Socijalna patologija: odreenje i predmet; klasifikacije i prevencija devijantnog ponaanjaProf. dr Milanka Mikovi

1. Teorijsko-pojmovni okvir- Societas + pathos + logos- Gill Guerre (1848): prvi put upotrebljen pojam socijalna patologija Socijalna medicina ima sljedee poddiscipline: socijalna filozofija (siromatvo, nezaposlenost, prostiticija, suicid), socijalna patologija (rairenost, uzrok, struktura), socijalne higijena (preventivno djelovanje), socijalna terapija (otklanjanje posljedica i lijeenje)- Albert Grotjan (1911): prva knjiga socijalne patologije u Njemakoj (posljednje izdanje 1977)- Grotjan soc.bolesti dijeli prema razliitim pristupima:prevenciji, formi, uzronosti, uticaju na drutvo, socijalnim mogunostima lijeenja, soc.mogunostima prevencije.- A. tampar (1925): Socijalna med/soc patologija

2. Tri osnovna znaenja socijalne patologije

Savremeno poimanje - tri osnovna znaenja:

1.Pojam soc. pat. odnosi se se na skup dru. pojava ije jezajedniko obiljeje odstupanje od opteprihvaenih dru. normi ivrijednosti. Soc. patologija obuhvata sve drutveno, neprihvatljive, nepoeljnei negativne pojave u zajednici, npr. kriminalitet, prestupnitvo,alkoholizam itd... u odreenom vremenu: godina, mjesec.

2. Tri osnovna znaenja socijalne patologije2.Poseban teorijski pristup koji polazi od osnovnih teorijski postavki Kontai Dirkema:-Soc.patologija je posebna nauka o drutvenim bolestima ije je filozofskoodredite:a) pozitivizam: za naunu utemeljenost dr. nauka neophodno je da sezasnivaju na principima prirodnih nauka: objektivnost, pouzdanost iValidnost.

b) evolucionistiki pristup: drutvo ima istovjetan nain funkcionisanjakao ljudski organizam, njegovi pojedini djelovi obavljanjem odgovarajuihfunkcija obezbjeuju funkcionisanje dr. u cjelini.

2. Tri osnovna znaenja socijalne patologije - Prirodna ravnotea i opstanak drutva uslovljeni sumehanizmima kolektivne svjesti i moralnom saglasnou svihlanova, a kako je drutvo superiornije od pojedinca ono munamee obrasce ponaanja i pravila-Normalnu ravnoteu drutva remete odstupajua, devijantnaponaanja pojedinih lanova, to ima za posljedicu krenjedrutvenih normi, ugroavanje drutvene solidarnosti i reda ali isamog drutvenog poretka-Kako su odstupajua ponaanja nekih lanova drutvauzrokovana dru. injenicama ona su iskljuivo predmetprouavanja soc. patologije

2. Tri osnovna znaenja socijalne patologije3. Socijalna patologija--posebna grana sociologije = nauka odrutvenim devijacijama = posebna nauka-eli se izbjei pojam patoloko, ali i oznaka posebne granesociologije. -Neophodne pretpostavke za samostalno konstituisanje su:-Poseban predmet prouavanja (izdvojene dr. pojave)-Postaojanje naunih injenica i znanja-Razvijen sistem strunih pojmova-Utvrena klasifikacija-Posebne metode prouavanja

3. Drutvene devijacije ta su drutvene devijacije?- drutvene pojave - ljudske aktivnosti (sutina svejsno i voljno djelovanja pojedincakojim se kre drutvene norme i uobiajeno oekivano ponaanje)- specifina vrsta drutvenih odnosa: devijant/drutvena sredina(koja reaguje na devijacije, nema devijacija jedne osobe bezuea druge)- drutvena uzrokovanost- posljedice: drutveno nepoeljne i neprihvatljive, privlae panju ireakcije drugih lanova drutva

3. Drutvene devijacije Zakljuak: drutvene devijacije su specifine drutvene pojave ivrste drutvenh odnosa s nepovoljnim drutvenim posljedicama,njihov sadraj ini svjesna i voljna aktivnost pojedinca, grupe,institucije ili zajednice, koja izaziva drutvenu reakcijuneodobravanja drugih pojedinaca, grupa i zajednica. - Dru. devijacije zavise: -od karakteristika odreenog drutva npr.ekonomskih, socijalnih,religijskih i sl.,-od karakteristika odnosa na drutvenom planu (unutar i izmeudrutvenih grupa)-pojedinca kao aktera odreene devijacije(devijantno ponaanje)

4. Kriterijumi odreivanja drutvenih devijacija/devijantnog ponaanja1. Kriterijum drutvenih normi Drutvene norme su drutveno odreena pravila kojima se ureujuuzajamna prava i dunosti ljudi u drutvenim odnosima. Njima se reguliu ponaanja pojedinca, vri kontrola nad pojedincem iograniava nepoeljno ponaanje. Dva osnovna oblika su:a) Pozitivne norme (odreuju ta je drutveno prihvatljivo ipoeljno)b) Negativne norme (nepoeljno i zabranjeno) -Iz ugla sadraja i naina utvrivanja i kontrole drutvenih odnosaizdvajaju se:-obiajne norme (nepisane, ue se od starih)-moralne (poivaju naideji moralnih vrijednosti: dobro i zlo, moe postojatikodeks, ali su u pravilu nepisane)-religijske-pravne

4. Kriterijumi odreivanja drutvenih devijacija/devijantnog ponaanja

Zakljuak:Po kriterijumima drutvenih normi devijantno je svako ponaanjekojim se kre bila koja od navedenih tipova drutvenih normi.

U uem smislu, devijantnim se smatraju samo ona ponaanja kojanisu u skladu sa pozitivnim zakonskim drutvenim normama.

4. Kriterijumi odreivanja drutvenih devijacija/devijantnog ponaanjaPrednost kriterijuma drutvenih normi:-Relativna objektivnost (drutveno su definisane i odnose se nasve lanove jedne zajednice)-Jednostavnost primjene (precizno odreenje za ponaanjepojedinaca)-Praktina upotrebljivost (definisane sankcije i drutvena reakcija)

Nedostaci:-Relativnost kriterija drutvenih normi: nema univerzalnog kriterijaza def. dru. devijacija (drutvo se mijenja pa se mijenjaju i norme)

4. Kriterijumi odreivanja drutvenih devijacija/devijantnog ponaanja 2. Kriterijum drutvenih vrijednosti-Vrijednosti su ona dobra koja su od posebnog znaaja u nekom drutvu iprema kojima su usmjereni ciljevi drutva, drutvenih grupa i pojedinaca.

Dva naina odreivanja devijantnog ponaanja:a) polazi se od vrijednosti koje su u odreenom dru. vaee. Kriterij jekulturno relevantan jer se devijantnost odreuje kao odstupanje odvrijednosti datog drutvab) devijantno se odreuje u odnosu na neke univerzalne vrijednosti

-Vrijednosti su povezane sa dru. nornmama jer pruaju opte standardeponaanja koji se izraavaju putem normi, a koje opet sadre reakciju,odnosno sankciju na ponaanje kojim se norme kre

4. Kriterijumi odreivanja drutvenih devijacija/devijantnog ponaanja

Zakljuak: Primjenom kriterijuma drutvenih vrijednosti devijantnom sesmatra svako ponaanje ili aktivnost koja nije u skladu sa nekimsistemom ili pojedinanim drutvenim vrijednostima.

4. Kriterijumi odreivanja drutvenih devijacija/devijantnog ponaanja3. Kriterijum drutvene rekacije/socijalne kontrole:a) Neformalne dru. reakcije (ismijavanje, prezir, izolacija i sl.)b) Formalna dru. reakcija (sistem zakona, pravila, propisa kojiodreuju kazne)Zakljuak:Devijantnim se smatraju one pojave ili ponaanja kojiizazivaju neodobravanje i osudu od strane drutva.-Cilj dr.reakcije ouvanje nekog poretka stvari,sistema vrijednosti,normi i odnosa-Nosioci dr.moi odreuju sredstva, naine i vrstu dr.reakcija kao isredstva discipliniranja pojedinca ili dr.grupa (sistem i sredstvasocijalizacije i soc.kontrole)

4. Kriterijumi odreivanja drutvenih devijacija/devijantnog ponaanja4. Kriterijum ljudskih potreba-Prema Frommu (devijantne su sve one situacije u kojima dolazi do izvitoperenja ukarakteru, sadraju i nainu zadovoljavanja ljudskih potreba)-Dvije grupe ljudskih potreba:1.Normalne (univerzalne) ljudske potrebe: 2. Izvitoperene (devijantne) ljudske potrebe:

1.Za udruivanjem 1.Narcizam 2. za prevazilaenjem 2. Destrukcija3. za ukorijenjenou 3. Rodoskrnavljenje 4. Za identitetom (individualnou) 4.Konformizam5. Za okvirom orijentacije(vjerovanjem) 5.Iracionalnost

Fromm stvara dihotomiju normalnih i izvitoperenih potreba, pokazujui da svakauniverzalna potreba u bolesnom dru- moe biti izvitoperena i pretvorena u svojuSuprotnost.

4. Kriterijumi odreivanja drutvenih devijacija/devijantnog ponaanja-Ona drutva u kojima pojedinci uspijevaju da realizuju veinupotreba na pozitivan nain Fromm naziva zdravim drutvima kodkojih je dominirajua stvralaka produktivna orijentacija

-U (bolesnim) drutvima gdje pojedinci ne mogu zadovoljiti svojepotrebe na autentian nain dolazi do izvitoperenja uzadovoljavanju ljudskih potreba.

Zakljuak: Polazei od kriterijuma ljudskih potreba drutvene devijacije seMogu definsati kao drutvene pojave, procesi i odnosi kojiproizvode razliite negativne posljedice po pojedince, grupe,zajednicu, ali i ire.

5. OPTI TIPOVI DRUTVENIH DEVIJACIJAOpti tipovi drutvenih devijacija su:1.Sistemske devijacije: krenje normi sa ciljem da se odrepostojei odnosi i ouva postojei poredak.-Nosioci su pripadnici vladajuih struktura (politike, vojne imenaderske strukture) kojima je u interesu ouvanjeuspostavljenih odnosa/institucionalni i normativni sistem radiobezbjeenja njihovih interesa.-Primjeri devijacija su: politiki kriminal vladajuih struktura;inovniki kriminal; privredni kriminal

5. OPTI TIPOVI DRUTVENIH DEVIJACIJA

2. Adaptivne devijacije: prisutne su kod pripadnika srednjih iniih slojeva koji prihvataju postojee drutvene vrijednosti ali su unemogunosti da ih dosegnu na regularan nain.-ee se javljaju u periodima drutvenih kriza i u vrijeme brzihdrutvenih promjena.

5. OPTI TIPOVI DRUTVENIH DEVIJACIJA3. Nekonformistike devijacije: odbacivanje postojeihdrutvenih vrijednosti i sredstava za ostvraivanje cilja, kao ikrenje normi s ciljem da se promijeni postojei poredak iuspostave drugaiji drutveni odnosi.

Dva podtipa nekonformistikih devijacija su:a) Konzervativni nekonformizam (vraanje na stare vrijednosti, standarde i praksu)b) Radikalni nekonformizam (zalaganje za vrijednosti,standardima i praksu nekog budueg drutva)

6. TIPOLOGIJE DRUTVENIH DEVIJACIJA-Mertonova tipologija dv.ponaanja zasnovana na teorijskimpostavkama o odnosu kulture i drutvene sredine.

Dva osnovna elementa Mertonove teorije anomija su:1.Prihvatanje ili odbacivanje kulturnih ciljeva2.Prihvatanje ili odbacivanje dozvoljenih sredstava

-Na osnovu ova dva elementa Merton je izveo pet logiki moguihnaina individualne adaptacije na anomiju, od kojih su 4 devijantna(inovacija, ritualizam, povlaenje i buntovnitvo), a jedan poeljan(konformizam)

6. TIPOLOGIJE DRUTVENIH DEVIJACIJAMertonova tipologija individualnih naina adaptacije na anomiju:Nain adaptacije Kulturni ciljevi Dozvoljena sredstvaKonformizam + +Inovacija + -Ritualizam - +Povlaenje - -Buntovnitvo + - + -

Legenda:+ prihvatanje, - odbacivanje, + - odbacivanje sa zamjenom (pojedinac odbacuje postojeeciljeve i sredstva i zahtjeva da se oni zamjene novima)

6. TIPOLOGIJE DRUTVENIH DEVIJACIJA

1.Konformizam: najei tip adaptacije na anomije podrazumijevaprihvatanje i kulturnih ciljeva i dozvoljenih sredstava za njihovoostvarivanje

2.Inovacija oznaava prihvatanje kulturnih ciljeva uz odbacivanjedozvoljenih sredstava za njihovo postizanje (kriminalitet idelinkvencija)

3.Ritualizam: odbacivanje drutvenih ciljeva i naputanje ambicije ka napredovanju uz potivanje drutvenih normi (vano je da sipoten, da si posluan)

6. TIPOLOGIJE DRUTVENIH DEVIJACIJA

4. Povlaenje: istovremeno odbacivanje i kulturnih ciljeva idozvoljenih sredstava za ostvarivanje odreenog cilja(prosjaenje, alkoholizam , narkomanija)

5. Buntovnitvo: odbacivanje postojeih ciljeva i legalnihsredstava uz zahtjev za uspostavom nove vrijednosti i promjenomdru. struktura

6. TIPOLOGIJE DRUTVENIH DEVIJACIJA Milosavljevi (2000) opta tipologija drutvenih devijacija:1.Nemogunost zadovoljavanja egzistencijalnih potreba(siromatvo, glad, beskunitvo)2.Izvitoperenja u sadrajima oblicima i nainima zadovoljavanjaljudskih potreba (alkoholizam, zavisnost od droge, seksualnedevijacije)3.Nemogunosti iskazivanja ovjeka kao radnog i stvaralakogbia (nepismenost, nezaposlenost,otuenje u radu, prosjaenjekockanje)

6. TIPOLOGIJE DRUTVENIH DEVIJACIJA4. Poremeaji ponaanja i odnosa ovjeka sa drugim ljudima(mikrosocijalne agresije, autoagresije, kriminal, malolkjetnikoprestupnitvo, zlostavljanje)5. Poremeaji u funkcionisanju dru. zajednica i institucija(dezorganizacija braka i porodice, dezorganizacija drutvenihinstitucija, birokratija)6. Sukobi unutar globalnih drutava, meudravni i meunarodni

7. AGRESIJEDefinicija:Agresije su drutvene pojave u kojima se suprostavljeni, interesi,stavovi, ciljevi ili vrijednosti nekih pojedinaca, drutvenih grupa iliglobalnih drutava razrijeavaju silom.

7. AGRESIJETeorijsko objanjenje agresije:

1.Biologistiko shvatanje: sukob je svojstven ljudskoj prirodizbog postojanja agresivnog nagona instikta koji je svojstvenljudskoj prirodi.

2.Psiholoke teorije: polaze od stava da su agresije reakcija narazliite vrste tenzija, odnosno frustracija.

3.Socioloke teorije: razliito odreuju i shvataju prirodudrutvenih sukoba i njihovu funkciju. Zajedniko im je da u svakomdrutvu postoje manje ili vie izraeni sukobi.

7. AGRESIJE

-Pozitivistiki organicizam: sukob je drutvena bolest kojaremeti organsku harmoniju drutva. Kao tipian primjer navodi serevolucija.

-Funkcionalistiko shvatanje: poiva na ideji dobre organizacije,podjele uloga i funkcionisanja drutvenih institucija.Funkcionisanjedrutva prati proces dezorganizacija i funkcija koje remetenormalno funkcionisanje drutva pa ak i njegov opstanak.

7. AGRESIJE

Drutveni izvori agresija:-U strukturi svakog drutva postoje dvije vrste ljudskihodnosa:a) Odnosi saradnje: postoje u homogenim drutvimab) Odnosi sukoba: u heterogenim drutvima, najee suprisutni u sferi politikih, socijalnih, ekonomskih i vrijedonosnokulturnih odnosa

7. AGRESIJEDva najoptija tipa agresija su:1. Kolektivne drutvene agresije (javljaju se nanivou globalnihdrutava, drutvenih klasa ili meu velikim grupama)Mogu se odvijati:-na makro drutvenom planu (ratovi, pobune, revolucije)-na mikro socijalnom planu (krvna osveta, lin)

2. Individualne agresije: dogaaju se na mikrosocijalnom planu.-Uesnici su: pojedinci ili manje drutvene grupe (ubistva, tjelesnepovrede razbojnitvo, silovanje, vandalizam itd.)

7. AGRESIJEZakljuak:

Kolektivne i individualne agresije predstavljaju drutvene devijacijekoje se javljaju usljed dezorganizacije globalnih drutava i ljudskihzajednica, imaju negativne drutvene posljedice, koje semanifestuju ugroavanjem ili unitenjem ljudskih ivota, krenjemljudskih prava u unitavanjem materijalnih dobara.

8. Predmet prouavanja socijalne patologijeRazliito odreuje predmeta prouavanja: 1. padijer-Dini (1988:10-12):a) devijantno ponaanje (ponaanja koja znatno odstupaju oddru. prihvaenih normi i vrijednosti izazivajui reakciju drutva)b) drutvene dezorganizacije (slabljanje ili raspad formalnih ineformalnih obrazaca drutvenih odnosa, na kojima se zasnivaorganizacija grupe, djelatnosti ili institucije, to ima za posljedicunjihovu nesposobnost da djeluju efikasno u skladu sa utvrenimciljevima)

8. Predmet prouavanja socijalne patologijec) drutveno reagovanje ili socijalna kontrola ponaanjapojedinaca ili grupa:Dva osnovna naina kontrole ponaanja pojedinca i grupa su:-Upotreba sile-Ustanovljene vrijednosti i norme koje lanovi dru. treba daprihvate kao pravila ponaanjaNegativne posljedice kontrole: boravak u institucijama;recidivizam; stigmatitacija

8. Predmet prouavanja socijalne patologije2. Milosavljevi, M. (2003:375):a) drutvene devijacije (nemogunost zadovoljavanja ljudskihpotreba:siromatvo,nezaposlenost, alkoholizam, u pogledu njihovog sadraja, oblika i naina)Poremeaji ponaanja sa drugim ljudimaPoremeaji u funkcionisanju dru. grupa, Institucija ili globalnih dru.(birokratija,mito,korupcija)b) socijalni problemi: -Pogaaju veliki broj ljudi -Drutvene etiologije-Nepovoljne posljedice-Drutvo je svjesno da problem postoji -Spremnost drutva na prevazilaenje problema-Veina dr devijaciaj moe postati soc problem, dok svi soc problemi nemajuobiljelja dru.devijacija npr. starost, populaciona kriza , zdravstveni problemic) drutvena reakcija:a) Neorganizovana (spontana)b) Organizovana, formalna, institucionalizovana

9. Klasifikacija sociopatolokih pojava/devijacijaJakovljevi (1971:43): a) Socijalne bolesti (somatske socijalne bolesti; mentalniporemeaji; psihosomatski poremeaji)b) Sociopatije (toksikomanije; poroci/perverzije,agresije)c) Socijalne dezorganizacije (braka i porodice, radnih kolektiva izajednica, drutva)

2. eparovi (1987:312): a) socijalne dezorganizacije (dezorganizacija porodice,radnihkolektiva, saobraaja, stanovanja)b) devijantno ponaanje (vee ga za dobne skupine, kriminalitet,alkoholizam, prostitucija, seksualne devijacije, samoubistva)

9. Klasifikacija sociopatolokih pojava/devijacija 3. Milosavljevi, B. (2000:66-67):1. prema prirodi manifestacije SPP:a) toksikomanije (alkoholizam i narkomanija)b) socijalne izopaenosti (patomanija, prostitucija, kocka, skitnjai prosjaenje)c) agresije (kriminogene: kriminalitet i maloljetnika delinkvencija isuicidalne: suicid i pokuaj suicida)

2. prema procjeni stepena opasnosti po drutvo: a) Veoma opasne (kriminalitet)b) Manje opasne (kocka, prostitucija, prosjaenje, patomanija)

10. Tamni broj

-Vee se za japanskog autora Obu, 50-tih godina 20. vijeka kojitamnim brojem naziva broj izvrenih krivinih djela koja sunepoznata vlastima.-Broj neregistrovanih vlastima nepoznatih/pretpostavljenihdevijantnih oblika ponaanja u nekom drutvu

11. Prevencija-Prevenire = pretei, preticanje, spreavanja, izbjegavanjeunaprijed neke pojave ili dogaana-Prevencija: napraviti akciju prije nego se ispolji neka pojava,kako bi se iskljuila mogunost, odgodilo ili reduciralo njenopojavljivanje u nekoj populaciji ili kod osobe u riziku-Prevenirati: preduhitriti, odreenom radnjom uiniti da se netoizbjegne; intervenisati ili uiniti korak naprijed kako bi se netozaustavilo, da ne doe do ispoljavanja pojave. -Preventer = svako sredstvo koje titi, brani, sprjeava-Preventiva: ukupnost postupaka koji sprjeavaju da se dogodi,izbije ili zavlada neto nepoeljno

11. Prevencija

Primarna prevencija: aktivnosti kojima se sprjeava ili smanjuje pojavljivanje novih sluajeva devijantnog ponaanja, ulaganjem posebno u ukupnost kvaliteta iviljenja cjelokupne populacije

Sekundarna prevencija: intervencije u ijoj su osnovi ulaganja u specifine programe usmjerene na smanjenje djelovanja rizinih faktora kod pojedinaca i grupa s prvim znakovima devijantnosti, odnosno tzv. rizinih sluajeva ili ukoliko se njihovo djelovanje oekuje kao vjerovatno.

Tercijarna prevencija: ulaganje u specijalne programe i intervencije za one lanove drutva kod kojih je identificiran oblik devijantnosti, ija sloenost i trajanje zahtijeva takav tretman ili rehabilitaciju kojim se prevenira daljni nepovoljni tok.

(Univerzalna, selektivna i indicirana)