliko minuta u toku dana na takozvani orjentacioni let. Za taj let pčele biraju najtopliji dio dana, kada masovno izlaze praveći krugove ispred i oko košnice. To je kod pčela poznato kao igra mladih pčela. Mlade pčele se tada orjentišu i pamte mjesto košnice, gdje će se kasnije vraćati sa donijetim tovarom.

Trut

    Trutovi su muški članovi pčelinje zajednice. Oni služe za oplodnju matice. U pčelinjem društvu žive, uglavnom, tokom ljeta, od marta do septembra ili, češće, od aprila do avgusta. Ovo se poklapa sa periodom kada pčelinje društvo očekuje sparivanje matice, bilo iz rojevnog nagona ili tihe smjene. Trutovi su za parenje polno sposobni poslije dvanaest dana starosti. Osim ove funkcije, pčelari smatraju da trutovi mogu da koriste u košnici kada su temperature niske, jer trutovi svojim prisustvom doprinose grijanju legla. Prisustvo trutova značajno utiče na radno raspoloženje pčela. Trutovi, inače troše dosta hrane, a pošto ne učestvuju u unosu, pčele ih po prestanku unosa (krajem ljeta) ubijaju, tjeraju i ne dozvoljavaju ulaz u košnicu. 

    Protiv njih se ne treba boriti uništavanjem legla, jer će pčele ponovo odgajati trutovsko leglo i trošiti rad, vrijeme i hranu. Proizvodnjom trutova pčele kvare radiličko saće. Najbolji način za borbu protiv trutova je držanje mladih i kvalitetnih matica, koje odgajaju znatno manje trutova.

Saće

    Svaki sat u pčelinjem gnijezdu sastoji se iz voštanih ćelija. Vosak, kao građevni materijal, luče pčele radilice voštanim žlijezdama koje se nalaze na trbušnom dijelu njihovng tijela. U prvo vrijeme saće je obično bijelo da bi kasnije nakon izvođenja nekoliko generacija pčela izmijenilo boju i postalo tamno. Na jednom satu se nalazi najveći broj radiličkih ćelija, jedan broj većih trutovskih i po neki početak matičnjaka koji se obično nalazi na ivici sata ili u nekom ugnuću.

U savremenoj košnici vertikalni satovi u gnijezdu medonosne pčele pružaju se manje ili više paralelno jedan prema drugom cijelom svojom dužinom. Razmak između satova sa radiličkim leglom od sredine jednog do sredine drugog okvira iznosi 3,5 cm. Između okvira koji sadrže med taj se razmak često povećava na oko 4,0 cm.

Pod prirodnim uslovima i u košnicama sa nepokretnim saćem, pčele često ukrste saće i dograđuju zapreke i mostove. To se događa i u modernim košnicama ako se iz neznanja okviri postave bez razmaka ili se dio košnice ostavi bez okvira.

Radiličke ćelije služe za izvođenje pčela radilica i za smještaj meda i polena. Ove ćelije su duboke 10-12 mm a široke 5,2 do 5,3 mm. Na jednom kvadratnom cm ima 4 takve ćelije. Trutovske ćelije su dublje i šire od radiličkih i služe za izvođenje trutova i smještaj meda.

Prije otkrića principa pčelinjeg prostora, praktično nije bilo savremene košnice. Šta u stvari znači pčelinji prostor (bee space)? To je optimalan prostor od 7,0 do 9,0 mm kroz koji se pčele slobodno kreću. One ne pokušavaju da ispune taj prostor propolisom ili u njemu izgrade saće. Kod pravljenja košnica mora se strogo voditi računa da razmak između zidova košnice, odnosno poklopne daske i okvira ne bude manji od 7,0 mm. Donja granica ne bi smjela biti ispod 6,0 mm.

U savremenom pčelarenju razlikujemo pčelinje gnijezdo u užem smislu, to je prostor u kome se nalaze okviri sa leglom, polenom i neophodnim količinama meda za razvoj. Da bi se došlo do viškova meda, pčelinje gnijezdo se proširuje, u većini slučajeva vertikalno, a kod položenih košnica i horizontalno. Neke vrste košnica imaju ograničen prostor kao što je A.Ž. i pološke. Veličina prostora kod jakih društava i intenzivnih paša ima odlučujuću ulogu za postizanje maksimalnih prinosa meda.

Pčelinje gnijezdo treba da bude zaštićeno od oštećenja koja mogu učiniti miševi i neke druge životinje. Isto tako nephodna je adekvatna zaštita pčelinjeg gnijezda od vjetrova i niskih temperatura. U pčelinjem gnijezdu, odgovarajućom ventilacijom saće će biti dobro očuvano za razvoj društva.

 Leglo

Razvojni stadijumi 

  Kada matica položi jaje, ono se pričvršćuje ljepljivom lučevinom na svom manje razvijenom kraju za osnovu ćelije i stoji manje-više pod pravim uglom u odnosu n osnovu sata.

 

 

Poslije tri dana iz jajeta se izleže sedefasto-bijela larva koja se uskoro okružuje mliječom a kasnije mješavinom meda i polena dobijenom od pčela koja njeguju mlado leglo. Larva ostaje savijena na jednu stranu, lijevu ili desnu, na dnu ćelije dok sasvim ne poraste i ćeliju ne zatvore pčele radilice. Larva pčele radilice isprazni crijevo kada prestane da se hrani i isprede svoj kokon pri kraju devetog dana poslije polaganja jajeta a desetog dana se ispravi svojim leđima sa glavom okrenutom prema poklopcu i smiri se. Ovim se označava početak predlutkinog stadijuma razvoja. Životno važne promjene koje se nazivaju metamorfozom su već u toku, tako da to više nije prava larva iako liči na nju, niti je prava lutka iako se ovaj stupanj obično uključuje u stadijum lutke kada se ovi ne razmatraju posebno.

Postepeno i bez presvlačenja larva prelazi u međustadijum pri kraju kojeg se mogu ispod stare košuljice nazreti noge i dijelovi glave. Pri kraju 11. dana od polaganja jajeta insekt postaje za nekoliko sati aktivniji i odbacuje svoju petu i posljednju larvinu košuljicu i time otkriva nepokretnu, jednako bijelo obojenu lutku. Na ovom stupnju glava, grudi i trbuh se mogu jasno razlikovati. Isto tako složene oči i drugi organi su sasvim uočljivi.

Sve promjene za vrijeme metamorfoze se odigravaju postepeno, tako da se tijelo crvolike larve rekonstruiše u dijelove tijela odrasle pčele. Pigmentacija, odnosno promjena boje, prvo se javlja na složenim očima i to negdje oko trinaestog dana. Ove se postepeno mijenjaju u roze, prema crvenoj, purpurnoj i na kraju u kafenu (braon) boju. Živahna i već odrasla pčela zatim progrizu čeljustima voštani poklopčić na

ćeliji i izlazi na sat gdje su i druge pčele.

Razvojni stadijumi matice, pčele radilice i truta su slični, ali zahtijevaju različitu dužinu vremena ( tabela ):

 

 Matica Radilica Trut

Dana

Jaje se ispili 3 3 3

Poklapanje ćelije sa larvom 8 8 10

Odrastao insekt se izleže 16 21 24

Mnogi će postaviti pitanje zbog čega postoje ovakve razlike u pogledu dužine vremena da se od jajeta dobije odrasla matica, pčela radilica ili trut?

Odgovor se sastoji u:

Larva iz koje će se razviti pčela, nalazi se u jako povećanoj ćeliji i pčele je hrane mnogo većom količinom mliječa i na taj način ubrzavaju razvoj: pčela radilica se razvija iz istovjetnog oplođenog jajeta kao i matica, ali se proces rasta odvija u manjoj ćeliji uz hranu koja sadrži manje mliječa ali više razblaženog meda uz dodatak polena. Trut nastaje iz neoplođenog jajeta u nešto većoj ćeliji nego pčela radilica i poklapanje larve dolazi dva dana kasnije.

Pčelinje društvo u ogromnoj mjeri zavisi od količine i kvaliteta legla, posebno radiličkog, i zbog toga je za uspješnog pčelara veoma važno da njegove pčele u svako doba godine imaju na raspolaganju dovoljno proteinske (polen) i ugljeno-hidratne hrane (med ili šećerni sirup) u košnici.

 

Hrana

    Pčele unose u svoj organizam hranu kao mješavinu ugljenih hidrata, bjelančevina, masti, mineralnih soli, vitamina, vode i još ponekih elemenata.

Cvjetni prah - polen

    Polen ima veoma značajnu ulogu u ishrani pčela. Bez njega se pčelinja društva ne mogu razmnožavati. Polen ima za pčelinje društvo više funkcija, a svaka od njih je toliko važna da uslovljava opstanak pčelinjeg društva.

    Te funkcije su:

- proizvodnja hrane za njegu i ishranu pčelinjeg legla (legla pčela radilica, trutovskog legla i matičnjaka) ;

- proizvodnja matične mliječi, odnosno hrane kojom pčele radilice hrane maticu i početne stadijume razvoja larvi pčela radilica;

- proizvodnja pčelinjeg voska: za izgradnju i obnovu saća i za izgradnju voštanih poklopaca, kojim pčele radilice zatvaraju zrelo leglo i ćelije napunjene medom;

- potrebu za polenom imaju i pčele radilice za sopstvenu ishranu. Pri njegovom nedostatku prijevremeno se istroše i ranije uginu;

- s jeseni, polen služi za stvaranje rezervi masti i bjelančevina u organizmu pčela, odnosno u njihovom masnom tkivu (tijelu). Ova rezervna hrana je neophodna za njegu i ishranu legla, koje počinje da se razvija krajem zime, a prije početka cvjetanja ranije pčelinje paše, odnosno prije početka unosa polenovog praha.

    Pčelinje društvo troši velike količine polenovog praha. Vjerovatno da malo pčelara zna da jedno jače pčelinje društvo tokom godine potroši oko 30 do 40 kilograma polenovog praha, a neki autori u literaturi ističu da jedno jako pčelinje društvo godišnje potroši čak i do 50 kilograma polenovog praha.

    Za odgajivanje 10.000 pčela radilica, što težinski iznosi oko jedan kilogram, potrebno je oko jedan i po kilogram polenovog praha.

    Polen složen u jednoj ćelji saća može da ishrani samo dvije larve pčela radilica.

    Iz ovih podataka se jasno vidi da su za opstanak, razvoj i rad pčelinjih društava potrebne veoma velike količine polena, pa nije opravdano što veliki broj pčelara,

kad govori o obezbjeđenju hrane pčelinjim društvima, misli samo na med, odnosno na pčelinju hranu dobivenu korišćenjem šećera u raznim oblicima, a uopšte se ne uzima u obzir i polen.

    Kako pčele sakupljaju polen

Pčele izletnice, odnosno sabiračice, sakupljaju cvjetni prah pomoću usnih organa, nogu i dlačica na svom tijelu. Ako su se kesice prašnika na cvijetu otvorile, prsle i polenov prah lspao iz njih, pčele sabiračice jednostavno kupe polenov prah, kvase ga sekretom svojih žlijezda i nektarom iz želuca. Ako kesice prašnika još nisu prsle, a polenov prah u njima je dozreo, pčele svojim čeljustima otvaraju kesice prašnika, oslobađaju iz njih polenov prah i sakupljaju ga. Pri tom ga kvase dok se od njega ne stvore sitne grudvice. To povećava ljepljivost omotača polenovih zrnaca. Tako napravljene grudvice pčele slažu u korpice zadnjih nogu i odnose u košnicu. Pčele, uglavnom, ne sakupljaju cvjetni prah sa otrovnih biljaka. U količini koju pčela unese u košnicu prilikom jednog izlijetanja može da bude više desetina hiljada polenovih zmaca, prema nekim autorima i do četiri miliona. Da bi jedna pčela donijela gram polenovog praha, treba da napravi 50 izlijetanja na pašu, što znači da u jednom izletu donese svega 20 miligrama. To zavisi od mnogih faktora, kao što su bogatstvo paše, klimatski uslovi, doba dana i drugo. U svakom slučaju, pčele ulažu ogroman napor da bi sakupile dovoljno polenovog praha za godišnje potrebe, pogotovu ako je pčelinja paša udaljena od pčelinjaka.

Pošto sabiračice donesu polenov prah u košnicu, pčele ga obrađuju, vlaže i obogaćuju sekretom pljuvačnih žlijezda, zatim ga slažu i sabijaju u ćelije saća, ali nikad ne napune ćeliju, tako da polenov prah ne zauzima više od dvije trećine do četiri petine zapremine ćelije. Da bi se polenov prah u ćelijama saća što bolje i što duže očuvao, pčele preostali dio ćelije zalivaju tankim slojem meda.

Pčele radilice pune polenovim prahom prazne ćelije saća, najčešće iznad i oko legla u obliku vijenca, kako bi bio pristupačan prilikom ishrane legla. Međutim, kad u prirodi ima dosta polenovog praha i kad su uslovi za njihovo sakupljanje povoljni, pčele radilice, pod određenim uslovima pune i ostale dijelove saća, pa i one ramove na čijem saću nema legla. Zapaženo je da ima izvjesne uslovljenosti između unošenja nektara i polenovog praha. Da bi pčele izletnice masovnije unosile polenov prah, neophodno je da u prirodi ima i nektara, i obratno. Međutim, s proljeća i kasnije, kad pčelinje leglo počne ubrzanije da se razvija, potrebno je više polenovog praha, pa ga pčele izletnice ubrzanije unose. Imajući u vidu da pčele polenov prah, kao i med ostavljaju u rezervi, za period kad ga u prirodi nema, proizlazi da izletnice unose polenov prah cijelog pašnog perioda, samo kad ga u prirodi ima. Ako u prirodi nema dovoljnih količina nektara, praha može se postići pripodsticanje na sakupljanje polenovog praha prihranjivanjem pčelinjih društava šećernim sirupom.

Biohemijski sastav cvjetnog praha (polena)

U cvjetnom prahu ima preko pedeset dosad otkrivenih sastojaka, među kojima su: bjelančevine, aminokiseline, ulja sa biološki korisnim masnim kiselinama, eterična ulja, šećeri, i to laktoza koja nije nađena u biljkama, zatim, mineralne materije, među kojima ima i veoma važnih mikroelemenata, vitamini, enzimi fermenti, kojih ima preko dvadeset, hormoni, fitoncidi, koji imaju osobinu da uništavaju ili inaktiviraju zarazne klice, zatim pektini, celuloza i drugi.

Svi navedeni i drugi sastojci, a naročito fermenti, vitamini i bjelančevine nalaze se u takvom obliku da djeluju na izvanredno izraženu biološku vrijednost polena. U cvjetnom prahu se nalaze bjelančevine koje sadrže veliki broj esencijalnih aminokiselina, koje su neophodne za životinjski organizam, a sam životinjski organizam ne može ih sintetizovati već ih mora unositi sa hranom. Zbog toga su bjelančevine iz polena veoma značajne i imaju veliku biološku vrijednost.

Svako zrnce cvjetnog praha je veoma složen koncentrat mnogih hranljivih i ljekovito profilaktičkih materija, a njegov hemijski sastav zavisi, u prvom redu, od vrste biljaka sa kojih potiče. Zato se i sastojci koji se nalaze u cvjetnom prahu kreću, uglavnom, u ovim granicama: bjelančevine od do 29,87%, masti od 0,94 do 11,94%, šećer od 18,92 do 41,20%, voda od 0,7 do 16,29% i pepeo od 0,91 do 6,36%.

U cvjetnom prahu ima dosta mineralnih materija, kao što su: sumpor, kobalt, silicijum, bakar, gvožđe, natrijum, kalcijum, magnezijum, aluminijum, mangan, fosfor, srebro, barijum, cink, stroncijum, molibden, bor, litijum i dr. Neki autori navode da se u cvjetnom prahu nalazi oko 28 raznih elemenata.

Od aminokiselina cvjetni prah sadrži: arginin, histidin, izoleucin, lizin, metionin, fenilalanin, triptofan, tirozin i valin.

Cvjetni prah sadrži više vitamina, i to: B1, B2, B6, B7, B12, A, E, K, H, P , PP, C i još neke.

Cvjetni prah sadrži velike količine karotina (provitamina vitamina A) tako da može da posluži kao sirovina za njegovu industrijsku proizvodnju. Cvjetni prah u nekih biljaka ima 20 puta više karotina nego mrkva, koja se smatra osnovnom sirovinom za industrijsko dobijanje ovog vitamina.

Polen je manje podložan promjenama u odnosu na mliječ, pa je stoga i podesniji za širu upotrebu u medicini.

Perga ili pčelinji hljeb (neki ga nazivaju i pčelinja hrđa) je proizvod dobijen složenim procesom, koji nastaje u ćeliji saća u kojoj je smješten i nabijen cvjetni prah nakvašen nektarom, obogaćen sekretom pljuvačnih žlijezda pčela radilica i zaliven tankim slojem meda. Pčelinji hljeb je, praktično nezamjenljiva pčelinja hrana.

Polen u ishrani legla

Mlade pčele radilice koje još nisu postale izletnice, pripremaju hranu od cvjetnog praha, koja u ishrani pčelinjeg društva ima posebnu namjenu. Od mješavine meda, cvjetnog praha, mliječa i sekreta podždrijelnih žlijezda, pčele radilice spravljaju posebnu vrstu hrane kojom hrane leglo pčela radilica i trutova.

Pčele radilice, koristeći polen za sopstvenu ishranu, proizvode dvije vrste hrane, koje se razlikuju po sadržini, boji i gustini. Jedna je mliječnobijela i nešto gušća, a druga vodenastobistra i rjeđa. Mliječnobijela hrana je znatno hranljivija, jer je proizvod većim dijelom podždrijelnih i čeljusnih žlijezda pčela radilica - hraniteljica, dok je vodenasta hrana proizvod većim dijelom podždrijelne žlijezde i tečnosti mednog želuca. Sve vrijeme ishrane matična larva dobija ove dvije vrste hrane u srazmjeri oko 1 : 1, dok pčelinje larve dobijaju više mliječnobijele hrane samo u početku razvoja, a starije pčelinje larve oko dvije trećine vodenastobistre hrane, a jednu trećinu žućkaste, koja sadrži prerađen cvjetni prah i med.

Bitne su i druge razlike između ishrane matičnih i pčelinjih larvi. Smatra se da matična larva tokom cijelog svog razvoja dobija oko 1.550 do 1.650 obroka, dok larva pčele radilice dobija samo oko 150 obroka. Ako se ima u vidu da mliječ matičnih larvi ima oko deset puta više dragocijenih sastojaka nego mliječ radiličke larve, i toliko veliki broj obroka, onda se sasvim jasno vide razlike u njihovoj ishrani istovremeno se vidi koliko se pčele iznuravaju ako hrane i njeguju više matičnjaka, što se redovno događa ako se proizvode matice na veliko, zatim pri njegovanju matičnjaka pred prirodno rojenje, a naročito u proizvodnji matičnog mliječa. U svim tim slučajevima potrebne su velike količine polena.

Ishrana matičnog i radiličnog legla razlikuje se i po tome što se matična larva hrani još jedan čitav dan poslije zatvaranja matičnjaka. Kad se matica izvede, ako na dnu matičnjaka nema malo mliječa, smatra se da za izvođenje te matice nije bilo dovoljno hrane.

Da bi pčele radilice mogle da luče sekret iz pojedinih žlijezda, da bi mogle da luče mliječ, spravljaju hranu za ishranu legla i matice, i da bi mogle da luče vosak, moraju koristiti znatne količine polena za sopstvenu ishranu.

Najkritičniji period kad može da dođe do nedostatka cvjetnog praha u pčelinjem društvu jeste rano proljeće, kada leglo počinje naglo da se razvija, a u prirodi cvjetnog praha nema dovoljno.Tada od količine cvjetnog praha najviše zavisi razvoj pčelinjeg društva, a dodatkom cvjetnog praha iz rezerve može se leglo povećati i za l00 odsto, pa i više, razumljivo, uz obezbjeđenje potrebnih količina meda i drugih uslova.

U podjeli rada u pčelinjem društvu ističe se da pod određenim uslovima starije pčele mogu zamjenjivati mlađe, i obratno. Da bi starije pčele mogle zamjenjivati mlađe, one moraju uzimati veće količine cvjetnog praha, pa im se na taj način aktiviraju pojedine žlijezde i osposobljavaju da luče sekrete za obavljanje određenih funkcija.

U košnici treba da ima dovoljno polena

Polen igra veoma značajnu ulogu u životu, razvitku i radu pčelinjeg društva, pa svaki pčelar treba da vodi računa o tome da ga pčele u blizini pčelinjaka mogu sakupiti uvijek u dovoljnim količinama. Poznato je da kad u pčelinjem društvu nestane cvjetnog praha, prestaje stvaranje mliječa, a bez njega se ne može odgajati leglo, niti izvoditi nove generacije pčela, što znači da prestaje razmnožavanje. Pčele izletnice se u tom slučaju brzo iznuravaju, postaju nesposobne za rad i uginu mnogo ranije.

Uzimajući u obzir naučno dokazanu i u praksi potvrđenu ulogu cvjetnog praha, potrebno je omogućiti pčelinjim društvima da ga sakupe u dovoljnim količinama za normalnu redovnu potrošnju i za rezervu. To se postiže stvaranjem i održavanjem jakih pčelinjih društava na pčelinjaku, stalnim održavanjem povoljne starosne strukture pčela radilica u društvu i blagovremenim i što pravilnijim obavljanjem svih poslova na pčelinjaku oko njege pčelinjih društava. Ako na mjestu oko pčelinjaka nema dovoljno cvjetnog praha, pčelinja društva treba seliti tamo gdje ga ima.

Tamo gdje postoje uslovi, može se u najpogodnije vrijeme pomoću hvatača prikupiti dovoljno cvjetnog praha, konzervirati ga i ostaviti u rezervu. Veoma je važno da se cvjetni prah, sakupljen od pčela radilica i smješten u košnice, sačuva, naročito u zimskom periodu. Ramove sa cvjetnim prahom, prilikom uzimljavanja, treba obavezno približiti centru košnice, gdje se obično i formira pčelinje klupko. U tom slučaju će se cvjetni prah tokom zime sačuvati, a biće dostupan pčelama radilicama da ga, prema potrebi, koriste. Ramovi sa cvjetnim prahom koji se nađu na krajevima košnice obično su izloženi buđanju, pa u takvom satu cvjetni prah gubi od vrijednosti, u izvjesnim slučajevima može da postane i bezvrijedan. Očuvanje cvjetnog praha u košnici tokom zimskog perioda ima poseban značaj i zato što se leglo u pčelinjem društvu počinje rano razvijati, dok još pčele ne mogu normalno da opšte sa prirodom, a u nekim krajevima naše zemlje tada ga još nema u prirodi u dovoljnim količinama.

        Nektar i med

Med je najbolja hrana za pčele

Kada je riječ o prihranjivanju pčelinjih društava, treba znati da su med i polen najbolja hrana za pčele i da za njih, praktično, ne postoji potpuna zamjena. Međutim, pčele se u velikoj mjeri prihranjuju konzumnim šećerom u raznovrsnim oblicima: šećerno-mednim tijestom, šećernim pogačama, šećernim sirupom, a ponekad i čistim šećerom u kristalu. To se čini skoro isključivo iz ekonomskih razloga, jer je šećer znatno jeftiniji od meda, a ukoliko je ta razlika u cijeni veća, utoliko se šećer više upotrebljava za prihranjivanje pčela. U Sjedinjenim Američkim Državama, npr, ta razlika nije velika kao u Evropi, a i zato što je tamo radna snaga veoma skupa, pčele se manje prihranjuju šećerom, jer to iziskuje više radne snage.

Čist prirodni pčelinji med je najbolja hrana za pčele zato što u njemu ima preko 70 raznovrsnih sastojaka veoma značajnih za pčelinji, pa i čovječiji organizam, dok konzumni šećer ima samo saharozu, pa i nju pčele treba da prerade u niže oblike šećera glukozu i fruktozu, da bi ih mogle koristiti kao hranu.

Med je bogat vitaminima, a koliko ih ima i kojih, bitno zavisi od toga koliko u medu ima polenovih zmaca. Međutim, dokazano je da u medu ima slijedećih vitamina: B1, B2, B3, B6, E, K, C, provitamina A (karotina) i još nekih drugih.

Med sadrži obilje fermenata - encima, koji takođe imaju izvanredan značaj u ishrani pčela, i to: invertazu, diastazu, katalazu, peroksidazu i lipazu.

Med ima baktericidna svojstva, što znači da ubija i onesposobljava veliki broj bakterija i klica.

Med sadrži fitoncide, koji u med dolaze preko nektara ili polenovog praha. Oni imaju izvanredno antimikrobno dejstvo, a to dejstvo bitno zavisi od vrste biljaka od kojih nektar potiče, od sezone djelovanja, od toplote i svjetlosti. U svakom slučaju, njihovo dejstvo je veoma korisno.

U medu su glavni sastojci šećeri kojih ima oko 80 odsto, a najviše onih koji su najpogodniji za ishranu pčela: fruktoze i glukoze.

Med sadrži oko dvadesetak mineralnih materija, među kojima su i svi elementi koji ulaze u sastav čovječije krvi.

Med sadrži preko 15 organskih kiselina, među kojima: vinsku, limunsku, jabučnu, oksalnu i druge.

Na kraju, u medu uvijek ima i polenovih zrnaca, koja mnogim sastojcima, a u prvom redu bjelančevinama i vitaminima, veoma blagotvorno djeluju pri ishrani pčela.

Svi iznijeti i drugi sastojci koji se nalaze u medu čine da pčele odgajene na medu žive skoro 10 do 15 dana duže od onih odgajenih na šećeru, krupnije su, vitalnije, sa razvijenijim pojedinim organima, otpornije na bolesti, a ono što je najvažnije, sposobne su da proizvedu znatno veće količine meda. No i pored svega toga, pčele se u znatnom obimu prihranjuju šećerom iz, kako je to već iznijeto, ekonomskih razloga.

Fitoncidi produžuju život pčelama

Pod ovim naslovom objavili su svoj rad I. S. Kulakov i D. T. Čerepov u časopisu "Pčelovodstvo" još 1965. godine.

Oni konstatuju da, pored ostalog, antibiotici cvjetova, nektara i propolisa koji pripadaju fitoncidima, obezbjeđuju prirodnu zaštitu pčelama od zaraznih oboljenja.

Ispitivani su uticaji raznih koncentracija fitoncida crnog luka, bijelog luka i hrena na dužinu života pčela pri hranjenju sa prekidima i bez prekida.Pčele su hranjene 50-procentnim šećernim sirupom u koji su u obliku kaše dodavani crni luk, bijeli luk i hren.

Analizirajući rezultate ogleda konstatovano je da se znatno produžio život pčela koje su hranjene fitoncidima crnog luka, bijelog luka i hrena, koji su dodavani u količini od 25 grama rastvoreni u jednom litru sirupa u poređenju sa kontrolnim pčelama koje su hranjene samo sirupom.

Visoke doze fitoncida (po 125 grama crnog luka, bijelog luka i hrena na litar sirupa) pri hranjenju bez prekida skraćivale su život pčela.

       

Medljika

 Medljika ili medna rosa je slatka materija koja se pojavljuje periodično, u određenim vremenskim intervalima, na lišću pojedinog zimzelenog i listopadnog drveća, najčešće na listu bora, jele, smreke, vrbe, hrasta, pitomog kestena i dr.

Neki autori tvrde da ima medljike životinjskog i biljnog porijekla. Međutim, prema višegodišnjim istraživanjima nekih inostranih stručnjaka, nije moglo da se utvrdi da biljna tkiva luče medljiku.

Medljiku proizvode neki insekti, najviše lisne vaši. One svojom rilicom buše list i prodiru do dijelova Iista kroz koje pod pritiskom kruže asimilati biljke. Ove sokove lisne vaši na određen način prerađuju u medljiku, odnosno uticajem lisnih vašiju saharoza iz biljnih sokova se pretvara, uglavnom, u grožđani i voćni i neke druge više oblike šećera, pa se na taj način stvara pčelama za proizvodnju medljikovca, ili, kako još naziva, šumskog meda ili mana (medun).

Koliko će se na lišću pojaviti medljike, zavisi skoro isključivo od klimatskih uslova koji djeluju na razvoj insekata koji biljne asimilate prerađuju u medljiku. Ako je, npr. jesen topla i suha, zima umjerena, a proljeće rano nastupi, onda se može očekivati dosta medljike, i obrnuto.

Pčele rado sakupljaju medljiku sa lišća, odnose je u košnicu i od nje spravljaju medljikovac.

Medljikovac se razlikuje po osobinama i po hemijskom sastavu od meda koji potiče od nektara sakupljenog sa cvjetova medonosnog bilja. Sadrži znatno više mineralnih materija. Medljikovac se, kao i cvjetni med, razlikuje po kvalitetu, boji, ukusu, vremenu kristalizacije itd., što zavisi u prvom redu od vrste drveća sa kojeg se sakuplja medljika i od vrste insekata koji je proizvode.

Medljikovac je odličan za ljudsku ishranu, cijenjen je i ima dobru cijenu na domaćem i inostranom tržištu. Jedina mu je mana što nije pogodan kao hrana pčelama za prezimljavanje. Sadrži znatne količine nesvarljivih materija, a pošto pčele zimi ne mogu redovno da izlijeću na pročišćavanje, to se nesvarljive materije gomilaju u probavnim organima pčela radilica, pa dolazi do oboljenja i proliva. U težim slučajevima može uginuti izvjestan broj pčela radilica, pa čak može doći i do uginuća cijelog pčelinjeg društva.

 Voda

           Pojenje pčela

U životu i razvoju pčelinjih društava voda ima veoma značajnu ulogu, naročito u pojedinim periodima u toku godine. Šteta je što veliki broj pčelara ne posvećuje skoro nikakvu pažnju ovome, a to se najbolje vidi po tome što mnogi pčelinjaci uopšte nemaju pojilice.

Veoma je važno da se zna koliko pčele troše vode, a naročito kada pčelama nije potrebno da donose vodu sa strane u košnicu i kada su im potrebne manje, a kada veće količine vode.

U periodu mirovanja (zimovanja) pčelinjih društava, pčele troše veoma male količine vode. Računa se da jedno pčelinje društvo prosječne jačine troši zimi od 4 do 10 grama vode dnevno. U to vrijeme dovoljne su im količine vode koje se nalaze u medu, zatim voda koju iz vazduha upija med koji se nalazi u otvorenim ćelijama saća i kapljice vode stvorene kondenzacijom vodene pare u košnici.

U normalnim klimatskim uslovima u periodu unosa većih količina nektara, pčelama, takođe, nije potrebno donositi vodu sa strane. U velikom broju medonosnih biljaka u nektaru ima dosta vode, ponekad i do 70 %, pa pčele ulažu veliki napor da odstrane suvišne količine vode iz nektara prilikom njegove prerade u med, jer u medu ima najčešće 17 do 20 % vode.

Pčelama su potrebne veće količine vode:

- u vrijeme izimljavanja kada se pčele počnu prihranjivati, a naročito kada se prihranjuju šećernim pogačama, šećerno-mednim tijestom ili sirupom jače koncentracije, potrebne su veće količine vode. Tada je potrebna voda da bi se dodata hrana mogla razrijediti i preraditi u oblik pogodan za pčelinju ishranu;

- rano s proljeća kad počne intenzivan razvoj legla, pčelama su potrebne velike količine vode.

Da bi se izvela jedna pčela radilica, pčele hraniteljice od polaganja jajeta pa do zatvaranja ćelije sa leglom hrane larvu posebno pripremljenom hranom koja je znatno rjeđa od meda, a to razrjeđivanje vrši se vodom donijetom sa strane u košnicu. Razrijeđena hrana daje se larvama u svih oko 150 obroka, koliko jedna larva pčele radilice dobije za vrijeme svog razvoja. Ako se pored toga zna da pčelinje leglo u početnoj fazi razvoja larvi sadrži ponekad i do 80 % vode, onda je jasno da su u ovo vrijeme pčelama potrebne velike količine vode za razrjeđivanje meda i polena, odnosno za pripremu hrane za ishranu i njegu legla. Treba znati i to da je za izvođenje larvi iz jaja koja polaže matica i da bi se larve uspješno razvile, potrebno je da u prvoj fazi razvoja vlažnost vazduha u predjelu legla bude i do 95 %. Za stvaranje takvih uslova, takođe, je potrebno dosta vode.

Ako u prirodi nema dovoljno nektara, već se leglo razvija na bazi prihranjivanja, onda su u takvim uslovima potrebne još veće količine vode:

- kad u prirodi ima dosta nektara, a klimatski uslovi budu takvi da voda iz nektara, dok je još u cvijetu, ispari (topli vjetrovi, visoka temperatura i dr.) ili ako je riječ o biljkama čiji nektar u normalnim uslovima sadrži manje vode, kao što je suncokret, npr, onda su i u to vrijeme pčelama potrebne veće količine vode;

- ponekad u košnici postoji izvjesna količina kristalisanog meda, koji potiče od biljaka čiji med brzo kristališe, ili ako med u saću dugo stoji pa kristališe. Kad taj med dođe na red za potrošnju, pčelama su potrebne veće količine vode da bi rastvorile kristale takvog meda, odnosno kako bi ga mogle dovesti u stanje da se može koristiti za ishranu;

- u vrijeme najvećih vrućina tokom godine, a to su, u našim uslovima, najčešće juli i avgust, pčelama su potrebne velike količine vode za potrošnju i za rashlađivanje prostora u košnici. Naime, poznato je da kad voda isparava, vezuje se toplota, a to znači da se prostor u okolini rashlađuje. Pčele unoseći vodu u košnicu stavljaju je na što veći broj ćelija na saću, kako bi se rasporedila na veću površinu da bi brže isparavala, a lepezanjem krilima stvaraju vjetar i tako voda brže isparava i rashlađuje prostor u košnici. Tada su potrebne velike količine vode, pogotovu ako se u to vrijeme pčele prihranjuju suhom hranom ili sirupom jače koncentracije. U to vrijeme potrošnja vode po jednom prosječno jakom pčelinjem društvu može da iznosi i do jednog litra, pa čak i do litar i po dnevno.

Dokazano je da obezbjeđenjem dovoljnih količina vode na pčelinjaku, efekat oprašivanja nekih vrsta bilja od strane pčela znatno povećava. Nikad ne treba dozvoliti da se pčele same snalaze i donose vodu iz manje ili veće udaljenosti od pčelinjaka. Ovo, u prvom redu, zato što se u tom slučaju na ovom poslu angažuje često veoma veliki broj pčela radilica - vodonoša, koje bi mogle da obavljaju drugi značajniji posao na proizvodnji meda. Dalje, u uslovima korišćenja velikih količina hemijskih sredstava za zaštitu bilja, često otrovnim za pčele, njihovim korišćenjem vrši se zagađivanje otvorenih, ponekad i tekućih voda, pa se pčele korišćenjem tih voda i voda zagađenih od raznih deponija s otrovnih materijalom truju, što može biti i u većem obimu.

Na kraju, pčele su prilikom dužih letova i uzimanjem vode na raznim mjestima, izložene napadu raznih štetočina, u prvom redu nekih ptica i stršljena, koje ih uništavaju.

Svi navedeni razlozi ubjedljivo potvrđuju neophodnost postavljanja pojilice na pčelinjaku, a prilikom njenog postavljanja treba postupiti ovako:

- pojilicu postaviti što ranije s proljeća, odnosno čim to vremenske prilike dozvole, kako se pčele ne bi navikle da donose vodu iz drugih izvora, jer se od toga veoma teško odvikavaju;

Nisu dobre pojilice u otvorenim posudama u kojima voda stalno stoji, jer se u njoj mogu daviti pčele, a to može da izazove širenje bolesti, u prvom redu, nozemoze.

Pčele radije uzimaju toplu vodu nego hladnu, međutim, ako je voda zagrijana preko 38 stepeni, pčele je neće uzimati. Najpogodnija je voda kada je zagrijana između 20°C i 30°C;

- da bi se pčele brže navikle da uzimaju vodu iz pojilice čim se ona postavi na pčelinjak, vodu treba zagrijati na oko 20°C i blago zasladiti šećerom ili medom, s tim da se šećer, odnosno med potpuno rastvori u vodi:

- pojilicu treba uredno održavati tako da u njoj uvijek bude dovoljno svježe zdrave pijaće vode

OSNOVNI RAD

 

PRIHRANJIVANJE PČELINJIH DRUŠTAVA

 

U savremenom načinu gajenja pčela, prihranjivanje pčelinjih društava je neizostavna i veoma značajna tehnološko-tehnička mjera, bez koje se ne mogu očekivati visoki prinosi meda i ostalih pčelinjih proizvoda. Zato je šećer vrlo važan reprodukcioni materijal bez kojeg se praktično ne može uspješno, odnosno ekonomično pčelariti.

Kada se pčelinja društva prihranjuju?

Mnogi su razlozi zbog kojih se ukazuje potreba da se pčelinja društva prihranjuju. Najznačajniji su:

- kad u pčelinjim društvima nestanu normalne količine rezerve hrane, što se najčešće događa tokom zime, odnosno prilikom izimljavanja pčelinjih društava. To je prihranjivanje iz nužde;

- kad u prirodi nema dovoljno paše za normalan razvoj pčelinjih društava, tako da se ona ne mogu bez prihranjivanja razviti, do glavne paše, u jaka proizvodna društva. Ovo je nadražajno ili podsticajno prihranjivanje;

- prilikom spajanja pčelinjih društava radi uspješnijeg obavljanja ovog posla; - poslije preseljavanja pčelinjih društava iz primitivnih košnica u savremene, ili iz košnice u košnicu, iz bilo kojih razloga; - prilikom zamjene, odnosno dodavanja matica pčelinjim društvima, pogotovu ako u prirodi nema obilnije paše; - poslije vještačkog ili prirodnog izrojavanja prihranjuju se rojevi i osnovna društva iz kojih je izvršeno izrojavanje, kako bi

se što prije razvili u normalna pčelinja društva; - kad na pčelinjaku postoji izvjestan broj oslabljenih pčelinjih društava, a u prirodi nema dovoljno paše; - kad, iz ma kojih razloga, u pčelinjem društvu ne postoji dovoljan broj pčela izletnica ili ih uopšte nema. Ovakva pčelinja

društva moraju se prihranjivati i pojiti sve dok pčele radilice u potrebnom broju ne postanu izletnice; - prilikom proizvodnje matica na veliko;- kad se proizvodi matična mliječ, ili propolis; - za ubrzanu izgradnju saća od voštanih osnova; - prilikom pripreme pčelinjih društava za prezimljavanje, da bi se stvorile dovoljne količine rezervne hrane za

prezimljavanje, pretproljećni rani proljećni razvoj; - prilikom pripreme pčelinjih društava za prezimljavanje, kako bi se izveo što veći broj mladih pčela radilica koje će

prezimiti, jer te pčele radilice imaju mnoge prednosti nad njihovim sestrama izvedenim tokom proljeća i leta; - kad u košnici ponestane polenovog praha; - neki pčelari praktikuju da pred jesen izvrcaju veći dio meda iz plodišta, pa prihranjivanjem šećernim sirupom nadoknade

oduzetu i nedostajuću količinu meda za rezervu, s tim da u plodištu ostane najmanje 50 % čistog prirodnog meda od ranije pčelinje paše;

- kad se vrši proizvodnja i selekcija visokokvalitetnih trutova za organizovano sparivanje sa maticama; - na izolovanom sparivalištu na kome se nalaze nukleusi sa nesparenim maticama ili sa zrelim matičnjacima i očinska društva

sa selekcionisanim trutovima; - kad je intenzivni razvoj pčelinjeg legla, a u košnici ponestane cvjetnog praha ili meda, pčelinja društva se prihranjuju

polenom ili njegovom dopunom - zamjenom, a po potrebi i šećernim sirupom. Ovo se najčešće dešava u pretproljećnom i ranom proljećnom periodu;

- ponekad se ukazuje potreba, mada veoma rijetko, da se pčelinja društva prihranjuju i zimi; - neposredno poslije posljednjeg cijeđenja meda u godini, događa se da u plodištu bude veoma malo meda. Ovo iz razloga što

pčele novoproizveden med lageruju u medište, a iz plodišta troše med za sopstvenu ishranu i za ishranu i njegu legla, kojeg u to vrijeme ima još uvijek dosta. Poslije tog cijeđenja, vrši se prihranjivanje da bi se obezbijedile normalne količine meda u rezervi u plodištu, jer tada paša, uglavnom, jenjava;

- prilikom dresiranja pčela da posjećuju cvjetove onih kultura koje treba da oprašuju; - pčele se prihranjuju i kada se proizvode specijalne vrste ljekovitog meda. Ako se želi proizvesti med od mrkve, npr, onda se

mrkva samelje i iz nje iscijedi sok. Zatim, se čist prirodni med zagrije na oko 30 ºC i u njega sipa oko 20 do 30 % soka od mrkve, pa se ta masa dobro izmiješa i dodaje pčelinjim društvima u hranilice. Pčele preuzmu tu mješavinu i prerade je u med, pa se takav med naziva med od mrkve;

- kad između razvojne i glavne paše nastupi bespašni period, pčelinja društva se prihranjuju, uglavnom, iz dva razloga: prvo, da matica ne umanjuje polaganje jaja, kako bi se do glavne paše održala povoljna starosna struktura pčela radilica, jer

se na starosnoj strukturi zasniva podjela rada u pčelinjem društvu, i drugo, da se ne smanji količina meda u plodištu, kako bi pčele i radilice, čim počne glavna paša, punile medom medišta, a ne

prvo da dopune plodišta, pa tek poslije toga da počnu puniti medišta;

Za ovim prihranjivanjem najčešće se ukazuje potreba u kontinentalnom dijelu zemlje, između voćne i bagremove paše, pa se na taj način znatno povećava prinos meda za cijeđenje;

- kad se pčelinja društva pripremaju za prezimljavanje, medljikovac i med od voćnih i drugih sokova treba obavezno izvrcati iz plodišta, pa prihranjivanjem nadoknaditi oduzetu količinu hrane, ukoliko je to potrebno;

- neki pčelari praktikuju da prilikom uzimljavanja stavljaju pčelinjim društvima kilogram do dva šećernih pogača. Međutim, ovo treba činiti samo u slučaju kad se ocijeni da pčelinja društva nemaju dovoljno hrane za prezimljavanje, a kasno je da se prihranjuje sirupom.

Osnovni principi prilikom prihranjivanja

  Prilikom svakog prihranjivanja obavezno je pridžavati se slijedećih osnovnih principa:

- kad god je to moguće, hranu treba dodavati uveče pošto prestane izlijetanje pčela;

- prilikom prihranjivanja strogo voditi računa da se hrana ne prosipa po pčelinjaku, a naročito sa spoljne strane košnica, jer bi to moglo izazvati grabež. Ako se dodaje tečna hrana, treba imati u vidu da je opasnost od grabeži mnogo veća, pri istom stepenu opreznosti, ako je tečna hrana kuhana;

- kad god se pčelinja društva prihrunjuju iz nužde, odnosno kad im treba obezbijediti veće količine meda u košnici, treba nastojati da se u jednom obroku da što veća količina tečne hrane, odnosno onoliko koliko svako društvo može tokom noći da preuzme i razmjesti u košnici. To, praktično, znači da za prihranjivanje iz nužde treba redovno davati tečnu hranu, jer je pčele brže uzimaju, razmještaju i prerađuju, a to omogućuje da prihranjivanje traje kraće, što ima mnoge prednosti. Samo u izuzetnim slučajevima prihranjivanja iz nužde daje se čvrsta hrana;

- prilikom prihranjivanja iz nužde koristi se sirup jače koncentracije, najbolje u omjeru dva dijela šećera u kristalu i jedan dio vode;

- za nadražajno prihranjivanje koristi se sirup rjeđe koncentracije, najčešće tri dijela šećera u kristalu i dva dijela vode, a u određenim slučajevima može i 1 : 1. Za nadražajno prihranjivanje svako veče treba dodavati oko 200 do 300 grama sirupa. Kada ne postoje uslovi da se hrana dodaje svake večeri, može se dodavati svake druge ili svake treće večeri, ali veća količina hrane, oko 500 grama sirupa;

- za nadražajno prihranjivanje može se uspješno koristiti i čvrsta hrana: šećerne pogače i šećerno medno tijesto. Čvrsta hrana dobija sve veću afirmaciju u prihranjivanju pčela. Nadražajno prihranjivanje vrši se sve dotle dok u prirodi ne bude toliko paše da dnevni unos bude najmanje 200 do 300 grama po košnici;

- kad se obavlja prihranjivanje čvrstom hranom, ili tečnom hranom jače koncentracije, na pčelinjaku redovno treba da ima u pojilicama dovoljno zdrave, čiste, pijaće vode, jer pčele u takvim uslovima troše veće količine vode radi razrjeđivanja hrane;

- kad se pčele prihranjuju većim količinama šećera u bilo kojem obliku, radi obezbjeđenja rezervne hrane za prezimljavanje, najbolje je to uraditi prije nego što se izvedu mlade pčele radilice koje će prezimiti. Kad ove mlade pčele prerađuju veće količine šećera, one se iznuravaju i tako gube vitalnost - životnu snagu, što se naročito štetno odražava u proljeće kad počne da se razvija leglo u većem obimu. Zato ovo prihranjivanje treba obaviti ranije, tako da šećer prerade starije pčele radilice, koje i tako neće dočekati zimu, jer im to životni vijek ne dozvoljava;

- jesenje nadražajno prihranjivanje radi izvođenja mladih pčela radilica koje će prezimiti, može se obaviti i kasnije, pa će šećer djelimično preraditi starije pčele radilice koje će do zime uginuti, a djelimično mlade pčele radilice koje će prezimiti. To im neće ništa smetati, jer su to male količine šećera.

Stimulisanje izvođenja mladih pčela radilica koje će prezimiti treba završiti najkasnije do polovine oktobra, kako bi se poslije izvođenja cjelokupnog legla pčele mogle uspješno tretirati protiv varoe;

- čist prirodni pčelinji med, posebno od ranije paše, najbolja je hrana za pčele, ne samo zato što se šećer u njemu nalazi u najpogodnijem obliku za ishranu pčela već i zato što u njemu ima još preko 70 raznovrsnih sastojaka, veoma korisnih za pčelinji organizam. Naročito je pogodno to šta u medu uvijek ima polenovih zmaca, koji mnogim sastojcima, a u prvom redu bjelančevinama i vitaminima, blagotvorno djeluju u ishrani pčela. Zato se med kao pčelinja hrana, praktično, ne može zamijeniti, te u košnici naročito pred zazimljavanje treba uvijek da ima bar 50 % čistog prirodnog meda, najbolje od rane pčelinje paše;

- pčelinja društva uvijek trebaju da imaju u dovoljnim količinama rezervne hrane - meda i polena. Društva sa dovoljnim količinama rezervne hrane mnogo se brže i skladnije razvijaju, ostvaruju znatno veće prinose meda i ostalih pčelinjih proizvoda, otpormija su od bolesti i štetočina itd. Normalne količine rezervne hrane pred zazimljavanje iznose od 16 do 25 kilograma meda, što zavisi od jačine društva, dužine zimskog perioda u mjestu gdje se košnice nalaze, jačine zime itd. Prilikom izimljavanja treba da bude najmanje 7 do 10 kilograma meda. Kad ne postoje rezerve tih količina meda, treba obavljati prihranjivanje iz nužde sve dok se ne obezbijede minimalne količine;

- kad pčelinja društva iz bilo kojih razloga troše velike količine hrane naročito čvrste, ili šećernog sirupa jače koncentracije, onda im je istovremeno potrebna i veća količina vode za razrjeđivanje meda i polena. Zato u takvim slučajevima treba aktivirati pojilicu na pčelinjaku ili dodati vodu u košnicu ako je napolju suviše hladno da pčele ne mogu izlijetati iz košnice. Uostalom, na pčelinjaku poslije izimljavanja uvijek treba da se nalazi pojilica sa čistom pijaćom vodom, da pčele ne bi odlijetale daleko po vodu, dangubile i izlagale se raznim opasnostima da budu uništene;

- pred početak proizvodnje i lagerovanja meda, koji će se upotrijebiti za ljudsku ishranu, obavezno treba prekinuti prihranjivanje šećerom u bilo kojem obliku i obimu, jer će se u suprotom u medu naći više saharoze od dozvoljenih količina, što je strogo zabranjeno i kažnjivo. Takav med je lošeg kvaliteta i nije čist prirodni pčelinji med;

- kada je to neophodno, odnosno kad to preporuči odgovarajuća veterinarska služba, pčelinjim društvima se mogu davati lijekovi pomiješani sa hranom. Međutim, pčelari treba strogo da vode računa da ti lijekovi ne dospiju u med namijenjen ljudskoj ishrani;

- pčelinja hrana koja je prilikom pripreme zagorila, ne smije se davati pčelinjim društvima, jer je takva hrana otrovna za pčele;

- ako se za ishranu pčela koristi med u bilo kakvom obliku, onda to treba da bude med isključivo iz sopstvene proizvodnje. Med nabavljen sa strane ne smije se upotrebljavati za ishranu pčela, jer mogu da se prenesu razne bolesti;

- ukiseljen med se, takođe, ne smije upotrijebiti za ishranu pčela, jer veoma škodi pčelama;

- zimi se pčelinja društva, po pravilu, ne prihranjuju. Treba im krajem ljeta uvijek obezbijediti dovoljne količine hrane za prezimIjavanje, pretproljećni i rani proljećni razvoj. Međutim, ako se ipak ukaže potreba za tim, onda se to čini na poseban način

- kad god je to moguće, šećer prije upotrebe za prihranjivanje treba invertovati (pretvoriti saharozu u fruktozu i glukozu, voćni i grožđani šećer);

- pčelinja društva troše velike količine polena, pa kad se vrši kontrola potreba pčelinje hrane u košnici, treba gledati i polen, a ne samo med. Tokom godine treba obezbijediti potrebne količine polena za rezervu, jer nikakva dopuna ne može zamijeniti polen.

Zašto je prihranjivanje posljednjih godina sve aktuelnije

Ukoliko se uslovi za gajenje pčela permanentno pogoršavaju, utoliko prihranjivanje pčelinjih društava sve više dobija na značaju.

Razoravanjem prirodnih livada i pašnjaka i zasnivanjem vještačkih, razoravanjem i aktiviranjem neplodnih i neobrađenih površina, intenzivnijom obradom obradivih površina, naročito odmah poslije žetve, arondacijom, komasacijom i drugim oblicima uređivanja zemljišnih površina nestaju međe, sporedni putevi, potoci, rječice, šumarci i tome slično, a sa njima nestaje brojno medonosno bilje. Zatim, upotrebom herbicida potpuno se uništavaju korovske biljke, među kojima i mnoge medonosne.

Sve ovo i mnoge druge mjere koje se preduzimaju s ciljem povećavanja proizvodnje hrane neminovne su ako se želi brži i

uspješniji razvoj našeg društva u celini. Međutim, sve one čine da se pčelinja paša znatno smanjuje, u prvom redu podsticajna, pa proizlazi zaključak da je prihranjivanje pčelinjih društava zaista neizostavna mera u savremenom načinu gajenja pčela.

S druge strane, širenje opasnih bolesti i štetočina pčela i pčelinjeg legla, posebno varoe, i sve veća i šira upotreba hemijskih sredstava za zaštitu bilja koja su otrovna za pčele, čine da veliki broj pčela radilica u pčelinjem društvu ugine, pa društva, više ili manje, oslabe. U takvim slučajevima treba preduzimati mjere da se društva ponovo razviju u jaka proizvodna. Među ovim mjerama, svakako, najznačajnija je prihranjivanje.

Kako pčele zimuju

Da bi se lakše shvatila potreba i načini prihranjivanja pčelinjih društava tokom zime, neophodno je ukratko se podsjetiti kako pčele zimuju, ali samo onoliko koliko to ima veze sa prihranjivanjem.

Čim se temperatura spusti ispod 10°C, pčelinja društva formiraju klupko u kome prezimljavaju. Pčele su veoma osjetljive na hladnoću. Na temperaturi ispod 7°C pčele se ukoče i praktično postaju nepomične, a ubrzo poslije toga uginu. Međutim, u pčelinjem klupku one mogu da izdrže veliku hladnoću i da obavljaju osnovne životne funkcije sve dok se ne stvore povoljniji uslovi za njihov normalan život i rad.

Pčelinje klupko ima oblik neznatno izdužene lopte, a unutra postoji izvjesna šupljina. Na klupku su pčele pribijene jedna uz drugu i na taj način proizvode, koriste i čuvaju toplotu.

Pčele u klupku ne miruju, kako to neki misle. Postoje tri vrste pokreta pčela u vrijeme njihovog boravka u klupku:

Prvi nastaje zbog promjene temperature u košnici. Kad je temperatura niža, klupko se steže i postaje manje, a što je temperatura viša, klupko se, srazmjerno povećanju toplote, širi. Isti je princip kao kod živinog stuba u termometru.

Drugi pokret pčela u klupku je da se pčele koje se nalaze na spoljašnosti, stalno i lagano kreću ka unutrašnjosti klupka i obratno, one iz unutrašnjosti kreću se ka spoljašnosti. Na taj način pčele ravnomjerno uzimaju hranu, proizvode, čuvaju i koriste toplotu.

Treći pokret je pokret cijeloga klupka prema hrani. Kad se na mjestu gdje se nalazi klupko potroši sva hrana, cijelo klupko se polako pomjera na drugo mjesto prema hrani gdje je ima. Međutim, dok se prethodna dva pokreta mogu vršiti i po najvećoj hladnoći, treći se ne može obavljati u vrijeme niskih temperatura, tako da klupko ostaje tamo gdje se nalazi sve dok ne otopli. Kada hladnoća dugo potraje, može se desiti da pčele potroše svu hranu koja se nalazi iznad klupka i iz neposredne blizine sa strane. Pošto klupko zbog hladnoće ne može da se pomjeri i približi hrani, iako je ima dovoljno na drugom kraju košnice, nastupa gladovanje pčela, koje ako duže potraje, može imati veoma štetne posljedice, pa i da dovede do uginuća cjelokupnog pčelinjeg društva.

Kretanje klupka prema medu i u povoljnim zimskim uslovima je veoma sporo. Ono je, praktično, neprimjetno, toliko koliko iznosi potrošnja meda u pravcu u kome se klupko kreće. Tokom cijelog zimskog perioda klupko se može pomjeriti svega 8 do 10 centimetara. Kad se steže, udaljava se od meda, a kad se širi, približava se.

Zanimljivo je da razlika između toplote u šupljini klupka i toplote izvan istog na rastojanju od svega desetak centimetara od klupka, može da bude i preko 30°C. Međutim, na površini samoga klupka i u ovim uslovima toplota je zadovoljavajuća za pčele.

U hladnom periodu, dok su u klupku, pčele troše veoma malo hrane, znatno manje nego u pašnom periodu, odnosno u periodu izlijetanja i normalnog razvoja i rada. Radi toga, u dužem zimskom periodu pčele mogu da provedu prilično dugo bez pročišćavanja, samo pod uslovom da je za zimu ostavljena kvalitetna hrana. Razumljivo, čim nastupi po koji topliji sunčan dan, pčele izlijeću iz košnice da se pročiste. Međutim, ako je za zimovanje ostavljena loša hrana, npr, šumski med-medljikovac, med od voćnih sokova i slično, u kojima ima dosta nesvarljivih materija, nastaju ozbiljni problemi, jer se u debelom crijevu pčela te nesvarljive materije ne mogu dugo zadržavati, pa nastupa proliv kod pčela, koji izaziva veoma štetne posljedice, pa može doći i do uginuća pčelinjih društava.

OPREMA I PRIBOR PČELARADa bi mogao normalno da radi oko pčela, pčelar treba da ima i potreban pribor. Pozajmljivanje pčelarskog pribora, treba apsolutno izbjeći, u prvom redu zbog širenja opasnih pčelinjih zaraznih bolesti.

Najneophodniji pribor.

Dimilica

Služi za umirivanje pčela pri otvaranju košnice. U prodaji se nalazi više različitih tipova dimilice. Pri nabavci naročito treba obratiti pažnju da mehanizam za duvanje vazduha u dimilicu bude dobar i da cilindar ima pogodnu zapreminu, kako bi materijal za sagorijevanje i stvaranje dima, kad se jedanput napuni, trajao što duže. Međutim, ne treba ići u drugu krajnost, pa nabaviti suviše glomaznu dimilicu kojom će se teško rukovati. Svaka dimilica treba da ima rešetku za sprečavanje izlaska vamica iz nje i za zadržavanje smolastih materija i čađi.

 

Nož pčelarski

Pčelarski nož je neophodan. Izrađen je od čelika. Na jednoj strani je prav i oštar, a na drugoj povijen, gotovo pod pravim uglom. Služi za odvajanje poklopne daske od tijela košnice i jednog tijela od drugog, a zatim, za razdvajanje ramova, skidanje voska i propolisa sa pojedinih dijelova košnica, čišćenje zidova košnica i podnjače itd. Naziva se još i amerikanski nož.

 

Četka

Služi za skidanje pčela sa ramova. Treba da bude izrađena od što mekšeg i elastičnijeg materijala, tako da ne oštećuje pčele prilikom rada, niti ćelije na saću. Četkom se mora pažljivo raditi i paziti da se ne omedi, pa da izvan košnice kaplje med, što može da izazove grabež na pčelinjaku. Prilikom rada četku treba, s vremena na vrijeme, odnosno prema potrebi, oprati.

 

 

Pčelarska kapa

Sastoji se od šešira sa širokim obodom preko kojeg pada i prekriva glavu gusta tanka mreža (til), koja je sa svih strana bijela, samo je dio koji prekriva lice crn (jer se kroz crni mrežasti til lakše gleda i ne zamagljuje se vid). Mreža pri radu ne treba da dodiruje glavu, a naročito lice i vrat, pošto će kapa samo u tom slučaju štititi ove osjetljive dijelove tijela od uboda pčela. Postoje i drugi tipovi pčelarskih kapa, pa treba birati onu koja pčelaru najviše odgovara.

 

Vrškara, pletara ili trmka (trnka)

Služi za hvatanje rojeva ukoliko dođe do prirodnog rojenja, mada se u savremenom pčelarenju to veoma retko događa.

 

 

Čekić, kliješta, turpija, pila i voćarske makaze

Potrebni su za popravku bilo kakvih kvarova na ramovima ili na košnici. Zato je dobro da pčelar ima uvijek pri ruci ovaj pribor i malo ekserčića raznih dimenzija, kao i ostali stolarski alat.

 

Sveska

  Svaki pčelar treba obavezno da ima svesku u kojoj vodi detaljne podatke o svakom pčelinjem društvu, od njegovog formiranja, pa nadalje. Prilikom svakog detaljnog pregleda u svesku se unose karakteristični podaci za svako pčelinje društvo, kako bi se imao tačan uvid koje mjere treba preduzeti u narednom periodu.

 

Razna literatura

Rukavice

 

ELEKTRO OPREMA I PRIBOR

Postoje i električni uređaji za skidanje poklopaca, koji su veoma praktični, jer se sa njima lako i veoma brzo radi.

Pčelari sa većim brojem košnica treba da nabave centrifuge na električni pogon.

Parni topionik voska

Za topljenje voska trebalo bi da svaki pčelar ima pami topionik. Vosak je veoma skup proizvod. Međutim, topljenje voska na stari primitivan način nije ni lak ni jednostavan posao; nikad se iz voštine ne može iscijediti sav vosak, već znatna količina ostane u voštini. Nasuprot tome, topljenje voska prnim topionikom je vrlo lako, a iz voštine se na ovaj način može iscijediti znatno više voska. Ako neka pčelarska organizacija ima savremene uređaje za topljenje voska, onda obavezno treba tamo nositi, voštinu na pretapanje.

 

Električni zvrk

OPREMA ZA UZGOJ MATICA

 

  

Kavezi za matice

Služi za odvajanje matice od pčela kada je to potrebno, za transport matica i za dodavanje matica pčelinjim društvima. Postoje različiti tipovi kaveza za matice. Ima ih koji služe isključivo za transport matice, drugi samo za dodavanje matica pčelinjem društvu, treći su univerzalni, četvrti samo za hvatanje matica, itd.

plast.

Matična ili Hanemanova i Hafmanova rešetka

To je naprava pomoću koje se ograničava prostor u kome treba da se nalazi matica. Izgrađena je od lima, žice ili drveta, ali tako da otvori rešetke budu 4,1 do 4,2 milimetara. Oblik i veličina matične rešetke mogu biti različiti, što zavisi od tipa košnice sa kojom se pčelari.

Osnovni uslovi koje treba da ispuni matična rešetka su: da može da pregradi cijelu površinu košnice, odnosno prostor na koji želimo da ograničimo kretanje matice, da su otvori na njoj pravilno i ravnomemo odmjereni na cijeloj površini, tako da kroz njih pčele mogu nesmetano da prolaze, ali ne i matica, da su ovalno izgrađeni, kako pčele kad prolaze kroz ove otvore, ne bi krzale krila ili ozljeđivale neki drugi dio tijela.

 

Boje za matice

Brojevi za matice

Japanska igla za presađivanje larvi

Staklena lula za hvatanje matice

Stakleni pribor za obilježavanje matica

Pregrada

Plastična štipaljka za maticu

Plastični početak matičnjaka

Spirala metalna za dodavanje matice

 

Produktivnost pčelinje zajednice ovisna je od uslova u samoj košnici kao i onih izvan košnice. Na uslove izvan košnice (klimatske prilike, medonosno bilje i sl.) uticaj pčelara je neznatan. Međutim, pčelar sa uspjehom može da u košnici stvori bolje uslove pčelinjem društvu, pa često i da ublaži i nepovoljne uslove sredine. Npr. postavljanjem košnica na prostoru koji je zaštićen od vjetrova i u blizini medonosnog bilja, prihranjivanjem i dr., ostvaruju se povoljni uslovi za pčelinje društvo. Gajenje pčela obuhvata cijeli niz radova vezanih za pčelinje društvo, koje preduzima pčelar radi njegovog što boljeg iskorištavanja.

PČELINJAK

Pčelinjak je prostor na kome su smejštene košnice sa pčelama. Osim ovog, u raznim krajevima postoje i drugi nazivi kao : pčelarnik, pčelanik, uljanik ili ljanik (ul- košnica, staroslavenski), kovanluk (turc.) i dr.

Prema tipu, postoje tri osnovna tipa pčelinjaka:

1. Otvoreni2. Zatvoreni (paviljonski)3. Nadstrešnice

Na otvorenom pčelinjaku košnice su smještene slobodno u prirodi, jedna pored druge, u jednom ili više nizova. Razmještaj košnica na pčelinjaku može biti i u grupama od po 3 do 4 košnice, sa letima okrenutim u raznim pravcima.

Zatvoreni paviljonski pčelinjak je specijalno izgrađena građevina u kojoj su košnice smještene jedna pored druge i jedna iznad druge, obično u dva do tri sprata. Zatvoreni pčelinjak može biti stalni (tada je izgrađen od čvrstog materijala – drveta, cigle itd.) i montažni (izgrađen od montažnih elemenata, za seobu). Stalni pčelinjaci osim prostora za smještaj košnica, imaju i manju prostoriju koja služi kao ostava i za rad pčelara. Košnice su samo sa prednje strane (gdje se nalaze leta) otvorene prema vanjskim uticajima. Kod montažnih pčelinjaka košnice imaju dvije slobodne strane, prednju i stražnju.U paviljonima mogu se držati samo košnice koje se otvaraju pozadi.

Pčelarske nadstrešnice izgrađuju se kada ne postoji druga mogućnost zaštite košnica od sunca. Košnice su smještene kao na otvorenom pčelinjaku a iznad njih nalazi se krov od crijepa, salonita, slame i dr. uslovi za pčele su isti kao kod otvorenog pčelinjaka.

Izbor mjesta za pčelinjak

Prilikom izbora mjesta za postavljanje pčelinjaka, potrebno je uzeti u obzir više elemenata kako bi se pčelama obezbijedili što bolji uslovi:

- teren gdje se postavlja pčelinjak treba da bude ocjedit, kako se ispod košnica ne bi zadržavala voda koja uzrokuje trulenje košnica, pljesnivost saća, a vlaga pospješuje i neke bolesti

- potrebno je izbjegavati mjesta za pčelinjak u blizini većih vodenih tokova jer se pčele u njima guše- u blizini pčelinjaka ne smiju da se nalaze: stočne štale, đubrišta, vinarije, pecare, tvornice šećera ili slatkiša, itd. jer mirisi

od njih privlače pčele, te one tamo odlete i bivaju uništene- nepovoljno je za pčele i ako se pčelinjak nalazi u blizini većih saobraćajnica (auto-put, željeznička pruga, aerodrom i dr.) i

to kada linija prelijetanja presijeca te saobraćajnice. Usljed udara u prevozna sredstva, ugibaju sakupljačice. Naročito su štetni ultrazvukovi mlaznih aviona, jer od njih na bliskoj udaljenosti, ugibaju pčele

- za pčele su naročito štetni hladni vjetrovi i zato pčelinjak treba da bude zaštićen od vjetrova drvenom ogradom, gustom živicom ili vjetrozaštitnim pojasom

- pčelinjak treba da je za vrijeme ljetnih vrućina zaštićen od direktnog djelovanja sunčanih zraka. To se postiže smještajem košnice pod krune drveća ili uz veće žbunove

- na pčelinjaku treba da se postave higijenske pojilice za vodu- pčelinjak treba postaviti tako da pčele ne ometaju prolaznike

Raspored i postavljanje košnica

Svaka košnica da bi se zaštitila od trulenja, postavlja se na postolje visoko 20 do 40 cm. Postolje može biti specijalno izgrađeno a mogu se koristiti razni materijali kao cigle, manji drveni blokovi i dr. nije preporučljivo da se veći broj košnica postavlja na zajedničko postolje jer se prilikom pregleda jednog, uznemiravaju ostala pčelinja društva

Prilikom postavljanja košnica, njihove prednje strane, gdje se nalazi leto, najbolje je okrenuti prema jugoistoku. Sve druge strane imaju nedostatke, jer iz tih pravaca duvaju hladni vjetrovi (sjever ili zapad) ili prodiru rani sunčani zraci kroz leto (istok).

Raspored košnica na pčelinjaku može biti različit, a ovisi od konfiguracije terena i broja košnica. Postoji više načina za postavljanje košnica na pčelinjaku. Košnice mogu biti postavljene u REDOVIMA. Tada su jedna od druge udaljene 0,5 do 2,0 metra, a red od reda 3,0 do 4,0 metra.Kod ŠAHOVSKOG poretka košnice su postavljene naizmjenično a kod SUPROTNOG smještaja po 3-4 košnice sa letima okrenutim na razne strane, razmještene po cijelom pčelinjaku.

Travu na pčelinjaku potrebno je češće kositi, jer se u njoj mogu naseliti žabe, gušteri i drugi štetnici pčela.

Broj košnica na pčelinjaku je ovisan od kapaciteta pčelinje paše u prečniku od 6 do 8 km i od broja košnica na susjednim pčelinjacima. Ako su pašne prilike dobre, najrentabilnije je na jednom pčelinjaku da se drži 50 do 80 košnica. Kada je rejon prenaseljen pčelinjim društvima, rentabilnost pčelinjaka opada.

Radi kontrole unosa, odnosno gubitaka hrane u pčelinjem gnijezdu, odabere se košnica sa srednje jakim pčelinjim društvom i postavi na decimalnu vagu. Očitavanje težine se vrši svakog dana u večernjim satima, poslije povratka svih pčela u košnicu, u periodu pčelinje paše, a tokom zimovanja svakih 10 dana.

Pregled pčelinjeg društva

Radi što većeg iskorištavanja pčelinjeg društva, od posebne je važnosti da se zna stanje u kome se ono nalazi. To se postiže pregledom pčelinjeg društva. Svako otvaranje košnice i razmicanje pčelinjeg gnijezda, u manjoj ili većoj mjeri, narušava aktivnost društva kao cjeline – gnijezdo se rashlađuje, matica manje nosi jaja, radilice slabije sakupljaju hranu itd. Zato je preglede potrebno svesti na najmanji mogući broj.

Prilikom svakog pregleda, prije otvaranja košnice, potrebno je donijeti odluku šta se treba osmatrati (postojanje matice, količina hrane, pojave bolesti itd.). time se trajanje pregleda skraćuje, a istovremeno se i pčele manje uznemiravaju.

Prije nego što se otpočne sa pregledom, potrebno je da budu ispunjeni slijedeći uslovi: temperatura vazduha u hladu treba da je iznad 12 ºC (tada pčele u većem broju izlijeću iz košnice) i da je vrijeme bez vjetra.Pregledač treba da je u čistoj odjeći i bez stranih mirisa koji razdražuju pčele (znoj, parfem, miris bijelog luka, alkohola itd.) te da ima alat: dimilicu, nož za otvaranje košnica, pčelarsku kapu i pčelarski dnevnik.

Pregledi se mogu obavljati u razno doba dana što ovisi od klimatskih i pašnih prilika. U rano proljeće pregled se obavlja u najtoplijem dijelu dana (oko podne). Koncem ljeta, u periodu bez pčelinje paše, pregled se obavlja pred suton ili kada je vrijeme malo prohladno (da se izbjegne grabež).

Prilikom pregleda košnici se prilazi sa strane. Zatim se kroz leto ubace 2 do 3 mlaza dima, poslije 30 do 40 sekundi (dok pčele napune voljku medom), pažljivo se skida krov, utopljavajući materijal a pomoću noža i pokrovna daska. Ovo se radi pažljivo bez

potresa i uznemiravanja društva. Pokrovna daska se nasloni jednom stranom na zemlju a drugom na poletaljku. Sada je košnica otvorena i već se može uočiti broj ulica (prostor između okvira) zaposjednutih pčelama i izgled gornjih površina satonoša. Ukoliko se primijete žućkaste ili smeđe mrlje, one upućuju da je društvo imalo proljev usljed bolesti ili lošeg kvaliteta meda (medljikovac). Prilikom pregleda okvira nije ih potrebno sve izvaditi iz košnice. Prvo se 1-2 krajnja okvira (bez legla) izvade iz košnice i uspravno prislone na pokrovnu dasku. Zatim se ostali okviri vade, pregledaju i vraćaju u košnicu, pomjerajući ih u stranu odakle su prvi okviri izvađeni. Prilikom pregleda okviri se moraju držati uspravno, kako su stajali u košnici. U protivnom slučaju, sa okvira mogu radilice a naročito matica da padaju ne u gnijezdo, već na zemlju, pri čemu matica često propadne. Okviri postavljeni u horizontalni položaj, naročito kada je toplo vrijeme, iskrive se ili prelome, a iz ćelija saća iscuri nektar koji još nije zgusnut.

Pri normalnom pregledu, matica se ne mora tražiti jer je prisustvo legla u saću pokazatelj njenog postojanja. Ukoliko je potrebno da se pronađe, tada pčele ne treba dimiti pošto i matica prelazi bez reda sa okvira na okvir. Matica se najčešće pronađe na okvirima sa svježim leglom. Poslije izvršenog pregleda, okviri se ponovo istim redom (da se ne poremeti gnijezdo) vraćaju u košnicu, svaki na svoje mjesto. Krajnji okviri, koji su prvi uzeti iz košnice, u nju se vraćaju posljednji. Kada na posljednjim okvirima ima mnogo pčela koje ometaju normalno vraćanje, one se stresu ili smetu nekom četkom (ili guščijim perom) nad otvorenom košnicom.

U periodu kada nema pčelinje paše (rano proljeće, kraj ljeta i u jesen) potrebno je preduzeti posebne mjere predostrožnosti da ne dođe do grabeži. Tada, odmah po otvaranju, košnica se pokrije sa dva komada platna od kojih svaki zatvara košnicu. Dok se jedan okvir vadi, platna se pomaknu a zatim ponovo pripoje, što sprječava dolazak drugih pčela u tu košnicu. Preporučuje se prskanje platna vinskim sirćetom, jer njihov miris odbija pčele.

Sva zapažanja prilikom pregleda pčela unose se u pčelarski dnevnik, za svaku košnicu posebno (prema označenom broju). Dnevnik treba da sadrži podatke: kada je matica proizvedena i njeno porijeklo, datum pregleda, broj okvira posjednutih pčelama, broj okvira s leglom (otvorenim i zatvorenim) a površina se izražava u dm2, količinom meda i cvjetnog praha, koliko je oduzeto meda, koliko je dodato satnih osnova, koliko je dodato hrane i dr. Što se ne može izraziti brojem, u dnevnik se opisom unosi svaki rad sa pčelama, kao dodaci hrani prilikom prihranjivanja, utvrđena bolest itd. Dakle u dnevnik se unosi trenutno stanje, promjene i razni zahvati u radu sa pčelinjim društvom.

KOŠNICE

Košnica je stan za pčele u kojem smještaju zalihe jhrane, razmnožavaju se i održavaju pčelinje društvo.U savremenom pčelarstvu košnica je oruđe kojim se iskorištava pčelinje društvo. Istovremeno se preko košnice, uz primjenu i drugih metoda regulišu instikti medonosne pčele.Zato svaka košnica treba da zadovolji dvije vrste uslova: jedne koji zadovoljavaju biološke potrebe pčelinjeg društva i druge, da omogući čovjeku bolje iskorištavanje pčelinjeg društva. Ti uslovi su slijedeći:

1. Košnica treba da zaštiti pčelinje društvo od spoljnih vremenskih nepogoda i hladnoće, vjetra, kiše, vrućine, pretjerane vlažnosti, te od pčelinjih neprijatelja i štetočina, kao i od pčela kradljivica.

2. Košnica treba da omogući pčelama izlijetanje i ulijetanje, te normalno kretanje između saća, kao i provjetravanje košnice.3. U košnici treba da bude dovoljno prostora kako bi se omogućilo pčelinjem društvu normalno razviće (izgradnja saća za

leglo i smještaj sakupljene hrane). Smanjen prostor povećava nagon za rojenje.4. Košnica treba da zadovolji biološke zahtjeve pčelinjeg društva (razmaci u košnici) te da se u svako vrijeme može

prilagoditi veličini pčelinjeg društva, količini legla i pčelinjoj paši.5. Košnica treba da je jednostavne konstrukcije, laka po težini, bez suvišnih dijelova, kao i da svi dijelovi lako naliježu jedan

na drugi, i po mogućnosti da je što jeftinija.

Dijelovi košnice

Okvir (ram)To je najvažniji dio košnice i treba da bude izrađen sa milimetarskom preciznošću u toleranciji ± 1 mm. U praktičnom pčelarstvu veličina okvira označava se prema spoljnjoj mjeri.Okvire je pogrešno označavati unutrašnjom mjerom, jer ona može stvoriti zabunu prilikom upoređivanja veličina raznih košnica i prilikom njihove nabavke.Unutrašnja mjera okvira se koristi pri istraživačkom radu.Veličina okvira označava se u mm sa dvije brojke, od kojih je prva njegova širina (horizontalna mjera), a druga visina (vertikalna mjera), npr. 436x300 označava da je okvir širok 436 mm a visok 300 mm (spoljnje mjere).

Okvir se sastoji od 4 letvice. Gornja letvica je jača, debljine oko 20 mm, dok je njena širina stalna i iznosi 26 ili 27 mm. Ova letvica naziva se SATONOŠA. Sa svake strane satonoša je duža za oko 20 mm. To su remenčići preko kojih okvir naliježe na nosače okvira.BOČNE LETVE zatvaraju okvir sa strane. Obično su debljine 8 do 10 mm. Gornja trećina bočne letve je proširena za 4,5 do 6,0 mm, da bi se ostvario razmak između okvira u košnici. Taj razmak poznat je kao Hofmanov razmak. Ako bočne letvice nisu pri vrhu proširene, već su iste širine kao satonoša, na njih se sa strane postavljaju američki limeni razmaci i tako ostvaruje potreban razmak.DONJA LETVA zatvara okvir sa donje strane. Debela je 8 do 10 mm, a širine može biti kao i bočne letve ili uža, što zavisi od konstrukcije košnice.Od veličine i položaja okvira zavisi i veličina košnice kao i odnos njenih pojedinih tijela.

PODNJAČA

Ona zatvara košnicu sa donje strane i sastoji se od jedne ili više dasaka debljine 200 mm, koje su užlijebljene u ram, koji prema gornjem dijelu ima porub visine 20 mm. Sa tri strane ram je veličine kao i tijelo košnice, dok je sa prednje strane produžen za 100

mm. To je POLETALJKA – DOLETALJKA i služi za prihvatanje pčela pri ulasku u košnicu.Iza doletaljke na samoj podnjači nalazi se letvica na kojoj je izrez dužine oko 200 mm a visine 8 do 10 mm. Kroz taj otvor ulaze i izlaze pčele iz košnice i naziva se LETO.

TIJELO KOŠNICE

Ono naliježe na podnjaču. Sastoji se od 4 stranice, međusobno sastavljene pod pravim uglom, kvadratnog ili pravougaonog oblika, što ovisi od tipa košnice. Pri vrhu stranica nalazi se usjek dubok oko 200 mm sa limenim nosačem. U taj usjek naliježu okviri na remenčićima satonoše i slobodno vise u tijelu košnice.U odnosu prema ravni leta, položaj okvira može biti dvojak. Ako okviri sijeku ravan leta pod uglom od 90º, to je HLADNI POLOŽAJ okvira (ili položaj sječimice, jer siječe leto). Kada okviri imaju paralelan položaj prema ravni leta, to je TOPLI POLOŽAJ okvira (ili položaj pljoštimice). Ovaj položaj je u savremenom pčelarstvu potpuno napušten.Na podnjaču obično dolaze dva ili više tijela. Ta tijela mogu biti iste veličine ili da donje tijelo bude jedne veličine a slijedeće upola manje (polunastavak), što opet ovisi od tipa košnice. To su košnice NASTAVLJAČE ili POLUNASTAVLJAČE. Tijelo keje neposredno dolazi na podnjaču služi da se u njemu pčele razmnožavaju i odlažu zimsku zalihu hrane, te se naziva PLODIŠTE. Slijedeće tijelo služi za uskladištenje viška hrane, te se naziva NASTAVAK ili MEDIŠTE («MAGAZIN»).

Postoje košnice koje nemaju nastavak, već se u jednom tijelu pčele i razmnožavaju i uskladištavaju rezervnu hranu. Takvo tijelo je znatno šire kako bi u njega mogao da stane veći broj okvira. To su košnice POLOŠKE.

Tijela košnica su konstruisana da u njih može da stane 8 do 12 okvira u nastavljače i polunastavljače ili 14 do 22 okvira u pološke.

Debljina dasaka od kojih je izgrađeno tijelo košnice, ne treba da je veća od 20 do 25 mm.

POKROVNA DASKA (poklopac)Ona pokriva tijelo košnice sa gornje strane. Izrađuje se od jedne ili više dasaak, debljine 10 mm, čije su spojke užlijebljene u ram. Sam ram je veličine kao i presjek tijela košnice Gornji porub rama je visok 20 mm i služi kao prostor za stavljanje raznog materijala za utopljavanje pčela pred zimu.Postoje razne konstrukcije pokrovne daske. Tako ona može biti konstruisana kao hranilica za prihranjivanje pčela, zatim kao prostor za ventilaciju prilikom seobe košnica ili prisilnog zatvaranja košnica usljed upotrebe pesticida.

Odstojanja i prostori u košnici

Kada u prirodnim košnicama pčele izgrađuju saće, po instiktu ostavljaju razmake koji im služe kao prolaz. Ovo je uočio Langstrot (1810-1895) i postavio tzv. pravilo pčelinjeg razmaka. Ako je razmak između pojedinih dijelova u košnici manji od 6 mm, pčele ne mogu da prolaze i da se mimoilaze. Te uzane prostore naljepljuju propolisom. Kada je ovaj razmak veći od 10 mm, da bi iskoristile prostor u košnici, pčele izgrađuju saće, što otežava rad sa pčelama. Prema tome pčele u košnici podnose razmake od 6 do 10 mm. Prilikom izrade košnica razmaci u njoj treba da su precizni.

Između podnjače i vanjske strane donje letve okvira razmak iznosi 20 mm. Pošto je podnjača pri zemlji, pčele tu ne izgrađuju saće iako je razmak veći. Između okvira razmak iznosi 10 do 12 mm kako bi pčele mogle slobodno da prolaze i da se kreću sa obje strane saća.U praktičnom pčelarstvu obično se uzima razmak između sredina susjedne satonoše i on iznosi 36 ili 38 mm. Ako je satonoša široka 26 mm, razmak između dva okvira je 12 mm (26 + 12 = 36), što se u SAD primjenjuje prilikom izgradnje košnica.Između vanjskih strana okvira i unutarnjih strana tijela košnice, kao i između gornje strane satonoše i pokrovne daske, odnosno nastavaka, razmaci iznose 8 do 10 mm.

KROVNaslanja se na pokrovnu dasku i štiti gornji dio košnice od kiše, sunca itd. sastoji se od rama koji se pravi od dasaka debljine 15 mm. Sa gornje strane taj je ram zatvoren daskama iste debljine. Visina, odnosno dubina krova iznosi 100 do 150 mm. Sa gornje strane krov je okovan limom.

Krov naliježe na pokrovnu dasku kao kapak, te je potrebno da bude širi od tijela košnice. Između pokrovne daske i krova je zatvoren prazan prostor (visina ruba pokrovne daske 20 mm), a služi za stavljanje raznog materijala prilikom utopljavanja košnica. U novije vrijeme konstruišu se krovovi tako da naliježu na pokrovnu dasku a da se pri tome omogući strujanje vazduha u zbjegu prilikom seljenja košnica. To se naziva mračna ventilacija.

Klasifikacija košnica

Postoji mnoštvo raznih vrsta ili tipova košnica i one obično nose ime njihovog konstruktora ili naziv kraja gdje su nastale.Kod svih košnica nalaze se zajednički elementi, bez obzira na veličinu njihovog okvira. To je tip košnice i on predstavlja raspored i uzajamni položaj plodišta i medišta, međusobni odnos veličine okvira ili nepostojanje okvira. Npr. Poluokviri u nastavku određuju i način pčelarenja a istovremeno utiču na razviće pčelinjeg društva, bez obzira na veličinu okvira i detalje u konstrukciji košnice.

Konstrukcija košnice je način izrade njenih pojedinih dijelova (debljina daske, veličina okvira, razna tehnička rješenja i dr.). konstrukcija košnice ne utiče na njen tip. Npr. U košnica nastavljača postoje razne konstrukcije okvira i neovisno od veličine okvira, tip košnice ostaje nepromijenjen – nastavljača.

Sve košnice svrstavaju se u dvije velike grupe:

I Košnice sa nepokretnim saćemII Košnice sa pokretnim saćem

I Košnice sa nepokretnim saćemOve košnice nazivaju se vrškare ili trnke i u njima je saće fiksirano za unutrašnje zidove, odnosno košnice nemaju okvira i u njima se ne mogu izvoditi svi zahvati koje zahtijeva savremeno pčelarstvo, a život pčela u njima se odvija bez pčelarevog uticaja.Ove košnice su male zapremine, od 8 do 15 litara, a pčele se u njima mnogo roje. Daju mnogo manje meda od košnica sa pokretnim saćem, a i kvalitet meda je znatno slabiji.

Postoji više konstrukcija ovih košnica.Vrškare su napravljene od raznog pruća, paviti vinove loze, slame i dr. Imaju oblik geometrijske kupe ili zvona. Sa spoljne strane oblijepljene su smjesom pepela, svježe goveđe balege sa pljevom. Kada je ova smjesa suha, ona štiti košnicu od spoljnih uticaja. U nas se nazivaju trnke, trnike, pletare, zvonare, vrškare itd.U jesen, kada u prirodi prestane pčelinja paša, pčelar podiže ove košnice i odabira najteže (negativna selekcija) i u njima guši pčele da bi dobio med i vosak. Lakše košnice ostavlja za slijedeću godinu i od njihovih rojeva otpočinje razvoj pčelinjeg društva – «PRESAD».

Gušenjem se uništi godišnje oko 150 000 pčelinjih društava u vrškarama (zabranjeno), što predstavlja nenadoknadiv gubitak za pčelarsku privredu. Postoje mogućnosti da se pčele iz ovih košnica presele u košnice sa pokretnim saćem (rojevi iskucanci).

Dubine ili dubovine su košnice sa nepokretnim saćem i to su izdubljeni dijelovi stabla u kojim žive pčele. I kod njih je saće nepokretno. Rasprostranjene su u planinskim predjelima

U dubinama se pčele ne guše. Sa dubine se podigne poklopac i gornji dio saća s medom se odreže nožem. U samoj dubini ostaje jedan dio saća sa medom u kojem pčele zimuju.

Pčelari koji uzgajaju pčele u košnicama sa nepokretnim saćem nazivaju se PROSTOKOŠNIČARI. Ovakav uzgoj ima slijedeće nedostatke:

1. razvoj pčelinjeg društva odvija se spontano, bez uticaja čovjeka i sve je prepušteno slučaju2. Iz košnica sa nepokretnim saćem ne može se dobiti centrifugirani (vrcani) med, već se gnječi saće – muljani med ili se saće

topi skupa sa medom – topljeni med. Istovremeno, ne mogu se odvojiti vrste meda jedne od drugih.

II Košnice sa pokretnim saćemKod ovih košnica saće je izgrađeno u okviru ili ramu, pa se nazivaju i okvirne košnice. Saće je pokretno i slobodno visi u tijelu košnice. Okviri mogu biti različite veličine, u zavisnosti od tipa i konstrukcije košnice.Svi tipovi okvirnih košnica mogu se svrstati u dvije grupe:

a) Košnice koje se otvaraju otraga i okviri se vade u horizontalnom smjerub) Košnice koje se otvaraju odozgo i okviri se vade u vertikalnom smjeru.

Košnice iz prve grupe nazivaju se Đerzonke. To su košnice ograničene veličine, jer se njihova zapremina ne može povećavati. Okviri se iz košnice vade otraga. Okviri su postavljeni u hladni položaj (sječimice). Tako se oni mogu otraga vaditi i prelistavati (kao listovi) jedan po jedan, pa se ove košnice nazivaju i LISNJAČE. Košnice ovog tipa sastoje se iz plodišta i medišta sa 18 do 20 okvira. Između plodišta i medišta nalazi se pokretna Hanemanova rešetka. Najviše su rasprostranjene u Centralnoj evropi: Austrija, Njemačka, Švajcarska i u Sloveniji.

Najpoznatija je AŽ – košnica ili AŽ panj. Naziv je dobila po konstruktorima, austrijancu Albertiju i Slovencu Žnidaršiču (AŽ).U plodištu i medištu ima po 9 okvira veličine 420x260 mm a na košnici su naročito konstruisani uređaj za ventilaciju prilikom selenja i hranilica za prihranjivanje pčela.Ove košnice se u Sloveniji smatraju standardnim.

Dobre osobine ove košnice su slijedeće:

- Ima veliku trajnost, jer se drži u posebnim pčelinjacima, paviljonima.- Povoljan je toplotni režim utiče da se društvo u proljeće dobro razvija. Istovremeno, lako se utopljava.

- Pogodna je za prevoženje pčela sa jednog mjesta na drugo- Pčele potroše manje hrane u toku zime

Nedostaci:

- Ima stalnu zapreminu i ne može se prilagođavati jačini pčelinjeg društva i dobroj paši. Pčele se više roje i treba im češće oduzimati med iz košnica.

- Rad sa pčelama je otežan i pregledi duže traju

Podgrupa košnica koje odozgo otvaraju ima više tipova

POLOŠKETo su košnice koje, po pravilu, nemaju nastavak odozgo, već se plodište proširuje dodavanjem okvira sa strane u jednom tijelu. Medište se takođe nalazi sa strane, te je ono, u stvari, nastavak plodišta. Prema tome, i plodište i medište proširuje se u horizontalnom smjeru. Da bi se ostvarilo, pološke košnice imaju u svom tijelu veći broj okvira, obično od 16 do 20. Veličina okvira kao i njihov broj u tijelu ovisi od konstrukcije košnice.

Dobre osobine pološke su:Jednostavna je za rukovanje, ne zahtijeva napor za dizanje i postavljanje nastavaka, te se uštedi i u vremenu. Svi okviri kod pološke su jednaki, što uprošćuje rad s njima i omogućava njihovo različito premještanje u košnici. Proširenje plodišta u proljeće vrši se postepenim postavljanjem okvira sa strane, te se manje gubi toplote. Momenat stavljanja nastavaka u nastavljačama ne određuje se lako, usljed mogućnosti povratka hladnoće. Kod pološki ovaj rizik ne postoji. Ujedno pološka košnica ne zahtijeva veći broj pregleda u toku godine, a rezervni okviri se preko zime mogu čuvati u samoj košnici.

Nedostaci pološke

Najveći nedostatak je ograničena zapremina, odnosno pološka se ne može povećavati. Kod pološki matica može razbacati leglo na više okvira, i na one koji su određeni za medište. Tada pčele uskladište med i na okvire sa leglom, te se prilikom oduzimanja meda i leglo oštećuje. Sazrijevanje meda u pološkama je sporije i ne može se dobiti med čiste vrste, već samo miješani med.Sa stanovišta tehnike pčelarenja pološka se smatra prelaznim tipom od košnica sa nepokretnim saćem ka košnicama sa pokretnim saćem.

Polunastavljače

To su košnice koje u plodištu, ovisno od konstrukcije, imaju okvir određene veličine, a u nastavku (medištu) okvir je upola niži. Npr. Ako je u plodištu veličina okvira 436x300 mm, onda je u nastavku veličina okvira 436x150 mm. Ove košnice ranije su imale naziv Dadanke, prema konstruktoru Šarlu Dadanu.

Dobre osobine polunastavljača

Postavljanjem medišta na poluokvirima pred pčelinju pašu, manje se hladi plodište nego kada se postavljaju medišta sa okvirima iste veličine. U njima med brže sazrijeva i zavisno od vrste medonosnog bilja, dobija se med čiste vrste. Mrdišta se poslije paše skidaju i pčele zimuju u plodištu. U slučaju slabih godina za pčele, zapremina košnice može se i u toku ljeta smanjiti oduzimanjem polunastavaka. Zapremina ovih košnica je neograničena, reguliše se dodavanjem ili oduzimanjem polunastavaka.

Nedostaci polunastavljača

Kako okviri u plodištu i medištu nisu iste veličine, to se ne mogu izvoditoi svi radovi koje zahtijeva savremeno pčelarstvo, kao npr. Premještanje okvira iz plodišta u medište i obrnuto.Ovakva intervencija neophodna je za vrijeme glavne paše i kad se pčelinje društvo priprema za rojenje. Zato košnice polunastavljače predstavljaju tip za ekstenzivno pčelarenje, jer je kod njih objekat pčelarenja okvir.

NastavljačeTo su košnice koje u plodištu i u nastavku imaju okvire jednake veličine. Ove košnice ranije su nazivane RUTOVKE. Košnice nastavljače savršenije su od svih drugih, te se kod njih mogu primijeniti najsavremenije metode pčelarenja prilikom razvoja pčela, uzgoja matica i proizvodnje meda. Zato pčelarenje s ovim košnicama zahtijeva dobro poznavanje klimatskih i pašnih prilika kraja u kome se pčelari.

Dobre osobine nastavljačaPošto su u tijelima svi okviri jednake veličine, moguće je njihovo raznovrsno iskorišćavanje (bilo kao medište ili kao plodište) i pčelinje društvo u njima se razvija do najveće snage.Kako imaju dovoljnu zapreminu, u periodu dobre paše postoji uvijek dovoljno okvira za smještaj nektara i sazrijevanje meda, a i samo rojenje lakše se suzbija, proširivanjem plodišta i medišta.Radi visokih prinosa meda, tehnika pčelarenja najbolje je proučena kod ovih košnica.Nedostaci nastavljačaPčelarenje sa nastavljačama zahtijeva od pčelara dobro teoretsko i praktično znanje, kako u radu sa pčelinjim društvom, tako isto i poznavanje klimatskih i pašnih prilika kraja gdje se drže pčele. Postavljanje nastavaka (medišta) uvijek je skopčano sa izvjesnim rizikom, jer povećanjem zapremine može se ohladiti plodište dok društvo još nije dovoljno razvijeno. Istovremeno, rad sa nastavcima je teži od rada s polunastavcima, a naročito prilikom prevoženja pčela na pašu.

NukleusiTo su specijalne male košnice u kojima se uzgajaju i čuvaju oplođene matice. Obično imaju okvire kao i normalna košnica, a mogu biti i ½ i ¼ normalnog okvira. Pošto su to mala društva, obično se grupiše više nukleusa, jedan pored drugog. Da bi se bolje zagrijavali u toku zime, unose se u zatvorenu prostoriju.

Kod nas prema pretpostavkama ima oko 35 raznih konstrukcija košnica, što je posljedica nepostojanja standarda za košnice i mnogi pčelari na osnovu svog iskustva konstruišu «vlastitu», radi pronalaženja «najidealnije» košnice. Zbog toga se stvaraju znatne teškoće: 1. Svaka konstrukcija pri pčelarenju iziskuje posebnu tehniku u radu sa pčelama2. Košnice se ne mogu izrađivati u velikim serijama, a pojedinačna izrada je znatno skuplja3. Ostali pribor potreban za košnicu (satne osnove, centrifuge i sl.) ne mogu se izrađivati prema standardu, u velikim serijama

Postoji tendencija da se uvedu 4 osnovna tipa košnica:1. Dadan-Blat (DB)2. langstrot-Rut (LR)3. Pološka sa okvirima4. AŽ-panj

Tip košnice Broj okvira u tijeluDadan-Blat (DB) 12Langstrot-Rut (LR) 10Pološka sa okvirima DB 20Alberti-Žnidaršič (AŽ) 10

Za savremeno i rentabilno pčelarenje važan je izbor košnica. Naime, pčelar može odlično da poznaje biologiju pčele, tehnologiju i sve najsavremenije principe pčelarenja, ali bez savremene košnice ne može postići zadovoljavajuće rezultate.

BOLESTI, ŠTETOČINE I TROVANJA PČELA

1. OSNOVNI PRINCIPI NASTANKA, PREVENTIVE I SUZBIJANJA BOLESTI PČELA

Bolesti pčela obično se dijele na bolesti odraslih pčela, bolesti legla i bolesti matice.Neke bolesti mogu biti zajedničke, odnosno javljaju se i kod pčela i kod legla, dok od drugih obolijeva isključivo jedan razvojni oblik.Bolesti pčela mogu da nastanu djelovanjem nekog specifičnog, živog uzročnika ili pod uticajem nepovoljnih faktora okoline.Specifični uzročnici su brojni, i svrstavaju se u : bakterije, viruse, rikecije, gljivice, grinje itd., i stoga se može govoriti o bakterijskim, virusnim, parazitskim i drugim bolestima pčela.

Nepovoljni spoljašnji faktori odnose se na klimatske i mikroklimatske uslove (temperatura, vlaga), nedostatak hrane, nedostatak vode, uticaj drugih životinja, pojačanu aktivnost zajednice, grabež.Bolest najčešće nastaje kada je prisustvo uzročnika udruženo sa uticajem nekog nepovoljnog faktora, odnosno kada nepovoljni uticaji iz sredine oslabe odbrambene snage zajednice.Pčela, kao jedinka posjeduje mehaničke, ćelijske i humoralne sisteme odbrane, kao i antibakterijske enzime i proteine.Prodor mikroorganizma u hemolimfu pčele primarno sprečavaju mehaničke barijere, odnosno kutikula, srednje crijevo i sistem traheja. Ako su te barijere oštećene ili nedovoljne u odbrani, uključuju se unutrašnji, ćelijski i humoralni faktori.Glavne ćelijske komponente u odbrani su hemociti, a za humoralnu odbranu su zaduženi brojni rastvorljivi faktori: lizozim, apidecini, abecin i himenoptecin. Brojne supstance indirektno utiču na odbrambene snage. Tako se azelainska i pimelinska kiselina pominju kao hormoni «opstanka», jer utiču na uklanjanje simptoma stresa kod odraslih pčela, djelujući na metabolizam masti.Pčelinja zajednica u cjelini je razvila brojne mehanizme odbrane. U uslovima sve većeg zagađenja životne sredine i naročito prisustva raznih pesticida, mehanizmi odbrane postaju manje efikasni i nedovoljni u zaštiti pčela od uzročnika bolesti, parazita i štetočina. Osim toga, savremeni način pčelarenja i sve veći zahtjevi u pogledu prinosa meda često prevazilaze fiziološke mogućnosti zajednice, što se direktno odražava na njeno zdravstveno stanje. Iz tih razloga, adekvatno provođenje preventivnih mjera u većini slučajeva predstavlja efikasniju metodu u kontroli zdravstvenog stanja zajednice od same terapije, odnosno liječenja.Za efikasnu preventivu potrebno je prethodno sagledati sve faktore koji učestvuju u nastanku, širenju i kretanju zaraze (Vogralikov lanac).

Izvori zaraze su prvenstveno bolesne pčele. U ostale izvore spadaju: izmet bolesnih pčela, zaražen med, dijelovi košnice zaraženog društva, zaražen pčelarski pribor, zemljište, voda i dr.

Vrata infekcije, ili ulazna vrata, mjesto su kroz koje uzročnik dospijeva u prijemljivu jedinku (infekcija – prodor mikroorganizma u organizam).

Najčešće do infekcije dolazi preko organa za varenje, ali može i preko organa za disanje i oštećene kutikule (hitinskog omotača tijela pčele).

Virulentnost je sposobnost mikroorganizma da izazove oboljenje. Ta osobina je promjenljiva, jer na nju mogu da utiču neki fizičko-hemijski faktori (npr. Sunčeva svjetlost ili temperatura mogu da je smanje), a naročito pasaža kroz makroorganizam (prelaskom uzročnika s jedne prijemljive jedinke na drugu virulentnost može da se poveća, i obrnuto pasažom kroz neprijemljive ili slabo prijemljive organizme se smanjuje; ako mikroorganizam sa oslabljenom virulencijom dospije u prijemljivu jedinku, izaziva blaži oblik oboljenja ili infekciju koja nije primijetna). Za nastanak infekcije značajna je i količina mikroorganizama, tako da je za visokovirulentne sojeve mikroorganizama obično potreban manji broj klica da bi došlo do oboljenja, nego kada su u pitanju manje virulentni sojevi.

Prijemljivost predstavlja osobinu makroorganizma da posjeduje uslove za opstanak mikroorganizma, tj. Suprotna je otpornosti ili rezistenciji. Na prijemljivost prema određenom uzročniku utiču: razvojni stadijum (npr. Neke bolesti javljaju se isključivo kod legla), starost (neke bolesti javljaju se isključivo kod mlađih radilica), pol, uslovi držanja, ishrana, stepen iskorišćavanja, postojanje neke druge bolesti, transport i drugo uznemiravanje, gustina naseljenosti (prevelika gustina smanjuje otpornost, a omogućava i lakšu pasažu uzročnika kroz prijemljive jedinke).

Putevi prenošenja omogućavaju kontakt između uzročnika i prijemljive jedinke. Vektori, odnosno prenosioci, mogu da budu: čovjek, pčele, drugi insekti (npr. bumbari), glodari itd. kao mehanički prenosioci.Pčelar može da širi infekciju preko pribora, odjeće i obuće, ruku, ramova i saća, spajanjem društava, selenjem i drugim aktivnostima, tako da je čovjek važan faktor usprečavanju, ali i u nastanku bolesti pčela.Nepovoljni ili nespecifični faktori, pored karakteristika uzročnika i prijemljive jedinke, utiču na to da li će se zaraza uopšte pojaviti, ako nastane da li će se proširiti, u kojem obliku će se javiti i kakav će imati tok.Sprečavanje ili otežavanje djelovanja nepovoljnih faktora može da se vrši na više načina: npr. izborom lokacije pčelinjaka (osunčano, suho mjesto, po mogućnosti izdignuto od ostalog terena, zaklonjeno od dominantnih vjetrova, izolovano od susjednog pčelinjaka); stalnim održavanjem košnice (zamjenom i popravkom oštećenih dijelova, uklanjanjem truhlih dijelova, zatvaranjem pukotina itd.), omogućavanjem odgovarajuće termoregulacije u košnici (utopljavanje zimi, ventilacija ljeti), adekvatnim uzimljavanjem zajednice (društva ne treba zazimiti sa vrlo starom maticom, zazimiti zdrava i jaka društva, u toku zime izbjegavati svako uznemiravanje pčela, redovno provjeravati veličinu leta, provjeriti aktivnost pčela izvan košnice u toku toplijih zimskih dana, ostaviti dovoljno kvalitetne hrane u košnici u periodu oktobar-maj), održavanjem brojčanog stanja zajednice (jake zajednice lakše odolijevaju nepovoljnim faktorima od slabih).Od posebne važnosti u preventivi jeste stalna kontrola zdravstvenog stanja društva, a naročito u proljeće i jesen. Problem dijagnostike na terenu je u tome što većina bolesti ima slične simptome. U kliničkoj slici pčela dominiraju uznemirenost, problemi sa polijetanjem, manji ili veći broj uginuća, kao i česta pojava proljeva. Zbog toga se tačna dijagnoza može postaviti samo u laboratoriji, pregledom uzoraka iz sumnjive košnice odgovarajućim metodama.U jednu od preventivnih mjera može da se uvrsti i selekcija, jer su brojna istraživanja pokazala da pčele mogu da prenesu otpornost prema nekoj bolesti na slijedeću generaciju (kao i osjetljivost), što ukazuje na to da odgovarajući uzgajivački programi mogu znatno da doprinesu kontroli pojave određene bolesti.Otpornost prema određenim bolestima često je vezana i za rasu, pri čemu je naročito ispitivana otpornost na varou.

Mehanizmi odbrane pčela od bakterija

Bakterije su mikroorganizmi široko rasprostranjeni u prirodi. Najveći broj vrsta nije patogen (ne izaziva oboljenje), neke su uslovno patogene ili saprofitne (mogu da dovedu do oboljenja u uslovima pada otpornosti organizma, obično se nalaze kao redovni stanovnici crijevnog trakta), a mali broj je isključivo patogen. Neke vrste mogu da obrazuju spore, oblike koji su veoma otporni na nepovoljne

uslove spoljne sredine (visoku temperaturu, nedostatak vlage itd.) i koji mogu da prežive više desetina godina u lošim uslovima, a nakon toga ponovo da pređu u aktivnu formu i da nastave da se razmnožavaju.Do infekcija bakterijama dolazi preko zaražene hrane, preko otvora za disanje ili preko oštećenja na kutikuli nastalog, npr. djelovanjem varoe. Svako oštećenje kutikule ili zida crijeva predstavlja ulazna vrata za bakteriej. Bakterije koje prođu anatomske barijere i nađu se u hemolimfi dovode do pokretanja imunog sistema pčele.U hemolimfi se nalaze brojni hemociti, ćelije koje imaju nekoliko funkcija, a među njima i fagocitozu (prepoznavanje i inkorporisanje strane čestice, koja biva svarena u ćeliji fagocita i na taj način uklonjena). Hemociti mogu da progutaju i unište manje strane čestice kao što su spore bakterija ili gljivica. U slučaju većih parazita, grupe bakterija ili hifa gljivica, više hemocita obrazuje kapsulu oko strane materije i na taj način je eliminišu. Npr. lektini u hemolimfi pčele potpomažu prepoznavanje strane materije i njenu fagocitozu od strane hemocita, dakle učestvuju u odbrani, a pripisuje im se uloga i u ishrani i razviću. Oni su vjerovatno uključeni u reorganizaciju tkiva i prijanjanje ćelija. Hemokini, grupa malih sekretornih proteina, predstavljaju važne regulatore imunog sistema izazivajući migraciju hemocita ka stranoj materiji.

Među humoralne faktore odbrane ubrajaju se mnoge supstance. Lizozim je produkt lučenja žlijezda proteinske prirode, koji razlaže ćelijski zid bakterija. Pčele ga izlučuju u hranu za larve, nektar, polen, vosak i propolis. Koncentracija lizozima u hemolimfi larvi i odraslih pčela kreće se od 5µg do 25 µg/ml, a kod lutki od 5 do 10 µg/ml. Prirodna ili vještačka infekcija saprofitskim bakterijama povećava koncentraciju lizozima u hemolimfi larve na više od 1300 µg/ml, dok kod pčela izletnica ne prelazi 40 µg/ml. Pretpostavlja se da to povećanje koncentracije lizozima smanjuje rizik od nastanka infekcije saprofitnim bakterijama kod larvenih stadijuma.Određeni dijelovi ćelijskog zida bakterija, razloženi pod dejstvom lizozima, privlače antibakterijske supstance kao što su apidecini. Biološki aktivan oblik tih supstanci javlja se u hemolimfi odraslih pčela, dok se kod posljednjeg larvenog stadijuma nalaze neaktivni, prekursorni molekuli. Međutim, rizik od infekcije legla bakterijama koje mogu da prenesu radilice, osim povećanom koncentracijom lizozima, smanjuje se prisustvom antibakterijskih faktora koji se nalaze u matičnom mliječu, medu i polenu.Najveća koncentracija apidecina u hemolimfi pčele javlja se poslije 36 sati od infekcije, a u toku naredna 3 do 4 dana postepeno opada. Njihovo djelovanje nije specifično i imaju relativno širok spektar djelovanja prema većem broju vrsta bakterija, uglavnom sprečavajući njihovo razmnožavanje.Drugi antibakterijski protein koji je otkriven kod pčela je abecin. Ta supstanca ima uzak spektar dejstva, međutim, njegovim djelovanjem na spoljnu membranu ciljnih bakterija omogućava se pristup i djelovanje lizozima i apidecina.I apidecini i abecin predstavljaju najviši nivo adaptacije imunog sistema maedonosne pčele, koji omogućava uništavanje patogenih bakterija porijeklom sa biljaka i iz okruženja pčele.Treći faktor iz hemolimfe je himenoptecin. Za stvaranje te supstance potreban je podražaj veće količine bakterija, a pojavljuje se kasnije od početka infekcije i u nižoj koncentraciji od apidecina.

Mehanizmi odbrane pčela od virusa

Do danas je poznato više od 15 različitih virusa pčela. Sve poznate virusne bolesti specifične su samo za jedan razvojni stadijum: virusi akutne paralize, hronične paralize i oblačnih krila napadaju odrasle pčele, dok su virusi mješinastog legla i crnih matičnjaka vezani samo za stadijume larve.Virusi su mikroorganizmi koji mogu da se razmnožavaju jedino unutar živih ćelija, a u spoljnoj sredini su uglavnom slabo otporni. Njihovo prisustvo u ćelijama dugo može da prođe bez posljedica, kao neprimijetna, latentna infekcija. Međutim, pri stresnim situacijama za organizam dolazi do njihovog naglog umnožavanja, pri čemu oštećuju inficiranu ćeliju, dovode do njene smrti i raspadanja. Pri tome oslobađaju infektivne virusne čestice koje napadaju druge ćelije. Virusi pčela su politrofni, odnosno napadaju većinu ili sva tkiva domaćina i imaju razvijene mehanizme da izbjegnu ili umanje odbrambene snage pčele. Upravo ti mehanizmi omogućavaju im da prežive u domaćinu dug period pri čemu takva, latentno inficirana jedinka predstavlja izvor infekcije za ostale u zajednici.Najčešći put infekcije sa pčelinjim virusim je preko zaražene hrane. Virusne čestice mogu da prodru u epitelne ćelije srednjeg crijeva ili da prođu kroz zid crijeva, sve do ciljnih ćelija u organizmu.Na umnožavanje virusa i pojavu virusne infekcije, potrebno je prije svega prisustvo dovoljnog broja virusnih čestica. Zatim, sadržaj crijeva pčele je zbog svog sastava uglavnom nepovoljna sredina za viruse.peritrofna membrana u većini slučajeva ograničava širenje infekcije, jer je nepropusna ili teško propušta virusne čestice, sprečavajući njihov prodor u ćelije epitela crijeva, a odatle u ostala tkiva. Preduslov za ulazak virusa u ćeliju je njegovo vezivanje za specifične receptore koji se nalaze na površini ciljnih ćelija. Nepostojanje tih receptora ili njihovo blokiranje sprečavaju virusnu česticu da prodre u ćeliju. Jedan od načina sprečavanja umnožavanja virusa je proizvodnja supstance interferona od strane inficirane ćelije u toku nekoliko sati od infekcije. Interferoni insekata su glikoproteini, i pretpostavlja se da djeluju slično kao kod sisara.Virusne infekcije pobuđuju i nespecifične ćelijske odbrambene mehanizme, kao što je fagocitoza.fagocitozom mogu da se uklone virusne čestice koje se nalaze u hemolimfi, odnosno van ćelije. Hemociti mogu da uklone mali broj virusa ili viruse slabe virulentnosti, dok je u suprotnom taj mehanizam odbrane neefikasan.

Mehanizmi odbrane pčela od patogenih gljivica

Gljivice (Fungi) ili plijesni predstavljaju posebnu vrstu mikroorganizama, koji se po svojim karakteristikama znatno razlikuju od ostalih. Posjeduju spore, koje se nalaze praktično svuda. Kao gljivice patogene za pčele navode se Ascosphaera apis, Aspergillus sp., Aureobasidum pullulans, Trichoderma lignorum, Mucor hiemalis, Rhizopus i kvasci Torulopsis. Primarnu zaštitu od prodora patogenih gljivica pružaju nepropusna i čvrsta kutikula, biohemijski sastav crijevnog sadržaja, peritrofna membrana srednjeg crijeva i sistem traheja, kao mehaničke i fiziološke barijere. Relativno niska vlažnost u traheji predstavlja nepovoljan faktor za klijanje spora i rast gljivica u organima za disanje pčele. Vosak i nezasićene masne kiseline, u sastavu ili na površini kutikule, djeluju antifungicidno. Bakterije koje se normalno nalaze u crijevima eliminišu veliku količinu spora koje tu dospiju hranom. Međutim, plijesni koje proizvode enzim hitinazu, supstancu koja razlaže hitin kutikule, mogu da prodru kroz tu barijeru. Kutikula koja je oštećena mehanički ili dejstvom enzima omogućava i prodor bakterija i nastanak fatalnog ishoda.Dijelovi tijela gljivica koji ne mogu da se razgrade u hemolimfi pčele bivaju inkapsulisani od strane velikog broja hemocita, dok spore i manje molekule hemociti uništavaju fagocitozom. Fagocitoza dominira kada je prisutan mali broj spora, a inkapsulacija (obrazovanje

kapsule oko strane materije) predstavlja najefikasniji način u borbi protiv gljivica. Humoralni faktori (lizozim, apidecini) ne djeluju protiv gljivičnih infekcija.

Mehanizmi odbrane pčela od protozoa

Protozoe su jednoćelijski paraziti koji napadaju ćelije epitela srednjeg crijeva (Nosema apis) ili Malpigijeve cjevčice (Malpighamoeba mellificae) samo odraslih pčela. Kod jedinki oboljelih od nozemoze, odlubljivanjem epitela crijeva u čijim ćelijama se nalaze paraziti, i njegovim eliminisanjem preko izmeta, smanjuje se mogućnost masovne invazije ostalih dijelova epitela. Variranje u otpornosti prema nozemozi može da bude povezano s aktivnošću enzima himozina iz želuca pčele, s obzirom na to da taj enzim pospješuje obnavljanje peritrofne membrane, sprječavajući da spore N. apis dođu u bliski kontakt sa ćelijama epitela crijeva.Pri prodoru spora u tjelesnu šupljinu hemociti se nakupljaju oko parazita, vršeći fagocitozu ili obrazjući kapsulu. Pri progresivnoj invaziji, naročito udruženoj sa bakterijskom infekcijom preko oštećenih ćelija crijevnog epitela, odbrambeni mehanizmi ne mogu da spriječe uginuće pčele.Protozoa Malpighamoeba mellifice napada epitel Malpigijevih cjevčica (sistem z aizlučivanje, analogno mokraćnom sistemu sisara), koji obično postane uvećan i podliježe degeneraciji.Jako naduvene cjevčice mogu da puknu, izazivajući jak imunološki odgovor. Međutim, pošto se u tijelu pčele stvara mali broj parazitskih cista, masovan letalni ishod nije česta pojava. Anatomske zaštitne barijere crijeva ograničavaju djelovanje parazita.

BOLESTI ODRASLIH PČELA

Bakterijske bolestiSeptikemija (Septicaemia)

Septikemija pčela predstavlja svako stanje u kojem postoji prisustvo patogenih bakterija ili njihovih toksičnih produkata u hemolimfi. 1928. godine za uzročnika bolesti opisana je bakterija Bacillus apisepticus, porijeklom iz zemljišta, a 1959 preimenovana je u Pseudomonas apiseptica, koja se danas smatra sinonimom za Pseudomonas aeruginosa.Smatra se da septikemiju mogu da uzrokuju i Serratia marcescens i Hafnia alvei i da njih prenosi Varroa jacobsoni.

Osobine uzročnika: Bacillus apisepticus osjetljiv je prema višim temperaturama, tako da na 73°C propada za 30 minuta, a na 100 °C propada za 3 minuta. Sunčeva svjetlost i pare formaldehida uništavaju ga za 7 sati.

Faktori vezani za nastanak bolestiOboljenje se javlja kod radilica, trutova i matica, dok na leglu nema promjena. U prirodnim uslovima do infekcije najvjerovatnije dolazi preko otvora za disanje. Pojava oboljenja vezana je za izvjesne stresne situacije, kao što je intenzivna prihrana ili nepovoljni klimatski uslovi za vrijeme perioda odgajanja legla, ali i drugi nespecifični faktori (rojenje, aktivna izgradnja saća itd).Bolest se obično javlja od mjeseca maja a slabi u oktobru.

Klinička slika i patoanatomske promjene

Glavni simptomi su promjena u boji hemolimfe odraslih pčela, od žućkastosmeđe do krečnobijele i intenzivna degradacija mišića. Kao posljedica razgradnje vezivnih tkiva grudnog koša, nogu, krila i antena, pčela se raspada pri dodiru. Napadnute pčele su bespomoćne, ne uzimaju hranu i ne mog da polete. Uginuće nastupa najkasnije za 36 sati, obično za 1 dan. Mrtve ili umiruće pčele imaju miris na trulež.

DijagnozaDijagnoza se postavlja u laboratoriji, izolovanjem uzročnika iz hemolimfe. Materijal za laboratorijsku dijagnostiku su žive bolesne pčele.

SuzbijanjeU slučaju pojave bolesti preporučuje se uništavanje bolesnih pčela i njihovih leševa (spaljivanjem), a saće s leglom i prazno saće iz košnice sa bolesnim pčelama najbolje je pretopiti u vosak. Med nije za ishranu pčela. U kontroli bolesti upotrebljavan je streptomicin, ali je uzbačen iz upotrebe zbog njegove rezistencije kod uzročnika.

Paratifus (Paratyphus)

U pitanju je oboljenje akutnog toka, koje nastaje dejstvom specifičnog uzročnika, bakterije Bacterium (Salmonella) paratyphi alvei i uticajem nespecifičnih faktora.

Osobine uzročnika Bacterium (Salmonella) paratyphi alvei je vrlo pokretna bakterija štapićastog oblika, koja ne stvara spore.

Faktori vezani za nastanak i širenje bolestiPčele se inficiraju zaraženom hranom i vodom. Uzročnik može da se nađe u organima za varenje zdravih pčela ali do pojave bolesti dolazi dejstvom nespecifičnih faktora, kao što su loši vremenski uslovi u toku prezimljavanja, nedostatak vode, slabe zajednice itd. najčešće se javlja samo u jednoj zajednici ili u više zajednica jednog pčelinjaka. Infekciju iz košnice u košnicu mogu da prenose bumbari, zaražene pčele ili pčelar koji manipuliše oboljelom zajednicom.Bolest se najčešće javlja u rano proljeće, ali može i od aprila do septembra.

Klinička slika i patoanatomske promjeneOboljele pčele prvo slabe i gube sposobnost za let, skupljaju se oko leta i na poletaljci gdje mogu da se uoče mrlje od tečnog izmeta svijetlosmeđe boje. Abdomen bolesnih pčela je naduven, a iz njega se blagim pritiskom lako istiskuje tečan sadržaj, odakle mogu da se izoluju uzročnici. Bolest može da traje jedan dan ili više dana, a u slučaju poboljšanja vremenskih uslova i uz primjenu higijenskih mjera bolest prestaje.

Dijagnoza i diferencijalna dijagnozaPostavlja se izolovanjem uzročnika iz hemolimfe ili digestivnog trakta živih bolesnih pčela. Bolest treba razlikovati od nozemoze i dizenterije pčela. Mikroskopskim pregledom sadržaja crijeva kod nozemoze se uočavaju karakteristične spore, a kod dizenterije nema specifičnog uzročnika, već se u izmetu mogu naći nesvarena zrnca polena i eventualno kvasaca.

Terapija i suzbijanjeBolest može da prođe spontano sa poboljšanjem vremenskih uslova i uz bolju ishranu, ali uglavnom je potrebno preduzeti određene mjere: sav pribor treba dezinfikovati, zaprljane ramove sa saćem treba ukloniti, a pčele prenijeti u nove ili dezinfikovane košnice. Antibiotsku terapiju treba primijeniti na osnovu antibiograma, u šećernom sirupu.

Preventivne mjere podrazumjevaju uništavanje insekata i drugih štetočina u pčelinjaku koji mogu da prenesu uzročnika, sprečavanje grabeži, kvalitetnu ishranu (ukloniti med lošeg kvaliteta i dati šećerni sirup ukoliko je potrebno prihranjivanje), higijenu napajališta i redovnu dezinfekciju pribora.

Majska bolest

Ova bolest se javlja pretežno u maju, po čemu je i dobila naziv, a predstavlja opstipaciju (zatvor) i uginuće mladih pčela koje njeguju leglo. Nastanak bolesti, osim nespecifičnih faktora, najčešće vezanih za ishranu, povezuje se i sa prisustvom bakterije Spiroplasma apis u hemolimfi pčela, koje uglavnom potiču sa površine cvjetova.Faktori vezani za nastanak bolestiBolest se javlja kod pčela starih 6 do 13 dana. U toku maja u košnici ima najviše legla i potrebne su velike količine hranljivih materija i vode za proizvodnju mliječa. Dok je potrošnja tih materija ujednačena i količina vode dovoljna, zdravstveno stanje mladih pčela nije poremećeno. U suprotnom, sadržaj crijeva postaje tvrd i gust.

Klinička slika i patoanatomske promjeneBolest se naglo pojavljuje i to samo kod mladih pčela. Oboljele pčele u velikom broju napuštaju košnicu i pred njom uginu uz grčevite pokrete. Za kratko vrijeme može da ugine veliki broj pčela.Dijagnoza i diferencijalna dijagnozaDijagnoza se postavlja na onovu ponašanja mladih pčela, izgleda sadržaja crijeva i vremena pojavljivanja.Bolest treba razlikovati od nozemoze i trovanja.Sprečavanje nastankaPreventivno, u slučaju pojave bolesti preporučuje se davanje toplog vodenog rastvora meda ili šećera (1:1 ili 1:2), uz dodatak kuhinjske soli (1 gram na 1 litar rastvora) u toku nekoliko dana.

Dizenterija (Dijareja)

Dizenterija (dijareja, proliv) može da predstavlja simptom više oboljenja. U pitanju je nakupljanje velike količine tečnog sadržaja u crijevu i nemogućnost pčela da izbace taj sadržaj izvan košnice, tako da su saće i ulaz u košnicu prekriveni izmetom. Ovo stanje se javlja u toku zime, i može biti praćeno znatnim uginućem pčela.

Faktori vezani za nastanak bolestiNa nastanak dizenterije utiču brojni nepovoljni faktori, prvenstveno oni koji sprečavaju pčele da izađu na pročisni let. Pojačano uzimanje hrane, npr. usljed uznemiravanja od strane miševa, takođe utiče na pojavu oboljenja, ali i nekvalitetna hrana, hrana sa visokim sadržajem vlage i vlaga u košnici. U svakom slučaju, kod pčela dolazi do poremećaja varenja i zadržavanja nesvarenih čestica hrane u ampuli rektuma (završni dio zadnjeg crijeva), gdje je povoljna sredina za razmnožavanje kvasaca, koji su unijeti hranom još prije zazimljenja. Do dizenterije može da dođe i usljed prisustva izvjesnih toksina iz hrane koji remete normalni metabolički bilans vode kod pčela. Te materije mogu da potiču iz meda, voćnih sokova, nerafinisanih šećera itd.Klinička slikaKod oboljele zajednice, svuda po unutrašnjosti košnice primjećuje se izmet karakterističnog mirisa, koji podsjeća na miris brašna ili mačijeg izmeta. Svjež izmet je tečan, i pčele umazane njim ne mogu da lete, pužu i veoma su osjetljive na hladnoću, pa ubrzo uginu.

Patoanatomske promjeneAbdomen bolesnih pčela je jako naduven i blagim pritiskom na njega lako se istiskuje sadržaj crijeva, tako da je hitinska opna između abdominalnih segmenata providnija nego što je normalno.

Dijagnoza i diferencijalna dijagnoza

Za postavljanje dijagnoze značajno je vrijeme pojavljivanja, tako da se isključuje tzv. ljetna dizenterija, koja može da nastane za vrijeme kišnih dana u toku ljeta. Laboratorijskim pregledom isključuju se nozemoza i druge bolesti.

Suzbijanje i preventiva

Ukoliko se bolest javi u toku zime, pčele (gnijezdo) treba utopliti, a hranu zamijeniti šećernim sirupom 1:1 (eventualno kvalitetnim medom). Leševe uginulih pčela treba ukloniti i spaliti. Ramove i zidove košnice treba mehanički očistiti i oprati toplom vodom.Preventivne mjere se odnose na pripremu društva za prezimljavanje, odnosno treba zazimiti zdrava i jaka društva, pri čemu treba voditi računa da to bude blagovremeno i da matica nije suviše stara. U košnici treba ostaviti dovoljno kvalitetne hrane. Pčele ne mogu da koriste velike kristale meda, pa im za zimu ne treba ostavljati vrste meda koje su sklone brzoj kristalizaciji.

Takođe, u toku zime ne treba bez potrebe uznemiravati društvo, ali treba redovno provjeravati aktivnost zajednice u povoljnim vremenskim uslovima. Važno je da je košnica smještena na suhom terenu i da ne prokišnjava.

Bolesti izazvane plijesnimaAspergiloza (Aspergillosis)

Aspergiloza je oboljenje koje izaziva gljivica Aspergillus flavus i druge iz roda Aspergillus (A. niger, A. fumigatus). Uzročnik napada odrasle pčele i leglo. Bolest kod legla naziva se kameno leglo.

Osobine uzročnikaGljivice (plijesni) su organizmi koji razmnožavanjem stvaraju kaarkteristične kolonije vidljive golim okom. Tijelo gljivice (micelijum) sastoji se iz končastih hifa, na čijem kraju se nalaze spore iz kojih mogu da nastanu nove kolonije. Za razmnožavanje je potrebno dovoljno vlage i određena temperatura koja za većinu plijesni iznosi 20-30°C, a za pripadnike vrsta Aspergillus i viša od 37 °C.

Ove gljivice su veoma rasprostranjene u prirodi. Spore su okrugle ili nepravilno sfernog oblika, veličine 2x3 do 5x7 µm. Boja spora može da bude bjeličasta, limunastožuta ili tamnozelena, a boja kolonija, zavisno od vrste uzročnika i starosti procesa, žutosiva ili maslinastomrka. Spore i hife su osjetljive na toplotu – temperatura od 60°C ubija ih za 30 minuta. Od dezinfekcionih sredstava osjetljive su na 1‰-ni rastvor sublimata, 5%-tni rastvor fenola ili formalina ili 2-3%-tnu karbolnu kiselinu.

Aspergillus fumigatus spada u patogene aspergiluse i dovodi do pneumomikoze ljudi, životinja i ptica. A. flavus proizvodi veoma jak aflatoksin, koji ima kancerogeno djelovanje na jetru i sada među najjače do sada poznate toksine. Taj toksin djeluje direktno na nervni sistem pčele. Utičući i na endokrini sistem, a vjerovatno i na odbrambene mehanizme, smanjuje otpornost pčele prema gljivičnim infekcijama.

Faktori vezani za nastanak i širenje oboljenjaGlavni nespecifični faktor za nastanak bolesti je povećana vlažnost u košnicama i slaba društva (za nastanak oboljenja kod sisara i ptica takođe pogoduje loša kondicija i oslabljenost organizma djelovanjem neke druge bolesti). S obzirom na to da se spore nalaze svuda, pčele ih unose u košnicu polenom i nektarom, a mogu ih imati i na nogama, dlačicama i drugim dijelovima tijela. Hranjenjem larvi pčele prenose spore na leglo, gdje se obično prvo i zapaža oboljenje. Inficiranje obično nastaje unošenjem spora u digestivni trakt, rijetko preko kutikule.Širenju spora, osim preko pčela, doprinose i kontaminirani dijelovi košnice i pčelarski pribor.

Klinička slika i patoanatomske promjeneBolest se obično javlja nekoliko nedjelja poslije pojave na leglu. Kod zaraženih odraslih pčela spore isklijavaju u digestivnom traktu, micelijum probija zid crijeva i osim abdomena zahvata i grudni dio tijela. Usljed djelovanja toksina mišići postaju meki i bijeli. Oboljele pčele su uznemirene, bezuspješno pokušavaju da polete i poslije nekoliko sati uginu. Uginule pčle imaju nešto savijen abdomen, tvrd kao i toraks (grudni segment).

DijagnozaPostavlja se laboratorijskim pregledom dijelova leševa pčela (LARVI).

SuzbijanjeAspergiloza pčela se rijetko javlja, međutim, s obzirom na to da je u pitanju zoonoza, bolest opasna po čovjeka, u slučaju pojave potrebno je poštovati propisane veterinarsko-sanitarne mjere i pristupiti uništavanje zaražene zajednice (pčele, leglo, tj. Okviri sa saćem, utopljavajući materijal ...). Ispražnjene košnice treba prvo mehanički očistiti (leševe i otpadni materijal spaliti) a zatim ih, kao i sav pribor dezinfikovati. Košnice se mogu tretirati i plamenom let lampe. Poslije primjene i djelovanja dezinficijensa košnice treba oprati toplom vodom i ostaviti da se osuše.Zemljišta u okolini košnica takođe treba dezinfikovati (4%-tnim rastvorom formaldehida, 10 l/m² i prekopati do dubine od 10 do 15 cm. Med i pergu ne treba koristiti za ishranu pčela; med iz plodišta treba uništiti, a onaj iz medišta može da se upotrijebi samo u konditorskoj industriji (neprerađen nije za ishranu ljudi)Smatra se da na pčelinjaku nema zaraze mjesec dana poslije sprovođenja svih navedenih mjera i izvršene završne dezinfekcije. Pri radu sa sumnjivim zajednicama i zaraženim materijalom treba koristiti zaštitne naočale, rukavice i povez za nos i usta, kao mjere preventive.

VIRUSNE BOLESTI

Hronična paraliza (Parallysis chronica, bolest crnih pčela)

Osobine uzročnikaVirus hronične paralize je otporan prema hloroformu i eteru, a neotporan prema visokoj temperaturi. Na 4 °C zadržava aktivnost nekoliko nedjelja. U laboratorijskim uslovima virus se više umnožava u organizmu pčela na 30 °C nego ako se drže na 35 °C; međutim, on brže ubija pčele na višoj temperaturi.

Faktori vezani za nastanak i širenje bolestiDo infekcije u prirodnim uslovima može da dođe preko usnog aparata (pri čemu je potrebno prisustvo velikog broja virusnih čestica) ili preko pora na kutikuli nastalih usljed slomljenih ili iščupanih dlaka. Virus može da se nađe u mednom mjehuru oboljelih pčela, odakle ga mogu prenijeti zdravim jedinkama prilikom tzv. «socijalne ishrane».Virus može biti prisutan duže vrijeme u zajednici, a da ona izgleda zdrava. Do izbijanja bolesti u takvim zajednicama dolazi djelovanjem nespecifičnih faktora koji primoravaju pčele da prekinu svoje aktivnosti u kratkom vremenskom periodu (npr. loše vrijeme) i prenatrpanošću košnice. Bolest se obično javlja kod nekoliko zajednica jednog pčelinjaka, a vrijeme pojave je obično u proljeće ili ljeto. Osjetljivost na taj virus je nasljednog karaktera.Klinička slika i patoanatomske promjeneBolest se ispoljava u dva oblika, koji mogu da se pojave istovremeno u zajednici, ali obično jedan od njih dominira. Kod prvog oblika dolazi do nenormalnog podrhtavanja krila i tijela oboljelih pčela. Pošto ne mogu da polete, ove pčele puze po zemlji ili uz stabljike trave ispred košnice, ili se nakupljaju u vidu grozda u košnici, iznad saća sa medom. Abdomen im je povećan usljed proširenog mednog mjehura ispunjenog tečnošću. Društva koja su zahvaćena u većem obimu mogu da propadnu u toku nedjelju dana, ostavljajući maticu sa šačicom pčela na zapuštenom saću. Ovaj tip paralize izgleda da je povezan sa «šumskom bolešću», koja se javlja kod pčela koje prikupljaju nektar iz šumskih predjela.

U drugom obliku, oboljele pčele u početku još ne mogu da lete, ali gube dlačice sa tijela i postaju crne, masnosjajne boje i djeluju sitnije od zdravih pčela. Druge pčele ne puštaju takve pčele u košnicu ili ih izvlače iz nje, što ponekad može da izgleda kao da su u pitanju «pčele tuđice». Oboljele pčele poslije nekoliko dana počinju da podrhtavaju, gube sposobnost za let i uskoro uginu. Uginuće nastupa 4-6 (7) dana od pojave znakova bolesti. Mrtve pčele su ponekad pokrivene ljepljivom sluzi koja ima miris ribe. Zadnje crijevo je ispunjeno svijetlom vodenastom masom.

DijagnozaPri uočavanju crnih, sjajnih pčela koje podrhtavaju, i koje druge pčele izbaciju iz košnice, može da se postavi sumnja na ovu bolest. Dijagnoza se postavlja samo u laboratoriji, primjenom odgovarajućih metoda za dokazivanje i izolaciju virusa i nalazom bazofilnih granula u tkivu mozga, torakalnih ganglija i epitela ćelija zadnjeg crijeva.

Suzbijanje

Protiv virusnih oboljenja ne postoji specifična terapija. Primjenjuje se zamjena matice i simptomatska terapija u vidu prihrane šećernim sirupom. Komercijalni šećer, u maloj količini, sadrži enzim ribonukleazu, na koji je osjetljiv virus hronične paralize.

Akutna paraliza (Paralysis acuta)

Osobine uzročnikaVirus akutne paralize oblikom i građom vrlo je sličan virusu mješinastog legla. U laboratoriji se bolje umnožava na 35 °C nego na 30 °C, ali najbrže ubija pčele na nižoj temperaturi, što je suprotno od virusa hronične paralize.

Faktori vezani za nastanak i širenje bolesti

Infekcija obično prolazi neprimjetno. Virus može da se nađe u pljuvačnim žlijezdama naizgled zdravih pčela, kao i u polenu. Međutim, efekat tog virusa doveden je u vezu s prisustvom Varroa jacobsoni, a u kontinentalnoj Evropi virus akutne paralize je identifikovan kao jedan od uzroka smrtnosti odraslih pčela i legla u društvima koja su jako infestirana varoom. Smatra se da krpelj aktivira virus ili ga oslobađa iz tkiva gdje se obično nalazi prilikom prodiranja u tijelo latentno inficiranih pčela, koje ubrzo bivaju sistemski inficirane i na kraju uginu. Krpelj može da prenese virus sa zaraženih na zdrave odrasle pčele i lutke.Odrasle inficirane pčele, prije nego što uginu, mogu da prenesu virus preko sekrecije svojih žlijezda u hranu za larve i na taj način i njih da inficiraju. Larve koje su hranom unijele veliku količinu virusa uginu prije poklapanja ćelije, a one koje prežive mogu da postanu latentno inficirane odrasle pčele.Klinička slikaKod pčela nastaje paraliza slična onoj koju izaziva virus hronične paralize, ali oboljele pčele uginu veoma brzo poslije pojave kliničkih simptoma.

Diferencijalna dijagnozaDruge bolesti izazvane virusima.Suzbijanje: Kontrola infestacije varoom.

OSTALI VIRUSI PČELA

Kašmir virus je izolovan iz oboljelih odraslih pčela Apis cerana iz Kašmira i Mahablešvara, a utvrđeno je da se prilagodio i medonosnoj pčeli Apis mellifera. Prisustvo Kašmir virusa kod medonosne pčele utvrđeno je u Australiji i Novom zelandu, a pronađen je i kod pčela u SAD. Kod pčela je utvrđeno istovremeno prisustvo Kašmir virusa i virusa akutne paralize.

Virus spore paralize takođe dovodi do latentne infekcije. U laboratorijskim uslovima, vještačkom infekcijom pčela dovodi do paralize prva dva para nogu i uginuća poslije 12 dana od infekcije.

Filamentozni virus poznat je kao F-virus, a prvobitno se smatralo da je u pitanju rikecija. Hemolimfa oboljelih pčela je mliječnobijele boje i sadrži čestice virusa. Virus se umnožava isključivo u pčelama koje su inficirane i sa Nosema apis, što je slučaj sa Y-virusom i virusom bolesti crnih matičnjaka. Prisustvo i umnožavanje mikrosporidija nozeme u ćelijama epitela crijeva smanjuje otpornost pčela

na infekciju virusima koji prodiru u organizam preko crijeva, a prisustvo ili odsustvo virusa utiče na varijacije u virulentnosti mikrosporidija.Y-virus se često kod pčela nalazi u toku ranog ljeta i vjerovatno je prisutan samo u području crijevng epitela. Ne dovodi do pojave vidljivih znakova infekcije.

Pčelinji virus X vezan je za protozou Malpighamoeba mellifica, iako njegovo umnožavanje ne zavisi direktno od prisustva tog parazita. Pojava virusa u jesen može da se veže za donji optimum temperature koji je potreban za njegovo umnožavanje, jer je u eksperimentalnim uslovima utvrđeno da se umnožava u organizmu odraslih pčela držanih na 30 °C, ali ne i kod onih držanih na 35 °C.

Za virus deformisanih krila takođe je ustanovljeno da je u vezi s varoom, jer ga krpelj prenosi na isti način kao i virus akutne paralize. Virus se umnožava sporo, tako da lutke koje su inficirane u «stadijumu bijelih očiju» preživljavaju, ali pčele koje nastaju od njih imaju deformisana ili slabo razvijena krila i ubrzo uginu.

Bolest oblačnih krila izaziva virus koji se među pčelama, koje su na maloj udaljenosti, prenosi putem vazduha. Virus preko sistema za disanje (traheja) dospijeva do mišićnih fibrila, i u slučajevima jače infekcije dolazi do gubitka providnosti krila. Do izumiranja društva može da dođe kod teških oblika infekcije.

Bolesti izazvane protozoama

Nozemoza (Nosemosis, nozematoza) Ovo oboljenje uzrokuje protozoa, mikrosporidija Nosema apis, koja napada epitelne ćelije zida srednjeg crijeva matice, radilice i trutova, dovodeći do poremećaja u varenju i apsorpciji hrane. Parazit opstaje tokom cijele godine u zaraženom društvu, a maksimalan broj dostiže u proljeće, kada je u toku intenzivno odgajanje legla.Osobine uzročnikaRazvojni ciklus nozeme je dosta složen i on počinje i završava sporom. Spore Nosema apis su duge oko 5-7µm i široke 3-4µm. Ovalnog su oblika sa tamnom ivicom. Spore su dosta otporne u spoljnoj sredini, gdje opstaju više nedjelja, pa i mjeseci, naročito u sasušenom izmetu i leševima pčela. U medu držanom na hladnom aktivne su 2-4 mjeseca. Strujeća vodena para uništava ih za 1 minut. Direktna sunčeva svjetlost uništava ih za 15-32 sata, a ako su suspendovane u vodi za 35-50 sati. Toplota veća od 60 °C ubija ih za 15 minuta.Od dezinfekcionih sredstava 1-4%-tna fenolna kiselina i 1,25%-tni formalin poslije 48 – 72 sata. Pare rastvora sirćetne kiseline (najmanje 60%) inaktiviraju spore za nekoliko sati; jače koncentracije su efikasnije i ubijaju spore za nekoliko minuta.Faktori vezani za nastanak i širenje bolestiRazvojni ciklus uzročnika odigrava se u digestivnom traktu pčele. Unošenjem spora hranom, vodom ili izmetom (lizanjem oboljelih pčela koji je sladunjavog ukusa jer sadrži nesvarena zrnca polena), u srednjem crijevu dolazi do njihovog isklijavanja. Na prednjem dijelu spore dolazi do izbacivanja končaste tvorevine (polarnog filamenta( i parazit prodire u epitelne ćelije. Kad je infekcija na vrhuncu, u crijevu pčele nalaze se milioni spora. Jedan dio spora se izbacuje izmetom, čime se omogućava infekcija drugih pčela.Bolest se lako širi unutar društva kada su pčele prisiljene da defeciraju u košnici i kada je zaražena matica (koja inače defecira u košnici). Trutovi su jednako prijemljivi kao i radilice. Mlade pčele se inficiraju kada čiste ćelije koje su zaprljane izmetom zaraženih pčela. Prenošenje iz jedne u drugu košnicu vrši se premiještanjem okvira zaprljanih izmetom u košnicu sa zdravim pčelama (da se izvede leglo), spajanjem zajednica, paketnim rojevima, kontaminiranim medom i pčelarskim priborom. Mogući, ali ne toliko značajni prenosioci spora su drugi insekti koji se hrane uginulim pčelama ili saćem, izvori vode u okolini košnice (bare itd.), bumbari, ose i drugi insekti.Od februara do aprila može da se javi akutno oboljenje, kada procenat uginuća može biti i 100%. Bolest tokom ljeta jenjava jer zaražene pčele uginu izvan košnice, čime se broj parazita u košnici smanjuje. Međutim, u tom periodu je prisutna hronična infekcija jer izvjestan broj spora opstaje, čime se ciklus nastavlja.

Akutni tok se objašnjava pojačanim obnavljanjem epitelnih ćelija crijeva (najslabije je u toku zime), što pogoduje razvoju parazita. Sem toga, više mu odgovara temperatura od 30 do 34 °C nego 20 °C. Brža zamjena starih pčela mladima i njihov kraći život ljeti usporava progresiju bolesti.Faktor koji pospješuje bolest je postojanje istovremene infekcije amebom Malpighoamoeba mellificae i istovremeno prisustvo virusa.

Klinička slika i patoanatomske promjenePosljedice prisustva nozeme u odraslim pčelama su višestruke. Životni vijek je skraćen, naročito kod zimskih pčela (umjesto 6-8 mjeseci žive svega 2-3 mjeseca). Hipofaringealne žlijezde mladih pčela, njegovateljica, gube sposobnost da proizvode matičnu mliječ potrebnu za ishranu legla. Inficirane njegovateljice prestaju s odgojem legla i preuzimaju dužnost sakupljačica i stražarica.takav efekat na odrasle pčele zapažen je i kod bolesti mješinastog legla. Inficirane matice prestaju sa polaganjem jaja i uginu za nekoliko nedjelja.Kod pčela se, naročito pred uginuće, zapaža uvećan abdomen.Usljed prekomjernog nakupljanja vode dolazi do dizenterije i pojave tečnog izmeta žutosmeđe boje i neprijatnog oštrog mirisa. Bolesne pčele izlaze iz košnice, ne mogu da lete, uznemireno se kreću raširenih krila i ubrzo uginu. Primjetno uginuće pčela usljed jače raširenosti infekcije govori da je proces star najmanje 3-4 nedjelje. U toku zime u košnici se mogu zapaziti mrlje od izmeta i veliki broj uginulih pčela.Efekat ove bolesti na pčelinju zajednicu, osim velikog broja uginulih pčela u proljeće (iako je hrane i vode dovoljno), može biti pojava nesklada između veličine legla i broja pčela koje ga pokrivaju (može nastati i prehlađeno lego).DijagnozaSomptomi koji se javljaju kod nozemoze nisu specifični, jer nemogućnost pčela da lete, izmet na saću ili poletnoj dasci ili uginule i umiruće pčele na zemlji ispred košnice mogu da budu znaci i nekih drugih poremećaja. Sumnja se može postaviti ukoliko se u proljeće primijeti neuobičajeno veliki broj uginulih pčela ili je razvoj društva usporen.

Za postavljanje sumnje na terenu može se (pincetom) izvući žaoka i sa njom i srednje crijevo. Normalno crijevo je smeđe boje, sa vidljivim prstenovima. Kod inficiranih pčela crijevo postaje bjeličasato, nešto uvećano i manje segmentirano. Međutim, ta pojava može biti povezana i sa nekim drugim poremećajima u varenju, pa je tačnu dijagnozu moguće postaviti samo u laboratoriji.Uzorak za pregled treba da sadrži najmanje 30 pčela (pojedinačni uzorak mogu da budu žive bolesne pčele, pčele iz košnice ili s poletne daske, ili svježi leševi pčela ispred košnice). Izmet sastrugan s okvira može da posluži kao materijal za pregled.Diferencijalna dijagnozaSpore nozeme treba razlikovati od ćelija kvasaca, spora gljivica, masnih i kalcifikovanih tjelašaca i od cista M. Mellificae koje su sfernog oblika i prečnika 6-7 µm. Kod amebne bolesti takođe može da dođe do dijareje, ali je sumpornožute boje i karakterističnog mirisa. U obzir dolaze i druge bolesti, kao što su dizenterija i paratifus.

Terapija i suzbijanjeNozemoza je jedna od bolesti koje se obavezno prijavljuju i suzbija se po zakonu. Dijagnostičkom ispitivanju, jednom godišnje do kraja marta, podliježu svi pčelinjaci iz kojih se stavljaju u promet pčelinje zajednice, pčelinje zajednice za uzgoj matica, sve pčelinje zajednice u oplodnim stanicama i sve pčelinje zajednice sumnjive na nozemozu. U slučaju pojave bolesti s kliničkim znacima zakonske mjere nalažu dezinfekciju košnice, okvira, saća i pribora, uklanjanje i spaljivanje izrazito slabih zajednica. Liječenepčele prenose se u dezinfikovane košnice. Do završetka liječenja pčelinjak se zatvara i zabranjuje se promet. Liječenje se vrši kod svih zajednica u pčelinjaku ukoliko je dijagnostičkim metodama utvrđeno prisustvo N. apis bez znakova karakterističnih za tu bolest.Dezinfekcija saća i košnica može uspješno da se vrši pomoću pare sirćetne kiseline. Za fumigaciju treba poslagati nekoliko nastavaka sa praznim saćem a ispod i iznad njih staviti poklopne daske koje će spriječiti prodor vazduha (sve otvore u košnici zatvoriti). Na vrh okvira treba staviti posudu s komadićem vate koja je natopljena sa 15 ml (jedna puna supena kašika) koncentrovane sirćetne kiseline. Nakon toga se postavlja gornja poklopna daska i ostavi da stoji 24 sata (najbolje bi bilo da je spoljna temperatura visoka, inače se vrijeme dezinfekcije produžava). Prije ponovne upotrebe nastavci moraju dobro da se provjetre.Koncentrovana sirćetna kiselina je jako korozivna i snjom se mora rukovati uz poseban oprez, uz zaštitu ruku i očiju. Ako kiselina dođe u dodir s kožom, to mjesto treba odmah isprati sa dosta hladne vode i obratiti se ljekaru. Kiselina izaziva i koroziju eksera okvira i žica koje ojačavaju saće.Držanje saća na 49 °C i 50% relativne vlažnosti tokom 24 sata u znatnoj mjeri smanjuje njegovu inficiranost a pri tome ga ne oštećuje.Sprovođenje preventivnih mjera je najbolji način suzbijanja nozemoze.Društvima treba omogućiti optimalne uslove za prezimljavanje, odnosno treba zazimiti jaka društva s mladom, kvalitetnom maticom i dovoljnim količinama hrane. Društvu u jesen treba ostaviti dovoljne količine polena.Košnice treba da prezime na osunčanim, ocjeditim mjestima, zaklonjenim od hladnih vjetrova. Propolis sa ventilacionih otvora treba ukloniti i omogućiti bolju cirkulaciju vazduha. Onemogućiti prisustvo vlage u košnici i prenatrpanost, spriječiti nedostatak vode.U košnici u toku zime treba ostaviti minimum potrebnog prostora, da bi pčele lakše održavale temperaturu.Izbjegavati svako nepotrebno otvaranje košnica, premještanje ili bilo kakvo uznemiravanje pčela.Staro, potamnjelo saće treba redovno uklanjati i zamijeniti ga novim. Okvire iz košnica sa slabim društvima koja imaju malu produkciju meda držati dalje od ostalog pribora i meda.Treba obratiti pažnju na higijenu vode na pčelinjaku. To posebno važi za prisustvo mrtvih pčela u vodi koju uzimaju u rano proljeće.Od svih preparata koji su ispitani jedino oni na bazi fumagilina (npr Fumidil B) dali su dobar efekat i još uvijek nije zapažena pojava rezistencije kod uzročnika nozemoze. Fumagilin je antibiotik dobijen iz plijesni Asperillus fumigatus. Naročito je efikasan u sprječavanju razvoja nozeme kod zimskih pčela i paketnih rojeva. Pošto fumagilin ne utiče na spore parazita već samo na razvojne stadijume, tretman s tim preparatom neće potpuno eliminisati bolest iz društva. Infekcija će se nastaviti nakon što je ljekoviti sirup utrošen.Na sonovu ispitivanja rezidue fumagilina ako se nađu u vosku ili medu u malim količinama mogu da dovedu do sprječavanja diobe i rasta ćelija, što može da utiče i na mlado leglo i na konzumente meda. U većim, eksperimentalnim dozama pokazuje i ozbiljnije efekte na reprodukciju, izazivajući promjene nan nivou nasljednog materijala ćelije. Zbog toga njegova primjena zahtijeva poštovanje doza i prekid primjene pred glavnu pašu (najmanje 4 nedjelje ranije). Najsigurnije je primijeniti doze koje daje proizvođač u uputstvu.Tretman fumagilinom se pokazao najboljim kada se lijek daje u šećernom sirupu u jesen, a može i u rano proljeće, prije premještanja pčela u čiste košnice. Davanje lijeka u proljeće nema tako dugotrajan efekat. Temperatura vode 8sirupa) u koju se dodaje preparat ne smije da bude viša od 49 °C.

Amebna bolest (Ameboza, Amoebosis)Uzročnik je protozoa, ameba Malpighamoeba mellificae, a bolest se najčešće javlja kao miješana infekcija sa nozemozom.Osobine uzročnikaUzročnik se javlja u obliku cista i vegetativnih oblika. Vegetativni oblici žive u lumenu Malpigijevih cjevčica, različitog su oblika i veličine, pokretni su i hrane se. Ciste su otporne, okruglog ili sfernog oblika, nisu pokretne i ne hrane se. Cijeli ciklus razvoja odvija se u organizmu odrasle pčele.Faktori vezani za nastanak i širenje bolestiInfekcija nastaje unošenjem cista hranom ili lizanjem izmeta oboljelih pčela. U digestivnom traktu dolazi do isklijavanja cista, a odatle, u formi amebe ulazi u Malpigijeve cjevčice. Poslije izvjesnog vremena nastaju nove ciste koje dospijevaju u crijevni sadržaj i izmetom se izbacuju u spoljnu sredinu.Bolest je naročito zapažena kod radilica, mada i matice mogu biti zaražene. Uzročnik se prenosi na isti način kao i nozemoza, ali se teže širi. M. Mellifica stvara oko 500 hiljada cista po pčeli za oko 3 nedjelje, dok N. apis stvara 30 miliona spora po pčeli za upola kraće vrijeme.Pojava bolesti vezana je za proljeće, nakon čega jenjava. Prenošenje uzročnika na zimske pčele vezano je za ostatke izmeta oboljelih pčela koji su ostali na saću još od prethodne zime, odnosno proljeća.Klinička slika i patoanatomske promjeneSimptomi su veoma slični kao kod nozemoze. Javlja se proliv, vrlo jakog i neprijatnog mirisa, ali pčele ipak mogu da lete. Zbog uginuća pčela dolazi do sve većeg slabljenja zajednice.Kod inficiranih pčela dolazi do atrofije malpigijevih cjevčica. Prisustvo cista može dovesti do mehaničkih smetnji za eliminaciju sekreta i ekskreta iz lumena cjevčica. One dobijaju staklast izgled i mliječnobijele su boje s tamnim, nekrotičnim mrljama.

Dijagnoza i diferencijalna dijagnozaDijagnoza se postavlja mikroskopskim pregledom materijala iz živih bolesnih pčela, u kome se traže ciste (ili u toku ljeta) vegetativni oblici ovog parazita. Bolest treba razlikovati od nozemoze.SuzbijanjeProtiv ovog parazita ne postoji efikasan preparat, pa se preporučuju mjere preventive kao kod nozemoze.

Bolesti izazvane grinjama i drugim insektimaAkaroza (Acarosis)

Ovo oboljenje izaziva grinja, odnosno krpelj Acarapis woodi, koji se može naći u traheji, vazdušnim kesama glave, toraksa i abdomena, a rijetko i na zglobu krila. Oboljenje je rašireno u cijelom svijetu.Osobine uzročnikaKrpelj je vidljiv jedino pod mikroskopom. Usni aparat je prilagođen za bodenje i za sisanje (parazit se hrani hemolimfom, koju usisava usnim aparatom probadajući traheju). Tijelo je prekriveno dlačicama i ima 4 para nogu. Ženke su krupnije i obično ih ima 2-4 puta više nego mužjaka. Reprodukcija se odvija u traheji odrasle pčele, gdje ženka parazita polaže 8 do 20 jaja. Poslije 3-4 dana iz jajeta izlaze larve koje se takođe hrane hemolimfom, nakon nekoliko dana se transformišu u deutonimfe, a ove u odrasle parazite. Cijeli razvoj mužjaka traje 11-12 a ženki 14 do 15 dana. Nove mlade ženke poslije parenja u traheji mogu da napuste domaćina i pređu u drugu pčelu, naročito ako zbog prenatrpanosti traheje ne nađu mjesto za polaganje jaja.

A. woodi bolje podnosi niske od visokih temperatura, kao i povećanu vlažnost.Faktori vezani za nastanak i širenje bolestiOsjetljive su samo pčele mlađe od 10 dana, a matica može da se inficira do 12 dana starosti. Krpelje se prenosi isključivo direktnim kontaktom, sa pčele na pčelu, jer izvan tijela pčele može da živi samo nekoliko sati bez hrane. Krpelj u pčelu ulazi preko stigmastih otvora prvog para traheja.Širenju krpelja u košnici odgovara prisustvo mladih pčela, a u toku hladnih dana činjenica da su pčele bliže jedna drugoj. Prenošenje iz jedne košnice u drugu moguće je samo živim pčelama (selenje na pašu, kupoprodaja pčela, hvatanje rojeva, zaražena matica itd.).

Klinička slika i patoanatomske promjeneEfekat djelovanja parazita na pčelu zavisi od njegove brojnosti unutar traheje i vezan je za nastanak mehaničkih povreda i fizioloških poremećaja koji su posljedica opstrukcije vazdušnih puteva (samim parazitom ili ugrušcima hemolimfe), oštećenja zida traheje i gubitka hemolimfe. Kako se populacija parazita povećava, zid traheje koji je normalno bjeličast i proziran, postaje neproziran sa crnim mrljama. Zbog nedovoljnog snabdijevanja mišića krila kiseonikom dolazi do poremećaja njihove funkcije. Zbog toga su pčele nesposobne da polete, nepravilno raširenih krila koja podrhtavaju (iščašenje zadnjeg para krila, fenomen poznat kao «K-krila»). Takođe može da dođe do oštećenja i otpadanja krila.Kao posljedica prisustva parazita može da dođe do uginuća pčela manjeg ili većeg obima. U ranom stadijumu znaci infestacije obično nisu primijetni, osim sporog razvoja društva. Samo u težim slučajevima primjećuju se znaci oboljenja. To se dešava u rano proljeće poslije perioda zimskogklupka , kada se parazit mogao neometano razvijati u zimskim pčelama.DijagnozaDijagnoza se postavlja samo pregledom uzoraka u laboratoriji. Najbolje vrijeme za prikupljanje uzoraka je rano proljeće ili kasna jesen (od novembra do aprila), jer je tada populacija parazita brojna. Uzorak može sadržavati radilice, maticu i trutove, mada parazit preferira trutove. Potrebno je najmanje 100 živih bolesnih pčela. Diferencijalno dijagnostički dolaze u obzir i druge vrste krpelja (Acarapis vagans, A. dorsalis) koji često mogu da se nađu na toraksu zdravih pčela, ali se smatra da ne nanose štetu.Terapija i suzbijanjeAkaroza je jedna od bolesti koja se obavezno prijavljuje i suzbija po zakonu. Dijagnostičkom ispitivanju, jednom godišnje, do kraja marta, podliježu svi pčelinjaci iz kojih se stavljaju u promet pčelinje zajednice, pčelinje zajednice za uzgoj matica, sve pčelinje zajednice u oplodnim stanicama i sve pčelinje zajednice sumnjive na akarozu.Ako se utvrdi akaroza u zaraženom pčelinjaku se naređuje zabrana prenošenja svih pčelinjih zajednica u poluprečniku od 3 kilometra oko zaraženog pčelinjaka, liječenje svih pčelinjih zajednica unutar zaraženog kruga odgovarajućim lijekom, kontrolno dijagnostičko ispitivanje u zaraženim pčelinjacima koje se sprovodi slijedećeg proljeća, zatvaranje zaraženog pčelinjaka do završetka postupka liječenja. Za liječenje akaroze mogu se koristiti različiti akaricidi u vidu dimnih preparata. Manje toksični za ljude su mentol i mravlja kiselina. Mentol može da se primijeni u vidu kristala od 50 g za društva u dva nastavka, koji se stavljaju u gornji dio saća i gdje trebaju ostati do 28 dana. Spoljna temperatura treba da bude iznad 18 °C, a optimalna temperatura za isparavanje mentola je 27-29 °C. mentol ne treba stavljati u vrijeme glavne paše, a med za ishranu ljudi treba prethodno ukloniti. Mravlja kiselina u koncentraciji od 70% može da se prospe po kartonu 30x20x0,15 cm, stavljenom na podnjaču dalje od ulaza u košnicu.Najpreporučljivije je da se tretman vrši u proljeće i početkom ljeta. Rigorozan tretman je preporučljiv kada su pčele jako infestirane.U preventivi treba izbjegavati postupke koji dovode do prenatrpanosti društava na ograničenom prostoru u cilju iskorišćavanja raspoložive paše, kao i spajanje zajednica nepoznatog zdravstvenog stanja.Selekcija i higijensko ponašanje u smislu izraženosti međusobnog čišćenja pčela, imaju uticaja na otpornost prema ovom parazitu.

Varooza (Varoosis, varoatoza)Uzročnik ove bolesti pčela i legla prvi put je opisan 1904 godine na ostrvi Javi, gdje je ustanovljen u trutovskom leglu Apis cerana. U pitanju je krpelj Varroa jacobsoni (destructor) koji je veoma raširen u gotovo svim dijelovima svijeta gdje se može naći i Apis mellifera. Parazitira tokom cijele godine, hraneći se hemolimfom pčela, larvi i lutki.Često se nalaze podaci da je V. Destructor drugi naziv za V. Jacobsoni.. Međutim, od 18 tipova V. Jacobsoni kojoj je domaćin Apis cerana samo dva tipa postala su parazit Apis mellifera. Oba tipa pripadaju V. Destructor, koja se razlikuje po veličini (veća je) i reproduktivnim karakteristikama od V. Jacobsoni. Ipak svi rezultati do kojih se došlo istraživanjem V. Jacobsoni uglavnom mogu da se primijene i na V. Destructor.Osobine uzročnika

Varoa je vidljiva golim okom, tamnosmeđe do crvenkaste boje. Na pčelama se nalaze samo ženke, koje su vrlo pokretne i lako prelaze sa pčele na pčelu. Hrani se hemolimfom pčele, do koje dolazi probijajući hitin između segmenata abdomena. Čim pčela ugine, varoa je napušta, a bez domaćina preživi najduže 1 dan. Mužjaci su manji, bijelosive do žućkaste boje i ne mogu da sišu hemolimfu. Nalaze se samo u leglu. Umnožavanje parazita počinje u proljeće sa pojavom legla. Ženke ulaze u ćelije pred poklapanje, gdje pored larve polažu jaja mliječnobijele boje. Poslije dva dana iz jaja izlaze larve, koje se potpuno transformišu u lutke i odrasle parazite. Lutke se takođe hrane hemolimfom i obično dvije-tri uspiju da se razviju u odraslog parazita.Na temperaturi 35 °C (temperaturi legla) cijeli razvoj traje 6-7 dana za mužjake i 8-9 dana za ženke. Parenje se odvija u poklopljenoj ćeliji, poslije čega mužjaci uginu a ženka nastavlja da se hrani hemolimfom lutke i mlade pčele. Ženka napušta ćeliju zajedno sa mladom pčelom.Životni vijek parazita na larvama ili odraslim pčelama zavisi od temperature i vlažnosti vazduha, i varira od nekoliko dana do nekoliko mjeseci.Faktori vezani za nastanak i širenje bolestiŽenka krpelja radije polaže jaja u trutovske ćelije. Kritičan period za nagli tazvoj varoe je kraj jula, kada se ona prestankom razvoja trutovskog legla razvija u radiličkom i direktno utiče na razvoj zimske pčele.Bržem umnožavanju parazita u jednoj zajednici naročito pogoduje smanjenje temperature oko legla, odnosno, oslabljena zajednica.Prenošenje krpelja vrši se kontaktom zaražene i nezaražene pčele: kupoprodajom zaraženih pčela, spajanjem zajednica, putem grabeži, zalijetanjem infestiranih pčela u druge košnice, na paši (kada se nalaze na istom cvijetu), trutovima, osama itd.Klinička slika i patoanatomske rpomjeneDejstvo varoe na pčele, osim broja parazita i njegovih razvojnih stadijuma, povezano je s mehaničkim oštećenjima, gubitkom proteina hemolimfe i s toksičnim efektima parazita. Osim toga, krpelj podstiče razvoj virusne infekcije koja je do tada bila u latentnoj formi i prenošenje bakterijskih i gljivičnih infekcija. Naročito je značajna veza između varoe i virusa akutne paralize pčela, koji izaziva uginuće larvi i lutaka, sa simptomima koji su bili zamjenjivani sa onima kod evropske i američke gnjiloće legla. Varoa takođe prenosi i viruse deformisanih krila, mješinastog legla i bolesti crnih matičnjaka. U kliničkoj slici zapaža se uznemirenost larvi, koje se prije vremena ispruže, ponekad čak i ispuze iz ćelije i padni na dno košnice. Jako napadnuto leglo ugine u različitim stadijima razvoja. Ponekad poklopci zatvorenog legla mogu da budu ulegnuti, s pukotinama i bjeličaste boje. Posljedice smetnji u razvoju legla uočavaju se na mladim pčelama, lutke gube na težini 15-20%, pa se razvijaju u pčelu koja je sitna. Ako je infestacija veća, radilice i (naročito) trutovi imaju zakržljala krila, smanjenu radnu sposobnost i kraći životni vijek.Abdomen može biti iskrzan. Infestirane pčele veoma teško polijeću ili uopšte ne uspijevaju da polete.Poslije uginuća pčele parazit je napušta i prelazi na drugu, živu, ukoliko se nađe u blizini. Kod zaraženih larvi i pčela utvrđeno je da dolazi do promjene hemijskog sastava kutikule, što može da bude posljedica stresa i/ili nedostatka proteina hemolimfe.Dijagnoza i diferencijalna dijagnozaU početnom stadijumu, kada je broj parazita na pčelama mali, bolest se teško otkriva (obično se manifestuje poslije nekoliko godina, i to kada je u zajednici zaraženo 20-30% pčela). Pri većoj infestaciji, parazita je moguće uočiti na pčelama ili podnjači, naročito poslije tretmana dimnim preparatima.Za sigurnu dijagnostiku treba u laboratoriju poslati uzorak živih pčela (u jesen) iz sredine gnijezda, radiličko i trutovsko leglo (u proljeće i ljeto) ili otpatke sa poda košnice (u zimu). Žive pčele stavljaju se u dobro zatvorene staklene posude.Diferencijalno dijagnostički u obzir dolazi američka gnjiloća pčelinjeg legla i Braula coeca. Posljednjih godina primijećena je bolest kod legla sa simptomima između američke gnjiloće i mješinastog legla. Utvrđeno je da jekod oboljelog legla prisutna infekcija s jednim, a obično sa više virusa.Međutim, oboljenje se javlja kod društava koja su infestirana varoom, a u nekim slučajevima i sa A. tracheae.Primijećeni su znaci slabljenja zajednica, zamjena matica, pčele koje puze ili potpuno nestajanje pčela u ranu jesen (iako je društvo u proljeće izgledalo zdravo). Kompleks tih simptoma nazvan je «sindrom parazitskog krpelja».Oboljele larve uginu u kasnom stadijumu larve ili u stadijumu prije lutke, ispružene u ćeliji, sa malo podignutom glavom.U ranom stadijumu infekcije one su bijele boje (ali više mutne nego sjajne) i djeluju spljoštene. Kasnije larve mogu da dobiju sive ili braonkaste mrlje. Stadijum pred lutku ugine poslije poklapanja, a poklopci mogu biti perforirani ili ga pčele mogu potpuno ukloniti. Kada larva ostane u ćeliji, pri pokušaju izvlačenja sa čačkalicom nema rastezanja (kao kod američke gnjiloće) ali su ostaci loptastog izgleda.Pčelinja uš Braula coeca ima 3 para nogu, dok varoa ima 4 para. Drugi krpelji mogu da se lako razlikuju od varoe. Parazitski krpelj Tropilaelaps spp. Izaziva slične posljedice po pčelinju zajednicu kao i varoa. Crvenkastosmeđe je boje, tijelo mu je nešto izduženije nego kod varoe i mnogo brže se kreće.Terapija i suzbijanjePo zakonu, dijagnostičkom ispitivanju na varoozu, jednom godišnje do kraja marta, podliježu svi pčelinjaci iz kojih se stavljaju u promet pčelinje zajednice, pčelinje zajednice zauzgoj matica, sve pčelinje zajednice u oplodnim stanicama i sve pčelinje zajednice sumnjive na varoozu. Pri sumnji da je zajednica zaražena, dijagnostičko ispitivanje se vrši i u drugim mjesecima. Ukoliko se utvrdi varooza, zakonom predviđene mjere u poluprečniku od 3 km oko pčelinjaka su: liječenje zaraženih pčelinjih zajednica najmanje dva puta godišnje ( u proljeće i jesen), uklanjanje poklopljenih trutovskih larvi i korišćenje drugih metoda uništavanja, i zabrana prenošenja zaraženih pčelinjih zajednica do završetka liječenja).Varooza predstavlja veliki problem u pčelarstvu. Ovo oboljenje se znatno proširilo i počelo da stvara velike probleme zbog promjena u načinu pčelarenja.Borba protiv varoe zahtijeva sistematsku primjenu više metoda, čime se, uglavnom, njihov broj drži pod kontrolom. Bitno je da se sa tretmanom počne na vrijeme, jer primjena isključivo hemijskih sredstava u jesen, kada nema legla, nije dovoljna. Protiv tog krpelja mogu da se kombinuju apitehničke, fizičke, hemijske, biološke i selekcijske metode, a na izbor utiče i procjena broja parazita u društvu.Apitehničke metodeSeu efikasne u toku ljetnog perioda, iako zahtijevaju dodatni rad. Pozitivna strana je što te metode izbjegavaju upotrebu hemijskih sredstava i posljedičnu kontaminaciju pčelinjih proizvoda, a negativna je što remete normalan razvoj društva, pčele se izlažu stresu i često je smanjen prinos meda. Manipulativni tretmani podrazumijevaju slijedeće postupke:Isijecanje trutovskog legla: Metod se zasniva na činjenici da se reprodukcija varoe odvija jedino u poklopljenom leglu, gdje se nalazi 60-70% ženki krpelja, i da krpelj radije i češće napada trutovsko leglo. Jaka privlačnost trutovskog legla za varou čak je dovela do nastanka komercijalnog preparata koji sadrži ekstrakt trutovskog legla, i koji je namijenjen za prskanje radiličkog legla prije poklapanja. Matica je za vrijeme tretmana ograničena u polaganju jaja držanjem u kavezu 14 dana, a infestirano leglo se kasnije

uklanja. Taj metod ima dosta negativnih strana, pa je bolje i lakše sprovoditi povremeno uklanjanje trutovskog legla u sezoni. Pri tome je pogodno koristiti okvire građevnjake.Upotreba «okvira-mamaca» u aktivnoj sezoni: Postupak je donekle sličan prethodnom , jer se zasniva na privlačenju ženki krpelja u leglo koje se potom uklanja.Matica je izolovana u kavezu samo na jednom okviru gdje se proizvodi leglo. Kada je svo leglo poklopljeno, taj okvir se uklanja i zamjenjuje novim okvirom koji će matica zaleći i pomoću kojeg će se ponovo privući i odstraniti vroa.Formiranje vještačkih rojeva bez legla od mladih pčela koje nisu izlijetale i njihovo tretiranje akaricidima: nagon za rojenjem je prirodna pojava kod pčela, koja se, u cilju dobijanja većih prinosa meda, savremenim načinom pčelarenja suzbija. Međutim, odsustvo poklopljenog legla je nepovoljna situacija za varou, te se tada može pristupiti njenom uništavanju na pčelama hemijskim sredstvima.Odstranjivanje krpelja koji padnu na dno košniceNa dno košnice svakodnevno padaju i živi i uginuli krpelji. Poslije tretmana hemijskim sredstvima jedan dio parazita može da preživi i da se vrati na pčele, utičući na razvoj otpornosti prema datom preparatu. Zato je preporučljivo da ispod saća postoji mreža ili karton premazan nekom ljpljivom supstancom (jestivo ulje), koji će sprječavati njihov povratak, a što olakšava i procjenu broja parazita u košnici.Fizičke metodePodrazumijevaju djelovanje toplote. Pomenuto je dejstvo gama zraka i ozona na varou iako to nema praktični značaj.Toplota (hipertermija): Optimalna temperatura za radilice je u rasponu od 15 do 36°C, a za maticu je 26 do 34 °C.. V. Destructor odgovara 32,6 °C, što ima u trutovskom leglu (30-34 °C). Međutim, kako se temperatura sredine podiže sa 21 na 34,5 °C, temperatura koja odgovara krpelju takođe se podiže na 34,2 °C. Metoda hipertermije zasniva se na činjenici da krpelj pri temperaturi do 46 do 48 °C ne može da opstane na pčeli, a da pčele mogu izvjesno vrijeme da podnesu tu temperaturu. Postupak može da se izvodi zatvaranjem pčela u cilindričnu žičanu komoru sa otvorima promjera 2,5x3 mm, i tretiranjem toplim vazduhom od 43 do 48 °C koji cirkuliše 5 do 15 minuta. Verzija ove metode u Pkistanu bila je izvedena zamjenom poklopca košnice inficiranog društva staklenom pločom pokrivenom crnom tkaninom. Temperatura u košnici se podizala na 45-47 °C za 15 do 20 minuta kada je spoljna temperatura bila 41-43 °C. zadovoljavajući rezultati su dobijeni kada su društva bila tretirana tri puta za 10 dana po 30 minuta pri 45-47 °C.Trajanje hipertermije je veoma važno. Pčele koje su izložene visokoj temperaturi (42-47 °C) gube više od 0,5 mg vode u minutu hiperventilacijom tijela, povećavaju frekvenciju i amplitudu abdominalnih pokreta pumpanja. Pri hipertermiji kontrola temperature je veoma teška i direktno utiče na efikasnost spadanja parazita sa pčele. Aparatura mora biti precizna u pogledu zagrijavanja, zato što pčele uginu na temperaturi od 49 do 50 °C. Hipertermija zasebno nije dovoljno efikasna, pa se u kombinaciji sa drugim metodama (hemijskim sredstvima) postižu bolji rezultati. Npr. izlaganjem pčela temperaturi 45 i 48 °C i ulju timijana, pojedini krpelji između abdominalnih segmenata izlaze poslije prosječno 331 i 152 sekundi i napuštaju pčelu unutar 35, odnosno 5 sekundi.Hipertermija je metoda koja nije lako izvodljiva. Osim problema vezanog za precizno praćenje i kontrolu temperature, kao i mogućeg uginuća pčela, visoka temperatura može štetno da djeluje i na leglo. Najosjetljivije je mlađe leglo (9-10 dana) a povećanje temperature na 45 °C ima negativan efekat na procenat izlijeganja i životni vijek pčele.

Radijacija i ozonVaroa je osjetljiva na ozračivanje gama zracima intenziteta većeg od 160 Gy. Međutim pošto već 15 Gy ima letalan efekat na pčele ta metoda nije primjenljiva za kontrolu parazita. Ozon u koncentraciji od 1 do 2 g/m³ slabi i ubija pčele bez bilo kog vidljivog efekta na varou.Za uništvanje varoe najviše se primjenjuju hemijska sredstva. Međutim od više desetina ispitivanih i primjenjivanih preparata samo nekoliko je pokazalo visoku efikasnost. Hemijka sredstva treba da se primjenjuju po uputstvu proizvođača. Posljedica neadekvatne primjene je nalaz ostataka ovih supstanci u vosku i medu. Dalji problem je toksičnost hemijskih sredstava, opasnost pri rukovanju s njima i razvoj otpornosti varoe na hemijske preparate.

Zadimljavanje (fumigacija) Ovaj način primjene hemijskih preparata se najčešće koristi. U tu svrhu koristi se (ili se koristio) veliki broj preparata, od lišća duhana do sintetskih preparata. Od sintetskih preparata najčešće su u upotrebi oni na bazi amitraza. Amitraz predstavlja veoma efikasno sredstvo za fumigaciju na bazi formamida. Fumigacija može da se vrši stavljanjem 2 kapi amitraza na listić po nastavku, a spoljna temperatura ne smije da bude niža od 10 °C. Tretman ne smije da se vrši 14 dana pred pašu i kada su okviri puni meda, pa se preporučuje tretman u jesen. Amitraz je toksična supstanca za sisare, vodene organizme i pčele) i ne smije da se udiše, pa je neophodna opreznost u radu i mjere lične zaštite.Dimni listići se moraju primjenjivati u više navrata, jer je djelovanje dima kratkotrajno. Listići ( u vidu uzduž presavijenih traka od filter papira) prethodno se natope hemikalijom koja reguliše sagorijevanje (15%-tni rastvor kalijum-nitrata). Na osušeni papir se neposredno pred rad, nanese preparat u kapima. Doziranje se vrši u skladu sa uputstvom. Listić se zapali na jednom kraju i stavi ispod poklopne daske na okvire, na podnjaču ili između nastavaka. Ako postoji mreža i uložak za izvlačenje, onda je najbolje da se listić stavi na taj uložak. Prije ubacivanja listića treba zatvoriti sve otvore na košnici, koji treba da budu zatvoreni dok listić ne izgori, a sama fumigacija se vrši predveče, kada je većina pčela u košnici. Za neke preparate, npr, na bazi malationa i tediona nije predviđeno zatvaranje leta.Preparat na bazi brompropilata (Folbex VA) nalazi se u vidu gotovih traka za fumigaciju.

ZaprašivanjeOva metoda se koristila u Grčkoj i Rumuniji, prije i poslije perioda paše. Glavni nedostatak zaprašivanja je kontaminacija košnice aktivnim supstancama praška (malation, naftalin, timol, hlorbenzilat itd) koje se miješaju sa nosačem (glukoza, kaolin, celuloza). Navedene aktivne supstance, osim timola, toksične su ili kancerogene.Timol je ekstrakt majčine dušice ili se dobija sintetskim putem. Nalazi se u vidu rastvorljivih kristala ili praška. Zaprašivanje timolom davalo je dobre rezultate kada je posipan po ulicama pčela (na svaku ulicu po 0,25 g), dva puta u razmaku od 7 dana ili 3 puta u razmaku od 4 dana, pri dnevnoj temperaturi od oko 27 °C.Plastične trake sa akaricidimaPreparati u vidu plastičnih traka sadrže kao aktivnu supstancu sintetski piretroid flumetrin (Byvarol), fluvalinat (Apistan), amitraz (Apivar) ili kumafos (Check-Mite+). Trake se stavljaju između okvira sa leglom u periodu od 4 do 6 nedjelja.Upotreba traka rano u proljeće pogodna je zbog izbjegavanja kontaminacije meda, ali nije efikasna pošto je leglo u razvoju i varoa će naći zaklon ispod poklopaca. Bolji je tretman na kraju ljeta, van pašnog perioda.

Upotreba traka zahtijeva strogo poštovanje uputstva o dozama i vremenu korišćenja.Poslije 6 nedjelja trake treba ukloniti iz košnice jer smanjena doza aktivne supstance izaziva pojavu rezistencije kod preživjelih parazita. Trake ne treba ostavljati u košnici preko zime.Sintetski piretroidi su umjereno toksični za sisare, tako da Bayvarol i Apistan realitvno se bezbjedno mogu upotrebljavati, ukoliko se poštuju mjere predostrožnosti. Te supstance su veoma otrovne za ribe i malo toksične za ptice, pa treba voditi računa o neškodljivom uklanjanju upotrijebljenih traka (ne treba ih ni spaljivati da ne bi došlo do zagađenja zemlje ili zraka).

Raspršivanje i isparavanja akaricidaGlavna supstanca koja je predviđena za raspršivanje je amitraz, ali mogu i druge, kao npr. fluvalinat. Upotreba supstanci koje polako isparavaju i djeluju u dužem periodu (jedna do nekoliko nedjelja) uglavnom ne uznemirava mnogo zajednicu. Problem sa isparljivim supstancama je u tome što ne može da se kontroliše njihovo dnevno oslobađanje, s obzirom na to da ono zavisi od spoljne temperature. Osim toga, te supstance mogu da se nađu u vosku privremeno ili trajno.Supstance koje se koriste su mentol, timol, mravlja kiselina itd. Naftalin je kancerogen, izaziva grabež i mijenja ukus meda ukoliko se nađe u njemu, pa je izbačen iz upotrebe..Timol može da se koristi usitnjen u prašak ili u kristalu, u kesicama od dvostruke gaze, ili kao tečnost kojom se natopi spužva. Postoji i u obliku gela, , pri čemu je isparavanje ravnomjernije nego kod drugih načina aplikacije. Ne preporučuje se upotreba za vrijeme pašnog perioda, već u jesen, kada je odgajanje legla završeno a spoljna temperatura iznad 15 °C. Nivo uginuća parazita dejstvom timola je između 54 i 98%. Timol može da iritira kožu i oči, pa je potrebna zaštita pri radu sa čistom supstancom.Postoje i komercijalni preparati koji su mješavine različitih biljnih ulja: npr. briketi sa 76% timola, 16,4% eukaliptusovog ulja, 3,8% mentola i 3,8 % kamfora. Tableta se ostavlja iznad okvira i zamjenjuje novom poslije 3.4 nedjelje. Dnevna temperatura ne bi trebalo da bude niža od 12 °C. Procenat uginuća krpelja sličan je kao pri primjeni čistog timola.SistemiciSistemici su preparati koji se daju u vidu ljekovitog sirupa za pčele, nakon čega prelaze u hemolimfu i djeluju na krpelja, koji se njome hrani. Problem je u tome što pojedine pčele mogu sirupom da unesu toksičnu dozu aktivne supstance i da dođe do njihovog uginuća.Prvi sistemski akaricid koji je upotrijebljen u kontroli varoe bio je hlordimeform, koji je izbačen iz upotrebe zbog problema sa reziduama. Danas su u upotrebi preparati na bazi cimiazola (Apitol) i kumafosa (Perizin). Cimiazol je derivat iminofenil tiazolidina. Redukuje populaciju parazita između 83 i 98% u društvima gdje je prisutno malo legla. Sporedan efekat može da bude, osim uginuća pčele usljed predoziranja, smanjen razvoj hipofaringealnih žlijezda i povećana količina i kiselost sadržaja zadnjeg crijeva.Kumafos spada u organofosfate. Njegova raspodjela hranom između pčela nije značajna a u hemolimfi se nalazi najduže 12 sati od unošenja. Međutim, nivo efikasnosti je između 88 i 99%. Najveći problem prilikom upotrebe preparata na bazi kumafosa je nalaz rezidua u vosku i medu.Organskekiseline Organske kiseline (mliječna, oksalna i mravlja) nalaze se u medu u količini koja zavisi od porijekla meda. Predstavljaju prirodne akaricide, ali se mogu dobiti i sintetskim putem.Mravlja kiselina, osim u medu, nalazi se u mravima i koprivi. Djeluje na varou u poklopljenom leglu. Koristi se u koncentracijama od 60 do 98%. Njom se obično natapaju razni apsorbujući materijali (npr. karton) koji se stavljaju preko okvira iznad plodišta. Može da se koristi i 65% mravljakiselina (20 ml), koja se na tanjiriću ostavi u gornjem dijelu košnice. Efikasnost te kiseline dosta varira (kao i svih isparljivih supstanci) i dvogodišnja ispitivanja su pokazala da je njena prosječna efikasnost poslije 5 tretiranja 71%.Utvrđeno je da pri tretmanu mravljom kiselinom pčele imaju manju produktivnost i manju površinu poklopljenog legla. Drugi nedostatak je bezbjednost pri radu s tom kiselinom. Mravlja kiselina je korozivna, brzo isparljiva i zahtijeva često ponavljanje aplikacije. Novi oblik te kiseline je u vidu gela koji omogućava kontrolisano oslobađanje u toku više od 2 do 3 nedjelje i bezbjedan rad.Oksalna kiselina je sastojak i špinata, lucerke, grožđa itd. Za suzbijanje varoe može da se upotrijebi 3% rastvor koji se aplikuje raspršivanjem, 3-4 ml na svaku stranu saća ili u šećernom sirupu (2,1 ili 3,2%) nakapanom između saća. Preporučen je jedan tretman u jesen. Pri radu treba koristiti zaštitne mjere kao i pri radu sa drugim kiselinama.Mliječna kiselina može da se upotrebljava kao 15 % rastvor, koji se rasprši po pčelama u vidu aerosola. Na svaku stranu saća ide 5-6 ml rastvora, a godišnje su preporučena 2-4 tretmana, najbolje u jesen, a može i u proljeće, 4 nedjelje prije paše. Smrtnost pčela je mnogo niža prilikom tretmana tom kiselinom nego mravljom (1,1 pčela po košnici dnevno u odnosu na 35,3).Biljna uljaU laboratorijskim uslovima ispitano je više od 150 biljnih ulja, međutim samo nekoliko se pokazalo efikasnim u praksi. Visok akaricidni efekat ima, npr, ulje origana, limuna ili timola.Za ulje dobijeno iz sjemena tropske biljke Azadirachta indica utvrđeno je da u laboratorijskim uslovima sprječava rast uzročnika američke gnjiloće i da je efikasno protiv krpelja pčela. Poslije 48 sati od tretmana utvrđeno je 50-90% uginuća varoe, dok je uginuće pčela bilo ispod 10%. Aplikacija u vidu spreja po pčelama je efikasnija u kontroli varoe nego ishrana šećernim sirupom sa dodatkom tog ulja, a ovaj način štiti pčele i od infestacije krpeljom A. woodi. Ulje je efikasno kao mravlja kiselina, ali ne tako dobro kao Apistan (fluvalinat), i to ako se prska 6 puta u intervalima od 4 dana. Nema štetnih efekata po pčele, ali redukuje poklopljeno leglo i do 50% a pri većim dozama može da dovede do gubitka matice.Biološka kontrolaMetod kojim se populacija krpelja smanjuje dejstvom živih agenasa predstavlja biološku kontrolu. Brojnim istraživanjima utvrđeno je da su neke vrste mikroorganizama patogene za varou, dok na pčelama i leglu ne izazivaju neželjene efekte. Najpoznatiji biološki insekticid, koji djeluje na brojne vrste insekata, je bacillus thuringiensis, otkriven još početkom 20-og vijeka u Njemačkoj. Ta bakterija posjeduje tzv. delta-endotoksin, koji dovodi do oštećenja zida crijeva larvi insekata, omogučavajući isklijavanje spora bakterije i letalnu septikemiju. Preparati na bazi tog mikroorganizma su u vidu praška koji sadrži spore i kristale toksina. Ovi kristali su rastvorljivi samo u uslovima koji vladaju u crijevima nekih vrsta insekata i nisu zapaženi štetni efekti kod pčela, drugih životinja i čovjeka.

Prirodni mehanizmi odbrane, higijensko ponašanje i selekcija na otpornost

Pčele posjeduju mehanizme borne protiv ovog parazita, kao što ih imaju i protiv drugih uzročnika bolesti. Azijska pčela Apis cerana intenzivno se brani od krpelja intenzivno ih uklanjajući sa svog tijela, za razliku od evropske, koja to ne radi ili radi u mnogo manjoj mjeri. Nakon što A. cerana uhvati krpelja, ona ga ubija i izbacuje iz košnice.Higijensko ponašanje vezano je za samočišćenje (biskanje) postoji u manjem stepenu kod A. mellifera nego kod A. cerana. I A. mellifera je sposobna da ubije varou.Alternativne metodeJedna od brojnih metoda je zaprašivanje pčela netoksičnim supstancama, kao što su fini prah polena ili pšenično brašno.

TROPILAELAPS CLAREAE

Tropilaelaps clareae je parazitski krpelj koji je rasprostranjen u Aziji, od Irana na sjeverozapadu do Papue Nove Gvineje na jugoistoku. Druga vrsta T. Koenigerum poznata je samo u Šri Lanki i Nepalu. Prirodni domaćin obje vrste je džinovska azijska pčela Apis dorsta, ali T. Clareae je ustanovlje i kod A. florea, A. mellifera i A. laboriosa. Ženka ili više njih polaže 1 do 4 jajeta pored larve neposredno pred poklapanje. Preferira trutovsko leglo, ali radiličke ćelije infestira više nego varoa. Razvoj traje oko nedjelju dana. Odrasli paraziti, uključujući i ženku koja je položila jaja, izlaze iz ćelije zajedno sa pčelom i traže novog domaćina. Životni vijek na odrasloj pčeli je 1 do 2 dana, jer na njoj parazit ne može da se hrani. Gravidne ženke uginu za dva dana ukoliko ne polože jaja, i opstanak parazita vezan je za leglo. Kratak razvojni ciklus, kao i vrlo kratak boravak na odrasloj pčeli objašnjavaju zašto se populacija tog krpelja uvećava brže nego kada je u pitanju varoa. Ako dođe do miješane infestacije sa obje vrste krpelja, T. Clareae može da istisne varou. Posljedica prisustva parazita je uginuće larvi (više od 50%), deformacije abdomena i krila ili nedostatak ekstremiteta kod pčela.Suzbijanje hemijskim sredstvima vrši se slično kao i pri suzbijanju varoe: fluvalinat, cimiazol, amitraz ili 65% mravlja kiselina.

Senotenijaza (Senoteniasis, apimijaza)Apimijaze su bolesti izazvane larvama nekih vrsta muha koje parazitiraju na odraslim pčelama. Senotenijazu uzrokuje larve muhe Senotainia tricuspis, koja je raširena i u Evropi i spada u grupu muha mesa. Ta muha nije specifično vezana samo za pčelu. Osobine uzročnika Glava S. Tricuspis je bijeložućkaste boje sa prugom po sredini. Grudni i abdominalni dio su pepeljaste boje. Na bazi krila, uz sam grudni segment, smješteni su membranozni diskovi mliječnobijele ili žućkaste boje. Na trbušnom segmentu se nalazi nekoliko mrlja tamne boje sa sivim centrom. Dužina tijela muhe je 5 do 8 mm.Ženka je viviparna, odnosno polaže žive larve. Broj larvi u jednoj ženki može da bude 700 do 800.Larve prolaze kroz nekoliko stadijuma razvoja. Larve prvog stadijuma duge su 0,5 do 0,8 mm i vrlo brzo se transformišu u larve drugog stadijuma, duge 9 mm. One se hrane hemolimfom pčele, koja ubrzo ugine. Larve trećeg stadijuma duge su 1 cm, bjeličaste boje, sa izraženim segmentima na tijelu. One se hrane grudnim mišićima i mekim tkivima abdomena. Prije nego što se preobraze u lutku larve mogu da pređu u drugu mrtvu pčelu i da pojedu njena tkiva. Zrela larva napušta leš pčele, puže po površini tla, a zatim se zavlači u zemlju, gdje se poslije 7 do 14 dana transformiše u odraslu muhu.

Faktori vezani za nastanak bolestiPojava ovih muha na pčelinjaku vezana je za topl godišnje doba, odnosno za period od maja do avgusta. One iščekuju u blizini ulaza u košnicu i obrušavaju se na pčele izletnice, na kojima u letu polažu larve između glave i grudnog segmenta. Najviše mogu da se nađu na krovu košnica koje su direktno izložene suncu i svijetle boje. Ako su dnevne temperature visoke, muha će se zaustavljati i na osjenčenim košnicama ili u njihovoj okolini.Muhe se u većem broju nalaze na košnicama jakih zajednica, jer je kod njih intenzivnije izlijetanje nego kod slabih.

Klinička slikaSimptomi na pčeli zapažaju se neposredno pred njeno uginuće, kada je larva u grudnom segmentu, među mišićima za pokretanje krila i nogu.pčela ne može da leti, pada sa okvira na pod košnice i pokušava da izađe iz nje.Jedan od simptomatičnih pokreta pčela u kojima je larva je «trljanje» prednjim parom nogu u predjelu iza glave, na mjestu prodora larve u toraks.Patoanatomske promjeneU prva 24 sata poslije prodora larve još nema vidljivih promjena. U naredna 24 dolazi do raspadanja mišića i stvaranja šupljina u grudnom segmentu u kojem se nalaze larve. Kada larva pređe u trbušni dio i pojede sva tkiva, od pčele ostaje samo hitinski skelet ispunjen parazitom. Leš pčele ima miris na trulež ili gnoj.DijagnozaPostavlja se nalazom i identifikacijom larvi u živim pčelama ili svježim leševima. Dijagnozu upotpunjava nalaz ženki S. Tricuspis u pčelinjaku u vrijeme kada ima bolesnih pčela.Diferencijalno dijagnostički dolaze u obzir larve drugih parazitskih muha, larve muha koje su saprofiti samo na leševima pčela, septikemija i toksikoze.SuzbijanjeS. tricuspis privlače svijetle površine i to može da posluži za uništavanje jednog broja tih muha na pčelinjaku. Na krov košnica postavlja se bijela posudanapunjena vodom u kojoj se muhe udave. Drugi način je upotreba kontaktnih insekticida, koji se mogu nanijeti na bijelu površinu na krovu košnice.

BOLESTI LEGLABakterijske bolestiAmerička kuga legla (Pestis apis)U pitanju je veoma zarazno oboljenje poklopljenog legla, uzrokovano štapićastom bakterijom paenibacillus larvae (Bacillus larvae)Osobine uzročnikaUzročnik stvara spore koje su veoma otporne na toplotu. Sterilizacija okvira i saća sa uginulim larvama vrši se u autoklavu na 110°C u toku 30 minuta. U medu držanom na tamnom ostaju sposobne za isklijavanje do jedne godine. Spore u propolisu otporne su na alkohol više od 45 dana. U vosku propadaju tek na 120 °C za 20 minuta. U tlu ostaju skoro godinu dana. U leševima larvi, starom saću i košnicama zadržavaju aktivnost čak preko 30 godina. Otporne su na većinu dezinficijenasa.Vegetativni oblici osjetljivi su na topoltu, isušivanje, dezinficijense, sulfopreparate i antibiotike.Faktori vezani za nastanak i širenje bolestiInfekcija nastaje preko spora iz hrane ili spora zaostalih sa dna saća. Kada dospiju u larvu, one isklijavaju u njenom srednjem crijevu. Nastale vegetativne forme prodiru kroz tkiva i ubtzano se umnožavaju, što ima za posljedicu smrt larve. Osjetljivost larve na tu bolest smanjuje se sa povećanjem njene starosti a najosjetljivije su larve mlađe od 24 sata. Odrasle pčele unose spore hranom, ali to nema posljedica po njih. Ekstrakt srednjeg crijeva odraslih pčela gotovo potpuno sprječava umnožavanje vegetativnih oblika i isklijavanje spora uzročnika.U jednoj ćeliji sa uginulom larvom ima oko 2,5 milijarde spora. Širenje se vrši preko zaraženih ili uginulih larvi, meda, polna, saća, okvira i unutrašnjih zidova košnice. Pčele njegovateljice prenose spore do hrane za larve, čime ih kontaminiraju. Takođe, i pčele pri čišćenju ćelija mehanički prenose spore. Zaraza se širi prilikom grabeži, seobom, kupoprodajom pčela i meda (ako se zaražen med koristi za pčele), preko pčelarskog pribora itd. Širenje zaraze je lančasto (kontinuirano – za razliku od npr. evropske gnjiloće, koja ima karakter eksplozivne zaraze jer nastaje naglo)Klinička slikaSimptomi bolesti su raštrkano leglo, ulegnuti poklopci na ćelijama, promjene boje sa mrljama (posljedica raspadanja larvi), često perforirani. Larvice se pretvaraju u bezobličnu masu boje čokolade (niti duge više od 2,5 cm) a kasnije se isušuju u krasticu koja leži postrano u ćeliji i koju pčele teško mogu da uklone. Leglo ima neprijatan miris na lijepak. U košnici nema mladih plela.Prvi znaci bolesti mogu da se primijete na poklopcima poslije 21 dan od infekcije, a krasta nastaje poslije 60 dana. Inficirane larve uginu u ispruženom položaju. Ukoliko smrt nastupi u stadijumu lutke, izgled jezika i protruzija glave su najkarakterističniji znaci bolesti.

Dijagnoza i diferencijalna dijagnozaBolest se najlakše primjećuje u jesen, kada matica prestaje sa polaganjem jaja pa ostaje samo bolesno leglo. Na pregled se šalje komad promijenjenog legla veličine 10x20 cm, bez prisustva meda, uz popratni akt i upakovano u papirnu ambalažu.Diferencijalno dijagnostički: varooza, mješinasto leglo, pčelinja uš.TerapijaAmerička gnjiloća je bolest koja se obavezno prijavljuje i suzbija. Dijagnostičkom ispitivanju podliježu sve pčelinje zajednice kod kojih se posumnja na zarazu. Kontrolno dijagnostičko ispitivanje vrši se u septembru ili oktobru u svim pčelinjacima u kojima je ta zaraza utvrđena. Ukoliko se utvrdi američka kuga, mjere predviđene zakonom su: zatvaranje zaraženog pčelinjaka, uništavanje svih zaraženih košnica sa nepokretnim saćem zajedno sa pčelama i saćem, uništavanje dotrajalih košnica bez obzira na tip izrade, zajedno sa pčelama i saćem, uništavanje zaraženog saća i pčela iz zaraženih košnica spaljivanjem i zakopavanjem i dezinfekcija pribora i košnica, zabrana držanja pčelinjih zajednica bez matica i sprečavanje rojenja pčela u zaraženom pčelinjaku, dezinfekcija pčelinjaka i pčelarskog pribora koji se koristi pri izvršavanju mjera naređenih u pčelinjaku i dijagnostičko ispitivanje svih pčelinjih zajednica u poluprečniku od 3 km od zaraženog pčelinjaka.Kada se dijagnosticira bolest, oboljela zajednica se uništava 8guši se i spaljuju se leševi). Sterilizacija košnice i opreme najefikasnije i nalakše može da se vrši toplotom: plamenik ili potapanje 10 minuta u parafinski vosak zagrijan na 150 °C. Oprema se može prokuhati 15 do 20 minuta u ključaloj vodi. Saće sa uginulim leglom najbolje je uništiti spaljivanjem. Dezinfekciju saća moguće je izvršiti gama zračenjem, ali je to u praktičnim uslovima teško izvodljivo.Kao dezinfekciono sredstvo za košnicu i opremu može da se primijeni više dezinficijensa, među kojima i rastvor kaustične sode (natrijum hidroksid).S obzirom da se spore uzročnika mogu naći u medu, on nije upotrebljiv za pčele. Sterilizacija meda je moguća, npr. acidifikovanom fosfornom kiselinom, a nakon toga zagrijavanjem ali ga taj postupak čini otrovnim za pčele.Metode kao što je pretresanje odraslih pčela iz oboljelih društava na nova saća nisu pouzdane.Davanje antibiotika u preventivne svrhe može da bude efikasno. Treba imati u vidu da ova sredstva ne djeluju na spore (na saću, opremi) i da može doći do njihovog prenošenja na druga društva. Najčešće se daje oksitetraciklin. Davanje antibiotika predstavlja opasnost zbog mogućeg trovanja pčela, nalaza rezidua u medu, a naročito pojave rezistencije uzročnika.

MJEŠINASTO LEGLO

je bolest poklopljenog legla i mladih pčela radilica uzrokovana virusom.Ova bolest, iako blage naravi, predstavlja zarazno oboljenje pčelinjeg legla, koje nanosi znatne ekonomske štete u pčelinjim zajednicama, pa prema tome i u pčelarstvu. Za oboljenje su karakteristični specifični simptomi bolesti koji se teško uočavaju. Osnovna karakteristika je da ne dolazi do preobrazbe pčelinjih ličinki u kukuljice. Virus je utvrđen kod pčelinjih zajednica zaraženih Varoom jacobsoni,što ukazuje na to da Varroa može prenijeti virus u hemolimfu pčele, koje hranjenjem zaražavaju ličinke.Pojava bolesti je najčešće sporadična, javlja se u proljeće (maj, juni)

Klinička slika

Promjene na leglu

- nepravilno raspoređeno poklopljeno leglo- poklopci oštećeni (rupice nepravilnih rubova ili istrgnuti)- prisustvo tamnih mrlja- blaga ulegnutost poklopaca

Promjene na ličinkama

- gube kolutičavost i postaju mlohave-između kožice i tijela ličinke nakuplja se prozirna tekućina boje ćilibara koja kasnije postaje zamućena i gromuljičasta- propali organi postaju kašasti- u početnom stadiju oboljenja prljavožuta boja ličinke- u kasnijem toku crna boja

Promjene na odraslim pčelama- ne uzimaju pelud – nemogućnost proizvodnje matične mliječi, ne dolazi do razvoja masno bjelančevinastog tkiva- neotporne na stersove (niske temperature u toku zime)- ne izgrađuju saće- ubrzano postaju sakupljačice- nestaju iz košnice u dobi od tri sedmice i ugibaju u prirodi. Specifičan znak je pojava crne boje napodručju glave oboljele ličinke. Dijagnoza se postavlja laboratorijskom pretragom oboljelog legla. Na analizu se dostavlja komad promjenjenog legla veličine 10 x 20 cm umotan u papirnu ambalažu.

NE: polivinil ambalaža i staklo

TerapijaUkliko je bolest u jačem stepenu zahvatila pčelinju zajednicu preporučuje se uništavanje kompletne zajednice.

Prihranjivanje šećernim sirupom.Suzbijanje

- biološko-uzgojne mjere- Zamjena matice- Smanjenje broja varroa

EVROPSKA GNJILOĆA PČELINJEG LEGLA

je zarazna kontagiozna bolest prvenstveno mladih pčelinjih ličinki (starosti oko 48 sati), ali u dugotrajnim infekcijama ustanovljena je takođe i kod poklopljenih ličinki.Uzročnik je bakterija Melisococcus pluton, koja nema osobinu stvaranja spora, te se pretpostavlja da bolest ne nanosi velike ekonomske štete i često je izlječiva.Rasprostranjena je u sjevernoj i južnoj Americi, Africi, Indiji, Japanu, Australiji (mortalitet 90%). Simptomi evropske gnjiloće su veoma različiti, vjerovatno zbog toga što je u oboljelim ličinkama prisutno nekoliko tipova bakterija. Bolest se može javiti vrlo brzo, pojedinačno ili masovno u perakutnom ili akutnom toku.Perakutni tok-slabljenje zajednice i naglo izbacivanje većeg broja uginulih ličinki iz zaražene košnice

Akutni tok

- sporiji razvoj pčelinje zajednice sa manjim brojem mladih pčela i većim brojem uginulih ličinki u i ispred košnice.

Klinička slika

Znaci bolesti se uočavaju na ličinki i to dok je još nepoklopljena

- gubi kolutičavost- mijenja oblik i položaj ućeliji (stanici)- postaje mlohava- poprima žutu boju- ugiba obično četvrtog dana života- ukoliko se izvuče iz stanice, kida se hitinski omotač i njeno puno i prošireno crijevo ispunjeno je vodenasto-grudvičastim sadržajem

Promjene na ličinki

promjene na oboljeloj ličinki

Promjene na leglu

Dijagnoza se postavlja laboratorijskim pregledom i izolacijom uzročnika

Materijal za pretragu – kao kod Američke gnjiloće

U liječenju se preduzima terapija antibioticima

Suzbijanje- biološko-uzgojne mjere: sprječavanje kontaminacije hrane

KREČNO LEGLOje bolest poklopljenog pčelinjeg legla uzrokovana plijesnima iz roda Ascosphaera (major i apis).Primarni uzročnik je Ascosphaera apis.

Uzročnici krečnog legla veoma su rasprostranjeni i otporni i dugo preživljavaju u prirodi (na tlu, u vodi), gdje ostaju zarazno sposobni više desetaka godina.

Preživljavaju i u crijevu i sadržaju mednog mjehura odraslih pčela, a održavaju se i u zalihama peluda. Primarni izvor zaraze su uginule pčelinje ličinke na čijoj površini su razvijena rasplodna tijela sa sporama uzročnika

bolesti. Pčele uglavnom iznose mumificirane ličinke iz stanica saća i izvan košnice nekoliko dana nakon pojave prvih znakova

bolesti, dok spore još nisu razvijene i tada se spore stvaraju na izbačenim mumijama ispred leta košnica, odakle vjetrom mogu biti raznesene po bližoj i daljoj okolici pčelinjaka.

Od košnice do košnice spore prenosi i pčelar: zamjenom saća, priborom, prihranjivanjem zaraženim medom i peludom, pojačavanjem ili pripajanjem pčelinjih zajednica.

Selidbe pčela na pašu takođe su povećale mogućnost širenja bolesti.Bolest se javlja sporadično i može se pojavljivati tokom cijelog ljeta (juni-avgust) a može i od aprila do oktobra.Za nastanak bolesti značajnu ulogu ima i nasljedni faktor kao i nespecifični faktori (povećana vlažnost u košnici, pretjerana i nekontrolisana upotreba antibiotika).

Klinička slikaPromjene na ličinkama- ugiba ubrzo nakon poklapanja stanice (dva dana)- prisutna promjena boje i konzistencije (bjelkasta i mekana, zatim svijetložućkasta i gnjecava, da bi se kasnije stvrdnula i dobila izgled i konzistenciju kreča)- na površini tijela prisutne nijanse od zelene do crne bojeIzgled ličinki oboljelih od krečnog legla

promjene na oboljelim ličinkama

Promjene na leglu- poklopljeno leglo izgleda kao da je posuto brašnom

Dijagnoza se postavlja laboratorijskom pretragom uginulih ličinki i izolacijom A. apis

Materijal za pretragu su leševi uginulih ličinki i uzorak legla veličine 10 x 20 cmU terapiji se primjenjuju biološko uzgojne mjere a primjena lijekova je ograničena zbog otpornosti spora uzročnika

KAMENO LEGLOje rijetka bolest pčelinjeg legla i odraslih pčela uzrokovana plijesnima iz roda Aspergillus (fumigatus i flavus), a najčešća je vrsta A. flavus. One se donekle razlikuju jer A.flavus ima zelenkasto-žuti izgled a A.fumigatus sivo-zelen. Inače, ove gljivice mogu inficirati i neke druge insekte a ponekad prouzrokovati disajne tegobe kod životinja kao i kod čovjeka.

Larve uginule od kamenog legla mogu biti poklopljene i nepoklopljene. U početku, oboljela larva ima bijelu boju dok se kasnije pretvara u sivu ili zelenkasto žutu i postaje vrlo tvrda (kao kamen). Zaražavanje i širenje bolestiSpore ovih gljivica mogu klijati na spoljnjem omotaču pčelinje larve, ali glavno zaražavanje ide preko organa za varenje. Unutrašnji organi se brzo pune micelijama koje probijaju kutikulu (kožu) larve blizu zadnjeg dijela tijela da bi potom za 2-3 dana obuhvatile cijelu površinu larve.Gljivice mogu proklijati i u odrasloj pčeli i razviti se na sličan način kao u larvi. Zaražene pčele gube moć letenja, postaju nemirne i hodaju široko dižući noge. Pred ugibanje napuštaju košnicu, pa pčelar vrlo teško opaža znakove bolesti. Ukoliko se ipak zadrže u košnici, u teško bolesnih ili uginulih pčela otvrdnuti su zadak i prsa.Ne zna se nešto određeno o načinu širenja ove gljivice. Sigurno je da to pčelari čine prenošenjem zaraženih okvira iz jedne košnice u drugu. Sasvim je moguće da i prihranjivanje sa medom koji potiče iz zaraženih košnica može doprinijeti širenju kamenog legla.

Najvjerovatnije da pretjerana upotreba antibiotika uništava normalnu mikrofloru kod pčela i doprinosi nastanku kamenog legla.Pretjerana vlaga na pčelinjaku i slaba ventilacija u košnicama, kao i prihranjivanje šećernim sirupom koji sadrži previše vode, može doprinijeti razvoju gljivičnih oboljenja. Terapija kamenog legla Nema nekog specifičnog preparata za tretiranje pčelinjih zajednica koja su napadnuta gljivicama ove vrste.

Preporučuje se spaljivanje okvira sa napadnutim leglom i pčelama, a košnica se podvrgava dezinfekciji. Smatra se da ni med iz oboljelih zajednica nije dobar za ljudsku upotrebu jer se zna da gljivica Aspergillus flavus može klijati u nosnim šupljinama čovjeka.

Preventiva gljivičnih oboljenja Za sprječavanje svih vrsta gljivičnih infekcija pčelinjeg legla, odraslih pčela, pa i polena kao pčelinjeg proizvoda (bitan kao hrana u zajednici), osnovno je obezbijediti takve uslove koji neće povoljno uticati na razmnožavanje gljivica.

1. U toku zimskog perioda treba obezbijediti adekvatnu ventilaciju u košnici tako da se vlaga ne zadržava na saću.

2. Pčelinje zajednice treba da budu jake i snabdjevene kvalitetnom hranom. 3. Oko košnica se mora održavati higijena i svaka jača pojava krečnog legla brzo sanirati zamjenom matice koja potiče od društva bez simptoma ovog oboljenja. 4. Tolerisanjem drugih pčelinjih bolesti uvijek će se stvarati uslovi za razvoj gljivica pa prema tome puna zdravstvena zaštita - onemogučiće i pojavu gljivičnih oboljenja.

LAŽNA GNJILOĆAje zarazna bolest poklopljenog legla uzrokovana bakterijom Bacillus alvei.Klinički znaci bolesti slični su američkoj gnjiloći i zbog toga treba paziti da se ove dvije bolesti ne zamijene.U propaloj masi pčelinje ličinke uzročnik stvara spore koje na krajevima uvijek zadržavaju dio vegetativnog tijela uzročnika.

Širenje bolesti slično je američkoj gnjiloći.Na oboljelom leglu se mogu uočiti mrlje, rupice, uvučenost poklopaca. Ovi simptomi su manje izraženi u odnosu na Američku gnjiloću.Tijelo propale ličinke pretvara se u smeđu sluzavu i lako rastezljivu masu.Vremenom masa ličinke postaje mrvičasta i vrlo neugodno zaudara, a nakon sušenja može se odvojiti od ćelijskog zida (stanice saća).

Sigurna dijagnoza se postavlja laboratorijskom pretragom dostavljenog promijenjenog pčelinjeg legla, a u suzbijanju oboljenja provode se mjere kao kod Evropske gnjiloće.

KISELO LEGLOje bolest nepoklopljenog pčelinjeg legla uzrokovana bakterijama iz roda Streptococcus (Streptococcus apis).Ove bakterije umnožavaju se samo u ličinkama koje su oslabljene nekim drugim nepovoljnim faktorima. Znaci bolesti slični su znacima Evropske gnjiloće. Javlja se karakteristični kiseli miris, a masa propale ličinke je mrvičasta.Suzbijanje i liječenje bolesti je kao kod Evropske gnjiloće pčelinjeg legla.

NEZARAZNE BOLESTI PČELA

Prehlađeno legloJe nezarazna bolest pčelinjeg legal uzrokovana nedovoljnim grijanjem i nedovoljnom prehranom pčelinjeg lelal.Najčešće se javlja u rano proljeće pri naglom padu temperature.Pčele se tada stisnu u zimsko klupko, a dio legla na krajnjim dijelovima saća može ostati izvan klupka, prehladi se i ugiba.Pčelinje leglo se dobro razvija samo ako ga pčele griju svojim tijelima i proizvode temperaturu od 34 do 35°C. Mlade su pčelinje ličinke vrlo osjetljive na promjene temperature i nedostatak hrane, pa prve ugubaju. Nešto su otpornije starije pčelinje ličinke i poklopljeno pčelinje leglo, ali ako je duže izloženo nižoj temperaturi i ono ugiba.Otvaranje i dugo pregledavanje košnica za hladna vremena može izazvati ugibanje pčelinjeg legla.Leglo ugiba i u slučaju otrovanja pčela, kada naglo ugine znatni broj pčela radilica pa preostale pčele ne mogu dovoljno grijati i hraniti leglo.Uginule ličinke se suše i poprimaju smeđu do crnu boju. Ako se u njima razmnožavaju nespecifične bakterije gnjilenja, tada se raspadaju u kašastu masu kiselog zadaha. Kada ugine veći broj ličinki, pčelinja zajednica slabi i stvaraju se povoljni uslovi za razvoj drugih bolesti keo evropske gnjiloće i krečnog legla.Košnice u proljeće treba utopliti i ne otvarati bez velike potrebe ukoliko se želi spriječiti pojava ovog oboljenja.Bolesnim zajednicama potrebno je suziti plodište i prihraniti ih šećernom otopinom. Za sprečavanje razvoija mikroorganizama daje se svaki drugi dan po pola litre šećerne otopine sa antibioticima.

PREGRIJANO LEGLO

To je nezarazna bolest pčelinjeg legla uzrokovana porastom temperature u području saća gdje se razvija pčelinje leglo.Najčešće se bolest javlja prilikom zatvaranja I selenja košnica na pašu.Mlado pčelinje leglo jednako je osjetljivo na povećanje kao i na pad temperature. Ako se vanjska temperatura zraka eksteremno povisi ili ako su košnice izložene izravnoj sunčevoj pripeci, pčele prskaju leglo vodom i ventiliraju krilima dugo vremena mogu održavati optimalnu temperaturu za razvoj legla. Međutim, ako zatvorimo pčelinje leto nastaje jako uzbuđenje unutar pčelinje zajednice pa se temperatura znatno povisi. Ako se pravovremeno ne otvore ventilacijske mreže, te ukoliko se pčele ne prskaju vodom, može doći do

tolikog povećanja temperature da pčelinje leglo počinje ugibati. Prvo ugibaju najmlađe pčelinje ličinke, zatim starije savijene ličinke, pa ispružene ličinke i na kraju kukuljice i jaja.Pregrijavanje legla najčešće nastupa tokom seobe na pašu. Kako su tada pčelinje zajednice obično vrlo jake, one brzo nakon otvaranja košnice pojedu uginule mlade pčelinje ličinke pa pčelar pri pregledu zajednice ništa ne primjećuje. Ako je došlo do ugibanja poklopljenog legla, promjene se duže vremena zadržavaju na saću i lakše se uočavaju.U suzbijanju bolesti važno je ukloniti uzroke koji dovode do pregrijavanja pčelinjeg legla. Prije zatvaranja košnica valja osigurati dobro prozračivanje košnice i dovoljne zalihe vode.

BOLEST ŠUMSKE PAŠETo je nezarazna bolest odraslih pčela radilica, uzrokovana uzimanjem velikih količina slatkih tvari uuz istovremeni nedostatak bjelančevina, odnosno peludi. Javlja se uglavnom tokom šumske paše pa odatle i naziv bolesti. Pčele u svojoj hrani moraju imati sve glavne sastojke : ugljikohidrate, masti minerale i vitamine. Cvjetovi biljaka pružaju pčeli sve te sastojke, nektar je izvor ugljikohidrata a pelud svega ostalog.Pčele osim hrane na cvjetovima, sklupljaju i sve ostale slatke tvari koje nađu u prirodi. Prvenstveno se to odnosi na slatke sokove biljaka koje izlučuju nakon napada biljnih ušiju. Tako nastaje medljika koja je posebno obilna u hrastovim i jelovim šumama. Ako pčelar smjesti pčelinjak u takvim gustim šumama, tada pčele ne mogu doći do cvjetova gdje bi sakupile pelud. Jaki unos medljike zahtijeva puno enzima invertaze za pretvaranje složenih šećera u jednostavne koji se nalaze u medu. Za to pčelama treba puno peludi, pa uskoro potroše sve zalihe. Stoga je u medu od medljike uvijek veći postotak saharoze. Tokom duge šumske paše zbog nedostatka peludi znatno se smanji i uzgoj legla.U takvim uslovima nedostatka bjelančevina u hrani pčele sakupljačice gube dlačice pa dolazi do izražaja temeljna boja hitinskog oklopa.Prije sa ova bolest često miješala sa pojedinim oblicima pčelinjih paraliza. Međutim, kod bolesti šumske paše pčele ne pokazuju znakove nekoordiniranog kretanja a zadak im nije smanjen.Bolest šumske paše može se spriječiti tako da se pčelinje zajednice postavljaju uz rub šume u područje gdje ima cvijeća kako bi mogle skupljati pelud.

Nezarazne bolesti maticaMlade matice ponekad ne nesu jaja iako su se parile sa trutovima. Najčešće je to prouzrokovano začepom jajovoda ili spolnog otvora.Začep jajovoda nastaje zbog mase zaostale sluzi i sjemenih ćelija nakon parenja. Prilikom paregnja u jajovode ulazi i do deset puta više sjemena i sjemenske tekućine nego li je potrebno za punjenje sjemenskog mjehurića. Ako se ta masa tokom naredna dva dana ne istisne može otvrdnuti i trajno začepiti jajovode matice.Utvrđeno je da radilice, nakon što se sparena ili umjetno osjemenjena matica vrati u košnicu, prvim parom nogu i glavama pritišću zadak matice te čiste njegov kraj. Pri tom tjeraju maticu na stalno kretanje, pa i ona stišće zadak, trlja ga stražnjim nogama ili uz rubove stanica. Tek nakon nekoliko sati pčele se umire i počinju hraniti maticu. Nakon 24 sata jajovodi bi morali biti prazni. Zaostajanje sjemena češće je u matica koje se nakon parenja ili umjetnog osjemenjavanja drže u kavezima nego kod onih koje se slobodno vraćaju u oplodnjake ili košnice.Pažljivim otvaranjem zatka bolesnih matica uočavaju se vrlo prošireni jajovodi, a njihova je unutrašnjost ispunjena gustom sluzavom i djelomično otvrdnutom masom u kojoj su i propale sjemenske stanice (ćelije). Začep spolnog otvora uzrokovan je stvrdnutim izmetinama ili ostacima spolnih organa trutova. Zdrava matica istiskuje pomoću mišića stražnjeg crijeva tekuće izmetine u obliku mlaza. Ako je taj mlaz slab, tekuće izmetine kaplju po dijelovima žalčanog aparata i sliježu se pred spolni otvor. Ovdje mogu otvrdnuti i sprečavati izlazak jajima. Dijelove spolnog organa truta obično vrlo brzo očiste pčele čistačice iz matičine pratnje, ali ako oni zaostanu u spolnom otvoru, također priječe izlazak jaja.Ako se začep spolnog otvora primijeti na vrijeme, moguće je stvrdnutu masu pažljivo izvući pincetom, pa matica ponovno počinje nositi jaja.Matica može zbog više razloga nositi neoplođena jaja. Najčešće se to zbiva jer se nije parila, primjerice zbog lošeg vremena ili je potrošila svu zalihu sjemena. Katkad dolazi i do ugibanja dijela sjemenskih stanica (spermija) u sjemenskom mjehuriću. Zdravi spermiji imaju dugi ispružen rep, dok se uginuli saviju u krugove. Utvrđeno je da je ta pojava, uzrokovana prehladom matice, nepažljivim pritiskom na zadak već sparene matice ili poremećajima u radu žlijezda koje hrane sjemenske stanice u sjemenskom mjehuriću.Utvrđeno je da katkad matice nose oplođena jaja u kojima se počinje razvijati zametak, ali vrlo brzo zametak ugiba. Takva jaja, nazivaju se « gluha jaja », stisnu se i osuše, a pčele čistačice ih uklanjaju iz ćelija. Kako je ova bolest nasljedna, maticu treba zamijeniti s nekom uzgojenom u zdravoj pčelinjoj zajednici.

OTROVANJA PČELA PESTICIDIMAPesticidi su hemijska sredstva za zaštitu od štetnika. Dijele se u zoocide – za uništavanje štetnih životinja i fitocide – za uništavanje štetnih biljaka.Zoocidi se dijele na insekticide, akaricide, rodenticide i limacide, a fitocidi na fungicide i herbicide.

Insekticidi su sredstva za uništavanje štetnih kukaca koji napadaju biljke tokom rasta, uskladištene žitarice i sjemensku robu.Insekticidi su i sredstva protiv muha i komaraca te štetnih kukaca u domaćinstvu kao i nekih vanjskih nametnika ljudi i domaćih životinja.Akaricidi su sredstva za uništavanje štetnih grinja. U tu grupu otrova spadaju i sredstva koja se u pčelarstvu koriste protiv varoe. Rodenticidi su sredstva za uništavanje miševa, štakora i drugih glodara, a limacidi za uništavanje puževa. Fungicidi su sredstva za suzbijanje gljivičnih bolesti, a herbicidi se dalje dijele na selektivne koji uništavaju korove i totalne koji uništavaju cjelokupnu vegetaciju.

Za pčele su najopasniji insekticidi.Otrovanje pčela nastaje na nekoliko načina. Kontaktni otrovi djeluju putem dodira, želučani ulaze sa hranom a inhalacijski udisanjem. Za pčele su najopasniji insekticidi primijenjeni kao prašiva, zatim tekućine i suspenzije.. Aerosol, tekućina raspršena u obliku magle, primijenjena na pravilan način uzrokuje najmanje štete.Postoji nekoliko insekticida koji pravilno primijenjeni nisu opasni za pčele. Dodavanjem repelenata, mirisa koji odbijaju pčele, može se znatno smanjiti opasnost od otrovanja i kod onih insekticida koji su sami za sebe vrlo otrovni.Znaci otrovanja na pčelama su dosta prepoznatljivi. Prvo stradaju pčele sakupljačice, a ugibanje nastaje naglo te ugiba znatan broj pčela. Ovisno o vrsti otrova pčele ugibaju daleko u prirodi, na putu prema košnici, a ponekad i u samoj košnici. Povoljnije je ako se

pčele sretnu sa žestokim otrovom i uginu na mjestu trovanja. Puno je nepovoljnije ako se otrovane pčele uspiju vratiti u košnicu jer tad donose otrov na svom tijelu pa postoji opasnost da se otruju i kućne pčele, matica i leglo, što dovodi do propasti cijele pčelinje zajednice.

Otrovane pčele postaju vrlo nemirne, u velikom broju lete pred pčelinjakom i vrlo su agresivne, međusobno se tuku, pa izgleda kao da je na pčelinjaku grabež. Veliki broj pčela puzi unaokolo po pčelinjaku raširenih krila, mnoge od njih se nesigurno kreću i pokazuju znake grčenja. Pojedine se prevrću na leđa i nemoćno mlataraju nogama. Javlja se i povraćanje, pa su pčele ljepljive i mokre. Nakon otrovanja pčelinje zajednice naglo slabe, a zbog gubitka pčela sakupljačica javlja se nestašica vode. Pčele više ne njeguju pravilno leglo i mnoge ličinke uginu. Iako se pčelinje zajednica i oporavi, pčelar trpi znatnu štetu, jer je prinos meda otrovanih pčelinjih zajednica vrlo slab.

Komisija za procjenu štete treba uzeti dva uzorka otrovanih pčela. Jedan uzorak od 30 pčela dostavlja se na uobičajeni način u laboratorij, kako bi se utvrdilo da pčele nisu bolesne od neke pčelinje bolesti, a drugi uzorak od najmanje 300 pčela, zapakiranih u nepropusnu ambalažu, na ledu hitno se dostavlja u hemijsko-toksikološki laboratorij, koji će utvrditi o kojem se otrovu radi.

ŠTETNICI PČELAKao i sva druga bića tako i medonosne pčele, pored bolesti i parazita, imaju i mnogo različitih neprijatelja koji im mogu nanijeti manje ili veće štete.Ako pčelar izvrši određenu preventivnu zaštitu, pčelinje društvo neće imati većih problema. Neosporno je, da neke štetočine, iako se smatraju beznačajnim, dugoročno mogu mnogo doprinijeti slabljenju, pa i uništenju pčelinjeg društva Od štetočina su ugrožene kako pčele i leglo tako i njihovi proizvodi: med, vosak i polen. To važi i za pčelinja staništa (košnice) i okvire u njima.

Voskovi moljciNajveće štetočine pčelinjeg saća su veliki voskov moljac Galleria mellonella L. i mali voskov moljac Achroea grisella. Fabr. Odrasli leptirići ne nanose štete već njihovi razvojni stadijumi kao što su larva i lutka. Ti kokoni oštećuju i drvene dijelove okvira i košnica.Pored ove dvije vrste moljca postoji i niz drugih štetočina koje se pojavljuju na saću i pčelinjim proizvodima, ali nisu toliko destruktivni, kao što je to slučaj sa voskovim moljcima.Mnogo ljudi izvan pčelarstva smatraju voskovog moljca korisnim, pa ga neki gaje i prodaju njegove larve kao mamce za sportski ribolov. Veliki voskov moljac je ipak najveća štetočina kada se radi o pčelarstvu kao privrednoj grani. Čim pčelinje društvo previše oslabi ili ugine, moljac je tu da sve razori , jer je za njegov optimalni razvoj i enormno umnožavanje najbolja i jedina hrana saće iz koga su se izvodile pčele. Rasprostranjenost Veliki voskov moljac se može naći skoro u svakom mjestu gde se drže pčele. Rasprostranjenost ove pčelinje štetočine je ograničena njenom nesposobnošću da podnese niske temperature. Ovaj moljac nanosi male ili nikakve štete pčelinjacima i rezervnom izgrađenom saću na visokim nadmorskim lokacijama i u sjevernim predjelima Evrope. Suprotno tome, u južnim i vlažnijim regionima veliki voskov moljac je stalna opasnost za pčelare. Potrebno je samo malo nepažnje pa da od lijepo izgrađenog saća ostane samo paučina, kokoni i izmet proždrljivih larvi. Odrasli leptir ne pravi štetu jer se ne hrani.

Biologija voskovog moljca Pun ciklus razmnožavanja voskovog moljca traje od četiri nedjelje do šest mjeseci. Kada se razviće produži, neka vrsta stagniranja odvija se u predlutkinom stadijumu. Kada se iz kokona izlegu mužjak i ženka, imaju pepeljastu boju. Ženka je veća od mužjaka. Sparena ženka velikog voskovog moljca snese oko 300 do 600 jaja, ali pojedine ženke mogu položiti i 2.000 jaja. Mali voskov moljac zaleže 200 do 300 jaja. Jaja velikog voskovog moljca su rozikasto krem bijele boje. Teško ih je vidjeti golim okom. Nalaze se položena u grupicama od 50 do 150 komada. Ženka moljca obično položi jaja u pukotinu i udubljenja odakle ih pčele teško mogu ukloniti. Pošto se izlegu, larve se hrane medom, voskom ili polenom ako su svi ovi proizvodi dobavljivi. U košnici sa pčelama, larva buši tunel do središta osnove sata i tu se razvija zaštićena, a ako je to ispod poklopljenog legla, nanosi štetu samom leglu. Larve veoma brzo rastu i ako nema odbrane pčela, u stanju su za 10 do 15 dana unište sve saće u košnici. Kao rezultat metabolizma larvi dolazi do povećanja temperature u centru košnice, što jako pospješuje destruktivnu moć moljca. Tome doprinosi splet paučine koja se formira u procesu masovnog razmnožavanja moljca. Paučina nastaje u procesu ispredanja kokona. Na mlađem saću i satnim osnovama voskov moljac se teško održava i ne razmnožava, ali je zato starije saće, koje sadrži dosta keratinoze koja ostaje poslije presvlačenja lutki pčele, idealan substrat za voskovog moljca. Okviri sa medom u saću i tek izvrcani okviri, ako nisu zaštićeni, postaju brz plijen voskovog moljca. To isto važi za polen u saću i polen koji je dobijen iz hvatača.

Suzbijanje voskovog moljcaSadašnje metode suzbijanja voskovog moljca mogu se podijeliti u dvije kategorije: 1) načini rada sa pčelama uz korišćenje prirodnih mogućnosti za suzbijanje štetočine u košnici i saću van košnice i 2) primjena hemijskih sredstava.Prvi način uključuje slijedeće elemente pčelarske prakse:a) Održavanje jakih društava sa uvijek odgovarajućom rezervom hrane;b) Suzbijanje pčelinjih bolesti ili stanja koja mogu značajnije uticati na vitalnost društva;c) Uklanjanje otpadaka voska sa podnjače jedanput godišnje. Najbolje je to uraditi pri prvom pregledu. Ne ostavljati okvire sa saćem nezaštićene; d) Zamijeniti one matice čije pčele pokazuju nizak stepen higijenskog ponašanja a takva društva su obično i najosjetljivija na napade

voskovog moljca;

e) Izbjegavati kad god je to moguće da pčelinja društva budu izložena trovanju pesticidima, pošto takva društva obično ostanu bez velikog broja pčela. Što se tiče zaštite rezervnog saća i pčelinjih proizvoda, pčelari se najviše oslanjaju na hemijska sredstva iako se tu mogu koristiti: toplota, hladnoća, vazdušno strujanje i neke vrste mikroorganizama kao što su bakterije (Bacillus turingiensis). Da bi se moljac uništio sa svim svojim stadijumima razvića, neophodno je saće ili druge pčelinje proizvode izložiti na -6,7o C u toku 4,5 sata ili na -12,2o C za 3 sata. U toku 2 sata moljac će biti uništen na -15 o C. Prazno rezervno saće može se izložiti temperaturi ne višoj nego 48-49 o C u toku 24 sata što će uništiti moljca a i spore nozemoze.

Ako se rezervno saće u nastavcima obezbijedi mrežom na dnu i na vrhu i izloži strujanju vazduha moljac, se ne može održati pa je to dobar način zaštite. Od hemijskih sredstava kod nas se dosta primjenjuje dioksid (SO2) koji nastaje spaljivanjem sumpora u prahu ili sumpornih šipki. To se postiže ako se sumpor zapali n a žaru u prostoriji gdje se čuva rezervno saće. Prostorija mora dobro dihtovati. Koristi se oko 50 gr sumpora na 1m3 prostora. Ukoliko se saće drži u nastavcima, njih treba naslagati jedan na drugi, pa u praznom nastavku na vrhu upaliti sumpor i sve odmah zatvoriti. Mora se biti pažljiv i osigurati se od izbijanja požara. Sumporni dioksid ne uništava jaja moljca pa postupak treba ponavljati svakih dvadeset dana dok vremenom ne zahladni U posljednje vrijeme kod nas se javljaju u prodaji hemikalije u tečnom stanju koje se prema uputstvu proizvođača prilično uspješno primjenjuju. Kad god koriste hemikalije za zaštitu od moljca, potrebno je saće dobro provjetriti prije nego što se stavi u košnice. To isto važi i za druge pčelinje proizvode. Ni u kom slučaju ne treba držati rezervno saće u prostoriji gdje vise tus-trake ili ima nekih drugih insekticida, jer vosak lako apsorbuje mnoge hemikalije, tako da prilikom dodavanja saća u košnice može lako doći do trovanja pčelinjih društava.

Pčelinja vaš (uš)Prvo, pčelinja vaš (Braula coeca) nije, u stvari, vaš već bezkrilna muha koja i ne predstavlja kod nas pravu štetočinu pčele. Ona je u stvari, neka vrsta pridruženog člana pčelinjeg društva koji koristi hranu pčela, koja živi na pčeli radilici, ali ponajčešće se može naći na matici, a vrlo rijetko na trutovima. Kao odrasli insekt najviše se zadržava na grudima i glavi matice. U SAD je jednom prilikom nađeno 75 pčelinjih vaši na jednoj matici. U Francuskoj je, prema nekim podacima, sa jedne matice svakodnevno skidano po oko 40 vaši da bi se taj broj na kraju popeo na 371 pčelinju vaš. U nekim zemljama zaraza pčelinjom vaši se tretira kao i sve druge pčelinje bolesti i to je regulisano veterinarskim propisima. Znači da je zbog nečega kod njih to veći problem nego kod nas, gde se pčelinja vaš nalazi u manjoj meri i predstavlja opasnost samo za maticu, ako je izuzetno opterećena većim brojem ovih poluparazita, inače nije neki veći problem za pčelarstvo. Biologija pčelinje vaši Odrasla ženka (Braula coeca) je 1,5 mm duga i 0,75 mm široka, crvenomrke boje i, za razliku od Varroa jacobsoni koja je spljoštenog i elispoidnog oblika po širini, duža je nego što je široka i stoji izdignuta na tri para nogu. Sa pčele i matice se teško skida. To je moguće učiniti ako se vrh čačkalice umoči u med i pažljivo vaš zalijepi za med i skine sa pčele ili matice. Pčelinja vaš se razmnožava ispod mednih poklopaca gde ženka u izbušenom kanalu položi jaja iz kojih se izlegu larve, koje pređu u lutke i na kraju u odrasle mužjake i ženke. Cijelo razviće traje oko 20 dana. Larve i lutke se hrane medom i polenom a možda i voskom. Odrasli insekti iznuđavaju hranu sa usnog aparata pčela radilica i matice. Dijagnoza i suzbijanje pčelinje vaši Utvrđivanje stepena zaraženosti pčelinjih društava pčelinjom vaši vrši se kontrolnim tretiranjima. Za ovo se ranije koristio duhanski dim. Ako se prilikom tretiranja utvrdi da u društvu ima 5 pčelinijh vaši na 100 pčela radilica, smatra se da je zaraženost slaba; do 15 srednja a preko 15 jaka. Naša istraživanja su pokazala da se pomoću dimnih listića fluvalinata može lako suzbijati pčelinja vaš. U stvari, to se i događa zbog toga što se sve više koristi ovaj piretroid za suzbijanje varoe. Dimni listići amitraza su se pokazali neeefikasnim, dok je posipanje pčela po ulicama sprašenim timolom vrlo efikasno.

Mravi   Ima mnogo vrsta mrava koji se vide oko košnica i na košnicama, a ponekad se nađu i u pčelinjem gnijezdu. Ako se košnice češće ne otvaraju, može se i čitav mravinjak formirati ispod poklopca ili u utopljivajućem materijalu. Neke vrste mrava mogu postati pravi problem za pčelinje društvo, jer rado uzimaju med iz košnice, a da bi do meda došli napadnu i same pčele. Većina mrava se zadovoljava mrtvim pčelama i otpacima ispred košnice, ali je činjenica da prisustvo mrava na pčelinjaku iziritira većinu pčela. Na lokacijama gdje nema mnogo mrava obično se ne preduzimaju neke posebne mjere protiv mrava koje sporadično zapažamo, ali u šumskim područjima i zapuštenim pčelinjacima, postolja na kojima se nalaze košnice treba u vidu uske trake premazati tovatnom mašću. Još je bolje stopiće nogara od metala i drveta staviti u konzerve napunjene do pola upotrijebljenim motornim uljem.

Da bi se mravi odvratili od pčelinjaka, putanje kojima se kreću treba posuti petroleumom, a mravinjake rasturiti. Ukoliko problem sa mravima potraje, mravinjaci se sigurno uništavaju ugljendisulfidom. Da bi se to postiglo, u sredini mravinjaka treba napraviti dublju rupu i u nju sasuti kašiku ugljendisufida i potom rupu zatvoriti. Otrovna isparenja hemikalije ubrzo će uništiti mrave. Mravi se mogu uništavati i drugim insekticidima koji se nalaze u prodaji i to često u vidu spreja. Samo ni u kom slučaju ne treba upotrebljavati sprej na košnici ili u samoj blizini košnice, jer se na taj način mogu teško oštetiti i uništiti pčelinja društva. Inače, treba naglastiti da su mravi korisni insekti i ako ne prave probleme, ne treba ih uništavati.

Ose i stršljeni  Od avgusta pa sve do u jesen dok su aktivne, ose se pokušavaju uvući u košnice da bi došle do meda. Sem toga, ubijene pčele im služe za ishranu legla. Za razliku od pčela, kod osa samo matice prežive do sledeće sezone.

Ose su veliki sladokusci i ne prezaju ni od nasilnog ulaska u košnicu, ali se pčele stražarice najčešće uspješno suprostavljaju tome. Ako su društva iz nekog razloga oslabila, ta odbrana može biti nedovoljna tako da ose, ako se pojave u većem broju, mogu uništiti pčelinje društvo.Zbog toga osinja i stršeljnska gnijezda, bilo da su u zemlji, ili na nekom drugom mjestu, treba uništavati čim se otkriju rano u sezoni. To se najbolje izvodi sprejom, koji se takođe može upotrebiti i protiv stršljena. Samo treba imati u vidu da je ubod stršljena mnogo opasniji od uboda pčele i ose, pa se treba dobro zaštititi prilikom uništavanja ove štetočine pčela. Svi poslovi oko uništavnja moraju se obavljati noću kada su ose i stršljeni u gnijezdu.

Za hvatanje osa mogu se koristiti razni mamci, između ostalih do polovine puna flaša piva u koje se može kapnuti malo sirćeta i dodati jedna kašičica šećera. Ubrzo, čim dođe do vrenja, ose budu privučene i one ulaze u bocu gdje se utapaju. Pčele ne privlači sadržina boce, pa nema opasnosti za njih.Posebno treba naglasiti opasnost koju stršljeni predstavljaju u avgustu i spetembru kad ih ima mnogo. Dolijeću na pčelinjak i vješto hvataju pčele u letu odnoseći ih u svoje gnijezdo.Pored hemikalija protiv stršljena se uveče i u toku noći možc primijeniti plamen i uznemireni stršljeni ulijeću gdje nalaze svoju smrt.

Kako ose, tako i stršljeni, mogu se hvatati u posebne klopkice napravljene od žičane mreže u vidu lijevka. Klopke se postave kasno uveče tako da se u toku slijedećeg dana u klopci nađe veliki dio odraslih osa ili stršljenova.Pčelovuk, jedna vrsta ose samice, gnijezdi se u zemlji i slično stršljenu, za opskrbljivanje svog legla, hvata takođe pčele. Pošto su njegova gnijezda u zemlji, teže ih je zapaziti nego gnijezda stršljena.U planinskim predjelima u košnice se takođe uvlači i jedna vrsta bumbara, tako da se u junu ispred košnice može videti po neki bumbar koga su pčele ubile. Ti bumbari pokušavaju da dođu do meda iz košnice.

Pauci  Na svakom pčelinjaku, ako se dobro zagleda oko košnice, lako će se otkriti paukove mreže. Pauci u svojim razapetim mrežama hvataju pčele koje se sa punim mednim voljkama vraćaju iz paše. Kada pčela padne u mrežu, brzo postaje plijen skrivenog pauka. Neke vrste pauka napadaju pčele dok one sakupljaju nektar i polen u cvjetovima. Ako se hoda po polju moguće je na cvjetovima naći pauka sa umrtvljenom pčelom. Jedini način borbe protiv pauka je skidanje njihovih mreža i ubijanje samog pauka na pčelinjaku.

Miševi i rovčica  Gdje god ima miševa, a to je oko zgrada ili ako je u blizini stočna hrana, miševi su potencijalne štetočine koje mogu nanijeti velike štete pčelinjim društvima i saću u košnici. Miševi su za pčele najopasniji zimi. Oni se najčešće uvlače u košnice u jesen kada vrijeme zahladni i ako ih pčelar ne osjeti, provedu cijelu zimu u košnci. Tu izgrade gnijezdo, jedu med i pčele, grickaju saće i, što je najgore, uznemiravaju pčelinje klupko. Takvo društvo loše zimuje i slabo izađe iz zime. Sem toga, veći broj okvira bude oštećen i zaprljani mišijom aktivnošću. Da bi se otklonila opasnost od miševa, najbolje je da pčelinjak bude čist, bez odpadaka, travuljine, trulog lišća, raznog krša i dr. Lasice i neotrovne zmije se hrane miševima, pa zbog toga ih ne treba ubijati ili progoniti sa pčelinjaka. Mačke, mišolovke i otrovne mamce treba koristiti za suzbijanje ovog nezgodnog glodara. Miševi, a još više pacovi, mogu napraviti velike štete gdje se drži rezervno saće i ostali materijal. Da bi se miševima spriječio ulazak u košnice, treba na vrijeme u oktobru, postaviti češljeve na leta košnica kroz koje pčele mogu prolaziti ali ne i miševi. U toku zime treba paziti da se otvori na češljevima ne zablokiraju mrtvim pčelama i tako onemogući izlet pčela.

Ako se rovčica nađe na pčelinjaku, može društvo oštetiti više nego i miševi jer se hrani pčelama. Pošto je njeno tijelo veoma elastično, u stanju je da se provuče na otvore kroz koje miš ne može proći. Njeno prisustvo lako se primijeti na letu košnica po masi izgrickanih pčela. I zbog rovčice se moraju postavljati češljevi. Ako je treba uništiti na pčelinjaku, najbolje je gredicu ispod košnice ili parče daske namazati plastičnim ljepkom na koji se rovčice lako uhvate. Ako miš, a posebno rovčica, uđu u košnicu sa jakim društvom, pogotovu onda kada su pčele aktivnije, one mogu ubodima ubiti ove glodare. Pošto ih ne mogu cijele izbaciti iz košnice, oblijepe ih propolisom pa ih pčelar nađe mumificirane ili raspadnute dijelove pčele iznesu a na podnjači ostane samo kostur.

Ptice   Ptice koje se hrane insketima sklone su da hvataju pčele. Neke vrste ptica to čine redovno a druge kada je malo drugih izvora hrane. Od svih ptica, najopasnija je pčelarica (nerops apiasler). To je lijepa ptica. Na leđima ima perje zagasito-smeđe boje; glava trbuh i rep su joj plavozeleni a pod vratom je zlatno žuta. Nadlijeće pčelinjak i hvata pčele koje se vraćaju iz paše u košnicu. Vrlo često leti u jatu, tako da se mogu videti raspoređene po liniji leta pčela kako masovno uništavaju pčele. Jedna ptica je u stanju za kratko vrijeme da utamani 150 do 200 pčela. Pčelarica je posebno opasna kada odgaja mlade, jer joj je za mlade neohodno mnogo hrane.

Da bi spriječili veće štete od pčelarica, one se mogu ubijati iz lovačke puške ili ih poplašiti pucnjevima. Pošto se ove vrste ptica gnijezde u strmim riječnim obalama preporučuje se zatvaranje hodnika koji vode u gnijezdo u vrijeme gnijezdenja pčelarice. Krpa natopljena ugljendisulfidom, ako se ugura kroz hodnik, pa se zatim nabije zemljom, sigurno će dovesti do uništenja ove štetočine pčela. U toku zime djetlić može nanijeti velike štete pčelinjim društvima zato što je sklon da svojim jakim kljunom probija zid košnice, što uzrokuje ne samo oštećenje košnice već i teško uznemirenje pčelinjeg društva. To može dovesti do gubitka ako je spoljna temperatura niska.Sjenica, omanja ptica, takođe je veoma aktivna u toku zime na letu košnice, gdje hvata pčele koje pokušavaju da izlete napolje.

Medvjedi  U nekim našim planinskim krajevima medvjedi predstavljaju veliku opasnost za pčelinjake, pogotovu ako se navade. Zaštita visokim ogradama od bodljikave žice mnogo ne pomaže, jedino na šta se pčelar može osloniti to je električna ograda kako se to čini u Kanadi. Ukoliko se štete od medvjeda ne mogu nikako izbjeći, ostaje jedino da se traži odstrel ili odšteta od šumske uprave.

Leptir - mrtvačka glava (Acherontia atropos)  - često se sreće u košnicama. Veličina oko 5 sm, a raspon krila 13 cm. Ime je dobio po žutoj šari na toraksu, odnosno leđima koja podsjeća na mrtvačku lobanju. Leptir obično noću ulazi u košnice i uzima med iz otvorenih stanica. Tom prilikom uznemirava pčele i one ga napadaju. Posljedica tog napada su ostaci uginulog leptira kojeg pčele oblijepe propolisom. Na

pčelinjacima gdje se ovaj leptir pojavi u većem broju potrebno je suziti leto da bi se spriječio ulazak leptira u košnicu.