Sławomir Łodziński Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego i

mniejszości (semestr zimowy, środy, godz. 10-12, sala 401

wykład nr 11

1. Powtórzenie - europejski model ochrony mniejszości narodowych po 1989 roku:

zasady obecnej ochrony mniejszości: • odejście od zasady nie-dyskryminacji; • ochrona mniejszości jako jedna z zasad demokracji;• szerokie rozumienie pojęcia “mniejszości”;• subiektywne samo-zaliczenie do mniejszości; • prawa indywidualne; • większa ochrona praw kulturalnych (w oświacie, kulturze itp.),

zaś mniejsza praw politycznych lub językowych; • „umiędzynarodowienie” ochrony mniejszości.

zróżnicowanie poziomu i zasad ochrony mniejszości w Europie.

2. „Europeizacja” ochrony mniejszości narodowych: • socjologia stosunków międzynarodowych; • ewolucja zainteresowań problematyką mniejszości narodowych w literaturze

naukowej: • od obaw przed powrotem konfliktów etnicznych („nacjonalizmów”)

poprzez podkreślanie roli systemu demokratycznego i społeczeństwa obywatelskiego do „umiędzynarodowienia” („europeizacji”) tej ochrony.

• dlaczego rola norm i instytucji międzynarodowych znajduje się obecnie w centrum zainteresowań badaczy polityki mniejszości?: • dyskusja na temat rozumienia „europeizacji” – jako wpływ UE i jako

szerzej „powrót do Europy”; • skupienie się na roli instytucji międzynarodowych w ochronie

mniejszości w krajach Europy Środkowej, a szczególnie ich roli w procesie akcesyjnym do UE;

• pozytywne zmiany polityk wobec mniejszości w tych krajach były nie tylko efektem procesu demokratyzacji życia publicznego, ale także zaangażowania instytucji międzynarodowych.

3. Instytucje międzynarodowe a ochrona praw mniejszości narodowych (mechanizmy wpływu):

instytucje międzynarodowe:• Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Rada Europy i Unia

Europejska. dyskusja na temat oceny wpływu międzynarodowego (jak badać?):

• „racjonalny aktor” i podejście „konstruktywistyczne”; • wpływ „normatywny” i „warunkowość” (członkostwo w UE).

problemy: • czy tylko wpływ zewnętrzny?;• rola kontekstu krajowego;• sytuacja po procesie akcesji do UE.

hipotezy: • „ścieżka krajowa”;• „ścieżka zewnętrznych zachęt”;• „ścieżka wycofania”.

4. Proces akcesyjny i ochrona mniejszości narodowych:

• „umiędzynarodowienie” („europeizacja”) polityki wobec mniejszości: • przejmowanie rozwiązań międzynarodowych (europejskich) w zakresie

ochrony mniejszości narodowych - na poziomie norm prawnych i wprowadzania ich w życie („robienia polityki”).

• znaczenie kryteriów kopenhaskich (1993); • członkostwo w UE decydowało o kierunku zmian politycznych, a Rada

Europy i OBWE dostarczały „konkretnych” wskazówek; • wspólne e obszarze „mniejszości” dla krajów Europy Środkowej efekty

rozszerzenia UE to: • przyjęcie Ramowej Konwencji RE o Ochronie Mniejszości Narodowych; • ustalenie ciał rządowych odpowiedzialne za politykę wobec mniejszości; • przyjęcie rozwiązań anty-dyskryminacyjnych; • programy pomocy dla społeczności romskiej.

• czy zmniejszenie roli UE po zakończeniu akcesji ?.

5. Skutki wpływu instytucji międzynarodowych na prawa mniejszości narodowych (mechanizmy wpływu):

zróżnicowanie polityk mniejszościowych w krajach Europy Środkowej, mimo przyjęcia tych samych dokumentów międzynarodowych (Konwencja Ramowa) i nacisku instytucji międzynarodowych – dlaczego?;

doświadczenia krajów Europy Środkowej: • Czechy - „liberalny indywidualizm” (wobec Romów „narodowy

ekskluzywizm”); • Węgry - „narodowy pluralizm” (znaczenie węgierskiej diaspory); • Słowacja i Rumunia – „narodowy ekskluzywizm”.

ocena: • trudny do oceny nacisk instytucji międzynarodowych, ale wspólne

dla tych krajów było dążenie do włączenia mniejszości w obręb państwa (społeczeństwa) i wykorzystanie „praktycznych” rozwiązań „pro-pluralistycznych”.

6. Zmiana polityki wobec mniejszości w Polsce po 1989 r.:

„łatwe” uznanie mniejszości po 1989 r.:• zasada subiektywnego samookreślenia narodowego;• umiarkowane „upolitycznienie” polityki wobec mniejszości.

dwutorowość prac nad ochroną mniejszości: ◦ działania o charakterze międzynarodowym (traktaty

dwustronne); ◦ zmiany w prawie wewnętrznym (ustawa oświatowa, RTV).

Konstytucja z 1997 r. (Preambuła, art. 35 i 27); Konwencja Ramowa RE o Ochronie Mniejszości Narodowych; akcesja do Unii Europejskiej i „kryteria kopenhaskie”; program romski; ustawa o równym traktowaniu (2010).

7. Ustawa z 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym:

fundamentalna zmian z perspektywy mniejszości, ale i „słabe” punkty ustawy;

lista uznanych mniejszości, ale spory o: ◦ uznanie grupy śląskiej (projekt ustawy o języku śląskim jako

regionalnym);◦ podział na mniejszości narodowe i etniczne.

Komisja Wspólna Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych (wybór członków, kompetencje, atmosfera polityczna);

prawa językowe:◦ używanie języka mniejszości (próg 20%, rozszerzenie zakresu

używania); ◦ dwujęzyczne nazwy (próg 20% i rola Rady Gminy, nazwy

fizjograficzne).

8. „Punkty krytyczne” w polityce wobec mniejszości: prawa polityczne:

• ordynacja wyborcza daje praktycznie szanse jedynie grupie niemieckiej;

• działalność kulturalna: system grantowy na 1 rok, potrzeba instytutów kultury

mniejszości, funkcjonowanie stowarzyszeń zależy od aktywności społecznej.

szkolnictwo:• naliczanie subwencji oświatowej, brak metodyków językowych,

potrzeba przedmiotów o tożsamości kulturowej mniejszości. pamięć historyczna:

• poczucie dyskryminacji historycznej, kwestie upamiętnień, rola IPN-u (czy ma się zajmować także pamięcią mniejszości?).

atmosfera funkcjonowania mniejszości wśród większości.

9. Polska jako przypadek ścieżki „zmian krajowych”:

Polska jako przykład „ścieżki krajowej” - zmiany w polityce bez dużego udziału instytucji międzynarodowych, ale rozwój praw mniejszości raczej powolny;

Raporty Komitetu Doradczego o Polsce: 1 cykl (raport 2002 r. - rezolucja 30.09.2004 r.):

• pozytywy: edukacja i systemu wyborczego, program na rzecz społeczności romskiej w Polsce;

• krytyczne uwagi: brak dwujęzyczności i potrzeba przyjęcia całościowej ustawy, upamiętnienia, instytuty kultury mniejszościowej, media, szkolnictwo (litewskie).

2 cykl (2 raport 2007 r. - uwagi 7.12.2009 r.): • pozytywy: ustawa 2005, struktury rządowe do zwalczania dyskryminacji,

zwiększenie dotacji oświatowej, programów asystentów romskich stypendialny, Komisja Wspólna Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych, fundusze na rozwój kultury mniejszości.

• krytyczne uwagi: akty dyskryminacji, niewystarczające fundusze na kulturę, rozszerzenie dwujęzyczności, rady programowe publicznego radia i telewizji, podtrzymanie edukacji na poziomie ponadpodstawowym, ordynacja wyborcza, spis 2011, podręczniki do historii, potrzeba dialogu ze społecznością śląską.

10. Cechy polityki wobec mniejszości w Polsce: o polityka wobec mniejszości jako „wartość” i „element” demokracji; o uznanie mniejszości:

o od akceptacji politycznej i międzynarodowej (traktaty dwustronne) do prawnego uznania (ustawa).

o cechy polityki wobec mniejszości: o niski stopień „politycyzacji”, polityka stabilna, brak odniesień do tradycji,

kompromis między wymaganiami politycznymi a własną historią i zróżnicowaniem etnicznym.

Polska – czy wyłanianie się „pro-pluralistycznych” rozwiązań w polityce wobec mniejszości?: • jak polskie doświadczenia wpisują się w schemat przemian praw

mniejszości w krajach Europy Środkowej? – rozwiązania „pro-pluralistyczne”?: specjalna ustawa o mniejszościach z 2005 r. (regulacja praw językowych,

Komisja Wspólna Rządu i Mniejszości), instytuty kultury mniejszości, (etno)filologie mniejszościowe, program romski, NSP 2011.  

11. Zakończenie: europeizacji polityki jako okazja do analizy relacji między zasadami

ochrony mniejszości a ich dostosowaniem do „nowych” krajów UE; rosnące uznanie dla praw mniejszości – stan ochrony praw

mniejszości jako wskaźnik „konsolidacji demokracji”; brak jednolitego modelu ochrony mniejszości w krajach Europy

Środkowej i Wschodniej - przyczyny: • punkt wyjścia z systemu komunistycznego;• struktura etniczna i tradycje historyczne;• „mniejszości zagraniczne”;• doświadczenia zmian terytorialnych.

modyfikacja ujęcia modelu „triady” Brubakera – duża rola instytucji międzynarodowych;

zwiększenie roli rozwiązań „pro-grupowych” („pro-pluralistycznych”).