SLASLAĐANA TOMOVIĆ,ĐANA TOMOVIĆ,gostujući student u Gracu FILOZOFSKI FAKULTET-NIKSIĆ ODSJEK ZA SRPSKI JEZIK I JUŽNOSLOVENSKE KNJIŽEVNOSTI

ARHAIZMI (Archaismen)

Proseminar zur Die lexikalischen Proseminar zur Die lexikalischen zwischen dem Bosnischen/ zwischen dem Bosnischen/ Bosniakishen, KroatischenBosniakishen, Kroatischen und Serbischen und Serbischen

WS 2007/2008 WS 2007/2008 Prof.Prof. D Drr.. Branko Branko TosovićTosović

Uvod

- AKTIVNAKTIVNAA LEKSIK LEKSIKAA - uuobičajene riječi razumljive običajene riječi razumljive

svakom govorniku svakom govorniku

- nnemaju nijansu zastarjelostiemaju nijansu zastarjelosti

- PASIVNA LEKSIKAPASIVNA LEKSIKA- zzastarjele riječi izašle iz opšte astarjele riječi izašle iz opšte

upotrebeupotrebe- nnove riječi koje još nijesu ušle u ove riječi koje još nijesu ušle u

opštu upotrebuopštu upotrebu

SLOŽEN PROCES NESTAJANJA SLOŽEN PROCES NESTAJANJA RIJEČI:RIJEČI:

a) a) riječ iz aktivnog prelazi u pasivni riječ iz aktivnog prelazi u pasivni riječnikriječnik

b) b) postepeno se zaboravljapostepeno se zaboravljac) c) sasassvim nestajevim nestaje

DVA RAZLOGA ZASTARIJEVANJA DVA RAZLOGA ZASTARIJEVANJA RIJEČI:RIJEČI:

a) a) nestaju pojave, predmeti i nestaju pojave, predmeti i pojmovi koje one označavajupojmovi koje one označavaju

b) b) potiskuju ih i zamjenjuju druge potiskuju ih i zamjenjuju druge riječi istog značenjariječi istog značenja

PASIVNA LEKSIKA:PASIVNA LEKSIKA:a) a) arhaizmiarhaizmib) b) istorizmiistorizmic) c) nekrotizminekrotizmid) d) knjiški leksemiknjiški leksemi

ARHAIZMI ARHAIZMI grč. grč. archaarchaỉosỉos == star(inski), drevanstar(inski), drevan

U LINGVISTICI VIŠE ZNAČENJA:U LINGVISTICI VIŠE ZNAČENJA:- - zastarjele riječi i oblici koji zastarjele riječi i oblici koji

pripadaju starom razdoblju pripadaju starom razdoblju (osjećaju se kao neobični i (osjećaju se kao neobični i nesavremeni)nesavremeni)

-- sva jezična sredstva (riječi, oblici, sva jezična sredstva (riječi, oblici, konstrukcije) koja su se konstrukcije) koja su se upotrebljavala u prošlim upotrebljavala u prošlim razdobljimarazdobljima

-- sve starinske riječi koje se i danas sve starinske riječi koje se i danas upotrebljavajuupotrebljavaju

ARHAIZMI-RAZLIKAARHAIZMI-RAZLIKA

a) rijea) riječči u upotrebi u savremenom i u upotrebi u savremenom jeziku koje sve vise potiskuju jeziku koje sve vise potiskuju savremeni sinonimisavremeni sinonimi

b) rijeb) riječči vei većć iza izaššle iz upotrebe koje le iz upotrebe koje preuzimaju pisci iz starih knjigapreuzimaju pisci iz starih knjiga

c) zastarjele rijec) zastarjele riječči iz perioda starijeg i iz perioda starijeg od onog u kome se upotrebljavajuod onog u kome se upotrebljavaju

PODJELAPODJELA

- ZAVISNO OD TOGA ZAVISNO OD TOGA ŠŠTA JETA JE ZASTARJELOZASTARJELO

a) a) izrazniizraznib) b) sadržajni ili značenjskisadržajni ili značenjskic) c) tvorbenitvorbenid) fd) fonološkionološkie) e) ggrafijskrafijski i i i ortografskiortografski

IZRAZNIIZRAZNI ( (izraz leksema je izraz leksema je zastario pa sezastario pa se sadržaj izriče sadržaj izriče drugim izrazom)drugim izrazom)

čislo čislo →→ brojbroj horugva horugva →→ zastavazastava polzapolza →→ koristkorist

SADRŽAJNI ILI ZNAČENJSKISADRŽAJNI ILI ZNAČENJSKI ( (izrazuizrazu

nekog leksema pridružuje se nov nekog leksema pridružuje se nov iliili drugačiji sadržajdrugačiji sadržaj))

llúúkaka →→ livada livada podoknicapodoknica →→ pro prozzorska daskaorska daska vračvrač →→ ljekar ljekar zabavitizabaviti →→ prigovoriti prigovoriti

TVORBENI (leksemi prelaze u TVORBENI (leksemi prelaze u

pasivni leksik zbog tvorbenih pasivni leksik zbog tvorbenih elemenata)elemenata)

čarobijačarobija →→ čarobnica čarobnica golićgolić →→ golać golać kraljskikraljski →→ kraljevski kraljevski ljepostljepost →→ ljepota ljepota

FONOLOŠKI (u fonemskom FONOLOŠKI (u fonemskom

sastavu izraza se ogleda starije sastavu izraza se ogleda starije fonološko stanje jezikafonološko stanje jezika))

cesarcesar →→ car car sarcesarce →→ srce srce

GRAFIJSKGRAFIJSKI I I I ORTOGRAFSKI (u ORTOGRAFSKI (u savremenom jeziku iz savremenom jeziku iz ststilskih ilskih razloga pimjenjujrazloga pimjenjujuu se stara se stara grafijska grafijska ii pravopisna rje pravopisna rješenja)šenja)

“ “Oudi usrid luche nasa mlada plafcaOudi usrid luche nasa mlada plafca usduigla ie iidra voglna,smina i noua.”usduigla ie iidra voglna,smina i noua.” ((Oproštaj,Oproštaj, Tin Ujević) Tin Ujević)

FUNKCIJA ARHAIZAMAFUNKCIJA ARHAIZAMA U JEU JEZZIKU UMJETNIIKU UMJETNIČČKE KE

KNJIKNJIŽŽEVNOSTI:EVNOSTI:- sredstva stilizacije- sredstva stilizacije- jezi- jeziččka karakteristika epohe ka karakteristika epohe

(kontrast savremenog i starog (kontrast savremenog i starog jezijeziččkog izraza) kog izraza)

- vjerna i - vjerna i žživa slika proiva slika proššlostilosti

- utisak uzviutisak uzviššenosti i sveenosti i sveččanog tonaanog tona- obiljeobilježžje autentije autentiččnostinosti- u ironiji i parodiji u ironiji i parodiji (utisak nesavremenosti i efekat (utisak nesavremenosti i efekat

komikomiččnog)nog)

NANAČIN ZASTARIJEVANJČIN ZASTARIJEVANJAA LEKSEMALEKSEMA

- - polzapolza →→ korist korist (unutarjezi (unutarjezički čki faktorifaktori)) == ARHAIZMIARHAIZMI

- kotar - kotar →→ regionalna oblastregionalna oblast, , 14-20v14-20v. .

(izvanjezi(izvanjezički faktorički faktori)) == ISTORIZMIISTORIZMI

ISTORIZMIISTORIZMI

- pojave kojih više nema u - pojave kojih više nema u savremenom životusavremenom životu

- izumrle riječi zamijenjene novim, - izumrle riječi zamijenjene novim, savremenimsavremenim

- nemaju sinonima- nemaju sinonima

- titule, zvanja i službe- titule, zvanja i službe barunbarun, , kmetkmet, , grofgrof... ... - društvene ustanove- društvene ustanove vlastelinstvovlastelinstvo, , sudilištesudilište, ,

banovinabanovina......- - novčane jedinicenovčane jedinice banica, filir, škuda, perperbanica, filir, škuda, perper......

- djelovi odjeće- djelovi odjeće krinolinakrinolina,, surka surka......- - vojni nazivivojni nazivi musketamusketa,, ostraguša ostraguša,,

ulanerulaner......

KARAKTERISTIKEKARAKTERISTIKE

a)a) riječi izašle iz upotrebe (iščezli riječi izašle iz upotrebe (iščezli pojmovi i pojave njima označeni)pojmovi i pojave njima označeni)

b)b) jedini nazivi za iščezle pojavejedini nazivi za iščezle pojavec)c) uupotreba strogo motivisana potreba strogo motivisana

(pasivna leksika)(pasivna leksika)

d) termini u naucid) termini u naucie) stručna i istorijska literatura e) stručna i istorijska literatura

(naučni i književnoumjetnički stil)(naučni i književnoumjetnički stil)f) daleke i bliže epohef) daleke i bliže epoheg) kada se govori o nečemu iz g) kada se govori o nečemu iz

prošlostiprošlosti

FUNKCIJA ISTORIZAMAFUNKCIJA ISTORIZAMA U JEZIKU UMJETNIU JEZIKU UMJETNIČČKE KE

KNJIKNJIŽŽEVNOSTI:EVNOSTI:- obiobiččno neutralnino neutralni- jezijeziččka karakteristika rezultat ka karakteristika rezultat

nominativne funkcije nominativne funkcije

-- (privid) istorijske vjerodostojnosti(privid) istorijske vjerodostojnosti- stvaranje komistvaranje komiččnog efekta i nog efekta i

„visokog stila“ „visokog stila“ - uslov:uslov: da se ne upotrebljavaju u da se ne upotrebljavaju u

onom periodu u kome su postojali onom periodu u kome su postojali pojmovi njima oznapojmovi njima označčenieni

RAZLIKERAZLIKE

ARHAIZMIARHAIZMI

- starinski oblici koji i starinski oblici koji i danas postoje u danas postoje u jezikujeziku- imaju sinonime u imaju sinonime u savremenom jezikusavremenom jeziku

ISTORIZMIISTORIZMI

- pojave kojih vipojave kojih višše e nema u nema u savremenom savremenom jezikujeziku- obiobiččno nemaju no nemaju sinonime u sinonime u savremenom jezikusavremenom jeziku

RARAZLIKEZLIKE ARHAIZMIARHAIZMI

- mogu se vratiti u mogu se vratiti u aktivnu leksikuaktivnu leksiku- sredstva stilizacijesredstva stilizacije

ISTORIZMIISTORIZMI

- ne mogu se vratiti u ne mogu se vratiti u aktivnu leksikuaktivnu leksiku- nijesu sredstva nijesu sredstva stilizacijestilizacije

NEKROTIZMINEKROTIZMI

- dio pasivne leksikedio pasivne leksike- grgrčč. . nekrosnekros = mrtav = mrtav- karakteristike odrekarakteristike određđenih pisaca, enih pisaca,

leksikografa i knjileksikografa i knjižževnikaevnika- nikada nisu postali dio aktivne nikada nisu postali dio aktivne

leksikeleksike

ljesitljesit – drven (B. Karnaruti – drven (B. Karnarutićć, 16., 16. v.)v.) cakljivcakljiv – sjajan (J. Kavanjin) – sjajan (J. Kavanjin) bugljar bugljar – rukovet (I. Belostenac)– rukovet (I. Belostenac) bojanbojan – stra – straššan (J. Stulija, poan (J. Stulija, počč. 19.. 19. v.)v.) mnomnožžbaba – mno – množženje (B. enje (B. ŠŠulek, 19.ulek, 19. v.)v.)

KNJIKNJIŠŠKE LEKSEMEKE LEKSEME

- u knjigama i rjeu knjigama i rječčnicimanicima- uglavnom rezultat puristiuglavnom rezultat purističčkih kih

tendencijatendencija brodokrbrodokrššjeje – brodolom – brodolom drvardrvar – stolar – stolar grobodergroboder – grobar – grobar

- - kamenarnicakamenarnica – kamenolom – kamenolom - - kruhopekarstvo kruhopekarstvo – pekara – pekara - - mirisnica mirisnica – parfimerija– parfimerija - - nadgrobnicanadgrobnica – epitaf – epitaf

- AKTIVNA LEKSIKAAKTIVNA LEKSIKA

- LEKSIKA „NA PRELAZU“LEKSIKA „NA PRELAZU“

- PASIVNA LEKSIKAPASIVNA LEKSIKA

ZASTARJELE RIJEZASTARJELE RIJEČČII

- ili zastarjeliceili zastarjelice- leksika „na prelazu“leksika „na prelazu“- sve rjesve rjeđđe u savremenom jezikue u savremenom jeziku- u jeziku starijeg narau jeziku starijeg narašštajataja berivaberiva,, ferije ferije, , fiskultura,gombaliste,koristovatifiskultura,gombaliste,koristovati

LITERATURALITERATURA1.1. Jasna Melvinger, Leksikologija, Pedagoški Jasna Melvinger, Leksikologija, Pedagoški

fakultet sveučilišta u Osijeku, 1984.fakultet sveučilišta u Osijeku, 1984.2.2. Branko Tošović, Istorizmi i jezička Branko Tošović, Istorizmi i jezička

stilizacija, Zbornik Matice srpske za stilizacija, Zbornik Matice srpske za slavistiku, 1984.slavistiku, 1984.

3.3. Rikard Simeon, Enciklopedijski rječnik Rikard Simeon, Enciklopedijski rječnik lingvističkog nazivlja I, 1984.lingvističkog nazivlja I, 1984.

4.4. Anika Krstić, Osnovni leksikon književnih Anika Krstić, Osnovni leksikon književnih termina, Vajat, Beograd, 1998.termina, Vajat, Beograd, 1998.