SofiTram-SemenATALARIMIZHUNLAR

©BukitabınyayınhaklarıAnalizBasımYayınTasarımGıdaTicaretve

SanayiLtd.Şti.nindir.

BirinciBasım:Temmuz2007TeknikHazırlık:AnalizBasımYayın

Baskı:AnalizBasımYayın

ISBN:978-975-343-507-9

KAYNAKYAYINLARI:495

ANALİZBASIMYAYINTASARIMGIDATİCARETVESANAYİLTD.ŞTİ.

MeşrutiyetCad.KardeşlerHanNo:12/334430Galatasaray-İstanbul

webadresi:www.kaynakyayinlari.come-posta:iletisim@kaynakyayinlari.com

Tel:(0212)2522156-99Faks:(0212)2492892

SofiTram-SemenATALARIMIZHUNLAR

İÇİNDEKİLER

KAPAKARKAKAPAKSUNUŞÖNSÖZHUNLARSarıbaşlarveNeolitSibirya'dakiHunYansımalıEski

Kültürler"Afanasyevskaya"KültürüveOnun

YaratıcısıKarasukskayaKültürüveKuzeyÇin

GöçebeleriTagarskayaKültürüveHunlarınAtası

DinlinlerŞiverskayaKültürüveKuzeyHun

YönüKaplamalıMezarlar(Keşeneler)HunAtalarıOrtamveHalklar

HUNNUDevletinToplumsalveYönetim

SınıflarıHunnu'dakiToplumsalSınıflandırmaHunnuveÇevreHunlarınDiniHunnuDevletininGeçimiHunYazısıGeleneklerSavaşlar

KUZEYHUNNUHuyanHükümdarlığıHunlarınAvrupaYönü

HUNTARİHİNİNKISABİRHATIRLATMASI

SONUÇKAYNAKÇAÖZYAŞAMÖYKÜSÜ

SUNUŞ

Bu kitap, 14. yüzyılda parçalanmış Deşt-iKıpçak'ınkalıntılarındanbiriolanve"Karaçaylı"olarak adlandırılan Elbruz (Celbruş, Assı Dağı,MinniTau)dağınıneteklerinde,dağgeçitlerindeve dağ önü ovalarda oturan 16. yüzyıldaaraştırmacıLambertitarafından"Kara-çioli"diyeadlandırılan, "Kara Çay", "Karça", "Karaçar"lakapların sahibi, eski "Bulgar Kuman"kaganatının yerlisi, Nart boyu Hun Türklerininşifahi kültüründenderlenmiş bilgilere ve dünyatarihinde bilinen Hunlar hakkındaki kaynaklaradayanarakyazılmışolup,resmîRustarihinegöre"yeni yaratılmış", yeni nesil tarihçilerin birkısmına göre "Alan", bazı komşu halklartarafındanda"farklıgruplarınoluşturduğuhalk"olaraktanımlanmayaçalışılanHun-KaraÇaylılardenilen halkın, her alanda göze çarpan, maddi-manevi kültüründe ve millî kimliğinde izlenenHun özelliklerini hatırlatmak amacınıgütmektedir.

ÖNSÖZ

Rusya'nınazınlıktabulunanhalklarıhakkındason dönemlerde çok sayıda kitap yazılarakçarpıcı görüşler ortaya atılmıştır. Doksanlıyılların getirdiği "ısınma dönemi", Gorbaçov'labirliktedemirperdeleriyıktıveyaşamınısessizcesürdürmek zorunda bırakılan azınlıklara,dünyayaaçılma,kendinitanıtmavetarihîizleriniaramafırsatınıverdi.

Rusya'daki azınlıklar, özellikle Türkkökenliler, resmî tarih mağduru sayılabilir,çünkü ataları hakkındaki bilgileri ve özkültürlerini yeni kuşaklara sansürsüzaktaramıyorlardı.Böylecegençkuşaklar,giderekhafızadan silinmeye mahkûm edilen halkdeğerlerinden mahrum kalıyor ve maneviyönden gelişemiyordu. Bunun sonucunda daRuslara karşı "millî yetersizlik kompleksi"oluşuyordu. Özellikle Türk halkları, resmîtarihten ve okul sıralarından öğrendikleri"barbar" kılığından ürkerek, sindirilmeye

elverişli bir kişiliğe bürünmek zorundakalıyorlardı. Yalnızca, tarihî topraklarınıkaybetmeyen birkaç halk, yeni nesillerini kendikültürü çerçevesinde yetiştirebilmiştir. Bütündünyaya dağılmış ve devletleri parçalanmışTürkleriseböylebirimkândanyoksundu.

Tarih boyunca farklı halkların dilinde Hu,Hun, Kıpçak, Kuman, Sarık, Polov, Küyeşe, Has,As, Sibil, Hazar, Tatar, Hor, Peçeneg olarakadlandırılan Türklerin bugünkü torunlarıKaraçaylı, Balkarlı, Azeri, Gagauz, Sekeli, Kazak(Rus Kazakları), Kazah (Orta Asya Kazakları),Türkmen,Özbek,Bulgar,AltayTürkleri,Kalmuk,Kırgız, Karakalpak, Başkurd, Uygur, Kırım veKazan Tatarları, Tuvin, Hakas, Kumuk, Çuvaş,Avar, Nogay, Yakut vb. halklar zorla verilmişetnik isimleri ve gerçek tarihten yoksunluklarınedeniyle geçmişleri hakkında tamamenbilgisizdi.

Türk halkı üzerindeki Rus Çarlığı'nın kanlısindirme vemillî belleği yok etme girişimleri okadar kuvvetliydi ki, günümüzde bile etkisini

sürdürmektedir.Sonuçtayüzyıllarcadevamedenresmî devlet politikası, baskı altındaki halklarınmillî hafızasının zayı lamasında etkili olmuştur.Dağılan ve farklı isimlerle adlandırılan Türkhalkları, kardeşlerini unutmuş, çevre halklarınözelliklerini diline yansıtmış, genetiği farklıunsurlarla karışmış, diğer halkların kültürünüpaylaşmış antropolojik ve kültürel anlamdayönlendirilmiştir. Bu durum, Türk halklarınıköklübirdeğişimeuğratamasadaDeşt-iKıpçakdevleti ve halkı tarihten silinmiş ve RusÇarlığı'nın "mavi rüyası" neredeysegerçekleşmiştir.

Sınırları, kuzeyde Moskova nehri, güneydeVelikayaBulgaryaKaganatı;doğudaBaykalgölü;batıdaDunay'a(İstr)uzanan,Moskovya,RimveBizans'ınvergiverdiğibüyükTürkdevleti(Gun,Kıpçak)önceMoğollartarafındanyağmalanarak"Kızıl Orda'ya dönüşmüş daha sonra da Çinentrikacılığına taş çıkartacak kurnazlıklarla"Velikaya Rus" (bugünkü Rusya Federasyonu)olmuştur.

"Nasılböyleoldu"sorusu,yüzyıllarcasorulduve bugün de sorulmaya devam etmekte. Bukonuda son zamanlardabirçok çarpıcı belge vebilgi çıktı ortaya. Bu bilgilerden birine göre,Rusya askerî önderliğini ve üst düzeysoyluluğunu, eski düşmanları Moğollar(Syanbiyler) tarafından vurulduktan sonra,Moskovya Knezliği'nin çağrısı doğrultusunda,"Rus" tarafına geçen "Türkler" oluşturmuştur(Murat Adji, "Polın Polovetskogo Polya").Yüzyıllar boyunca arşivlerde saklanmış vesadece lisansüstü öğrencilerinin vebilimadamlarınınincelemesineizinverilenObşiyGerbovnik Dvoryanskih Rodov Vserossiyskoyİmperiyi, İstoriya Russkogo Dvoryanstva,RusskayaRodoslovnayaKniga,RusskiyeFamiliyiTürkskogoProishojdeniya (N.A. Baskakov,TürkKökenli Rus Soyadları, Ankara, 1997)kitaplarındavediğertarihîkayıtlardabugerçekmevcuttur. "Poskrebi kajdogo Russkogo,okajetsya Tatarin" (Üstünü biraz kazırsan herRus'un altından Tatar çıkar) diyen Rus atasözüboşuna söylenmemiştir. Rus halkı resmî

politikanın çelişkisini geleceğe yönelik olarakkodlamış ve gerçeği savunduğunu belirterek,geleceknesillerönündekendiniaklamıştır.AmaÇarlıkokadarvicdanlıdeğildi.

Söylenen tarihî kayıtlarda "Kızıl Orda"dangelen ve "Russkiy" etnik ismini alan Türklerin,"Rus" devletinin tüm üst düzey soyluluğunu,askerî kuvvetlerini ve seçkin kitlesinioluşturduğunugörmekmümkündür.

Bazı tarihî kanıtlar ve Türk halklarındakorunagelmiş tarihî bilgilere göre Moskovya,yedi bin yıl at üstünde savaşanHunların askerîetkisi altında yetişmiş ve aralarında Syanbiylertarafından ele geçirilerek "Syanbiyleşmiş"Hunların da bulunduğu Moğol ordusuylasavaşamazdı,kazanmasıdaimkânsızdı.Çünkünetarihînedeaskerîtecrübesivardı.AmatatlıdilliMoskovya, bir düşmanının eliyle diğerinimahvetmenin yolunu buldu: Türk soylularınakucak açıldı, yeni vatan oluşturma muamelesiyapıldı ve art niyetlilikte pek başarılı olamayanTürk soyluları, Rus devletinin "knyaz"ı, "graf 'ı

olarak"Russkiy"etnikisminikabullendi.SonuçtaTürkkültürü"Rus"kültürü,Türkzaferleri"Rus"zaferlerioldu.

Ama"Rusluk"asoyunanTürklerinyenivatanhayalleri, Moğollar Deşt-i Kıpçak'tan kovulurkovulmaz kanlı bir "Ruslaştırmaya" dönüştü veTürk devletine "Rus" adı verildi. Avrupadevletlerinin de bu olaydaki etkisi tarihtarafındanbilinmekte. ÇünküBatı dünyasınıdizçöktürenTürklerekarşıkinortaktı.

Tarihteki bütün egemen halkların kaderi debu şekildedir: Süzerene* bağlı halk, güçlenirgüçlenmez efendisini yıkar, maddi-manevivarlığını da (özellikle aynı topraklardayaşıyorlarsa) kendine mal eder. Eğer bunayapmaya gücü yoksa kendi yenilgisini "kutsalsavaş"gibigösterirvegelecekkuşaklara,egemenhalkın "vahşi" ve "gaddar" olduğu yönündehatıralarbırakır.

* Bir diğer halkı yöneten, patronajlığıüstlenendevlet.

Hunlarakarşıherikisideyapılmıştır.Devletivekültürübenimsendi.Bunuhaklıçıkarmakiçinde Türklerin acayip olması gerekiyordu ve ateyerini, kaşığı, üzengiyi öğreten, Avrupa'yaDemirDevri'ni getiren, gelişmişmanevi kültüresahipGunlar(Hunlar),Avrupatarihinde"barbar"kılığına büründürüldü. Ama çağdaş dünyadaTürklerin medenileştirici etkisi, her bilgili vemantıklı insan tarafından bilinmektedir. RusÇarlığı'nın yazı işlerimakamında üretilen tarihîmasallar,artıkinandırıcılığınıkaybetmiştir.

Bilindiği gibi tarihte galip, iki renkletanımlanır: siyah veya beyaz. Kader, HunlarasiyahıBatı'nınelindennasipetmiştir.Vebusiyahokadarkalındırkigünümüzdebilegünışığınızorgeçirmektedir. Kara çalmakta başarılı bir tarihesahip olan Rusya Çarlığı, bu konuda en öndeanılabilir. Çünkü dünya tarihinde eşsiz birfethetme olayı gerçekleştirerek, dost sıfatıylaGunları (Hun, Kıpçak Türkleri) yeni vatanhikâyesiyle oyalamış, onlara kendi "Rus" etnikisminikabulettirmiş,maddivemanevivarlığınaöyledesahipolmuş,onunsavaşçılığıyladüşman

olduğu Moğolları yenmiş ve Rus ismini tariheyazmıştır. Daha sonra da Türk'ü barbar ilanetmeyivebuyalanıtutturmayıdabaşarmıştır.

MS10-13.yüzyıllarda,binyılayakınbirtarihiolanDeşt-iKıpçak,Gunların,AlanveSarmatlarla(Parfyanlarla akraba İran kökenli halklar)kardeşlik anlaşması çerçevesinde oluşturduğuKa kas Halkları Birliği temelinde, büyük birimparatorluğa dönüşerek içinde birçok etnikgrubu barındırmıştı. Kaganatlara bölünmüş veeski "Hunnu"nun devlet düzenine benzerbiçimde "Kağanlar Kurulu" ve "Şanüy" (Han)tarafındanyönetilendevletinhalkınıGun(Hun),Alan, Sarmat, Ugr, Kıpçak, Dinlin, Syanbiy, Çidi,Tele, Aşın, Kırgız, Gyangun, Üyeçji, Usun, Sak,Kyan,Hora,DivedahaeskidenHunlarakatılmışetnik gruplar oluşturuyordu. Ayrıca KuzeyKa kasya'nın (Skifya'nın kuzeydoğusu) yerlihalklarıdabirliğedahilolmuştu.Elbettebukadaretnikgrubunbarındığıbirdevlette,Kaganatların(Prenslikler) özgürlüğü kısıtlanmadığından MS13. yüzyılda rekabet ve geçimsizlik gibiolumsuzluklar yaşanmaya başlamıştı. (Aslında

doğruyu söylemek gerekirse, Türk halkının herboyu kendini "tepe", diğerlerini ise "dağlık"sayar.Bu "soy", "kitle", "boy"kibirineyazıkkigelenekseldir.) Deşt-i Kıpçak kurulurken, Hunhafızasında "ayrımcılık ve bölücülük"tenkaynaklanmışiçsavaştrajedisinden(Hunnu'nunyıkılışı) kalma dersler hâlâ etkiliydi ve Ka kasHalkları Birliği döneminde, o dersler dikkatealınarak, bütünleşmeye, birleşmeye özel önemveriliyordu. Bin yıla yakın bir süreçte ise buhafızazayı lamışveiççekişmelerdevletintrajiksonunu hazırlamaya başlamıştı. "Bölünen halkyok olur" (Bölünen halk-talk) diyen atasözüartık unutulmuş, yeni kuşaklar da kudretlidevletin yıkılabileceğini düşünmeden iktidarçekişmelerine girişmişlerdi. Düşman da fırsatıdeğerlendirmekte gecikmedi. Moğol saldırılarıdevleti güçten düşürdü ve Moskovya'yla yenivatanoluşturmagirişimi, kanlı "Ruslaştırma"ylasonuçlandı. Artık yüce Hun halkının "batıkanadı"nıntarihidurmuştu.

Tarihîarenayageççıkan(MS9-11.yüzyıllar)Rushalkıbaşkanlığı ise, yetersiznüfusuvekısa

tarihine rağmen perde arkası işlerde uzmanlıkgöstererek imkânsızı başarmıştır. Yavrukelebeğin,anakelebeğiiçerdenyiyerekbeslenipdünyayagelmesigibi,Gun (Hun)halkınınetnik,kültürvecoğra ivarlığıyla"beslenerek"kudretliRus İmparatorluğu olarak ortaya çıkıvermişti.Çin bile, diplomasi başarısı, eski tarihi veyaratıcılığıylabunuomuzlayamamıştı.MoskovyaKnezliği ise yapılan ve yazılanların arasındakiuçurumlarıöyleinceyorumlarlaörtmüşvetarihiöyleustacakurgulamıştırki,Türklerin "barbar"ve "korkak"; Rusların da "yüce", "cesur","medenileştirici"olduğuveTatar-Moğol"zorba"ve "barbarları"na karşı kutsal savaş verdiğinianlatantarihîhikâyelerinandırıcılıkkazanmıştır.Gerçekte ise Moğollarla savaşanlar, Rusların"Tatar" köklü dediği Türklerdi. Moskovya dakaçakTürk soylularının yeni vatan hayalleriylesığındığı yerdi,Ruslardadost sayıpyakınlaştığıhalktı. Tarihteki "yenilgisiz Rus silahı","yenilgisizTürksilahı"ndanbaşkabirşeydeğildi.Çünkü "Rus" etnik ismini alan Türklerin tümbaşarıları birdenbire "Rus" oluvermişti.

Moskovya temelinde yeni bir vatan kurduğunainananTürk soyluları, ne yazık ki, trajik olaraknitelendirilebilecek biçimde yanılmışlardı ve oyanlışınetkisigünümüzdededevametmektedir.

RusÇarlığı'nıntarihyaratıcılığı(modernRustarihçiliği de pek farklı değildir) şaşırtıcıdır.Savaşmakabiliyeti bütündünya tarihincekabuledilen Hunları bile kuralsız yöntemleri vegaddarlıklarıyla devletinden eden Moğol(Syanbiy) askerini Moskovya nasıl yenebilirdi?Ne tarihî tecrübesi, ne askerî uzmanlığı, ne deüretim seviyesi böyle bir orduyu yenebilecekgücü örgütleme ve barındırma imkânınıveriyordu.

Bugün Türk kökenli halkları "barbar","canavar", "çuçmek", "çurek" vb. lakaplarlaküçümsemekten çekinmeyen Rus halkının buuyduruk tarih belleğine kazınmıştır.Gülümsemeyi körükleyen "yalan üstü yalan"sayılabilecek"hikâyeler"iüretmeyedevamedenresmî devlet tarihi de vicdanlı olsaydı "Tatar-Moğol baskısı"nın aslında Türkleri yok etme

girişimi, bugünkü Rusya'nın Deşt-i Kıpçak, Rushalkının yüzde 70 civarında silah ve kanla"Ruslaştırılmış" Türkler olduğunu kabuletmeliydi.

Kanıt olarak, "Rus" devletinin üst düzeysoyluluğunu,askerîönderliğiniveseçkinkitlesinioluşturan Türk boylarından birkaçının adınıverelim: Ermolov (Ka kas savaşının başroloyuncusu. A. Puşkin bunun hakkında şöyleyazmıştı:"BuDoğu'nunçığlığıdır..!Karlarlakaplıbaşını indirKa kas:Ermolovgeliyor!"*)Urusov,Kurakin, Bulgakov, Talizin, Tarbeev, Godunov,Saburov,Glinskiy,Mansurov,Karamzin,Uşakov,Çerkasov (Batı Ukrayna'daki tutucu TürklerinMoskovyadönemindekilakabıdır.BugünÇerkezdenilen Adıglarla ilgisi yoktur. Birinci Ka kasSavaşı sırasında "Maştık" isimli Adıg boyu, bulakabı (Çerkez) benimsemiştir.), Apraksin,Çirikov, Temeryaz, Üsüpov, Golenişev-Kutuzov,Arakçeev, Musin-Puşkin, Ogarkov, Turgenev,Çaadaev, Tarakanov vb. Türk soyları saymaklabitmez ve hepsi de Rus İmparatorluğu'nunkimliğini, şanını, kültürünü ve kuvvetini

oluşturansoylardır.

*Puteşestviye v Arzrum vo vremya pohoda1829goda.

Moskovya'nın fethetme yöntemi tarihte eşibenzeri görülmemiş, şaşkınlık verici biryöntemdir. Deşt-i Kıpçak'ın önder soylarınıkendi efendisi kılarak onların devletine "Rus"ismini vermeyi başarmıştır. Sonuçta Türkzaferleri, çağlar boyunca "Rus" zaferleri olarakanıldı ve Türk kültürü de aynı kaderi paylaştı.FakatTürkhalkının "Ruslaşması"nakarşı çıkan,Moskovya'yla yeni vatan oluşturulmayacağınıöngören ve gelecekte trajik olaylarınyaşanacağını bilen Türk boyları da vardı. Onlarcanları pahasına Hun adını ve geleneklerinikoruyarak, çevredeki Doğu, Batı, GüneyKaganatlarına ve diğer Türk boylarınıntopraklarına sığınarak kural tanımaz kanlı"Ruslaştırma"dankurtulabilmişveTürkkimliğinikoruyabilmişlerdir.(OlaylarMS14-19.yüzyıllarboyu devam etmiştir.) Yerlerinde kalan Don,Volga, Ka kas önü ovaları ve Kaspiy, Azov,

Kuban, Terek, Yayık vb. yerlerde yaşayan Türkhalkları ise, çiçeği burnunda "Rus" yüceliğindennasibinialmışvemillîbelleklerininyokolmasınaneden olacak kadar gaddar olaylar sonucuRuslaşmıştı.Özellikle"Kazaklar",RuslardandahafazlaRusolmuştur.

Rusya'da bu konular mühürlü ve yasakolmasına rağmen onlarca tarihî yazıdan, askerîrapordan hatta Rus yüceliğini ölümsüz kılmayaçalışan şiirden Türk halkının neler çektiğini venelerkaybettiğinianlamakmümkündür.

"Şanlı Rus Çarlığı" döneminden kalma biraskerîraporşöyledemektedir:"...şehirtamamenateşler içindeydi. Kervansaraylar hariç 10.000ev, 38 cami, 50 su değirmeni, Karasubasar'ımahvettikten sonra, şiddetli bir Kırım (KırımHanlığı)yağmasıbaşladı.KazaklarveKalmuklarBahçesaray'a kadar ulaştılar. Yolda giderken debirçok Tatar köyünü basarak 1000 esir, 30.000sığır,100.000koyunalmışlardı..."(Kırım1736)

Buna benzer birçok askerî hatıra ve raporvardır ve hepsinde de barbarlığın tablosu -kan,

yıkım, ateş, vahşet- çizilmektedir. Ama bunuanlayabilecek manevi seviyeye ulaşamamışşahsiyetler, bu barbarlığı, tarihe "yüce Ruskimliği"olaraktaşımışlardır.

Rus Çarlığı, Türk halkının sığındığı, eskidevlettebiraradayaşamışvekaynaşmışKa kashalklarının topraklarına (Eski "VelikayaBulgarya Kaganatı"nın güney kısmı) peksokulamamıştır.Ancak,18.yüzyıldaGürcistan'ınRus egemenliğine boyun eğmesinden sonra,KuzeyKa kasya,Rus topraklarınakatılarak ağırve uzun bir savaşa sürüklendi. D. İlovayskiy'inyazıları, odönemingelişmelerini tümşiddeti veçıplaklığıylayansıtmaktadır.

Ama Çarlık ne yaptıysa da Ka kaslar'ıRuslaştıramadı ve Rus idaresi bölge halklarınıyeni isimleriyle tarihe geçirmek zorunda kaldı.Böylecekenardaki,hattamerkezdekihalklardaayaklanarak "yeni yaratılmış halklar" olarakkayda geçseler de kendi isimlerine vetopraklarına sahip çıkma fırsatını buldular.Direnemeyenler ise etnik, antropolojik ve

kültürelfarklararağmen"Rus"oldular.

AslındaÇarlık'ınaçgözlülüğüenindesonunda,Rus halkının aleyhine işlemiştir. Çünkü toprakkazanma ve "yüce olma" çabaları, geleceknesilleri kargaşalığa sürüklemiştir. Rus halkınıngenetik tablosu değişmiş, millî kültürü ve millîgelenekleri, başka kültürlerin tetiklediğiyönlendirme sonucu, özel değerlerinikaybetmiştir. Günümüzdeki Rus antropolojisi,birçok etnik unsurun katılımını içermekte;kültürü, kaynaşımdan oluşmaktadır. Ve üstünkültürün "dokunuşu" uzun süren etki bıraktığıiçinTürketkisibugündeokunmaktadır.

Rushalkınıniçindetarihîkökleriniarayanlar,birçok"demirperdenin"ve"sansürün"arasındansıyrılan genetik sesini duymaya başlamışlardır.Bu yüzden Rusya tarihi yazdığına; gerçek Rushalkı da konuştuğuna dikkat etmelidir. "Kanınsesi, sel" diyen atasözleri unutulmamalıdır. Rushalkıayaklanırsasarsar.

Çarlık, Ruslaştırma kampanyasını başarıylasonuçlandırmış da olsa, olup bitenlerinmutlaka

ortaya çıkacağını, Ruslaştırılmış veRuslaştırılmamış Türklerin birbirini bulacağınıvenefretinkendineçevrileceğinihissetmiştir.BunedenleTürkhalklarınıköklerindensökebilmekiçinyenibiryöntemebaşvurmuşve"kısaltılmış,biçilmiş, dikilmiş" denebilecek bir İncil icatederek yeni dini kabul ettirme seferlerinebaşlamıştır.Dinine,şerefinedüşkünTürkhalklarıise bunu kabullenememiş ve devleti "köylüayaklanmaları" denilen kanlı savaşlar sarmıştır.Rus"temizleyici"seferleriherzamanBog(Tanrı)adına,"medenilestirici"misyonla,"kutsalgörev"olarakyapılmıştır.OdöneminmillîmarşsözlerideTanrı'ylaanlaşmayapılmışçasına"Bog(Tanrı)bizimledir,anlayınbunuputperestlervebaşınızıönümüzde eğin, çünkü Tanrı bizimledir"şeklindedir.Gençhalkın çocuklukhırsını içerencahilbirtutum.

BogadınakutsalgörevdeolanBizansbilebu"İncil tashihi" ve "kutsal seferlere" karşı sesçıkartmadı. Çünkü hedef, ortak düşmandı vegörüldüğü gibi Türk egemenliği korkusu, Bog(Tanrı)korkusundanüstündü.

"Rus köylülerinin ayaklanması" olarakadlandırılan ayaklanmalar hakkında yazılmıştarihî belgelerde, Rus köylülerinin Çarlıksansürününgözündenkaçmışikiseslenişivardır:"Sırına keçü" ve "Ura" (Rus askerleri bugün dezafersevincini"ura"seslenişiylebelirtir)."Ura",Slavdillerindebiranlamifadeetmemektedir.BuyüzdenRusköylülerinindilindeböylebirsözcükolamazdı.Türkdilindeiseherikisinindeanlamıaçık:"Urakın",saldırıdemektir."Ura" isesaldırıçağrısıdır.Ruskulağınca"sırınnakeçü"şeklindealgılanan ve öyle yazılan "sırına keçü"(geleneğinegeç,savaş,millîgeleneğinegeç)sözü,tarihi, gelenekleri ve millî şere i içeren birsözdür. Rus köylüleri, savaş öncesi "urakına"(saldırıya) geçmeden önce yapılancesaretlendirici konuşmanın sonunda söylenen"ura" seslenişini, Kazaklardan duymuş vekullanmışlardır denebilirse de "sırına keçü"cümlesinikullanmışolabilecekleridüşünülemez.Çünkü bir geleneğin, halkın kanını, canınıetkileyici şeref kanununa dönüşmesi için çokköklü bir tarihe sahip olmak gerekir. Oysa Rus

halkının tarihi o dönemlerde 500-600 yılıgeçmiyordu, henüz oluşum dönemindeydi vegeleneksel şerefe hitap edemezdi. Bu sözleri ikiHun atasözüyle güçlendirelim: "Sırına görecapısı, capıga göre bağası" (Geleneksel şere inegöre kişiliği, kişiliğine göre değeri), "Ata sırı,ulunda; ana sırı, kızında" (Baba şere i, oğlunda;ana namusu, kızında). Görüldüğü gibi seslenişinanakaynağıaçık."Rusköylülerin"Türkköylüleriolduğuanlaşılmaktadır.

"Halk oluşumu sırasında" denilen sözüdesteklemek içinbaştasıralananTürksoylarınakarşın, Rus soy isimlerini yorumsuz olaraksunalım: Hrukov (erkek domuz oğlu), Laptev(ottan ayakkabı örücü oğlu), Kalamoytsev(tuvalet temizleyici oğlu), Hrapov (Karlayıcıoğlu), Peçkin (Ocak oğlu), Krisin (Fare oğlu),Sukaçov (Dişi köpekçi oğlu), Nosov (Burunoğlu), Çelombitkov (Secdeci oğlu), Mogilniy(Mezarcı oğlu), Konühov (At bakıcısı oğlu),Metölkin(Süpürgecioğlu),Bragin(Amatörvotkaüreticisi oğlu), Pyanov (Sarhoş oğlu), Hmelnov(Az sarhoş oğlu), Rıgalov (Kusucu oğlu),

Zemlânkin (Yeraltında yaşayan oğlu), Rvanov(Yırtıkgiysilioğlu),Naydônov(Bulunmuşoğlu),Sukin(Dişiköpekoğlu)vb.

Aslındabirbirinegeçmişyalanları içerenRusÇarlığı tarihi, temizlenmesi gereken bir alandır.(Ne yazık ki ona dayanan modern tarih debilerek ya da bilmeyerek yanılmaya devametmekte.) Rus halkı, ileride bunu mutlakabaşaracaktır.Çünküduygusal,dürüstveuyumlubir halktır. Doğruyu öğrendikten sonra yalanatahammül edemez. Gelecek nesilleri Çarlıkrejiminin yazı işleri makamında üretilmişfantezilerle yetiştirmeye devam etmeyecektir.Bugün Ruslar ve Türkler, genetik ve kültürelbakımdan öylesine kaynaşmışlardır ki birini"barbar" yaparak diğerini "medenileştirmek"imkânsızdır. Hiçbir gelişmiş mantık, dünyatarihinintartışmasızkabulettiğibirmillîkültüresahipolanTürklerin"barbar"olduğunainanmaz,gençRushalkınınmedenileştiricimisyonunuiseciddiyealmaz.Çünkühalklaranidenoluşmazlar,binlerce yıllık süreçte düşe kalka, yana yakıla,çelikleşerek oluşurlar. Rus halkı ise, bu süreci

yaşadığıdüşünülemeyecekkadargençtir.

Ancak Türk halkı ne kadar direndi ve millîözelliğini korumaya çalıştıysa da şiddetli baskımekanizmasınadönüşenimparatorluk,planlarınıgerçekleştirdi. Eğilmeyen başlar kesildi,direnecek gücü kalmayan parçalanmış halklarRusdevletineveetnikisminedahiloldu.BöyleceTürk ovaları Rus tarlaları oluverdi. (Rusçadanedense"Rusorman","Rustoprak","Ruspelmen[bölmen:Hunyemeği]","Rusçeburek[eskiTürkçiğböreği]" gibi birçok gülünç sözcük vardır?Psikolojide, büyüklük kompleksinin, biryetersizliğin kronik hale gelmesiyle oluştuğusöylenir.AcabaÇarlık'ıkompleksesürükleyenveher şeyi kendinin ilan etmeye zorlayan vebugüne kadar uzanan o korku nedendi? NedenbugündeTürkhalkları"Rushavasını"solumaktave"Rustarlasını"ekmektedir?)

Türk etnik isimlerinin tamamendeğiştirilmesi, Türk'ü hatırlatan her şeyinsilinmesi doğrultusundaki Çarlık stratejisisonucu,yeninesillerRuskültürüneuyumluhale

geliyor ve "Doğal Ruslaşma" denilen süreçbaşarıyla işliyordu. Kenar kaganatlara sığınarakmillîkimliğinikoruyabilenleriseçokazsayıdakiTürk boylannı temsil ediyordu. Onlar da Rusidaresiningözünebatmamakiçinuyumsağlamakzorundakalmışlardır.BöyleceTürkismiortadankaldırıldı ve Türkler tarihten tamamen silinmiş,eski bir "barbar göçebe halk" sayıldı. Türkhalkının parçaları ise "yeni yaratılmış halklar"oldu.Rusya'dayüzyıllargeçti,yönetimdeÇarlar,komünistsekreterler,demokrataydınlardaoldu,amahiçbirisi, kocamanDeşt-iKıpçakdevletininve onun kalabalık halkının nereye kaybolduğukonusunukurcalamadı.

"Var"ın yerini varsayımlarla doldurmuşRusya tarihinin çatlak vermesi bu konuyabağlıdır. Gerçek tarih ortaya çıkarsa, Rus halkıiçten parçalanabilir korkusu. Gizlilik bundanibarettir. Deşt-i Kıpçak konusu açılırsa, ortayacevabı hoş olmayan pek çok soru çıkar."Russkiy" (Rus) kimdir? Neden onun ismi"Ruslarınkiler" anlamını taşımaktadır? Gerçek"Rus"kimdir?Rusya'nıntopraklarıeskidenhangi

ismi taşıyordu?Türkhalkı nerede?Avrupa tümevrim ve diyalektik kurallarını yıkarak bronzdevrinden demir devrine nasıl atlayıverdi? vb.Bunlar da temel sarsacak sorulardır. Deşt-iKıpçak bu yüzden "kayıplara karışmıştır".Yetersizlik kompleksine kapılmadan, Türklerin;at eyeri, üzengi, kaşık, biçilip dikilen elbisekültürü,buharbanyosu,ağaçtançivisizinşaatveçevre tablosuyla bitişik mimari sanatı,hayvancılık bilimi, askerî uzmanlık gibi birçokgelişmiş kültür ürününü, Batı'ya öğrettiği veBatılıların medeniyetini hızlandırdığı kabuledilseydi, yeni nesillere "sissiz", "dumansız",doğrubir tarih kalırdı. İki tara lı saygıyadayalıhalklararasıdavranışlargeleneğibırakılabilirdi.

Rustarihçiler,"Kazak"etnikismininkökünü,"AkKaz"daarayarakşişmanciltlerüzerinde terdökeceklerine, Çarlık tarihinin bulanıklıklarınıtemizleselerdi; "Kazak"ın beyaz kazın evladıdeğil, Hun hudutçularının kitle ismi olduğunuöğrenirlerdi. "Kazıññıbekçi,çekge;azıññımilletcekge" (Kazınmış bekçi huduta; güçsüzleşmişhalk,gurbete)diyenatasözü,"Kazak"ınanlamını

yorumsuz olarak açıklamaktadır. "Kazak"kazınandemektir,"AkKaz"lahiçbirilgisiyoktur.

Dünyaca ünlü tarihçi L. N. Gumilyov bile,"Türkdiyebirmilletyoktur"diyerek,eskitarihinetkisindekaldığınıkanıtlamıştır.

Türkmilletiyokmu?

Ozamandünyatarihincekanıtlanmış,

-"Paleosibirskiy"-yeniinsantipi,

-Çölügeçenilkhalk(MÖ3.binyıl),

-MÖ 1200 yılında Gobi Çölü'nü geçebilecekhayvantürünüyetiştirerek,İçAsyaileSibirya'yıbirbirinebağlayan,

-Uçan atları yetiştiren ve askerî uzmanlığınzirvesineçıkan,

-"Soylar Toplumu" denen toplumsal düzenioluşturarak "birey-toplum, toplum-birey"anlayışınıtarihekazıyan,

-BalıkçıveavcıNeolit'inyaratıcısı,

-"Andronovskaya" kültürünün ağırlıklı

unsuru,

-"Karasuk", "Siver" ve "Afanasyevska"kültürlerininsahibi,

-"Kaplamalımezarlar"ınyaratıcısı,

-Batı'ya demir devri getirerek medeniyetihızlandıran,

-Günümüzinsanınınzorkaldıracağı,büyükveçekmek için büyük güç gerektiren, dünyamüzelerindetanıtılanarbaletin(büyükyay,eskiismi:caya)sahibi,

-İç Asya'dan Batı Avrupa'ya kadar millîkimliğini kabul ettirenler kimdi, hangi milletti?Rustarihineancakşaşırmakkalıyor.

İşte bu çelişkiler, Ruslar ile diğer Rusyahalklarının arasını açmakta, son yıllarda hızkazanan Rus şovenizmi (faşizm) de daha öncebelirtilenasılsızÇarlıktarihinedayanmaktadır.

Bütün Türk halklarında bilindiği gibi Hunhalkının dört boyu vardır: "Nart", "Sya","Syanbiy" (Tanşihaylı) ve "Oğuz". Bu boyların

kapsamında dünyaya dağılmış 200 miyondanfazla Türk vardır ve bunları yok etmekimkânsızdır. Çinliler "Hun'u sıkıştırmakmümkün; yenmek zor; mahvetmek imkânsız"sözünüboşunasöylememiştir.

Hiçbir toplumgerçeklere gözyumarakuzunsüre rahat yaşayamaz. Özellikle örtbas edilengerçek, en hassasmillî duygulara dokunuyorsa.Hun (Gun, Türk) halkını ve onun şanlı tarihinisilip ellerini ovuşturmayı düşünen "oldu bittiaydınları" bilmeli ki bu konu onların boyunuaşar,çünküTürkhalkıinsanlığınuygarlaşmasınavazgeçilmez katkıda bulunmuş, hiçbir zamangözardıedilemeyecekçoközelbirhalktır.

Bugün "Russkiy" denen halkın çoğu, kandancandan Hun (Gun) soyundan ve bütün Türkhalklarının bölünemez akrabasıdır. "Russkiy"isminin altında şanlı Türk etnik ve kültürelhazinesi bulunmaktadır. Bugün şovenistpankartlarda "nerus", "nehrist", "neçist","çuçmek" vb. hakaretlerle Rus ismi taşımayanhalklaraçamuratanlar, "su içtiklerikuyuyaçöp

dökmektedirler", çünkü "Russkiy" yeni"Russkiy"isminialmışeski"Türk"tür.

Sayısı çok az, gerçek "Russkiyler"e saygımızsonsuzdur. Var olsunlar. Çarlık'ın ve sonrakidevletyöneticilerinintutumundanonlarsorumludeğil, halk hiçbir zaman suçlu olmaz. Suç herzamanonlarıyönetenhükümdarlardadır.

HUNLAR

DünyatarihindeHunlarhakkındakesintiliveçelişkili bilgiler bulunmaktadır. Tarih genellikleSıma Tsyan'ın yazdıklarına dayanmaktadır. MÖ2. yüzyılda U-Di imparatorun astrologu olanbabası, aynı zamanda tarih gündemini yazma"kutsal görevini" de üstlenmişti. Bu göreviyle,oğluna tarih sevgisi, yazı uzmanlığı aşılamış veÇin halkına da kendine "Tarih atası" dedirtecekeşsizbilgilerledolubirkitapbırakmıştır.Bukitapve Sıma Tsyan'ın kendi yazdıkları, Orta Asyahalklarınımilattan önceki zamanlarda (kesintilide olsa) izlemeye imkân vermekte ve kenditarihini "ağızdan ağıza" denen yöntemle şifahikültürüne kodlayan ve yazılı tarihi olmayanHunlar hakkında az da olsa özet bilgilervermektedir. Ayrıca Çin Tarihi Kronolojisi,"ŞarkılarKitabı",gezginReşidüddin'inyazıları,N.Ya Biçurin'in (Yakinf) tüm Çin eserleri çevirisi,Ptolomey'in yazıları ve coğra i gözlemleri,OrtaAsya halklarının milattan önceki yaşamlarınıanlamakta yardımcı olmaktadır. Fakat Hun

halkınıayrıelealarakonunhakkındaözelbilgilerbırakmış kimse yoktur. O döneme ilişkinkaynaklar kısıtlı bilgiler verdiğinden Hun tarihiizleniminiolumluyapabilmekoldukçazordur.

Fakat tarih, böyle durumlardaarkeoloji,antropoloji, etnolojiye başvurmakta ve "inatçıkanıtlarla" bazı tarihî boşluklarıtamamlamaktadır. Dünya tarihçileri, buyöntemle eşsiz bilgiler elde etmişler ve sırlarlakaplı Hun tarihini çoğunlukla açıklığakavuşturmuşlardır.

Hun halkı, gelişimi yaşadığı devrin önündeolan, maddi-manevi kültürü çevre halklardanüstünbirolgunlukgösteren;antropolojikaçıdan"özelbirinsantipi"(paleosibirski)kabuledilen;bireyvemillîkişiliğiniderinbirahlakanlayışınadayandıran;yenilmezbirhuysahibi,hayvancılıkuzmanı,savaşkabiliyetiveGobiçölünügeçişiyle(MÖ1200) tarihin başköşesine oturan; "Neolit"(balıkçı, avcı) kültüründe baskın unsur olan;"GlazkovskayaKültürü'nde yansımaları izlenen;"Andronovskaya" (Evenk halkı merkez nokta

olmak üzere, Batı Sibirya Baykal çevresihalklarını ayrıca Amurluları, Mançuryalıları,Moğolyalıları,ÇinSeddiçevresihalklarını,Ordosetnosunukapsamaktadır)denen,yaşıMÖ2000'euzanan kültürde yönlendirici etkisi bulunan;"Karasukskaya Kültürü'nün (MÖ 1200) sahibiolarak "Andronovskaya" kültürünü sıkıştıran(daha sonra "Karasuk-Tagars-kaya" Kültürünüdoğurur); başka hiçbir kültürle benzerliğiolmayan "Afanasyevskaya" kültürünün asılyaratıcısıolanveİçAsya'danOrtaAsya'yakadaruzanan (Çin-Altay-Minusinsk-Orta Asya)"kaplamalı mezarlar"ın sahibi (MÖ 9-4.yüzyıllar); MÖ 1000 yılıyla tarihlendirilen,tamamen kendine ait, genetik ve kültürelolgunluğunu ortaya koyan "Şiverskaya" isimlikültürüyle yeni bir insan tipinin yaratıldığınıgösteren; insanoğlunun gelişmesine veuygarlaşmasına vazgeçilmez katkıda bulunmuşcesurveönderbirhalktır.

Onun genetik dalları İç Asya'dan tümdünyaya uzanmakta, Hun halkının torunusayılmaşanıbirçokmilletikapsamaktadır.Ayrıca

dünya halkları için de büyük önem taşıyanHunlar,insanoğlununtümbaşarılarınınbaşlangıçnoktasında yer alarak tarihte yaşamaya devamedecektir.

"Yanmayan aydınlatmaz" (canmagancarıtmaz) atasözü trajik ve aydınlatıcı Huntarihinetamamenuymaktadır.

SarıbaşlarveNeolit

Hun halkının oluşması ve tarihî arenayaçıkması konusuna geçmeden önce, özelyorumların etkili olamayacağı bir alana,arkeolojiyebaşvurulması,İçveDışAsya,Sibirya,Moğolistan bölgelerindeki eski kültürlerhakkında bilgi alınmasını, konunun daha iyianlaşılmasınıvedelillendirilmesinisağlar.ÇünküMÖ 1764 yılına kadar (Şan Hanedanı'nın SyaHanedanı'nıyıkarakÇintahtınıelegeçirdiğitarihve Çin yazısının oluşturulduğu dönem), İç Asyahalkları hakkında tarihin elinde pek az bilgibulunmakta ve kapalı sayfalar, ancak

arkeolojinin verdiği bilgilere dayanarakaçılmaktadır.

Özellikle Hun tarihinden bahsederken,arkeoloji bilgileri olmadan, bu halkın birleşikkaderini aydınlatmak oldukça zordur. Buyüzden, taş devrinin sonu ve bronz devrininbaşlangıcı olarak tanımlanan, MÖ 3-2. binyıllararalığınatarihlenen"Neolit"kültürükonuyaışıktutmakta ve "Hun" adı verilen halkın genetikataları hakkında yorumsuz, tarafsız, sadecedoğrularıiçerenbilgilervermektedir.

Bu ve diğer kültürler araştırıldıktan sonradünya tarihine ve Hun halkına başka bir gözlebakılmaya başlanmış ve daha öncekideğerlendirmelerin doğurduğu pişmanlığı dilegetiren yazılar ortaya çıkmıştır. Onların birindeşöyle bir cümle geçmektedir: "... bulunanlarbizleriHunlarhakkındafarklıdüşünmeyezorladıve eski göçebe halka 'vahşi göçebeler' deyipdurmaktanvazgeçirdi."(GumilyovI.N)

"Neolit" kültürü olarak tanımlanan eskikültür, 1927 yılında başlayan kazı çalışmaları

sonrasındatarihemalolmuşturveonudünyayatanıtma şere i Şved ilimcilerine aittir. Bukazılarda elde edilen bulgular, tarihçilerineskiden yaptığı "var-yok" tartışmalarını sonaerdirmişveOrtaAsyagöçebehalklarıhakkındayenibirbakışaçısıoluşturmuştur.

"Neolit" kültürü, tarihte bilindiği gibi, MÖ2000yılına(butarihidahayakınvedahagerilereçekenler de vardır) ait olup "balıkçı", "avcı","ataerkil", soy toplulukları halinde yaşayan,devlet oluşumunun olmadığı gözlenen bir halktarafından yaratılmıştır. Kültürün doğduğu yerolarakdaKuzeyÇingösterilmektedir.

"Neolit" bulguları "avcı", "soylar topluluğu","ataerkillik" gibi ipuçlarıyla ve coğra i alanınnetliğiyle konuya ışık tutmaktadır. Çünkü buözelliklerHunhalkındabinyıllarcagözlenmiştirvebirçoktarihîtanımvekayıttabulunmaktadır.

Sya Hanedanlığı döneminde var olduğubilinen kültür (siyah seramik) sözü edilenkültürde gözlenmemekte. Bu durum Kuzey veGüney Çin'in farklı kültürleri temsil ettiğini,

Kuzeylilerintamamenözelkültüroluşturduğunuve farklı seviyedeki iki halkın bir vatandayaşadığını göstermektedir. Kuzeyli "Neolit"tetarımla uğraşan Çin halkı kültürünün temsiledilmemesi, iki halkın aynı vatanda da olsabirbirinefazlakarışmadığınıgöstermektedir.

Bu olgu, dikkatleri MÖ 3000'de sonuçlananÇin iç savaşına (Sarıbaş-Karabaş Savaşı)çekmekte ve onun nedenleri hakkında soruişaretleri oluşturmaktadır. Çin tarihîkaynaklarında"binyılsürmüş"olduğusöylenen,tarihince MÖ 7000 yılından 3000 yılına kadarsürdüğü kanıtlanmış (Gumilyov L. N halklartanımlaması) "Sarıbaş-Karabaş" kavgası, sarıbaş"Jun" ve "Di" halklarının dağlara itilmesi,"Huanün" ve "Hunüyler"in ise Gobi Çölü'nüngüneyine sıkışmasıyla sonuçlanmıştı. SyaHanedanı da Çin topraklarının tek sahibiolmuştur.

Etnonimleri araştırırken şöyle bir soruylakarşılaşıyoruz: Sarıbaşlar dört halktan mıoluşuyordu,yoksa"Huanün"ve"Hunüy"Çinliler

tarafından "Jun" ve "Di" halklarına verilmişlakaplarmıydı? Bu çok önemli, çünkü "Jun" ve"Di" dağlara sıkıştıktan sonra bölünerek "Di"lerçöle, "Jun"lardadağatutunmuşlardı.Tarihtebuikridestekleyecektekbirşeyvar,odaÇinlilerinGobiÇölü'ndekiHuanünveHunüy topraklarına"kum devleti, Şasay-Dinlinlerin memleketi"*demeleridir.Belki"Jun"ve"Di"delakapolabilir,yalnız tarihte uzun süre bu halklardanbahsedilmesi, "Huanün" ve "Hunüy"ün ise MÖ2600 yılından itibaren hiç duyulmaması dikkatçekicidir.

* Yutanf, Çin Tarihi Kronolojisi Çevirisi,MoskovaMerkezKütüphaneArşivi.

Böylece, Kuzey Çin'de yerleşik olarakyaşayan ancak daha sonra yurdundan çıkarılan"Sarıbaşlar'ın, neolit kültürün gösterdiği gibi,balıkçılık ve avcılıkla uğraşan, soylar topluluğuhalinde yaşayan, Avrupa tipi antropolojiközelliklere sahip, dağları ve çölü yenmeyezorlanan, şiddetli doğa ve düşman arasındayaşam savaşı vermiş bir halk olduğu ortaya

çıkmaktadır.MÖ2600yılındaÇintarihindeşöylebircümlegeçer"Sarı imparator,Çin'esavaşilanetmiştir." Demekki "Sarılar" hâlâ yaşamaktadırveÇin'esavaşilanedecekkadardagüçlüdür.

Başta söylendiği gibi "Neolit" kültüründeGüney Çin'in görülmemesi, iç savaşınnedenlerinin kültürde olabileceğiningöstergesidir. Ya da savaşın nedeni yerli halkınsonradankatılmışbirhalklayaşadığıçelişkilerdeolabilir. Dolayısıyla Sarıbaşlar Çin'in eskiyerlilerindendir diyebiliriz. (Rusya tarihi "Jun"halkının Çin'deki tarihini ve savaşınıMÖ 7000-3000dönemleriarasındagöstermektedir.)

Bu "sarıbaş" Kuzeyli Dağlılar kimdir? NedenSyaHanedanıonlarla4000yılsavaşmıştır?

Çin tarihinden yansıdığı gibi "Jun" ve "Di"isimlihalklar ("Huanün"ve "Hunüy" isimleridegeçmekte)Çin'inkuzeyindekidağovalarındaveboğazlarında avcılık ve hayvancılıkla uğraşarakyaşamışlardır.Tarımişleriyleilgilikonulardaiseisimlerine rastlanmamaktadır. Soy topluluklarıhalinde yaşadıkları bilinmekte ve "Jun"

etnoniminiiçeren(belkidesoyisimler)"Üç-Jun","Jun-Di", "Li-Jun", "Süan-Jun", "Suantzu-Jun","Şan-Jun" ve "Ser" isimleriyletanımlanmaktadırlar.

MÖ 3000'de, Sya Hanedanı "Sarıbaşlar"la4000 yıldır sürdürdüğü savaşı kazanıyor veJunlarla Diler, dağlara ve çöle sürülüyorlardı.(Antropolojik olarak Jun ve Diler, Avrupa tipi,açık tenli, sarı saçlı, uzun boylu, çıkık kamburburunlu, mavi gözlü olarak tanımlanmaktadır.)Onların dağlarda nasıl yaşadığı ve bir kısmının(Huanün ve Hunüy) çöle nasıl yerleştiğihakkındabilgibulunmasadakalabalıkbirhalkıno dağlarda barınabilmesi zor olduğundan,bölünerek dağılmış oldukları düşünülebilir.Dağların o zamanlardaki tablosu ve iklimihakkında bilgi bulunmasa da çok sonralarıyazılmış Tzu Uan'ın şiirinde "... orada, dağlardakocamanbuzlarındöşenmiş"olduğuve"şiddetlikırıcı rüzgârların" estiği görülmektedir.(Dolayısıyla çöl ve dağ, insanı aynı derecedezorlukla deneyen alanlardır. Onlarla başaçıkabilmeyi ancakenkuvvetli olanbaşarabilir.)

Vatanlarından sürülmüş bütün Jun ve Disoylarının bu dağlık alanda barınamamış ve birkısmının dağılmış olduğu görüşü inandırıcıdır.Çünküsonrakizamanlarda"Çi-Di","Dinlin(Di)","Jun", Şanjun vb. "Jun" ve "Di" kökenli halklarSayan dağlarında, Sibirya'da ve İç Asya'da ayrıhalklarolarakgözlenmektedir.

Bazıtarihîbulgularda"Ser"isimlibirhalkda"Junlar"ın akrabası olarak gösterilmekte ve"Diler"le komşu olduğu vurgulanmaktadır,(Ptolomey de onlardan bahsetmiştir) ama"Sarıbaş-Karabaş" savaşı sonrası bu ismerastlanmamaktadır. Tarihî kayıtlara göre "Ser"halkı,İpekYolunuişletenhalktıveozamandakitanımlamalara göre, "Jun" ve "Diler"inantropolojik özelliklerini taşımaktaydı.Ptolomey'inyazdığınagöre,"Çin'deikieskihalk"vardır; "Ser ve Sin". Bunların iç içe yaşadığı veantropolojik açıdan benzer olduğu dabilinmektedir. Bu da, bu iki halkın, "Sarıbaş-Karabaş" savaşını kaybettikten sonra dağılanJunlarınparçaları olduğu ikrini doğurmaktadır.Bunlar güneyde yaşamış da olsalar "Ser"lerin

"Di" halkıyla sınırdaşlığı önemli bir kanıttırçünkü bunlar akraba olmasaydı, tarihtearalarındayapılmışbirsavaşmutlakaduyulurdu.Ama Ser isimli halk, "Di", "Jun" veya "Dinlin"halkıyla savaşmamıştır. Serlerin topraklarınınKaşgar'danKuzeyÇin'ekadaruzandığıveoradada "Diler"le sınırdaş olduğu tarihî kaynaklarcadoğrulanmaktadır.

SımaTsyan'ınyazılarında"Çi-Di"halkınındabusoydanolduğubelirtilmekteve"Hu"halkınıntemel genetik unsuru olduğu da tahminedilmektedir. Ayrıca Tangutların da Sarıbaşsoyuyla akraba bir halk olduğu bilinmektedir.("Dansyan"ve"Jun"karışımından"Tangut"halkıyaratılmıştır.)

BuradaanılanhalklarınKuzeyÇinkökenlive"Neolit" denen kültürün sahibi olduklarıtarihince bilinmektedir. Bu da, bu halklarınyaşına işaret eder, "yerli" ve "katılmış halk"meselesine yön verebilir. Aynı zamanda, dağ veçölhayatınıomuzlayanhalkların"Hun"halkınınatalarıolduğudikkatealınırsa,buhalklarınyaşı

"Hun" tarihinin de daha ayrıntılı anlaşılmasınısağlar.

MÖ3. binyılda "Sarıbaşlar"ın 4000 yıl sürenbirsavaştansonraÇin'denkovulduğuve"Neolit"kültüründe"Sarıbaşlar"aaitolduğudüşünülürse"Jun"ve"Di"(HuanünveHunüy)halklarınınyaşıMÖ 10-9. binyıllara kadar götürülebilir. Çünkübir halkın oluşması ve özel kültürünüyaratabilmesi için çok uzun bir evrim sürecigerekmektedir.

Tarihte bilindiğine göre "Jun-Di"lerintoprakları, Hami'den Hingan'a kadaruzanmaktaydı ve Çin'de hayvan yetiştirmedekiuzmanlıklarıyla tanınıyorlardı. Aile-soy-soylartopluluğu biçiminde örgütlenmişlerdi ve buörgütlenme,uzaktorunlarınakadaruzanmıştı.

Çin tarihinin kesintili ve kısıtlı bilgileri, buhalkın öğrenilmesini imkânsız kılmaktadır.Lakaplarvesoyisimlerininbirlikteanılması,kitleadının tarihe katılması, ve Çinlilerin onlara bir"dağlı", bir "çöllü göçebe" demeleri,araştırmacıları yanıltmaktadır. Ayrıca "Huanün"

ve "Hunüy" halkları hiçbir önbilgi verilmedenGobiÇölü'ndeortayaçıkmaktasonradaonlarınmemleketi "Dinlin" ismiyle anılmaktadır. Bukarışıklık karşısında zorlanan tarihçiler, yeniaraştırmalarını şifahi kültürden derlenmişbilgiler üzerinde yoğunlaştırmışlar, Hunnu, Çin,Moğolistan, Sibirya, İç veDışAsyavb.Hunlarıngeçtiği yerlerdeki yer, su, dağ, ova ve halkisimlerini ve onların linguistik özelliklerini"Huanün","Hunüy","Jun","Di","Ser","Sin","Çi-Di", "Tangut" halk isimleriyle karşılaştırarak,"Huanün"ve"Hunüy"ünÇinlilertarafından"Jun"ve "Diler"e takılmış lakaplar olabileceğini ilerisürmüşlerdir. Bu düşündürücüdür. Çünkü "Hu"(ÇinlilereskidenHunlara"Hu"demiş)Çindilindeçöllü göçebe anlamına gelmekte, bugünkü Türkdillerindeisebiranlamifadeetmemektedir.Belkide "Jun" ve "Diler", Çin'den çıkarıldıktan sonrabölünmüş, Junlar dağlarda kalmış (Dağlıların[Junlar] Çjou Prensliği ve Çin'le savaştığınıbelirten tarihi kayıtlar, bu görüşüdoğrulamaktadır), "Diler" ise çöle kaymış veonlara "Huanün" ve "Hunüy" lakapları Çinliler

tarafından takılmıştır. Çinlilerin "Jun" halkınıanarken yukarıda saydığımız bütün isimlerikullanması da bu görüşü desteklemektedir.Ayrıca başta belirtilen coğra i alanlarda yerisimleri, Hun şanüylerinin ve soylarının adı veHunolduğutarihçekanıtlanmışsözlerinyanında"Huanün"ve"Hunüy"yabancıkalmaktadır.Oysabinyıllardan beri korunagelmiş "Toguzsu"(bugünküHebey), "Aksu"; "Tuman" (şanüyMÖ300anlamı:Maşallahlabakılacakadam);"Üybi"(şanüy, MÖ 114'te tahta çıkmıştır), (Karaçaylı-Hun Türkçesinde 'evin prensi' demektir);"Güylühu" (Küylühu) -şanüy, MÖ 102'de tahtaçıkmıştır- ("soylu Hun" demektir); "Bi" (Biy) -şanüy, MS 48-55 yılları arasında tahttaoturmuştur,("bey,prens"demektirveKaraçaylıTürkçesinde sıklıkla kullanılmaktadır.) Busıralamayı devam ettirmek mümkün, ancakbizim konumuz "Huanün" ve 'Hunüy"ün lakapolupolmadığıdır.Görüldüğügibibirçokyer,dağ,su,soy,şanüyismibugünküTürkdillerindebirebir anlaşılmakta, üzerinde durulan iki isim iseuzak bir çağrışım bile uyandırmamaktadır.

Uzman bir dilbilimci olmadan bu konuyunoktalamakzor,amabukonununbazıtarihçilertarafından dile getirilmesi düşündürücüdür.Araştırmacıya mevcut çelişkiyi bulmak düşer,son söz ise her zaman konunun asıl uzmanınabırakılır. Yakında bu konuya dilbilimcilertarafındanaçıklıkgetirileceğiumuduylahalklarıtanıtmayadevamedelim.

Başta hatırlatıldığı gibi, Ptolomey'inyazılarında,Çin'ineskihalklarıolduğusöylenen"Sin" ve "Ser" (Çince başka türlü yazılmış daolabilir) isimleri, bugünkü Türk dillerininçoğunda çevirisiz anlaşılmaktadır. "Ser" herTürk'ün bildiği, şaşırmış, şuurunu kaybetmişanlamına gelen sözdür. "Sin" ise eski Türkçede"form, şekil" demektir (Nart-Karaçaylılardaeskidenbüyümeçağındakigençlere"sinçekmiş"[bedeni belirli bir şekil kazanmış] derlerdi. Busöz unutulmuştur, şu anda ancak çok yaşlılarhatırlar. Yinede eski dilli kişilerden "sin sinnensüekli" sözünü duymak mümkündür. Anlamı"sinin harika işlediği beden"/ "sin çekilmişbeden").

Söylendiği gibi, bu iki halkın da "Jun" ve"Diler'eakrabaveHunetniktemelindeyeralmışolduğu her tür itirazı çürütecek bir gerçektir.Çünküantropolojikbenzerliği,sınırdaşlığı, "Jun"ve "Di" halklarıyla savaşmamış olması ve dahasonra tarihî arenadan tamamen silinmesi, buhalkların Hunların ataları sayılan etnik gruplartarafından sindirilmiş olduğu ihtimalinidüşündürmektedir.

"Tangut"halkıyla ilgilikaynaklar iseözelbiröneme sahiptir. Çünkü tarih, bu halkla ilgiliolarak kısa, fakat halkın yaşadığı toprakları veataları hakkında kanıtlanmış bilgilervermektedir. Buna göre "Tangutlar", "Junlar"ıntorunu sayılmakta ve Tibetli Kyanlarla,Dansyanlarla kan bağları olduğu bilinmektedir.Dansyanlar,Tibet'indoğutarafındayaşamış,yarıgöçebe bir halktır. Demir işleme tekniğinigeliştiren ilk halk olarak tanınmakta ve Tibetdillerinden birini konuştukları bilinmektedir.Ayrıca Orta Asya'da Hunlarla savaştıklarınıbelirtenbir kayıt damevcut değildir. "Junlar"ınTibetli "Dan-Sân"larla birleşmesinden doğmuş

bir halk olduğu sanılmaktadır. 20. yüzyılınbaşındayapılanetnolojiaraştırmalarısonucunda"KukunorGölü"nünçevresindeyerleşik,azsayılıbirhalkolarakliteratüregeçmişlerdir.

Adlarısayılanhalklar"paleosibirskiy"olarakadlandırılanyeniinsantipininoluşmasındatemelgenetik unsur olarak, Hun halkının atalarısayılmaktadır.

İnsanlığın yaratılış mucizesi kabul edilen veyeni insan tipinin ilk temsilcisi olan "Hun"halkının genetik hazinesi, Çin'in kuzey vekuzeybatısındanatılıpvahşidoğayla(çölvedağ)baş başa kalmasına rağmen hayatta kalmayıbaşarmış kudretli ve kişilikli halklaradayanmaktadır. "Neolit" de aradan binyıllargeçmesinerağmenebedîadaletinbirkanıtıgibi,avcı halkın kültürü olduğunu saptırılamazdelillerle kanıtlamaya; vahşi göçebeler olduğusöylenen "Hunlar"ın tarihini gerçeklerleaydınlatmayadevametmektedir.

Sibirya'dakiHunYansımalıEskiKültürler

20.yüzyılınarkeolojikbulgularıBatıyı,Doğuanlayışınıköktendeğiştirmeyezorladıveortayakesin kanıtlar koyarak, kimin vahşi, kiminuygarlaştırıcıolduğunugösterdi.

Güney Sibirya'da bilimadamları tarafındanortaya çıkarılan, "Glazkovskaya" ve"Andronovskaya" olarak adlandırılan iki kültür,bu bölgeye karşı olan tutumun değişmesineneden oldu. Yaratılış tarihi olarak MÖ 2000yılıylatanımlananbukültürler,BaykalçevresiveSayano-Altay'la Kazakistan bölgesinin eskihalklarının kültür gelişimini yansıtan tarihîkanıtlar olarak ortaya çıktı. En önemlisi de bukültürlerde Hun yansımasının okunmasıydı.Buradan yola çıkılarak Hun halkının yayılmaalanı ve kültür seviyesini ölçme imkânlarıdoğmuş olup, tarihin bilgi bulamadığı Hundönemlerineilişkinkanıtlarbulunmuşoldu.

GüneySibirya'dakikültürlerinasılyaratıcısı,cidditarihîkanıtlarladesteklenerekkesinolarakbelirlenememiştir. Çünkü bu bölge, farklı halk

gruplarından oluşan kalabalık bir nüfusubarındırmaktaydı. Dönemin tarihçileri,"Andronovskaya" kültürünün yaratıcılarınınuzak akrabaları olarak "Evenk boyları"nıgöstermişler, "Glazkovskaya"yı ise hiçbir halkabağlamadan doğu tarafında yaşayan halklarınortak kültürü olarak tanımlamışlardır. Sondönemlerdebukonudayazıp çizenler çoğalmış,birçok halk bu kültürün sahipliğinesoyunmuştur.Fakatiddialariçinyeterincekanıtbulunamadığından, bilimsel ciddiyeti içermeyenyazılar, halkların hamaset duygularına seslenenpropaganda ürünleri olmaktan öteyegidememiştir.

"Glazkovskaya" (güney taraf) ve"Andronovskaya"(batıtaraf)birbirinebenzerdeolsa farklılıkları açıkça gözlenen iki kültürdür.BuyüzdenbunlaraSibiryakültürüdiyerekikisinideaynıkategoriyesokmakdoğrudeğildir.Bununözellikle vurgulanmasını gerektiren, söylendiğigibi, bazı "yeni tarihî" eserlerin yanıltıcıbilgileridir.

"Glazkovskaya" kültürünün sınırları GüneySibirya'nın doğu tarafındadır ve Baykalçevresinde yaşamış halkları kapsamaktadır."Andronovskaya" kültürü ise batı yönündeuzanmakta ve Sayano-Altay-Kazakistan-Donbölgelerinikapsamaktadır.Tarih,Baykalçevresihalklarının kültürünü, Amur başı, Çin Seddiçevresi, Mançurya ve Ordos halklarınınkültürüyle bağdaştırmaktadır. Milattan öncekizamanlarda toprak kazanma ve kendinikanıtlamahareketiylesürüklenenhalkkısımları,yayıldıkları alanlara ana kültürlerini degötürmüşlerdir. Çünkü MÖ 6-5. yüzyıllardabatıyadoğru"küçükgöç"olarakadlandırılanbirgöç dalgasının gerçekleştiği bilinmektedir. Bukültürlerle,baştasözüedilen"balıkçı"ve"avcı""Neolit" kültürü arasında birçok benzerlikbulunmasıdabufikridesteklemektedir.

"Glazkovskaya" kültürünün yaratıcılarıylaHun halkının MÖ 1. binyılda karıştıkları,kazılarda bulunan Hun kültürüne ait verilerleispatlanmıştır. Fakal Hunlar, bu kültürde biryansımavearkaplandakalmışbirunsurolarak

gözükmektedir.Budurum,bukültürü temeldenetkilemeyen Hunların başka tarafa yöneldiklerigerçeğini ortaya koymaktadır. Bu yön de,"Andronovskaya" kültürünün araştırılmasısonucu ortaya çıkmıştır. 20. yüzyıl tarihi, bukültürü şöyle açıklamakta: "Andronovskayakültürü,MÖ1700-1200arasında,GüneySibiryaveKazakistan,hattaUral'akadaruzanmaktaydı.Yaratıcılarıbeyaz insan tipini temsilediyorlardıve MÖ 18. yüzyılda Minusinsk havzasını elegeçirip, Yenisey kıyılarındaki Glazkovskayakültürünün yaratıcısı halklarla karşılaşmışlardı.Andronovskayakültürününyaratıcıları,tarımvehayvancılıklauğraşıyorlarvebronzişlemesinidebiliyorlardı; mezarlarında mükemmel işlenmiştabaklar bulunmuştur. Bu kültürün benzerörnekleriDonnehrikıyılarıveçevreovalarında,hatta Niyjnevodsk bölgesinde debulunmaktadır."

Böylece Avrupa tipi insanın yarattığı"Andronovskaya" kültüründe de, verilen yerisimlerine göre Hun veya Hun soylularınyansıması bilinmektedir. Mezarlardaki

kafataslarıdadaryüzkemikliinsanlaraaittir.

"Glazkovskaya" ve "Andronovskaya"kültürleri Hun yansımasını taşısalar da(Andronovskaya etkilenmiş denilebilir), hâlâtamamıyla Hun özel kültürünüyansıtmamaktadırlar. Bu durumMÖ1800-1300yılları arasında Hun halkının kültürelözelleşmesinin sürdüğünüve tamamenoturmuşolmadığınıgöstermektedir.

İçAsya'da, önce savaş sonra barış, peşindenbirleşme ve kaynaşma yoluyla ilerleyen halklararasıilişkiler,birçokkültürünyakınlaşmasınıvebirbirinden etkilenmesini sağladığı için, ancakçokgelişmiş,üstünkültürlerbaskınhalegelerekyönlendirici etki yapabilmişlerdir. Hun kültürelizlerininherkültürdeokunmasıise,bukültürünkendine özgü ve başkalarını yönlendirebilecekkadar gelişmiş olduğunun göstergesidir.Arkeolojikbulgulardabugörüşükanıtlamıştır.

"Andronovskaya" kültürünün beyazinsanlarca yaratılması veMÖ 1800-1300 yıllarıarasındabatıyönünedoğrugenişlemesi,"Ordos",

"Çin Seddi", "Mançurya" gibi Asya halklarınınkültürleriyle benzerlikler taşıması; "Sarıbaş"olarak adlandırılan eski Asya halklarının bazıkısımlarının, Gobi Çölü geçilmeden önce otopraklara ulaştığı ikrini desteklemektedir. Ozaman, MÖ 1200'de çölü geçmenin ölüm kalımmeselesi olduğunu bilen Hunların çölügeçebilecekhayvantürünüyetiştirerekvedoğruyönü bularak Sibirya'ya nasıl ulaştıkları açıklıkkazanmaktadır. Halkın hafızasında gidenlerhakkında bilgi vardı ve belki de MÖ 1200'degüçlenmiş ve devlet kurmuş Hunlar, kanakrabalarınınpeşindengitmişolabilirler.

Sibirya'nınHunlartarafındanaçılmasını"yenimeralar arama" olarak değerlendirmek birazsafça bir tutum gibi görünmektedir. Çevrehalklara otoritesini kabul ettirmiş başarılı birhalk,neden"meralararamak"içinböyletehlikelibiryolaçıksın?

Tabii ki her iki görüş de kanıtlanamamıştır.Ancak, Hunların daha önceki (MÖ 3. binyılınsonu, 2. binyılın başı) dönemlerde Sibirya'ya

ulaşmışolmalarıihtimali,kazılardakibulgulardadikkate alınırsa olumlu gözükmektedir. Odönemlerde "Sarıbaşlar" hâlâ devletoluşumundan uzak, soy toplulukları halindeyaşayan bir halktı. Bu nedenle kalabalık halkıniçindenkopmalarmutlakaolmuştur.

Yine de eski zamanlara ait bilgileriyorumlamak oldukça zor, çünkü özel yorumbazen gerçeklerden uzaklaştırabilir. Bu nedenlebugörüşübirtezolaraktarihçilerebırakıp,sözü,Hun soylularca yaratıldığı bilinen"Afanasyevskaya"kültürünegetirelim.

"Afanasyevskaya"KültürüveOnunYaratıcısı

"Sarıbaşlar"ınKuzeydağları veGobiÇölü'nesıkışmalarından sonra, aynı kökenden gelmişhalklar, tarihî arenaya çıkmakta, genişalanlardaki izleri de arkeolojik bulgulardanokunmaktadır. Bu da dikkatleri, baştadeğindiğimiz ikre, "Sarıbaş" halkının bölünmüş

ve dağılmış olduğuna çevirmektedir. Ayrıca"Sarıbaşlar"ın antropolojik özelliklerini taşıyanhalkların MÖ 3-2. binyıllar arasında Sayano-Altay'da, Minusinsk'te, Tuva bölgesinde, Çin'inkuzey sınırlarında ve Gobi Çölü'nün güneyindegözlenmesibufikridesteklemektedir.Bubölgedeyapılan kazılar sonucu bulunan ve"Afanasyevskaya" adı verilen kültür, "Sarıbaş"halkınıtemsiletmektedir.

Tarihçilerin "Afanasyevskaya" kültürününyaratıcıları hakkında yaptıkları ortak tanımşöyledir:"...ortaveyauzunboylu,sağlamyapılı,uzun yanak kemikli, beyaz tenli, yanaklarındapembelikler olan, sarı saçlı, düz veya azkamburluburunlarıöneçıkık,mavigözlü..."

Sayano-Altay bu kültürün ana noktasısayılmakta ve oradaki mezarlardan çıkankemikler, dünyada bilinen halklardan farklıolduğu kanıtlanan insan tipine ait birantropolojik tablo sunmaktadır. Konuyuaraştıran bilimadamlan, bu yeni tipin ağırlıklıolarak Avrupa antropolojik özelliklerini, esintili

olarak da Asya tipini yansıtmasını esas alarak,dünyada yeni bir insan tipinin yaratıldığısonucuna ulaşmışlar ve bu tipe "paleosibirskiy"adınıvermişlerdir.

Dünya tarihi, daha önce saydığımızbölgelerde Hun soylu halkların bulunupbulunmadığıyönündekişüpheleriaydınlatmıştır.Artık bu bölgelerde yaşayan halkların ortak birataya sahip oldukları kabul edilmektedir.Söylenenlere ünlü araştırmacı Grumm-Grjimaylo'nun "Güney Sibirya'da yaşayan uzunbaşlı insankitlesi ileSarıSuçevresindeyaşayan'Dinlinler' akrabalıkları varmış gibibenzeşmektedirler." şeklindeki tespitini deekleyelim. (G.E. Grumm-Grjimaylo. "LapadnayaMongoliya:UryanhayskiyKray")

Dolayısıyla "Afanasyevskaya" kültürü dahaönceki kültürlerden farklı olarak "gelişiminitamamlamış, halk olmuş" bir yaratıcıya sahiptirve bu yönüyle diğer kültürlerden üstündür.Diğerlerindefarklıantropolojikvemaddikültürürünleri bulunmuş olup, yansımalar ve

etkilenmeler söz konusudur. "Afanasyevskaya"isehomojenantropolojikvekültürelözellikleresahiptir.OluştuğudönemolarakMÖ2000tarihiverilmektedir.

Şimdi Çin tarihi ve Sarıbaşların Çin'dençıkarılması konusuna dönülmesi bu kültürünoluşumdönemineışıktutacaktır.

Çin tarihinde Sarıbaş-Karabaş Savaşı'nın binyıl sürdüğü söylense de etnolojik bulgular busavaşın MÖ 7-3. binyıllar arasında yaşandığınıortayakoymaktadır.AyrıcaPtolomey'in"Çin'deiki eski halkın yaşadığı..." ifadesini göz önünealırsak, "Sarıbaş"lı halkın millî gelişiminitamamlama noktasında olduğunu söyleyebiliriz.Çünkü "Afanasyevskaya" kültürünün yaratıcısıolanhalka,gelişmekiçinbinyıldandahafazlabirsüregerekmekteydi.BunedenleRustarihçilerinçoğunlukla ifade ettiği gibi,MÖ 7-3. binyıllardaJunhalkı,otoprakların"Aborjinler"iolarakyenigelenlerle savaşmış ve MÖ 3. binyılda KuzeyÇin'eveçölesürülmüştür.*Vatanındançıkarılanbirtoplulukyukarıdasöylenenhalkkimliğinibin

yıldaoluşturamazdı.Zira,bukültürüntarihiMÖ2000 olarak belirlenmektedir. Ayrıca tamamenAvrupa tipi olduğu bilinen "Sarıbaşlar"ın,"Afanasyevskaya" kültüründeki Avrupa ağırlıklıAsya esintili insan tipine geçmesi de bin yıldatamamlanabilecekbirolaydeğildir.Antropolojiközellikleri tamamen oturmuş bir halkın gelişimdönemi daha uzundur. O yüzden burada ya"Afnasyevskaya" kültürününgençleşmesi, yadaiç savaşın geç zamanlara çekilmesi söz konusuolabilir.

*L.N.Gumilyov,"Hunnu".Halkın farklı isimlerle farklı topraklarda

ortaya çıkması konusuna gelince, yeterli tarihîbilgi olmadığından kesin bir açıklama getirmekzor. Ancak, arkeolojik bulguların, bu halkınsoylar topluluğu halinde yaşadığını ortayakoyması dikkate alınırsa, vatanından çıkarılanhalk, soy grupları halinde dağılarak,tutunabildikleri topraklarda yaşamıştırdiyebiliriz."Dinlin","Di","Jun","Şan-Jun","Ser","Tangut", "Süan-Jun","Çi-Di" ve benzeri etnik

isimlerin ayrı topraklarda ortaya çıkmasınınnedenidebudur.

Bütün "Sarıbaş" boylar hakkında tarihteyeterincebilgiolmadığıiçin;Çinlilerce"Huanün"ve "Hunüy" olarak tanımlanan, "Hu" halkınınyaratıcısı sayılan, Gobi Çölü'nün güneyindeşiddetli doğaya karşı yaşam savaşı vererekhayattakalmayıbaşaranHunatalarıhakkındakibilgileri sunalım. Tarihte bilindiği gibi HunhalkınınyaratılışnoktasıGobiÇölüolduğundan,ortamın tanınması ve ilerideki Hun halkınındoğuşu bölümünün iyi anlaşılabilmesi için GobiÇölü hakkında yazılmış birkaç coğra i ve şiirselcümleyigörelim.

Yer inceleyicisi ve yazar N. M. Prjevalskiy,Gobi Çölü'nün ürkütücü tablosunu şöyleanlatmakta: "Yolcunun gözü önünde haftalarcahep aynı tablo var, geç sonbahar rengi uçsuzbucaksızçöl,birdesiyahayakınrenklikayalar,yüksekliği belli belirsiz tepelikler ve onlarınüstündekihızlıdağkeçileriningörüntüsü..."*

* N.M. Prjevalskiy'inGobi Çölü Hakkındaki

YolYazıları,Arşiv.TzuUan'ınşiiriiseşöyledir:

"…OradaheryerdehortumrüzgârlarıvarOnlargürültüyleçevrilerekyeredalarYanarsın,erirsin,ebediyentaşadönüşürsünBirmucizeolupdakurtulabilsenOradaçölbekliyorseniOradakarıncabilefilgibidirArılariseşişmanvesiyahkaplanlargibiOradahiçbirbitkifilizlenmiyorİnsanlarisekötüotuyiyorlarOyerinsanıkavuruyorSuararsanneredebulursun?HiçbirtaraftanyardımgelmezSınırsızçölünkenarıyoktur..."

"Huanün" ve "Hunüy" halkları işte butopraklarda yeni vatan kurma savaşıveriyorlardı.

SyaHanedanınınsonunda,Şan-İnHanedanlığıkuruluşu sırasında (MÖ 1764) yeni hanedana

tersdüşenasillerdenŞunVeyisimliÇinsoylusu,kendine bağlı halkıyla birlikte Gobi Çölüne,"Huanün" ve "Hunüy"e sığınmış ve Çin tarihine"Huatası"olarakgeçmiştir. (Huatası;Hunatasıdemektir.) Bu karışım daha ileride verilecek"Karasukskaya", "Tagarskaya" ve "Şiverskaya"kültürlerinde belirlenen özel insan tipini ortayaçıkaracaktır.

Sarıbaşların diğer kısımlarıysa tarihtekibilgilere göre şöyle dağılmıştır: Junlar, Tibethalklarıyla yakınlaşmışlar, "Dan-Syan" halkıylabirleşerek "Tangut" halkını oluşturmuşlardır.Daha sonra da tarihten silinmişlerdir. Diler,Gansu, Şensi, Sıçuan bölgelerinde eskidenyaşadıkları toprakların bir kısmınatutunmuşlardır. G.E. Grum-Grjimaylo ve O.Lattimor'un kabul ettiği gibi Çin halkınınarasında eriyerek milattan sonra tarihtensilinmişlerdir. Dinlinler, MÖ 1-2. binyıllararasında Güney Sibirya'da yaşamış, daha sonrakısmen "Enisey Kırgızları"yla karışmışlardır.Sayan-Altay'daki izleriMS4-5. yüzyıllarakadaruzanmaktadır. İkü-Junlar, Vey Nehri'nin kuzey

akımında ve Huanhe'de yaşadıklarıbilinmektedir. Leufanlar, MÖ 5-3. yüzyıllardaŞansiveOrdos'tayaşamışlardahasonraakrabaHunlarla birleşmişlerdir. Kıpçaklar, Dinlin (Jun)soyundan göçebe halktır, Altayların batısındayaşamışlardır. MÖ 2. yüzyılda Mode isimli Hunşanüyünün döneminde Hun egemenliğinegeçmişlerdir. Gyangunlar (Hakaslar) Dinlinkatılımlı halk, Li-Lin İn halkıyla karışana kadarAvrupatipihalkolarakkalmış,Minusinskdenilenbölgedeyaşamış,hayvancılıklauğraşanTürkdillihalktır. Tangutlar, Junlann soyundan, Tibetdağlarında yaşamış yarı göçebe halktır, Avrupaantropolojik özelliklerini taşıdığı bilinmektedir.Demir işlemede ileri gitmişler ve MÖ 5-1.yüzyıllarda saygın sözü geçer bir halkolmuşlardır. Tanhular, Jun kökenli halktır, Hesibölgesinde Hunlarla birlikte yaşadıklarıbilinmektedir.Uygurlar,(KırmızıDiler)lakabıylaanılanÇi-DiÇi-Diler,Sarıbaşlar-KarabaşlarSavaşıdönemindeJunveDilerinarasındayeralaneskibir Di halkıdır. Şanjunlar; Hingan dağlarınıngüney kısımlarında yaşamış savaş olaylarında

ismi geçen, hayvancılık ve avcılıkla geçinenhalktır. MÖ 3. yüzyıldan itibaren isimlerinerastlanmamaktadır.

Tarih Sarıbaşların dağılışı hakkında bubilgileri vermektedir, ama tarihin kaydetmediğihalk parçalarının da bulunduğu bir gerçektir."Afanasyevskaya" kültürünün bir önemi de,silinip gitmeden önce tüm özelliklerini içeren"Tagarskaya" kültürünü yaratmasındankaynaklanmaktadır. Bu kültür de Hun (Dinlin)etnosunun gelişmişliğinin ileri seviyesinin vebaskın unsur olduğunun göstergesidir. Aynızamanda halklık değerlerini geleceğeaktarabilecek kadar olgunlaşmış olduğunun dakanıtıdır.

KarasukskayaKültürüveKuzeyÇinGöçebeleri

Sayan-Altay ve Minusinsk'te (Dinlinlerintopraklarında) ortaya çıktığı düşünülen veEnisey'in aşağı kısımlarını kapsayarak çevreye

yayılan"Karasukskaya"kültürü,Hunhalklarınıngöç yollarının araştırılmasında önemli bir bilgikaynağıdır. "Karasukskaya" dönemi, HunlarınGobi (Hanhay) Çölü'nü geçerek Sibirya'yıaçmalarıyla bağlantılı bir arkeoloji hazinesidir.BukültürsayesindeKuzeyÇinveSarıSuçevresikültürünün Batı Sibirya'ya yansımış olduğu,kazılardançıkaninsankemiklerivemaddikültürürünlerinden anlaşılmakta ve Güney Sibirya'nınbatıtarafındakieskiAndronovskayakültürünün,katılan daha fazla gelişmiş "Karasukskaya"kültürü tarafından "renksizleştirildiği"görülmektedir. Böylece Güney Sibirya'da Hunkatılımının etkili olduğu bir dönem, tarih vearkeoloji tarafından kanıtlanmaktadır.KazılardanMoğol yüzlü ve Avrupa tipine yakınhalkların karıştığından yaratılmış nesilokunmakta...Daryüzkemikli,MoğollarıandıranhalkınKuzeyÇin'deortayaçıktığıbilinmektedir.BaştadeğinmediğimizönemlibirfikirburadadilegetirilebilirveHunlarınSibirya'yınedenvenasılaçtıkları konusunda bazı yorumlar yapılabilir.Çünkü "Andronovskaya" kültüründeki baskın

"Sarıbaş"etkisi,HunatalarınınGüneySibirya'nınbatıtarafınaçoköncedenulaştığınınkanıtıdır.YatarihteSibirya'nınaçılmasıgeçtarihlenmişyadaGobi üzerinden Sibirya yolculuğuna çıkanlar,kardeşlerininyaşadığıyerlereyönelmişlerdi.

Dünya tarihinde "küçük göç" denen göçdalgasının MÖ 6-5. yüzyıllarda gerçekleştiğisanılmaktadır. Fakat Çin ve İç Asya tarihi vebölge halklarının MÖ 1. binyıldaki durumlarıböyle bir göçün nedenlerini göstermemektedir.Özellikle İç Asya'daki hâkim ve otoriter birhalkın göçe atılması ve yeni bir vatan araması(vatanı -Hunnu- zaten vardı) pek inandırıcıgelmemektedir. Eğer Sibirya'yı açma olayı MÖ2000. yılların başında veya ortalarında olsa bugöçün nedenleri anlaşılabilir. Çünkü Çin'dençıkarıldıktan sonra parçalanıp çölde tutunmayaçalışan "Sarıbaşlar'ın bir kısmının (Huanün veHunüyler) üzerinde halk oluşturup tarihe çıkanHunlar, o dönemde hâlâ devletsizdi, topraklarıolsa da çevre halklarla savaşmak zorundakalmaktaydı. Tarih için karanlık kalan odönemlerdeneleryaşandığınıkimbilebilir?Başta

hatırlatıldığı gibi Hunlar ve atalarının izleriMÖ1764 yılına kadar izlenemeyecek kadarkaranlıktadır.Bu ikrindoğruyadayanlışolduğukonusundayorumyapmakzordur.Yinedetarihîgerçeklerin bazı devletler tarafından özelyorumla yönlendirilmesi üzücü bir gerçektir.Belki de bu tezler Hunların "gençleşmesi"gerektiğiiçinönesürülmektedir.

Böylece "Karasukskaya" denen kültürünmezarlarından çıkarılan kemiklerde yeniantropolojik özellikler gözlenmektedir. GüneySibirya'nın batısındaki kazılarda Avrupa tipi ileyarıAsyatipioturmuşbirhalkınkaynaşımındanortayaçıkanyenibirinsantipibulunmuştur.YarıAsyatipihalkisedaryüzkemiklidirvegenişyüzkemikli Moğol tipinden kesinlikle uzaktır. Buhalkın Avrupa tipi halkla kaynaşması dasöylediğimiz yeni tipi yaratmıştır. Arkeoloji,antropoloji ve tarihin ortak görüşüne göre budaryüzkemikliinsantipi(yarıAsyalıtip),KuzeyÇin'de ortaya çıkmıştır. Karasukskaya'dabulunan kemiklerin sahibi yeni insan tipi iseuzaktanAsyatipiniandıranbirAvrupatipiinsan

kemiklerininörneğidir.GelenhalkınyerliAvrupatipini yönlendirmesi ve tamamen oturmuşgenetik özellikli bir halkın ortaya çıkabilmesiiçin, Avrupa tipine katılmış halkın gelişiminitamamlamış ve genetik bakımdan tamamenoturmuşolmasıgerekirdi.BuhalkdaKuzeyÇinkökenliHunhalkıydı.

Yarı Asya tipini andıran dar yüz kemiklihalkın kim olduğu tarih tarafındankanıtlanmıştır.Avrupatipihalkhakkındaisesonnokta henüz konmamıştır. Yine de kültürünyerineveköklüSibiryahalklarınadikkatedilirse,bu halkın Enisey Kırgızları (şimdiki Hakaslar)olduğu söylenebilir. Çünkü MÖ 2. binyılınsonundaki kaynaklardan onların tamamenAvrupatipiolduğuanlaşılmaktadır.AncakDiveDinlinlerin (Sayan dağlarında yaşıyorlardı) deKuzeyÇin'dengelenlerlekarışmışolabileceğigözardı edilmemelidir. Çünkü Sarıbaşlardan uzunzaman önce kopmuşlar ve diğer halklarla,antropolojik değişime uğrayacak kadarkarışmamışlardır.

Söylenenleregöre,MÖ1200'lerdeSibirya'yagelenKuzeyÇinetnosu,genetikgelişimioturmuşbir halktı ve orada Avrupa tipi bir halklakarışarak, Avrupa tipinde Asya havası olanantropolojik özellikleriyle yeni bir halkyaratılmıştı. Bu da "Karasukskaya" kültürünügetirenlerin,yerli"Andronovskaya"kültüründenüstün olduğunun ve onu yönlendirdiğininkanıtıdır.

Şimdi,KuzeyÇin'dengelenHunlarlakarışarakyeniinsantipininoluşmasınısağladığıdüşünülenüçhalkhakkındabilgiverelim.

Kültürün merkezi olan Sayan-Altay'danhareketle dikkati ilk olarak "Dinlin" halkıçekmektedir. Çünkü, MÖ 2000'lerde, Sayandağlarının güneyinde yaşadığı bilinen ve"Sarıbaş" dönemindeki gibi avcılık vehayvancılıkla geçinen bu yarı göçebe halk,tamamen Avrupa tipi (uzun veya orta boylu,uzun kafalı, beyaz tenli, sarı saçlı, mavi gözlü)antropolojik özelliklere sahipti. Mode Şanüydöneminde Hunnu Devleti'ne savaşsız katıldığı

dabilinmektedir.Günümüzdekibazı tarihçilerinHunlarla karışan halkın "Kıpçaklar" olduğuyönündeki tezleri pek inandırıcı değildir. OnlardaMode'nin dönemindeHunnu'ya katılmışlardıancak "Kıpçak" toprakları Kuzey Altay'dadır."Karasukskaya"kültürününyoğunolduğuyeriseSibirya'nın güneybatısındadır. Bu nedenleHunlara katılanların "Dinlin" halkı olması dahagüçlübirolasılıktır.Dinlinhalkıhakkında tarihîbilgiler geniş değil, antropolojik tanımlama dakısıtlı.

G. E. Grumm-Grjimaylo bu halkı şöyletanıtmaktadır: "Avrupa tipi halk, MÖ 1000-MS1000 yıllarında Güney Sibirya'da yaşamış,Kırgızlarla karışmıştır." Çin kaynaklarında da*Çinlilerin,"Sarıbaş"düşmanlarınınGobiÇölü'nüngüneyineyerleşenkısmına"Huanün"ve"Hunüy"deseler de diğer yazılarda, onların topraklarını"Kumdevleti,Şasay-Dinlinlerinmemleketi"diyeadlandırdıklarıdabirgerçek.Bucümle"Huanün"ve "Hunüy"ün bir diğer adının da "Dinlin"olduğunu kanıtlamaktadır. Ve daha önce desorduğumuzsoruyutekrarhatırlatmakta:"Acaba

'Huanün' ve 'Hunüy' adları,Dinlin adlı 'Sarıbaş'kökenlilere Çinliler tarafından takılmış lakapmıydı?"Öyleyse"Dinlinmemleketi"sözüaçıklıkkazanmaktadır.

*Yakinf,"SobraniyeÇvedeniy".AncakÇin tarihindenhareketeden tarihçiler

de "Huanün"ve "Hunüy" etnonimlerini "Dinlin"halkıyla ilişkilendirmeden bağımsız olarakdeğerlendirmişlerdir. Bu değerlendirmeye göreHunların ortaya çıktığı topraklarda, MÖ 2600yılında"Sarı imparator Çin'e savaş ilan etmiş"diyenSyaHanedanı'nınseslenişininaltındahangi"Sarıbaş" boyunun olduğu bilinmemektedir."Dinlinmi,HuanünveyaHunüymü?"

Bunedenle"Dinlin"halkıüzerindendiğerikihalkın da kısaca tanıtılması, Dinlinlerin tarihîportresini tamamlar. Rusya tarihinde "Hunüy"halkı hakkında şu bilgi verilmektedir: "MÖ 2-1.binyıllar arasında Orta Selenga'da yaşamış birkabile, Hunlarla karışmıştır." Antropolojiktanımlama yapılmamıştır. "Huanün" halkıhakkındaysa biraz daha geniş bilgi vardır

diyebiliriz: "Hanün; çok eski bir kabile, MÖ 2.binyıla kadar varlığını sürdürmüş daha sonraHunlarlakarışmıştır."

Bu bilgilerden Hun atalarını tanımak zor.Ancak,L.N.Gumilyov,O.Lattimor'adayanarak,onların "Avrupa tipi, dar yüzlü" olduğunu veÇin'denatılmışhalkolabileceklerigörüşündedir.

"Dinlin" halkının toplu yaşadığı topraklarGobi (Hanhay) Çölü'nün güneybatısı, Sayan-Altay,MinusinskhavzasıveTuvabölgesiolarakbilinmektedir.

GüneySibirya'daHunlarlakarıştığıvarsayılanikinci halk ise tarihte Avrupa tipi halk olarakbilinen "Enisey Kırgızları"dır. (Gyangun,Hakas)Enisey'ingüneyindeyaşamışlardırve"Gyangun"adıyla da bilinirler. Onların genetikyönlendirmesi, Çin'den kaçarakHunlara sığınanve Hakas (Enisey Kırgızları) topraklarına Huntemsilcisi olarak gönderilen Li-Lin İn (Hunşanüyü onu çjuki prens rütbesi ve soylulukunvanıylaHakasya'yagöndermiştir)vehalkınınkatılmasındansonrabaşlamıştır.

"Karasukskaya" döneminde Hunlarakarışması mümkün olan bir diğer halk da "Di"halkıdır. SyaHanedanıdönemindenkalankısıtlıkaynaklardan, "Ser", "Sin" ve "Di"lerin tek birhalkgibitanıtıldığı,ortakantropolojiközellikleresahip oldukları ve topraklarının da sınırdaşolduğu anlaşılmaktadır. Buradan "Ser" ve"Sin'lerin"Di"halkınınboylarıolduğusonucunavarılabilir. Onlar hakkındaki kaynaklarda"merkez şehirlerinin 'Tina' olduğu, 'güçlü vecesur' oldukları, ipek ihraç ettikleri (Parfya veRim'e),sarısaçlı,mavigözlü insanlaroldukları"söylenmektedir. Topraklarının ismi "Serika"olarakgeçmekte,Kaşgar'danKuzeyÇindağlarınakadar uzandığı belirtilse de birçok kaynaktafarklıisimvetanımlaradarastlanmaktadır.FakatAvrupa tipi, uzun boylu, sağlam yapılı, beyaztenli,mavi gözlü, çıkık burunlu oldukları bütünkaynaklarcadoğrulanmaktadır.Tibet'teyaşayanJun(Sarıbaşlar,birkaçJunkökenliboy)veDan-Syan halklarıyla komşu oldukları dabilinmektedir.

Sayan-Altay'da doğan Karasukskaya kültürü

yeni insan tipinin oluşumunu tayin etmekte veHunhalkınınetnikvekültürelgelişimihakkındaeşsiz bilgiler vermektedir. En önemlisi de V.RAlekseyev'in tezine göre "Karasukskaya"döneminde Asya insanını andıran Avrupa tipiinsanınyaratılması,genetikbiliminietkileyenbirolay olarak, Asya tipinin, Avrupa tipiniyönlendirerekbaskınhalegeldiğininkanıtıdır.

TagarskayaKültürüveHunlarınAtasıDinlinler

"Dinlinler" Hunların temel etnik unsuruolarak, onları meydana çıkaran halk olsalar da,"Dinlin" halkından "sarıbaş" döneminde (MÖ 3.binyıl)kopmuşunsurlar,SayanDağlarıveBaykalçevresinde yayılmayı başararak, tamamen ayrıbirhalkolmuşlardır.Göçebeolmalarınarağmen,tarihe "kibirli" ve "kudretli" sıfatlarıylageçmişlerdir. Çevre halklarla fazla karışmadanMÖ 4. binyıllarda Sya Hanedanı dönemindebilinen antropolojik özelliklerini tam yansıtan"Tagarskaya" kültürünü yaratmışlardır. Bu

kültürün gelişmişliği, Batı Sayan Dağlarındangelerek kendilerine katılan "Karasuk" kültürütemsilcilerinin (Hunlar) kültürünü tamamenkaplamasındanaçıkçaanlaşılmaktadır.Başkabirdeyişle diğer kültürler üzerinde hâkimiyetkurabilen Kuzey Çin (Sarı Su) kültürü, Dinlinhalkıyla karşılaştığında onun kültürüne başeğmek zorunda kalmıştır. Bu daDinlin halkınınuzun tarihli, antropolojik ve genetik açıdangelişimini tamamlamış bir halk olduğunugöstermektedir.

Tarihte "Tagarskaya" adı verilen kültür,Sayan-Altay'da ortaya çıkmıştır ve MÖ 7-3.asırlararasındatarihlenmekteolsadaonunsonaermetarihiniMÖ2.binyılınsonuhatta1.binyılınbaşı olarak belirten görüşler de vardır. Ayrıca,Sibirya'yı açan Hunların Di kökenli Hun boyuolduğudakanıtlanmamıştezlerdendir.Butezlerkanıtlanabilmiş olsaydı, "Karasukskaya"kültürünün yerli "Tagarskaya" kültürünü nasılkolaycabastırabildiğianlaşılırdı.Çünküherikiside Avrupa tipi halklardı. "Diler", Asya esintiliAvrupatipiinsanolaraktanımlanmayaancakMÖ

1.binyılınortalarındabaşlamışlardır.Belkideozamana kadarki genetik alışverişler onları fazlaetkilememiş ve temel özelliklerinideğiştirmemişti.Kendiköklerinden,eskigenetiközelliklerini korumuş Dinlinlerlekarşılaştıklarında,onlartarafındanbastırılmalarızorolmamıştı.

Ama gelenlerin "Di" kökenli Hun boyu olupolmadığı, Hunların hangi boyu veya soygrubunun Sibirya'ya akın ettiği konuları henüzkaranlıktadır.

GünümüzdekiHunhalkınındağılmışkısımlarıolan halkların (Nart-Karaçaylılar vb.) şifahikültüründe Hunların en eski boyunun "Nart"boyu olduğu bilgisi korunmaktadır. "Nart"sözcüğünün anlamı (süslü çatı, en üst görselkaplama [Nart tohalanır, ocak ocalanır]) vetarihtedört(BusayılarÇinlitarihçilertarafından"Baydın savaşı" sırasında "Dört asker ve dörtsoylu at" olarak geçmekte) üst düzey Hunsoyununolduğudikkatealınırsa,Hunların"Nart"denilen boyunun yaşı MÖ 7. binyıla

dayanmaktadır. (Rusya tarihi de Junlarınvatanları için MÖ 7-3. binyıllarda Çinlilerlesavaştığını yazmaktadır.) Nart efsanelerindekidağlı tasvirleri, çöl, zaman uçurumu,"Konfüçyüsçülük"felsefesi,vatan,halk,tarihgibikavramlar daNart boyunun sahip olduğu tarihîderinliğinkanıtıdır.Ancak,tarihbukonularıhâlâelealmışdeğildir.

Yine şifahi kültürde korunmuş bilgilerden,Hunların bir boyunun da "Sya" olduğuanlaşılmaktadır. (Sıya-cıya;Sya, toplayıcı. [Türkatasözü]) Sya Hanedanı'nın yıkılışı ve Şan-İnHanedanı'nıntahtaçıkışdönemindeSyaÇinlileridenenSyaHanedanı'nınsonhükümdarınınoğluŞun Vey'in halkıyla birlikte çöldeki Dinlinmemleketine katılmış olması (tarihî belgelerlekanıtlanmıştır) bu boy isminin gerçek olmaihtimalini yükseltmektedir. Çünkü binyıllarcasoy-soylar birliği-boy kitlesi-halkörgütlenmesiyle yaşadığı bilinen "Sarıbaşlar"dagelenÇinlilereboy ismininverilmesiolası,hattakesindir.

Üçüncü Hun boyu, değişik halk kısımlanarasında yapılan araştırmalarda (TMİFİS KültürSanat Teşkilatı kültür ekspedisyonu tarafından)"Syanbiy" veya "Tanşihay" olarak iki değişikbiçimdeortayaçıkmaktadır.MÖ5-1.yüzyıllardaortaya çıkan bu soy lakabı, Hunnu'ya bir"Syanbi" (Dunhu, Uhuan) katılmının yansımasıolarakkorunmuşolabilir.ÇünküTuumanŞanüydöneminde MÖ 3. yüzyıl Hunnu'ya başkaldıranSyanbi halkı, Mode Şanüy dönemindedarmadağın olmuştu. Tanşihay ise Syanbihalkının önderi ve MS 1. yüzyılda HunnuDevleti'ni yıkan ve Hunları vatanından sürerekSyanbi Devleti'ni kuran kişidir. (Nart Hun-KaraçaylıdenenhalkınşifahikültüründebulunanisimlerÇinvedünya tarihiyle şaşırtıcıderecedebenzeşmektedir.)

Hunların dördüncü boyu olan Oğuzlar isegençbirboysayılmaktadır.

Böylece, "Sibirya'yı açarak İç Asya ve dışdünyayıbirbirinebağlayan,insanlıktarihindebirdönüm noktası oluşturan, vahşi çöl doğasıyla

yapılan savaştan galip çıkan ilk halk olan veçölün yaşanacak alan olduğunu dünyayakanıtlayan Hunların hangi boyu Sibirya'yagelmişti" sorusunu tartışmaya başlayabiliriz.NartmıyoksaSyamı?Yadaherikisibirdenmi?Bu önemlidir, çünkü Sya boyu Dinlinlerlekarışsaydı, Tagarskaya, Karasukskaya'yı bukadarkolaybastıramazdı.

Tarihçilerin boy kavramına önemvermemeleri şaşırtıcıdır. Çünkü Türk kökenlihalklarda günümüzde dahi "davul bile dengidengine"diyenatasözündeolduğugibi, kendinedenkolmayanboyveboylardaninsanlarlaevlilikbile yapılmaz. (Bu töre özellikle Nart-Karaçaylılarda tüm tutuculuğuyla devametmektedir.) Hun tarihini yazarken boylarıunutmakbuhalkıntarihinialtüstedebilir.

Başta söylediklerimizden şöyle bir düşünceçıkmaktadır: Enisey bölgesindeki yerli kültürü"Karasukskaya" kültürüyle bastıran, dar yüzkemikli, Avrupa-Asya tipi içerikli fakat Avrupatipi ağırlıklı olmak üzere, Kuzey Çin'den gelen

göçmenlerin, Şun Vey ve halkının genetikkalıntılarını taşıyan yeni nesil Sya boyu olmasıgüçlü bir olasılıktır. Batı Sayanlara giderekgenetik özelliklerini korumuş ataları "Dinlin"lerlebuluşanvedirenmedenyerli "Tagarskaya"kültürüne boyun eğen de Nart boyu olabilir.Çünkü Nartlar da en üst düzey Hun soylularıolarak (onlara göre şanüy bile orta düzeysoydandı)diğeretnikgruplarlakarışmamayaçokdikkat ediyorlardı. Dinlinlerle karışan Hunlaronlarla "boyu boyuna" denilen genetik eşitlikteolmalıydı,yoksabirkültürdiğerbirkültürühiçizbırakmayacakşekildesindiremezdi.

Söztarihinasıluzmanlarınakalmaktadır.Yinedeyakıngelecekte tarihinkaynak türünde,yazıvekalıntılarhariç,altınhazinedenenşifahihalkkültürünündegörüleceğişüphegötürmez.Çünküorada, halkların karanlıkta kalan tarihîdönemleriniaydınlatacakverilerbulunmaktadır.

ŞiverskayaKültürüveKuzeyHunYönü

Şiverskaya kültürünün tarihi MÖ 1. binyılolarakbelirtilmektedir.Karasukskayakültürüyleneredeyseaynızamandilimindeveyakıncoğra ibölgede yaratılmış bir kültür olarak, HunlarınKuzey Sibirya'ya yayıldığını, demir devrininbaşladığını ve en önemlisi gelen halkın yeni tipinsan olduğunu kanıtlayan arkeolojik hazinedir.Birbirlerine çok benzeyen Karasuk ve Şiverdönemlerini neden ayrı ayrıdeğerlendirilmektedir diye sorulabilir. Bununnedeni iki kültür arasında benzerliğin yanındaönemlifarklanndabulunmasıdır.

Karasukskaya döneminde; genetik gelişimitamamlanmış, Asya insanından çok Avrupainsanınabenzeyen,daryüzkemikli,uzunboylu,zarif yapılı bir halkın, Avrupa tipi bir halklakarışması sonucu ortaya yeni bir insan tipi (azgeniş yüz kemikli tamamen Avrupa tipi insan)ortayaçıkmıştır.

ŞiverskayakültüriseHunlarınKuzeySibiryayönündeyayıldığı,"Tungus"halkıylakarıştığıveDemirDevriürünlerininortayaçıktığıdönemdir.

Her iki dönemde de "gelen halkların" tamamenolgun,uygarlaşmışhalklarolduğukanıtlanmıştır.Gelen halkların antropolojik yapısı, MÖ 3.binyıldan itibaren tarihî yazılarda gözlenegelen,birazöncesözünüettiğimizinsantipiolduğuvebu tipin de Kuzey Çin'de birçok halkınkaynaşımından oluştuğu bilinmektedir. SonuçtaSibirya'yagelenKuzeyÇinligöçmenlertamamenyenibirinsantipiolarakgelmişti.

Karasuk'ta ikimilletin karışımından yeni tipinsanyaratılmıştır.Şiver'deiseKuzeySibirya'yaulaşan Hun kitlesinin kendisi gelişiminitamamlamış yeni insan tipi olarak gelmişti. Buhalk, Avrupa tipi insanın Asya tipi insanlabirleşmesinden oluşan, tamamen Avrupa tipiolduğu halde Asya tipini de unutturmayan birgenetik mucizesiydi. Tungus halkı da bunlarlabirleşmiştir.

Bu dönemin mezarlarında Demir Devri'ninkanıtıolarakbalta,okuçları,bıçak,kamavb.elaletleri bulunmuştur. Şan İn dönemini andıranbazı eşyalar, Şan Hanedanı dönemindeki

baltalarla benzerliği olan aletler, araştırmacılarıçelişkiye düşürmüştür. Fakat bu benzerliklerdoğalkarşılanmalıdır.ÇünküKuzeyÇin'dengelenHunlar,mutlakayanlarındabirşeylergetirmişyada kültür alışverişi çerçevesinde gördüğü vebeğendiğini üretmiştir. Yan yana yaşadığı, sınırticaretiyaptığıvetopraklarındatarımlauğraşankaçak Çinlilerin yaşadığı Hun halkının getirdiğieşyalar ve Çin'den alınan vergi ve "hediyeler"(Çinliler, Hunlara verdikleri vergiyi "hediye"sözcüğüyle örtmüşlerdir) elbette buralaraulaşmıştır.Yapılankazılardabulunmasıdadoğalkarşılanmalıdır.Bulunankemiklerin işaret ettiğiyüz yapısı, gelen halkın Hunlar olduğunukanıtlamaktadır.

Yanyanayaşayanhalklar,kültüralışverişindebulunurlar. Maddi kültür ise daha hızlı yayılır.Manevikültürveetniközelliklerinyayılmasındaise hız söz konusu olmaz. Çünkü gelenekler veyaşam tarzı manevi kültür ve etnik anlamdagüçlü bir tutuculuk yaratmaktadır. Yine demaddiyatmaneviyatı yönlendirir,maneviyat damaddiyatı geliştirir. Bunlar bağlıdırlar ve

birbirlerinisürüklerler.Yalnızmanevikültürdekialışveriş, maddi alışverişten çok daha yavaştır.Bu nedenle kazılardaki Çin kökenli maddibulgular, antropolojik tablo karşısında etkisizkalmaktadır.

Söylendiği gibi, Kuzey Sibirya yönündeilerleyen Hunlar, "Tungus" halkıylakarşılaşmışlardır.Aralarındanetürbirdostlukyadasavaşilişkisiolduğubilinmemektedir.Amabuiki halkın birleştiği ve dönemin de demir devriolduğunu"Şiverskaya"kültürüispatlamaktadır.

KaplamalıMezarlar(Keşeneler)

MÖ 9-4. yüzyıllara ait olduğu bilinen,Sibirya'da Baykal gölünün arkasındakitopraklarda ve Moğolistan'ın orta bölgelerindebulunan, Hunların karışımsız özel kültürünüyansıtan bu gömme yerleri, dünya tarihindekaplamalımezarlarkültürüolarakadlandırılmış,insanlığın manevi hazinesindeki yerini almıştır.Mezarlardabulunanelaletleriveçeşitlieşyalar,

çok gelişmiş bir kültürün tablosunu ortayakoymuştur. Bilim adamlarının ortak görüşünegöre, bu kültürdedemir işlemeuzmanlığının enüst seviyeye ulaşmış olduğu tartışılmaz birgerçektir. Mezarlardaki çini boncuklar, Çintarzını andıran üçlü tabak vb. sofra gereçleri,Hint Okyanusundan çıkarılan işlenmiş denizkabukları, hayvancılık araç ve gereçleri, Hunhalkının kültürel uzantılarının ve tarihî göçyollarınınparlakkanıtıolarakbukültürdeortayaçıkmıştır. Kaplamalı mezarlar kültürüne birbaşka iz karıştırmayacak kadar sağlam ve özelbir kültür yaratan bu halkın temel geçimkaynağının hayvancılık olduğu, antropolojikincelemeler sonucunda da Hun olduğukanıtlanmıştır. İç Asya, Kuzey Çin, Altay,Minusinsk, Orta Asya bu kültürün yayılmaalanlarıdır.

Mezarlarda soy grupları belirtilerininbulunması,şanüydönemine(MÖ3.yüzyıl)dahageçilmediğinin kanıtı olarak mezarların tarihinibelirlemedeyardımcıolmaktadır.BulunaninsankemiklerinindeKarasuk'taveŞiver'deyaşamış,

genetik kodu tamamen oturmuş, gelişimitamamlanmış "dar yüzlü" halka ait olduğubelirlenmiştir. Bilindiği gibi bunlar Hunhalkındandır.

Han, şanüy gibi özel bir otoriteye ait izlererastlanmadığından,bilimadamları,bukaplamalımezarlarkültürününMÖ9-4.yüzyıllararasındavarlığınısürdürdüğünüdüşünmektedir.Fakatbukültürün biraz daha yaşlı olduğunu düşünenlerdevardır.

Bumezarlarınüstkaplamaları,mükemmelbirşekilde işlenmiş olup görenleri şaşırtmaktadır.Özellikle Geyik kaplamalar denen ve soylartopluluğunun önemli kişilerinin gömüldüğü bumezarlarbirersanateserisayılmaktadır.

Tarihtebilindiği gibiMÖ209'da (belkibirazdahaerkenbirtarihte)Hunlardaşanüyyönetimibaşlamaktadır. Bu olay da diğer kazılardananlaşılmakta ve ortaya farklı şanüy mezarlarıçıkmaktadır. Böylece kültürün sınırları, tarihibelirlenmekte ve Hun halkının toplumsaldüzeninin gelişiminde önemli bir dönem

aydınlığakavuşmaktadır.

Hunların, taş, ağaç, kemik, bronz, demir vekaya üzerine işleme yapma geleneği çok eskizamanlara dayanmaktadır. (Altay'daki kayadaSibirya'nın açılmasını simgeleyen taş kesimtablosu, MÖ 1200 yılına aittir.) Kaplamalımezarlar kültürü de Hun halkının etkileyiciestetik ve manevi gelişimin seviyesinigöstermektedir.

HunAtaları

Çin'in yerlisi dağlı "Sarıbaşlar"ın çöllüoluşu,Çin'deki iki etnik veya kültürel grup arasındakisorunlardan kaynaklanan "Sarıbaş-KarabaşSavaşı"nın sonucunda gerçekleşmiştir. Odönemlerde Çin yazısı henüz oluşmadığından,tarihî kaynaklar ancak aradan bin yıl geçtiktensonra yazılmaya başlanmıştır. Bu kaynaklar daÇin halkının hafızasında korunmuş bilgilerinkayda geçirilmesinden ibarettir. Bu nedenledoğruluklarıkesindeğildir.Yinedetarihinelinde

başka bilgi bulunmadığı için bunlara dayanarakve arkeolojik bulgulardan da yararlanarak,dünya tarihinde efsanevi bir halk olan Hunlarhakkındabirtakımgörüşlerilerisürülebilir.

Kaynaklar deyince akla ilk gelen SımaTsyan'dır. Hunlar ve diğer Asya halklarınınhayatını anlatan bu gözde Çin aydını, MÖ 2.yüzyılda yaşamış da olsa, halkın belleğindekorunmuş bilgileri yorulmaksızın kaydageçirmiştir. Bu kaynaklar günümüzde, özellikleHunkökenlihalklariçinçokdeğerlidir.

Sıma Tsyan'ın tarih merakı, İmparator U-Di'nin özel astrologu ve tarih gündemi yazarıolanbabasıSimTan'dangelmektedir.SimTan'ınastroloji alanındaki çalışmaları tarihinkaranlıklarında kaybolmuştur. FakatTarihGündemiadlıkitabıonuölümsüzkılmıştır.SımaTsyandabugelenekselmeraklatariheatılmıştır.

Eski halklar ve dönemler Sıma Tsyan'abaşvurmadan aydınlatılamaz. Bu nedenle N. Ya.Biçurin'in çevirisinde, Çin tarihi kaynaklarındabulunan bilgilerin ışığında "çöl krallarının"

hayatınıizlemeyeçalışalım.

MÖ3.binyılda,SyaHanedanıdöneminde,Çintarihinegörebinyıl,Rusyatarihinegöredörtbinyıl sürmüş olan "Sarıbaş-Karabaş Savaşı","Sarıbaş" Jun veDilerin vatanlarını terk ederekKuzey Çin'deki dağlara sığınmasıyla sonaermiştir. Bu iki halkın Avrupa tipi, yüksekburunlu, uzun boylu, beyaz tenli olduğu dabelirtilmektedir.GüneyÇin'deyaşayanveDilerinkomşusu olduğu bilinenen "Ser" ve "Sin"halklarının ise bunlarla birlikte vatanlarındansürülüp sürülmediği belli değildir. Elimizdekikaynaklara göre Kuzey'e sıkışan "Jun" ve "Di"halklarıbölünmüşve "Junlar"dağlardakalırken"Diler" birkaç kola ayrılarak başka yerleredağılmıştır.

Bu arada "Huanün" ve "Hunüy" adlı iki halkhakkında da bilgi verilmektedir. Rusya tarihionları, antropolojik özelliklerini belirtmedenkısaca çölde yaşayan göçebe halk olaraktanımlamaktadır.ÇintarihindeiseHunatalarınıntutunduğu çöl topraklarına "Dinlin memleketi"

denilmekte ve orada "Di" halkının temel unsurolduğu vurgulanmaktadır. Bu bilgilergünümüzdeki araştırmacıları da iki görüşeyöneltmektedir. Ya sıkışan ve topraksız kalan"Diler" çöldeki halklara sığınmış ve onlarlabirlikteGobiÇölü'nüngüneyindeyenibirhayatkurmuştu ya da çölde yaşayan "Huanün" ve"Hunüy"halkları"Di"halkıylaakrabaydıvekaragünde onlara kucak açmıştı. Bu son yorumuÇinlilerin "Huanün" ve "Hunüy" hakkındakisöylentileridedesteklemektedir.Busöylentileregöre Huanün ve Hunüyler "Sarıbaşlar"dandır.Daha önce de bu konuya değinmiş, Huanün veHunüy adlarının Jun ve Di halklarına verilmişlakaplar olabileceğini belirtmiştik. Bu düşünceakla yatkın görünmektedir. Çünkü, dünyatarihinde bilindiği gibi, çölün vahşi doğasınıyenebiIenveyaşanacakyerolduğunukanıtlayanilk halk Hunlardır. O zaman Huanün (Rustarihinde Hânün) ve Hunüy'ün çölde yaşayangöçebekabilelerolmasımümkündeğildir.ÇünkükalıntılaragöreancakHunhalkıtarihegeçmiştirveçölhayatıylabaşaçıkabilenilkhalkolduğuda

kesindir. Bu açıdan bakıldığında, Rus tarihindeHuanün ve Hunüyler hakkında söylenen"sonradan Hunlara katılmışlardır" sözleriçelişkilidir. Çünkü, bu söz Hunların varlığınaişaret etmektedir. Oysa Hun halkı dahadoğmamıştı, onun izleri ancak MÖ 2600-2000yıllarıarasındabelirmeyebaşlayacaktır.

Söylenenler toparlanırsa, MÖ 3. binyılda"çölde yaşayan kabileler" diyen tarihî bilgininkanıtsızveözelyorumdanibaretolduğuanlaşılır.Çünkü "Hunlara katılmıştır" demek, Hunlarıntarihe girdiğini kabul etmekdemektir.OysaÇintarihinde "Hu atası" denen "ŞunVey"inHuanünve Hunüy halklarıyla birleştiği ve bu bölgenin"Kum devleti, Şasay Dinlinlerin memleketi"olarak adlandınldığı dönemde Hun halkı dahadoğmamıştı. Ayrıca Çin kaynaklarına dayanangörüş, komşu halklarda saklanmış bilgi vehatıraların daha doğru olacağı düşüncesiyle dedesteklenmektedir.

Burada ortaya şöyle bir soru çıkmaktadır:"Çinliler, Huanün ve Hunüyleri neden Dinlin

olarak adlandırmaktadılar? Neden Huanün veHunüylerin memleketi demiyorlar?" Bu durumşöylebirgörüşdoğurmaktavegünümüzdekibazıtarihçilerin haklı olabileceğinidüşündürmektedir: Huanün ve Hunüy (Sarıbaşoldukları bilinen halklar) etnik isimler; Jun, Divb. ise Sarıbaşlara Çinliler tarafından verilmişlakaplardır denirse, çelişkiler ortadan kalkar veherşeyyerineoturur.ÖzellikleHunlardanönceçölde yaşamayı başarabilen başka bir halkolmadığıdagözönünealınırsabudüşüncekabuledilebilirhalegelmektedir.

Böylece Huanün, Hunüy ve Dinlin tek birhalkın ismidir (lakapolsunolmasın)vebuhalkKuzeyÇin'deyaşayan"Sarıbaş"dağlı,avcıhalkındevamıdır. Bu halk önceki bölümlerde deverdiğimiz bilgilere göre Avrupa tipi, avcı,balıkçı, dağlı, soylar topluluğu halinde yaşamışbirhalktır.Soylartopluluğuisemutlakakitlevesoy isimlerini doğurmaktadır. Bu nedenle "Dili,Ser, Sin, Şan, Jun, Da-jun, Lijun" vb. halkisimleriyletarihegeçenetnikgruplarınJunveDihalkının dalları olduğu düşünülebilir. Çünkü

antropolojik ve kültürel özelliklerbenzeşmektedir.

Neolit kültürünün (MÖ 2500-2000)yaratıcılarının (avcı, balıkçı), Kuzey Çintopraklarında (Sarı Su, Toguz Su) yaşayan vehayvancılıkla uğraşan Jun ve Di halkı olduğutarih tarafından kanıtlanmıştır. Ve tarihte Junhalkınıntopraklarının,kuzeybatıda"Çesi"denenveantropolojiközelliklerinin yarıAvrupa tipiniyansıttığı bilinen halk grubuyla sınırdaş olduğu,güneybatı yönünde LobnorGölü, ÇerçenDarya,Hotan,Altındağ.Saydam(dağovası);doğudadaHingan bölgelerini kapsadığı doğrultusundabilgiler vardır. Jun halkının etnik dallarındanbazılarınındaHami,HabeyveŞensi'deyaşadığıbilinmektedir. Bu dallar arasında "Beydi"(Hebey), "Leufan" ve "Bayan" (Ordos) halklarıdabulunmaktadır.

Di halkının yaşadığı alanlar ise "KuzeySıçıuan"olarakadlandırılmıştır.

Bazı tarihî kaynaklarda ayrı halklar olduğusöylenen "Çidi" (Uygur), "Beyjun", "Şanjun",

"Feyjun","Gu","Üçjun","Jundi","Lijun","Dajun","Süanjun", "Syaojun", "Maojun", "Syantsüjun","Luş","Lüsuy"ve"Doçen"etnikgrupları,JunveDi halklarının akrabası belki de boy isimleriyletanımlanan kitleleridir. Bu nedenle, bu gruplarıayrı halklar olarak değerlendirmek, Jun ve Dihalklarının tarihinin izlenmesini zorlaştırır.Bunlannakrabaolduğu,tarihtebilinmektedir.

Dolayısıyla "Ser" ve "Sin" denen "Sarıbaş"halklarının da bu etnik gruba dahil olduğuhakkındakesinkanıtlarolmasada,tutunacakikibilgibulunmaktadır;birincisi,onlarınAvrupatipiolması,ikincisideTibethalklarından"Botalar"lakomşuolmalarıdır."Botalar",Dihalkındandırvetopraklarıdatarihe"Serika"adıylageçmişhattadevlet olarak da tanımlanmıştır (İpek Yolu'nuişleten halk-Ser). Yine Botaların topraklarınıtanımlamak için kullanılan "Kaşgar'dan KuzeyÇin'e kadar" cümlesi de bunların Jun ve Di ilebağlıolabileceğininkanıtıdır.

Böylece ortaya kocaman bir coğra i alan,akraba olduğu kanıtlanmış halklar topluluğu,

"Neolit"kültürününyaratıcısı,MÖ7-3.binyıllararasında Çin'de verilen egemenlik kavgasının(Sarıbaş-Karabaş Savaşı) "sarı" tarafı, SyaHanedanıdöneminde (MÖ3. binyıl) vatanındançıkarılarak çöl ve dağlara sürülen, dağlı, avcı,balıkçı,hayvancılıklauğraşanveMÖ3.binyıldazorşartlarlamücadeleetmekzorundakalanbirhalktablosuçıkmaktadır.Buhalkınadıda"Jun"ve"Di"dir.

Kalabalık bir halkın bu şekilde sıkışması daelbette bölünme ve yeni topraklar edinmeuğraşını getirecektir. Buna dayanarak, Digrubunun Junlardan ayrılarak çöl yönünegittiğini düşünmek akla yatkındır. Çünkü engüvenilir kaynaklar olan Çin kaynakları, GüneyGobi'yi "Dinlin memleketi" olaraktanımlamaktadır. "Dinlin" ve "Di"nin aynı halkolduğu daha sonraki tarihî yazılarda açıkçabelirtilmektedir.

Başta dile getirdiğimiz, Huanün ve Hunüyisimli iki kabilenin Gobi Çölünde yaşadığı veonlara Şun Vey ve halkının katılmasıyla Hun

halkının oluştuğu düşüncesi tutarsızgörünmektedir.GobiÇölü'nüngüneyinesürülenve Dinlin denen Sarıbaş halkın, Di halkının birboyu olduğunu düşünmek daha doğru olur.Çünkü Çin tarihinde Junların dağlara ve çölesıkıştırıldığıhakkındabilgilervardır.HuanünveHunüy ise ya Jun ve Di halklarının ÇincedekilakabıdıryadaHunhalkıoluştuktansonraonlarakatılmışhalkkısımlarıdır.Vebuisimlerin"lakap"olduğu görüşü daha akla yatkındır. Çünkü ŞunVey'inbuisimlihalklarakatıldığıbilinmektedir.

Dolayısıyla çöle sürülen halkın (ÇinceHuanünveHunüy)bir "Di"boyuolduğuağırlıkkazanmakta ve tarihî kaynaklardan adının"Dinlin" olduğu anlaşılmaktadır. Hunların temelgenetik ve etnik unsuru sayılan "Dinlinler"sonraki dönemlerde Gobi Çölü çevresinde,Sayan-Altay, Minusinsk ve Tuva bölgelerindegözlenmişlerdir. "Andronovskaya","Tagarskaya", "Afanasyevskaya" kültürlerininsahibiolduklarıdabilinmektedir.Tarihîverileregöreortaveyauzunboylu,sağlamyapılı,uzuncayüzlü, beyaz tenli, yanaklarında pembelikleri

olan, düz veya az kambur burunlu, mavigözlüdürler.

Böylece Dinlin halkının bir kısmı (boy veyasoy) vatanından sürülerek Gobi Çölü'nüngüneyine sığınmış ve orada vahşi doğaya karşıverdiği yaşam savaşını kazanmayı başarmıştır.Kovulan"Sarıbaşlar"ınçölesığınankısmı400yılsuskunluğunukorumuştur.Bususkunluğunnasılsona erdiğini ise Çin kaynaklarındaki "Sarıbaşimparator Çin'e savaş ilan etmiş" cümlesindenanlıyoruz. Büyük bir şaşkınlık yaşayan SyaHanedanıeskidüşmanınınhâlâyaşadığını,çöldede olsa hayata sıkı sıkıya tutunduğunu hattakendisine savaş ilan edecek kadar güçlendiğiniöğreniyordu. Zamanın aydınları bu olaylarıhalkınbelleğinekazımayıbaşarmışveMÖ1764yılında hiyerogli leri oluşturan Çin'de, "Sarıbaş"olayları kaleme alınmış ve gelecek nesillerearmağanedilmeyebaşlanmıştır.

MÖ2600yılından itibarenSyaHanedanı'nıntahttan düşürülme, tahtıda Şan-İn'in devralmasıbaşlamıştır. Eski hanedanın önemli

konumlarında bulunan soylular da kanlıhesaplaşmaların hede i olmuşlar ve SyaHanedanı'nınsonhükümdarınınoğluveliahtŞunVeykendinebağlıhalklabirlikteÇin'denkaçmakzorunda kalmıştır. Anlaşılan Çin baskısınıyaşamışveSyaHanedanı'nakızgınçevrehalklar,bu"majestelerininhalkı"nınsığınmasıiçinuygunolmamış ve ŞunVey eski vatandaşları "Sarıbaş"Dinlinleresığınmakzorundakalmış.(HuanünveHunüy isimleri burada geçmektedir.) Belki dearadangeçen400yılvatandansürülmeninacısınıha i letmişvekaçakÇinsoylusuhalkıylabirliktekabul edilmiştir. Bu karışım sonucuMÖ 2000'liyıllardaÇince'de"Hu"denen"uçanatlılar"tarihsahnesineçıkmıştır.

Çin, ŞunVey'e "Huatası"diyerekonu tarihemaletmiştir."Syaboyu"olarakadlandırılanHunboy ismi de uzak nesillere, günümüze kadarulaşarak Çin soylusu Şun Vey'i ve ünlüatalarımızın yaratılışına dahil olan halkını daminnetleandırmayadevametmektedir.

OrtamveHalklar

MÖ1764yılındaSyaHanedanı'nındevrilmesitamamen sonuçlanıp yerine Şan-İn Hanedanıgeçer. Tarihî kaynakların verdiği bilgilere göresellerle savaşıp yoksullukla boğuşankaramsarlığa kapılmış Çin halkı, uyanış çağıdenebilecek bir döneme girer ve hızlagüçlenmeye başlar. Halkları birbirine tanıtan,kültürleri yakınlaştıran pazarlar yoğun birşekilde işlemeye başlıyor ve üretici ile alıcıarasında ilişki kurmayı sağlayan tüccarlık özelbir sınıf haline geliyordu. Kervanlar oazis, çöl,ova,ormandemedenhertarafaulaşarakçalışkanÇin halkının malını satmakta, aynı zamandayaratıcılık, bilim, sanat, mistisizm, felsefe gibimanevi değerlerin de halklar arasındayayılmasınısağlamaktaydı.Budönemdegökyüzüaraştırılmaya başlanıyordu. Artık her soylununyanında bir astrolog görmek mümkündü. Gökcisimlerininhareketlerini yorumlamakbir bilimdalı haline gelerek şöhret kazanıyordu. MÖ 16.yüzyılda MÖ 10-8. yüzyıllar arasında gözlenen

bilimsel ve felse î ilerlemenin temelleriatılıyordu. ŞanHanedanı'nın enönemli eseri iseÇin yazısının (hiyeroglif) oluşturulmasıydı.Bununlabirliktekesintisiztarihkronolojisikaydıbaşlamıştır. (Bu kronoloji günümüzdetarihçilerinbaşvurduğuenönemlikaynakolarakyaratıcısına şan, insanlığa da eşsiz bir hazinebırakmıştır.)

MÖ 1800-1450 yıllarına kadar yaşanmışherhangi bir büyük savaş bilinmemektedir.Yalnız bir olay dikkati çekmektedir. O da MÖ1797 yılında Gün Lü adlı bir prensin, iççekişmeler sonucu Junların bölgesine, dağlarakaçtığı bilinmektedir. Bu olayın doğurduğugelişmeler İç Asya'yı hareketlendirmiştir."Karabaş" Gün Lü'nün "Sarıbaş" yurttaşlarınanasıl yaklaşabildiği ve onlarla nasıl barışıkyaşadığı bilinmese de, onun halkı MÖ 1327yılında Jun toplumundan atılarak Şensitopraklarına tutunmuş, Şişan dağına yakın birbölgede bekçiliklerle çevrelenerek bir prenslikkurmuşlardır. Adı da "Çjou Prensliği"dir. Uzunzamandırkendivatanındankopukolan,hemJun

hemdeÇinhalkınaöfkeduyanbuprenslik,bütüngenç toplulukların ortak özelliği olan yayılmaaçgözlülüğüyle, çevredeki halkları baskı altınaalmaya çalışıyor ve savaş havası İç Asya'yatekrar hâkim oluyordu. Baş düşman olarakJunları seçen Çjou prensleri, prenslik unvanıylabirlikte bu düşmanlığı da miras almışçasınaşiddetli savaşları kararlılıkla sürdürüyorlardı.MÖ 1. binyılın başına kadar aralıklarla devamedenbuçatışmalar,çevrehalklarıdaetkiliyorvehalklararasındadostvedüşmankavramlarınıdaoluşturuyordu. Şan Hanedanı dönemindeuygarlığını ve ekonomisini geliştirmeye çalışan,kendi iç işleriylemeşgul olan ve hayatın tadınıçıkarmaya bakan Çinliler de yavaş yavaşsınırlarını,kendigüvenliğinidüşünmeyebaşlıyor,ciddi bir savaşa hazırlanıyordu. Çin o zamanakadar sınırlarındaki ufak tefek yağmalamaolaylarından küçük çatışmalardan peketkilenmemişti. Fakat Çjou Prensliği'nin yandaşve düşmanlarının hızla çoğalmasının büyük birsavaş, hatta Çin'in içinde taht kavgasıyaratabileceğidegörülmeyebaşlanmıştı.

JunlarveÇjouPrensliğiarasındakiçatışmalarsırasında Jun halkının dağlı kısmı (dağlı Junlartarihte Şan-Jun adıyla geçmektedir) tekrardağılmışveçevredekiTibethalkları,DunhularveHunlarla karışmıştır. Çin halkının da eski"Sarıbaşlar"ın bir kısmını sindirdiğibilinmektedir. Başlangıçta Junlar ve ÇjouPrensliği arasındaki savaşlar Çin'in hoşunagidiyordu. Nasıl olsa Sarıbaşları sıkıştıran birsınırprensliğivardı.Ancak Junlarbusavaşlardazayı layınca Çjou'nun hırsı diğer halklara dadokunmaya başlamış, Tibet halkları da bundannasibini almıştı. Tehlikenin büyüdüğünü görenÇindeÇjouPrensliği'ylezorlubirsavaşatutuştu.Önce "Huanhe" çevresi, sonra "Yantzi'ye kadarolantopraklar,gençprensliğinelinegeçtiveMÖ1123'teŞan-İnHanedanıyıkıldı.

Perişan halk, zorba galiplere köle olmuş,Çin'in göğünü kara bulutlar kaplamıştı. Devlethızla küçük prensliklere bölünmüş ve 2000'eyakın"devletçik"ortayaçıkmıştı.Budevletçiklerbirbirlerine kibirle bakmışlar, aralarında birbirlik oluşturamamışlar ve kendi aralarında

çatışmaya başlamışlardır. Çjou dönemi Şan-İndönemininbaşlangıcındagözlenenuyanışçağınabenzer zamanları, sert tutum ve benimsemehırsıyla kapatarak, halkı dara sokuyordu. Bukadar çok güçsüz prensliğin bulunması devletyararına ortak kararlar alınmasını zorlaştırarakanarşik bir hava yaratıyordu. Merkezî yönetimgüçsüz olduğundan, sınırlar ve topraklargerektiği gibi korunamıyor, sınır bölgeleriyağmalanıyor, prenslikler arasındakiçatışmaların arkası gelmiyordu. Bu durum Çjoudöneminin çelişki dolu tablosunu gözler önüneseriyordu.

Görünüm ne kadar olumsuz da olsa, budönem Çin halkının gelişimi açısından çokönemlidir. Tarih, Çjou hükümdarlığı döneminitoplumsal gelişmenin ikinci aşaması olan"feodalizmdönemi"olaraknitelemektedir.

Çjou döneminde eskiden geçerli olan bütüngelenekleretkisiniyitirmiş,eskitoplumsaldüzenbu yıkıcı ve kırıcı devrim havasının karşısındatutunamayıp bozulmuştur. Her şey değişmekte,

yenilenmektevebaşkabirtemeleoturmaktaydı.Çjou'danÇinTanrısı(Şan-Din)danasibinialmış,putları saygın köşelerden indirilmiş, insankurban etme geleneği yasaklanmıştır. Halklararasında serbest dolaşım, üretim ve ticaretözgürlüğü sağlanmıştır. Böylece yaşanan bütünolumsuzluklararağmen,görüldüğügibisaldırganÇjou dönemi gençlik hırsıyla, çürümeye yüztutmuşhanedanlıkdüzeninisilahzoruylatarihinderinliğineatmıştır.

Buaradaprensliklerbirbiriniyutmayadevamediyordu ve MÖ 6. yüzyılda Çin'deki prensliksayısı 100'ün biraz üzerindeydi. Bu bölgeselhükümdarların azalması merkezî yönetimigüçlendiriyor ve Çin'de kudretli bir devletinoluşumuna zemin hazırlıyordu. MÖ 3. yüzyıldaÇin'de sadece birkaç prenslik kalmış ve devletoluşumutamamlanmıştır.

Tabii MÖ 2. binyılın başından 1. bin yılınortasınakadarÇinveİçAsyahayatısadeceÇjouPrensliği'nin savaşlarından ve ilerlemesindenibaret değildi. Halk oluşumu hareketi diğer

halklarda da devam ediyordu. Çin'le yaptığısavaşlar sırasında kan kaybeden Junlarınparçalanmaya ve dağılmaya devam ettiği, kısıtlıtarihî kaynaklardan ve tarihte bilinen yeniyerleşim bölgelerinden anlaşılmaktadır. Junhalkınıntemelunsuruolanvedağlaratutunmuş"Şan-Jun"ların bir kısmı "Dansyan" halkıylabirleşmiş ve "Tangut" halkı ortaya çıkmıştır.Belki de bu savaşlar veya başka çatışmalarsırasında altı "Jun" boyu Moğolistan içlerinekadar çekilerek, oralarda tutunmuşlardır. (MÖ1200yılındakurulan "Hunnu"devletininbatıdaaltı"Jun"boyuylakomşuolduğubilinmektedir.)Böylece bir zamanların kudretli dağlılarıparçalanmış ve yavaş yavaş sindirilmişti. Öyleolmasaydı,MÖ 8. yüzyılda "Şan-Jun" ve "Guan-Jun"larınÇin'egirişleribüyükyankıuyandırırdı."Uygunda"dakikudretli, cesur ve vahşi diyen"Ser" ve Sin" nitelemesi onların torunu olanJunlaradauymaktaydı.FakatJunveDihalkınıntarihi, torunları Hunlar gibi olmadı, tarihinfırtınasıonlarıböldü,dağıttıvesindiripyoketti.

Bu bölgede (İç Asya) daha birçok halk

yaşamaktaydı. Hun halkına geçmeden önce,Hunlarınyaratıldığı"Halha"bölgesiniçevreleyenhalkları tanımak, konunun anlaşılmasıbakımındanyararlıolacaktır.

Diler: Bu halk hakkında daha önce de bilgivermiştik. Çinlilerin bunlara "Batılı Junlar"demelerinin amacı Jun ve Di halklarının aynıkökten olduğunun altını çizmektir. Diler, Hunhalkının etnik kökenleri arasında yer aldıktansonra daMS 4-5. yüzyıllara kadar ayrı bir halkolarakbilinmeyedevametmişlerdir.DahasonraÇinlilertarafındansindirilmişlerdir.

Üeçjiler: Bu halkın Cungarya'dan geldiğisanılmaktadır. MÖ 5. yüzyılda "Hesi" bölgesinielegeçirmişlerveyerlihalklarakarşıdüşmancabir tutum benimsemişler; Hunlar, Çinliler veDunhularlaşiddetlisavaşlaryapmışlardır.MÖ2.yüzyılda yağmacılıkları yüzündentopraklarındanatılmışlardır.Üeçjilerbuolaydansonra Baktriya'yı ele geçirerek İç Asyabölgesinden ve tarihinden çıkmışlardır. Avrupatipibirhalkolduklarıbilinmektedir.

Dunhular: Moğol tipi antropolojiközellikleriyle tanımlanan halktır. ("Dunhu" Çindilinde "doğu göçebe" anlamını taşır.) Bu halk,önce "Uhuan" daha sonra daMoğol adı verilenhalkın genetik atası sayılmaktadır. MÖ 1-MS 1.yüzyıllar arasında Hunlarla şiddetli savaşlaryapmışveTanşihayönderliğindekiMoğolgrubu"Syanbiyler", Hunları sıkıştırarak İç Asya'dançıkarmıştır.

Horlar:Hinganbölgesindeyaşamışaznüfuslubir halk olarak bilinmektedir. Antropolojiközellikleriyle Moğol tipi sayılmıştır. Büyüksavaşlarda ismi geçmemektedir. Dönem dönemÇin veya Hunlara bağlı olarak yaşamışlardır.Moğollartarafındansindirildiklerisanılmaktadır.

Junhalkınındalları:

HebeyliJunlar:Şan-Jun,Beyjun.ÇinliJunlar:Jun-DiŞansiliJunakrabası:LeufanOrdosluJunakrabası:LeufanAksuluJunlar:Tziaşi(Çidi;Uygur)"Bay-Di"isimliJunakrabaları:Süanlüy,Gu

"Bey-Di" isimli Jun akrabalan: Üçjun, Çi-Di,Süantzü-Jun,Luş,Lüsüy,Doçen,Bayan.

GansuluJunlar:Siyao-jun.Henan ve Şensili Junlar: Mao-Jun, Li-Jun,

Süan-Jun

Bu Junlardan başka İç Moğolistan'da da altıJunboyuyaşamıştır.

Kıpçaklar: Çinliler bu halka "Küeşe" lakabınıvermiştir. Kuzey Altay'da yaşamış, Avrupa tipiantropolojik özellikli halktır. Kendi iradesiyleHunlarakatılmışveMS5-6.yüzyıllardatarihtensilinmiştir. Ancak ismi, Deşt-i Kıpçak devletininismindeMS14.yüzyılakadaryaşamıştır.

Sigular (Gyangun, Hakas, Enisey Kırgızları):Dinlinlerlekarışmışlardır.MÖ1.binyılınbaşındaAvrupatipihalkolarakbilinmiş,dahasonraÇinlisubay Li-Lin halkıyla birlikte onlara katılıncaAsyatipigenetikkudreti,Avrupatipindenüstüngelerek bu halkı Asya tipine çekmiştir. Hunegemenliğinde yaşamış eski kültürlerde izleriokunan Sibirya halkıdır. Enisey nehrinin güneyakımındaki topraklarda yaşamıştır. Merkezi

şimdikiAbakan'dır.

Usunlar: Hesi bölgesinde yaşamış, Çi-Di(Uygurlar) halkıyla birleşerek devletkurmuşlardır.Budevletinhükümdarlarına"gun-mo"denmiştir.Kültürügelişmişbirhalktır.Aynıtopraklarda iki halk anlaşarak yaşamayıbaşarmıştır. Toprakları Üeçjiler tarafındanfethedildikten sonra dönem dönem Hunlara veÇin'e bağlı olarak yaşamışlardır. Hun halkınabenzer bir toplumsal yapı ve yönetim sistemioluşturmuşlardır.Hayvancılıklauğraştıklarıveateti yedikleri bilinmektedir. Antropolojik yapısıfarklı kaynaklarda farklı şekilde verilmektedir.Rusya tarihinde mavi gözlü açık tenli olaraktanımlanmaktadırlar. MS 2. yüzyılda Hesi'denYedisubölgesinegöçetmiş,MS3.yüzyılakadarorada yaşamışlardır. Parçalanarak Tibetlihalklarla karıştığı sanılmaktadır. Türk kökenliolup olmadığı ve dili hakkında bilgibulunmamaktadır.

Bomalar(Çinceisimleri:Bise-BikeveDoçje):TarihteBoma,lakap;paranteziçindekiisimlerde

gerçekisimolarakgeçer.Beyazırktanolduklarısanılmaktadır. Güney Sibirya, Altay, ve Angarabölgelerinde yaşamış, Hun egemenliğini kabuletmiş halktır. "Ocak önü altın, atlarıysa hepsitüysüzgri","toprağıdeğerlendirebilmiş"birhalkolaraktarihegeçmiştir.

Hunların yayılma yönlerindeki halkgruplarınışöylesıralamakmümkündür.

1)Baykalçevresihalkları:Topluca"Alakçin"ismiyletanınmışlardır.

2) Eskimos halkları grubu: Moğol tipihalklardır, Angara nehrinin orta akımındayaşamışlardır.

3) Paleosibirskiy tipi halklar grubu: AngaraveLenanehirlerininbaşakımındayaşamışlardır.

4)Avrupatipihalklargrubu:Sayan-Altay'da,Baykal'ıngüneybölgelerindeyaşamışlardır.

İç Asya ve Sibirya bölgesinde ismibelirlenememiş birçok halk, tarihin dışındakalmıştır.Ayrıcabukitaptayeralmayanhalklardamutlakavardır.Çünküçokeskizamanlaraait

tarihî kaynakların kesintili ve az oluşuaraştırmada mecburi eksiklikleroluşturmaktadır. Yine de Hunların çevresindeyaşamış,Hunlarlasavaşmış,barışmış,karışmışvetarihipaylaşmışhalklarkısacadaolsatanıtılmışoldu.

Tanıtımı,sadecetarihîverileredayanarakveözelyorumkatmadanyapmayadikkatettik.

HUNNU

Başta anlatıldığı gibi MÖ 2. binyılın sonunakadar Çin tarihi, Hunlar hakkında fazla bir şeysöylememektedir.Budönemeaitbilgilerinçoğuarkeolojikbulgularadayanmaktadır.

Sarıbaşlar Çin'e başkaldırdıklarında (MÖ2600) belki de Hun halkı artık yaratılmıştı. Buiddiayı kanıtlayamayız. Ancak, Sibirya'dakiAndronovskaya kültürü, bu halkın oluştuğununve yayıldığının ilk kanıtıdır. Onu izleyendönemlerdeki Karasuk ve Şiver kültürleri, buhalkın genetik olarak tamamen olgunlaştığını,gelişmiş ve orijinal bir kültürün yaratıcısıolduğunu kanıtlamaktadır. Böylece Hun halkı,MÖ 2. binyılın sonuna doğru anayurdunda boygösterecek ve "Hunnu" isimli devletinikuracaktır.

İnsanoğlunun medeniyetine vazgeçilmezkatkıdabulunanHunhalkının ilkbaşarısı,çölünşiddetlidoğasıylabaşedebilenilkhalkolmasıdır.BilindiğigibiGobiÇölü,OrtaAsya'yı ikiyeböler

ve çok eski zamanlarda "yutan çöl" olarakbilinirdi. Çinliler tarafından Gobi (Hanhay)yakası olarak adlandırılan Alaşan Çölü de onunortasınatıpkıyakagibiyapışmıştır.Buikiçöl,ozamanın insanı için korkunç veyaklaşılamayacak bir yer olmuştur. Bitkisiz,renksiz, küçük tepeliklerden ibaretti ve vahşikeçiler, develer, kocaman farelerden başkayaşam belirtisi yoktu. İşte bu çölde yaşamayıbaşaran Hunlar, sanki ateşte dövülmüş demirgibiydiler.İlkdevletleriHunnuiletrajikveşanlıtarihyolculuğunaçıkıyorlardı.

MO 1200 yılında Çin, Hu (Hun) devletininkurulmuş olduğunu şaşkınlıkla duyuyordu amaŞan-İn Hanedanı bu sorunla uğraşacak güç vezamanı bulamayacaktı. Çünkü yakıp yıkarak,şimşek gibi hükümdarlığa doğru ilerleyen Çjou,bu hanedanı devirecekti. Dönemin Çinli tarihyazıcıları da Çjou sorunu ve iç siyasi olaylaraağırlık verdikleri için Hunnu devletininkurulması gibi çok önemli bir olayı tarihinkaranlıklarına terk etmişlerdir. Çin, ÇjouPrensliği ile ilgilenirken, Hunnu devleti

Szinşi'denBarkulgölünekadaruzanangörkemlitopraklara sahip olarak İç Asya'da yeni birdöneminbaşladığınısimgeliyordu.

MÖ 9. yüzyıla ait Çin "Şarkılar Kitabı"ndaHunlarhakkındaşöyleyazılmıştır:

"Nasıldabirsavaşoldualtıncıayda!Savaşarabalarıçatışmayahazır,Herbirinededörtatkoşulmuş,Herzamankigibihazırvenazır,Hunlarkibirlicegirdiler"

Buyüzyıldaşairlerbirbaşkabenzetmedahayaparlar"göktengelengururlular".

Çevre halklar için Hunnu devleti, yalnızcabağımsız ruhlu "uçan atlılar"dan ibaret değildi,Hunnu devleti o zamana kadar İç Asya'da hiçgörülmemiş bir toplumsal düzen getirmekte veÇin'in "prenslik, imparatorluk" gibi gelenekseldüzeninedarbevurmaktaydı.Çinegemenliğindebulunanhalklar,Hunnu'yayakınlıkgösteriyorvesığınmacılar Hun topraklarına akın etmeyebaşlıyordu.

Dünya tarihi, Hunlara karşı gösterilen bueğilimi, Hun topraklarının daha güvenli olması,Çin ise "orada hayat neşeli" ikriyle bağlasa da,her ikisi de gerçekten uzaktı. Çünkü nedenleribirey ve toplumun davranışlarından meydanagelmekteydi.

Anlaşılan Hunnu'da gelişmiş bir toplumsaldüzen vardı ve insana önem verilmekteydi ki,insanlar ölüm cezasını (Çin, kaçakları ölümlecezalandırmak zorunda kalmıştı) göze alarakHunnu'yasığınıyorlardı.

KANUNLAR: "Sarıbaş-Karabaş" kavgasıdönemindenitibarenbulunantarihîkaynaklarda"Sarılar"ınsoylarhalindeyaşadığı,hayvancılıklauğraştığı belirtilmektedir. O dönemde devletinhenüzoluşmamasıvesoytopluluklarınınolmasınormaldir. Ancak, MÖ 1200 yılında Hunlarınkurduğudevletdesoylartopluluğugelenekleriniiçeren ve eşi benzeri olmayan "birey-aile-soy-soylar topluluğu" şeklindeki örgütlenmesiyletarihe geçmiştir. Bu devletin yönetim organlarıSoyBaşkanlarıKuruluveYaşlılarKurultayı'ndan

oluşmuştur. Bu yapılanma İçAsya'da hayal bileedilemeyecekdemokratikbirdüzenoluşturarak,toplumu aşağıdan yukarıya doğru birbirine sıkısıkıya bağlamış ve büyük bir aileye benzeyenyenibirtoplumsaldüzenyaratmıştır.

"Bireü-halk; halk-bireü" (birey-halktır; halk-bireydir)diyenatasözüçokeskizamanlardanbuyana söylene gelmiş bir sözdür. Bu sözHunlardan miras kalmıştır demek zor olsa daHunların uzak torunlarında hâlâ korunmaktaolması şaşırtıcıdır. Çünkü dünya tarihindebenzeri olmayan Hunnu devlet örgütlenmesi(soylar toplumu) bu atasözünün çağrıştırdığıanlamı bütünüyle içermekteydi. Bu düzendebirey, aileye; aile, soya; soy, soylar topluluğunakarşı sorumluydu ve tersine olarak da soylartopluluğu,soylardan;soylar,ailelerden;ailelerdebireylerdensorumluydu.

Budüzengörünüşteçokbasitolmasınakarşındâhice düşünülmüş ve mükemmel işleyen birdüzendi. En alttaki birey sesini en yukarıdakiyöneticilereduyurabiliyorduveenyukarıdakiler

detoplumunenaltındayeralanailevebireylerindurumlarındanhaberdaroluyorlardı.Budüzeneakrabalık duyguları da katılınca devlet düzenitamamıylainsanınlehineişliyordu.

Tarihi araştırırken ulaştığımız bazı değerlerigünümüzün değerleriyle karşılaştırdığımızzamanşaşırıyoruz.Çünkügünümüzdetoplumsalhayattaeksikliğiençokhissedilenahlakkavramıbudevletindüzeninintemelinioluşturuyordu.Budüzende değerli olan mal değil, insandı. Bunedenle kanunlar ve cezalar kırıcı değildi veiziksel cezalandırmadan çok ruhsalcezalandırmaya dayanıyordu. "Şere inikaybetmek" ve "rezalete uğramak" ölümcezasından da ağır bir ceza sayılıyordu. Bucezalara çarptırılan insanlar toplumun dışınaitiliyor, yok sayılıyorlardı. Suçlunun ailesi veüyesiolduğusoydabucezadanetkilendiği için,suçlunun ruhsal çöküntüsü daha daağırlaşıyordu.

Çin kaynaklarından tarihe yansıyan "HunKanunları"ilkbakıştaçokbasitgöründükleriiçin

araştırmacıları farklı yorumlar yapmaktanalıkoymaktadır. Hun hukuku, Çin hukukununaksine, adaletin temeline cezalandırmayı değil,terbiye etmeyi ve bireyi topluma kazandırmayıkoymuştur. Bu fark da cezanın bedensel değilruhsal olmasını sağlayarak suçluyu vicdanıylabaş başa bırakıyordu. Ceza soyut olduğu içinsuçlunun ailesi ve soyunu da utandıran ahlakiderse dönüşüyordu. Hun tarihinde cinayetolaylarına Çin'in aksine daha az rastlanmasınınnedenidebudur.

Çin'de devlet bir baskı mekanizması olarakhalkınsömürülmesinisağlayankurumdu.

Hunnu'daisedevlet,alttanüstetemsiledilendelegelerle yönetilmekte ve bireyden-topluma,toplumdan-bireye ilkesi doğrultusunda, insanayönelik, insan hayatını kolaylaştırmaya çalışankurumdu. Devlet örgütü baskı oluşturmak içindeğil, insanın yaşamasını kolaylaştırmak içinkurulmuştu.Bufarkduygusalseviyededeolsaozamanın halkları tarafından algılanmış; işkenceyöntemleri ve halk önünde yapılan infazlarla

bilinen Çin devletinin halkı binyıllar boyuncaülkesinden kaçarak Hun halkına katılmıştı.Özellikle Hunnu devleti kurulduktan sonra,kaçak akınının iyice arttığı tarihî kaynaklardanokunmaktadır.

Hunkanunlarışuhükümleriiçeriyordu:

-İnsanöldürme,silahlısaldırı,askervevatanşerefinelekesürme:Ölümcezası

- Hırsızlık: Malı ve ailesi soyuna teslimedilerekvatandansürmecezası.

- Diğer suçlar: Yüzünün belirli yerlerinde izbırakacakşekildeçizilmecezası.

Mahkeme süreci de 10 günü geçmeyecekkadar kısa olurdu. Ayrıca Hun tarihinde hiçbircezaevi ve benzer sözcüğe rastlanmamakta,işkence olayı da bilinmemektedir. Ölümcezasının uygulanmasında ve savaş sırasındadüşmanı acı çektirerek öldürmek "rezalet"sayılmıştır.

Hunlarda çevre halkların kavrayamadığı birahlakanlayışıvardı.Buahlakanlayışınınsomut

örneğiolarakMÖ129yılındayaşanmışbirolayıgösterebiliriz. Bu yılda Çin yönetimi "sınırpazarlarının kapatılmasını kararnamesini"çıkarmışve10.000kişilikbirkuvvetibukararıuygulaması için sınır bölgelerine göndermiştir.Bu kuvvetler, sınırları kapatmış, sınır ticaretinidurdurarakekmekderdindekiÇinhalkınıperişanetmiştir. Çin halkının ve tüccarların çığlığınaHunlar yetişmiş ve süslü Çin askerlerinidarmadağın ederek sınır pazarlarının yenidenaçılmasınısağlamışveyoksulÇinhalkınıaçlıktankurtarmışlardır. Çin yönetimi içi kinle dolsa dabu olayı görmezden gelmiş, çıkardığıkararnameyi de unutmuş ve bir daha benzergirişimlerdebulunmaktançekinmiştir.

Hun kânunlarına göre tüccarlarındokunulmazlığı vardı. Savaş durumundabulunulan bir devletin tüccarı dahi olsa, onlarahaksızlık yapmak suç sayılmış ve bu türhareketler cezalandırılmıştır. Bunlardan başkatarihîkaynaklardatektekbulunabilenvebelirlibir sıralamaya konulması zor olan ahlaki Hunkanunlarıdavardır.Sığınandüşman,esir,rehine,

misa ir, elçi ve kötü haber getiren kişilerindokunulmazlığı vardı. Bu dokunulmazlığın birörneğiMÖ2. yüzyıldayaşanmıştır.HunŞanüyüİçisiye'nin ölmesiyle tahta çıkan oğlu Üybi, Çinelçisini kabulünde onun hakaret niteliğindekitekli lerini dinledikten sonra kızgınlıktankendindengeçmiş,fakatiliğinekadarişlemişHuntöresini çiğneyememiş ve elçiye dokunamadığıiçin, elçiyi kendisiyle görüştüren törensorumlusunu elçinin gözü önünde öldürmüştür.Elçinin dokunulmazlığı, onu öldürmenin"rezalet" sayılması, ö keden gözü dönmüşşanüyü bile durduracak kadar etkili olmuştur.(Belki de günümüzdeki "Keleçige ölüm çok""Elçiyeölümyok"diyenatasözübunedenlehâlâkullanılmaktadır.)

TarihinkaydettiğiHunkanunlarındanbirideevlat edinilen çocuğun haklarıyla ilgilidir. Evlatedinilençocuk,bütünmirashaklarınasahipolurvedışlanamazdı.Beraberyetiştiği çocuklarladaevlenemezdi. Bu uygulamadan evlat edinilençocuğun kan bağı varmış gibi sahiplenildiğiniöğreniyoruz.YineHunkanunlarınagöre,akraba

evliliği de yasaktı. Ahlak ve bilgi içeren bukanunlar, döneminin sınırlarını aşan biruygarlığın göstergesidir ve bu uygarlığınçevredeki kültürlerden farklı olması doğaldır.(Hun-Karaçaylılarda günümüzde anne-babatarafındaki dört soydan biri aynı olan kişilerinevlenmesi rezalet sayılır ve buna cesaretedilemez. Kardeş çocuklarının evlenmesi ise,düşünülemez.)

Yaşlılarına ve hastalarına bakmayan aile vesoylar rezalete uğrayarak toplumdandışlanmıştır. Hemen şarkı efsanelere konu oluphafızayakazınacağınıbilenHunlar,bukonudakihassaslığı daha da arttırmış; hasta, dul, yaşlı,yetim ve sakat gibi muhtaç insanlara çok iyibakmışlarveonlardiğer insanlardandaharahatyaşamışlardır. Bu davranışın en önemli nedenigüçsüzüne yardım etmeyen, muhtacınabakmayan aile ve soyların, alaylı şarkılara vesöylencelere konuolması ve bu şekilde geleceknesillerin de bundan etkilenecek olmasıydı.Soylar toplumu olarak yaşadıklarından, soylararasıçekişmelerinveüstünlükmücadelesininne

olduğunu iyi bilen Hunlar, kendi soylarınıngeleceknesillerindilindekötüolarakanılmasınıiçlerine sindiremezlerdi. Bu nedenle yaşlıyasaygı, hastaya bakım, güçsüze yardım birzorunlulukhalinegelmiştir.(Hun-Karaçaylılardabugün de bazı soydan kişilerin "zaten osoydansın, senden ne beklenir ki" gibi sözlerleazarlandığınıduymakmümkündür.Ayrıcayaşlı,hasta ve güçsüzün durumu, sağlam olanlardandaha iyidir. Hun gelenekleri hâlâyaşatılmaktadır.)

Bu kanunları yalnızca ileri düzeydegelişmişliğe bağlamak doğru olmaz. Ahlakiinceliklerin gelişmesini sağlayan soylar arasıüstünlükçekişmesinigözardıetmemekgerekir.Rekabet, kalite getirir, bu doğal bir kanundur;ancak Hunların rekabetinin, diğer halklardaolduğu gibi maddi yönde değil manevi yöndeyaşanmış olması; Hun tarihi araştırmacılarınışaşırtmaktadır.MÖ2000-MS14.yüzyılarasıHuntarihi incelendiğinde "şu kadarmal elde edildi"gibi maddi kazancı vurgulayan bir söz ya dakavrambulunamaz."Halklaraegemenolma","At

üstünde savaşma hakkı", "Hun şere i", "Şerefcandanüstün"gibimaneviüstünlüğüvurgulayansözler ve kavramlar ise sayısızdır. O zamanlariçin bu tutum, çevre halklar tarafındananlaşılamayacak kadar tuhaftı. Bu tutumunaltyapısıancakgünümüzdeanlaşılmaktadır.Canve malın geçici, manevi değerlerin ise kalıcıolduğufelsefesiniiyiözümseyenHunlar,sıradanbirhalkolmadıklarınıkanıtlamışlardır.

Hun kanunlarının, suçluyu iziksel değilruhsal yönden cezalandırmaya dayanması,çağdaşadaletsistemlerinindeulaşmayaçalıştığıideal adalet kavramıdır. Çünkü bu sisteminişlemesi için, toplumun uzun bir tarihe sahipolması, halk bilincini belleğine kazıması, sıkısıkıya birbirine tutunması, manevi değerlerinüstün olduğunu kavramış ve onu toplumsaldüzenine taşıyacak kadar gelişmiş olmasıgerekmektedir. İşteHunlar,buseviyeyeulaşmışbirhalktır.

Sanki haksız yere vatanlarından atılan"Sarıbaş" atalarının ahlak anlayışı miras olarak

iliklerine işlemiş gibi, Hunlar baskı oluşturandevlet sistemine, adaletsizliğe, bireyinsavunmasız durumuna kendi örnekleriyle isyanediyorlardı.Atalarınınuğradığıhaksızlıkokadarbüyük olmalıydı ki, onların uzak nesillerindedahiisyankârruhyaşamayadevamediyordu.

HunmanevikanunlarındanbirkaçınıdaL.NGumilyov'dan alalım "... aile, sadece evli çiftiiçermiyordu. Çok kadın almak gibi bir töreleriolmuş, sonra kadınlar miras olarak babadanoğula geçmiştir: Üvey anne, üvey oğluna; gelin,kayınbiraderine. Bunlar da ataerkil döneminsoylar toplumunun tablosunu yansıtmaktadır.Bunu kadına eziyet olarak algılamak derin biranlayış sayılmaz; çünkü evlenme, kadın içinyoksulluktan kurtulmaktı. Dul kadının yeni eşi,onaocağınbaşındayervermek,onabakmakvebeslemek zorundaydı..." Bu Hun kanunu vetöresi, Hunnu devletinin oluşumundan çokönceki zamanları anlatmakta ve o zamanlardabile, "dul" ve "zayıfın korunmasında söylenenahlakanlayışıokunmaktadır.

Arkeolojikkazılardaçıkanbulgularavetarihîkaynaklara dayanarak Hunların zenginlik vemalvarlığı anlayışının farklı olduğunusöyleyebiliriz. Bir tarihçinin sözüyle bunlarıdelillendirelim; Karasukskaya, Angara, Lena-Sibirya (MÖ 2000) döneminin kalıntılarınıinceleyen bilimadamlarının raporlarında şöylebir niteleme geçmekte: "... onların zenginlikanlayışıfarklıydı.Onlarısaygınyapanzenginliğinmaddi bir değeri yoktu, ama onlar sahiplerinigururlandırarakkorunmuştu, temizlenmişnefritparçaları,denizkapları,orijinalnesnelervb.gözümutlukılanherşey..."

Belki de maddiyatı ve zenginliği, sadecemutluluk duygusu ve gurur veren bir durumolarak algıladıkları içinmanevi yöndebu kadarilerleyebilmişlerdi.

DevletinToplumsalveYönetimSınıfları

Hun toplumu bilindiği gibi MÖ 2000-400yıllarıarasında,eskigeleneklerinesadıkkalarak

soylar birliği halinde yaşamıştı. Kısıtlı tarihîkaynakların verdiği bilgilere göre, Hunnudevletininiçyapısışöyleydi:

1) Soylar Kurulu: Yönetim organlarındanüstünkonumdaolan,sözütamgeçerlidörtHunsoyu, yönetimde yer almadan da veto ve onayhakkınıkullanabiliyordu.Busoylar"Hunşere i"olarak adlandırılan ahlaki davranışlarınkoruyucusu sayılarak, Hun halkında askerî veyönetimişlerindeüstünkonumdaydı.

2) Soylar Birliği Başkanlar Kurulu: En üstyönetim organıdır. Bu kurul "Soy BaşkanlarıKurultayı"nın seçtiği, soy kitlelerininbaşkanlanndanoluşurdu.

3)SoyBaşkanlanKurultayı:SoylarKurultayıtarafından seçilmiş, soy başkanlığına adanmışkişilerdenoluşurdu.

4) Soylar Kurultayı: Tüm soylarındelegelerininkatıldığıoluşum.Bukurultaydasoybaşkanlarıseçilmiştir.

5) Aile (akraba, soy): En alt kurum. Burada

soylar kurultayında aileleri temsil eden, soyunhaklarınıkoruyacaksoydelegeleriseçilmiştir.

6) Yaşlılar Kurultayı: En saygın danışmanlıkkumlu. Bu oluşumun içinde de sını landırmavardır. Baş danışmanlığa, seçilmiş kişilergetirilmiştir.

Buörgütlenmenin,enalttakibireyiduyabilenyapısıgözeçarpmaktadır.

Görüldüğügibibuyönetim,soyları tamamentemsil etmiş ve haklarının en alta kadarsavunulmasını sağlamıştı. "Kaçaklar" Hunnu'yabundan dolayı gelmiş olabilirler, yoksa "neşelihayat" ve "askerî başarılar" o kadar çekiciolamazdı.

Hunnu'dakiToplumsalSınıflandırma

Soylar toplumu, dışarıdan görüldüğü kadarkolayyönetilenbir toplumsalsistemdeğildir. İçyapısı çok farklı olan bir sistemdir. Rekabet,kıskançlık ve iç çekişmeler gibi olumsuzluklar

böyletoplumlardadahaşiddetliolur.Çünkükitlesadece coğra i birlikteliği değil akrabalığı daiçerdiğinden en küçük bir neden bile soylararasında çatışma çıkarabilirdi. Bu nedenleeşitliğin sağlanması, hakların korunması için,toplumda herkes sınıfını, kitlesini, soyunu veçalışma ve yaşama alanını koruyacak, kendinitemsil eden kurumları bilmeliydi. Bu konudakitutumçoksertti.Hiçkimse,kendisoybaşkanınıatlayarak başka soylarla ilişki kuramaz, soykurultayındaonaylanmayanişlerekalkışamazdı.Busertkurallardiğeralanlariçindegeçerliydi.

İç düzen, devletin huzurunu, askerinbaşarısını sağlayan, soyların sempati ve antipatiduygularınıbağlayan,anarşikolaylarınçıkmasınıengelleyenbirdüzendi.Hersoyunyazlığı,kışlığı,hayvanları diğer maddi varlıklarının veaskerlerinin de olduğu dikkate alınırsa, Hunnudevleti patlamaya hazır bir baruta benziyordudiyebiliriz. Çünkü aşırı gurur ve kırıcı çıkışlar,Hunhalkınıntemelözelliklerindendi.

Günümüzdebileböylebirtoplumuyönetmek

kolaydeğildir.AmaHunbüyükleriozamanlardabunu başarmışlardı. (Nart-Karaçaylılarda bugünbile"Karaçay'dakaysıtauğadatiy,barısıdabiy"-Karaçay'da hangi dağa değersen değ hepsi deprens (zirvedir)- sözü şakalardan eksik olmaz.Her soy kendi gelenekleriyle övünür vediğerlerinetepedenbakar.)

Tarihîbilgileredayanarak,Hunnu'nunşanüyyönetimi öncesi dönemi (MÖ 1200) ile şanüyyönetimidönemindeki (MÖ3.yüzyıl)unvanvesını larıgözönünealındığındaHun toplumununşuşekildesınıflandığıgörülür:

1- Üst düzey soyluluk: Huyan, Lana,Senbsençen (Siolin sonraki adı. MS 1. yüzyıl),Süybu(Hukukçusoyu)soylarındanoluşurdu.

2- Bürokratlar sınıfı: Bu sınıfı, soylarınoylarınıkazananyetenekli insanlaroluştururdu.Bu sınıfa girmek için soylu olmak gerekmezdi,yeteneklerisayesindeyükselenkişiler,soylularlaeşitseviyedesayılırdı.(Günümüzdeki"şat"sözübusınıfınunvanlarındanbiridir.)

3- Soy prensleri: Orta düzey soyluluğunbaşkanlarındanoluşur, kendi içindeüst, orta veaşağı sınıfa bölünürdü. (Günümüzde "Özden","Kara Özden" ve "Sıysız Özden" kelimeleriyletanımlanmaktadır.)

4-Halkveaskerler.

5- Savaşlarda ele geçirilen halklar veHunnu'yasığınmışkaçaklar.

Verilen bu sını landırmanın MÖ 1200-300yılları arasında korunduğu bilinmektedir. Dahasonra şanüy yönetiminin başlaması ile birliktebüyükdeğişikliklermeydanagelmiştir.Şanüylerkendisoylarıiçintoplumdaözelmevki,unvanvegörevler oluşturarak bu sını landırmayıtemelden değiştirmişlerdir. Orta düzeysoyluluğun temsilcisi olan şanüy, üçüncü sıradayer alan kendi soyunu üst düzey soyluluğunyanınakoymuştur.

Şanüyyönetimidönemindegözlenen (MÖ3.yüzyıl)sınıflandırmaşuşekildedir.

1-DoğuluÇjukiPrens:Veliahtprenseverilen

unvandır. Bu unvana sahip olanın ailesi veakrabaları da üst düzey soylulukla eşit durumagelirdi.

2-BatılıÇjukiPrens:Veliahtınkardeşiyadaiki numaralı taht adayının unvanıdır. Bu kişininakraba ve ailesi de ikinci sınıf soyluluğa denksayılırdı.

3-LuliPrensunvanı.

4-YüceDuyuyunvanı.

5-Duyuyunvanı.

6-Danhuunvanı.

7-Guduheuunvanı.

Görüldüğü gibi şanüy yönetiminden önceikinci sınıfta bulunan büıokrasi soyluluğu(Guduheu sınıfı) bu dönemde yedinci sınıfaitilmiştir.Budönemdebütünunvansahipleriveonların halkı, toplumsal değer açısından büyükdeğişiklikler yaşamış, eskiden gelen oturmuşsını landırma ve görev sistemi tamamenbozulmuştur. Bu da ileride Hunnu'yu

parçalayacakolannedenlerinenönemlilerindenolacaktır.

Buunvanlarhangiimkânlarıveriyordu?

1- Doğulu Çjuki Knãz: Hak edip etmediğinebakılmadankanuniveliahtaverilenunvandır.Bunedenleveliahtlarınöldürüldüklerideolmuştur."Doğulu"demekbirnumaraanlamınagelirdi.

2- Batılı Çjuki Prens: Veliahtın kardeşi veyaşanüyünsoyuolanSiLüanDisoyundanbirkişiyeverilirdi.Tahtınikinumaralıadayınınunvanıdır.Doğuluprenstensonra tahtaçıkabileceğiaçıkçabuunvanlavurgulanmıştır.

3-LuliPrens:Şanüysoyundandırveşanüyünaile kitlesinin başkanlığını yapar, şanüyünsoyuylaolanbağlantısınısağlarvesaraydakitümişleri yürütürdü. Perde arkası olaylarakarıştıklarıdaolmuştur.

4- Yüce Duyuy: Hangi açıdan verildiğibilinmemektedir. Ama, şanüy soyundan kişilereverildiği ve bu unvanı alan kişinin akrabakitlesininsarayayakınolduğubilinmektedir.

5- Duyuy: Bu unvan da şanüy soyundanyeteneklikişilereverilmiştir.

6- Danhu: Şanüy soyundan kişilere verildiğidışındagörevveyetkilerihakkındabilgiyoktur.

7- Guduheu: Bu unvan şanüy yönetimibaşlamadan önce üst düzey soyluluktan sonrayeralmaktaydı.Şanüyyönetimibaşlayıncaşanüysoyu ikinci sıraya çıkmış bu sınıf da en altseviyeye inmiştir.Buunvandaşanüysoyundankişilere verilirdi. İdari işlerle uğraşırlar, halktanyetenekli kişileri de yardımcı olarak yanlarınaalırlardı.

Şanüy yönetimi döneminde askerî önderliğioluşturan bürokrasi soyluluğu ortadankalkmıştır. Çünkü askerî önderlik görevini,şanüyünkendisiüstlenmiştir.

Şanüy dönemine kadar tam yetkili olan SoyBaşkanları Kurulu ve Yaşlılar Kurultayı budönemdegölgedekalmış,yerinisadeceüstdüzeysoylulukkoruyabilmiştir.

HunnuveÇevre

Söylendiği gibi MÖ 1200 yılında Hunnudevleti, Barkül gölünden Çjinli'ye kadar uzanangörkemli toprakların sahibi olarak toplumsalyapısı ve yönetim sistemiyle Çin'in aksine birtutumsergileyerekçevrehalklarüzerindenüfuzkazanmaya başlamıştı. Sarıbaşların torunlarınınbu kadar güçlenmesini gözden kaçıran Çinyönetimi,biryandanprenslikleriniççatışmalarıve birbirlerini yutmalarıyla, bir yandan dakuzeyden gelen kesintisiz Jun (Hun ataları)saldırılarıyla uğraşıyordu. Şimdi de bu "göktengelme" devletle nasıl baş edeceğini düşünmekzorunda kalmıştı. Hunlar, Şun Vey'in üzerindenÇinlilerle akraba olmuş olsalar da atalalarına(Sarıbaşlar) yapılan haksızlığı unutmuşdeğillerdi. Cesareti çevre halklar tarafından iyibilinen bu çöllü, uzun boylu, Çinlilerin aksi birantropolojik yapısı olanhalk, Çin'in başına belaolabilirdi.Çinbelkidebuyüzden300yılboyuncaaralarında büyük bir savaş çıkarabileceknedenlerikörüklemektençekinmişti.TarihteMÖ

1200-900yıllarıarasındayapılmışbirÇin-Hunnusavaşındanbahsedilmemektedir.Ufaktefeksınırçatışmalarınınolmasımuhtemeldirancakbunlartarihemaledilecekönemdegörülmemişlerdir.

Ama Çin, eski "dostu" Sarıbaşlardan nasibinialmaya devam ediyordu. Kuzey bölgeleri JunlartarafındansürekliyağmalanmaktaveÇinbueskisürgünleri tamamen mahvedebilmenin yollarınıaramaktaydı. Belki de Hunnu yönündekihareketliliğinazolmasınınbirnedenidebuydu.Fakat Çin, Süan Van döneminde burnunundibindeçevrehalklarıvetopraklarıelegeçirerekbirefsaneyedönüşmeyebaşlayanvekaçaklarınakın ettiği "neşeli" bir devlet olma yolundailerleyen,herankendisinemeydanokuyabilecekbirHunnu'yuartıkiçinesindiremiyordu.ÇinMÖ9.yüzyıldabütüngüçlerinitoplayarakbüyükbirsavaşbaşlattı.BusavaşhernekadarÇinzaferiylesonuçlansadaodöneminşairlerininsatırlarındankolay bir zafer olmadığı anlaşılmaktadır. Çünküdüşman tarafın gözüyle yazılanlarda bile(Şarkılar Kitabı) "gökten gelen gururlular","kızgın yakalayıcılar" gibi tanımlamalar

geçmektedir.

Hunhalkınınyeniveözelbirinsantipiolduğuhakkında, eski Sibirya, Sayan-Altay kültürdönemlerinin araştırılması sonucu ortaya çıkanbilgiler kitabın başında sunulmuştu. Bu konuburada konuşulan Hun otoritesine dedeğindiğinden,G.E.Grumm-Grjimaylo'nun,Hun(Dinlin)etnikantropolojikyapısında,Çinlilerin"anlatamayacağı kadar ya da anlatmakistemeyeceği bir farklılık vardı" sözlerinihatırlayarak antropoloji tarafından bulunduğuyereatfen"paleosibirskiy"olarakadlandırılanvetarihe"yenibirinsantipi"olarakgeçenbuhalkınçevrehalklariçinçekiciliğininveetkileyiciliğininnedenlerinibulmayaçalışalım.

Gelişim,kültürvegüzellikanlayışı,ırktanırkave halktan halka değişir ve bunları algılamaözelliğibir toplumunestetikanlayışıyla ilgilidir.Bu nedenle Çin kaynaklarında verilen Hunlarlailgilibazınitelemeler,buhalkınkılığınıtersyönede çekebilir. Yine de tarihin sayfalarındanyansıyanlar "gökten gelen gururlular" vb. bu

halkın farklı özelliklere sahip olduğunugöstermektedir.

Nart-Karaçaylıların şifahi kültüründe "BilgiçGemma'nın Masalları"nda Nart'ın şöyle birnitelemesimevcuttur:

"... Balakları bügüm-bügüm kerkil blakerkilgenley,

Kübe bellik tarthı tarthan beli incik-inniçgeley,

İmbaşlarıkuruktartar,ekicannakermekeriş,Bılaylada körünmedi munna uşaş, munna

tenniş,Kancağılıpcohar-sarıburma-buruçaçına,Cellikbaylaubathıbasıpkuşkanatlıkaşına,Ullusanıauurboldunazbalastatartalmazlay,Köz kabağı auur boldu köksül közün

açalmazlay..."

"Ayaklarınıniçtarafıkesilmişgibibükülü,Zırhkuşağınısıkısardığıbeliayakbileğigibi

ince,Omuzlarıdirekkoyulmuşçasınaikitarafaçok

geniş,Bizim yerlerde görülmemişti buna benzer,

bunaeş,Kan sürülü kıvrık, sarkmış, kalın sarı

saçlarına,Alnındakirüzgârlıkbağıkuşkanadıgibiizler

bırakmışkaşlarına,Büyük bedeni ağır geldi çam döşemeyle

çekmekiçinGöz kapakları kapanır oldu mavi gözlerini

açamayacakkadar..."

Bu nitelemeye yaralı Nart'ın celpegeyini(kumfırtınası,yağmurvekardankorunmakiçingiyilenpardösübenzerigiysi.Yamçınınha ifbirtürüdür)10kişinin taşıdığı (abartılı daolsa)dadikkate alınırsa, ortaya uzun boylu, genişomuzlu,mavi gözlü, incebelli, dalgalı sarı saçlı,alnını rüzgârlıkla saran, ayağındabalaklar*olanvecelpegeygiyenbiradamtablosuçıkmaktadır.

* Balak: Ayağın bükümü (bale yapanlarınayakyapısınıtanımlamakiçinkullanılır.)

BunitelemeninİpekYolu'nuişletenSerhalkı

hakkında Tseylonlular tarafından yapılannitelemelerle benzerlik göstermesi ilginçtir.Tseylonlular da Serlerin özelliklerini şaşırarakifade etmişlerdir. Serler hakkında Ptolomey dabilgivermektedir.

İşte temelkılıklarıbuşekildeolanvebaskınolarak Avrupa tipini yansıtmasına rağmenAsyatik özellikler de gösteren Hunlar, uçanatların üzerinde hem çekici hem de baskıoluşturucu bir etki yaratmışlardı. Hayvancılığıbir bilim haline getiren bu halk, çölün kıtlığınaalışkın, susuzluğa ve açlığa dayanıklı at türünüyetiştirmeyi başarmış ve bu şekilde İç Asya'dakarşı konulmaz bir savaş gücü olmuştur. Amasavaş uzmanlığı ve yenilmezlik sadece atlaradayanmıyordu. Hun ordusu mükemmel birörgütlenmenin ve eğitimin ürünüydü. Hunordusunda hizmet ve iaşe sını ları bulunmaz,çatışmalar önceden planlanmazdı. Komutanlarçatışma sırasında her askerin iyi bildiğiişaretlerle askerlerini istediği gibiyönlendirebiliyordu. Bu şekilde tarihemal olan"hızlı Hun manevraları" günümüzde de

etkileyicidir.Hunaskerleri,yiyecekolarakkuruet taşıyorlar, bu sayede yemek için durmakzorunda kalmadan, çöllü dayanıklılığıyladurmadan hareket edip savaşabiliyorlardı. Çinaskerleriiseiaşevehizmetsınıflarındanbağımsızhareket edemiyor, bunların yavaşlığına ayakuydurmakzorundakalıyordu.

Çin ordusunun yavaşlığı, biraz geç dönemeait, U-Di zamanında yapılan (MÖ90) ve 70 binatlı, çoğunluğu hizmet sınıfından olan 100 binpiyadedenoluşan(buorduyaYaymın'dan30binatlı ve 10 bin yaya, Tzutzan'dan da 40 bin atlıaskerkatılmıştı)kalabalıkÇinordusununsayıcaçok daha az Hun askeri tarafından darmadağınedilip komutanları Li Guan-Li Erşiski'nin esiralınmasıylasonuçlananYanjanSavaşı'ndaaçıkçagözlenmektedir.

Ama Hun zaferleri, etkileyici izik ve ha ifsavaş yönteminden ibaret değildi. Hunlardayenilgisiz bir gurur, cesaret, dayanıklılık vebaşarı arzusu vardı. Bunlar da Hun halkınıözelleştiriyor ve çevre halklar arasında hem

sempatihemdeantipatidoğuruyordu.

Tarih tam açıklamasa da, Hunnu devletioluşmadan önce de, Hunlar bazı halklarlasavaşmış,bunlarısindirmişvetopraklarınasahipolmuştu. Bu halkların isimleri ve nerelerdeyaşadığıhakkındakiendoğrubilgiyeulaşabilmekiçin, eski Çin yazarlarına başvurmakgerekmektedir. Çünkü daha sonraki yazılardabulunan özel yorumlar, bazı olayları tersineçevirebilmektedir. Şair Tzu-Uan'ın şiirine dahaönce değinilmişti, bu nedenle tekrar vermekgerekmez. Ama Çin'in çevre ve komşularıhakkındaki tutumu ve düşüncesi açısındanöneminihatırlamakkonuyaaçıklıkkazandırır.

"Doğu güvenilmezdir, orada yamyamlar var,oradakigökteongüneşvarveherşeyieritiyor.Güney, orada insanlar kurban edilir; alınlarınadövme resimler işlenir; kemiklerden çorbayaparlar; yılanlar, dokuz başlı tilkiler koşturur;tümbunlarkarmakarışıktırve insanyemek içinbir araya gelmiştir. Batı, orada yutucu kumlar,hortumlar, acayip sıcak, çöl vardır. Orada

karıncalar il gibi, arılar kocamandır. Bitki yok,insanlar ot yer, su yok, o yer yakıp eritiyor.Kuzey,dağlar,dökülenkocamanbuzlar, şiddetlikarrüzgârları,yüksektepeler..."

Şair, hassas ruhu ve duygusallığıyla yaşadığıdönemin, halkın tutumunu sünger gibi emer vesaf bir çocuk gibi haykırıverir. Demek, Çin'de,sayılan yerler hakkında böyle bir düşüncehâkimdiveşairinkalemineyansımıştı.

Hunlarakomşuolanhalklarıveonlarınmillîözelliklerini de bu tür yazılardan öğrenmeyeçalışmaktayız. Elbette doğruları ve yanlışlarıolacaktır, ancak eski halkları canlandırmak dakolaybirişdeğildir.

Çin'in kuzeyinde yaşayan Sarıbaş Junlar,Hunnu devletinin kurulduğu dönemlerde hâlâmillî isimlerini korumaya devam eden ve Çin'isaldırı altında tutmaktan bıkmayan bu halkhakkında alçaltıcı bir tek niteleme yapılmadansadece yaşadığı ortamın şiddetli doğasıtanımlanmaktadır. Bu da Çin aydınlarının eskiSarıbaş yurttaşlarına sempati duyduğu

düşüncesinidoğurmaktadır.

Junların Çin'le yaptığı ciddi savaşlar MÖ 9.yüzyılın başından 5. yüzyılın sonuna kadarsürmüştü. MÖ 5. yüzyıla ait tarihî kaynaklardaonlarhakkındaşöyleyazılmaktadır:"Onlargrup(soy) halinde dağ ovalarında yaşıyorlardı.Başkan,yöneticivehanıvardı.Zamanzamanbiraraya geliyorlardı, fakat bütünleşemiyorlardı."İşte soyların bu bütünleşememesi de kudretlihalkınyokolmasınınnedeniolsagerek.

Çin tarihinde MÖ 636'da Junlar kendileriniÇinlilere o kadar saydırabilmiştir ki, Çin'inveliahtprensiJunprensesiyleevlenmiştir.Fakatbağımsız hareket etmeye ve düşünmeye alışkınJun prensesi, eşinin şiddetine uğrayınca halkınaşikâyet etmiş ve barış anlaşması bozulmuştur.Kızgın Junlar, sarayı altüst etmişler ve kaçarakkurtulan damadı yakalayamamanın acısını Çinhalkındançıkarmışlardır.TarihegöreJunlar,dörtyıl Çin'e nefes aldırmamıştır. MÖ 632'de TzinPrensliği'ninVenGun isimli hükümdarı Junlarlabaşa çıkabilmiş ve onları Çin'den atmıştır. Ama

MÖ 569 yılına kadar şiddetli savaşlar devametmiş ve Tzin Prensliği onlarla barış anlaşmasıimzaladıktan sonra rahat bir nefes alabilmiştir.Tarihî kaynaklarda Hunların Junlarla işbirliğiyaptığı yönündebilgilerbulunmasadaHunlarınatalarını bu savaşlarda yalnız bıraktığı ikriinandırıcı değildir. MÖ 5. yüzyılda TzinPrensliği'ninyenihükümdarıÇjaoVan,ŞansiveGansutopraklarındayaşayanbazıJunkitlelerinintopraklarını ele geçirir, Çjaocu prens Vu Lin deOrdos'takiLeufanveBayan isimli Junboylarınıyenilgiye uğratır ve bu da Jun tarihinin sonuanlamına gelmektedir. Junlar MÖ 5. yüzyılınsonunda bölünür, yarısı torunları TangutlarınyaşadığıKukunorgölükıyılarınagider,yarısıdayinetorunlarıolanHunlarakatılırlar.Katıldıklarıhalklarınarasındakaybolurlar.

Doğuda,Hinganve çevresindeki topraklardaMoğoltipiantropolojiközelliklertaşıyanDunhuveHorhalklarınınyaşadığıbilinmektedir.(MÖ3.yüzyılda Hunnu'nun doğusunda Hor adlı birhalkınyaşadığınıbelirtentarihîkayıtlarvardır.)PekibuHorveDunhuhalklarıkimdir? İlginçtir

ki Tzu Uan'ın anlattıkları Hun-KaraçaylılarınşifahikültüründekiEmegenhalkıtanımlamasıylaneredeyse örtüşmektedir. Nart efsanelerindeşöylebirtanımlamageçmektedir:"Emegenkatınemçeklerin imbaşına at handı, dukkul-dukkul,cırthıy-cırthıy kanlı etni cuthandı." (Emegenkadın, göğüslerini omuzlarına atmıştı, kanlı etiyırtayırtabüyükparçalarlayutmuştu.)Nartlarınbedeni kudretli, kafası zayıf düşmanlarınınbunlarolupolmadığıbilinmezamaşifahikültür,böyle bir yamyam halkın sevimsiz yapısını"emegen" (emici) dediği bir kılıkta korumuş vebugüneulaştırmıştır.

Tarihî bilgilere göre Dunhu halkı, tarihsahnesineMÖ5-3.yüzyıllardaHingançevresindeçıkmıştır.Belkideonunetniktemelinioluşturanhalk grupları doğuda yaşamış ve şair de onlarıkaleme almıştır. Bunların insan eti yediği, tarihtarafındankanıtlanmamıştır.Amaeskihalklarda,örneğin Kidanlarda insan kurban etmegeleneğininolduğubilinmektedir.Belkideböylebirgelenekduyulmuşveadresinişaşıranşairdebu töreyi Doğu halklarına yakıştırmıştır. Hor

halkıhakkındaelimizdebulunanbilgilerazdırvebu halk, Moğol tipi antropolojik özellikleriylebilinmektedir. Eski zamanlarda kardeş halklargenellikle yan yana yaşarlar ve birbirlerinetutunurlardı.Dolayısıyla antropolojik benzerlik,hatta aynılık göz önüne alınırsa, bu halkınDunhuların akrabası hatta atası olduğusöylenebilir. Tarihte kısa bir süre gözlenenDunhular, Uhuan halkını yaratmış, Uhuanlar daSyanbiy-Moğol halkının genetik atalarıolmuşlardır. Dunhular savaşa yatkın bir halkolarak tanınmış, şiddetli ve işkenceli savaşyöntemleriyle bilinmişlerdir. Hunlar tarafındanhırpalanana kadar çevre halkların çekindiği birgüç olmuşlardı. Zaman zaman Hunnu'ya bağlıolarak yaşasalar da tamamen ele geçirilmelerizor bir halk olarak biliniyorlardı. Uhuan halkıyaratıldıktan sonra Dunhu ismi tarihtensilinmiştir. Uhuanların da Syanbiy-Moğolhalkının atası olduğu tartışmasız kabuledilmektedir. İşte bu Syanbiyler 14 yaşındakibaşkanları Tanşihay'ın önderliğinde yenilgisizHunları bozguna uğratıp vatanlarından ederek

sürmüş,MS14.yüzyıldaDeşt-iKıpçakDevletinielegeçirendeyineSyanbiylerolmuştu.(SyanbiyhalkıÜlüŞanüy'ünderisinicanlıcanlıyüzmekletarihegeçmişvehalenNartşifahikültürününbaşkahramanı olmaya devam etmektedir.Günümüzdeki kalıntıları başka isimlerle RusyaFederasyonundaKa kas,Volgavediğeryerlerdeazınlıkolarakyaşamaktadır.)

MÖ 5. yüzyılda, kuzeybatı yönünde,Cungarya'dangelenveHesi(Ordos'unbatısındayer alan bölge) çevresini ele geçiren Üyecjileryaşamışlardır. Toprakları Ordos'tan Hami'yekadar uzanan bu halk, Avrupa tipi olarakbilinmektedir. Dilleri hakkında ise bilgi yoktur.Göçebe bir halk olduğu ve diğer halklar vekabilelerlesıkıilişkikurmadankendineözgübiryaşam sürdüğü bilinmektedir. Savaş konusundada zayı lık göstermemişlerdir. Fakat TuumanŞanüy döneminde kazandıkları kısa sürelizaferlersonucuHunlarıha ifealmayakalkışıncaağır bir yenilgiye uğramışlardır. Hunlar misa irgöçebelere haddini bildirmişlerdir. MÖ 2.yüzyılda da Hun mezarlarında vandallık

yaptıkları gerekçesiyle Hunlar tarafındantamamen darmadağın edilip İç Asya'dançıkarılmışlardır. Daha sonra bilindiği gibiBaktriya halkını sıkıştırarak topraklarını elegeçirmişlerdir.

Tarihte Üyecji halkı için Ariy etnonimi dekullanılmıştır. Kuzey Almanya'nın köklüyerlilerindenolanvekendileriniGun-Narolarakadlandıran Alman kitlesinin genetik atalarınınÜyecjiler olduğu yönünde kanıtlanmamışiddialar da vardır. Belki de Hitler'in savaşfelsefesindeki "Ari", Nietzsche'nin de "beyazboy"kavramıbunadayanmaktadır.

MÖ 2. yüzyılda Uyecjiler ağır bir yenilgiyeuğradıktansonrabirkısmıöldürülenbaşkanlarıKıdol'un oğlunun önderliğinde Baktriya'yayönelirken bir kısmı da vatanlarında kalıpHunlarakatılmıştır.Gun-NardenenetnikgrubunHunlara katılan Üyecjilerden olduğudüşünülebilir.ÇünküGun-Çince"prens"-unvanıortadüzeysoybaşkanlarınınunvanıydı."Nar"ınne olduğu ise anlaşılamamaktadır. Ama Nart

kelimesi,üstdüzeyHunsoyluluğunutemsiledenboylarınkitleismidir.Söylendiğigibibunlartarihtarafından kanıtlanamamıştır ve bir ikirolmaktan ibarettir. Üyecji ismi milattan sonratarihten silinmiştir. Halkların tanıtımına şairvesile oldu, ama burada Çin tarihi değil Huntarihinden söz edildiği için Hunnu'nunkomşularının tanıtılması konuyu genişletmesibakımındanyararlıdır.

Kitabın ön başlıklarında Sarıbaş "Jun-Di"lerden bahsedilmişti. Şimdi ise onlarınakrabaları olan Dinlinlerin yaşadığı topraklarıhatırlatalım. Tzu-Uan'ın anlattığının aksineonların topraklarının o kadar sert doğakoşullanyla tanınmadığı söylenebilir. Dinlinler(tarihte Kuzey Dinlinler), Sayan Dağınınyamaçlarında soylar topluluğu halinde yaşamış,yarı göçebe, eski kültürlerde vazgeçilmez izlerbırakan, uygarlığı tarih tarafından kabul edilen,Avrupa tipi bir halktı. Mode Şanüy dönemindesert tutumuyla bilinen Hun başkanı kanbağlılığını dikkate almadan akrabasını elegeçirmişti. Ama daha sonra Lao Şan döneminde

(MÖ 2. yüzyıl) Hunnu egemenliğine karşı isyanettikleri bilinmektedir. Fakat bu türayaklanmalar geçiciydi. Çünkü, zor günlerde,Yanjan Savaşı sırasında (MÖ 90) dişindentırnağına kadar silahlanmış Çin askerlerikarşısında Hunlarla omuz omuza savaşanlararasındaDinlinlerdevardı.KardeşhalklarHagas,Toba,ÇesiveozamanlardostolanSyanbiylerinde katılımıyla birlikte kendilerinden çok dahakalabalık olan Çin ordusunu utanç verici biryenilgiye uğratmışlardı. "Kötü günde kardeş"diyen atasözü boşuna söylenmemiştir. DinlinlerveHunlarzorgündebirbedenbirelolabilmeyibaşarmıştır.

Dinlin halkının komşusu olarak yaşayanhalklar ise Dinlinler ve Gyangunların ortaktorunu olan Eniseyli Kırgızlar ve Hakaslardır(eski ismi "sigu"). Savaş sırasında vücutlarınabaştan ayağa resim yapma geleneğini Li Lin'inkatılımından sonra başlatmışlardır. Avrupa tipibirhalkolmalarınarağmenzamanlaAsyatikbirtipe bürünmüşlerdir. Hun egemenliğini kabuletmişlerdir.

Biraz daha kuzeyde, Altay'da antropolojikolarak Dinlinlere benzeyen Kıpçaklaryaşamışlardır. Tarih bunların akrabalığıhakkındanetkanıtlarortayakoymasadaonlarınDinlinlerdenayrılmışbirboyolduğunusöylemekmümkündür. Çünkü Kıpçaklar Hunlarla birliktebatıya kadar gelmiş, Avrupa sahnesinde degörülmüştür. Hiçbir kaynakta Kıpçaklar veHunlar arasında yapılmış bir savaştan sözedilmemektedir.Küçükçatışmalaryaşandıysadabunlardikkatedeğerdeğildir.

Sayan-Altay'dayaşayanbirdiğerhalk,BeyazHalkolarakdatanımlananBomalardır.

Kuzeybatı yönünde Cungaryalı ÜyecjilerleyanyanayaşayanbirhalkdaUsunhalkıydı.Buhalkın toprakları Üyecjiler tarafından elegeçirilmiştir. Yine bu bölgede Usunlarla akrabaolan Çidi (Uygurlar) halkı da yaşamıştır. Bubölge, tarih boyunca bir Çin, bir Hunnuegemenliğinegeçmiştir.

Tzu-Uan'ınBatıhakkındayazdıklarıbelkideHunlara karşı olan şahsi tutumunu da

içermektedir. Çünkü, yakında çöl ve Hunlar,onların batısında ise eski Sarıbaşların torunlarıvardı. Bu yüzden batının "kızgın, hortumlu vekorkutucu"şeylerledoluolduğusöylenmektedir.Dolayısıyla, çok farklı halkların, coğra itabloların, şiddetli savaşların, dostluk vedüşmanlığınbiraradaolduğuİçAsya,HunnuveÇinDevleti'ninefendiliğive rakipliğindeyandaşolmak zorundakalanhalklarında anavatanıydı.TarihbuhalklaragenişyerayırmasadaherbiriHun halkının kültüründe ve genetiğinde izlerbırakmıştır.

Dil: Ünlü Rus tarihçisi L.N. Gumilyov,araştırmaları sonucu, Siratori, Kastern ve başkaaraştırmacıların görüşlerine de dayanarak Hundilinin Türkçe olduğu sonucuna varmıştır. Bukonudasonzamanlardabirçokeseryazılmışveen güvenilir kaynak olarak da Gumilyov'ugösterebiliriz. Çünkü tarihin uzmanı olanGumilyov, söyleyiş benzerliklerini bir tarafabırakarak,"Hunsözüolduğukanıtlanmışteksöz,okların sokulduğu çizme anlamına gelen'sagdaktır'"demektedir.Bu,"NeTürkdillerinde

ne de Moğol dilinde böyle bir kelime yoktur"diyebilen Ligetti'nin araştırmalarının pek derinolmadığınıdagöstermektedir.

Arap ve Fars dillerinden etkilenen ve çokdeğişen bugünkü Türkiye Türkçesinde bile"sadak" -okların koyulduğu kutu veya torbabiçiminde kılıf- kelimesi bulunmaktadır. Nart-Karaçaylılarda ise atasözü bile vardır ve bugünde kullanılmaktadır."Sağadak tolu bolsa sadakatıuul bolur" (sadak dolu olursa yay savaşakalkışır), atasözü, sayın tarihçileri o kadaruğraştırmadanbusözünanlamınıaçıklardı.Ama,"yeni yaratılmış halklara" hangi Rus tarihçisibaşvurabilir ki? Eğer onlara, okul sıralarında"Rus olmayan halkların, Sosyalist devrimdönemindeağaçlardan indirilmişvahşikabilelerolduğu ve onları "yüce Rus" halkının feodalizmdönemindenmedeniyeteatlattığı"öğretilmişse...

Yine de Gumilyov, Rus dilinde de olsaaraştırarak, Rusların Türklerden aldığı ve birazdeğiştirilmiş "sagaydak" kelimesiyle"sagdak"ınanlamını açıklamıştır. "Tarihin eline geçen tek

Hunsözüsagdaktır"diyencümleyeşaşırmamakmümkün değil. Burada sayın tarihçilere şunusormak gerekir: Rusya'daki Türk halkları yeniyaratıldılar da Çin, Moğolistan, Altay, SayanDağları, eski Deşt-i Kıpçak (bugünkü Rusya)güneykağanatıdamıyeniyaratıldı?Yerisimleriyokmu?BuisimleriTürkhalklarıanlamıyormu?

ÇinveMoğolistantopraklarındanbirkaçyer,su, dağ ve çöl ismini sayalım ve onların Nart-Karaçaylılarındilindekikarşılıklarınıverelim.

Çin'dekiyerisimleri

Nart-KaraçayTürkçesi

TürkiyeTürkçesi

Alaşan Alaşa Alçak

ToguzSu

Toğuzsu

Dokuzsu

AkSu AkSu AkSu

Erşi Erşi Çirkin

UraTübe

UraTübü

Madenocağı

Uzgen Üzgen koparan

Altındag Altıntau Altındağ

Kaşgar Kaşhar lekeli

Karaşar Karaçarcer

etrafıgözlemeyeri

Karaçar gözlemci(bakıcı)

Baydın Baydıncer

verimliyer

BuisimlerHunsözlerideğilmidir?

Rus halkının güzel bir atasözü vardır: "Sudabatanların kurtarıcısı, kendileridir" (spaseniyeutopayuşih-delo ruk samih utopayuşih). Bu sözHunların torunlarının günümüzdeki haliniyansıtmaktadır. Yapay tarihi temizleme,gerçekleri ortayakoymaherTürk'üngörevidir.Ve kendini "yeni yaratılmış" olmaktan kurtarıp,tarihî ismiyle anılmak da Türk topluluklarınadüşer.Türkaydınlarınıntarihîuykusudahafazlauzarsa "Hunlardan kalmış tek söz" dekayboluverin İsmine, kültürüne, geleneğine,toprağına sahip çıkmayan halklar, her türdenalçaltılmayamüsaittir, buda yüceHunhalkınıntorunlarınayakışmaz.

HunlarınDini

Sibirya'daki kazılarda MÖ 1200'lere aitolduğubilinenmezarlardaHunizleriylebirlikte,Ordos maddi kültürüne benzer (hatta aynı)eşyalar bulunmuştur. Bu mezarların Şamanmezarları olduğu kanıtlandıktan sonra daSibirya'daki Şamanizmin yerli değil Hunlarlabirliktegelmişolduğu ikrikesinlikkazanmıştır."Bilgiç", "Şaman", "obur", "bakğıç", "bağuuçu"kelimeleri Nart boyu Türklerinde bugün debilinmektedir.Hatta"culduzlamabilgici"sıfatıylagünümüzdedemeşhurdurlar.

Hun Şamanizmi hakkındaki bilgi bir ikicümleden ibaret olduğundan MÖ 1200'lereuzanarak onu canlandırabilmek mümkündeğildir. Ama kendilerini Nart-Hun olarakadlandırmaya devam eden Karaçaylılarda"Şaman"ların soyu üst düzey soylardan biriolarak kabul edilmektedir. Soyun tarihi ile ilgilibilgiler sözlü halk kültüründe korunmaktadır."Şaman", ruhlarla canlıların ilişki kurmasınısağlayankişi;"obur","cadı"zararvericiişlerede

katılan büyücü gibi şahsiyetlerdir, ama bilgiliolduklarıdamuhakkak;"bakğıç",hastalarıtedavieden kişi; "bilgiç", gök ve yerin sırrını bilenculduzlama uzmanı kişi; (culduzlama, astrolojianlamına gelmektedir.) Şaman soyuna mensupinsanlar, günümüzde bu yeteneklerigöstermeseler de geçmişte bu konuda haylibaşarılıolduklarıbilinmektedir.

Sibirya'nın Anosovo köyündeki Şamanmezarlarında bulunan kemik kaşıklarınOrdos'taki bronz kaşıklarla eş olmasıŞamanizmin Sibirya'ya Hunlarla geldiğinin tamkanıtıdır.

Ruhlarla canlılar arasında aracılık yapanŞamanizm, anaerkil dönemlere dayanmaktadır.Çünkü, "ruhların canlıların arasındabulunduğu"inancıevriminbudönemineaittir.Buinaçtandayere, tabiat güçlerine tapma ve bu tapınmayadayanan gömme töreleri doğmuştur. Ataerkildönem ise "gök"ünsembolleşmesiyle tanımlanırve gömme töreleri de farklılaşır. Çünkü "ölendönmezden yeraltı hayatına geçiyor" inancı

hâkim olmuştur. Dolayısıyla Şamanizm, ilkelinsanın yaşamın ve ölümün anlamını aramayaçalışması sonucu ortaya çıkmıştır ve çok eskidönemlere aittir. Nart-Karaçaylılarda korunmuşdiğer isimler ise kuşkusuz toplumun maneviilerlemesiyle ortaya çıkmış isimlerdir. BugünŞaman veya bakğıç anlamında hiç kimseyebaşvurulmamaktadır. Yani bu kelime vekavramlar eskimiştir. Ama başta söylendiği gibiobur, bilgiç, bağuuçu (sıla-uçu) bugün de ilgiçekmektedir. Bağuuçular, izikî rahatsızlıklarıiyileştirmekte,bilgiçlerdeculduzlamaçizgilerinebakarakruhsal telkindebulunmaktadırlar.Oburise duman, ateş, kemik ve benzeri karışımlarlakinci insanların ruhunu yatıştırmakta ve büyüdenilen karmaşık işlemleri yapmaktadır.Bunlardan hiçbir yarar sağlanmayacağı ortadaolsa da "fala inanma, falsız kalma" diyen halk,bilgiçleri ve oburları yaşatmaya devametmektedir.

Aslında Türk halkının tutuculuğu bu açıdanbakıldığındaiyibirözellikolarakgörünür.Böyleolmasaydı,atalarıhakkındakibupahabiçilemez

bilgilerinasılkoruyabilirdi.

Hunnu devletinin Tanrı dinine resmî olarakne zaman geçtiği belli değildir ancak, MÖ 3.yüzyılda Hun şanüyü Tuuman'ın sabah güneşe,akşamayataptığıtarihîkaynaklardamevcuttur.

BudönemdenbirazönceÇin'deŞan-Din'cilikortaya çıkmış ve Çjou hanedanı tarafındanputları indirilinceye (MÖ 1123) kadar varlığınısürdürmüştür. Hunların Tanrı dininin Çin'denönce mi ya da sonra mı ortaya çıktığıbilinmemektedir.AmaTanrımitolojisininvarlığı,"bir yaratıcı" ikri, bu inancın Hunlarda dahaerken gelişmiş olabileceğini göstermektedir.Günümüzde Nart-Karaçaylılarda korunmuşmitolojişu"Teyri"lerletanımlanmaktadır.

Tengri:Yaratıcı

Teyri:Dünyanınsorumlusu,üstünTeyri.

Eliya: Yağmur, kar, buz, gök gürültüsü,yıldırım,gökkuşağı,bulutvb.gökyüzündeoluşanolaylardan sorumludur. (Teyri anlatmalarında"urguç", "çartlağıç", "candırğıç" kelimeleri de

geçmektedir.)

Goriy: (Uskubriy-ikinci adı). HavahareketlerindensorumluTeyri.

Debet: Dünyadaki maddelerin insanlartarafından değerlendirilebilmesinden sorumluTeyri.

Sur:Demirustası.

Kut:SavaşTeyrisi

Aymuş:EvcilhayvanlarınkoruyucuTeyrisi.

Erirey:BitkileralemininkoruyucuTeyrisi.

Apsatı:YabanihayvanlarınkoruyucuTeyrisi.AvTeyrisi.

SuAna/SuAnası:SularTeyrisi.

Dolay: İnsanların beslenmesinden sorumluTeyri.

Ağaçkişi:OrmanlardansorumluTeyri.

Çaçlı Ataytmaz (kadın), Almaştı (erkek):İnsanların duyu organlarıyla kavrayamadığıdünyada yaşayan ve zaman zaman insan

dünyasınadagelebilenruhsalyaratık.

Bumitoloji,özelliklekorunmuşibadetsözleridikkate alınınca Tanrı dininin Hunlarda dahaerken geliştiği görülmektedir. Bu da eskikültürlerdekizamanlamanınbirazgeçdönemlereçekildiği ikrinidestekler,çünküApsatı,Almaştı,Dolay, Erirey kelimeleri MÖ 2000'lerden dahagerileredayanmaktadır.Yinedesözüuzmanlarabırakalım.

Tanrı dininin Gunlarda (Hunların Avrupa'yagidentorunlarının ismi)MS3.yüzyıldahâlâvarolduğuveKa kasardıhalklarıtarafındanyayılanHıristiyanlığın da toplumda ilgi görmeyebaşladığı bilinmektedir. Atilla hâlâ bilgiçlere(astrolog)başvurmadansefereçıkmasadaMS5.yüzyılda Türklerin yavaş yavaşHıristiyanlaşmaya başladığı tarihî kaynaklardadilegetirilmektedir.

Farklı kaynaklarda Hunların dinine ilişkinbirbirine uymayan bilgiler bulunsa da bunlarıdüzenleyerek ilerleme basamaklarınıcanlandırmak zordur ama Şamanizmin Çin

kökenli olduğu ve Hunlara Çin'den yansıdığıbilinmektedir. Çin'de ise sonraları"Konfusyanlar" (atalarının anısına ve vatanuğruna yaşama gibi yarı felse i yarı dinî birarayış), daha sonra da "Budistler" ortayaçıkmıştır. Ama Hunların bu akımlardanetkilendiğinedairkanıtlarbulunmamaktadır.MÖ5-3. yüzyıllardaHunnubaşmekânında eski ruhputlarınınyanısıraTanrıcılıklagelengöktablosudaoluşmuştur.*Buçokönemlibilgi,aynıkitleninbirgünruh-putlara,diğergündegöğe,Tanrı'yasığınması düşünülemeyeceğine göre, Hunnu'daruh-putuna tapan tutucu bir kitlenin yanı sırayeni dinin taraftarlarının da bulunduğunugöstermektedir. Her iki dinî kitle de etkiliolmuştur ki, iki farklı inanç yan yanayaşayabilsin.Bazıtarihçilerinbunlarıgözönünealarak ısrarla ileri sürdüğü "Hunlarda insankurban etme geleneğinin var olduğu" ikri,burada dayanaksız kalmaktadır. Çünkü kurbanolayınıgerçekleştirenvekazılardaizleribulunankitlenin kim olduğu kanıtlanamamıştır. Devamlısavaşan ve yenilen halkları bünyesine katan

kocaman devlette bulunan mezarlar başkahalklara da ait olabilir. Tarihte, Hun halkınınatalarıolanDinlinler, JunveDiboylarının insankurbanettiklerihakkındahiçbirbilgiyoktur.

*L.N.Gumilyov,Hunnu.Bundan dolayı Hunnu'da, temelli bir Hun

etnik kısmının, Tanrı dinini tuttuğu, ruha tapankatılımcıhalklardanoluşanbirdiğerkitlenindevarolduğusöylenebilir.HunsoylularınınLunçendenilen yerde yılda iki kez toplanarak Tanrı'yaibadetettiğibilinmektedir.EğerbazıtarihçileriniddiaettiğigibiLena'nınortavebaşakımındakihalklarda -Kidanlar ve Dunhularda- gözleneninsankurbanetmeolayıHunlardadaolsaydı,buözellik Avrupa'ya giden Gunlara da yansırdı.Oysa Gunlar, gaddarlık içeren geleneklerletanınmamışlardır. Sadece dürüstçe savaşan veişiniyapanaskerlerdi.

İki inancın (ruhlar ve Göktanrı) bir aradaolmasıolayıMÖ1.yüzyıldahızkazananHunnudevletinin parçalanmasına da ışık tutmaktadır.Çünkü köklü bir tarihi olan ve kaynaşmış Hun

halkının bu kadar şiddetli bir içsavaşasürüklenmesi, burada bir başka kitlenin (tariheÇin yanlısı kitle olarak geçmiştir) olduğunu,kültür farkındandolayıköklüHunsoyluluğuylabütünleşemediğini ve iç patlamanın bu yüzdenbaşladığını akla getirmektedir. Belki bazı "tarihyazarlar"barbargölgesindençıkabilirvegerçekdünyaya bakabilirse, bu yanlış tutum ortadankalkabilir.LiGuanLi'nin(YanjanSavaşısırasındaesir edilen Çin başkomutanı) idamını insankurban etme seviyesine indirip, sonra daHunlarda insan kurban etme geleneği vardırdemek çok yanlıştır. MÖ 2000 ve daha erkentarihlerde,tümeskihalklardaolduğugibi,öleninyanında eşyasını ve yakınlarını öldürüp gömmegibitöreleriolmuştu.Amabunlan"insankurbanetme"olarakdeğerlendirmekvemilattansonrakidönemleredetaşımakdoğrudeğildir.Buradayakasıtyabilgisizlikbulunmaktadır.Söylendiğigibiyeni tarihin başlangıcında da böyle bir töreolsaydı,butöremutlakaGunlarlabirlikteBatı'dada gözlenirdi. Oysa bütün karalamalara rağmenböyleşeyleryazmayacesaretedençıkmamıştır.

Böyle bir töre olsaydı Batı yazarları bunubüyüterek tarihe taşırlardı. Altın Ordadönemindeki olaylar ise (Syanbiy, Uhuan veDunhular; Rusya tarihinde "çorniye klobuki,Mongol") Gunlarla (Hunlar) kesinliklebağdaştırılamaz. Bu dönemdeki olaylar, Hunlarıİç Asya'da şaşkına çeviren Syanbiy (Moğol)şiddetiyle ilgilidir. MS 14-16. yüzyıllardakişiddet, Türklere "yapıştırılamaz", o tamamıylaMoğolveRuslaraaittir.

Mariy halkında MS 18. yüzyıla kadar"Keremet Kurbanlıkları" töresi olmuştur. Amaburada da insan kurban etme söz konusudeğildir. Çünkü bu zamanlarda o eski töreçoktandırortadankalkmıştı.

İnsan kurban etme töresi, yamyamlığıçağrıştırdığı için, bu konunun biraz açılmasıgerekmektedir. 3000 yıl önce Hunlarda gömmetörenleri sırasında gözlenen kurbanlar, ölenyakının ardından gitme isteğini taşıyorlardı. Butöreyi ana sütüyle benimsemişlerdi. Tıpkı, Hintkadınlarının kocalarının alevlerinde kendilerini

yaktıklarıgibigönüllüolarakkurbanoluyorlardı.Buralarda, Çin kaynaklarında yazıldığı gibi"kemiklerden çorba yapılmamış, insan etiyenmemiştir".

Hunlarda savaş öncesi Tanrı'ya adamgönderme töresi olmuştur ve bu törenin izleribugün de Nart-Karaçaylılarda bir ant içmedeyimi olan "Teyri Adamı" sözündekorunmaktadır.Şifahikültürdekorunanbilgileregöre,gençlerTeyrielçisiolmakiçinyarışırlarvekazanan, törenle "Tanrıya uğurlanırdı". Teyrielçisi ağızları yukarı bakacak şekilde toprağasaplanan dokuz (Tanrı sayısı) kılıcın üzerineyakınları tarafından atılırdı. Her genç, TeyriAdamı seçilebilmek arzusuyla yetişirdi.Günümüzde de Nartlar nedenini bilmeseler deTeyri Adamı diyerek ant içmeye devametmektedirler. Çok uzun bir zaman geçtiktensonradahiunutulmamasıTanrıelçisininnekadarsaygınolduğunuispatlamaktadır.

Kasıtlıbirgörüşbuolayıdakurbanseviyesineindirebilir,amabukurbandeğil,halkiçinyapılan

büyük fedakârlığın, yüce Hun ruhunungöstergesidir. Bu nedenle halkın hafızasındakorunmaya devam ederek ve çoktandırMüslümanolmuşmilletindilindeyaşamaktadır.

Dinkonusundabilgiçleredeğinilmişti.BuradaMÖ 5-3. yüzyıllarda Göktanrı anlayışınıngüçlenmesiyle,yıldızbilimindeönemkazandığıve bilgiçlerin saygın insanlar haline geldiğinieklemek gerekir. Çinli astrologlar veyıldızsayarlar Hunnu sarayına da sızmış veburada köklenmişti. Tanrı dini inançlarıyla sıkıbağlılığıolanHunCulduzlaması,Hunnu'dakidinve gök inancının algılayış derinliğinigöstermektedir. (Sadece işaretleri ve şakalarıkalan bu inancın unsurları halktan tek tektoplanmışveyenidencanlandırılmıştır.)

Tarihçiler,Hundininebüyükyerayırmasalarda "bir yaratıcı" kılığının ortaya çıkması vehalkınuzayatapmayabaşlaması,buhalkınevrimsürecinin ileri bir aşamasında bulunduğunugöstermektedir.Bu inanç, insanruhunu, ruhlaratapma gibi törelerden meydana gelen kölelik,

güçsüzlük, yalvancılık gibi duygulardan veruhları yumuşatmak için yapılan ilkel adetlerebağlılıktan kurtararak yükseltmiştir.Görülmeyen, tanınmayan bir Tanrı'nınotoritesinin yerleşmesi için de halkın manevigelişimininbunauygunolmasıgerekir.Hunlardabu gelişmişlik evresine ulaşmışlardı. Tanrısalmitolojisinde"Tengrininyeriyarattığı"hakkındabulunanbirkısımçokilginçtir.Çünkügelişmemişbirhalktaböylebiryerdoğumu ikrioluşamazdı.Halktantoplanabilenbeşvaryanttaüslupveolaysıralaması farklı olsa da orijinal bir ikrinyansıması okunmakta ve bu halkın bağımsızdüşünce yönünde nasıl ilerlemiş olduğunugöstermektedir. Rusya'da Karaçay-ÇerkesCumhuriyeti Kobu Başı köyünde BoyunsuzovŞağaban'dan1974yılındaalınmış"yeryaratılışı"varyantı; basit, insan kurbanlıklarla beslenenhalkın tablosunuyansıtmamaktadır, tam tersineaydın,özgürruhvedüşünceninkanıtıdır.

"Anabulutdukkul-dukkul,Kıyırlarızıkkıl-zıkkıl,Bauurundagumma-gulmak,

İçtartıucummak-cummak,Kiyirildi,tiyirildi,Birbirinesindirildi,Urçukkibikiyirildi,Kindigindencanarboldu,Tönnegindenkaynarboldu,Bişti,bişti,bişirildi...Azmıbişti,köbmübişti?Bizgecerbolubtüşdü..."

"Anabulutparçaparça,Kenarlarıyırtıkyırtık,Göğsündetoplanmışkarmaşık,İçineçektiğitoplarla,Oradakiherşeyiçiçegeçti,Birbiritarafındanyutuldu,sindirildi,Kirmangibieğirildi,Göbeğindenyanaroldu,Bedenindenkaynaroldu,Pişti,pişti,pişirildi...Azmıpişti,çokmupişti?,Bizeyerolupdüştü..."

Tarihteki, "ruh putlarıyla Tanrı dininin bir

arada bulunması" farklılıkların toplandığı,bütünleştiği ve yeni bir kaliteye dönüştüğü biralanolarakHunhalkınıtanımlamaktadır.

HunnuDevletininGeçimi

Bu konudaki bilgiler başka bilgilerle bağlıolarak verilmekte olduğundan Hunların tamolarak ne ürettiği ve ne satın aldığını söylemekzordur.YinedetarihegeçmişbirHunnu-Çinsınırsavaşı(MÖ129)vardır.BudönemdeHunlar,Çinyönetiminin "sınır pazarlarının kapatılmasıkararnamesini"ne karşı çıkmış ve Çin askerinidarmadağınetmişti.İkinciolarakda"MÖ152'deuzun uğraşlar sonucu sınır pazarlarının serbestolduğu ve bunda da Hunnu'nun büyük payıolduğu" hakkında bilgiler vardır. Aslında tarihedayanılmasadahalklararasındaalışverişolduğubilinmekte, Çin ile savaş durumundayken dahiÇin tüccarlarınınHunnu'da,Hun satıcılarınındaÇin sınırlarında alışveriş yaptıkları tarihîkaynaklarda geçmektedir. Yalnız, ÇintüccarlarınınHunnu'daserbestolduğuveonların

sık sık geldiği söylenebilir. Çünkü Hunlardatüccarlara zarar vermek utanç kapsamınagirmişti. Uyanık Çin tüccarları bundanfaydalanmıştır. Hunların ise ne yapacağı belliolmayan Çin'in içlerine sokulduğu şüphelidir.Çünkü Çin'de Hun'u esir alanın ölüm cezasınıkaldıran kanunlar da vardı. Bu yüzden Hunsatıcılar Çin içlerine kadar girmemiş olabilirler.Tarihte de Hun tüccarları hakkında böyle birkayıtyoktur.

İç Asya halklarının hepsi birbirleriylealışverişte bulunmuşlardır. Ama tatlı ve ipeksunanÇinpazarlarıherkesingözdesiydivetarihîkaynaklarda Çin pazarları ve mallarıyla ilgilibilgilerin çok fazla olması da bunadayanmaktadır. MÖ 5-3. yüzyılda Tangutlardançöle demir gelmeye başladığında demir işlemeuzmanlığı gelişen Hunlar, bu alanda da başanlıolmuş ve demir ürünleri satışı devletekonomisineciddikatkılardabulunmuştur.

Hunlar,Çin'eyün,yünürünleri, sütürünleri,arpadan üretilen bir içki (ismi tarihe

geçmemiştir. Günümüzde buğday dakatılmaktadır. Boza veya çağır olabilir) ve etsatmışlar, karşılığında Çin'den tatlı, ipek, kumaşve süs eşyaları almışlardır. Moğollar da Hunlargibideri,yünvehayvanürettikleriiçinHunlarlapek alışverişleri olmamıştır denebilir. Ancakürettiklerinin bir kısmını Hunlara vergi olarakverdikleribilinmektedir.

Hunnu devleti ekonomisinde tarımkültürününbulunmadığını ileri süreneski tarihîgörüşler, Ordos'taki mezarlarda değirmenciklerbulunmasıylayıkılmıştır.Hunnu'daÇin'dekigibiolmasadatarımkültürüvarolmuştur.Topraklauğraşmayı pek sevmeyen Hunlar, bu tür işlerikaçak Çinlilere bırakmış, savaş esirleri ise hemtarım işlerinde hem de hayvan bakımındakullanılmış,ayrıcaavveeğlenceoyunlarındayeralmışlardır.

Esirlerisokmadıklarıtekalandemirvebronzişleme alanıydı. Silah ve savaş araç gereçleriüreten, dolayısıyla devletin güvenliğiniilgilendirenbualan,Hunluustalarıntekelindeydi.

Geleneksel Hun eğlencesi olan av, hayatıkolaylaştırmakta ön sıralarda gelmiştir. Tarihegeçtiği gibi en önemli av kuşlardı. Demir uçluoklarkuştüyleriylesüslenirdi.Buşekildeestetikanlayışlarını savaş alanlarına da taşımış olanHunlar, avcı kuşları evcilleştirmekte deuzmanlaşmışlardı. Bu kuşları satıp satmadıklarıbellideğildiramaevcilleşmişbiravcıkuşasahipolmanın, gururu okşayan, mutluluk veren birdurum olduğu söylenebilir. Belki de dağ veorman sevgisi Hunlara, ataları Sarıbaşlardangeçmiştir. Sarıbaşlar bilindiği gibi çöl halkısayılsalar da dağsız yaşayamamışlardır.SarıbaşlarınÇinileİnşanveTzilinşan,Üyecjilerlede Altay ve Tanşan Dağları için savaştıklarıbilinmektedir.Dağlarınavdışındaonlaranegibifaydalarsağladığınıbilemiyoruzamadağonlarınhayatındaönemlibiryertutuyordu.

Çokeskizamanlardaderiyiuzmancaişlemeyibaşaran Hunlar, yün işlemekte de ilerigitmişlerdir. Alışverişlerinde bu tür ürünler deönemliyertutmuştu.Hunlarhakkındabukonudabilgi bulunmasa da Gunlar Ka kaslara geldikten

sonra yün kilimleri, yamçı, başlık, geniş kanatlıyün şapka, gecelik kep, cepken (pazarlardabunları satan Çerkeş tüccarlara atfen bu ismialmışlardır. Rusça'da çerkesska denir), kaptal,çuruk, çarık, tüyme, kyamar, işlenmiş saçaklıbaşörtüleri ve benzeri birçok şey hemen yerlimaddi kültürü etkilemiştir. Günümüzde deKaraçaylı,Balkar,Avar,Kumuklarbukonulardauzmanlıklarını sürdürmektedirler. Bunlar,Gunlarınbubölgeyegelirkengelişmişbirmaddivemanevikültürgetirmişolduklarınınkanıtıdır.Bunlara dayanarak Hunnu ekonomisinde elsanatlarının da yer almış olduğu kesinlikkazanmaktadır. Hunlardan zamanımıza kalanlarisemükemmelbirişçilikveözelleşmişbirestetikanlayışın ürünü olduğu açıkça belli olan metaltakılardır.Kazılardabulunanbusüsler, zamanınderinliğinde kalmış dönemlerin yaşam biçimi,zevki ve estetik anlayışını günümüzeyansıtmaktadır.

Eskihalklarda,savaşyoluylagelireldeetmeknormal bir durumdu ve üstünlüğünü sürdürenHunlar da halkları ele geçirmek ve vergi

almaktan çekinmemişlerdi. Böylece geçimkaynaklarınabaşkahalklardanalınanvergiyideekleyebiliriz. Çin her seferinde vergiyi hediyesözcüğüyle gizlemeye çalışsa da vergisi bayağıyüklüydü ve barış anlaşmasının öngördüğüvergiyi zamanında ve eksiksiz ödemeye özengösteriyordu. Çin'den gelen hediye kervanınıniçinde, Hun gururunu okşayan en önemli"hediye" de Çin prensesiydi. Çeyizi vehizmetkârları ile birlikte Hunlara teslim edilenkız, Hunnu'da prens soylardan birinintemsilcisiyle evlendirilir ve Hun kadınlarınınhürriyetini kazanırdı. (Çin'de kadınlar devletişlerindeaileiçindedesesleriniçıkaramazlardı.)

Herelegeçirilenhalkınvergivermesidiyebirkural da yoktu; kardeş vaziyette ele geçirilenhalklar vergi vermezler, Hun ordusuna askergöndermek ve Hunlara düşman saldırılarıkarşısındayardımetmekleyetinirlerdi.Dinlinler,Kıpçaklar ve Junlar hakkında vergi almaolaylarına nadir rastlanmakta ama bu halklarınHun halkıyla omuz omuza savaştığıbilinmektedir.

Devleti ve yönetimi zenginleştirenin iç vergiolduğu bir gerçektir. Fakat Hunlar, şanüydöneminekadarböylebiruygulamadanhabersizolmuşlar ya da kendilerinde uygulanmasınıistememişlerdir. Laoşan Şanüy döneminde Çingelenekleri Hunnu'ya da yansımış ve halkvergilendirilmeyebaşlamıştır.Hunlar tepkileriniYaşlılarKurultayı ve SoyBaşkanlarıKurulu'ndaşiddetli muhalefet ederek hatta ayaklanmalarlagösterseler de Çin kaçağı hadım edilmiş haremağasının etkisinden çıkamayan şanüy, vergiyiyürürlüğe koymuştur. Vergiyle birlikte devlethazinesi dolmaya, şanüy soyu da bağımsızlığınıkazanmaya başlamıştır. Hazinenin dolu olması,devletinortakihtiyaçlarınıdakarşılamıştır,amavergiyi gurur incitici bir olay olarak algılayanHunlar, şanüye gösterdikleri tepkidenvazgeçmemişlerdir. Tarihte bu tutum,Hunnu'nun parçalanma nedenlerinden biriolarakkabuledilir.

Baştahatırlatıldığıgibi,hayvancılıklauğraşangöçebe halklar, yazın yazlıkta, kışın kışlıktayaşarlardı. Her soyun kendine ait toprağı,

hayvanları ve maddi varlığı mevcuttu. Baştasıraladığımızkazançkaynaklarıolmasabile,Huntoplumu sadece hayvancılıkla da geçinebilirdi,zirahersoykendigeçiminisağlayabiliyordu.

Hayvancılıkveaskerlikuzmanlığı,elsanatlarıve çalışkanlıklarıyla toplum olarakyaşayabilmenin özel bir formunu oluşturanHunlar, diğer göçebe halklara karşı olanüstünlüklerini devlet ekonomisinde degöstermişlerdi.TekeksikleriÇintatlısıydıveodatembel Laoşan Şanüy döneminde her tekerlekliHunevine(kibitk)girmişti.

HunYazısı

Hunlarınyazısı yoktur ikri, tarihe tamamenyerleşmiş ve şüphe götürmez bir gerçeğedönüşerekçağlarboyuncaetkiliolmuştur.Fakatzamanlagerçeklerortayaçıkınca,bu ikirdeısraredenlerutancagömülmüş,tarihçilerde ikirlerinideğiştirme ve yanlışlarını düzeltmeyekoyulmuşlardır.

Çin'in "Üç Hanlık" isimli kitabında şöyle biryazıya rastlanmaktadır, (Gumilyov'dan aynenalınmıştır). KanTay isimli Çin elçisiMÖ250'deKamboçya'dan dönüşünde şunu yazmıştır:"Onların kitapları var, kütüphanelerdekorurlar.YazılarıysaHunyazısınabenzer."

Tarihte Türk yazısının olduğunu görmezdengelen Batı aydınlarının tarihî otoritesi, 1893yılında Orhon bölgesinde bulunan yazıtların V.Thomsen tarafından okunmasıyla iyice sarsıldı.Kopenhag Üniversitesi profesörü Thomsen,kökleşmiş tutumdan çekinmeden, cesaretlegerçeğiortayakoymuştur.OrhonYazıtlarıdenenbudeğerlibulguda,TürkyazısınınyanısıraTanrıdininin varlığı da kanıtlanmıştır. Bu yazıtlarda,Thomsen'inilkokuduğukelimeninTengriolmasıda Tanrısal bir tesadüf müdür, bilemeyiz. Bukelimeşuşekildeyazılmaktadır:

Bu olayın büyük yankı uyandıracağındankorkan "vicdanlı" bilimadamları, bu pahabiçilemez bulguyu gözlerden ırak tutmayaçalışmış ve kapalı arşivlerde 100 yıl kadar

saklamıştı.AmaTürkgelişimineulaşamayangerikalmış Avrupa'nın aydınları, başarısızlığınıburada da kanıtlamış ve hatta elaleme rezilolarakkıskançlığınıortayakoymuştur.

Hunlar taş saraylarda değil ayaklı evlerdeyaşadıklarıvedevamlıgöçhalindeolduklarıiçinbelki de, zengin halk kültürünü "ağızdan ağıza"denilen yöntemle aktarmış, masa başında tarihgündemi yazamamıştı. Belki de yazmış amaHunnu'nun yaşadığı trajik olaylar sonucukaybolupgitmiştir.BelkionlardaOrhonYazıtlarıgibi gömüldüğü yerden ya da paslanmış birsandıkiçindençıkabilir.İnsanınyapısıheryerdeaynıdır, Avrupalı aydınların yaptığından dahafazlasını İç Asya'daki kıskançlık da yapmışolabilir.

Hunlar baş eğdirdikleri halkların çok haksızdavranışlarınamaruzkalsalardaeskikıskançlar,artık onun boyuna erişemeyeceklerini görmüşdurumdadır. Hun halkının torunlarıysa budüşman davranıştan gurur duymalı çünkü"yıldırımyüksekağacıvurur".

Gelenekler

Biraz önce Hun törelerinden birkaçısunulmuştu, ama bunlar diğer bir konuylailgiliydi. Bu nedenle onlardan, ayrı bir başlıkaltında söz etmek daha doğru olur. Zira bubilgilerHunmillî karakterini anlamada kolaylıksağlayacaktır.

İnsanlık, evrim sürecinin her döneminde,kendimanevi gelişiminin yansıması olarak bazıtörelerüretirveonlardankabulgörenlergelenekhaline gelir. Töre zamanla eskise de gelenek,halkıtemsilettiğiiçinyaşamayadevameder.

Töre ve geleneğin farkı nedir, diyesorulduğunda, çoğu insan bunların anlamlarınıbirleştirir. Bu doğru bir tutum değildir, çünkütöre ve gelenek farklı millî davranışlariçermektedir.

Töre belli bir dönemde, belli şartlar altında,halkın yaşantısıyla ilgilidir ve insanlarınistemeden de olsa yapmak zorunda kaldıklarıgörsel davranışlar olabilir. Buna karşın gelenek,

halkın genel duygu dünyasını yansıtır. Örneğin,birkralınönündeyerekadareğilmektöredirveistenilsede istenilmesedeyapılmakzorundadır.Ve krallık ortadan kalkınca halk bu töreyitamamen silip atar, çünkü zorla yaptırılan birdavranıştır. Büyük içeri girdiği zaman, küçüğünayağa kalkması ve ona yer vermesi, gelenektir.Çünkü bunun içinde insanlık ahlakına dayalı,töredençokdahayükseksaygıveiçtendavranışıiçeren görsel bir ruh nazikliği vardır. Ayağakalkmazsa kimse onu zorlamaz, ama kendiiradesiyle ayağa kalkması, büyüğe yer vermesi,vicdandenilenhassasduygudankaynaklanmaktave yaşlıya saygıyla, yaşam, yaşlılık, ölüm gibifelsefîkavramlarıdakapsamaktadır.

Hun kültürünü araştırırken, törelere az,geleneklereiseçokrastlanmaktavegeleneklerinderinveoturmuşolduğuanlaşılmaktadır.

1-MÖ3.yüzyıldakanunolarakbilinsedeçokeskilerdengelenbirahlakigelenek,birsoyveyaailedeninsanlarınevlenmesininyasakolduğudur.

Soylar toplumunda, malın dışarı gitmemesi

için akraba evliliği yapılabilmesi mantıklıydı,ama Hunlarda bu yasaktı. Belki de Sarıbaşatalarından gelme bir genetik bilgi vardı ve bugelenek sertçe korunmuştu. Genetik bilimininçok geç kavradığı "kan karışımı" meselesini ozamanlarda Hunların nasıl bildiği şaşırtıcıdır.Nart-Karaçaylılarda günümüzde bile iki kişininanne-babatarafındakidörtsoydaakrabalıkvarsabunlar kardeş sayılır ve evlenmezler. Kankarışımı en büyük rezalet sayılmaktadır.Yüzyıllar önce birbirleriyle evlenen Batçasoyundan iki kuzenin rezaleti bugünkütorunlarına da yansımakta ve"birbirini alaaylannan Batçaları" (birbirleriyle evlenenBatçalar) sözü iğneleyici bir şaka olarakdillerdendüşmemektedir.

2- İkinci bir gelenek ise tamamen insaniahlaka dayalı ve bireyin haklarının korunmasıanlayışını temel alan evlat edinilenle ailedenbirininevlenmesiyasağıveevlatlığınhaklarınınkorunmasıydı. Günümüzde evlat edinilenlerinreddedilerek sokağa atılabildiği göz önünealınırsa, bu gelenek Hun halkının manevi

seviyesininyüksekliğinigöstermektedir.

3- Çocukların baba soy ismini taşıdığıbilinmektedir.GünümüzdebazıTürkhalklarınınbaba isminin çocuğa soy ismi olarak verilmesigeleneği ise, orduhalinde yaşayan, soy geleneğiolmayan, sadece kişiye ve onun toplumdakideğerine hitap eden Moğol (Syanbiy, Uhuan,Dunhu, Hor) halkından yansımıştır. ÇünküHunlar, soy isimlerini günümüze kadartaşımışlardır. Baba ismini soy ismi yapan Türkhalklarının ise tarihte Moğollarla bir yakınlıkveya zorunlu bağlılık yaşadıkları söylenebilir.(Karaçaylı ve Balkarlarda soy, kutsal birkavramdırvedeğiştirilemez.Babaismikesinlikleçocuğasoyismiolarakverilemez.)

4-Batılıların tersyorumladığıbirgelenekdedul kalan kadının, eşinin kardeşi veyaakrabasıyla evlenmesinin öngörülmesiydi. Ozamanlarda, hayatta kalmak için izikî kuvvetetkeni ağır bastığından, kadın, kendisine sahipçıkacak bir erkek olmadan yaşayamazdı. Bunedenledulkadınınkaderinin,eşiöldüktensonra

dadeğişmemesiiçinkocasınınailesininonasahipçıkmak zorunda olması, önemli bir manevikanundu.Bugeleneği,kadınınalçaltılmasıolarakalgılayanlar konuya yüzeysel bakmaktadırlar.Çünkü bize ulaşan tarihî bilgilere göre, Hunkadınıheralandakendini ifadeeden,erkeklerleyan yana bulunan, saraylarda bile etkili olarakdevletin dış ilişkilerini yönlendirebilen,kısıtlamalaramaruz kalmayan özgür insanlardı.(Örneğin, saf Tusitan'ı (Uyan Güydi) tahtaoturtan Çjuanküy Yan-Çji tarihemal olmuştur.)Dilin,geçmişiaynagibiyansıttığıdikkatealınırsa,Türk kadının meşhur"bir erkeğe sahip olmak"(birerkişigeiyebolurğa)sözü,eskiHunkadınınbağımsızlığının yansımasıdır. Oysa günümüzdeerkek ve kadından kimin kime sahip olduğutartışılır bir konudur ve bugünkü kadınlarınböyle bir anlayışı içeren sözü söyleyebilmesişüpheuyandırmaktadır.

GörüldüğügibikadınhaklarıkonusundaHunhalkı, "artık sevmiyorum, istemiyorum" gibiduygusallıklarıbirtarafabırakarakyada"kocasıöldü gitsin" davranışına fırsat vermeden,

kocasının soyunun, sahipsiz kalan kadınaölünceyekadarbakmasınızorunlukılmıştı.Zatendevletinvemilletinmaneviyüzüveinsaniahlakı,ihtiyar, hasta, kadın ve çocuklara davranışınıyansıtan kanunları ve uygulama düzenindenokunur. Bir devlette çocuk ve kadın sokakta,ihtiyar da bakımsızsa, o devletin düzenininçürüdüğü,sisteminhalkakarşıdöndüğüanlaşılır.Hun tarihinde kadın hakkındaki geleneklerebakılınca, Hun halkının torunlarının "Göktürk"lakabınıhakettikleridüşünülür.

5- Kaçak ve esirlere kusursuz davranışıöngören geleneklerin merhamet içerdiği de birgerçektir.Tarihtebilindiğigibi,ÇinlisubayLiLinbugeleneksayesindeHakasbölgesineatanmışveHunlarlabirlikteonların İçAsyaveSibirya'dakikaderlerini paylaşmıştır. Li Guan Li Erşiski'ninöldürülmesi olayı ise tarihçiler tarafındanaraştırılmasıgerekenbirkonudur.ÇünküMÖ1.yüzyılda (2000 yıl önce Kidanlardan yansıdığıdüşünülürse de) Hunlarda esirin öldürülmesihem de kurban sıfatıyla, imkânsızdı, kimsegelenekleri bozmayakalkışamazdı.Budurumda

Li Guan Li Erşiski olayının, "doğru sever"tarihçilerinHunnefretiniiçerenbirÇinyazısınınserbest yorumu olduğunu düşünebiliriz. Barbarkılığı oluşturma çabası çok tara lı altyapı ister,koskoca komutanı "kurban etmek" de halkınseviyesinin ne kadar düşük olduğunu gösterir.Belki de Li Guan Li Erşiski olayı, bu ikridesteklemek içinenineboyunamakaslanmışbirgerçektir. Hunlar teslim olan düşmanlarıöldürmemişlerdirvebunugösterenbirçokkanıtvardır, ama art niyetli olarak teslim olur veiçerde Hunnu devletine karşı hareketler içinegirerlerseelbettedurumdeğişirdi.Vatanaihanetetmeverezalatyaşatmaölümlecezalandırılırdı.Esirler, ancak bu yüzden öldürülebilirdi. Bukonuda Çin kaynaklarına da pek güvenilmez.Çünkü Li Guan Li Erşiski, düşmana teslimolmuştu ve onların gözünde ölümü hak etmişti.Hunnu'ya casusluk amacıyla sokulduysa, Çinhalkıbunubilemezdi,büyüksırlaraçıklanmazvetarihî kayıtlara da geçmezdi. Bu yüzden onaverilenölümcezasıÇinkayıtlarına"kurbangitti"anlamındadayazılmışolabilir.Buolayamantıkla

bakıldığında, saygıyla karşılanan, HuluguŞanüy'ün kızıyla evlendirilen, Çin'deki ailesinincadılıkla suçlanıp katledilmesini unutması vemutlu olması içinher şeyin yapıldığı bir kişinin"kurban" edilebilmesi tamamen imkânsızdır. YaLi Guan Li casustu ve ailesinin ölümü HunlarıkandırmayayönelikbirbahaneydiyadaHuluguŞanüy'ün damadı ölümü hak edecek bir suçişlemişti."Kurbanlık"hakkındayazanlariseTürknefretine"kurban"gidenbeyinlerdir.BunedenleLi Guan Li konusu, Hun misa irperverliği vemerhametinegölgedüşüremez.

6-Hunnu'daşanüyüntahtaseçilerekgelmesive onun Soy Başkanlar Kurulu ve YaşlılarKurultayı tarafından denetlenmesi ayrıca hangisoydan kadınlarla evlenebileceğinin de tüzüklebelirlenmesi,yönetimihalkıngözetimindetutan,zararlıkararvegirişimleriönleyicibirgelenekti.Ancak Hunnu dış baskılar sonucu dağılmanoktasına geldikten sonra şanüyler biraz olsunserbest hareket edebilmişlerdir. Yine de Modehariç,hiçbirşanüyonayalmadankendibaşınaişyapamamıştır.

Evlenme konusu da tüzükle belirlenmiş birkanundu. Bu kanunun şanüy kraliçesi olmakisteyen Si-Lüan-Di soyunun (şanüy soyu)hevesini kırmak amacıyla çıkarıldığıdüşünülebilir. Bunun yanında başka sakıncalardagözönünealınmışolabilir.

- Uzak akraba da olsa kendi soyundankişilerle evlenen şanüy, halktan uzaklaşabilirdi.ŞanüyneslininakrabalıkbağlarısadeceSi-Lüan-Di soyuyla sınırlanırsa, bu soy zamanla soylartoplumunun içinde bağımsız bir kitleyedönüşebilir ve toplumsal birlikteliğe darbevurulabilirdi.

- Kan karışımı kanun ve gelenekleyasaklanmış olduğundan baba adına seçilerektahta çıkan şanüy, gelenekleri kendi örneğiylekorumalıydı.

- Üst düzey soyluluğun şanüy soyuylaakrabalığı,Huntoplumununyararınaydı.Çünkü,kraliçenin soyu ve akrabaları her kararakatılabiliyorlar ve böylece kararlar SoyBaşkanları Kurulu ve Yaşlılar Kurultayı'na

taşınabiliyordu.Buşekildede,kraliçebirtaraftansevgiodağıoluyordiğertaraftandaşanüyünherkararında sorumluluğu paylaşarak şanüy vesoyunutekbaşınabırakmıyordu.

Bu gelenek dışarıdan basit gibi görünse dezekice bir uygulamaydı ve bir terazi gibi,toplumdaki dengeleri gereken seviyedetutuyordu.

Hun halkında gelenek haline gelmiş olanakraba evliliği yasağı, belki de başlangıçtatoplumsal kaynaşmayı sağlamak amacıylameydana çıkmıştı. Sadece yurttaşlık değilakrabalık bağlarının da oluşmasını sağlayan bugelenek, günümüzde de hem tıbbi, hem ahlaki;hemtoplumsalbağlarınkuvvetlenmesiaçısındanöneminikaybetmemiştir.

Devletkanunlarıylagüçlendirilmeyen,sadecevicdanadayalıgelenek,vicdansızagelincekırılır;insalığın tarihi bunun örnekleriyle doludur.Herhalkta kendini vicdanla sorgulayan kişilerbulunur. Bu nedenle bir halk, millet olmakistiyorsa devlet düzeni ve kanunlarıyla, iyi

geleneklerin güçlenmesi için gereken altyapıyıoluşturur ve onları koruyarak ahlaki kanunlaradönüşmesini ve gelecek nesillere geçmesinisağlar.Hunlarmilattanöncekizamanlardabunubaşarmışlardır.

7- Soyların içinde birbirine yardım etmek,zenginliğiveyoksulluğudenkyaşamakgeleneği,aslında kanundu. Buna uymayanlar utancauğrarlardı. Ruslarda (Ruslaştırılmış Türkler) veKa kas Türklerinde o zamanlardan kaldığıdüşünülebilecek bir gelenek gözlenmektedir.Yoksulaile,hastaveyaihtiyarbirivarsa,insanlarköy ortak kararıyla toplanır ve onlar için birgünde ev kuruverirlerdi. "Mammatha barıu"komşulukadınaücretsizçalışmakanlamınagelirve hiç kimse "mammat"tan sıyrılamaz. Zayıfınyardımına gitmek, şere in ve onurungöstergesidir. Günümüzde de her tür iş yaşlı,hasta ve dul için içten yapılır ve yardım alaninsan da alçalmış sayılmaz, çünkü "bugün sen,yarın ben" anlayışı, kaderci Türk halkında çokkuvvetlidir.

Hunsoylarınınbuiçgelenekleri,suçu,utancıve şanı da ortak kılıyordu. Bu konuyubaşta dadile getirmiştik. Suç, ortak utanç; şan, ortakmutluluktu. Hunnu devletinin kanunları dabunları güçlendirerek halkın bütünleşmesini vemaneviyöndenilerlemesinisağlıyordu.

8 -Amanat konusu gelenek ve kanunlararasında sayılmadan kalmıştı. Hunlarda bugeleneğin hangi kelimeyle ifade edildiğibilinmemekte,"amanat"iseKa kasHunTürkleriKaraçaylılarda korunmaktadır. Hun sözü müyoksa sonradan oluşmuş bir kelime mibilinmiyor, fakat anlamı Hun töresini aynenyansıtmaktadır.

Bazı tarihçiler, amanatı esir olarakdeğerlendirmekte ve insanlar arası güzel birdavranışı alçak göstererek onun anlamınıkavramaktan yoksun olduklarınıkanıtlamaktadırlar. Türk halklarında erkekçocuğun,birarkadaşınevindeyetişmesigeleneğiolduğubilinmektedir. Eskidenbir erkek çocuğubirarkadaşveyaakrabaamanatolarakistemezse

ailenin itibarı zedelenmiş sayılır ve halk onlarasoğuk davranmaya başlardı. Bu yüzden amanatistenmeyenoğlanveevdekalankız,aileninağırduygularakapılmasınanedenolurdu.

Eski Türklerde her erkek asker olarakyetiştirildiği için, çocukkendi evinde, annesininyanındasertvesıkıterbiyealamazdüşüncesiyle,çocukların6-7yaşlarındanitibarenbirdostveyaakrabanın yanında yetişmesi öngörülmüştü. Yada ikidevletveyahalkarasındabarışanlaşmasıyapılacağında, barışa ilk başvuran taraf saygıgösterisi olarakamanat isterdi. Eğer bu istekkabul edilirse iki devletin gurur verici eşitliğikanıtlanmışolurdu.Amanatgidenler(devletlere)krallar gibi karşılanır ve o devletin herimkânından yararlanırdı. Rehinle amanatolayının ilgisi yoktur. Mode'nin Üyecjilerdenkaçması,tarihteamanatınkaçmasıolarakbilinentekolaydırvebugeleneğinanlamınıyansıtamaz.İç Asya'da (Hesi'de) MÖ 5-3. yüzyıllardagözlenen Üyecjiler, amanatı Batılılar gibi rehinolarak değerlendirip, amanat geleni incitmişolabilirler. Mode de bu nedenle kaçmış ve

babasınakin tutmuşturdiyebiliriz,oysa İçAsyaveÇinbu töreyi kabul etmiş ve amanatı kutsal,dokunulmaz, barışın simgesi olarak kabuletmişlerdir. Fakat Cungaryalı göçebe bir halkolan Üyecjilerin yerli halkların alışkanlıklarınıbilmemesi doğaldır ve bu nedenle Mode'ninkaçması olayını temel alarak amanatı rehinolarakdeğerlendirmekdoğruolmaz.

Amanat geleneği, aileleri, soyları, halklarıbirbirilerine güvenmelerini sağlayan şere li birgörevsayılmıştır.

Amanatın bir diğer türü de Karaçaylılardayakın akrabalar içinde gerçekleştirilirdi. Erkekçocuklarındayı,amcaveyadostevindeyetişmesigeleneği 20. yüzyıl ortasına kadar sürmüştür.Hatta günümüzde de gözlenmektedir. Çocukhasreti yaşayan yakın akrabaya, yanlarındabulunması için bir kız çocuğu verilirdi. Buevlatlık değildi, anne babasından (tabhan üy)kopmadanakrabaailede(ösdürgenüy)yetişirdi.Bu gelenek Nart boyu Türklerde mevcuttur veözellikle Nart-Karaçaylılarda günümüzde de

gözlenmektedir.

Hunnu devletinin tablosunu ele geçen tarihîkaynaklara göre bu şekilde vermeye çalıştık.Gündelik hayat hakkında zengin bilgi eldeedebilmek ancak sözlü kültüre dayanarakgerçekleşebilir. Ama alışılmış tarihçilik geleneğibunu kabul etmediğinden bu konuyu dahaayrıntılı olarak aydınlatmak mümkün olmuyor.Savaşlar hakkındaki bilgiler daha ayrıntılı vezengin olduğundan Hunların savaş yollarınıöğrenmek Hunnu devletinin kuruluş sürecini(MÖ 1200) ve yıkılmasının (MS 1. yüzyıl)nedenlerinianlamaktakolaylıksağlar.

BusaydıklarımızelbetteHunlarınbütüntöre,gelenek ve kanunlarını yansıtamaz. Tarihîkaynaklarda bulunanlar ancak bu kadardır vedüzenli de değildir; farklı kaynaklardanderlenerekbirarayagetirilmiştir.Tüm içdüzenbilinmişolsaydıgöçebebirhalkındağılmadanbirmillete nasıl dönüştüğünü, ahlakı maddizenginliğenedentercihettiğiniveçokerkenbirdönemde ilkel putlardan kurtularak bir yaratıcı

ikrini doğuran ruhsal ufuklara nasıl uğraştığınıöğrenmekmümkün olurdu. Fakat zaman aralığıartık kapatılamaz ve o bilgiler de sonsuzluğakarışmıştır.

Savaşlar

"Kinci"ler

Hunnu devletinin doğuş tarihi olarak MÖ1200 yılı gösterilse de bunun daha erken birtarihte olma ihtimali daha yüksektir. Başta dahatırlattığımız kültür dönemlerindeki tablo,oturmuşbirantropolojikyapıyıvegelişmiş,özelyön çizmiş bir kültürü sergilemektedir. Bunedenle kanıt bulunmasa da Hunnu devletinindaha önce oluştuğu ikri doğmakta ve onunlailgili de geniş topraklara yayılmanın o zamankiyolu (savaşlar) düşünülmektedir. ÇünküSibirya'yayayılmavediğerhalklarıelegeçirmesırasında Hunların dostça karşılandığıdüşünülemez. Hunların yayıldıkları her toprakiçin savaş verdikleri bir gerçektir. Tarihbunlardan günümüze kadar ulaşabilecek bilgibırakmamıştır. Belki de bu yüzden Hunnudevletinin doğuşu, tarih tarafından biraz geçzamanaalınmıştır.

Jun çatışmalarıyla meşgul olan Çin,Hunnu'nun gelişimini önce gözden kaçırmıştır.

AncakMÖ1200yılındabugerçeğifarkedenŞanhanedanının o zamana kadar olan sorunları birkenara bırakarak dikkatini bu yeni oluşumaçevirmesi gerekmekteydi. Fakat, Çin bu konuyayeterince önem vermediğinden ya da dikkatiniyoğunlaştıramadığından,MÖ 10. yüzyılda (Çjoudönemi) çevre halkların topraklarının HunnutarafındanelegeçirilmesivebuhalklararasındaHunnu nüfusunun yayılmasıyla karşı karşıyakalmıştır.

Hunlar, içlerine genetik seviyede işlemiş birrekabet duygusuyla, diğer halklarla girdikleriçatışmalarda askerlik uzmanlığını geliştirirken,atalarının eski vatanlarına alıcı gözle bakmayabaşlamışlar ve sınır çatışmalarıyla da düşmanınnabzınıtutmayaçalışmışlardı.ÇinkaynaklarındaMÖ 9. yüzyılda Hunların Çin'e girdiğibelirtilmektedir. (Şarkılar Kitabı) Şan hanedanıdöneminde Çin'e böyle girebilmek, kendinegüveni içerenbirolaydı.Çinkaynaklarında "bizHunları yendik, ders olsunonbindevlete" diyeyazsa da "gökten gelen gururlular" sözleri,Hunların kaydadeğer oldukları ve Çin'de panik

yaşattıklarını göstermektedir. Kaynakta "Fen,Syo,Hao'yuelegeçirerekTsinsuyununkuzeyinekadar ulaşarak" sonra da "Çin'e girdikleri" ve"yanlış düşündükleri" yazılmaktadır.Bu savaşınneden çıktığı ve ne kadar sürdüğübilinmemektedir. Ama "her arabaya dört atkoşulu, her şeyi hazır, kibirlice giren Hunlar"ınkılığı ciddiyet içermekte ve "kanat resimli Çinbayraklarınınzaferleaçıldığı"birazdüşündürücügelmektedir. "Merkez şehri korumak için aceleetmemizgerek"cümlesi,buHungirişininbirsınırçatışması olmadığını, merkez şehrin dahi tehditaltında olduğunu göstermektedir. Çinimparatorunun da "savaşa çıkın" çağrısı, olayınciddiyetini gözler önüne sermektedir. Hunlarmerkez şehre gelebilmek için geçtikleritoprakları ele geçirmeliydi ve belki de öyleolmuştu ve Çin kendini çetin bir savaş verereksavunabilmişti. Bu yazıda Çin yiğitliğine övgüyağdırılmaklabirlikte,yazarsatıraralarındasertdüşmanlarla karşılaştıklarını hissettirmektedir.Çünküzayıfbirdüşmanakarşıyiğitlikgöstermekgerekmez ve onlara "kinci yakalayıcılar" da

denmez. Nasıl çıktığı bilinmeyen bu savaş, İçAsya'nın gündemine ok gibi saplanan Çin-Hunrekabetininbaşlangıcıydı.VeancakbinyılsonraÇinlehineçözülecektir.MÖ9.yüzyıldaiseHunnudevleti en güçlü çağındaydı ve genç devletinhalkları ele geçirme isteği, hâkimiyet ve şanarzusu, yerleşmiş dengeleri bozarak devletigünden güne genişletmeye ve güçlendirmeyedevamediyordu.

MÖ 4. yüzyılın sonu, 3. yüzyılın başlarındaÇjoucuÇin'in, İçAsya'daotoritesini yerleştirmeçabalarıyla ciddi çatışmalar sonucuLeufan (Junhalkınınbirkaçboyundanoluşanhalk)veLinhuhalklarını Çin egemenliğine sokmasıyla, ÇjouHanedanı ve Hunların arası tamamenbozulmuştur. Bu dönemde Junları sınırlarındançıkaranÇin,Junmeselesinihallettiğinidüşünerekmemnunolmuştu.Fakat,JunlarınbaşkahalklarakatılabileceğinidüşünmemiştiveHunlarakatılankısmı, eski düşmanlığı canlandırmış ve Çin-Hunçatışmasıiyiceşiddetlenmişti.DahaöncelerihafifatlıaskerlerlehızlıhücumedenHunlar,buseferbüyük bir savaşa girme niyetiyle, kalabalık bir

orduyla Şansi tarafından Çin'e girmişler ve LiMinin tuzağına düşerek darmadağın olmuşlardı.Tarihî kaynaklar, bu savaşta Çin ordusununsayıca Hunlardan on kat daha üstün olduğunubelirtmektedir. Çin ordusu: 50.000 paralı asker,13.000 atlı asker ve 100.000 yaya okçudanoluşuyordu. Sayıca az olan Hunlar kahramancasavaşmış; ancak Çinlilerin savaş yöntemlerinekarşı koyamayarak yenik düşmüştür. Hunlarıntaraftarları da darmadağın olmuşlar ve Çin'egeçmişlerdir.Hunlara bağlı bulunan Linhu halkıdaÇin'ebağlanmıştır.

Bu savaş, tarihe önemli bir savaş olarakgeçmese de, genel bakışta Hunların itibarkaybetmesi, Dunhu ve Hor kabilelerini savaşalanlarında boy göstermeye, şan peşindekoşmaya başlayan bir halk haline geldiğinigstermekleönemlidir.OzamanakadarHunnu'yabağlı olan Dunhu, kendi sınırındaki Huntopraklarına el koymaktan ve Çin'e olansempatisiniilanetmektenkaçınmamıştı.

Bu savaş, MS 1. yüzyıla kadar Hunların

yaşadığı en zor ve dokunaklı savaş sayılabilir.Zira bu savaşın sonucu olarak, ele geçirilenhalklar da başkaldırıyorlar ve son döneminiyaşayanÇjoucuÇinveHunnuarasındabirorayabir buraya geçerek halklar arası havanıngüvensizleşmesinenedenoluyorlardı.

Bu dönem Hunlar için çok zor bir dönemolmuştur. Tsin Hanlığı ve Çjou arasındasürdürülen şiddetli savaşlar, çevre halkları daiçine çekmiş ve Hun otoritesi de dengesinisağlamaktazorlanmıştı.Fakatbirkaçyılsürenbusavaşlar bittikten sonra, sindirilmiş Çjou'nunyerini alan Tsin, Çin'i devlet haline getirdiktensonra "dost, düşman" belli oldu. Hunlar şokdöneminden çıktılar ve Mode Şanüy'ünönderliğindezaferlerininsimgesiolanbeşrenklibayraklarınıgenişalanlardaşanlaaçtılar.

Maçın (büyük Tsin), Tuuman Şanüy (MÖ 3.yüzyıl),Hunnu

Çjou hanedanından darbe yiyen Hunnu,sarsıntıdöneminiçabukatlattı,çünküÜyecjilerle

dostluk çerçevesinde Çin'in eski askerîtaktiğindenveörgütlenmesindenkurtularakyenimetotlarlasavaşanvehızlahanedanlığailerleyenTsinHanlığı'nıncidditutumunugörerekkendinitoparlamıştı. Hunnu'da Tuuman Şanüy dönemisonayaklaşırkenModeŞanüydönemininhavasıdadoğmayabaşlamıştı.Hunnueskişanınasahipçıkarhalegeliyordu,çünkübirleşmeyebaşlayanve ciddi bir güç olacağını gösteren Çin, bunugerektiriyordu.

Tsin Hanedanı'nın Çjou'yu yutması iyi birolayolsaveHunlaronasempatiduysadaeskiÇinve Tsin'in Hun düşmanı olan Üyecjilerle sıkıdostluğu dikkatli olmayı gerektiriyordu. Bunedenle Hun soyluluğu Tuuman Şanüy'e tepkigösteriyor, eski şanına kavuşmanın yollarınıarıyordu ama diplomasi alanında savaşalanındaki kadar başarılı olamayan Hunlar,Doğulu Vanlarla Tsin'in içsavaşını kendi lehinekullanmayı başaramıyordu. Maçin'de (büyükÇin)ikiyüzyılsüreniçsavaşsırasında,HunlardaÇinliler gibi perde arkası diplomaside becerikliolsalardı, atalarının öcünü alabilirlerdi ama

Tsin'in modern ordusuyla geri kalmış Vanlarınordularıarasındayaşananşiddetlisavaşlar,kendikendine sönerek Tsin Hanedanı'nınyerleşmesininsimgesiolmuştu.

Yenihanedan,tahtısağlamaalıralmazgüneybölgelerineaskersokarakburadakiYüyehalkınıele geçirmiş ve sınırı belirlemişti. Daha sonraşiddetli çatışmalarla Ordos'u alarak Hunlarıgözde bölgeleri İnşan'dan çıkardılar. Hunnusankibirşanssızlıkdönemiyaşamaktaydı, İnşandokunaklı bir kayıptı ve bu olay Üyecji veDunhularıdacesaretlendirmişti.

Üyecjiler, Tsin Hanedanı'nın dostluğunagüvenerekBatıbölgesineegemenolmakvediğerhalkları baskı altına almakla meşgulken,Dunhular da doğu taraf halklarını baskı altınaalmaya çalışıyordu ve İç Asya'da artık Hunnuyokmuş gibi bir hava yayılıyordu. Fakat birkaçsene sonra Hunnu tahtına geçen Üyecji rehiniMode, babasının döneminde zedelenen Hungururunu canlandırarak, yaşanan yenilgileriyenilgiyle ödetecek, elden çıkan toprakları geri

alacak ve Hunnu otoritesini bölgede tekraryerleştirerek beş renkli Hun bayrağını genişalanlarataşıyacaktır.

Çin'de ise (Maçin) yeni hanedan bunlarıdüşünecek durumda değildi, sınır halklarınıyatıştırıp toprağını belirleme ve Doğulu Vanlarısusturup devleti birleştirmenin heyecanındaydı.Hun sorununu ciddiye almıyordu. Şi-Huandi(Tsin Şi-Huandi) kazanılan toprakları korumakamacıylabekçilikleryaptırmaklameşguloluyor,büyük Çin Seddi projesini (MÖ 214) gündemegetiriyordu. Çevre halklar ise Dunhu sınırtanımazlığından ve Üyecji kibirinden nasibinialdıklarından tek egemen haline gelme tablosusergileyen Çin'e, bağımlılık düşüncesiylebakmayabaşlamışlardı.Budurumbeşsenesürer,Çin duvarını (Çin Seddi) örer, ordusunugüçlendirir, sınırlarını bekçi kaleleriyle donatır.MÖ 209 yılında bu yöntemlerin "uçan atlılara","ıslık çalan oklara" engel olmadığını, Hunnudevletinin de ciddi rakip olduğunu anlar vesavaşlaryenidenbaşlar.

ModeŞanüy(MÖ209-174)

MÖ 3. yüzyıl, Hunlar için kara bir dönemolarak geçmekteydi, devletin batı uzantılarıÜyecjiler tarafından kesilip alınmıştı. Alaşan'akadarolanbölgedebugöçebehalkkendini sertbirbiçimdeifadeetmekteydi.Üyecjiler,Hunlarlayaptıklarıküçükçatışmalarınardındanbüyükbirsavaşa girişmişler ve kısa sürede, şanüyyönetimineyeni geçmiş, ne yapacağını şaşırmış,şanüyünbaşarısızlığınıntoplumdatedirginlikvemoral bozukluğu yarattığı bir dönemde Hunordusunu sıkıştırıp Tuuman Şanüy'ü barışanlaşmasına zorlamışlar, Hunnu'yu vergiyebağlayıp şanüyün oğlu Mode'yi de amanatalmışlardır. Bu dönemde üst düzey Hunsoyluluğu ve orta düzey soyluluk, şanüyyönetiminin, egemen halkı şanından ettiğinidüşünüyorlardı.Halk da şanüy soyuna (Si LüanDi) kin besliyor ve ayaklanma belirtilerigösteriyordu.Hunnu'nundışbaskıyakarşızayıfolduğubudönemde,butüreğilimleringörülmesidoğaldı.

HangiyılolduğubilinmesedeMÖ3.yüzyılda,Çin dostluğuna güvenerek şiddetli yöntemlerlesavaşanDunhulardaHunnu'yuzayıfzamanındavurmaktan çekinmemişti. Bu utanç, Hunsoyluluğunuayağakaldırıyorvemillîgurur,ezicişanüye karşı bir güce dönüşmeye başlıyordu.Tarihçiler, Hunnu'nun bunalımdan kısa süredeçıkmasını Mode'nin kişiliğiyle bağdaştırsalar daeskişansahiplerininüstdüzeysoylulukveaskerîbaşkanlık girişimleri, Mode olsa da olmasa daşanüy yönetimini silerek devlet düzenini eskiyönetim tarzında sağlayabilecek etkideydi.Mode, şanslı bir adam olarak tam yerinde vezamanında tarih sahnesine çıkmış; halktakitepkiyi kendi lehine çevirebilmişti. Eğer böyleolmasaydı,Üyecjirehini,Hunmillîgeleneklerinekarşı suç işleyerek, babasını ve kardeşiniöldürerek tahta çıkabilmeyi başaramazdı. Amaalçaltıcı dış saldırılara karşı cevap verebilmekiçin gerekli olan devlet organizasyonunuyapamayan şanüy, herkesin tepki odağıydı.Dolayısıyla Mode'nin giydiği kanlı taçsindirilmişti. Ölüm kalım meselesi

gündemdeyken bazı gelenekler kenaraitilebiliyordu.Durumgerçektendeürkütücüydü.Hunnusınırları,göçebekabilelervehalkgruplarıtarafından sürekli yağmalanıyor, askerîbaşkanlık, iç huzursuzluktan dolayı savaşmoralini yüksek tutmakta zorlanıyordu.Yönetimdeki ikilik (Soy Başkanları Kurulu,Yaşlılar Kurultayı, şanüy ve onun soyu) ve içanlaşmazlıklar, devleti dış düşmana karşısavunmasız bırakıyordu. Devlet tüzüğündeşanüyün tahttan indirilemeyeceği belirtilmişti.Ayrıca,şanüydüşürülsebileonunyerineyineSiLüanDisoyundanbiriningelmesişarttı.Elikolubağlayan bu kanun, üst düzey soyluluğu vedevletyönetiminizorasokuyordu.Çünküşanüyyönetimiyle birlikte unvanlar, statü ve malkazanan bu soy, haklarından vazgeçmemeye vekıyasıya savaşmaya kesin kararlıydı.Her soyunkendi askerine sahip olması da, olumsuzdavranışların körüklenmesi halinde içsavaşıngündeme geleceğinin kanıtıydı. Bu nedenleHunnu büyükleri, bağırlarına taş basmışlar veMode'nin ailesiyle hesaplaşmasını görmezden

gelip onun tahta geçmesini kabullenmişlerdi.Böylece,volkangibienerjisi,yenilmeyengururuvesönmeyenkiniyle tarihegeçenMode,devletivehalkıeskişanınakavuşturmuş,Hunlarladalgageçmeye kalkan Doğu barbarları ve batıdakigöçebeÜyecjilerlerehaddinibildirmişti.

ModeŞanüy,sankiişlediğiağırsuçuncezasınıödüyormuşçasına tüm hayatını Hun halkınınbaşarısı ve şanına adamış ve sevilen, sayılanmilletininarkasındanyastuttuğubirHunşanüyüolarakölmüştür(MÖ174).

"Yenilgi yaşamayan zafer kazanmayıöğrenemez." Hun halkı yenilgiyi iyi bildiğindenzaferlere de layık olmuştur. Ama o dönemdeOrdos, Sarı Kam kıyıları ve İnşan Dağı'nıkaybeden Tuuman Şanüy, kardeşleri Tangut,Leufan ve Bayan halklarının topraklarının daÇin'e geçmesiyle, devletin merkezini Şamo'danHalha'ya taşımıştı. Tuman döneminden sonraHunnu ağır bir çöküntü yaşamaktaydı. DevletieskişanınakavuşturmakdaMode'yedüşüyordu.

Dunhu'nunTarihtenSilinmesi

Çin'iyönetenTsinHanedanıartıkeskiparlakgünlerini geride bırakmıştı ve yönetime karşıhalk tepkisi yüksekti. MÖ 210'da Tsin Şi-Huandi'nin ölümüyle iç çelişkiler su yüzüneçıkmaya başladı. Taht üzerinde oynanan kanlıoyunlar (Fu Su'nun kendi boğazını keserekintiharetmesi),tahtaoturtulangençvekişiliksizErŞi'ninbeceriksizliği,onuparmağındaoynatanÇjao Gao'nun (hadım) perde arkası entrikaları,haksız suçlamalar, karalamalar, infazlar ve boşkalmayan darağaçlarıyla, Çin halkının yeniyönetime olan ö kesi doruğa çıkarıldı. Er Şi veÇjao Gao, hâkimiyetlerini uzun süre devamettiremediveiçsavaşsürüpgitti.Çin'deSyanYuBa-Van, iktidarı indirdi amabir süre sonraodadevrildi. Böylece, Çin MÖ 209-206 arasındahanedanlıkmücedelesi, içayaklanmalarvesınırçatışmalarıyla uğraştığından dış ilişkilerdemeydanı başkasına bırakmış, Hunların yenidengüçlenmesini gözden kaçırmış ya da müdahaleetmeyegücüyetmemişti.KendidertlerinedalanÇin, Han Hanedanı'na kavuşurken Hunnu'da

olumlu değişimler gerçekleşmekteydi. ŞansÜyecji rehini Mode'ye gülüyor; kızgın, gururuincinmiş, düşman elinde alçaltılmış Mode,Üyecjilerdenkurtulupvatanınadönüyorvebaştasaydığımızolaylardansonratahtaçıkıyordu.

Mode'nin savaşlarına değinilmeden önce,hayat hikâyesinin anlatılması -doğruluğu ya dayanlışlığıbilinmesede-yararlıolacaktır.

Mode, Tuuman Şanüy'ün iki karısındanbüyüğününoğluolarak, şanüy tüzüğügereğinceDoğulu Çjuki Prens unvanının sahibiydi. AmaTuumanŞanüy'ünçoksevdiğiikincikarısıonunaklını karıştırmış; önce Mode'nin amanataverilmesini sağlamış, sonradaTuumanŞanüy'ü,Üyecjilere savaş açmaya kışkırtmıştı. BöyleceMode'nin öldürülmesini sağlamış olacaktı.Rehinken bu ihaneti öğrenen Mode, at çalarakÜyecjilerden kaçmış ve babasının karşısınadikilmişti.Suçüstüyakalananbabaveüveyanne,suçlarını örtbas etmek için büyük bir bölgeyiMode'nin yönetimine vermişti. Mode deÜyecjilerde gördüğü askerî yenilikleri gelenksel

Hun askerî uzmanlığıyla birleştirerek kendine,her emrini yerine getirecek sert bir orduoluşturdu.Islıkçalanoklarıdahadageliştirdivekendisiyle aynı anda nefes alıp verenaskerleriyle,önceihanetedenbabasını,sonradaonakarşıçıkanherkesiöldürüptahtaçıktı.Hundevletinin gelenekleri zarar gördüğünden, içayaklanmalarveüstdüzeysoylulukarasındadaçatışmalarmeydana geldi amaMode gaddar birtutumlahepsininüstesindengelebilmeyibaşardı.

Kendilerini Doğunun Vanları zannedenDunhular, Hunnu'nun iç düzeninin bozukolduğunu bildiklerinden dalga geçmek ve birsavaş sebebi bulabilmek için elçi gönderipMode'nin atını ve karısını vergi olarakistemişlerdi. Hunnu ileri gelenleri bu durumkarşısında çılgına dönerken, Mode sesçıkarmadan bunları kabul etmiş, istediklerinivererek elçileri göndermiş ve kendini uslu biriolarakgöstermişti.BirsüresonraDunhuelçileritekrar gelmiş ve bu defa da toprak talebindebulunmuşlardı.Durumunburayageleceğinibilenve bekleyen Mode, hemen savaşa başlayarak,

savaş çıkabileceğini düşünmeyen Dunhularıhazırlıksız yakalayarak darmadağın etmişti.(Dunhu etnik ismi o zamandan sonra tarihtensilinir ve Uhuan Dağı'nda saklanarak canınıkurtarabilmişolanDunhularınbirkısmıbundansonraUhuan ismiyleanılır.Dunhuböylecemillîismi ve hayatı pahasına ağır bir ders alır.Mançurya düzlükleri ise artık Hunnutopraklarına katılacak ve Doğu, Hunlara başeğecektir.)

Dunhuların şiddetine maruz kalan ve onlarısindiremeyen Hunlar, bu cesur şanüyünarkasındaduracakvebudestek,hayatıboyuncaMode'nin gücü, cesareti ve halkının şanıolacaktır.TuumandönemindekiçekingenHunnu,tarihe karışıyor ve eski otoritesini halklarüzerindehızlayerleştirmeyebaşlıyordu.

Çin'in yeni hanedanı Han ise güçlenmeyedevam eden Sarıbaş torunlarına karşı yenidiplomatikveaskerîyöntemlergeliştiriyordu.

HunnuveÜyecjiler

Batı yönünde hâkim durumda bulunanÜyecjiler(MÖ208-204),Hunlarınilkhücumuyladarmadağınolsalarda tarihin verdiği ipuçlarınagörearalanndakisavaşdörtbeşyıldahasürmüşve sonuçta Üyecjiler batıya sıkıştırılmıştı. Kindolu Cungaryalı göçebeler yaralarını sarmaklauğraşırken, önce Çin sonra da Üyecjihâkimiyetinde yaşamış, Hunlara akraba olanLeufanlar (Jun boyları) ve Bayanlar, özgürlüğekavuşmuşveOrdosbölgesiHunlarakatılmıştır.

Üyecjilerin üstesinden gelebilen ModeciHunlar,HanHanedanı'nıdaalarmageçirmişlerdi.Sınır çatışmaları devam ediyor, ne duvar necinayetçilerden oluşturulmuş sınır askerler, nede yerleşik kazaklar, sınır bölgelerinikoruyabiliyordu. Bunları gören Çin, ileride"Ortadaki İmparatorluk" olarak adlandıracağıHunnu ile huzurlu bir komşuluk olmayacağınıanlıyorvesavaşahazırlanıyordu.

Mode,şanüylüğebaşlamasındanitibaren,yanyatarak vakit geçirmeyi seven hükümdarlardanolmadığınıgöstermiş,savaşhızıveyenilmezmillî

gururuyla tanınmıştı. Hun halkı önce "üzerindebabakanıvar"diyedüşünüpçekingendavransada onun gaddar tutumunun halkın yararınaolduğunu görmüş ve onadestek çıkmıştı. Askerolmak,halk içincanınıvermekşere libirgörevhaline gelmişti. Tabii ki ele geçirilen halklardanmal da gelmişti ama tarih bu şanüyün maladüşkünlüğü hakkında bilgi vermemektedir. Heran askerinin başında ilk oku çeken olarakbulunan Mode, herkese yakın ve halktan biriolarakkısazamandasaygıhattasevgikazanmıştı.Ele geçirilen halklardan gelen verginin Hunhalkınınyaşamseviyesini yükseltmeside şanüytaraftarlarınınartmasınınnedeniydi.

Böylece,Üyecjileribatıtarafınasıkıştırdıktansonra,Mode'ninseferlerikuzeye,batıya,doğuyada uzanmış ve Hun askerleri profesyonelaskerlergibisüreklisavaşmayabaşlamıştır.

Çin,içsavaştankurtulupderinbirnefesalaraketrafına göz atma imkânı bulduğunda, Altay veSayan Dağları, Enisey bölgesi, Kırgıznor GölüçevresivedoğutarafınınHunlarınelinegeçtiğini

görüyor ve kendini toparlama zamanınıngeldiğinianlıyordu.

HanHanedanı'nın tacınıgiyenGaoTzu (LyuBan), henüz savaşa hazır değilken, Mode'ninordusu,MÖ200'deMaigüvenlikkalesinibirsürekuşattıktan sonra aldı ve Çin topraklarına adımattı. Karşılaştıkları savunma güçlerini dağıtarak,Şansi, Geuçju Dağları, Tzinyan ve Pinçertopraklarını geçenHunlar,BaydınköyündeGaoTzu'nun bizzat komuta ettiği Çin ordusuylasavaşa tutuştular. Yeni Çin hanedanı, bu savaşabütün üst düzey yöneticileriyle katıldığı içinMode'nin karşısında imparatorla birlikte Çin'intümilerigelenleridebulunuyordu.BirçoktarihçibusavaşlailgiliyazıyazmıştıramaMode'ninGaoTzu'yla birlikte eline geçen bu şansı nedendeğerlendirmediğini açıklayamamıştır. BaydınSavaşındaÇinimparatoruilebirlikteÇin'inbütünaskerî ve siyasi önderleri, hiçbir şekildekurtulamayacakları bir kuşatmaya alınmış veyedi gün boyunca utanç verici bir durumdakalmışlardır. Sonunda Mode askerinin arasındabir koridor açarak imparator ve maiyetinin,

yaylarınıgermişHunaskerlerininarasındançıkıpgitmesine izin vermiştir. İmparator ve çevresiyenilginin utancını yaşarkenMode ele geçirdiğitopraklaradönüpbakmadan,uçanatlılarınıkumvatanınayönlendirmiştir.Mode'ninamacıneydisorusuçokfarklışekillerdeyanıtlanmıştır.Ancakbu yanıtların hiçbiri, Türk kökenli halklar içininandırıcı olmamıştır. Baydın Savaşı, bir ahlakdersiydi. Güçsüz, esir, yenilmiş düşmanöldürülmez, dersiydi. Çünkü Çin bu türdavranışlarıiçermeyenyöntemlerletanınıyordu.

Baydın Savaşı, Çin hanedanının koşulsuzbölge hâkimiyeti arzularına son vermeklebirlikte, devamlı düzenlediği kuzey seferleriyle,vatanlarından attığı ve kökünü tamamenkuruttuğunu sandığı Junların torunlarının, busavaştan sonra atalarının öcünü alacağını daanlamıştı ve takmaadlarınıbir tarafabırakarakMode'yle anlaşma yoluna gitmişti. Utanç vericiyedi günlük kuşatma utancı daha da ağır"Rahatlık ve Akrabalık" anlaşmasıylasonuçlanmış, Çin, vergiye birinci prensesini dekatmak zorunda kalmıştı. Çin tarihinde vergi

"hediye" olarak geçer. O dönemlerde devletinitibarı çok önemliydi çünkü çevre halklar,itibarınıkaybetmişbirdevletebağlıkalmazlardı.ÇindebunubildiğiiçinçevrehalklarınHunnu'yakaymasını önlemek için ısrarla "vergi" sözcüğüyerine "hediye" sözcüğünü kullanıyordu. Bu"kardeşlik" anlaşmalarının belki de üçüncü biramacı,yerliJunveDiboylarınıbinyıllarcasüreniç çatışmalarda katleden Çin'in, gelecek nesillerönünde haklı çıkmasını sağlamaktı. Vahşi vebarbartakmaadları,Çin'debaşlamışbirgelenektive Batı da bu geleneği devam ettirmişti.(Moskova Knezliği de aynı tavrı takınmış,vatanlarınıvekültürlerinielindenaldığıhalkları,barbarilanetmişvesonradaonlarakarşıkutsalsavaşverdiğini ileri sürmüştür.MoskovadaÇinörneğinde olduğu gibi "Kazakları" aileleriylebirliktesınırbölgelerineyerleştirmiştir.)

AslındaÇin,kendinibirbölgeaklıvegücügibigösteren,tekotoriteolaraktanıtantarihîkayıtlarbırakarakgeleceğedönükmükemmelyatırımlaryapmışvegeleceknesillerinintopraksahipliğinigüvenaltınaalmıştır.HeryazıdaÇin'inhaklılığı,

düşmanınvahşetiokunmaktadır.

Vahşetkonusunagelince,İçAsya'dainsanlarıfare dolu varillerin içine bağlayan ve farelerinbağırsaktan ağza ulaşmasını seyrederekeğlenenler "medeni" olmuşlar; ama düşmanısavaş alanında yaralı bırakarak acı çektirmeninasker şere ine uygun düşmediğini ve utançolduğunu bilenler "vahşi" sayılmıştır.Atasözlerinde söylendiği gibi yazı güçlüdür,"yazıyıkılıçkesmez","yüzsözübiryazıyener".Hunlar yazılı eser bırakmamışlardır. Eğerbıraksalardı, günümüz tarihçileri "Sarıbaş-Karabaş" savaşının asıl nedenlerini, bununyanında savaşların nedenlerini ve BaydınSavaşı'nın amaçlarını da doğru olaraköğrenirlerdi.

Hun karakteri, üç olay üzerindenokunmaktadır: Baydın Savaşı, Üyecji Savaşı veDunhularındarmadağınedilmesi.Herbirindebirahlaksız olayın, Hun gururuna dokunduğugözlenmektedir. Üyecjiler, Hun mezarlarınapislemiş, Dunhular da önce Mode'nin atını ve

karısını, sonra da toprak istemişler ve budavranışlarının karşılığını da tarih sahnesindensilinerek ödemişlerdir. Baydın'daki Çin-Hunsavaşıisetamamenkişiliği,millîkimliğiveahlakıöne çıkaran bir yüzleşme olmuştur. Nedenleribilinmese de, sonuç Hun gururunu hareketegeçirecek olayların yaşandığını göstermektedirvebirderstablosunuandırmaktadır.

Çokilginçtirki,hersavaşolayınıaraştırırken,Hun halkının önce komşuluk uğrunaalçakgönüllüdavrandığı,sonraiseçiledençıktığıgözlenmektedir. Uzun süre dayanmak, sonra dayıkıp darmadağın etmek, Hunların millî kişiliğiolmuştur.Bunedenle40.000askerleyüzbinlerceaskere sahip olan Han Hanedanı'nın yönettiğiÇin'e girmiş vePinçer'e kadar ilerleyerek, eşsizmanevralarıyla asker kollarını dağıtarak Çinordusununmerkezkarargâhını,vurucugüçlerini,imparatoru ve maiyetini utanç verici birkuşatmayaalmakiçincesaretveaskerîuzmalığınyanı sıra yenilgisiz, düşmanı cezalandırmayayönelik bir kişilik ve incinmiş gururgerekmekteydi. Tarihî yazılarda nedeni

belirtilmese de bu savaşın çok ciddi nedenleriolduğunutahminetmekzordeğildir.

Aslında Baydın'da eski Sarıbaş-Karabaşmeselesi kolayca çözülebilirdi. Ama Mode, Çindevletinibaşsızbırakmaveelegeçirmesürecinegirme imkânını bile bile kullanmamıştır. Zaferikazanmış, düşmanı küçük düşürmüş ve çekipgitmiştir. Belki de bu kimin güçlü olduğunukanıtlayanbirgösteriydiyadasöylediğimizgibibirahlakidersti.

Fakat Çin'in bundan ders almadığı, sonrakidavranışlarından okunmaktadır. Han HanedanıbütünşiddetiveeskikurnazlıklarıylaHunnu'yuortadankaldırmagirişimlerinisürdürmüştür.

Bu arada Hunnu'nun kuzeyinde yaşayanHunüyler, Kuzey Altaylarda yaşayan Kıpçaklar,SayanDağlarınınyamaçlarındagöçebebirhayatsüren Dinlinler, Enisey ırmağından Angaraırmağına kadar uzanan geniş ve verimlitoprakların sahibi olan Dinlin kökenli halkgrupları, Moğolistan, Kırgıznor Gölü çevresinineski sahipleri olan Kırgızlar (Gyangunlar) ve

Tsayli halklarının Hunnu egemenliğinegeçmesiyle birlikte Çinlilerin "Ortadakiİmparatorluk" dedikleri Hunnu kudretli,imkânlarıgenişvekocamantopraklarayayılmışbir devlete dönüşmüştü. Bu durum Çin'le olanrekabeti körüklemiş ve İç Asya'da yaşanacaktrajikolaylarıntemeliniatmıştır.

Halk konumuna gelmeye devam edenUhuanlar(DunhuhalkınınkalıntılarıveHorlarınbirleşmesiyle oluşmuştur), Doğulu Moğolgruplarını kendilerine katmaya devam edeıekMÖ 1. yüzyılda boy gösterecek olan Syanbiyhalkını yaratmaktaydı. Böylece Hunnu'nun acıkaderi,100senesonrayaşanacakacıolaylarınönçizgisiniağırağırçizmeyedevamediyordu.

ModeveLiuHoySakinlikDönemi

GaoTzu,MÖ195yılındadaha tahtaçıkacakdurumdaolmayanyaştakioğluvehırslıkarısıLiuHoy'u, tahtın etrafını yırtıcılar gibi sarmış Çinsoylularına bırakarak, hayata veda ediyordu.Fakat kraliçe olumsuz gelişmelere fırsat

vermeden, küçük oğlunun haklarını üstlenerektahta çıkmayı başardı. Kurnazlığıyla tanınan vegüzelliğiyle de erkeklerin başını döndürenkraliçe, dul kalmasına rağmen eşinin namusunalekesürmedengörevinisürdürmüştür.

Hunlar, Çin sınırlarını sürekli baskı altındatutsalarda,LiuHoydönemindebüyükbirsavaşçıkmamıştır.Belkibugündegeçerliolan"kadınlasavaşmanınayıbı",onlarıdurdurmuştu.

Çin'de ise iç çatışmalar durmaksızın devametmiş,vekilkraliçe,ölümcezaları,ayaklanmalarıdurdurma, olası rahatsızlıkları önleme ve sınırçatışmalarını çevirme gibi olaylarla başarıylauğraşırken,nasılolduysaHunşanüyü,Mode'ninde kalbini kazanmıştı. Mode, Gao Tzu'nunölümünden üç yıl sonra, bir elçilik heyetinizenginhediyelerle,kraliçeyiistemeyegöndermiş,fakatLiuHoy,Hunlardançekindiğindenmiyoksagerçekten yaşlandığından mı, şere li tekli i"yaşlandığından dolayı kabul edemeyeğini"söylemiş ve elçileri değerli hediyelerle gerigöndermiştir.ÇinSarayı,Hunlardansertbirtepki

beklerken Hunnu'ya giden elçilik heyeti, iyihaberlerledönmüştür.

Mode'nin Çin'e saldırmamasının nedeni aşkmıydı yoksa kadınla savaşmanın utanılacak birşey olmasımıydı? Şu anda bunu bilemeyiz amaMode bile bile Çin'in en zayıf anında onasaldırmıyorvetümşiddetini,kendilerinekatılandeğil ama Aborijen gibi tutunmaya çalışanÜyecjilere çeviriyordu.Durmaksızın sürdürülensavaşların bu dönemde alevlendiğigörülmektedir. Millî bir kimlik ve özel askerîteknikler geliştirmiş olan Üyecjilerin serbestbırakılması, Asya'daki dengeleri değiştirebilirdi.Aslında "Ortadaki İmparatorluk"un varlığı, Çin'iağır savaşlardan korumuştur. Çünkü Hunlar,patlamaya hazır olan bazı halkları, kendiüzerlerinde yıpratmışlardı. Ama tarihîkayıtlardan,Çin'inbunugörebildiğiokunmuyor.Çöllü akrabaların düşman olarak kaldığıbilinmektedir.

Hunlar, Üyecjileri durdurmasalardı, İç Asyatablosu coğra i ve etnik açıdan çok farklı

olabilirdi. Üyecjiier, güçlü düşmanlardı vehede lerine doğru, inatla ilerleyen bir halktı.Hunların onlarla yaptığı çatışmalar, iki gururunçatışmasıydı ve Hunlar bu çatışmalarda kankaybetmişler ama Üyecjileri de İç Asya'danatmışlardır.

Böylece Mode dönemindeki Hunnu, önemligüçlerekarşıduruyorveÇin'ekalkanoluyordu.Hunnu olmasa Çin'in ayakta durabilmesizorlaşırdı. Çünkü Çin hâlâ iç savaşlardan veinfazlardan arınamamıştı ve dış baskılaradayanmasızordu.

HunAhlakınınBirÖrneğiDaha

MÖ177'deÇin'dekiayaklanmalartümhızıylasürerken, bir Hun prensi, belirlenemeyen birnedenle Çin'e savaş ilan ederek, Çin'in büyükaskerî gücünü üzerine çekmişti. Zamanın lideriVen-Di,büyükbirorduylasınıragelmekzorundakaldığından, iç çatışmalara müdahaleedemiyordu. Prensine yardıma gelen Mode,durumuöğrendiktensonra,askerinigeriçekerek

savaşa girmeden uzaklaşmıştı. Kendisiyle dalgageçildiğini sanan Ven-Di, ne yapacağınışaşırmışken, Çin'in içinde Sin Guy önderliğindebir ayaklanma çıktığı haberini almış vezamanında yetişerek durumu kontrol altınaalmayı başarmıştır. Hunların neden çatışmayagirmedikleri açıkça belirtilmese de ModeŞanüy'den gelen yazıda, Hun prensin haksızolduğu, cezalandırıldığı ve sınırdan çekildiğibelirtilmiştir.

Mode durumu öğrendikten sonra, 85.000askeriyle önüne gelen Ven-Di ile savaşatutuşmamış,belkideÇindevletininbaşındazatenbela bela üstüne olduğunu bildiğinden, eskiyurttaşlarına destek olmuştu. Ven-Di, Hunlarlasavaşarak zaman kaybetseydi isyancılar veliderleridevletisarsabilirdi.

ModeŞanüy'ünbunabenzerdürüstveinsanidavranışları birçok tarihî kaynaktanokunmaktadır. Geçmişinde baba ve kardeş kanıdökmüşolsada,Hunnu,başkanlığıboyuncasertdürüstlüğüyletanınmıştır.

AslındakalleşTuuman'ınöldürülmesi,Hunnudevletinin kurtuluşu olmuştu. Yine de insanlıkduygusu:Babaöldürülmez.BelkideMode"babaveya vatan" diyerek ikisini teraziye koymuş vevatan ağır basmıştır. Tabii ki bunlar birer akılyürütmedir.Mode'ninÜyecjilerdekaldığısürecegördüğü aşağılayıcı tutumdan dolayı, incinmişgururu ve gençlik hırsıyla hareket ettiği desöylenebilir. Fakat Mode'nin, halkı tarafındançok sevildiği ve onun ölümünün halkı yasaboğduğutarihîbirgerçektir.

Dar ufuklu insanlar, aile ve yakınçevrelerinden ötesini göremezler, devletadamları ise halkını düşünmek zorundadır veözel duygularını bastırır. Doğulu Çjuki PrensunvanınınsahibiModede,babasınıdeğilhalkınırezil eden bir başkanı ve onun hırslı ikincikarısının işeyaramazoğlunuortadankaldırmakzorundakalmıştır.Çünkütahtonlardayken,Hunhalkı,alçaltılmayaveyenilgiyeuğramayadevamedecekti.

Sonuçta Mode, Hun kaderinin en parlak

şanüyü olarak tarihe geçmiş, iç olumsuzluklarsıfıra indirilmiş, soyluluğun kibirli tutumlarıönlenmiş,şanüysoyuotoritekazanmış,askerlikmillîmesleğeveşere libirgörevedönüşmüştür.Soy Başkanları Kurulu ve Yaşlılar Kurultayı ilesaygın bir ilişki kurulmuş, Süybu soyununmahkeme başkanlığı, ömürlük de olsa soydanseçim ve atama anlayışı yerleştirilmiştir. Halkaşağıdan yukarıya doğru örgütlenmiş vegeçiminin garantisi olan soya bağlanmıştır.Hunnu,Modedönemindealtınçağınıyaşamıştır.Bunedenleonubabakatiliolaraksuçlamakpekdoğru olmaz. Onun halkı için yaptıklarınıHunlarıntarihikanıtlamıştır.

BarışAnlaşması

MÖ 176'da, Tsin Hanedanının düşmesiyle(MÖ 207) birlikte, Çin'in ele geçirdiği batı vekuzeybatı bölgelerindeki halklar, artıkbağlılıktankopmuşveHuntarafınageçmişti.Çin,batı tarafının sert rakip tarafından gözlendiğinibilse de, üstünlüğünü kanıtlamış olan Hunlarla

boyölçüşmeyecesaretedemiyordu.Bubölgedeyaşayan Tibetli halklar da Junların akrabalarıolduklarından Hunlara yakınlık duyuyorlar veHunnu'ya bağlılığı, Çin'e tercih ediyorlardı.Böylece Çin, batı sınırlarında güçlü bir rakipkitlesiyle karşı karşıya kalmış oluyordu.Tsaydamyaylaları,artıkÇinlileringiremediğibiralanadönüşmüş, SarıKam'ınbaş akımınakadaruzanan topraklarda yaşayan Kyanlar veTangutlar(SarıbaşJunlannakrabaları),kardeşçeHunnu'yakatılmıştı.Çinde,Hunlarınkudretlibirorduya sahip olan Üyecjileri MÖ 176'dadarmadağın ederek Doğu Türkistan bölgesindeegemen olduğunu ve usta savaşçı Usun halkınıyendiğini gördükten sonra, Hunnu'ya dostluktaktiğini uygulamak zorunda kalmıştı. İç ve dışdurum, Hunlara karşı çıkmanın anlamsızolduğunu gösteriyordu. MÖ 181 'de, Liu HoyöldüktensonraonunyerinegeçenVen-Di,kardeşkanı dökmede çok başarılı olsa da bir türlü içkavgaları bitiremiyordu. Çin devleti zayıfdüşüyor ve bu durum Hunlarla barışazorluyordu. Ve böylece Mode'nin ölümüne iki

sene kala, MÖ 176'da Hun ve Çin tara larıarasında Barış ve Akrabalık anlaşmasıimzalanmıştı.

Mode'nin son iki yılında yaptıkları, akıllı birhükümdarınmantıklıadımlarınınkanıtıdır.Belkide yaşlandığını ve ölümün yaklaştığını hissedenMode, oğlu Lao Şan'ın kişiliğine degüvenmediğinden, halkının durumunu garantialtına almak için bu anlaşmayı kabul etmişti.Belki de platonik aşkı Liu Hoy'un ölümündensonra (MÖ 181), hayata artık duyguyla değilsoğuk mantıkla yaklaşmaya başlamıştı. Fakatsonuçta Hunnu devletinin belli bir dönemsüresince güçlü bir rakiple savaşa girmemesinisağlamıştı. Çünkü Cungaryalı "dostlar"(Üyecjiler),darmadağınolmuşolsalardakinlerivegururlarıonları canlandırabilirdi.BunedenleÇin'le olan savaş rekabetini durdurarak, olasıÜyecji saldırılarına karşı halkının kuvvetliolmasını sağlayan Mode, savaş alanındacesaretiyle olduğu gibi diplomasi alanında daaklıylabaşarılıolmuştu.

Çinbuanlaşmayıkendisi içinbirşansolarakkabul etse de, öleceğini hisseden Mode,tecrübesiz ve şımarık Lao Şan'ın yönetiminekalacak olan halkını barış garantisi altınaalmaktaydı. Böylece her iki tarafın da, barışisteme nedenlerini birbirinden gizli tutmayaçalıştığı bu anlaşma, tara lar için hayati önemtaşımaktaydı.

UşunlarveMode

Usun halkı Hunlara diğer halklardan dahayakın görünse de, kendilerine özgü bir tutumtakınmış ve Hun egemenliğine geçtiklerindebüyükacılaryaşamakpahasınadaolsaçokserttepki göstermişlerdir.Mode'nin bu halkı yenmeve topraklarını Hunnu'ya katma arzusu, çokeskiye dayanmaktaydı ve Hun atalarıSarıbaşlarınbirboyuolanSi-Junlarıngeçmişiyleilgiliydi.Si-Junlar,zamanındaUsunlartarafındandağlarasıkıştırılmışlardıvetopraklarıellerindenalınmıştı.Usuntopraklarıhakkındafarklıbilgilervardır. Edzin Gölü'nün kuzeydoğusu, batıda da

Lobnor Gölü, Guan-Çjou (Gansu) ve Dunhuanarası; Nanşan Dağı'nın etekleri. Bunlardanhangisinin doğru olduğunu bilemeyiz ama Çinkaynaklarındaki Nanşan Dağı etekleri, endoğrusuolabilir.

MÖ 3. yüzyılda Usunların Danhe ırmağınınkıyı ovalarından kaçtığı bilinmekte, ancaksebepleriaçıklanamamaktadır.Kaçtıklarıyer iseHunlarınyaratıldığıHalhatopraklarıydı.Modedeonları buradaele geçirmişti.ÜyecjilerdendarbeüstünedarbeyiyenUsunlar,Hunlaradaçoksertbir şekilde karşı koymuşlardır. Belki de bunedenle Mode onlara büyük merhametgöstermiş, yeni Usun başkanınagunmo unvanıvererekUsunlarda da şanüy yönetimine benzerbirsistemoluşturmuş,batısınırlarınınhâkimiyetve güvenliğini onlara bırakmıştır. Hunlarla budönemdebirleşenUsunaskerleriÜyecjileregözaçtırmamış ve ileride onların İç Asya'dançıkarılmasınadakatkıdabulunmuştur.

Mode Şanüy, Usun gunmolarını ne kadarkanataltınaalsadaUsunlarıngeçmişte(MÖ191-

187-86) Çin'e yatkın bir tutum takındıklarınıbiliyorvegelecektedeböylebirdurumunortayaçıkmasındanendişeediyordu.Usunlarabukadarilgi göstermesinin bir nedeni de buydudiyebiliriz.YinedeUsunhalkı,Hunlarakatılmışve birçokHun soyunu da içine alarakHunlarınakrabasıolmuştur.

HunnuAskeriveMode

Hun askerleri eskiden beri üstünlükleriyletanınmışolsadaModeŞanüy'ündöneminekadardevletin bütün askerlerini kapsayan bir kanunyoktu. Her soy kendi askerî birlikleriniörgütlemiş,eğitmişvesavaşsırasındabubirliklerHunordusunuoluşturmuşlardı.Budurumun iyivekötütaraflarıvardı.

- Hun şere i denilen manevi kanunlayetiştirilen askerler, utanç korkusuylacansiperanesavaşmışvehalkıiçinsonunakadardirenmişti.

-Birliklerin,soylarınkomutasındabulunmasıve eğitimlerinin farklı olması, ordunun teknik

uzmanlığına ve bütünlüğüne zarar veriyordu.Aynı zamanda soylar arasında rekabet,kıskançlık ve küskünlük de olabiliyordu.Birliklerinsavaşsırasındakipozisyonları, soylararasında tatsız olaylar yaşanmasına da nedenoluyordu. Bu yüzden genel bir askerî kanungerekmekteydi ve Mode bunu daha tahtaçıkmadan kendine babası tarafından verilenbölgede küçük bir ordu oluşturarakgerçekleştirmeye başlamıştı. Bu askerîreformasyonu körükleyen nedenin, Mode'ninÜyecjilerde gördüğü düzen olduğu söylense dekesindeğildir.

Mode, öncelikle soyların kibirinin savaşalanına taşınmasını engellemek için, emri, ölümsorumluluğu taşıyan, gerçekleştirilmesi zorunluve yorumlanması yasak olan bir askerî kanunadönüştürmüştür. Böylece emri veren teksorumlu oluyor ve er, yaptığından dolayı birsorumlulukduymuyor,erinkenditakdirinegörehareketetmesiortadankaldırılıyordu.

Bilgiler, tarihî kaynaklara serbest yorumla

geçmemişse, emri yerine getirme tatbikatlarıyapanModeaskerlerine,"bennereyeokatarsamsizdeorayaokatacaksınız"dervekendikarısınıoklar.FakatHunşere inegörekadınöldürmeninutanç olduğunu belleğine kazımış erlerdenbazıları,bunuyapamazveahlaktaraftarlarıemreuymamanınbedelinicanlarıylaöder.

Bu dersten sonra erler, artık düşünmedenkomutanın dediğini yapmaya başlamışlardır veTuuman'ınavsırasındavurulmasıolayıdaböylegerçekleşmiştir. Mode babasına nişan alıncaerleri de aynısını yapmış ve Tuuman Şanüyöldürülmüştür. Bu bilgilerin yanlış veya doğruolduğu konusunda bir şey söyleyemeyiz. AmaMode'nin tahta çıkar çıkmaz askerî kanunu elealdığı bir gerçektir. Mode askerliği, devletinyaşamına damgasını vuran ve sevilen sayılanşere libirgörevhalinegetirmiştir.Eskidenerler,hayvancılık işlerinden arta kalan zamanlardaeğitim yapıyorlardı. Mode ise çıkardığı kanunla"hererkeğindoğuştanaskerolduğunuvebaşkaişyapamayacağını" belirterek, sıradan erleri,toplumda sayılan bir konuma getirmiştir. Artık

bütünHunnuhalkı,askereözelbirönemvesaygıgöstermek zorundaydı. Ayrıca, Mode bir başkakanunla da savaşlarda ele geçirilen mallarınsoylara verilmeyeceğini ve erler arasındapaylaştırılacağınıbelirtmişti.Böyleceerlerinözelhayatı kolaylaşıyor, hakları garanti altınaalınıyordu. Savaş sırasında ele geçirilen malınsoylara teslim edilmesi ve erlerin bir kadehşarapla (arıgan çağır, boza, Hun-Karaçaylılardilinde)ödüllendirilmesi ortadankalkmış ve er,kazandıklarının tek sahibi haline gelmişti.Kazandığını soyuna verip vermemek, erintakdirinebırakılmıştı. Eski askerî kanunlarındatamamı korunmuş (Hun şere i, şan, halklaraegemen olma, rezalet), bu manevi kanunlaraaskerin hayatını maddi açıdan kolaylaştırankanunlar eklenmişti. Asker ve halk birbirindenayrı olmadığından, erlerin aileleri ve soyları dabu kanunlardan memnundu. Toplumda erkeğinönemi artmış, Hun askerinin morali büyükzaferleriomuzlayacakhalegelmişti.

Diğerişlerleuğraşmakzorundakalmayanhererkek, artık sadece kendi kuvvetini, silahını,

savaşatınıveaskerîuzmanlığınıgeliştirmeliydi.Bunedenleyenikanun,askerîeğitiminkesintisiz(yazın yaylakta, kışın kışlakta) yapılmasını veerin grup başkanına, grup başkanının da kitlebüyüğüneveonundaüstdüzeyaskerîyönetimekarşı sorumluluğunu öngörüyordu. Bütünaskerlerin aynı teknik eğitimden geçirilmesi dezorunluydu.

Görüldüğü gibi Hunlar, askerî alanda MÖ 3.yüzyılda önder olmuşlardır. Çin ordusu iseprensliklerin özel kuvvetlerinden ve aşiretmilislerindenoluşuyordu.İmparatorlukaskeridehâlâ eski tarzda eğitim görüyordu ve erHunnu'da olduğu gibi önemli bir adam değildi.Diğerhalklardaiseyasalarlabelirtilenbirersözkonusu değildi. Üyecji ve Usunlarda ordununvarlığıbilinmektedir.Kendilerineözgüteknikleribulunan Üyecji askerleri, Usunlardan dahaüstündü.

Mode'nin askerî tüzüğü şu şekildesıralanabilir:

1- Emir, er için kanundur, yapıp yapmama

hayatıpahasınasorumluluktaşımaktadır.

2-Hererkendigrupbaşkanınınemrindedir.

3-Hererkekdoğuştanaskerdirvebaşkabirişleuğraşmasıyasaktır.

4- Savaş yoluyla kazanılan mal, askerlerarasındapaylaştırılır.

5- Askerî öğrenim ortak tarzda vekesintisizdir.

Mode asker türünü ha if atlı yaylı askerolarak belirlemiştir. Bu askerler savaş sırasındadüşmana,yanınayaklaşmadandarbevuruyordu.Hun askerleri yakın çarpışmaya girmeden önceıslıkçalanoklarladüşmanıvurmayabaşlıyorvehızlı atlarıyla devamlı hareket ederek düşmanıyıpratıpgüçsüzdüşürerekyeniyordu."Islıkçalanoklar" ve "uçan atlılar" sözleri ilk olarakModedönemi askerleri için söylenmiş olabilir. Savaştüzüğündeki bir yenilik de savaşı öncedenplanlamadansahteçatışmayladüşmanıngücünüveplanınıçözereksavaştaktiğinisavaşalanındayaratmaktı. Binlerce kişilik ordular göz önüne

alınırsa, taktiğisavaşalanındayaratabilmek içinsıkı bir iç iletişim yapısının olmasıgerekmektedir. Çinlilerin zekice planladıklarısavaş taktikleri bu durum karşısında işeyaramıyor ve Çin orduları üst üste yenilgiyeuğruyorlardı.

Hun askerleri tarihte bilindiği gibi birçokyanıltıcı yöntemkullanmışlardır.Bunlarınhepsihakkındabilgiyokturancakbirkaç tanesi tarihîkaynaklardanderlenmiştir.

- Sahte kaçış: Düşman gücünü gereken yereçekmekiçinveyedekorduylayoketmek.

- Sahte dönme: Az güçlerin ölümcül savaşagirmesi, düşmanı meşgul ederek, kendiordusununsaldırıörgütlemesinisağlamak.

- Sahte yenilgi ve yeni güçlerle düşmanıbasarken içten onlara katılma: Düşmana zaferrahatlamasını yaşatarak dikkatini zayı latma veyeni güçlerle saldırarak, sahte esirlerin gelengüçlerlebirleşmesi.

-Hızlıhareketledüşmanıyormavesonraesir

alma.

-Atlakoşarkenuzaktanoklama.

- Çember şeklinde sahte korkaklık kaçışı vedüşmangüçlerinidağıtmasonravurmavb.

Parça parça derlenen bu tüzük bütünyetersizliklerine rağmen, Hun askerlerininprofesyonel askerler gibi olduğunugöstermektedir.Mode,Hunordusunu,onlarıeskişanlarına kavuşturacak bir düzene sokmayıbaşarmıştır.Zaferlerbununkanıtıdır.

Önceleri,babasınıvekardeşiniöldürdüğüiçinüst düzey soyluluk tarafından sevilmeyen vesoğuk karşılanan Mode, yaptığı askerîreformların getirdiği zaferler sonucu, toplumunsaygısını ve bağlılığını kazanmayı başarmıştır.Halkla olan bu yakınlaşmasını sağlayannedenlerdenbiridegelenekleriihmaletmemişveonlarasaygıgöstermişolmasıdır.

Mode Şanüy'ün halk üzerinde kurduğuotorite sadece askerî modernizasyona vezaferlere dayanmıyordu. Ağırbaşlı bir devlet

adamı olarak eski soylar toplumunun, birliğisağlayan iç düzenini ve yönetim özelliklerinikorumuştur. Çünkü bu bağların zayı lamasıyla,her soyun kendi başına hareket edeceğini, iççatışmaların ortaya çıkacağını ve toplumundağılacağını biliyordu. Hükümdar olarak elindesınırsız yetki bulunsa da her kararını SoyBaşkanları Kurulu ve Yaşlılar Kurultayındangeçirmişti. Daha sonra kendi ikirleridoğrultusunda hareket etmiş olsa da, bu ikisaygın halk kurumunun önünde oturarak,gelenekleriyerinegetirmişveonlarınonayyadareddini beklemişti. Bu tavırları, onu askeri vehalkıylabütünleştirmiştir.

Fakat oğlu Lao Şan ve sonraki şanüyler, bukonuya önem vermemiş ve aldıkları kararlarla,soylar toplumunun temellerini sarsarak,Mode'nin bıraktığı kudretli devleti iççatışmalarla yıpratmış, halkı dağıtmış ve ensonundayoketmişlerdir.ModeŞanüyMÖ174'tehayata gözlerini yumarak tahtı, oğlu DoğuluÇjuki Prens unvanının sahibi Lao Şan'abırakmıştı. Burada Çin'le yapılan Barış ve

Akrabalık anlaşması, Mode Şanüy'ün uzakgörüşlülüğünün göstergesi olarak dilegetirilebilir. Çünkü Lao Şan, bir taraftan Çinrekabetiyle, bir taraftan da Üyecjilerleuğraşamazdı. Anlaşma ise Çin'i barışla bağlamışve Hunlara Üyecjilerle rahatça hesaplaşma vebatısınırlarınıgüçlendirmefırsatıvermiştir.

"Yüceninevladıonaazbenzer"diyenatasözü,LaoŞaniçinkullanılabilir.FakatTanrıyardımıylaşanüy görevini üstlenebilecek bir kişiliğe sahipolmayan bu adam nasıl olduysa birkaç önemliolayaimzaatabilmiştir.

-ÜyecjilerindarmadağınedilerekİçAsya'dançıkarılması,

- MÖ 166'da Mode'nin barış anlaşmasınıbozarak, kibirlenmeye başlayan Çin'e haddinibildirmek için yapılan ve dört beş sene sürenseferler,

- Çin'le barış ve eşitlik anlaşmasınaimzalanması.

Tarihî kaynaklarda Lao Şan, değerli bir

hükümdar olarak görülmese de bu önemligelişmeler ve olaylar, onun 13 yıl sürenegemenlikdönemindegerçekleşmiştir.

Bugelişmeler,Hunsoyluluğununkararlarıveetkisidoğrultusundagerçekleşmişolabilirancaktarih bütün olayları taht sahibinin üzerineyüklediği için Çin tatlısına ve Çinlidanışmanlarına hayran olan Lao Şan dahükümdarlık dönemini babasının ruhunuutandırmayacak bir şekilde tamamlamışsayılmaktadır.

(Lao Şan Şanüy [MÖ 174-161]) Hunnu'nundoğusundakiDunhular,Mode Şanüydönemindemahvolma noktasına gelip dağılmışlardı vebölgedeki diğer halkların daHunnu'ya zararlarıyoktu. Babasının öngörüyle yaptığı barışanlaşmasıdaÇin tarafınıgarantialtındatutuyorve Lao Şan'a bütün dikkatini batı sınırınaçevirmesine imkân veriyordu. Lao Şan dadurumudeğerlendirmektegecikmemiştir.Tarihîkaynaklarda bütün savaşlar hakkında bilgibulunmasa da Mode döneminde devam eden

savaşlarınÜyecjiveHunhalklarınıbıktırdığıvegeçimsizliği körükleyip nefret uyandırdığıkesindir. Aralarında ne tür olaylar yaşandığınıbilmiyoruz amaMÖ 165'te Lao Şan'ın askerleriÜyecjileri bir daha toparlanamaz durumagetirmiş ve öldürdükleri başkanları Kidol'unölüsünü Hun şanüyüne getirmişlerdir. Lao ŞanburadaHungelenekleriylehiçbağdaşmayanbiremirverir veKidal'ınkafatasından şarapkasesiyaptırır.

Buolay,Hungeleneklerineaykırıolduğuiçinbirçok araştırmacı bunun nedenleri üzerindedüşünmüş ve cevap aramıştır. Fakat tarihîkaynaklar bu konuda ayrıntılı bilgi vermediğiiçinsorularcevapsızkalmıştır.Ancakcevap,sonsavaşınnedenlerindeolabilirvebunedenlerLaoŞan'ıçiledençıkarmıştır,diyebiliriz.

MÖ 165 veya 164'te, Üyecjilerin Hunmezarlarına pisledikleri ve bu olayın Hunlarıdeliye döndürdüğü ve Üyecjilere saldırarakonları mahvetme noktasına getirdiğibilinmektedir. Bu durumda, "pisleme" neleri

içeriyordusorusudasorulmalıdır.Veolaysadece"pisleme"miydi,yoksamezarlaraçılıpkemiklerede hakaret edilmiş miydi? Ya da pislenenmezarlar hangileriydi, Mode'nin ve diğer Hunbüyüklerinin mezarları da pisletilmiş miydi,sorularıdagözardıedilmemelidir.Sonuçta,LaoŞan'ın verdiği emir, acayip bir vandalist olayınsindirilememesiolarakdadeğerlendirilebilir.

Dolayısıyla "kase" olayını, Hun geleneğiolarak algılamak çok ters bir tablo yaratabilir.Hunlar,düşmandaolsaölülerehiçbirsaygısızlıkyapmamışlardır.Bugelenek,bugünküTürklerdede korunmaktadır. Hunları kendilerindengeçirecekbiçimdemezarlıklardavandallıkyapanÜyecji halkının kalan kısımları, öldürülenbaşkanlarınınoğlununetrafındatoplanmışlarveHunbaskılarınadahafazladayanamayarakTan-Şan'ınarkasındakitopraklaraçekilmişlerdir.

BoşalttıklarıtopraklardaHunlarakatılanbirkısımÜyecjilerle birlikteUsunlara (Yedi Su) veSaklara verilmiştir. Böylece yüzyıllarca sürenHun-Üyecji savaşı, Hunların kesin zaferiyle

sonuçlanmıştır.

ÜyecjilerinyokoluşuHunaskerlerininsadeceyüreklesavaşmadığınıngöstergesidir.ÇünküMÖ5.yüzyıldaÇin'inburnunundibindekitopraklarıele geçirecek kadar cesur ve gelişmiş savaşteknikleri olan Üyecji askeri, Hun askerleritarafındandarmadağınedilmişti.BuolayüzerineÇin, tekrar tedirgin olmaya başlıyor ve"diplomatlarını" Hunnu'ya sokma gayretinegiriyordu. Lao Şan, Çin'in bu durumunubildiğinden mi ya da başka bir nedenle mi,babasınınÇin'le imzaladığı anlaşmayı tek tara lıiptal edercesine MÖ 165'te kuzeybatısınırlarındanÇin'egirerekinsanvemalalıpgeridönmüştü.Peşindendehafifsaldırılar,çatışmalardevam ettirilmiş, Gan-Su topraklarındaki Junakrabaları olan Beydi ve İküy-Junlar Hunlaradestek olmuş, bunun üzerine Çin imparatoruVen-Di, büyük bir orduyu batı tarafınagöndermekzorundakalmışveLaoŞanhede ineulaşmıştır. Çin ordusu tüm gücüyle batıdakiHunlara engel olmaya çalışırken, Hunların birkısmı doğudan Çin topraklarına girerek gösteri

yaparcasınaistediklerinialıpİnşan'açekilmiştir.SavaşacakdüşmanbulamayanÇinordusu,orayaburaya göç etmekten yıpranarak savaşmayeteneğini kaybedince, durumun ciddiliğinianlayan Çin imparatoru, Lao Şan'a ipekli, tatlılı,güzelsözlüelçilikheyetlerigöndererek,"eşitlik"anlaşması teklif etmiştir. Fakat, şanüy cevabınıküçük bir görevliyle göndererek, "olabilir"mesajı vermiştir. Ven-Di, bu küçük görevliylegönderilencevabınneanlamageldiğinianlasadagörmezden gelip anlaşmayı hazırlatmış vetörenle imzalamıştır. BöyleceMÖ162'de "BarışveEşitlikAnlaşması"imzalanmıştır.

BirsenesonraLaoŞanölürveHuntahtınaSiLüanDisoyununyenitemsilcisi,LaoŞan'ınoğluGünçengeçer.

Çin ise eşitlik anlaşması çerçevesinde,kardeşlik hediyesi adı altında, ipekten pirincekadar vergisini düzenli olarak ödemeye devameder.

GünçenŞanüy

Tavırlarıyla büyükbabası Mode'yi andıranGünçen, tahta çıktıktan sonra iç ve dış durumugözden kaçırmadan, birkaç yıl boyuncahükümdarlığın tadını çıkarırken, Çin'de deyaşlanmış ve güçsüzleşmiş Ven Di, tahtçevresindekihevesinartmasınanedenoluyordu.Belki de bu yüzden Çin ve Hunnu ilişkilerigerginleşmekteydi.Eşitlikanlaşmasıhâlâdevametse de anlaşmanın gereği olan Çin kaçaklarınaölümmaddesiişlemiyor,Çin'denHunnu'yakaçıştra iği yükseliyordu. Hunnu da anlaşmanıngereğiniyerinegetirmiyorvesığınanlarayaşamahakkı tanıyordu. Buna karşılık Çin'de, Çinsoylularının Hunnu'ya ödenen vergiyegösterdikleri protestolar yükseliyordu. Günçende babasının ölümünden birkaç yıl sonrabilinmeyen bir nedenle kuzey ve batı Çin sınırbekçiliklerini darmadağın etmiş ve elde ettiğiganimetlerle çöle dönmüştü. Sürekli hazırdurumda bulunmayan ve ancak alarmverildikten sonra toparlanmaya başlayan Çinordusu, giyinip kuşanıp olay yerine geldiğinde,malveinsanHunlarınelinegeçmiş,saldırganların

izleri de çoktan silinmiş oluyordu. (VenDi hâlâhayattaydı ve anlaşmanın yükümlülükleriniyerine getirmeye devam ediyordu, ama tahtınçevresindekiler Günçen Şanüy'ün tepkisiniçekecekbirşeyleryapmışolabilirdi.)Anlaşmanınbozulması, Ven Di'ye dokunmuştu ama Hunlaranlaşmanın yenilenmesini düşünecek durumdadeğillerdi. Genç şanüy, kendini dünyayakanıtlamaamacıylaçevrehalklaradişgösteriyorveÇin'detahtçevresindeyaşananhareketliliğidedikkatleizlerken,Çin'inbatısınırlarınıdasıksıktacizederekÇinaskerlerinirahatsızediyordu.

BuaradaVenDiöldüveyenihükümdarınkimolacağı çekişmelerine boğulan Çin, birkaç yılboyunca sınırlarını korumaktan aciz kaldı.Hunlar da bu fırsatı kaçırmadılar ve vergieksiklerişimşekgibibaskınlarlatamamlandı.

Yeni şanüy tahta çıkar çıkmaz, batı bölgesihalkları (Usunlar, Saklar, Üyecjilerin kalıntıları)Usunların önderliğinde artık süzerene bağlılığıönemsemediklerini gösterircesine serbestçe dışilişkilerkurmayabaşlamışlardı.Akrabaoldukları

düşünülen Usunlara şiddetli bir müdaheledebulunmayan Hunlar, Usunlar tarafındanönemsenmemeye başlamış ve Usunlar, Hunnudevletinin otoritesine ilk darbeyi vurmuştur.GençşanüyveüstdüzeysoylulukdadikkatleriniÇin'e yoğunlaştırdıklarından; batı tarafı serbestkalıyor ve bu bağımsızlık düşüncesi diğer bağlıhalklararasındadayankıbulmayabaşlıyordu.

BuaradaÇinipeği,tatlısı,orijinaltabaklarıveaynaları, çevre halklar arasında moda gereğiihtiyaç haline gelmiş, Çin yaşam tarzı hızlayayılmış ve Çin girişimleri de artmıştı. Artıkişlenmişderigiysili,demirvenefritsüslüHunlar,ipek giysili, Çin elçilerinin yanında kabagörünmeyebaşlamışlardı.

Durumu gören Hunlar, bir taraftanhayvancılıkvedemirürünleri,diğer taraftandatarım ve kumaş ürünleri olmak üzere değiş-tokuşa dayalı bir ticaret anlaşması yapmayaçalışıyorlardı. Fakat, Çin yönetimi bunayanaşmıyordu, değiş-tokuş sonucu gümrükgelirleri azalacaktı. Değiştirilen mal az

gösterilecek, gelenmal da saklanacaktı. Bunlarıdenetleyebilecek devlet kurumları daoluşmadığındanÇinyönetimibutüralışveriştensakınıyordu.BudurumunÇiniçinsakıncalıkılanbir yönü ise şuydu; Hunların Çin halkıyladoğrudan temasa geçmesi, Hunnu'ya akın edenkaçaklarınsayısını iyicearttırabilirdi.Hunnuisediğer halklarla birlikte Çin modasındanetkilendiği için Çin mallarını almak istiyordu.Böylece"öncemal,mallakültür,kültürleöz,özleanlayış, anlayışla birliktelik" yöntemiyle Çin,Asya halklarının içine işlemeye, onları kendineyakınlaştırmayadevamediyordu.Artık,Hunlarısavaşla yenemeyeceğini anlayan Çin yönetimi,ipeğinin gücüyle Hunları kendine muhatapediyor,dış ilişkilerdeönemlibirgüçolarakboygösteriyordu.

Çin modasının hızla yayılması ve Hunnusarayını da etkilemesi üst düzey soyluluğurahatsız ediyor ve MÖ 2. yüzyılın ortalarındaşanüyyönetimiilesoylarınarasıaçılmayadevamediyordu.

Çin'de ise soyluların taht çevresinde yaptığıkanlı hesaplaşmalar sonucuTsinDi,MÖ156'datahta çıkarken, ceza alacağı kesin olan muhalifkanadınadayıHunlarabaşvurmuş,fakatGünçenŞanüy bu iç çatışmalara katılmak istememiştir.Yeni Çin imparatoru da gelenekleri yerinegetiriyor ve düşmanlarının kanını bol boldökerek otoritesini sağlamlaştırıyordu. Hunnuisegözlemcitavrınıbozmadanolaylarıizlemekleyetiniyordu.

Yeni Çin yönetimi, hırsları büyük de olsadevamlı gerçekleştirilen Hun baskınlarınakarşılık vermekte zorlandığından, Ven Didönemindeki Hun-Çin alışveriş ilişkilerininyeniden kurulmasını gündeme getiriyordu. TsinDi,hükümdarlığınınbeşinciyılındaHunnu'yaelçigöndererek, ticaret serbestliğiyle birlikte hersene bir Çin prensesinin hizmetçi halkı veçeyiziyle (berne) verilmesini öngören anlaşmatekli inde bulunuyordu. Bu teklif kabul edilmişveMÖ152'deanlaşmaimzalanmıştır.

Tabii ki bunlar Hun sevdasından

kaynaklanmıyordu. Yeni Çin imparatoru "U",Çjao" ve "Çu" prensliklerinin ayaklanmalarınışiddetle bastırmış olsa da, içmoral ondan yanadeğildi,buyüzdenHunlarınötralizeederektümgücünü iç çekişmelere yönlendirmek istiyordu.Ayrıca Hunnu'nun artık göçebe bir toplulukdeğil, kudretli bir devlet olduğunu ve onunlaciddi ilişkiler kurulması gerektiğini, başkalarınanazarananlıyordu.Bundandolayıbazıçevrelerintepkisini çekse de, Çin prenseslerinin Hunsoylularıyla evlendirilmesinin, düşman devletiçinde Çin yanlısı bir kitle oluşturacağını vegidereketkiliolacağınıdadüşünüyordu.

MÖ157-152yılları,Hunhalkıveordusununkudretli otoritesinin yerleştiği yıllardır,denilebilir. Bu dönem, Hun isminin, egemenanlamınıtaşımayabaşladığıdönemdir.

Günçen,Hunnu,Çin

Günçen Şanüy'le yapılan anlaşma, her ikihalkadaalışverişyapmafırsatıtanıyarakmaddiimkânlar vermişti. Küçük sınır kavgaları göz

önüne alınmazsa, her iki taraf da anlaşmayıbozacak bir hareket yapmadan, 10 yıldan fazlabir süredostça yaşamıştır. Çin ipeği artık kolaybulunabilen ve her eve giren bir ürün halinegelmiş, kısa boylu Çin prensesleriyle Hunasillerinden Çinlilere benzeyen çocuklar dadoğmaya başlamıştı. Annelerinden Çin dili vekültürünüöğrenenveüstdüzeyHunsoylularınınkanınıtaşıyanbunesil,ilerideÇintarafınınkozuolacakbirkitleyedönüşüyordu.

GünçenŞanüy,anlaşmaçerçevesindehareketederek, rahatsız olayların yaşanmaya başladığıUsun'a dikkatini çevirmişti. Ven Di öldüktenhemen sonra, böyle bir bağımsızlık hareketi deUsun'da yaşanmış (MÖ 157) ve Usun'unbağımsızlığıkabuledilmişti.FakatbubağımsızlıkveUsungunmolarınınÇinyanlısıtutumları,batısınırlarının güvenliği açısından Hunnu'yurahatsızediyordu.

İç Asya'da Usun halkı ilginç birmillî yapıyasahipti. Kimseyi egemenlik altına almakistemiyor, kendisi de bağımlılığı kabul

etmiyordu. Adeta "dokunma bana, dokunmamsana"diyenatasözünüdüsturedinmişti.Aşınbirmillî gurur göstermeden fakat ısrarlı ve kararlıtutumuyla,MÖ157'deHunnu'danbağımsızlığınıalmış ve kardeş sıfatıyla Hunnu'nun batıkomşusuolmuştu.

Lao Şan Şanüy hayatta iken, Mode'ninotoritesi hâlâ hafızalardan silinmemişolduğundan, Usun gunmoları belirli zamanlardaHunnu'yageliphesapveriyorlardı.AmaGünçenŞanüy tahta çıktıktan sonrakesinbağımsızlığınıilanederekHunnu'yahesapvermeyibırakmıştı.Günçen, askerî seçenekler dışında bütün çözümyollarınıdenemiş,ancakbusorunuçözememişti.Usun halkı da birlik ve beraberlik örneğigöstererekbağımsızlıktaısrarediyordu.SonuçtaHunnu, kardeş Usun halkıyla savaşmakistemediğinden onların bağımsızlığını kabuletmişti.

MÖ 145-143 yıllannda Çin bu durumudeğerlendirmekte gecikmiyor, Usun'la sıkıilişkiler kuruyor ve Hunnu'yu rahatsız ediyor.

Zamanının çoğunu halkın maddi durumunaayıran ve sınır pazarları üzerinde yoğunlaşmışolan Günçen Şanüy, perde arkası olaylarıhissediyor ve Çin'e karşı tavır alıyor. BarışanlaşmasıhalengeçerliolsadabazıHungruplarıTangutlarla birleşerek Çin'i yağmalamışlardı.Ama böyle küçük çatışmalar ve yağmalamalaranlaşmayı etkilememişti. MÖ 141'de Tsin Dininölümüyle anlaşmaya bağlı kalmanın anlamıkalmıyordu. Boş tahtın etrafında yine bir seneÇin soylularının tartışmaları sürüyordu. Hunlarda karşılık verecek bir kuvvet olmadığından,zenginleşmiş ve bolluğa gömülmüş Çin'e kuzeyve batı sınırlarından girerek mirastan kendinedüşenpayıbaskınlarlaalıyordu.

MÖ140'taUDi Çin tahtına oturur oturmaz,Hun sorununu gündeme getirerek eski ÇinusulleriyleperdearkasıolaylarlaHunlarınzayıftarafınıbulmayavesavaşsızbirçözümüretmeyeçalışıyordu. Sınırların Hunlar tarafındanharabeye döndürüldüğünü görse de bu durumusineye çekip anlaşmaya sadık kalacağınıbildirmekiçinGünçenŞanüy'ezenginhediyelerle

yüklübirelçiheyetigönderirken,diğer taraftanda çözüm arayışlarını sürdürüyordu. Fakatimparatorun çevresindeki kitle, Çin prensesininvergi olarakHunlara verilmesinimillî bir utançsayıyorlardı ve Hun sorunu çözülmeden,imparatorun otoritesini sağlaması zorgörünüyordu.

Savaşhazırlıklarınınyanısıra,baştasöylenenkirli diplomasi yöntemlerini de ihmal etmeden,MÖ188yılında akrabası ÇjanTsan'ı elçi olarakÜyecjilere gönderip, onlardan Hunlara karşısavaşta yandaş olmalarını istemişti. Aynızamanda Hüye İ isimli bir ajan da U Di'dengönderilmişçesine, pahalı hediyelerle GünçenŞanüy'eulaşıyor,dostsıfatıylaherkesingüveninikazanıyor ve sanki Çin'e kızgınmış gibi kendimemleketi olan Mai'nin Çin'den koparılmasınıHunlardanistiyordu.İkiyüzlülüktebaşarısızolanHunşanüyü,dostununiçtenricasınıkabuletmişve Mai şehrine yollanmıştır. Çin ordusu iseşehirdesaklanmışHunlarıbeklemekteydi.

FakatolaylarUDi'ninlehinegelişmiyor.Esir

alınan bir Çin askeri durumu anlatıyor, Günçendeordusunugeriçevirerekçöldekayboluyor.

Beklemekten bıkan Çin askerleri, şaşkınadönmüşlerdi ve komutanları bu olayı hayatıylaödemişti.RezilolarakgeridönenUDi,zedelenenitibarının ancak bir zaferle kurtulacağınıbildiğinden, büyük bir savaş planı üzerindeçalışmayabaşlamıştı.

Sınırda esir alınan Çinli er, Çin'e dönememişveHunnu'yayerleşmiştir.Sahtedostunsonuisekaranlıktakalmıştır.

U Di döneminde Çin'de felaketlerin arkasıkesilmemiştir.MÖ13l'deHuanhenehritaşmışvebinlerceinsanınölümünesebepolmuştur.Utançverici bir komediye dönüşen Mai şehri olayı,uçan atlar bulmak için yapılan Fergana seferi,Yanjan Meydan Savaşı ve benzeri olaylar UDi'nin peşini bırakmamış ve her seferindealeyhine sonuçlanmıştır. Planlar ve hazırlıklargörkemli ve araç gereçler de mevcut olduğuhalde, U Di'nin girişimleri hep başarısızlıklasonuçlanmıştır.

Maiolayındansonra,banşanlaşmasıneevetnedehayırdenilmedenöylecedururken,Hunlar,kendini beğenmiş Hunlar aleyhine entrikalarçevirmeye kalkan Çin imparatoruna saldırıüzerinesaldırıyapıyorlardı.

HunnuveUDi

Yaşanan olaylar U Di'yi öc almayazorluyordu. U Di, MÖ 129'da Sarıbaşlarıntorunlarını köşeye sıkıştırmak için sınırpazarlarının kapatılması kararını çıkarmış veseçkin askerlerden oluşan kalabalık bir orduyuda kararı uygulaması için sınıra göndermişti.BöyleceartıkalışverişealışmışHunhalkınızorasokarakşanüyebaşeğdirmekisteyenbugirişimdeUDi'ninutancınayolaçmıştır.

DurumuöğrenenHunlar seçkin ve kalabalıkÇin ordusunu gerektiği gibi karşılamış ve onlarıdarmadağınedereksınırdanatmıştır.Komutanlardacanlarınızorkurtarmıştır.UDi'yeteselliolanise şanüylerin ibadet ettiği Lunçen isimli yerdealınan 7. 000 esirdir. Utancın acısını ve askerin

başarısızlığınıörtmekiçinÇintarihikayıtlarıbusayıyı biraz abartmış da olabilir. Üst düzeysoyluluğun ibadet ettiği yerde (yazlık bölgedir)bu kadar Hun'un kendini savunamayacakdurumda olması şüphelidir. Belki de esiralınanlarsınırdatoplanmışsatıcılarolabilir.Yinede Çin kaynaklarında 7. 000 Hun esirinden sözedilmektedir.

Bir senesonraHunlar, sınırpazarlarıolayınıÇin'e görkemli bir şekilde ödettiler. Leosi isimliyerde konuşlanmış Çin askerleri, mahvolmanoktasınageldi.YaominçevresivePekindeHunatlılarındannasibinialdı.

ŞoküstüneşokyaşayanÇinyönetimi, savaşıçöleçekerekciddibiryüzleşmeyehazırlanmışveOrdos'uelegeçirmiştir.Çin,bubölgedeyaşayanLeufan ve Bayan adlı Jun boylarının, yaniakrabalarınınelegeçirilmesineHunlarınkayıtsızkalmayacağını düşünmekteydi. Fakat Hunlar,Ordos'u Sarıbaşların takdirine bırakarak hiçumulmadık bir yerde boy göstererek Tsaoyantopraklarını ele geçirdiler. Çinliler ise Ordos'ta

komutan Vey Tsin'in gözetiminde, sınırbekçilikleri inşa ederek geçici bir hâkimiyetsağlamışlardır.

Hunnu da sevilen şanüyleri yaşlanmasürecine girdiğinden büyük çatışmalara aravermiştir.

İçisiyeŞanüy(MÖ126-114)

MÖ126'daGünçen'in vefatıyla,HunlardadaÇin'de olduğu gibi taht çatışması yaşandı.Sonunda Günçen'nin kardeşi, Günçen'in oğluÜybi'yi Çin'e sürgüne göndererek tahta çıktı vetümşiddetiyleÇinsavaşlarınabaşladı.Ordos'unelden gitmesi, Leufan, Tangut ve Bayanhalklarının Çin hâkimiyetine girmesi, Hunlarıngururuna dokunduğundan, yeni şanüy, ilkyılında,baskınüstünebaskınyaparakkuzeydoğuÇin topraklarında taş üstünde taş bırakmadı. Odönemde Sübar, Hebey, Lyotzı, Lyaodun elegeçirilmiş, İnşan dağındaki Hun topraklarınakatılmıştır. MÖ 125'te de Çin bekçi kalesinedönüşmüş Ordos (Şofan) kalesi harabeye

dönüştürülmüş,çoksayıdainsanvemal,ganimetolarakalınmıştır.

Leufan, Tangut ve Bayanların bu bölgedekikısımları daha MÖ 128'de Ordos'tan kopupdağılmışlardı.Çin'ebaşeğenküçükbirkısmıdaHunlar tarafından "esir" alınarak Hunnu'yakatılmışlardır. Aslında burada esir sözcüğünükullanmak doğru değildir. Bu Sarıbaş torunlarızatenHunlarınakrabasıydı.

İçisiyeŞanüyveİçÇatışmalarınBaşlangıcı

İçisiye Şanüy'ün Çin'i iyice kızdırması, UDi'nin Hun askerleri gibi ha if atlı ve okçuaskerler oluşturmasına neden olmuştur. Buordunun komutanlığına da artık tanınmış biriolan Vey Tsin getirilmiştir. Bundan sonra Çinordusu, Hunlara; Hunlar da Çin'e saldırmayabaşlamışlardır ve MÖ 124-116 yılları arasındabüyüklü küçüklü savaşlar sürekli durumagelmiştir. Batı sınırlarındaki topraklarınıkaybeden Hunlar, doğuda savaşmaya devamederek Çin ordusunun bazı kısımlarını

darmadağın etmiştir. Şansi (Dansyan), Übeyinyerleşimyerleri,mahvolmanoktasınagetirilmiş,çoksayıdaganimetalınmış,insanesiredilmiştir.Bu arada Çinli komutan Ho Tzuy-Bin, Huntopraklarına saldırarak içinde soyluların dabulunduğu birçok insanı esir almış, Tan-YanDağı'nınyamaçlarındakitopraklarıelegeçirerekHunlarınburayasokulmasınıengellemiştir.

KızgınHunŞanüyüİçisiye,devletinbirel,biromuz olmasını sağlamak yerine, iç suçlamalarabaşlamıştır.BatıdakiolaylardansorumlututulanHuçjüyveHunşesoylarıhaklarındaölümcezasıverilen prenslerinin etrafında toplanmışlar vevatanından kaçmak istemeyen Huçjüy, Hunşeprensi tarafındanöldürülmüşve iki soyunhalkıbirleştirilerek(40.000kişi)Çin'esığınmıştır.

İçisiyeŞanüy,birdevletadamıolaraksavaşınana topraklara taşındığını görememiş, halkınıbirleştirmesi gerektiğini düşünememiştir.Duygularının peşinden giden Şanüy, böyleceHunnu'yu iç çatışmalar sürecine sokmuştur. BuolayHunnu'yumahvolmayagötürenilkadımdı.

HuçjüyveHunşesoylarıÇin'egeçtiktensonraU Di, Hunnu'nun iç durumunun ne olduğunuanlamış ve hiç beklemeden uzun zamandırdüşündüğübüyükseferinebaşlamıştır.VeyTsinve Ho Tzu-Bin komutasındaki Çin ordusu,Gobi'dengeçipŞanüy'üesiralmakamacıylaçölegiriyordu. Fakat, Hun şanüyünü hazırlıksızyakalama niyetindeki Çin ordusu, Gobi'ninkuzeyindekendilerinibekleyenHunaskerleriylekarşılaşmışlardı.

O gün doğa şartları ve hava durumu daHunlarınaleyhineolmuşvekumfırtınasıyaylarıetkisizleştirerek Hunları göğüs göğüsedövüşmeye zorlamıştır. Çok kalabalık olan Çinordusu,birgünvegecesavaştıktansonraHunlarıkuşatmıştır. Hunların önemli bir kısmı hayatınıkaybetmesine rağmen, sağ kalanlar şanüyleriylebirlikte kuşatmayı yarmış ve kötü haberlerlehalkınadönmüştür.

Hunnu toprakları Çin sınırına yakınolduğundan, artık buralarda durmak tehlikelihalegelmişti.Şanüy,yasaboğulmuşhalkınıbaba

ocağıHalha'yataşımakzorundakalmıştı.Buağırdarbe, Hun halkı tarafından kolaycasindirilebilecekbirolaydeğildi.Toplumdamoralçöküntü ve şanüye karşı tepkiler yükselmeyebaşlamıştı.FakatHunşeveHuçjüyolayındanacıbir ders alan şanüy halkının bütünleşmesineçalışıyorvebutepkilerisineyeçekiyordu.

Sonçatışmalardaönemlisayıdainsan,malvetoprak kaybedilmişti. Bu çatışmalardan sonrahalkın morali uzun süre düzelememiş, Hunaskerleridebirşaşkınlıkdöneminegirmiştir.

BuaradaÇin'denyüzbulanDunhukalıntıları,Uhuan Dağı'nın yamaçlarından inerekMançurya'ya yerleşmiş ve eskiden önlerindebaşlarını kaldıramadıkları Hunlara omuzsilkmişlerdi. Ve meydan okurcasına bölgedekiMoğoltiplihalklarıiçlerinealarakUhuanhalkınıoluşturmaya başlamışlardı. Bu halk, ilerideSyanbiy adıyla anılacak ve tarihî arenada boygösterecektir.

Çin Hun savaşları ise daha bitmemişti; UDi'nin şanslı zamanıydı ama bir süre sonra

toparlanan Hunlar, U Di'nin seçkin askerlerdenoluşan kalabalık ordusunu utanç verici biryenilgiye uğratacak ve Çin halkı bu olayınüzüntüsünüşiirlerevetarihîyazılarakaydederekgeleceknesilleretaşıyacaktır.

ÜveyŞanüy(MO114-105)

Aradan10yıldanfazlabirsüregeçsedeHunhalkıyaşananacılarıunutamıyordu.Soylulardahalklara egemen olamamayı içlerinesindiremediklerinden, eski Hunnu moraliniyayarak halkı etkiliyor ve halk arasında şanüyyönetimine karşı şüphe uyandırıyorlardı.Gerçekten de MÖ 126'dan itibaren kayıplar,kazançlardan üstündü. U Di'nin; savaşı çöletaşımasıyla, topraklar, mallar ve insanlar eldengitmiş, Hunnu ağır bir dönem yaşamayabaşlamıştı.ÇinyönetimininHunlarıörnekalarakha ifatlıaskerîbirlikleroluşturması,Hunaskerîuzmanlığının onlara da geçmesi, askeri yenidenörgütlemeyi ve sürekli savaşa hazır tutmayıgerektiriyordu. Çünkü hava koşulları nedeniyle

göğüsgöğüsesavaşmaktazorlananHunaskerleri,zayıf kalmışlar ve önemli kayıplar vermişlerdi.İçisiye Şanüy, artık yaşlandığı ve bu işlerleuğraşamaz duruma geldiğinden, Hun soyları daeski düzende olduğu gibi yeniden kendiaskerlerini yetiştirmeye başlamışlardı. Birlik veberaberlik hissedilmiyor ve Hun toplumundasankibüyükbirfelaketinhabercisiolansessizlikhavası esiyordu. Ve bu dönemde Çin'le barışanlaşması imzalayamadan gözü arkada kalarakölen İçisiye'nin yerine, tahta pek de uygunolmayan oğlu Üvey (Üybi) geçmişti. Babasıoğlunun nazik yapısını bildiğinden, devletin vehalkın geleceğinden endişe ederek ölse de,Üvey'in hükümdarlık döneminde (9 yıl) kaderondanyanaoldu.SavaştutkunuUDi,güneydekikomşularını ele geçirmekle meşgul olduğundanHunnu'yurahatbırakmıştı.

Kendini imparatorluk arzularına kaptıran UDi, Çin'e zararı olmayan ve kendi halindeyaşayan Guandon ve İndokitay'daki beylikleriMÖ 113'te olağanüstü şiddet kullanarak elegeçirmişvekazandığıbaşarılardanbaşıdönerek

derhal Birma (Süy Em Khun-Min) topraklarınada sefer düzenlemişti. Fakat bu sefer,başarısızlıkla sonuçlanmış; asker ve itibarkaybederek dönen U Di, başarısızlığın getirdiğikızgınlıkla Hun sorununu tekrar gündemetaşıyarakgölgediplomasisinebaşlamıştı.

MÖ 117'de Alaşan bölgesindeki Hunlarınhazırlıksız yakalanarak Çin askerleri tarafındanelegeçirilmesi;AlaşanlısoylularınÇin'egeçmesi;Uymın ve Şofan'ın alınmasının mutluluğununTyan-Şan'da Çjuki Prens'in bölgesininyağmalanmasıvekaybedilmesiylegölgelenmesi;halkın taşınmak zorunda kalması (Hangaydan -Halhaya); Lobnor Gölünden İnşan'a kadar olankervanyollarınındüşmaneline geçmesi;Hunnusarayı ve soyluların arasına Çin ajanlarınınsızması; Çin'le alışveriş imkânlarını kısıtlayan,Çin'le Hunnu arasında Gobi Çölü'nün olması,Mançurya'daboygösterenUhuanlarınhalkolmayolundailerlemeyedevametmesi;bunlarınhepsiHun toplumunda tedirginlik yaratıyor ve Hungururu da bu şanssızlıklara dayanamıyordu.Özellikle, MÖ 112'de Çin ordusunun Gobi'de

Hunları araması ve Hunların onlara karşıçıkamaması, soyluları çileden çıkarmıştı.Hunnudevleti, İçisiye'ninoğluÜvey'ekarşı olmasada,şanüy olmak için sadece iyi adam olmanınyetmediğini,dahafazlasınıngerektiğinibiliyorveÜvey'inoturduğutahtaumutsuzbakıyordu.

Bir çöküş döneminin yaşandığı ve halkınbüyükbirlideretrafındatoplanamadığıböylebirdönemde (MÖ 110), U Di'nin elçisi Hunnu'yageliyor ve aşağılayıcı bir tavırla Çinli süzerenebağlılığı kabul etmeleri tekli inde bulunuyordu.Bu aradaOrdos'taki Şofan kalesini tekrar almışolan U Di, bölge hâkimiyetine soyunaraktopraklarını gözleyerek geziyor ve kendindeneminbirtavırlaelçisiylegönderdiğiteklifinkabuledilmesinibekliyordu.

Burada, tarihî kaynaklarda gözlenen Hunkarakterinin şaşırtıcı özelliği tekraryansımaktadır. Hunlar en zor durumda tekrartoparlanır ve gururuyla hareket eder. HunşanüyüdeşansınÇin'denyanaolduğunubilebile,elçiye dokunarak Hun geleneklerini

bozamadığından, elçiyi kendisiyle görüştürentörensorumlusunuelçiningözüönündeöldürürvemisafirinÇin'euğurlanmasıemriniverir.

Böyle bir cevabı beklemeyen ve kendiniimparator ilan etmiş olan Çin Sarayı, Hunlarlaciddi bir savaş yapmadan ve onları tamamenmahvetmeden, bölgede tam otoritesağlayamayacağını anlamış ve büyük savaşhazırlıklarınabaşlamıştı.

Hunmillîgururu,Çiniçinbirbilmeceydi.Çölüyenerek yaşamayı ve halk olmayı başaranHunlar, tekerlekli şehirleri, göçebe hayatları,hayvanları ve avlarıyla, Çinlilerden daha üstünbir millî kimliğe sahiplerdi. Diğer milletlerdeolduğu gibi, ne mal ne de mevki onları yandaşkılmayayetiyordu.Uçanatlılarenzorgünlerindebile gururlarından taviz vermiyor ve halkıylabirlikte ölmeyi, yabancı topraklardaki parlakhayata tercih ediyorlardı. U Di ve çevresindekikurmay heyeti, bu konuyu göz ardı etmiyor veciddibirkararavarılmasınınönündekienbüyükengelolarakgörüyordu.

Hunnu'da ise toplumeskisi gibi değildi, yeninesiller Çin'e sempatiyle bakıyor, Çin malları,modanıntemsilcisihalinegeliyordu.YavaşyavaşdaolsaÇinprensesleriveonlarlagelenÇinlilerindesteğiyle Çin yanlısı bir kitle oluşuyordu.Vergiyle gelen Çin prensesleri, başta çekingendavransalar da Hun soylularıyla evlenip çocuksahibi olduktan sonra kendilerini artık köklühissederek, Hunnu'daki kadın haklarından dayararlanarak devlet yönetimine kadarsokulabiliyorveeşlerinitatlıdilleyönlendirerekSoy Başkanları Kurulu ve Yaşlılar Kurultayı'nakadarsözgeçirebiliyorlardı.LaoŞandöneminde,Hunnu'ya sızan, sonra da görev ve mal alarakyerli hale gelen Çinliler de vardı. Onlar vatansevdalarını belirtmek ve kaçaklık suçunuaffettirmek uğruna, Hunnu'nun içinde giderekgenişleyenÇinyanlılarınıdestekliyorlardı.

Daha önce Çin'i can düşmanı olarak görenHun toplumunun içinde, artık savaş vebağımsızlık konularına farklı yaklaşanlar, Çin'ebağlanarak rahat ve güvenli bir yaşam sürmeyiisteyenler çıkıyordu. Ve bunlar genellikle

soylulardanolduğuiçinortaveaşağısınıfhalkınarasındaki huzursuzluk artarak yayılıyordu.Hunnu'nundemokratikkanunlarıhertopluluğunve kişinin kendine özgü tutum ve görüşüolabileceğini öngördüğünden, Çin yanlılarınınörgütlenmesiengellenemiyordu.

Diğertaraftanmuhafazakârsoylulukdaartıksuskun şanüye yüz vermeden eski devletyönetim düzenini geri getirmek ve halklaraegemen olmak arzusuyla kendi arasındabütünleşerek, üst düzey askerî başkanlıkla daanlaşarakSiLuanDisoyunamuhalefetediyordu.

DolayısıylaSoyBaşkanlarıKuruluveYaşlılarKurultayı ile şanüyün arasında soğuk rüzgârlareserkenÇinyanlısıkitledeşanüytarafınıtutaraküst düzey soyluluğu kızdırıyordu. Askerî eğitimartık eski duruma dönmüştü. Her soy kendibirliğinden sorumluydu ve askerleri de kendiyetiştiriyordu.MÖ122-108yıllarıarasındaHuntoplumu, küskünler, muhafazakârlar, Çinyanlıları,fırsatçıgruplarvehalkolmaküzerebeşgruba ayrılmaya başlamış ve Üvey Şanüy

dönemindebuayrılıklariyicesuyüzüneçıkmıştı.

Çin yönetimi, Hunnu'da olup bitenlerdenhaberdardı.Hunsoyluluğununnostaljik tutumu,Hunnu'yu yeniden Hun şere iyle besleyerekhalklarınegemeniyapmaktı.Onlarıngücü,Çin'ezor anlar yaşatabilecek düzeydeydi. Bu yüzdenşanüyyönetimiyledostolarakvergiolayısonrasıgüçlenmiş şanüy soyuyla üst düzey soyluluğunarasını açmak, Hunnu'nun iç düzenini bozarakdış müdahaleye karşı savunmasız durumagetirebilirdi. Çin de uzun vadeli bir planla bugirişimlerine başlamakta ve bu konuda ÇinyanlılarınıaçıkvegizlidestekleyerekHunnu'nuntemelinisarsmayadevametmekteydi.

Çin artık sadece tarım ürünleri ve ipeğiyletanınanbirdevletdeğildi.Çin'detanmvesanayidallarının yanında bilim, felsefe, mistisizm,astroloji, edebiyat ve sosyoloji dekendineözgübirtarzdagelişmekteydi.Bunedenleartıkdevletbaşkanı,eskisigibirahathareketedemiyor,yazarçizerleronunheradımınagözkulakkesiliyorvehemen kalem ucuyla tarihemal ediyordu. U Di

dönemi, bilim dallarının, sanat ve edebiyatınhızla geliştiği bir dönemdi. Ve bazı kocamanplanlarındandolayıdaeleştirialıyordu.Akılıbiradam olan U Di, üretim gücü fazla ve düşünürgücügelişmişbirülkedışaaçılmazsa,bugüçleriniç hayata zarar vereceğini, iç çatışmalarçıkacağını ve bunun da ancak dış düşmankılığıyla çözülebileceğini biliyordu. Dış düşmanaramaya da gerek yoktu, Hunlar zaten vardı.Hunnu'ya karşı büyük bir savaş, hem devletiniçindekiçelişkilerikaldırıpenerjiyidışdüşmanaçevirecek,hemdeHuntopraklarıelegeçirilecek,çevrehalklararasındakiimparatorluktablosudakusursuzlaşacaktı.

Çin'in güney ve doğu sınırları sağlamdı,kuzeybatı ve batıdaysa rahatsızlıklargözleniyordu hâlâ. Hun sorununu açıkgirişimlerle çözemeyeceğini anlayan Çin,Usunları kendi yanına çekerek Hunnu'yu batıtarafıhalklarındankoparmakdüşüncesinihayatageçirmeye başlıyordu. Fakat Usun, Sak, Soğdiy,Çesi gibi halklar, geleneksel Çin düşmanlarıolarak Hunnu'ya bağlı olmayı Çin'e tercih

ediyorlardı.Usunları,akrabalarıHunlaradüşmanetmekiçinUsungunmosuna,pohpohlubirmesajve ağır hediyeyle birlikte Çin prensesi götürenÇinelçisi,ölümdöşeğindeyatangunmoyuÇin'ledost olmaya ikna etmişti. Ölümle burunburunaolsa da erkek erkekti ve yaşlı gunmo, Çinprensesini görür görmez birden canlanmış veelçiyi güzel haberlerle Çin'e uğurlamıştı. "Dişsizkurt artık boğamasa da koyunu izlemektenvazgeçmez" diyen atasözünde olduğu gibi,ihtiyar gunmo, birkaç gün prensese bakarak içgeçirdikten sonra umudunu kestiğinden olsagerekonutorununavermişti.

Çin'in perde arkası diplomasisiHunnu'da iyibilindiğinden, gunmoya Hun elçilik heyeti degelmiş ve yanlarında Hun prensesini degetirmişlerdi.PrensesinnedimeleriUsunsarayınıana baba gününe çevirdikten sonra hayrangunmo,Hunprensesinibirinci,Çinprensesinideikinci karısı ilan etmişti. Fakat Gunmo, ikisüzerenebağlılıktankısasüreölerekkurtuluyorveÇinyinehayalkırıklığınauğruyordu.Tan-ŞanDağı'nın etekleri batı tarafındaki halklara

ulaşmanınveHunyandaşlığınıkırmanınyoluyduÇindebunuistiyordu.

UşiluŞanüy(MÖ105-102)

Üvey çok başarılı bir şanüy olmasa da Hunahlakı ve gelenekleri çerçevesinde dokuz yılbaşkanlık yaptıktan sonra MÖ 105'te ölmüş veyerine oğlu Uşilu geçmiştir. Genç, hırslı veduygusal Uşilu döneminde ise, toplum içindeilizlenmiş çelişkiler artık büyümüş veönlenemezdurumagelmişti.

Her ne kadar halk yönetimi denilse de birmilletin kaderini, başına getirdiği şahsiyetçizmektedir.Küçükbirtopluluktahalk,yönetimeetkin bir şekilde katılabilir (Moğol, Dunhu,Uhuanlar). Ama halkın nüfusu kalabalıklaşırsa,bireyle baştaki yöneticinin arasındaki mesafeaçılır ve bu aralığa, halkla yönetimi birbirinebağlayan kurumlar yerleştirilir. Demokratik birtoplumda bu kurumlar halk yanlısı olur veyönetimlehalkıntemsilcisiolarakilişkikurar.

Eski Hunnu'da sözünü ettiğimiz seçim

neticesinde ve ara kuruluşlar sayesinde, enalttakininsesienüstkurumaulaşabiliyordu.Hersoy kendi bireyinden sorumlu olduğu içinsoyunun menfaatlarını koruyabilecek kişileriseçiyordu. Her an başarısızlığın utancınıyaşayarakgörevindenalınacağınıveyeniseçilenbir başkasıyla değiştirilebileceğini bilen soytemsilcisi, kendi itibarı ve soyunun menfaatinisıkı bir şekilde koruyordu. Böylece SoyBaşkanları Kurulu'nda her soyun vekili, kendisoyunun menfaatından taviz vermiyor, soylararasıeşitlikvehaklardasağlanmışoluyordu.

Soylar toplumu, gelişmiş veya gelişmemişdurumdakibütüngöçebehalklardagözlenmiştir.Fakat bunu, Hunlar gibi zincirleme bir yönetimsistemine dönüştürebilen halk yoktur. Gerçekhalk yönetimi anlayışı, şanüy yönetimi öncesiHunnu'da bulunmaktaydı, bu da soylartoplumundamümkün olan bir oluşumdu. Fakatşanüy yönetimi başlayınca, bu iç bağlarkopukluğauğradığındanüstdüzeysoyluluk,ortadüzey soylar ve şanüy soyu rakip halinegelmekte ve birbirlerine söz geçirmekte

zorlanmaktaydı. Lao Şan döneminde yürürlüğegiren halkı vergilendirme kanunu, şanüy vesoyunu ön plana çıkarmaya devam ederek,halkın sözünü pek dinlemeyen, genellikle dışilişkilerle ilgilenen, mutlakiyetçi bir hükümdarportresi oluşturmuş durumdaydı. Dolayısıyla eryadageçbu iki iktidar sistemi çarpışacaktı.Buyüzleşmenin temeli,ÜveydönemindeatılmışveUşilu tahta çıktığında ise iç çekişmeler dahayüksekboyutlaraulaşmıştır.

Hunnu toplumunda şanüy soyu başta olmaküzere, Çinlileşme eğilimleri başlıyor,astronomlar, siyah magya (mistik) bilgiçleri,astrologlar, felsefeciler ve şairler, Hunnu'datanınır hale geliyor ve şanüylerin siyasetiniyönlendirmeye başlıyorlardı. Geleneksel ibadettörenlerine yeni renkler ve töreler katılıyordu.Şanüyartıkhalktanbirideğil,halkınüzerindebirkişiliktivebunagörehareketederekeskitöreleriumursamıyordu.

Çin artık kocaman bir imparatorluk olmuş,üretiminiarttırarakzenginleşmiş,çevrehalklara

otoritesini kabul ettirmiş ve kendini dünyanınmerkezinekoyanbirdevletolmuştu.ButabloyukarartandasadeceHunlardı.VeUDibusorunlaciddi ciddi uğraşmayı hede liyordu. Artık U Diiçinbirteksorunvardı;yaHunnuyadaÇin.Amao dönemde Hunnu'yla savaşa girmek doğrudeğildi. Genç Uşilu, babasının aksine serttutumuyla tanınmakta ve Hunnu'da peksevilmekteydi.UzunzamandırÇin'ekinbesleyenasker de onun emrindeydi. Hun askeriyse neyapacağı belli olmayan, hızı ve cesaretiyle Çinaskerini paniğe sokan görkemli bir güçtü. Buyüzden Hunnu içinde bölünme yaratmakamacıyla, U Di ve çevresi, MÖ 105'te Üveyölünce başsağlığına iki elçilik heyeti birdengönderdi.BirişanüyebirideBatılıÇjukiPrens'eolmak üzere. İkinci elçilik heyetinin Uşilu'nunpekyakınlıkduymadığı soydaşınagönderilmesi,Çin'inbaşsağlığındanbaşka işlerledeuğraştığınıortaya çıkarıyor ve Uşilu Çin'i düşman ilanediyor.FakatHunnu'nuniçindeyuvalanmışolanDoğulu Yüce Duyuy önderliğindeki Çin yanlısıkitle, halkı Uşilu'ya karşı kışkırtarak yeni

yandaşlar yaratmakla kalmayıp iç meseleyidışarıya da taşıyor ve Çin'e, Hunnu'yu elegeçirerek kendine katması çağrısındabulunuyordu. Ama Çin askerinin Hunnu'yasokulması imkânsız olduğundan, bu fırsattanyararlanmak isteyen Çin yönetimi, sınıra yakınbir bölgede Şeusançen kalesini kurarak MÖ103'te Doğulu Yüce Duyuy'ya anlaştıkları gibiPunu komutasındaki 20.000 askeri de Süngadağlarına gönderiyordu. Fakat Hunnu'yu elegeçirmek için özenle hazırlanmış bu kuvvetlerkuşatılmış, Punu da esir alınmıştır. Çin dostuDuyuy ise bu projeyi yürütenlerle birlikte,Uşilu'nun emriyle hayata veda etmiştir. Hunlarda artık kendilerini tutamayıp Çin sınırlarınıgeçiyor,yağmalamalarlaveçölkalesiniyoketmegirişimleriyle Çin'e açıkça düşmanlıktabulunuyorlardı.Hunnu'dazaferhavasıesiyordu.Patlayan millî gurur, büyük bir kuvvetedönüşmüştü.HunaskerlerindennasibinialanÇin,sesini kesip yeni planlar üretme sürecinegiriyordu.

TamÇin'ehaddinibildirmeninzamanıgelmiş

ve Hun askerleri küçük çatışmaları zaferlesürdürerekbüyükbirsavaşahazırlanırken,gençşanüybelirsizbirnedenlehayatavedaetti (MÖ102).Uşilu'nunoğlu,henüzkundaktaolduğuiçingenç şanüyün gerçekleştiremediği planlar vehede ler tahtla birlikte amcası Güylihu'ya geçti.Uşilu'nunoğlununyetimkaldığıdasöylenemez.Çünkütahtlabirlikte,yeğenininkarısıGüylihu'yakalmışveonunkraliçesiolmuştu.OğludaDoğuluÇjukiPrensunvanınıalmıştı.

GüylihuŞanüy(MÖ102-101)

Güylihu, Hunnu devletinin askerî kitlesininbaşkanlığı görevini yürütüyordu ve sağlamkişiliğiyle tanınmış, şanüy tahtınadabuyüzdenseçilmişti. Hun halkının Çin'e karşı olantutumunuGüylihu'nungörüşlerideyansıtıyordu.Tahtta sadecebir sene kalanGüylihu Şanüy, bukısa sürede bileUDi'yeHunların var olduğunuve baş eğmeyeceğini göstermişti. Uşilu'nun üçsene,Güylihu'nundabirsenetahttakalabilmesidüşündürücüdür. Her ikisi de genç ve Çin'le

hesaplaşmaya hazırdı. Tarihî kaynaklardaikisinin de hastalanarak öldükleri belirtilse deÇin'e karşı sert tutumlu Hun şanüylerininömrününkısaoluşudikkatçekicidir.Güylihuda,sadece birkaç çatışmada başarılı olur olmaz,aniden rahatsızlanır ve yaşamını yitirir.Arkasındabebekveliahtıbırakmıştır.

Ama ölmeden önce kendine aşırı derecedegüvenen çiçeği burnunda imparator U Di'yeunutulmaz bir ders verir; çölde Hunlara karşıyapılan uzunluğu 500 kilometreyi bulansavunma hendekleri, bekçi kaleleri, işaretkuleleri ve askerî garnizonları yıldırımbaskınlarıyla yerle bir ederek Çin'in içine girer,mal ve esir alıp Hunnu'ya götürür. Böylece UDi'nin millî varlığın düşüncesizce harcandığı,kayıplarayolaçanbüyükprojelerinbaşarısızlığınedeniyleeleştiriyağmurunatutulmasınanedenolur.

Tarihe, yaptığı büyük işlerle geçmek isteyenUDi,eleştirilerepekaldırmadan,Hunatlarındandahahızlıvedayanıklıatlarbulmakamacıyla,ilk

seferin başarısızlığından ders almadanDavan'dan(Ferganaovası)argamakatlarıalmakiçin ikinci defa sefer düzenler ve 60.000 kişilikkalabalıkbirorduyollar.BuordununHunlardanzarar görmemesi için de, başta söylediğimizsavunmakaleleriniveişaretkuleleriniyaptırmış,100.000 kişiyi aşkın bir orduyu da 500kilometrelik hat boyunca yerleştirmişti. İşteHunlar, bu savunmayı kırarak imparatorunotoritesinedarbevurmuştur.

Güylihu Şanüy, bu olaydan sonra biraz önceanlatıldığı gibi aniden rahatsızlanarak ölmüştür.Şanüy'ün ölümü Hun soyluluğunu hareketegeçirmişvemuhafazakârlar,SiLuanDisoyundanmemnun olmadıklannı, eski seçim sisteminindaha yararlı olduğunu öne sürerek, eski seçimsistemine dönüldüğünü ilan etmişlerdir. MÖ101'de tahtmirasçılarındanolmayanortaprensTzuydiheu,şanüyseçilmiştir.

Hun soyluluğu devlet içindeki gruplaşmaolayına ve Çin yanlısı kitlenin varlığına horbakıyordu. Bu durumun halkın başına bela

getireceğinibiliyordu.Uşilu,Çinyanlılarınıbirazolsun susturmuş ve başkanlarını idam ettirmişolsa da, her "hediye", Çin prensesinin yanındagelen hizmetçi, gözlemci, tesellici, astrolog,öğretmengibikocamanbirgrupoluşturuyorveHunnu'yuiçtenkemiriyordu.

Üst düzey soyluluk, bu nedenle eski seçimsistemine geçerek unvan gereği değil, kişiliğinegöreTzuydeheu'yuşanüyseçmişti.

TzuydiheuŞanüy(MÖ101-96)

Yeni şanüy, eski Hun geleneklerine bağlıolarak ilk başta Çin Hun rakipliğini anlaşmayoluyla çözmek istediğinden, Uşilu döneminderehin tutulan Çin elçilik heyetini serbestbırakarak komşusuyla barış içinde yaşamakisteğini belirtmişti. Fakat bunu Hunnu'nunzayı lığına yoran Çin yönetimi, yeni bir elçilikgöndererek Hunnu'yu bir halk olaraktopraklarına katabileceğini bildirmişti. Bununüzerineşanüy,anlaşmatekli inigeriçekti,Barışve Akrabalık Anlaşması dışında hiçbir tekli i

kabul etmeyeceğini söyleyerek elçilik heyetinimemleketlerine uğurladı. U Di, inatçı vebüyüklüksevdasındanbaşıdönmüşolduğundan,Hunlarıbağlıhalklararasındagörmekisteğindenvazgeçemiyordu. Çin tarafından ısrarla geriistenen ve kanunlar gereği idam edilecek olankaçakların, Hunlar tarafından koruma altınaalınmasını ve geri verilmemesini kendineyapılmış bir hakaret sayarak, MÖ 99-98 yıllarıarasında Batılı Çju-ki Prens'in halkına ani birbaskınyapmış(komutanLiGuanLi,askersayısı30.000) ve şiddet göstererek, savunmasızdurumdaki kadın, çoluk çocuk ve yaşlılarıtoplayarakÇin'egötürmekiçinyolaçıkmıştı.Buarada alarma geçmiş olan Hunlar, düşmanıkuşatıp halkı kurtarmışlardı. Övülen ha if Çinaskeritekrarhezimeteuğramış,çokazbirkısmıLiGuanLiilebirliktehayatlarınıkurtarabilmişti.(Çinkaynaklarındaaskerkaybının7.000olduğuyazılsa da, Çin tarihçilerinin her şeyi kendişanlarınagöreyazdıklarıdüşünülürse,busayınınüç dört kat daha fazla olması gerekir.) Böylecekendi gücünü ve düşmanın gücünü iyi

hesaplamadanTan-Şan'ındoğusunaaskersokanU Di'nin başı, yine utanca batmıştı. Argamakbulma amacıyla Davan'a kalabalık ve techizatlıbir ordu göndererek askerleri ve millî servetikaybetmesi nedeniyle hâlâ toplumdaki bazıçevrelerin eleştirisi altında bulunan imparator,muhalefetkitlesiningündeminetekraroturuyor,yinedepesetmiyordu.Hunlarakarşıartardaikiordu daha gönderdi. Çöldeki sert hava şartlarıaltında, askerler ve atlar, dirençlerinin sonnoktasına kadar dayanarak, çölde yüzlercekilometre dolaşmış amaHunlara rastlayamadangeri dönmüş ve alay konusu olmuştur. Hemenardından gönderilen ve 5.000 atlı askerdenoluşan,saygınkomutanlardanLiLin'inkumandaettiğiikincibirlikiseöncekindendezordurumadüşmüş ve Tzuydiheu Şanüy'ün askerleriyleçarpışmak zorunda kalmıştır. Hun ordusununmiadını doldurduğunu sanan Çinliler, (Çinordusu,ölümcezalarıaskerlikyapmakkoşuluylakaldırılan Genç Yaramazlar denen cinayetsuçlularındanoluşuyordu)kendiörneğindeonunneolduğunuanlamafırsatıbuluyordu.LiLinhızlı

okçulardannasibinialdıktansonra,ÇinatlarınınHun atları kadar hız yapamayacağını veaskerlerinikaybedeceğinigörerek,Hunlarıgöğüsgöğüse çarpışmaya zorlamak amacıylaaskerlerinikalkanlarınaltındabiraraya topladı.Göğüs göğüse çarpışılacağını gören Tzuydiheu,sağlam güçlerini geri çekerek yakın savaş içineğitilmiş askerlerini Çinlilerin üzerine yolladı.Çinliler bu tür çarpışmalarda daha tecrübeliolduklarından, Hunlar şanslarını fazlazorlamadan çatışmayı kaybetmişler gibi geriçekildiler. Bu tabloyu gören Li Lin, Hunaskerlerinin pes ettiğini sanarak askerleriyleHunların peşine düştü. Bu anı bekleyenTzuydiheu, yorulmamış askerleriyle tekrarsaldırdı ve Çin ordusuna ağır kayıplar verdirdi.Çinliler tekrar güneye doğru çekilmeye başladı.Hun saldırılarını püskürtmeye devam ederekbirkaç gün daha Çin sınırına doğru ilerlediler.Askerlerini ve atlarını kaybeden Li Lin'incesareti,vatanınabağlılığıylaörnekgösterilebilir.Susuz, yemeksiz her an telef olan atlar ve ölenaskerleriyle Hun saldırılarını püskürtmeye ve

geri kalan askerlerini vatanına ulaştırmayaçalışıyordu. Hunlar da komutanlarına saygıduymaya başlamışlardı. Yakalanan bir subayın"LiLinaskerinintekbaşınaolduğunuveyardımgelmeyeceğini" söylemesiyle, TzuydiheugereksizyerekandökmeyidurdurarakLiLinveaskerlerini kuşatmış, hayatta kalan Çinaskerleriniserbestbırakmış,LiLin'iesiralmıştır.Bazıtarihîkaynaklarda,LiLin'inHunlarateslimolduğu yazılsa da buna inanmak zordur. Çünküörnek bir vatanseverlikle savaşan, şere inikaybetmedensonunakadaraskerlerininyanındabulunan Li Lin, casareti ve kişiliğinden ötürü,Hunlartarafındandasaygıylakarşılanmıştır.

Çin'deisekayıpüstünekayıpverenUDiyasaboğulmuş, halkının karşısına çıkacak yüzükalmamış,kızgınlığındandaÇinSarayı'ndaölümüzerineölümemriçıkarıyordu.KurnazbiradamolandöneminbaşkomutanıLiGuanLiErşiskiisebuolaydansıyrılmayıbaşarıyorve"suçsuzların"başında geliyordu. Suçluların arasında ise LiLin'inannesininadıdageçmekteydi.

Bu dönem, Çin'de düşünürlerin açıkçaiktidara karşı çıktığı bir dönemdir. Yaşlı bilge,tarihçi Sıma Tsyan'ın da iktidarı eleştirdiği içinhadım edilerek hapis cezasına çarptırıldığıbilinmektedir. (Erkekleri hadım ederekcezalandırmakodönemdeÇin'denormalbircezasayılıyordu.) Konfüçyüsçüler ve Lao Tzı felse îgörüşünüsavunankitleler,ÇinSarayı'ndasüreklirekabet halindeydiler ve U Di de birKonfüçyüsçülere, bir Lao Tzı taraftarlarınayaklaşarak ortada bir yerde durmayaçalışıyordu. Her ne kadar savaş yanlısı olanKonfüçyüsçülerdahayakınolsada "devletinvehalkların babası" olarak anılan Lao Tzıyandaşlarınadayakınlıkgöstermekzorundaydı.Çünkü halk, bu kitlenin arkasındaydı ve halküzerindeetkiliolmakisteyenimparatordaonlarıbir tarafa atamıyordu. Ancak diğer akımlar nekadar etkili olursa olsun U Di dönemindeKonfüçyüsçülerhepsindenüstünkonumdaydıvedevlet görevlerinde boy gösteriyorlardı.Başkomutan Li Guan Li Erşiski de onlardanolduğuiçinbugörevegelmişveHunlarlayaptığı

savaşlardadefalarcarezilolmasınarağmenölümcezasına çarptırılmamış, görevinden bilealınmamıştı. Bu durum U Di'nin savaş yanlısıKonfüçyüsçüler yakınlığının kanıtıdır ve buyüzden halklar arası ilişkilerin temeli olarak dasavaşseçilmişti.

Fakat yaşananlardan sonra ayaklanmabelirtileri göstermeye başlayan halk kitleleri, UDi'nintümhalkınyararınaçalışanbirhükümdarportresi çizmesini gerektiriyordu.UDidebunusağlamak için artık hüküm yemiş, itibarınıkaybetmiş Sıma Tsyan'ı zindandan çıkarıpbaşdanışmanı yaparak Lao Tzıcılar'ı ve onlarınyandaşlarını susturuyordu. Çin Sarayınınyaşantısının örümcek ağını andıran karmaşıkilişkilerden oluştuğu, Saray'da ihanet vegülümsemenin yan yana dolaştığı, eskiden debilinmekteydi. Fakat U Di döneminde bunlar,iyicegözeçarpardurumagelmiştir.İnsanhayatıbir asılsız ihbarla mahvolabiliyordu.Hoşlanılmayan kişiler, cadılık, vatana ihanet,devleti zarara uğratma, kaçaklık gibi suçlardanailesiyle birlikte katledilebiliyordu. Adalet,

hükümdar kararının yansıması olduğundan,insanahlakınıvevicdanınıiçermiyordu.Bireyisehiçti. Bu nedenle kaçaklar Hunnu'ya akınediyorlardı. Çin yönetimi de kaçışın nedenleriniortadan kaldırma gibi akıllıca girişimdebulunmak yerine, sorunu sadece kan dökerekçözmeyeçalışıyordu.

Çalışkan ve yaratıcı Çin halkı, fazlasıyladayanıklı bir halktı. Belki de baskı altındabulunma,binyıllarboyuncaonunmillîkarakterihaline gelmişti. Hunlarda ise halkını bu kadarhiçe sayan bir hükümdar tahtta uzun sürekalamazdı.

"Her halk, layığını bulur" diyen meşhur birözdeyiş vardır. Nasıl olduğunu bilmesek de Çinhalkı böyle bir yönetimi hak etmiştir diyedüşünebiliriz.

Hunlara karşı yapılan üç seferin de hezimetve utanç verici esir düşmeyle sonuçlanması, LiGuanLiErşiski'ninbaşkomutanlıkgörevinelayıkolup olmadığı sorusunu gündeme getirerekbaşkomutanı kendini kanıtlamaya zorluyordu.

Saray'daki karşıtlarına haddini bildirmekamacıyla Li Guan Li Erşiski MÖ 97'de tamhazırlıklı ve kalabalık bir orduyla Ordos'tanSelenga'ya doğru yola çıktı. Ama şiddetliçatışmalar sonucu mahvolma noktasına gelmişaskerleriyle, Hun saldırılarını zar zorpüskürterek, Hunların ok yağmuru altında, Çinsınırına doğru sürüklendi. Ordusundan geriyekalan, gücü tükenmiş kuvvetlerle vatanına zorsığınabilen başkomutan, bütün itibarınıkaybettiğihalde,yinesarayınyolunututuyorvegörevinde kalmayı da başarıyordu. Yaşlıimparatoru da, Davan'dan getirilen argamakatlarının çoğalmasını beklemek gerektiğine, ozaman hızlı Hun atlarının Çin zaferlerine engelolamayacağına ve hükümdarın şanına layıkzaferler kazanıp Hunları ayağına getireceğineinandırdı.

ButatlıhayallerleoyalananyaşlıUDi,büyükbir sabırla argamaklardan doğup büyüyecekatları ve Hunları yeneceği günü sabırsızcabekliyordu.

Sanbsançen-HuluğuŞanüy(MÖ96-85)

MÖ96'dahalktarafındanseçilmiş,başarılıvekişilikli Tzuydiheu ölünce, kitleler yinehareketlendi. Art arda yaşanan savaşlar,Hunnu'nuniçdengesinibozduğundan,üstdüzeysoyluluğuneski seçimsisteminedönmesikanunhaline gelememiş ve Çin yanlılarının girişimlerisonucu tahtın yeniden babadan oğula geçmesikanunu yürürlüğe girmiştir. Tzuydiheu'nunkarısı Hunnu kraliçesi, iki oğlundan küçüğünüsevdiğiiçin,DoğuluÇjukiPrensunvanınınsahibivebirinciveliahtolanbüyükoğlununbabasınınölümüne gelmemesini (nedeni belirsiz) bahaneederek küçük oğlu Sânbsânçen'i zorla tahtaçıkardı. Fakat taht mirasçısı olmayanSânbsânçen, ağabeyi baba ocağına ulaştığındatahttan çekilerek, onu hak ettiği tahta çıkarır,kendisi de Doğulu Çjuki Prens unvanını alıpbaşkomutanlık görevini üstlenir. Bu şere lidavranış, Hun ahlaki geleneklerinin ve halkınruhsalyöndencanlanmasınısağlamıştır.

Babasının öldüğü yılın sonunda, tahtı küçük

kardeşinden devralan Huluğu, Tzuydiheu'nunağırbaşlılığını ve yiğitliğini de devralmışçasına,onun tutumunu bozmadan, halkına hizmetetmeyebaşladı.

Zamanlamaaçısındanhükümdarlıkyüküçokağırdı.İççekişmeler,arasırayaşlılararacılığıylabastırılabilen soy hesaplaşmaları, kışkırtıcılığıdoğal davranış bilen Çin kaçakları ve Çinyanlılarının hareketliliği, sömürge halklarınarasında esen bağımsızlık rüzgârları ve attaninmeyefırsatvermeyenÇindüşmanlığı,şanüyünomuzlarınabinmişti.

Öncelikle savunmayapmasıgerektiğinibilenHuluğuŞanüy,elegeçirilmişhalklarınaskerlerinideordusunakatmıştı.Toba,Tangut,Syanbiylerindost kısmı (Hinganlar), Çesi, Kıpçak, Dinlin vediğerHunakrabasıhalklarınahabergönderilmişve onlar da Hunlarla omuz omuza savaşmayıkabul etmişlerdi. Böylece Huluğu Şanüy'ündöneminde, omurgası Hunlardan oluşan, çevrehalklarındakatıldığıbirordukurulmuştu.

MO 90 yılında, argamak tayları büyütüp

koşucu atlara dönüştürerek yeni atlı birlikleroluşturan Çin, Hun sorununu kökten çözmekamacıyla büyük savaşını başlatıyordu. ÇinhazırlıklarınıyakındantakipedenHuluğuŞanüydekendihazırlıklarınıtamamlamıştı.SayanDağıyamaçlarına,Eniseybölgesine,Baykalçevresine,ŞılkaveArgun,Turfan (Çesi), Lobnor çevresinehaber göndermiş ve birkaç seneden beri Huntaktiğiyle eğitim gören askerler, göreveçağrılmıştı.BuaskerlerhiçyabancılıkçekmedenHun askerlerinin arasına katılmıştı. Hun ordusuVeyLüy(Çin'deyetişmişHun),LiLin(Çinliesirsubay), Batı komutanı Yanküy ve şanüykomutanlığındaolmaküzeredörtkolaayrılmıştı.Dostların da katıldığı Hun ordusu, Çinordusundansayıcaalttakalmıştıamamillîgurur,kendini ve diğer halkları Çin devletinin cellatbaskısından kurtarmak arzusu bakımından daüstündü. Bu ruh gücü, Hun askerini her zamanüstünkılmaktaydı.

MÖ 90'da Çin'in Hunnu'ya açtığı savaşınbaşlangıcındaortayaşöylebirtabloçıkmıştı:

- Şofan kalesi, Ordos'ta Li Guan Li Erşiskikomutasındakimerkezordu,70.000atlı,100.000yaya askerden oluşuyordu ve kuzeye doğrugidecekti.

- Çin Seddi'nin doğusu, Yaymın kalesiçevresinde30.000atlı,10.000yayaasker,

- Ordos ve Lobnor arasında 40.000 atlı vesayısıbilinmeyenyayaasker,

Son iki asker grubu Tan-Şan Dağı'na doğrugiderek batı yönündeki Hunları ortadankaldıracaktı.

Böylece 140.000 atlı ve 110.000'den fazlayaya askerHunlara karşı seferber edilmişti. Çinbusavaşamaddimanevibütüngücünükoyarakhazırlanmışolupzaferdenemindi.

LiGuanLi,muazzamatlıaskerlerininönündekuzeye, Hunların merkez bölgesine doğruilerlerken, kimbilirnelerdüşünüyordu.Belkidememnundu. En küçük bir aksilik olmaması içinher şey düşünülmüştü. Düşman ve hedefbelirlenmiş,taktikezberlenmiş,savaşalanındaki

görevler dağıtılmıştı. Hun savaş taktiğinin tümtürleri gizli ajanlardan ve savaş sırasındakigözlemlerdenöğrenilmiş,herbirinekarşıönlemhazırlanmıştı. Zafer, Çinlilerin olmalıydı. Yerigöğü titreterek yürüyen kendinden emin askerdebunugösteriyordu.

Hunlar,üstlerinegelenbuyıkıcıgücekarşı,azsayılarıylaşuşekildekonuşlanmışlardı:

-Batısınırında,Yanküybaşkanlığında20.000Hunatlısı,3.500yayaÇesiaskeri,

- Doğu sınırında, 30.000 asker ve Li Lin'inHakasbirlikleri,

-Kuzeysınırında,HuluğuŞanüykomutasında50.000HunatlısıveDinlinbirlikleri.

Bu savaşın gelişimi tarihî kaynaklarda şuşekildeanlatılmaktadır:

- Hunlara dostluk çerçevesinde askergönderenÇesi(Tufan)halkı,düşmanilanedilmişve Çin'e bağlı halklar tarafından dört yönlüablukaya alınmıştır. Böylece Hunların burayasığınmaihtimaliortadankaldırılmıştı.Çin'ebağlı

olan Şanşan halkı, Çin'in gözüne girmek için buablukadabaşrolüoynamaktaydı. Çesi topraklarıHunaskeriiçinyanaşılmazalandı.

- Batı tarafına, Cungarya'ya doğru ilerleyenbirÇinordusu,savaşagirmedenrüzgâreşliğindeçölde kaybolan Hunların arkasından bakıpkalmış ve yerleşim yeri bulmak için çöldedolaşmaya başlamıştı. KomutanM. Tun, askerinyorulduğunu, atlann güçsüz düştüğünü görüp,ordusunun hava şartlarına daha fazladayanamayacağını anlayınca Çesi'ye gelerek,burada Çin egemenliğini kabul ettirdi. BöyleceHunlarınsıkıdostuÇesi,zorşartlaraltındaÇin'ebağlılığı kabul ediyordu. Çesi askerlerininHunların yanında savaşmaya gitmesi ve ülkedesadece kendini savunamayacak insanlarınkalması işi kolaylaştırıyor ve Çin askeri dezaferini kutluyordu. Aslında bunu zafer olaraknitelemek, kudretli Çin'e ve M. Tun'ayakışmıyordu.

- Doğuda ovaları ve dağları enine boyunagezen Çin ordusu, ayaklı Hun şehirlerine

rastlayamıyor, birkaç gün daha amaçsızcadolaştıktan sonra dönüş yoluna koyuluyordu.Vatanına ulaşma arzusuyla ilerleyen yıpranmışve yorgun düşmüş askerler, Hun ve Hakassaldırılarınauğrayarakiyiceyıkılıyordu.Askerinhayattakalankısmı,Hunsaldırılarınızordaolsapüskürterek ana sınırlarına ulaşmayıbaşarıyordu. (Punu ırmağının kıyısında şiddetliHunsaldırılarınauğrayanÇinaskerleriçokkayıpvermişti.)

- Kuzeye, Hunların yerleşim yerlerininbulunduğumerkezbölgelerineilerleyenLiGuanLi komutasındakimerkez Çin ordusuna,HuluğuŞanüy karşılık veriyordu. Çatışmayla denemetaktiğini kullanarak ilerleyen Çin kuvvetlerininkarşısına Huluğu Şanüy tarafından Vey Lüy ilekardeş Dinlinlerden 5.000 kişilik bir kuvvetgönderilmişti. 170.000 kişilik merkez ordusu,elbette Dinlinleri sıkıştırıyor ve Li Guan LikuzeydekiHunkalkanınınbuaskerlerdenibaretolduğunu sanarak Dinlinleri Selengaya kadarsıkıştırırken, Tola ırmağının kıyısında 20.000kişilik Hun ordusuyla karşılaşıyordu. Şiddetli

çatışmalarda Hunlar şanlarına layık bir şekildesavaşsalar da kalabalık Çin ordusunun üst üsteyaptığı saldırılar sonucu geri çekilmek zorundakalıyorlardı. Çin askerleri de karşılaştıklarıaskerlerin Huluğu Şanüy'ün merkez kuvvetleriolduğunu düşündüklerinden, bunlarınçekilmesiylekesinzaferikazandıklarını sanarakvatanlarınadoğruçekilmeyebaşlamışlardı.Fakatdönüşyolundakonakladıklarıbirsırada,YanjanDağı'nın yamaçlarından inen 50.000 kişilikHuluğuŞanüykuvvetleri,onlarıablukayaalıyorve gece onlara görünmeden tünel kazarak Hunaskerlerini Çin ordugâhının ortasına kadarsokuyorlardı.Çinaskerlerisabahuyanıncaneyeuğradıklarını şaşırmışlardı. Hunlar dörttara larından ve ortalarından onlarasaldırıyordu.Bubeklenmedikolay,LiGuanLi'ninbütün görkemli planlarını bozmuş ve Çinbaşkomutanı, darmadağın olmuş ordusununbaşındaHunlarateslimolmuştu.

U Di ve Çin şoktaydı. Onca emek verilerekoluşturulan ordu, artık yoktu. Her evde yastutulanbudönemdeÇin'in,sınırlarınıkoruyacak

askeribilekalmamıştı.

U Di artık büyük planlardan vazgeçmiş,sarayına çekilmiş, yaşlılığı ve hastalıklarınadalmıştı.KendilerindengeçenHunlar,Çin'ialtüstedebilirdi, ama Huluğu Şanüy, Hesi'ye saldıranHun birliklerini durduruyor ve artık kandökülmesini istemiyordu. Zaten savaş, her ikitarafa da acının ve çöküntünün her türlüsünüyaşatmıştı.BöylecebirdahabaşınıkaldıramayanUDi,MÖ87'dehayatavedaetti.HuluğuŞanüydedüşmanındanikiyılsonrabüyümüşiççelişkileriolan Hunnu'yu kaderine bırakarak gerçekdünyasınakavuşacaktı.

HuandiŞanüy(MÖ85-68)

Huluğu Şanüy, MÖ 85'te öldüğünde, Hunnukendi içinde ciddi çelişkilerle yüz yüzebulunuyordu. Devletin içindeki karşıt görüşlükitleler artık belirli programlar çerçevesindehareket eden partilere* dönüşmüş ve onlarınçelişkili tutumu, yönetime de yansımıştı. Çinİmparatoru U Di'nin Hunnu'yu savaşlara

çekmesi, iç olumsuzlukların büyümesiniönleyerekhalkındikkatinidışdüşmanaçevirmişve karşıt görüşlüleri zorunlu olarak bir arayagetirmişti. Dış düşman ortadan kalktığında isezaten yerleşmiş olan problemler hemen ortayaçıkmıştı.

*Parti sözcüğüresmî tarihtegeçmekte,ziraHunlarzamanıaşmışbiryönetimsisteminesahipti. Kitle, tüzüksüz oluşum. Parti,tüzüklü, Hunlarda tüzüklü topluluklaroluşmuşolduğuiçinpartidenmiştir.

1- Çin malı, başta hatırlatıldığı gibi sadecemaddikültürüyönlendirmeklekalmamış,manevikültüre de yansımış, halkları birbirineyakınlaştırarak düşman kılığını yavaş yavaşsilmekteydi.

Hun kanunlarına göre içeri alınan ve tarımişlerinde çalışan Çin kaçaklarının yeni nesilleri(Tsintsiler), artık bir halk büyüklüğüne ulaşmışve tarım işlerinin hâkimi durumuna gelmişti.Tarihte bunların Hun olduğu her ne kadarbelirtilmesede"kanlagelencanlagider"atasözü

boşuna söylenmemiştir. Tsintsi Çinlilerinin deanavatanlarınayakınlıkduyduklarıbirgerçektir.Böylece iyi niyetindendolayı her kaçağa kucakaçan,onlarasığınakolanHunnu,bundannezarargöreceğini düşünememiş veya tarım işleriyleuğraşamadığındanbuişinuzmanıÇinlileribilerekiçine almıştı. Bu sebepler farklı da olsalardoğuracakları sonuçlar aynıydı. Zira bu halkbüyüyecek, çoğalacak ve kendi özelliklerinitaşımaya, anavatanına sadık kalmaya devamedecekti. İşte Hunnu'da Huandi ŞanüydönemindetarımcıÇinkaçaklarınıntorunları,birazınlık olarak tarihî arenaya çıkmaktaydı. Birhalk grubu, bir devlette kendi taleplerini önesürecek kadar büyümüşse, artık devlet bu sesekulakvermekzorundakalır.Yoksabuhalkyıkıcıbirgücedönüşebilir.

Hunlar da bu yanlışı yapmıştır, var olanazınlık alt sınıfta kalmaya devam etmiş, onuniçindebüyümeyedevameden"halklık"duygusuda dikkate alınmadan bastırılmıştı. Çin halkı daişini sakince yapmayı sevdiğinden pek sesçıkarmamış, hede ine yavaş yavaş ilerlemiştir.

Onların elindeki bir diğer güç de üst düzeysoylularla evlenmiş Çin prenseslerinin veprenseslerle birlikte gelen hizmetçi halkıntorunlarıydı. Bu iki grup birleşince bunlarınsayısıdaazımsanmayacakkadarçoğalıyordu.Busayede Çin yanlıları kitlesi, bir parti halinegelmekte ve aşağıdan saraya kadar sözü geçerliolacak biçimde hareket etmekteydi. Tabiianavatan Çin de, açık ve gizli yollardan Çinkökenlileri destekliyordu. Bu kitle, üst düzeysoylulara da nüfuz ettiğinden,MÖ 85 yıllarındaçekingenliği bir tarafa bırakarak göze batar birhale geliyordu. Huluğu Şanüy'ün ölümündensonra,Çinpartisiaçıkçahareketegeçmişvetahtçevresini etkisi altına alarak Huandi'nin tahtaçıkmasınayardımcıolmuştur.

Çin'deiseölenUDi'ninyerinegeçenÇjao-Di(MÖ 87), savaşlara atılmayı düşünmeden dahadiplomatik bir görüntü sergilese de Yanjan'dayaşanantrajedihâlâhafızalardansilinmemiştiveHunsorunu,baştagelensorunlardanbiriolmayadevam ediyordu. Çjao-Di, Hunnu'daki Çinazınlığını değerlendirme uyanıklığını göstermiş

ve Hun devletini temelinden sarsacak bir güçolduğunu fark etmişti. Usun'la Çesi'ye de aynıdiplomatik taktik uygulanacaktı, zira onlarıniçinde de Çin askerlerinin yeni nesilleriyetişmişti. Yarım Çinli de olsalar, atalarınınçağrısınakulakasacaklardı.Çinhükümdarıtahtaçıkar çıkmaz, bunları düşünerek, hayatageçirmeninyollarınıayarlıyordu.

2- Şanüy soyu Si Lüan Di, orta düzeysoyluluğa, Hun Partisine soğuk davrandığı için,içinde Çin yanlılarını güçlendirecek ölçüde Çinprensesleriolduğundan,şanüyverasetsistemininbabadan oğula geçmesini nesillerinin devametmesini istiyor ve er ya da geç Çin'leyakınlaşmayı öngörüyordu. Bu soy, kendisi deorta düzey soylardan olduğu ve şanüyyönetiminielegeçirdiktensonrazenginleştiğivedahaetkindurumageldiği için,diğerortadüzeysoyluluk kitlesinden kopmuştu. Üst düzeysoyluluk ise "beyaz kemik" ve "mavi kan"denilen değerleriyle devletin başında bir çatı(Nart) gibi duruyor ve diğer soyları kendineyaklaştırmadığı gibi kendisi de onlara

yaklaşmayarak "kan temizliğini" koruyordu. SiLüanDideneüstdüzeysoylarakatılabiliyor,nede kendi kitlesinde yer bulabiliyordu. Budurumda Çin yanlılarının tarafına kaymasıdoğaldı.KültüralanındadaÇinvediğerhalklarlayapılansıkıalışveriş, izlerinibırakmaktaydı.Çinetkisi ise Hun sarayının belirleyici özelliğinedönüşmeyedevamediyordu.

Taht çevresi artık ipek eşyalara, seramikmutfak gereçlerine, yıldız falcılarının kaderbelirlemesine, ilozo larındumanlıdüşüncelerineve şairlerin dalkavukluğuna alışmıştı. SaraysalonlarındaartıkkoyunişkembesindenyapılmışTürk enstrümanları yerine, telli Çinenstrümanları (Lültnya) çalınıyordu. Gelenekselçok sesli şarkı-efsaneler, çölü sarsan danslar,halkoyunlarıveoyunmaskelerisarayhayatındapek gözlenmiyordu. Hun sarayında yandaşbulamayanbirtekÇinözelliğivardı,odakadınınsalon ile yatak odası arasında sessizce gidipgelerekhaddinibilmesiydi.ÖzgürHunkadınlarıgörüldüğü gibi bu Çin özelliğine pek yüzvermemiş, tamaksinegelinÇinprensesleri,Hun

kadınları gibi söz sahibi olmaya, her alandaerkeklerleeşitbirşekildeboygöstermeyegayretetmişlerdir. Mode Şanüy döneminde çıkarılanaskerî kanun sonucunda, askerî konulardışındatüm devlet işlerine katılan Hun kadını, serbestdüşüncevekişiselözgürlükgibiyönleriyleçevrehalklarda gözlenmeyen özgürlüklere sahipti. BuözgürlüğünsembolüdeHunkraliçesiydi.BöyleceHuandi'nin tahtaçıkmasındakraliçeninparmağıönemli rol oynamıştı, zira onun zayıf kişiliğiyönlendirilmeye uygundu. Ağırbaşlı ve değerlikomutan Huluğu Şanüy öldükten sonra, Çinyanlıları ve onların devletteki kolları açığaçıkıyor ve taht kavgalarında diğer kitlelerenazarandahaetkilioluyorlardı.

Tarihçiler bu olayı es geçseler de Çinyanlılarının üst düzey soyluluğa kadar uzandığıve Hunnu'yu trajik sona sürükleyen olaylarıkörüklediğigözlenmektedir.

3-HunPartisi'nioluşturanüstdüzeysoylulukdevletin eski raylarına oturmasını, şanüyyönetimininancakbirdışdiplomasigörevlisigibi

hareketetmesini,SoylarBirliğiBaşkanlarıKuruluve Yaşlılar Kurultayı'nın emrinde olmasınıistiyordu. Hun Partisi aslında devletin temelgücüydü, çünkü askerî soyluluk da saygındanışmanlık sıfatıyla ona katılıyordu. Butopluluksadece"atüstündesavaşmavehalklaraegemen olma" sloganıyla kudretli değildi. Herbirininelindebabadanoğula,soydansoyageçentoprak, hayvan, mal ve onları koruyacak askervardı. Soylar birbirinden kopunca devlet demaddivemanevianlamdaparçalanacaktı.Çünküher soy, toprağını canı pahasına koruyacaktı.BunlarıgözönündebulunduranHunPartisi,eskiHun yaşam tarzına ve Soylar Birliği sisteminedönülmesini istiyordu. Vergiyle Çin hediyelerinitatmış ve kibirlenmiş şanüy soyu ise şanüysistemine ölümüne tutunmak zorundaydı, zirakendi sınıfından ayrı düşünce ve kültürü olannesilleryetişmişti.SiLüanDisoyu,artıkkendiniHun soyluluğuyla bütünleştiremiyor ve onlaratepedenbakıyordu.KarşılığındadakıskançlıkveÇin nefretinin doğurduğu soğuk davranışıalıyordu.AmaHunPartisiortayaçıktıktansonra,

iş sadecenefretlebitmeyecek, onların galibiyetişanüy soyunu hiçe indirecekti. Bundan dolayı,MÖ 1. yüzyılın başında taht çevresindeentrikalar,kiralıkkatiller,yalanlarvesırlargibikaranlık dönemlerin bütün belirtileri ortayaçıkmıştı. Bütün bunlar, iç kopukluğuengellenemezhalegetirmişti.

4- Halk (aşağı sınıf) genellikle dışardankatılan gruplardan oluştuğundan, bütün bukitlelerekendimenfaatlandoğrultusundayandaşoluyordu. Hun halkıysa bunlara dahil değildi.Hunlar,soylarıylabirlikteolduklarındanayrıbirsınıf olarak algılanmıyordu. Diğer halklardankatılankısımlarazınlıktaydı,kendiaralarındadasıkı bağlar yoktu ve fırsat kollayan kitlelerdi.Hunnu'nunyanlışı,bukitleleridevletyönetiminekatmaması ve onları yönetimde temsil etmeyollarını oluşturmamasıydı.Bukitleler,MÖ5-1.yüzyıllarda bütün ağır işleri yapan, devletinyükünüsırtındataşıyankitlelerdi.Hunnu'nun içbunalımı sürecinde onlar da mutlaka ortayaçıkacaktı,çünkünüfuslarıartmıştıvebudevletinevladıolannesilleryetiştirmişlerdi.Bu işçikitle

de menfaatları uğruna, birilerine katılacaktı.Hunnu'nun içinde o dönemde Dinlin, Di, Jun,Kırgız,Çin,Dunhu,Üyecji,Hor,Kıpçak,Usunvebenzeri halklardan olanlar, savaşlarda elegeçirilenler,kaçakolarakgelenlerinyeninesilleriolarak Hunnu'da doğmuş olsalar da varlığıdikkatealınmayan,kendihalklarıyladabağlarınıtamamen koparmış bir halk yığınıydı. Ne üstdüzey soyluluk, ne orta düzey soyluluk, ne deşanüysoyu,buhalkıönemsiyordu.Budurumda,onların Çin yanlılarıyla yakınlaşmasınısağlıyordu. Hepsi Çin yanlısı olmasa daekmeklerini Çin'den ya da Hunnu'dankazanmalarına önem vermeyen ve sadeceçalışarak rahat yaşamak isteyenler vardı. Çinyanlıları da bu durumu değerlendiriyorlardı.Hunnu'da bu katılmış halklara önemverilmediğinin, üst düzey soyluluğun onlarıönemsemediğinin bir örneği olarak şu olayıgösterebiliriz:Çin'deyetişmişVeyLüy,Hunnu'daBatılı Yüce Duyuy unvanının sahibi olarak,katılmışhalklarınözellikleÇinkökenlilerinartıkasimile olmuş Hun-Çinlilere dönüştüğünü ve

onlaradevlettetemsiledilmehakkıverilmesininönemli olduğunu, böylece onların Çin tarafınakaymasını önlemek amacıyla Huandi Şanüy'emillî servetin korunacağı kalelerin çöldeyapılmasını ve buralara da Tsintsiler'in(Hunnu'ya yerleşmiş Çinliler) yerleştirilmesinitavsiye etmişti. Fakat gelenekçi Hun Partisi,şiddetle karşı koyarak Huandi Şanüy'ü buikirdenvazgeçilmişveVeyLüy'ünüzerindedeağırbirbaskıoluşturmuştur.

Gelenekçi Hun Partisi, temsil edilmeyen vehakları tanınmayan bir halkın, er veya geçbaşkaldıracağını düşünmemişti. Vey Lüy veHuluğuŞanüy,bunuöngörebilmişlerdi.MÖ85'tebu yanlışın sonucu olarak da tüm işçi sınıfınıkapsayan ve soyluluk içinde de uzantılarıbulunan Çin yanlıları partisini karşısındabulmuştu.

KuklaHuandi'ninHuntahtınaçıktığıdöneminhalktablosuşöyleçizilebilir:

1- Üst düzey soyluluk, şanüy yönetiminekarşıHunPartisi'nekatılmıştır.

2-Askerî önderlik,HunPartisi'nde etkili roloynamıştır.

3- Orta düzey soyluluk, Hun Partisi'nintemelinioluşturmuştur.

4- Şanüy soyu Si Lüan Di, Çin yanlılarıpartisine yakın durmuştur. Tahtta kalabilmekiçin soyları engelleyebilecek desteğe ihtiyacıvardı.

5- Halktan (katılan halklardan) gelen askerkitlesi.

6-Katılanhalklarınoluşturduğukitle.Fırsatçıgruplar.

Görüldüğü gibi tablo, pek de birlik veberaberlikiçermemektedir.

Dışdurumisedahadabeterdi:

- Usunlar, tamamen Hunnu'ya sırtçevirmişler, içlerindeki Çin yandaşlarınınetkisinde hareket ediyorlardı. Hediye ÇinprensesleriveonlarınhizmetçilerioradadakökatmışveküçükdevletiÇin'inminikbirkopyası

yapmayı başarmıştı. Usun gunmoları, artık yarıÇinliolançocuklarını seviyor,Çinlikarılarındanemir alıyor ve Çin tatlısıyla besleniyorlardı.Akraba da olsalar artık bıçak sırtında yaşayanHunlardantamamenkopmuşlardı.

- Çesiler (Turfan çukuru), Hunnu'nun candostu, güvendiği halk, MÖ 90'da Çin Hunnu'yasaldırdığızamanÇinlikomutanM.TunveÇin'ingözüne girmek isteyen Şanşanlılar tarafındanzorlaÇinegemenliğinesokulmuş,ağırdarbeleremaruz kalmışlardı. 10 yıl süren bu kopukluk,Hunlarınbatıtarafındakiimkânlarınıkısıtlamıştı,zira Usun'un Çin yanlısı olmasıyla birlikteHunnu'nunKangüy(Kazakistan)veSoğdiyanaileirtibatı kesilmişti. MO 86'da Hunlar, buradanÇinlilerikovmuşolsalardaburadakiÇinajanlarıve kirli diplomasi uzmanları, milletin kafasınaişlemeyedevamediyorvehalkıHunnu'yakarşıkışkırtıyordu.

-Uhuanlar,Modetarafındanhadleribildirilenve darmadağın edilenDunhuların hayatta kalankısımları, önce Uhuan Dağı'na sığınmış ve Hun

egemenliğine sessizce katlanmıştı. Fakat Çin'ingüçlendiği dönemde, Mançurya'nın genişalanlarına yayılarak Moğol tipi halkları içinealmış ve Çin dostu, hırslı ve genç bir halkadönüşüyordu. Hunnu'ya düşmanlığını açıkçabelli ediyordu. Aslında Hunnu, bu dönemde iççelişkilerden sıyrılarak dış sorunlarlailgilenebilseydi, belki de Syanbiy olarakadlandırılan ve Çin tarafından Hun nefretiylebolca beslenen bu halk, yaratılma fırsatınıbulamazdı. Hunlar da aşırı gururlarının kurbanıolmazvevatanlarınıkaybetmezlerdi.

- Hagaslar, Enisey bölgesinde hâlâ Hunlaradosttu.MÖ90'dadoğuyailerleyenÇinordusunakarşı, Li Lin önderliğinde savaşmışlardı. Çin'ekarşıhiçbirolumluduygularıyoktu,Hunlaraisebağlıdeğilkardeşsıfatıylakatılan,Dinlinköken'ibirhalktı.FakatbüyükvekudretliolmadığındanHunnu'yatamdestekolamıyorlardı.

- Kuzey Dinlinler, Hunlarla kan akrabasıolsalar da coğra i uzaklık ve zaman, onlarıbirbirinden ayırıyordu. Bağımsızlık konusunda

bazı tatsız olaylar yaşansa da bu sorunlarıaralarında çözüyorlardı.MÖ1. yüzyılınbaşındaiseDinlinbağımsızlığıgündemdeydi.

- Kıpçaklar, Hunlara yakın bir halktı. Fakat,Mode'nin döneminde ele geçirildikten sonrayıllık vergilerini veriyor ve soğukdavranıyorlardı. Burada her an bir ayaklanmaçıkabilirdi.

-Tobalar,dostdaolsalar,Hunegemenliğindedeğilerdi. Bu nedenle onları Hun destekçileriolarakdeğerlendiremeyiz.

- Tangutlar, Junların demircilik uzmanıtorunları, Hunnu'ya dosttu ama Tibetlilere deyakınlıkhissettiklerindenHunlarlabirarayapekgelemiyorlardı. Yine de Hunların yüzde yüzgüvenebileceğibirhalktılar.

- Çin, Hun topraklarını ele geçirmiş, çevre(Ordos, Lobnor, İnşan Dağı, Alaşan, Usun,Soğdiyana, Uhuan) halkları da Hunnu'ya karşıkışkırtarak, Hunnu içindeki iç çelişkileri dekörükleyerek, örümcek ağı gibi uzantılarını

Kore'ye, Birma'ya kadar sokup duran kinci vekudretlibirdüşmandı.

Diğer halk grupları ve göçebe kabileler degüçlünün tarafına geçerek yaşamlarınısürdürüyorlardı.

Görüldüğü gibi dış tablo da, Hunlara rahatvermeyecekbirtabloydu.OdönemdeHunnu'dasoy bağlarının kopma tehlikesi yaşanarak,durumu çözmek isteyen soyluluk da iç durumüzerine yoğunlaştığından dış dünyayı doğrudeğerlendiremiyordu.NefretiyleÇin'ekilitlenmişsoyluluk,zamanındeğiştiğinivetehlikeninbaşkataraftangelebileceğinigöremiyordu.

Huandi Şanüy'ün tahta çıkması olayı, Huntoplumunun artık "Çin hastalığına"yakalandığınıngöstergesiydi:

- Eşi Huluğu, Şanüy hayatını kaybettiktensonra Yançji (Hunca Kraliçe) Çjuanküy, kendioğlunu tahta çıkarmak için, taht çevresindekisoyluların da desteğini alarak şiddetleuğraşıyordu. Fakat, Huluğu'nun vasiyetinde

oğlunun tahta çıkmaması konusunda net bilgiverildiğiiçin,SoylarBirliğiBaşkanlarıveYaşlılar,bu girişimleri durdurmuştu. Çjuanküy Yançji,tahta çıkma ihtimali yüksek olan Doğulu YüceDuyuy unvanlı kayınını kiralık katilleryardımıylaortadankaldırmıştı.Fakatortadatahtiçin daha ciddi adaylar olarak, ölen şanüyüntahtaçıkarılmasınıistediğiDoğuluÇjukiPrensileölenşanüyündeğerverdiğisaygınveakıllıBatılıLuliPrensvardı.

VeyLüy,yaşlandığında,büyüdüğüÇin'edahadaduygusalşekildedavranmayabaşlamışveÇinyanlısı Çjuanküy Yançji'yi destekçiliğinesoyunmuştu. İşbirlikçilerinin de yardımıyla biryolunu bulup şanüyün vasiyetini soybaşkanlarına ulaştırmadan, Çjuanküy Yançji'ninYaşlılar Kurultayı'yla anlaşma yapmasınısağlayarak Doğulu Luli Prens unvanınınsahibinin genç oğlunu tahta çıkarmıştı. BöylecebirÇinkuklası,kanunenHunnutahtınaoturuyorve ardından da gerçek kanunlar gereği tahtaçıkmasıgerekenkişilere(DoğuluÇjukiPrensveBatılıLuliPrens)karşıasılsızsuçlamalarfuryası

başlıyordu.

Çjuanküy Yançji'yle anlaşmaya varan vehaksız olarak Huandiy'i tahta oturtan soybaşkanlarına küs bu iki ünlü kişi, soylardankendilerinedestekbulamamıştı,diğertaraftandaVey Lüy ve çevresinin çevirdiği entrikalarkarşısında can korkusuna düştüklerindenHunnu'dan ayrılıp Çin'e kaçmaya kararvermişlerdi.FakatKüsküntahtmirasçılarıihanetiçerenplanlarındanveÇin'ekaçmaktanvazgeçip,vatanlarındakalmışlardı.ArtıkÇin,Hunnu'yaenüstdüzeydeyerleşmişti.

Zavallıgençşanüydekiminelindeolduğunubilmeden Hun millî gururuna hizmet etmeyeçalışıyordu. Danışmanları da Hun ismine tozkondurmadan, şanüyün eliyle, devleti uçurumasürüklüyordu.

Çjuanküy Yançji ise oğlunu tahtaoturtamadığı için, ölmüş eşinin yasını pektutmadan, gençHuandiy'e tahtla birlikte geçtiğiiçin Yançji sıfatı ve sıradışı ikirleriyle ortalığıbirbirinekatmayadevamediyordu.

Bir taraftanVey Lüy, Yançji ve taht çevresi,bir taraftan da onu tahta çıkaran, soybaşkanlarına söz geçiren gelenekçi Hun Partisi,genç Huandiy'i bir o yana bir bu yanaçekiyorlardı. O da iç dengelerden ve devletyönetiminden bir şey anlamadığı için yanlışüstüne yanlış yapıyordu. Kesinlikle bilinçli birÇin taraftarı sayılamazdı. Doğal yapısıylavatanına, halkına sadık, basit bir gençti. Busayede Hun Partisi onu parmağında oynatmayıbaşarıyordu. Partinin temeli sayılan Hüçjuy,Huğe, Hesu, Ügan, Livu, Gusi soylarınınbaşkanları ve onların akrabaları, Çin'lesavaşılmasıgerektiğinivekaybedilentopraklarıngeri alınmasının şart olduğunu söyleyerekşanüyü savaşa ikna etmişlerdi. İç durum bunaelverişlideğildioysa.

Huandi'ninşanüylüğebaşlangıcıçokilginçveçelişkiliolaylarasahneolmuştur.MÖ79yılındataht çevresindeÇin'lebarış anlaşması yapılmasıgündemegelmiş,şanüyünküçükkardeşidebunusoy başkanlarıyla konuşmasında dile getirmişti(şanüyün onayıyla). Aynı yıl şanüy, Hun

Partisinin etkisinde kalarak savaş kararıveriyordu.

Ortayaherkitleyeveher ikreevetdiyenbirşanüyportresiçıkmaktadır.

MÖ80yılındaHunPartisi'nin ısrarıylaÇin'esefer düzenleniyor fakat büyükbir kayıpla geriçekilmek zorunda kalınıyordu. MÖ 79'da yineHun Partisi'nin baskısıyla Şeusânçen kalesikuşatılıyor, fakat kaledeki askerler dışarıçıkmadığı ve çatışmaya girmediği için boş boşgeri dönülüyordu. Hunlar MÖ 78'de girdikleriHesi'dedeağırbirdarbeyiyorlardı.MÖ77'dekiOrdos seferi de eski toprakların geri alınmasınısağlamadı. Hun Partisi ve onun parmağındaoynattığışanüydeeskiHunruhuyoktu.

Bu başarısızlıklar Hun otoritesini iyicedüşürdüveçevrehalklar,özellikledeUhuanlar,Hunlarla hesaplaşmanın zamanının geldiğinidüşünmeye başladı; fakat Üyecji dostlarındanöğrendikleri yöntem (Hun mezarlannı kazıpeşyalarını çalmak) onlara da çok pahalıya maloldu.KendindengeçenHunlar,Çin'inengelolmak

istemesinerağmenUhuanlantekrarbağımlıhalegetirdiler.OtoritesinitekrarkazananHunPartisidetoplumdayayhariçhiçbirşeyiönemsemeden,sağlıksız bir hırsla savaş hazırlıklarına devamediyordu.

Bu arada (MÖ 74) Huandiy, neyin neolduğunuanlayacakkadarolgunlaştığındanHunPartisi'ne sıkıca bağlanıyor ve miras aldığıÇjuanküyYançji'yideyumuşakbirtarzda,ılımlıgörüşlerdoğrultusundayönlendiriyordu.

MÖ 70'lerde Hun Partisi artık Savaş Partisiadınıalıyor,şanüyünköşkündede"köşkpartisi"oluşuyor, diğer kitlelerse gölgede kalıyordu.Savaş Partisi'nin başına da Soylar BirliğiBaşkanlığı'nıngözdeprensiSin-Veyanatanmıştı.

Köşk partisini Yançji ve fıkirdaşlarıyönlendirirken, Savaş Partisi'nin başkanı, erkeknüfusu"atüstündesavaşmavehalklaraegemenolma"sloganıylabeşrenkliHunbayrağınınaltınaçekmekteydi.Uhuanlarıntekraregemenlikaltınaalınması,SinVeyan'ıcesaretlendirmiştivesavaşhariç hiçbir şeyi göremiyordu. Eski Hun

toprakları ve Hun şanı, Savaş Partisi'nin mavihayaliydi.

Ele geçirilecek bir numaralı halk Usun'du.Çünkü onunla birlikte Kuça ve Yarkent de elegeçirilecekti. Usun'un içinde Hun kitlesi vardı,fakat Unguymi Gunmo'nun Çinli karısı Çinkitlesini daha etkili hale getirmişti, Gunmo daonun emrinden çıkmıyordu. Hun kitlesiaracılığıylaUsun'uHunlardanyanaçevirmekgibibir girişim başarısız olurdu. Hun Savaş Partisi,BatıtaraftakiÇesidostunukarargâhederek,Çesiaskeriyle birlikte, Usun'a art arda saldırılardüzenlemeye başlıyor, kraliçenin Çin'e iadeedilmesi ve Hun bağlılığına geçilmesini şartkoşuyordu. Fakat Çinli karısına bağlı Gunmo,şere i unutarak, MÖ 73 yılında Çin'e dilekçegönderdiveHunlarakarşı,birliktesavaşaçmakistediğinibildirdi.

ÇindeMÖ74'teölenÇjaoDi'nintahtına,önceÇan İ'yi seçmiş sonra onu indirerek Süan Di'yitahtaçıkararakyenibaşkanseçimitartışmalarınıatlatmış, yeni gelişmeleri izlemeye başlamıştı.

Usun'dakidamatlarındangeleniyihaber,Saray'ıhareketlendirdiveÇinileUsunarasında,Hunlarakarşı, birlikte savaşmayı öngören anlaşmayapıldı. Başkanlık dönemini Hun sorununuçözerektarihegeçirmehayallerinedalanSüanDi,U Di'den kalma, soysuz atlarla çiftleşmektenargamak özelliklerini kaybetmiş savaş atlarını,ahırlardan çıkartarak savaşa hazırlamayabaşlıyordu.

Hunnu,Çin,Usun

MÖ72'deÇinliler160.000kişilikatlıaskerleOrdos ve Hesi'den çıkarak Hunnu'ya yürüyor,fakattekerleklişehirlerinortadankaybolduğunugörünce şaşırıyor, boşa harcanmış zaman vebaşarısızlığın getirdiği moral bozukluğuyla geridönüyor. Çinlilerle aynı anda batıdan saldıranUsunlar isebaşarıyaulaşarakBatılıLuliPrensinbölgesini darmadağın ettiler, mal ve insan elegeçirdiler.ÇinlileriÇesi'yesokarak,HunlarınBatıbölgesindekigüvenlikarargâhlarınıdaellerindenalmış oldular. MÖ 71'de Hunlar kızgınlıkla

Usun'asaldırıyorvegünahsızsivilhalkölüyor.

Bu dönemde kader de Hunlarınkarşısındaymış gibi, savaş üstüne savaş, saldırıüstüne saldırı yaşayan Hun halkı, hayatındanmemnundeğildiartık.SavaşPartisi'ninotoritesidüşmeyedevamediyordu.FakatSinVeyanbunugöremiyor veHun askerini yenilgiden yenilgiyesürüklüyordu.

Kışın yaşadıkları Hun saldırısını unutmayanUsunlar, MÖ 71 yazında Uhuan ve Dinlinlerleanlaşarak kuzey, batı ve doğudan olmak üzereşiddetli bir saldırı düzenlediler, ani bir baskınlasivilhalkıacımasızcakatlettiler.BuaradaHunnuaskerinin nerede olduğu tarihî kaynaklardayazılmasadaülkedeolmadığıbellidir.YoksaHunaskeri görülmeden, böyle üçlü savaşgerçekleşmezdi.Askerülkedeolsagözüdönmüşakrabalara"Hunyayı"nıtattırırdı.

Bu olay Hun halkını yasa boğmakla birlikteartık devlette bir şeylerin ters gittiğinin farkınavaranlarınsayısıdaartıyor, toplumsalmoraldedüşüyordu. Tam bu çöküntü yaşanırken MÖ

70'tekıtlıktançıkanveağırkış sonrasıkendinegelmeyebaşlayanHunnu'yaÇinaskerisaldırıyorvegörkemlibirzafereldeediyordu.

Kan kaybetmeye devam eden Hunnudevletindeyaşanan trajikolaylarneticesinde, iççelişkiler büyüyerek ortaya çıkıyor, şanüy isesavaşalanındakibeceriksizliğinisivilhayattadasürdürerek durumu anlamakta ve çözümbulmaktazorlanıyordu.MÖ68'deHuandiŞanüy,hırslı yançjisini* de tahtla birlikte Doğulu ÇjukiPrens'ebırakarakhayatavedaetmiş,böylece17yıl süren son derece başarısız şanüylükgörevinden kurtulmuş; Hunnu, peşinden feryatetmese de, gelenekler gereği saygıyla sonyolculuğunauğurlamıştı.

* Yançji tarihe geçmi ş Hun Kraliçesineverilenaddır.Kraliçe,Hunçayançjidir.

Hüylüy-TzuanküyŞanüy

Doğulu Çjuki Prens unvanının sahibi olanHüylüy-Tzuanküy tahtlabirliktealmakzorundaolduğu Çjuanküy Yançji'yi hemen yanından

uzaklaştırıyor ve birinci yançji olarak da BatılıYüce Duyuy'un kızını ilan ediyor. Başarılı birentrikacı olan Çjuanküy'ün babası Doğulu YüceTzüyküy'düvekudretlikişilerdendi.Bunedenlegeleneklerekarşıgelenveyançjiyeutançyaşatanşanüy,hementepkiodağıhalinegelmişti.

Köşk Partisi ve Savaş Partisi yandaşları, Çintaraftarları, kara halk grupları artık devletteörgütlenmeye, iç çelişkileri çatışmalaradönüştürmeye başlıyorlardı. Çjuanküy'sesaraydan kovularak alçaltılmayı kabul edecekkadın değildi, hemen etrafına yandaşlarınıtoplayıp alçaltılmış gururuna çözüm aramayabaşlamıştı. Birinci yançjinin (Çjuanküy) babasıDoğuluYüceTzüyküy,kızıiçinöçalmazamanınıkollamaktaydı. Şanüy'ün Çin'le barış anlaşmasıyapmak istediğini duyar duymaz bir dostununkuvvetlerini de kendi kuvvetlerine katarak Çinsınırlarına saldırmış ve olaydan ürken Çinlilerbarış anlaşmasına yanaşmamıştı. Devletin üstdüzey bir yetkilisi özel kiniyle hareket ederekhalkınınyaşamınıtehlikeyeöyleatmıştı.Hüylüy-Tzüanküy Şanüy ise yıpranmış devlete güç

toplamak gerektiğini biliyordu ama bu olaydansonraÇin,Hunlarlabarışa yanaşmadığından zorbirdönemyaşamaktaydı.

İkinci bir bela ise yeni şanüyü, tahta çıktığıyılın sonunda bekliyordu. Hunnu'ya küsmüş vedoğu sınırlarındaki topraklarda bağımsızlığınıilan etmiş olan Si-Ju soyu Hunların geldiğinigörünce,kaçarakÇin'esığınmıştı.

Aynı yıl "yaramazlardan"* oluşmuş bir Çinkuvveti Çesi'yi yine ele geçirmişti. MÖ 64'teşanüyÇinlileriÇesi'denatmayaçalışmışamayinebaşarısız olmuştu. Düşman tutumlu çevrehalklarla artık eskisi gibi alışveriş deyapılamıyordu, son dört yılda iki kez de kıtlıkyaşanmıştı.Daralan topraklar, tarımürünlerininyetersizliği, iç ve dış düşmanlıklar, HunnuDevleti'nin dengesini bozarak uçurumasürüklüyordu.

*Çin,sondönemdeHunlarlabaşaçıkabilmekiçin "yaramazlar" adında cinayetçilerdenoluşanbiraskergrubuoluşturmuştur.Onlarsadece katil değil, her türlü cinayetten

tutuklulardı.

Uyan-GüydiŞanüy

Eski kraliçenin kırılmış namusunutemizlemek için hangi çözümü bulduğu tarihîkaynaklardan okunmasa da, genç şanüyün MÖ60'ta aniden rahatsızlanarak ölmesi dikkatleriÇjuanküy'ünüzerineçekmektedir.

Çjuanküy Yançji, tahttan uzaklaştırıldığızaman, görüşleri kendisine uyan Batılı ÇjukiPrensunvanlıTutsitaniledosthayatıyaşamaklabirlikte onu tahta çıkarmanın hayallerini detaşıyordu. Yeteneksiz, fakat üst düzeysoyluluğuntemsilcisiolanbuadam,hırslıkraliçeiçin en uygun adaydı. Şanüy gözlerini yumaryummaz,Çjuanküyveonun çevresi (özkardeşiDulunki de) Tutsitan'ı tahta çıkararak Uyan-Güydi adıyla şanüy ilan ettiler. Savaşlar ve iççekişmelerden bıkmış Hun halkı itiraz etmeyegüç bulamamış ya da istememiş veUyan-Güydikabuledilmiştir.

Çjuanküy, yeniden kraliçe olur olmaz

düşmanlarının (Savaş Partisi, Sin Veyan vb.)kanlarınısugibiakıtmayabaşlamıştır.ÇinyanlısıKöşk Partisi ve eski Hun geleneklerine bağlıSavaş Partisi, açıkça ölümcül bir savaşabaşladılar. İmkânlarıdahagenişolan, aşağıhalksını larına ve soylularla evlenmiş Çinprenseslerinin halkına dayanan Köşk Partisi,ÇjuanküyYançji'nin kini doğrultusundahareketederek, Savaş Partisi'nin önde gelenlerinidarağacına yollamış ve geriye kalanlar dasoylarıyla birlikte kaçarak Çin'e sığınmışlardır.Çin ise bu arada tümHun kaçaklarına yeşil ışıkyakmakla birlikte, Çin yanlılarını da kontrolaltında tutarak Hunnu'daki iç savaşıkörüklemeyedevamediyordu.

Sonunda uzun vadeli planlarınıngerçekleştiğinigörenÇinmutluydu.Hunnukendikendinden kaçarak ona sığınmaya devamediyordu.BaştaÇinprensesininhizmetçihalkıylabirlikteHunnu'yagönderilmesineSarayçevrelerişiddetlimuhalefet etse de, Çin Sarayı bunun enkuvvetli sindirme yöntemi olduğunu biliyordu.Önce barış anlaşması, sonra alışveriş ilişkileri...

Dostluk çerçevesindeki evlilikler, akraba, dostakını ve düşman devlet, birazdan yöndeğiştirmeyebaşlar.Hunnudabuhapıyutmuştuve uçan atlılar başı önlerinde ömürlükdüşmanlarınasığınıyorlardı.

Üvey Şanüy'ün torunlarından olan Tutsitan(Uyan-Güydi) tahtaçıkarçıkmaz, sevgilisi, yaşlıkraliçenin emrinde hareket ederek SoyBaşkanlarının artık devlet yönetiminekarışmamalarıveşanüysoyununserbesthareketedebilmesiiçin"prens"unvanınınbabadanoğulageçmesi kanununa imza atmıştır. Bu da bombaetkisi yaparak soyun içinde geçimsizliğe nedenolmuştur.Çünkügelenekleregörebuunvan,soybüyüklerinesıraylaveriliyordu.Eğerbuzamanakadar Hunnu'da kitlelerin birbirine girdiğigörülüyorsa, Uyan-Güydi (Tutsitan) dönemidevletin temel taşı olan soy bütünlüğüne darbevuruyordu. Prens unvanının babadan oğulageçmesini haksızlık olarak gören soylar hemenbirbirine giriyor, sonuç olarak da Hunnu'yuHunnu yapan sıkı soy bağları kopuyordu. Yaşlıyançji, genç sevgilisini bu trajik alana

sürüklerken, Hunnu devletinin yıkımına imzaattırdığının farkında olup olmadığı bilinmiyor.Fakat, bu kadar kudretli soylu kitlede yetişmiş,dörtşanüyetahtlabirliktegeçmiş(Huluğu96-85,Huandiy85-68,Hüylüy-Tzuanküy68-60,Uyan-Güydi 60-58) Çjuanküy Yançji'nin, bunlarısadecekinindendolayı yaptığı yönündeki tarihîyorumlar pek inandırıcı gelmiyor. Tabii kialçaltılması,halkınonunlaalayetmesi,yaşınındageçmesi kin doğurabilirdi ama bunun yanı sırabilinçli bir şekilde Hunnu devletini yıkmak içinhareketettiğideaçıktır.BununarkasındadaÇinyandaşlarınınkesintisizuğraşlarıyatıyordu.

Köşk Partisi başta asıl amacını saklasa daUyan-Güydi döneminde "Çin'le barış veberaberlik" sloganı atıyor ve kenarda köşedegizli toplantılarını sürdüren "gizliler", hepsimeydana dökülüyor. Artık eski Hun geleneklerihiçe sayıldığından, kimse Hun şere inidüşünmüyordu. Prens unvanı kanunuyla, içtenparçalanmışsoylardaolupbitenleriçaresizlikveşaşkınlık içinde seyrediyorlardı. Hunnu'nunçekirdeğini oluşturan soyların içinde çelişki ve

çatışmayaratanbuzekikanun,kimbilirkimlertarafındanüretilmişveÇjuanküyYançji'yleonunkardeşinin hafızasına yerleştirilmişti. Tarihîkaynaklarbukonudasussada,bukanun,yaşlıbirkraliçeyle onun kişiliksiz sevgilisinin ürettiğibasit bir tutanağa benzemiyor. Onu ancaksosyolojiyle uğraşanlar bilebilirdi. Bu bilim dalıdaozamanlardaÇin'defelsefeadıaltındavardı.Konfüçyüsçüler devlet, gelenekler, atalarınınfelse îyönüüzerindeyoğunlaşmışlardıvesadeceÇin'idüşünmedikleribelliydi.Ziradüşüncegenelvesınırsızdır.ÖyledeÇindüşünürlerininsoylartoplumununözelliklerinidüşünmediği inandırıcıolamaz.

Uyan-Güydi'ninikinciadımıÇin'eşatafatlıbirelçilik heyeti göndermesi, barış anlaşmasıistemesi olarak yorumlanmaktadır. Heyetbaşkanıdaözkardeşi olduğunagörebeklenilenve gerçekleştirilen bir yönetim (saray devrimi)sözkonusuolabilir.

YenişanüyveÇjuanküy'ünbirsonrakiadımıda eski şanüyün dağıttığı unvanların geri

alınması, unvanve görevlerinkendi yakınlarınaverilmesiydi. Unvan sadece değer belgesiolmadığı, onun altında toprak, yerleşmiş halk,malveyönetimdegeçerlioyolduğuiçin,buolayiç çatışmaları göndeme getirdiği görülmektedir.Toprak, mal, insanın hayatıydı ve herkes onuhayatı pahasına korumak zorundaydı. EskişanüyünakrabalarıveoğluGiheuşan,Hunnu'dankaçarak kurtulmuşlardı. Çünkü Köşk Partisi'ninrakipleri için yol asılsız suçlamalara,tutuklamalaravedarağacınagidiyordu.

Uyan-Güydi sanki programlanmış gibikanunlarını art arda uygulayarak ortalığıkarıştırmayadevamediyor,yüksekprenslerinengözdelerinin başlarını vurduktan sonrasaldırılarınısertmuhafazakârkitleye,Hunnu'nunçekirdeği olanortadüzey soylara yöneltiyordu.Sadece iki yıl kadar tahtta kalan bu kişi, başdöndürecek bir hızla devleti sallamaya devamederek Hunnu'yu birlik ve beraberliği bir dahasağlayamayacak kadar iç gerginliğesürüklemiştir. Olay patlamakta gecikmedi. ÖlenYuğan soyu başkanının yerine şanüyün çocuk

yaştakioğlugeçirildi.Oysaeskidenbuunvanvebaşkanlık görevi, sıraya göre soyun içindekiyaşlılardanbirinegeçerdi.Hunnu'nunenkudretliorta düzey soyuna karşı yapılan bu hakaretiçeren girişini, ölüm korkusuyla bile kabuledilmedi.Yuğansoyuaskerlerinihareketegeçirdive şanüy oğlunun kendilerine soy başkanıolamayacağını ilan etti, şanüyün üzerlerinegönderdiği kuvvetleri de yok ederek Uhuansınırlarına,yakındoğutarafınaçekildi.

Hakarete uğramış şanüy ve hırslı kraliçeÇjuanküy,soybaşkanlarınahakaretetme,unvan,mal ve topraklarını alma, ani suçlamalar veyıldırım infazlarlarla Hunnu'nun soylarınısarsmaya devam ettiler. Soylar da kendiaralarında örgütlenmeye, askerlerinihazırlamaya başladı. Üst düzey soylulukgelişmelerden sarsılmış olsa da, hâlâ hareketegeçemiyordu. Şanüy soyunun "prensliği" maltemelliydi, soylar ise kandan gelen asaletedayandıkları için şanüy, soyların kendindenüstün olduğunu biliyor, ne kadar sınır tanımazolsa da onlara dokunmaktan korkuyordu.

SoylarıneskiHuntarzındayetiştirilmişaskerleri,çiçeği burnunda şanüyü her an atalarınakavuşturabilirdi.

Belki de Hun soyluluğuna "Van" (kral) diyehitap eden Çin Sarayı, kuklası Uyan-Güydi'yeonlardan sakınmasını emretmişti. (Hunnu'dadörtsoykandangelenasaletesahipti.Ortadüzeysoylar ise malvarlığı ve yetenekleriyle,toplumdaki konumlarını kazanmışlardı. Çinliler,bu soyların başkanlarına da "Gun" (prens) diyehitap ederken, üst düzey soyluluğunbaşkanlarına "Van" (kral) diye hitap etmekzorundakalmışlardı.)

Üst düzey soyluluğun müdahaleyegirişmemesinin bir nedeni de Savaş Partisi'ndeçoğunluğa sahip olan orta düzey soybaşkanlarının, devleti son dönemdesürükledikleri trajedilerden duyduklarıüzüntüydü. Kendi içlerinde orta prenslerinmalvarlığıyla desteklenen kibirlerinin birazbastırılmasına hoşnut bakıyorlardı. Fakat,onların mahvolmasının Hunnu'nun da sonu

olacağını da bildiklerinden tahttaki kuklalardankurtulma ve Çin yanlılarını kökten sökmeyollarını anyorlardı. Fakat toplumsal gerginliğinsondereceyükseldiğinden,Hunnu'dakudretlibirmillî çekirdek oluşturmak için halkı bir arayagetirebilmek zordu. İç kıskançlıklar veçekişmeler, atalardan kalmış kin ve intikamduyguları, hepsi bir anda onaya çıkmışdurumdaydı. Artık soylunun, yaşlının saygınkonumu; muhtacın da destek garantisi yoktu.Saray, Hunnu'ya değil Çin'e hizmet ediyordu.Şanüydehalkınbabasıolduğunuunutmuş,Çin'eköle olmayı tercih ediyordu. "Başsız halk-talk(mahvolur)" diyen atasözü belki de böyle birdönemde söylenmişti. Hun halkı geleceğigöremeden, günlük çelişkilerle uğraşarak,birbirini yakarak, ezerek mahvolma yolundailerliyordu.

Çingirişimleriyleyönlendirilençevrehalklarda eski galiplerin düşüşünden memnun saldırıfırsatını kollarken şanüyün orta soylarasaldırmayabaşladığınıgördüler.BudaHunnu'yuçıplak elle alabilme demekti. Çin aracılığıyla

doğruyönübulanUhuanlarMÖ58yılındaGusisoyunun bölgesine saldırdılar ve birçok Hunailesini esir alıp götürdüler. Esirleri kurtarmakiçin asker göndermesi gereken Uyan-GüydiŞanüy ise Gusi soyunu suçluyor ve onlarıcezalandırmak için asker gönderiyor. Kendiaralarında direniş kararına varan orta düzeysoylar, bu olaydan sonra artık, şanüyyönetiminden çıkma ve ayaklanma planınıuygulamaya başladılar. Birçok soy bir arayagelerek (doğu sınır bölgesi) eski şanüyHüylüy-Tzuanküy'ün oğlu Giheuşan'ı şanüy ilan edereksaklandığı Uşanma'ya elçi ve koruyucu askergönderdiler. (Uşanma, Kangüy, bugünküKazakistan veUsun arasındadır.) Bunu öğrenenHunsarayıisesavaşuğultuları*çalmayabaşlamışve topladığı 40.000 askerle Selenga'nın doğutarafında onların yolunu kesmişti. Düşmanlasavaşmaya gittiğini sanan şanüy askeri,karşısında kardeşlerini görünce durumuanlamıştır. "Yüz yüze bakarsa, yüz yere bakar"diyen atasözü boşuna söylenmemiştir. Şanüylegelenaskerlermahçupolmuş,atınıdurdurmuşve

yaylarını indirmişti. Şanüy de emirleriyle başbaşa kalmıştı. Birleşen askerlerse halkduygusununhâlâvarolduğunukanıtlıyordu.

* Uğultu-gövdeden yap ılmış alarm sesinebenzerseslerçıkartanbiralet.

Ama şanüy bu utançtan ders almak yerine,hâlâkandökmeisteğiyle,kardeşiİnüjü'ye(BatılıÇjuki Prens) destek kuvveti isteğini iletmeküzere haberci gönderdi. Fakat kardeşi,damarlarındaki Hun kanı henüz Çin tatlısınadönüşmemiş olduğundan, utanç yaşatan şanüyüreddetti. Onun peşinden Soylar BirliğiBaşkanlarınınmerkezyönetimebağlıkalankısmıdanefretleşanüyüterketti.

Böylece doğudaki patronu Çin'den gelenemirleri elden ele geçmiş bir kadının ağzındandinleyerek, bu emirler doğrultusunda kendihalkına ölümüne savaş açan şanüy Uyan-Güydi(Tutsitan) rezaleteuğradığı gibi hiç seviyesindekendiniöldürerekdünyadangitmiştir.

HuhanyeŞanüy

Uyan-Güydi Şanüy'ün sonu Hunnu'da millîduygununkısasüreliartmasınanedenolmuştur.Tutunacak dalları kesilmiş Çin yanlıları, KöşkPartisi'nin çöküşüyle yine gizli duruma geçmişve olup bitenlerden şaşkına dönmüş, kimintarafını tutacağını bilemeyen halkın içineişlemeyebaşlamıştır.Bu arada iç olumsuzluklarda artmaya, soylar birbirine karşı kışkırtılmayadevamediyordu.Fakatmillîbirlikveberaberlikduygularının bir süre etkili olduğubudönemde"Eski Hun Partisi" dediğimiz oluşumun, sonraonunbirkoluolaraközelleşenSavaşPartisi'nintemeli olan, Hun geleneklerini topluma geridöndürmek amacıyla kurulmuş, üst düzeysoyluluğun da etkili olduğu Parti, halktan dadestek alıyor. Yapılan seçim sonunda da bupartiden Huhanye şanüy olarak bir asil tahtaçıkmıştır.

Çok ilginç ki, Huhanye Şanüy aslında Çindüşmanları tarafından bu göreve getirilmiş olsada, şanüy olduktan sonra Çin tarafına kaymayabaşlamıştır. Ya Huhanye, Eski Hun Partisiniyanıltmışvegörevegelmekiçinonukullanmıştı

yadaÇinyandaşlarıEskiHunPartisi'nesızmışveKöşk Partisi'ni üstü örtülü biçimde bu partininiçindecanlandırmıştı.Huhanye,şanüylüğününilkgününden itibaren Uyan-Güydi'ninyöntemleriyleölümkararlarıalmayabaşlamıştır.İlk kurban, Uyan-Güydi'nin kardeşi Batılı ÇjukiPrensolmuş,ilkölümkararıonaçıkarılmıştır.Buolay düşündürücüdür, zira Uyan-Güydi'yeyardımgöndermeyerekyenişanüyetahtyolunuaçanoydu.BuradaHuhanye,birÇintaraftarıgibihareket ederek kendisini seçen halkışaşırtıyordu. İyi niyetli kişiler bir araya gelip,Batılı Çjuki yakınlarına haber verdi ve şaşırmış,küsmüş Çjuki Prens yakınlarını, eşini dostunuyanına toplayıp bir kitle oluşturdu. Bir diğertarafta ise eski yançji Çjuanküy'ün taraftarlarıonun kardeşi Dulunki'yle bir araya gelerek,durumu Çjuki Prens Bosüytan'a şikâyet etti. Ozaman başıboş gezen asker, ne yapacağınışaşırmış katılmış halkların temsilcileri, her türfırsatçı, karalanan soyların temsilcileri,katledilenlerin yandaşları, kaçaklar ve kölelergibi kısımlar çok olduğundan, kitleleşmeden

haberalıralmazmillet toplanıyorveÇinyanlısıbirhalkkitlesioluşturup,Yuğansoyunundesteğive askerinin katkısıyla Bosüytan'ı Çjuki Şanüyilan ediyorlar. Çjuki Şanüy Bosüytan'ın,Huhanye'nin aksine Çin yanlıları tarafındanseçilse de şanüy ilan edildikten ve asker elinegeçtikten sonra,millîmenfaatler doğrultusundahareket ettiği gözlenmektedir. Çjuki ŞanüyBosüytan fazla düşünmeden askerinin başında,Huhanye'nin askerini darmadağın etmiş vesaraydaki şanüy, ayaklı evden gelen "halkşanüyü" ve askerinden kaçarak kurtulmuştur.Hırslı Huhanye, rezaletinin acısını kan dökereksöndürmeye başlamıştır. Batılı Çjuki Prensoğluyla birlikte, şanüy danışmanı Vey-Li Danhuda art arda öldürülmüştür. Hagaslarla komşuolan Huge prens, Huhanye Şanüy'ün ölümcezasından kaçarak kurtuluyor vememleketineulaşırulaşmazdakendiniHugeŞanüyilanederekhalkının Hunnu'yla olan bağlarını kopanyor.Soylu olmadan da şanüy olunabileceğini görenhalktan art arda şanüyler çıkmaya, soylar daHunnu'dan kopmaya başladı. Üydi soyunun

prensisoydesteğiyleÇeliŞanüyisminialaraksoytahtına çıkmış, gezer tozar ve başıboşları birarayatoplayaneskibiraskerdetopladığıhalkınoylarıylaUtziŞanüyolmuştur.Tarihegeçmeyenşanüylerin varlığı da muhakkaktır. Çünküöncekiler soylar temelinde oldukları için kenditopraklarında şanüy ilan ediliyorlardı. Sonşanüyse böyle bir imkâna sahip olmadığından,ancak sınır dışında, kullanılmayan topraklardayerleşebilirdi.Böylece"sokakşanüyleri"gündengüne çoğalarak Saur'da, Tarbagatay'da,Cungarya'nın kimsenin yerleşmediği kuzeybölgelerinde yerleşerek, kendilerine özgü biranlayışla, ordukurallarındaminicikbirer şanüybölgesioluşturuyorlar,kısasürelibaskınlarladageçimlerinisağlıyorlardı.BunlarınHunlardanmıyoksa kaçak veya ele geçirilmiş halklardan mıoluştuğu tarihî kaynaklarda belirtilmediği içinancaktahminetmekkalıyor.

Hunların soylarına bağlı olup, başıboşgezmeye pek de müsait olmadığını göz önündebulundurarak, sınır dışına taşmış bu şanüylerinsoysuz, katılmış halk kısımlarından olduğu

düşünülebilir. Bu halkların erkek nüfusları(kölelerhariç),Hunordusunakatılmakzorundaoldukları için onlar da askerî uzmanlıkkazanmışlardı.

Huhanye Şanüy, Hun büyükleriyle bir arayagelip,iknayoluyla"şanüylükten"vazgeçilmesivehalkın bütünleşmesi yönünde mantıklı birdavranış göstereceğine, Bosüytan'a karşı seferüstüneseferdüzenliyorvehepsindedebaşarısızoluyordu.Bosüytan isekanunenşanüyolmadığıhalde, halkı bir araya getirmek için çaba sarfediyor ve onunbu çabaları sonucuHuge Şanüyve Utzi Şanüy unvanlarından vazgeçerek eskikonumlarını kabul ediyor. Çeli Şanüy de (Üydisoyu prensi) şanüy unvanından vazgeçmese deBosüytan'ınhâkimiyetinikabuletmiştir.

Bosüytan'ın kişilik ve millî duygusununHuhanye'denüstünolduğubilinmekteydi.Onunvarlığını içine sindiremeyen Huhanye, sınırdışındakonuşlananveçöldeyerleşenisyancılarırahat bırakarak tüm gücünü Bosüytan'a karşıyönlendiriyordu.

Bosüytan ise soylar şanüylüğünüdurdurduktan sonra baskınlarla halkı soyarakgeçinen dış isyancılara yöneldi ve onları askerîgüçle bastırdı. Bunların hayatta kalan ve afdileyen kısımları Hunnu'ya katılıyor, inatçıolanlarsa Hagas bölgesine doğru dağılıyor. Buarada Bosüytan, batı sınır bölgesinde deHuhanye'nin saldırısı ihtimaline karşı askerbulunduruyordu. Ona saygı duyan Batı bölgesihalklarınınhepsi, arkasındave ayaktaydı. Fakatsaraydakişanüyonunlatahtıpaylaşmayaniyetlideğildi.Savaşçağrısıyapılıyor,Bosüytanbatıdandoğuya ilerleyerek Huhanye Şanüy'lekarşılaşıyor. Orada Bosüytan'ın askeridarmadağın oluyor ve Bosüytan da intiharediyor. Bu millî ruhlu, değerli adamın hikâyesitarihte böyle geçmektedir. Diğer şanüylerhakkındaayrıntılıbilgiazdır.HagasbölgesindeLiLin'inoğullarındanbirikendinişanüyilanetmişancak uyanık Huhanye, Çin yöntemleriyle onuyakalatıp kafasını kestirmiştir. Kocaman ÜydisoyununÇeliŞanüyü isekanunihükümdarabaşeğmiştir.

Huhanye kendini ne kadar Hun babasıgöstermeye çalışsa da bunu yapmak içinkişiliğinin yetersiz olduğu görülmekteydi. EskiHun Partisi, Huhanye'yi seçtiğine pişmanolmuşçasına, dökülen kanların Hunnu'yu dahazayıfhalegetirdiğinigörerekşanüyekarşı tepkiduymaya başlamıştı ama kanunlar gereği onunyerinde durması gerekiyordu. Ayrıca anarşibelirtilerideortayaçıkmıştı.Böylebirandahalkıbirarada tutmak içinheryöntemgeçerliydi,bunedenlesarayınhatalarınagözyumuluyordu.

Hunnu'nun batı bölgesindeyse tepkilersönmemişti ve ayaklanma morali gündemdetutuluyordu. Bosüytan onların gözü önündeHunnu'nun birliği ve beraberliği içinHuhanye'denfazlasınıyapmıştı.Kardeşikardeşinüstüne sürüp emri altındaki Hunları birbirineöldürtenşanüyü,Batıbölgesisoylarıkabuletmekistemiyordu. Bu nefret de bir yerde patlakveriyor,SüsünisimlibiradamküçükbirkuvvetleHuhanyeyanlısıDoğuluTzüyküy'e saldırıponuöldürüyor, askerlerini de kendi askerlerinekatarak, halkıyla birlikte batı sınırına taşınıp

burada Jünçen Şanüy adıyla bağımsızlığını ilanediyor.

DoğusınırlarıdaHuhanye'denveonunhalkakarşı izlediği politikadan memnun değildi.BuradaHuhanye'ninözkardeşiHutuus,halkıylaayaklanarak bölgesinin bağımsızlığını ilan edipkendisideÇjicji-GuduheuŞanüyilanediyor.

Süsün, kendisini Doğu bölgesinde şanüy ilaneden Huhanye'nin kardeşine saldırmış vehayatını kaybetmiştir (MÖ 54). Hutuus(Huhanye'nin kardeşi) bununla kalmayıp,kardeşiyle çatışmaya girerek Huhanye'ninaskerini yenip Hangay'daki şanüy sarayını elegeçirmişti.

Tarih neden kendi öz kardeşinin bileHuhanye'ye bu kadar şiddetle karşı çıktığıhakkında bilgi vermemektedir? Fakat sonrakigelişmeler nedenleri ortaya koymaktadır.Konuyagirerkenhatırlatılmıştı:eskiHunPartisitarafındanseçilmişdeolsa,Huhanye,Çinyandaşıgibi hareket etmiştir. Buna kanıt bulunmasa dayaptıklarıvesongelişmeler,Huhanye'ninHunnu

taraftarı olmadığını göstermemektedir.Karalama, iftira, saldırı, kiralık katiller, kardeşikardeşle savaştırma, hesaplaşmalar ve benzeriolumsuz olaylarda, vurulan tarafın Hunnu'yubirleştirmeyeçalışanlarolduğugörülmektedir.

BununyanısıraeskiHunPartisideotoritesinikaybetmiş durumda olmasa, halkı bir ikiretrafında toplayabilirdi. Zira bu partiyiHunnu'nun en sözü geçen saygın soylarıoluşturuyordu. Onların bu olaylar karşısındayetersizkalması,bupartinineskipartiolmadığıdüşüncesini doğurmaktadır. Bu isim altında Çinyanlısıbirpartiortayaçıkmışolabilir.Yoksahalkbukadarçaresizlikveanarşiyekapılmazdı.

Öz kardeşi Hutuus tarafından darmadağınedilen Huhaye, danışmanından aldığı akıllaSoylar Birliği Başkanlığının karşısına "Çin'inegemenliğinikabuletme"fikriyleçıkıyor.Yüksekprensler şiddetle karşı çıksalar da Huhanyeplanındanvazgeçmiyorvedanışmanıniknaediciduygusal konuşmasından sonra eski HunPartisi'ndende "evet"oyuçıkıyor. İştebuolay,

neden halkın bu partinin çatısı altındatoplanmadığını ve şanüye karşı çıktığınıanlatmaktadır. Her konuşmasında Çindüşmanlığını öne sürenParti, tek oturumdaÇinyanlısı olup çıkmıştır. Eski Hun Partisi denenpartinin hede leri de sloganlarına benzeseydi,canbedendeiken"Çinegemenliğinitanıma" ikrikabul edilmezdi. Bu gelişmeyi Çin diplomasiuzmanlığının bir başarısı olarak dadeğerlendirmek gerekir. "Gökten gelengururlular" süzerene bağlılığı şanlı atalarınınanısınauygungörerekbaşlarınıeğmişlerveesirkonumundaÇin'inayağınageliyorlardı.

MÖ 53 yılında Hunnu'yu sanki iki şanüyyönetiyordu: Huhanye ve kardeşi Hutuus. Çinegemenliğini kabul etme kararından sonra,Huhanye oğlunu Çin'de görevlendirmiştir. MÖ52'de Huhanye Şanüy, Çin İmparatoru Süan-Ditarafından kabul edilerek süzerene bağlılığı ilanedildiktensonraSeusançenkalesininbulunduğubölgeye yerleştiriliyor ve Hunnu devletininşanüyü Çin hediyeleri, alçaltılmış Hun halkı vevicdanıylabaşbaşakalıyor.

Kardeşi Hutuus (Çjicji-Guduheu Şanüy) isekendi halkıyla yaşamakta olup Huhanye'yekatılmıyor ve görüşleri ayrı iki kardeşbirbirindenebediyenayrılıyor.

Huhanyeisebağlıhalk(EskiTürkçede"bosunhalk") konumunda Çinliler gibi yan yatarakhalkını yönetiyordu.Hun şere ini unutsa da Çinmalı boldu. Uçan atların adaleleri sarkmış, atüstündeyetişmişHunlardasertyayveıslıkçalanoklarını kenara köşeye sıkıştırmış, eskiözgürlüğü ve çöl rüzgârlı, özgür ruhlu hayatıdüşünerek iç çekiyorlardı. Hun şanüyü desüzereningeleneğinegöreimparatorbildirileriniyerekadareğilerekalıyordu.

Hutuus(Çjicji-GuduheuŞanüy)(MÖ54-42141)

Huhanye ve Eski Hun Partisi Çin'e teslimolurkenHunnu'nunBatı bölgesindeÇjicji Şanüy(Hutuus) etrafında,Çin'e teslimolmanın rezaletolduğunu düşünenler toplanıyordu. Fakat hertaraf düşmanla kaplı olduğundan Çin'leyapılabilecek bir anlaşma, zor dönemde,

Hunnu'nunkalankısmınıntoparlanmasınısağlardüşüncesiyle Çjicji içinde kendi oğlunun dabulunduğu bir elçilik heyetini Çin'e gönderiyor.Fakat Çin süzerene, bağlılık dışında hiçbir şeyikabuletmiyordu.ÇinlileşmişkardeşiHuhanyeiseona destek olmak yerine imparatora sözgeçirerek barış anlaşmasının yapılmamasınakatkıdabulunmuştu.Böylece, doğudaUhuanlar,batıda Usunlar, güneydoğuda Çin, kuzeybatıdakardeşinin bağlı devleti olmak üzere tamamendüşman çemberinde kalan Çjicjici Hunlar,çoğunluktaolsalardaHuhanye'ninkopardığıveÇin'e teslim ettiği halk kısmını geri çekebilmetekrarHundevletini canlandırma imkânıyoktu.Bağımlı Huhanye'yi Çin koruyacaktı. Yiyeceksıkıntısı çeken, morali bozulmuş, hede leribelirsiz,devletinikiyebölünmesiyleakraba,soyve aile bağlarının kopması sıkıntılardaki ÇjicjiciHunlarolasıbirsaldırıyakarşızayıftı.Çin'lebarışanlaşmasıyapmadıkça,artıkobölgedekalmanıntehlikeli olduğunu düşünen Çjicji, merkezini vehalkını Cungarya'ya taşıyor ve kardeş Usunlaradabarışanlaşmasıyapmakiçinbirelçilikheyeti

gönderiyor. Fakat tamamen Çin kölesinedönüşmüş olan Usun gunmosu, sadakatinigöstermek için elçinin başını kesip Çintemsilcisine sunmuştu. Memnun olan Çintemsilcisi de Usunların Çjicji'ye saldırmasınıemrediyor, Usun başkanları da görkemli birorduyla Hunların üzerine yürüyor. Fakat orduhezimete uğramış ancak kaçabilenler canınıkurtarmıştır. Bu ilk zafer Hunlarıcesaretlendirmiş ve kuzeyde yer alan HundüşmanlarınınsığınağıhalinegelenUgyehalkıdabağımlıkılınmıştır.Hunlaraherzamanhayranlıkduyan Ugye halkı, kardeş gibi Çjicjici Hunlarakatılmıştır. Bu arada MÖ 56'da yandaşlarıylabirlikte Hunnu'ya saldırıp sivil halkı katledenHagaslar gündeme gelmiş ve Çjicji onları datekrar Hun egemenliğine sokmuştur. KardeşDinlin halkı da anılan katliamın asıl sorumlusuolduğundan bağımsızlıktan vazgeçerek tekrarHunnu'yabağlanmıştır.Hunşere iyletutuşanbirşanüy olan Çjicji, değersiz yöneticilerin sakatpolitikası yüzünden yıkılmış devletini yenidentoplamaya, kardeşinin yaşattığı utancı silmeye

çalışıyordu.Hunnugündengünegenişlemeyevekuvvetlenmeye başlamıştı. Hagas bölgesi(Enisey, Minusink), Kuzey Dinlinler (Sayan) veÜgye toprakları Hunnu'ya katılarak halkayerleşimvegeçimkolaylıklarısağlamayabaşladı.TambudönemdeUsun'unikiaradabirajangibihareketetmesi,ÇinyandaşlarınınUsun'dakiHunkitlesini sıkıştırması ve açıkça yürütülendüşmanlık politikası veHun akrabası bir halkınÇin sevdalısı haline gelmesi Çjicji'yi çiledençıkarıyordu. Birkaç baskınla akrabalığın neolduğunu Usunlara hatırlatan Çjicji, bu halkıtamamenelegeçirecekkadargücüolmadığındangeri çekilmişti.Bundan tedirginolanUsunlardakardeşlerine katılacaklarına Çinli gelinleriniaraya sokarak patronlarına Hunları şikâyetettiler.

Hunların huyunu bilen Çin, Çjicji'ninHuhanye'nin kardeşi ve Hunnu'nunçoğunluğunun da Çjicji'yle birlikte olmasınıhesaba kattığından askerî bir müdahaledençekiniyor,besledikleriHuhanyeciHunlarıonlarakarşısürmeyidüşünüyorlardı.Budaakıllıcabir

davranıştı.GerçektendedurmaksızınyapılanÇingirişimleri, Çinlileşmiş Huhanye'nin halkındaÇjicji ve halkına karşı düşmanca duygularoluşturmuştu.

Huhanye'ninhalkı sayıca azolmasınakarşınüst düzey soyluluğuda içine aldığındanorta veaşağı sınıf halkı çevresine toplayan Çjicji'yikendilerine denk görmüyorlar ve onu ciddiyealmıyorlardı.ZiraÇin'eteslimolmayıkabuletmişşanlı asiller kendilerinin olmadığı bir Hunnudüşünemiyorlardı. Çin de bağlılığı akrabalıksözcüğüyle örterek, onları etkisiz kılıp "gerçekHunnusizsiniz,onlartoplanmışkarahalk" ikrinibu kesim arasında işlemeye devam ediyordu.Düşman tutum bu temelde oluşturuluyordu.HuhanyevehalkıartıkHunnutopraklarınıkendiemirlerialtınaalmakiçinimparatorlarındanemiralarak Hunların baba ocağı Halha'ya (doğuya)taşındılar. Bu şekilde sıkıştırılmaya başladığınıgören Çjicji, Çin'e gittiği zaman "görev"bahanesiyle orada tutulan oğlunu geri istedi veÇin'e, onun oğluyla birlikte, hangi amaçlagörevlenderildiğibilinmeyenbirelçidegönderdi.

Çjicji'ninhalkındaeskiHungeleneklerininetkiliolmadığı, bu olayda görülmektedir. ÇjicjiciHunnu'da şanüyün haberi olmadan Çin elçisiöldürülmüştür. Tarih böyle yazsa da çiftestandart, entrika,perdearkasımanüpulasyonlaro dönemdeki Çin diplomasisinin temelyöntemleri olduğundan, gönderilen elçininölümünü önceden planlanmış ve Çjicji halkınakarşısavaşbaşlatmakiçinbirnedendeolabilirdi.Sonraki olaylar da bu ikri desteklemekte; ziraÇin artık Çjicjici Hunnu'nun ölüm kararınıçıkarıyor ve Halha'ya yerleşmiş HuhanyeciHunlar da bu kararı destekliyordu. ÇjicjiŞanüy'ünetrafındakiçemberdaralmaya,baskılarağırlaşmayabaşlıyordu.BuaradagelenekselÇindüşmanlığı ve Hunnu yandaşlığıyla bilinenKangüy (Kazakistan), Çjicji'ye elçi göndererek,ahlaki sınırları aşmış, Batı bölgesindeki ÇinajanınadönüşmüşUsun'akarşı yandaşolmasınıarzuladığını belirtiyor. Çjicji ve halkı, bu tekli ikabulederekTarbagatayveBetpakdalaçölününüzerindenzorlubiryolculukyaparakMÖ48'dedost Kangüy'e ulaştılar. Son yılların ve zorlu

yolculuğun sonuçlarını yaşayan Hunlara dostKangüy halkı, her türlü desteği vererekyaşadıklarıacılarıunutmalarınısağlıyordu.

Rahat bir nefes alan Huhanye ve halkı, MÖ47'de bağlılığı örtbas eden"Han evi ve Hunnueşittir"yazılıanlaşmayıimzalayaraktümHunnutopraklarına ve Çjicji'nin ele geçirdiği Hagas,Dinlin ve Ügye topraklarına da sahip olarak,bağımlılardangelenvergiveÇinbesimiyleutançverici ama rahat bir hayata başlıyordu. Çin deÇjicji olayının artık kapandığını düşünerek,imparatorluk konumundan zevk alarak, Hunsorunununçözülmesindenmutluoluyordu.

Kangüy devleti, zamanına göre görkemlitopraklara sahipti. (Şimdiki Kazakistan'ın Doğubölgesi.) İrtiş ve Balkaş Gölü'nün arasındaki budevletin sınırları şöyleydi: Güneyde Betpakdalaçölü ve Muyunkum, doğuda Tarbagatay, batıdaYantsay (Alaniya), kuzeyde Ugr halkıtopraklarınakadaruzanıyordu.HalkıdaHunlarayakınmanevideğerleresahipti.BunedenleÇjicjiŞanüy ve halkı olumlu davranış içinde kendini

topluyordu. Çjicji ise Kangüy Hanı'nın kızıylaevlenmişti. Altı yıl yaraları sarmak ve yenihede leri düşünmekle geçti. MÖ 42 veya 41'deKangüyler ve Hunlar batı tarafından Usun'agirdiler. Çin'den yardım alamayan Usunlardoğuya doğru kaçarak mahvolmaktankurtulabildiler. Bu haber hemen çöllü Hunlara,çevre halklara ve Çin'e yayılıyor ve Çin, ÇjicjiŞanüyilehalkınınyaşadığınıöğreniyor.

Çjicji'nin Talas ırmağının kıyısında çevresiistihkâmlarla güçlendirilmiş sağlam bir kaleyesahip olduğu haberini alan Çin, hemen ayağakalkmıştı. Fakat çöllerin üzerinden bu kadaruzağa asker göndermekten de sakınıyordu. Buarada bir cinayetçi Çen Tan suçunun affıkarşılığında Çjicji'yi öldürme tekli iyle Çinsarayına başvurdu. Cinayetçiyle bir araya gelenÇinyönetimi,isteklerinikabulediponuÇjicji'ninüzerine gönderdi. Çen Tan halktan gönüllülertoplayarak kendine asker oluşturdu. ÇinSarayı'na zararı olmayacak, fakat gerçekleşirseonu can düşmanından kurtaracak bu girişime,imparatorveçevresineolurneolmazdiyebatı

tarafından gelen her habere kulak kabartarakbeklemeyebaşladılar.

Cinayetçiyse vatansever biri çıkıyor vekaçmayıaklınagetirmeden,yalandolanvesahteimzalarla Çin'in Batı bölgesi temsilcisininaskerlerinidekendimilislerinekatarak,Talas'taÇjicji Şanüy'ün kalesinin karşısına dikiliyor veşanüye teslim olmasını söylüyor. Şanüy, bunureddedince de kale ve çevresindeki istihkâmlarok yağmuruna tutuluyor. Sıcak savaşta bütünerkekleröldüktensonrakadınlarveçocuklardasavaşmışlardır ve Çinliler cesetlerin üzerindengeçerek,yaralıvekankaybetmekteolanşanüyünbaşını kesmişlerdir. Hayatta kalabilen çolukçocuk, Hun sarayının burcundan beş renkiHunbayrağının indirilmesine tanık oluyordu. BirkaçgünsürenbukanlıkatliamdansonraKangüydecinayetçi başkomutandan nasibini almış,Çjicji'nin karısı ve büyük oğlu da şanüyünkaderinipaylaşarakidamedilmişlerdir.

Bu olayın Kangüylerin gururunadokunduğunu ve orada kalmanın tehlikeli

olduğunufarkedenÇenTan,kanıtlarınıda(kesikbaşlar)yanınaalarakvatanınadönmüşvegözdebirinsanolmuştur.HuhanyeciHunlardanisesesçıkmamıştır.

Böylece bu trajik noktada, halkı ve millîbağımsızlığı için kahramanca mücadele eden,sevilen ve sayılan Çjicji Şanüy, halkıyla birliktealnı açık yaşadığı gibi, onunla birlikte omuzomuza savaşarakbağımsızlıkmücadelesi örneğiolarak, Hun şere ine ihanet etmeden, cesurcaölmüştür. Çin esiri olmaktansa savaşta ölmeyitercihedenşanüy,unutulmazbirmillîkişiliğidedünyatarihinebırakmıştır.

FüçjüleyJodiŞanüy(MÖ31-20)

KardeşininveSoylarBirliğiBaşkanlarıileeskiHun Partisi'nin önünde babası olmaya sözverdiği halkının çoğunluğunun acı kaderindenpek etkilenmeyen, birkaç karısı ve çocuğuylabollukiçindeyaşayanHuhanyeŞanüy,MÖ31'deölmüştahtadaoğluFuçjuleygeçmiştir.

Adına "Jodi" (saygılı saygı gösterici) sıfatı

eklenen bu şanüy, babasının geleneklerinibozmadan,Çinimparatorunabaşeğerekyaşamışve11senetahttakalmıştır.Tarihteonunismiyleanılan önemli bir olay mevcut değildir. Yalnız,"ipek ve pamuk hediyeler" aldığı,"Çin sarayınageldiği" ve bunun gibi ufak tefek olaycıklardaismi geçen bu zavallı Hun hakkında söylenecekbir şey olmadığı gibi, Hun soyluluğunun dadurumuuzatmasına şaşırmamakmümkündeğil.Belki de eşitlik anlaşması onların gururunuyatıştırmıştı ya da çevre halklar arası ilişkilerbağımsızlığamüsaadeetmemişti.

Üst düzey soyluluğun bağımlı Hunnu'daolduğunaveimparatorunyazılarınınyerekadareğilerek alınması, süzerene sormadan bağlıhalklardan vergi alınamaması, şanüyün isminezorunlu "jodi" sıfatının eklenmesi ve benzerialçaltıcıyeniliklerekatlandığınainanmakzordur.Günümüzeulaşantarihîkaynaklardasoyluluğunismineredeyseyoktur.Budurumdabirtutumuiçermektedir. Belki de Çin'in görmek duymakistemediği olaylar da yaşanıyordu, fakatHunnu'nun bağımlı olması ve "jodi" kalması

çevre halkların kendisine karşı davranışlarıaçısından çok önemliydi. Bu nedenle yazılarda"hediyeler", "törenler" ve Çin'e minnettarlıkduyulduğunubelirtenbirhavaesmektedir.

Fuçjuley Şanüy'e sitem etmek doğru olmaz,zira o bağımlı Hunnu'da doğmuş yetişmişti.Tarihîkaynaklardakanıtbulunmasadaher"jodi-şanüy"ün oğlunun Çin'de yetiştiği bir gerçektir.Çünkü bağımlı halklar, süzerenin kültürünüöğrenmek zorundaydı. Dolayısıyla bu zavallı"jodi-şanüy" de babasından gördüğünü yaparakgittiği gibi halkının hayatını sürdürmüştü. YeninesilartıkÇin'idostbilerekyetişmişolduğundaneskikinvenefretonlardaazdı.Eskizamanlarınhatıralarını unutamayan nesil ise artık çökmüş,ihtiyarlamış ya da ölmüştü. (Bağlılık anlaşmasıMÖ47'deyapılmışolsadaÇin'eteslimolmaolayıMÖ52'degerçekleşmişti.)

MÖ 20'de Fuçjuley ölmüş ve tahta kardeşiSusie-JodiŞanüygeçmiştir.

Susie-JodiŞanüy(MÖ20-12)

Bu şanüy tarihe mal olabilecek bir şeyyapmasada,dönemi,bağımlıHunnu'daartıkmillîduyguların yükselmeye başladığı bir dönemolarak tanımlanır. Belki de önder ikribastırmayan, her olaydan Çin'e raporgöndermeyen birisiydi. Çünkü ondan dört yılsonratahtaçıkanşanüyündöneminde,halkartıkÇin'edurdiyebilecekkadarmillîkişiliğinesahipolacaktır.Böylebirolayınolması içindezamangeçmesigerekmekteydi.

Hunnu bağımlı statüsünde olsa da hâlâkocaman toprakların ve kendine bağımlıhalkların sahibiydi. Çjicji tarafından tekrar elegeçirilen Hagas ve Dinlinler, artık savaşgirişimlerinden çekiniyorlardı. Diğer halklar daHan Evi'nin kanatları altındaki Hunnu'yadokunmaya korkuyorlardı. Hunlar ise atlarüzgârın eşliğinde çöl kokulu, özgür ruhluzamanlarıgeridebırakmaktanvesakinbirhayatsürmekten memnun gibiydi. Susie Şanüy'ündönemi Hunnu açısından sakindi, fakat İç Asyahalkları ve komşularda bazı trajik olaylaryaşanmaktaydı. Bunlardan biri de MÖ 11'de

Usun'da yaşanan içsavaştır. Hunnu'nunsenaryosunu tekrarlayan, içinde Çin yandaşlarıve Hunnu yandaşları çekişmesi yaşanan Usun,sonunda parçalanmıştır. Halkın çoğunluğu, Çindespotizmini halkına uygulayan gunmolarınıortadan kaldırarak parça parça dağılmıştı.Kangüy'egidençoğunlukÇinaskerleritarafındanizlenmişveönderleriUsunprensiöldürülmüştür.Halkın Kangüy'e yerleşip yerleşmediğibilinmemektedir. (Üç parçaya bölünen Usunhalkı ileride Batı Tan-Şan'da, Hunnu halkınakatılmış halde, Kangüy'de bir azınlık olarakgörülecektir.)

"Kopan dalı rüzgâr sürükler" diyenatasözünün acıklı anlamı Usun ve Hunnuüzerindeokunmaktadır.Birhalk,büyükbirailegibi birbirine dayanıklı, merhametli ve affediciolmazsa, o artık halkın mahvoluşununbelirtisidir.BelkideHunsoyluluğukendiiçindeobelirtileri görmüş ve halkı dağılmaktankurtarmak için utanç verici bağlılığa razıolmuştu.MÖ53yılındaismitarihegeçmemişbirprens şunları söylemişti: "...güçvegüçsüzlüğün

vakti vardır. Bugün Han Evi (Çin)çağındadır.Usun ve diğer yerleşim bölgeleri onunemrindedir. Hun Evi ise Tzuydiheu'nundöneminden beri günden güne düşüyor ve eskişanına kavuşamıyor. Ne kadar uğraştıysa darahatbirgüngöremiyor.Şimdi ise onun rahatıvevarolmasıÇin'eteslimolmaktanibarettir...buolmadanomahvolupgidecektir."(N.Ya.Biçurin)

Belki de bu düşünce "uçan atlıları", halkınımahvolmaktan kurtarmak ve tarihte varolmasını sağlamak için Çin'e karşı duyarsızkılmıştı.

Güya-JodiŞanüy(MÖ12-8)

Susie Şanüy, MÖ 12'de ölmüş ve tahtını,kuzeni Güya'ya bırakmıştır. Yeni şanüy detarihten anlaşıldığına göre yeni bir politikageliştirmemiş, ondanönceki şanüylerin yolundadevam etmiştir. Zaten Hunnu için özel birpolitikaizlemekdesözkonusuolamazdı.BağımlıHunnu'nun dış ilişkileri süzerene bağlıydı. Dörtsene tahtta kalan bu şanüy de durumu idare

etmektenbaşkabirşeyyapmamıştır.

Hunnu'nun bağımlılık dönemini araştırırken,buyücehalkaüzülmekgibibirduyguuyanmaktabununyanısırabudurumanasılgelindiğisorusudadoğmaktadır.

Bir toplum, kendini tamamen gelişmiş kabulederek devlet düzenini, kültürünü, sosyaldavranışlarınıdeğişmezkanunlaradönüştürürse,diyalektiğe aykırı olan bu durummutlaka içtenbir patlamayla sonuçlanır. Çünkü doğadurmadan, su gibi akar, değişir ve gelişir;geliştikçedeeskisınırlarıaşar.İnsantoplumuherandeğişen,her şeye tepki veren,birbirinebağlıolmaya mahkûm farklılıkların birleşmesindenoluşan kocaman bir bedendir. Bu beden,değişmez sınırların içine hapsedilirse, mutlakasınırları aşar ve taşar. Bunu göze almayan birdevlet, sarsıcı iç sorunlarla karşılaşır. Hunnudevletidebubelayıyaşamıştır.

Başta anlatıldığı gibi Hunnu devletininçekirdeğini orta düzey soylar oluşturuyordu."Şan kaplaması" denen ve kandan gelen

soyluluğu temsil eden dört soy da en üst sınıfolarakHunhalkınınentepesindeydi.Buikisınıf,binyıllar boyunca Hun halkı sayılmış ve SoylarBirliği yöntemiyle yönetilmişti. Fakat, zamanlasoy bağları olmayan kaçak, köle, esir elegeçirilmiş halkların parçaları, vergiyle birlikteverilen gruplar, gönüllü katılımcılar, gelinler veonların hizmetçi halkı gibi Hunnu'ya gelenyabancılarsindirilmişsayılsalarda,kendileriHunhalkı tarafından sindirildikleri kadarHunları daaynı derecede etkiliyorlardı. Sindirme olayı tektara lı olmaz, sindiren de sindirilendenmutlakaetkilenir, antropolojik ve kültürel olarakdeğişimeuğrar.Bunedenle,katılanhalklarınbuikitara lıetkileşimiizlenmelivetoplum,hayatınıonagöredüzenlemeliydi.Binyıllarcadeğişmeyen"atınsırtındasavaşmavehalklaraegemenolma"sloganıyla,Hunnu içindeki ve çevre halklardakideğişimler göze alınmadan, yönetim sistemindeyönlendirilme,yeniayarlamayapılmadan,Hunnuyönetimi kendi kendini kopma noktasınasürüklemişti. Nerede etnik veya görüş ortaklığıolan bir grup devre dışı kalıyorsa veya hakları

savunulamıyorsa orada kitleleşme söz konusuolur ve ikinci aşamada ayaklanmaya dönüşür.Anarşi, adaletin uzanmadığı, olmadığı yerdebaşlar. Bu tip kitleler de dış kışkırtıcıların ciritattığı bir alan olur. Bu durumda şiddet ve kanlıcezalandırmalar sorunu çözmek yerine daha daderinleştirir, gizliliğe iter ve ilerlemesinihızlandırır.

Hunnu'nun başına gelenlerin de nedenibuydu. Yoksa birkaç saf şanüy ve Çin, yaşananolaylarıbukadarkörükleyemezdi.

Hunnudevletinintoplumsalilerlemesidevletdüzeninesığmamış,patlamışvetaşmıştır.Butürgelişmelerigözdenkaçıranbirdevletdebununlakaçınılmaz olarak yüzleşmek zorunda kalmıştır(MÖ62-47).

Çin'e bağlılık alçaltıcı bir durum olsa dauçurumun kenarında dala tutunma gibi birgelişmeolduğudüşünülebilir,fakatbunundoğruolmadığınıtarihkanıtlamıştır.

Bu zor döneminde, Hunnu tahtına

çıkanlardanbirisiGüyaŞanüyMÖ8'dedünyadanayrılmış ve yerine Tzuydiheu Şanüy'ü andırankişilikliUçjulügeçmiştir.

Uçjulü-JodiŞanüy(MÖ8-MS13)

Uçjulü-Jodi Şanüy tahta çıkmasıyla birlikte,biraz önce hatırlattığımız sağlam millî güçleri,suskun düşünceli döneminden çekerek durumhakkında ikirlerini almaya, halkın derdini dilegetirmeye başlıyordu. O dönemde Hunnuhalkınınsınıfsalyapısı şöyleydi:Aşağı sınıfhalkÇjicji Şanüy'ünyanındaölmüştü, katılanhalklartemsilcileri azdı, halkın "çekirdeği"denilenortasınıf ve üst düzey soyluluk çoğunluğuoluşturuyordu, o yüzden bağlı Hunnu'da eskidevletdüzeni geçerli oluyordu.Bunedenle eskiHunPartisi'nden"Hunşanı" sloganlarıeşliğindebağımsızlık sesleri yükseliyordu. Fakat Hunnu,yine eski yanlışa düşüyordu, zira bağımlılıksürecinde (39 yıl) Çin'de yetişmiş soyluluknesilleridevardıveÇin'edostçabakıyorlardı.Buneslin atın sırtına atlayıp bağımsızlık uğruna

rahat hayatından kopması biraz zordu. Tabii kidamarlarında Hun kanı vardı ama Çinliannelerinden emdikleri süt de göz ardıedilemezdi. Bu ise orta ve ileri yaşlı kuşaktarafındanyinegözardıediliyordu.Hunnu'daodönemde Çin yanlılarının olduğu kayıtlarageçmemiştir, fakat bağımsızlık düşüncesikuvvetlenmeye başlayınca Çin'le akrabalıkbağları olan soylular açıkçakarşı çıkmasalardamorali yatıştıracak kadar soğukdavranmaktaydılar.

EnbaştakiUçjulüŞanüy"bağımlıcennettenseözgür cehennemi" tercih ettiğinden bağımsızlıkesintilerini engellemiyor ve Hun nesillerininyenidenuçan atlarına alışması içinher tür yoluaçıkbırakıyordu.

Çevre halklar ise Hunnu'nun uyanmayabaşladığınınfarkındadeğildi.Eskisigibiyerleşimbölgelerine saldırarak, yağma yaparak,Hunnu'nun da karşılık veremeden kaldığızamanlarınebediyensüreceğiniveuçanatlılarınartık yaya olduğunu sanıyorlardı. Fakat bu

davranışları kıracak bir olay MÖ 5 yılındayaşanmıştır. Bir Usun prensi key ince hareketederek Hunnu'nun sınır bölgesinde yazlıktabulunan bir gruba baskın düzenleyerek mallarıyağmalayıp insanları esir almıştı. Şanüy isebunlarayetişipUsunprensinevehalkınaöylebirders vermişti ki prens oğlunu Hunnu'ya rehinverip bir daha böyle bir girişimdebulunmayacağını garanti etmişti. Usunların buolaydanakrabaolmalarısayesindekurtulduğunusöyleyebiliriz. Zira Hunlar, sabırları taşmadanakraba halklara saldırmazlardı. Şanüyünyağmalananmalveesiredileninsanlangerialdığıhaberi, çöllü göçebeler arasında hızla yayılmış,millî birlik, devletin güçlendirilmesi gibiyorumlar,eskimillîgururuhareketegeçirmiştir.İtibarı yükselen Üçjulü Şanüy de sevilen vesayılanbirdevletbaşkanınadönüşmüştür.

Rapor edilmeden ve izin alınmadangerçekleşenrehinalmaolayıÇin'irahatsızetmişve eski şanlı şanüylerin davranışlannı andıranÜçjulüŞanüy'ekarşıtavıralınmasınanedenolsada imparator Ay-Di olayı kapatmıştır. Çünkü

Hunları kızdırmanın neler doğuracağınıbiliyordu. Parçalanmış Usun'un köle kalıntılarıise Çin'in onlar uğruna Hunlarla karşı karşıyagelmeyeceğini anlayarak ve Üçjulü'nün deHuhanye olmadığını görerek Hunnu'yasokulmayıbırakmışlardı.

Üçjulü'nünbağımsıztutumuÇin'inkendisinede yansımıştı, toprak istemiyle gelen Çin elçisi,imparatoraeliboşdönmüştü.Çindebuhakaretisessizce sineye çekmişti, çünkü Hunnu'nunbağımlıkalmasıÇin'ninyararınaydı.

MS 1. yüzyılda Ay-Di'nin ölümüyle taht,çocuğuna kalmıştı ve devleti onun adına yaşlıbüyükannesi yönetiyordu. Yaşlı kadının dostbildiğiVanMandevletielegeçiriyor.Çindeağırbunalımlaryaşamayabaşlıyor.DışilişkilerinedeVan Man'ın etkileri yansımıştı. Van Man, bağlıhalkları prenslik statüsüne sokarak tekimparator olma arzusundaydı. Bu çerçevedeHunnu'yadaelçigönderek"Hunnuşanüysi-Hunşanüyündevletmührü-"yazaneskimührüeldenalarak yerine"Sin Hunnu Şanüy Çjan -Hun

Şanüyün Yeni İşareti-" yazan mührü vermiş,imparatorun emriyle eski mührü kırmıştır.BununüzerineHungururudapatlakvermişti.

Şanüy, elçiyi uğurladıktan sonra askerlerinitopladı. Hiçbir şeyden haberi olmayan Çin,Hunnu'nun anlaşmadan koptuğunu ve Şofankalesinikuşattığınışaşkınlıklaöğrendi.VanMan,elçiler gönderipözürdilediysededurumuartıkkontrol altına alamıyordu. Hunnu 50 senelikuykusundan uyanmış ve dostu düşmanı tanırhalegelmişti.

Bu örnek, İç Asya halklarını dacesaretlendirdi ve şiddetinden ötürü katlanmakzorunda kaldıkları Çin'e karşı ayaklanmalarbirbirini izledi. İlk protesto sinyali de Hunnudostu Çesi'den (Turfan) geldi. Prensleri Çintemsilcisitarafındanöldürülenhalk,hepbirlikteHunnu'yasığınmışveaskerlerideHunordusunakatılmıştır. Kinle tutuşmakta olan Çesililer, Hundesteğini alınca hemen Batı bölgesi Çintemsilcisinin yerleşim bölgesine saldırmışlar vekarşıkoymanınölümlesonuçlanacağınıbilenÇin

askerleri de temsilciyi öldürüp Çesililer veHunlara katılmışlardır. Kaçak Çin askerlerininBatı bölgesini başıboş bırakması, ihanetyasalarınıgündemegetiriyor,fakatÇinliaskerlerartık geri dönmeyi ve kan kokulu hâkimlerineteslim olmayı düşünmüyorlardı. Hun halkı veşanüy,onlarıkabuletmişti.KendindengeçmişÇinyönetimineyapacağınışaşırarakveaskerîgüçleHunnu'ya girmenin anlamsız olduğunu dabildiklerinden üst düzey soyların başkanlarınısaygın elçilik heyetleriyle Çin'e davet etmiş veHunnu şanüyü olabilecek adayı seçmeleriniistemiştir. Soylular tepkiyle Çin sarayındanayrılırken, kişiliksiz ve korkak Han'ı resmenyakalayıpzorlaHunşanüyüyapıyorveelinedeÜçjulü'nünfırlatıpattığı"SinŞanüyHunnuÇjan"yazılı mührü veriyorlar. Çin'deyken kendisininve oğullarının hayatını kurtarmak için Han herşeyeevetdemiş,ancakHunnu'yagelincedurumukanuni şanüy, Üçjulü'ye anlatmış ve Hun ruhluolduğunu ipatlamıştır. Halkına sadakatinin,Çin'de kalan iki oğlunun hayatınamal olacağınıdadüşünmemişti.

Bu arada tüm İç Asya ve onunla sınırdaş,Çin'inuzantılarıolanbölgelerdeÇin'ekarşıolantutumgiderekbüyümekteydi.VanMan'ınyıkıcıyeniliklerinin perişan ettiği Çin, artık bağlıbölgelerde asker bulundurmakta zorlanıyordu.Kuvvetini yenilemek için büyük bir orduoluşturacakveseferlereçıkacakekonomikgücüde yoktu. Van Man'ın çıkardığı kanunlar Çinekonomisini yıkıma sürüklemişti. Çinmalları dadışpazarlardaeskisigibihızlasatılamadığından,alışveriş alanı çökmüş, vergi ve patent sistemişiddetlenmişti. Bunlar ekonomiyi daha da beterhale getiriyordu. Her gün yapılan rutin, kanlıinfazlarsadevletinkendihalkınakarşıbiriçsavaşyürüttüğü görüntüsünü vererek halkın ruhsalçöküşüne neden oluyordu. Böyle bir durumdaHunnu'yla düşman olmak ölmek gibiydi. BunedenleÇinSarayı,bağrınataşbasarakHunnu'yatatlı dille yanaşıyor ve kardeşlik anlaşmasınınyenilenmesini teklif ediyor. Hunnu da düşünüptaşındıktan sonraözürleri kabul edip anlaşmayıimzalamıştı. Bu anlaşmanın metnini buradaverelim ki sonraki olaylarda Çin'in anlaşmaya

nasıl sadıkkaldığıgörülsün:"Bugünden itibarenve ebediyen Han ve Hunnu bir ev olacaktır.Nesildennesilebirbirinialdatmayacak,birbirinesaldırmayacak, hırsızlık olursa birbirine haberverecek, infaz ve ödüllendirmeleri birlikteyapacaktır. Düşman saldırısında birbirineyardım edecektir. Bu anlaşmayı kim öncebozarsa gökten cezasını alsın ve onun nesillerisoydan soya bu anlaşmanın bozulmasınınlanetini yaşasın." (Yakif çevirisi) Ek olarak,Hunnu'nunkaçakolarakgelenÇin,Uhuan,Usun,Çesi, Yarkend, Kuçi ve diğer halklarını içinealmamasıveşanüyüntekisimleanılmasıdaricahalinde anlaşmaya katılmıştı. (Şanüyün Huncaismi "Nan-Çjiyası" Van Man tarafından telaffuzedilemediğinden Üçjulü onu "Çji" şeklindekısaltmıştı.)

Böylece, Hun soyluluğunu hediyelerle elegeçirerekHunnu'yu15küçükprenslikbölgesineayırma planlarını gerçekleştiremeyen Çinimparatoru, tek şanüylü Hunnu'yla eşitlikanlaşmasıimzalamakzorundakalmıştır.

Bu işler yürürken, kana bulanmış Van Man,tahtın kanuni varislerinden kiralık katiller vehâkimler aracılığıyla kurtularak MS 9'da Çintahtına oturdu. Fakat onu taht sahibi olarakgörmeyen Üçjulü Şanüy (küçük de olsa birkanuni hükümdar vardı), onu Çin hükümdarıolarakkabuletmiyordu.ZatenVanMan,SüanDi(Çin hükümdar soyundan) bile değildi. Soy,gelenek ve statü açısından tahtla hiçbir ilgisiolmayan ve Saray entrikaları sonucu tahtaoturan Van Man, Üçjulü Şanüy tarafındanreddedilmişti Anlaşma resmî olarak bozulmasada Van Man'ın despotik girişimlerininsonuçlarına günahsız Çin halkı katlanmakzorundakalmıştı,ziraHunsaldırılarıylaÇinsınırbölgeleriharabeyedönüşmeyebaşlamıştı.

Bu gelişmeler sonucu Hunnu ile Çin'in arasıtamamen açılmış ve gerginlik MS 13'e kadar(Üçjulü'nünölümü)sürmüştür.

Fakat, bu Çin düşmanlığına Hunnu'daherkesin severek katlandığı da söylenemez.Önceki başlıklarda bu konuya değinilmişti.

Hunnu'nun soylularına çok sayıda Çinli gelinkatılmıştıveonlarınçocuklarıdaçocukvetorunsahibi olduklarından Hunnu'da Çin havasınıestirecek durumdaydılar. Üçjulü ölür ölmez bumoral üst seviyeye kadar taşınıyor ve ÇinyanlılarıbaşındaüstdüzeysoyluluğuSüybu'nuntemsilcisiSüybudan'ında(Süybusoyumahkemebaşkanlığını ebediyen yürütme hakkına sahipti)bulunduğu bir oluşumla Çin'le barış sloganınıgündeme getirerek, Çin tarafından zorla şanüyilan edilen ve Üçjulü Şanüy tarafından hayatıbağışlanan kişiliksiz Han'ı bulmuş ve onuÜçjulü'nünboşalttığıtahtayerleştirmişti.

BuradaÇinakrabalığınınüstdüzeysoylarıdakapsamayabaşladığıgözeçarpmaktavedöneminHunlarının eski Hunlar olmadığı görülmektedir.Süybudan (Karaçaylılarda Süybu soyundanolarak çevrilir) Huhanye Şanüy'le evlenmiş,sonradatahtlabirlikteFuçjuleyŞanüy'egeçmişolan Çin prensesinin kızıyla evliydi. Bu yüzdenÇin yanlılığı aileden de gelmekteydi. Süybusoyunun kararına da Hunnu içinde pek az soykarşıçıkabilirdi.Süybu'nunhemaskerîgücühem

de otoritesi yüksekti. Bu nedenle Han'ın şanüyolmasısindirilmişti.

Fakat içinde otoritesi Süybu soyundan azolmayan (Huyan, Lana, Siolin (Sânbsânçen)soyların da bulunduğu, çoğunluğunu orta sınıfprenslerin oluşturduğu eski Hun Partisi deuykudadeğildi. Çinkarşıtı esintiler yavaşyavaşrüzgâradönüşmeyebaşlıyordu.

Uley-JodiŞanüy(MS13-18)

Olayların arasında dolaşarak kendisi farketmeden karşıt güçlerin elinde oyuncak olanzavallıHan,"Uley"(Ulay)(KaraçayTürkçesindeuzaylı anlamına gelmektedir) unvanıyla tahtaçıkıyorveÇin'e"jodi"elçiliğinibarışdilekleriylegönderiyor. Çin'e yaltaklanmaya çalışan Uley,HunsarayındaisekararlıbirdavranışgöstererekÜçjulü'nünoğluna"Hyu"unvanıvererektahttanuzaklaştırmış ve görevleri kendi yandaşlarıarasındadağıtmıştı.Hyuunvanının(üstünprens)sahibivetahtınyasalvarisiSutuhubendekısabirsüre sonra ortadan kaybolmuştu. Burada

"korkaklık cinayetin ilk adımıdır" diyenatasözünü hatırlayalım. Kendi gölgesinden bilekorkan ve tir tir titreyen bu adam, kişiseldengesizlikleri yüzünden Hunnu tarihindegörülmemişişlerebulaşmıştır.

Bu adamı şanüy yaparken bir oğlununhastalanıpöldüğünü,diğerininisehâlâyaşadığınıbelirtenÇinSarayı,babaduygularınısömürerek,oğlunu vereceği vaadiyle Hunnu'ya Üçjulüdönemindeyaptıramadıklarınıyaptırıyordu.Beşyılboyuncakeyi libiryaşamsürenHan,oğlununhayatı tehlikeye girmesin diyeHunları savaştanvazgeçirip durmuştu. Fakat oğlunun çoktanöldürüldüğünüöğrendiktensonraHandünyadançekilmişçesine iradeyi kaybetmiş ve Hunnu'yuserbest bırakmıştı. Şanüy yönetimininzayı lamasıda hemen karşıt görüşlüleri ortayadökmüştü.

Hun-Çin çatışmalarının tüm şiddetiylebaşlamasıylabirlikte fırsatıkaçırmak istemeyenUhuan, Karaşar, Kuça gibi halk grupları, Çintemsilci ve askerlerini öldürerek Hunnu'ya

katılıyorlardı. Hunnuysa Çin sınırlarını çöledönüştürmeyedevamediyordu.

Üçjulü Şanüy'ün kendine eşit soy statüsüolmayanVanManhakkındakirettutumu,Çin'deancak yeni yeni gündeme gelmeye başlıyor veÇin halkı ayaklanıyordu. Baskı ne kadar çokolursa tepki deo kadar şiddetli olur.Bu sadecezamanmeselesidir.Baskıuygulayan,eryadageçkarşılığını görür. Tarihte bunun örneklerineçokça rastlanır. Hunnu'da devlet yönetimi,ilerlemiş toplumsal gelişimini baskı altınaaldığından patlama yaratmıştı. Çin'de ise eşigörülmemiş baskı ve şiddet, halkınayaklanmasınanedenolmuştur.

"Kırmızı Kaşlılar", "Yeşil Ormanlılar","Irmakçılar", Lü Süan isyancıları gibi grupların,halkın en alt sınıfından olması dış egemenliktablosu oluşturma çabasındaki Çin'in kendihalkınınyaşamınıkolaylaştırmayeteneğindennekadar yoksun olduğunu göstermektedir. SadeceLü Süan isyancıları Han hanedanını temsilediyorlardı. Geriye kalanların hepsi halktan

oluşmuştu.

Gözü dönmüşçesine şiddete başvuran VanMan ise devlet yönetiminden anlamadığınıkanıtlamış, kendini beğenmiş bir adamdı.Hanedan soyundan olmaması da ondan intikamalmak isteyen halkın kin duygusunualevlendiriyordu. Durumun kritik olduğunugören Çin komutanları örgütlendiler, fakat VanMan'ın ajanları bundan haberdar oluncadarağacına yollandılar. Van Man, ayaklanmışhalka karşı zindanlardan çıkardığıcinayetçilerdenaskerîbirlikleroluşturuponlara"Vahşi Domuz Saldırısı", "Aslan Dişleri" gibiürkütücü isimler taksa da hede ineulaşamıyordu. İsyancılar üzerlerine gönderilenaskerîbirlikleriyendilerveSarayşehrinegirerekVanMan'ınkölehalkaözenleyaptırdığıkaleleri,ailemezarlığınıateşeverdiler.Sonundasevgilisitarafından ele verilen Van Man öldürülmüş veHan hanedanından Lü Süan imparator ilanedilerek MS 25'te Gen-Şi ismiyle Çin tahtınaçıkarılmıştır.

Fakat, Lü Pen-Tzı başkanlığındaki "KırmızıKaşlılar" olanları kabul etmemiş ve kendibaşkanlarını (Lü Pen-Tzı da Hanhanedanındandı) tahta çıkarmak için güçtoplamaya başlamışlardı. Hunlardan da yardımisteyen "Kırmızı Kaşlılar" istedikleri desteğialdılar. Ve Çin Sarayı yine kana bulanıyor, yeniimparator Gen Şi öldürülüyor (MS 27), fakatöldürülenimparatorunaynıismitaşıyanuzakbirakrabası Lü Sü, Lü Pen-Tzı'nın kuvvetlerinidağıtarakGuan-Udiunvanıylaakrabasınınyerinetahta çıkıyor. Bu dönem, "Küçük Han Dönemi"olarakgeçmiştirtarihe.

Bu olaylar Çin'de yeni yeni başlarken MS18'de dünyaya küsmüş Hunnu Şanüyü Hanhayata gözlerini yumarak tahtı kardeşi Üy'ebırakmıştı.

Guan-Udi, Çin tahtına oturur oturmazHunnu'ya barış anlaşması tekli iyle elçigöndermiş, fakat aldığı ret cevabıyla sarsılmıştı.HunnuartıkbağımlıHunnudeğildi.

ÜyŞanüy(MS18-46)

ÜyŞanüy,Hunnu'yueskişanınagötüren,millîgururu her şeyden üstün gören ve Çindüşmanlığıyla tutuşan bir başkan olaraktanımlanabilir.Onundönemindesadeceaskerlikdeğil, diplomasi alanında da büyük gelişmelergözlenmiştir. Çin'e haddini bildirmek içinsabırsızlananşanüy,Çin'inHunnu'yayaptığıgibiperde arkası yöntemleri kullanarak, Hanhanedanıyla uzaktan akraba olan birini buluponunla destek anlaşması yapmış ve onun Çintahtına talip olduğunu ilan ederek Çin'inkuzeyinden toprak koparmayı (Sarıbaştoprakları) ve sınırlarını daraltmak zorundabırakarak Hunnu'dan Çin tarafına geçentoprakları yeniden devletine katmayıbaşarmıştır. Batı bölgesini (Karaşar, Kuça,Yarkent) tamamen ele geçiren ve çevre halklararasında da otoritesi yükselen Hunnu'ya Çinimparatoru Guan-Di barış tekli initekrarlamaktan vazgeçmese de Üy Şanüy onaaldırmadan tekli leri cevapsız bırakarak Çin'idaraltmayadevamediyordu.

İmparatorun MS 30'da zengin hediyelerlebirlikte bir elçilik heyeti göndererek barışanlaşması istediği ve Üy tarafından yine kabuledilmediği tarihî kaynaklardan okunmaktadır.VanMan'ındönemindenkalan içproblemlerveonundışyansımaları,kudretliÇin'iHunlarakarşızayıf düşürmüştü. Barış anlaşması Çin'in birazolsunnefesalmasınısağlayacaktı.Çin,içsavaşlarve sorunlar üzerine yoğunlaşamıyor ve Hunsaldırılarını püskürtmeye çalışmakla meşguloluyordu. Hunlar ise savaş girişimlerinidurdurmadanimparatorunaskerlerinidağıtmayadevam ediyordu. MS 40'ta tekrar barış isteyenÇin, yine istediği cevabı alamamıştı. Sınırbölgelerindekihalkise,eskiHuntopraklarınıasılsahibinebırakarak,Çin'iniçinedoğruçekilmeyedevam ediyordu. Çin alarm durumunda olsa dayapılabilecek bir şey yoktu; Hunlara karşıkoyabilecek askeri mevcut değildi veoluşturabilmesideoşartlaraltındaimkânsızdı.

Hunların yıldırım saldırıları durmaksızınsürmeklebirliktebağımlıhalklarda teker tekerÇin'denkopmayadevamediyordu.

Fakat, Hunnu yeniden eski hastalığınatutuldu. Veraset sisteminin eski Hun geleneğinegöredüzenlenmesiniisteyerek,Huhanye'ninyarıÇinlioğlunun(İtuÇyasi)veliahtilanedilmesiiçinÜy Şanüy'e baskı yapmaya başlamıştı. Bugirişimin ne gibi sonuçlar doğuracağını onunyandaşı olan soylara anlatmakta zorlanan Üy,halkınıvekazanılanmillîgururunutekrarÇin'inayağınagötürecekhükümdardankurtarmakiçin,Huhanye'nin yarı Çinli oğlu İtu Çjiyasi'yiöldürtmüş ve kendi görüşleri doğrultusundayetiştirdiği oğlu Üya-Udadiheu'yu veliaht ilanetmiştir.

Modedönemini canlandırarak içten çökmüş,başıeğilmişhalkınıtekrareskigururuveşanınakavuşturanÜyŞanüy,MS46'dahayatagözleriniyumdu ve iç çelişkilerle dolup taşmaya devamedenHunnu'yuoğluÜya-Udadiheu'yabıraktı.

UdadiheuŞanüy(MS46)

İtu Çjasi'nin öldürülmesi ve Udadiheu'nunveliaht atanması Hunnu soyluluğu tarafından

hâlâ sindirilmiş değildi. Çünkü, MÖ 2. yüzyılınsonunda (Tzuydiheu'nun seçimi, MÖ 101) eskiHunnu seçim kurallarına geçilerek tahtınbabadanoğuladeğil,büyükkardeştenküçüğeveamcadan yeğene geçmesi kabul edilmişti.SoylulukÜyŞanüy'ünbugeleneğitekrargözardıetmesine açıkça müdahale edemese de içtentepkiliydi. Üy'ün neden böyle yapmak zorundakaldığı ise halkın ancak küçük bir kısmıtarafından anlaşılıyordu. Bunlar Hunnu'yu yarıÇinlilerin eline teslim etmenin ne gibi sonuçlardoğuracağınıbiliyorlardı.Üydebunudüşünerek,oğlunutahtaoturtmakiçindeğil,okadarkanvemücadeleyle elde edilen topraklarını, yerinegelmiş millî gururunu ve Hun halkınıkoruyabilmesi için oğlunu tahta bırakmıştı.Udadiheu'nun tahta çıkmasıyla fısıltı hareketegeçmiştiveeskiHunPartisieskidenolduğugibisözle işin bir arada olduğunu kanıtlamaktazorlanıyordu ve giderek, üst düzey soylarıniçinde yarı Çinli nesillerin yetişmesine bağlıolarak, Çin yandaşlığına kaymaya devamediyordu. Yaşanan olaylar neticesinde eski Hun

Partisi'nintemelindeşukesimlerbulunuyordu:

-Muhafazakâr Kitle: Şanüy yönetimininkaldırılmasından ve Hunnu'nun eski sistemleyönetilmesindenyanaolanlar.

-Üst Düzey Soyluluk: Üst düzey soyluluğunşanüygöreviniüzerinealmasınıveyönetimintekelde toplanmasını savunan ve kandan gelensoyluluğutemsiledensoylar.

-Savaş Kitlesi: "At sırtında savaşma vehalklara egemen olma" sloganıyla devleti birordutopluluğudüzeninegeçirmekisteyenler.

-Barış Kitlesi: Çin'e teslim olmadan barışanlaşması çerçevesinde rahat bir hayatakavuşmakisteyenler.

-Çin Yanlıları: Hunnu'nun bağımlı statüsünegeçmesiniveÇindevletineebediyenkatılmasınıisteyenler.

Bazı tarihi kaynaklarda bunlar ayrı parti vekitleler olarak geçseler de bu doğru bir yorumsayılmaz.ZiraodönemdeHunnu'dapartiolarakadlandırılabilecek tek bir oluşum vardı; Soylar

BirliğiBaşkanlarıKuruluvedanışmankoluolanYaşlılar Kurultayı. MÖ zamanların sosyalkitleşmeleri artık tamamen unutulmuştu. Resmîolarak parti diye adlandırılabilecek başka birkitle yoktu. Saray çevresi de (Köşk Partisi) birkitleden ibaretti. Bunların hepsi SoylarBirliği'nde görüşlerini ileri sürüyorlardı. HunPartisi'ninyönelimi,etkiliolangrubungörüşleridoğrultusunda değişiyordu. Mode, Tzuydiheu,Üçjulü, Üy dönemlerinde savaş kitlesi üstündü;Tuuman gibi kişiliksiz şanüylerindönemlerindeyse Çin yanlılarının sözügeçiyordu.Han dönemi Çin'e bağlanmak, devletolmaktankurtulmakverahatbirhayatyaşamakisteyenlerin dönemiydi. Bu kitleler şanüysarayınıntutumunagöreöneçıkıyorveyaarkadakalıyordu. Ve hepsi de bir tek Hun Partisi'nin(SoylarBirliğiBaşkanları)içindebarınıyordu.

İşte, Eski Hun Partisi içinde bu kitleleribarındırıyor ve artık kendi ismini temsiletmiyordu.BunedenleHunnuböylebirdönemdeeski seçim geleneklerine bırakılamazdı. Zira,kanunen ilk iki sırayı paylaşan veliahtların ikisi

de yarı Çinliydi. Üy Şanüy hayatını verdiğidevletinin yeniden Çin'e yem olmasınıistememişti.

Udadiheu Şanüy'ün tahta çıkmasından sonraHunnu'da neler yaşandığı bilinmiyor, tarihîkaynaklarbukonudasusuyor.Fakatbuşanüyünbabasının hemen ardından hayata veda etmesidüşündürücüdür.

Böylece Udadiheu MS 46'da ölmüş, tahtakardeşiÜya-Punugeçmişveşanüylükgöreviylebirlikte iç ve dış olumsuzlukların ağırlığınıomuzlarınaalmıştır.

Üya-PunuŞanüy(MS46-?)

Üya-Punu Şanüy görevine başlar başlamaznedenlerini bilemediğimiz (belki de Eski HunPartisindekibarışkitlesininbaskısıyla)"BarışveAkrabalık Anlaşması" tekli iyle Çin'e bir elçilikheyeti göndermiştir. Bu şanüyün babasınıntutumundan kaymasının ciddi sebepleri vardı.Üçjulü Şanüy'ün oğlu Biy, İtü-Çjiasi'ninölümünden sonra bir numaralı veliaht olmuştu,

bunedenlearkasındakiÇin'ebağlanmanınHunnuiçin fırsat olduğunudüşünen soylar, onun tahtaçıkması ve Hunnu'nun tekrar Çin'ebağlanmasından yanaydı. Bu baskının ciddiolduğunu gören, kendine de diğer kitlelerdendestek bulamayan Punu, ortalığı yatıştırmaamacıylabelkidebağlanmadeğilbarışkonusunuöne sürmüştü. Barış hem Çin yanlılarını hemmuhafazakârları susturacak, şanüye de zamankazandıracakbirgirişimdi.

Punu Şanüy, dış ilişkilerde sorunyaşanmamasına önem veriyordu, zira babasınınbıraktığı miras her an düşman çevre halklartarafından yine Hunnu'dan alınabilirdi. MS46'daysa Hunnu'dan koparılmış topraklar gerialınmış,Çinbarışanlaşmasıtekli iylebirkaçdefababasına gelmiş fakat reddedilmişti. Hunnu'nunotoritesi yükselmişti. Halkların Çin'den kopupHunnu bağlılığını tercih ettikleri bir dönemdi.DolayısıylaHunnu'nunkonumunubukazanılmışalanlararasındakalıcıkılmakiçin, içsorunlardayatıştırma politikası izleyerek, tüm gücünü dışilişkilerevermesigerektirmekteydi.PunuŞanüy

de bunu yapmaktaydı, iç çekişmelerin elinikolunu bağlaması Hunnu'nun dışa karşı zayıfdüşmesine neden olabilirdi. Çin tüm hırsı vegücüylekendindenkopanhalklarıaskergücüyleve kanlı bir biçimde tekrar kendine bağlamak,kendi etki alanına sokmak istiyordu. Bu daHunnu'nun kazandıklarını tehlikeye sokacaktı.Punu için bu dönemde en önemli olan da Batıbölgesinde etkisini sürdürebilmekti. Çin'inHunnu'yla yaptığı alışverişi durdurması sonucuyün ve kâğıt kumaşlar sadece Batı bölgesinden(Hotan)alınabiliyordu.ÇinsınırpazarlarıkadarolmasadaUsun,Kuça,Yarkent,Ülyerek,Kaşgar,Şanşan,Karaşar,Hamiveonlarabağlıbölgelerdealışveriş yapılabiliyordu. Batı bölgesindeki buküçük devletlerden ikisi -Usun ve Yarkent-tamamen Çin'in avcunda sayılırdı ama geriyekalanlar Çin'e nefret duyuyorlar, Hunnu'ya isesıcakdavranıyorlardı.Tarbagatay'ınarkasındakibölgede sözünü geçiren bir devlet olan KangüydeHundostuydu.Batıbölgesininönemistratejikolarak büyüktü. İç Asya'nın Orta (Dış) Asya'yaaçıldığı kapıydı. Çin bu nedenle kendisi iç

ayaklanmalarlaboğuşurkenbilesongücüyleBatıbölgesine hâkim olma duygularındanvazgeçmiyordu. Bir Hunnu bir Çin elinegeçmektenbıkmışBatıbölgesihalklarıdaMS1.yüzyılın başında ciddi bir seçim yapmaaşamasındaydı. Kendi aralarındabirleşemediklerinden Çin'e ve Hunnu'ya karşıkoyamıyorlardı,bağımsızlıkisteyecekgüçlerideyoktu. Bu durumda sivil halka şiddetuygulamayan,kardeşçedavrananHunlar,kibirlive her an kan dökerek cezalandırmayı terciheden Çin'den daha yakındı. Punu da bu moraliHunnu yararına çekmek ve Batı'da tutunmakisteğindeydi. Punu MS 46'da tahta çıktığındaÇesi'den yardım çağrısı geldi. Çin'in ömürlükdestekçisi Yarkent prensi Han, burayı elegeçirmişti.Punu,askerinigönderiyorveŞanşan,Hunlara geçiyordu. Kuça'da ise bütün halkayaklanmış veHunlarla omuz omuza savaşaraknefret ettikleri Yarkentlilerden kurtulup Hunegemenliğinegeçmişlerdi.

Böylece Hunnu, Batı bölgesininkuzeydoğusunu etkisi altına alıyordu. Fakat bu

yeterli değildi, Çin destekli Yarkent prensi Han,Davan'a(Fergana)kadarsavaşlasokulmuştuvepatronuÇinengelolmasaburayıelegeçirebilirdide. Ama Çin, Kangüy'den çekiniyordu. Butara larda kol gezmek isteyen hayal kırıklığınauğrayabilirdi. Kangüy devleti, Ugr, Üyecji, Alan-Sarmatların devleti Yantsay ve Parfyanlarladostça ilişkiler içindeydi. Bu halklar savaşçağrısına hayır demezlerdi. Argamak atlarbulmak isteğiyleDavan'angidenvemahvolarakdönen U Di askerinin yaşadıkları, Çinhafızasından silinmemişti. Bu bölgenin halkı,Çin'le işbirliği yapacak ya da Çin egemenliğinegirecek bir halk değildi. Bu nedenle Yarkentprensi Han'ın bu bölgeye sokulması, kendiçevresinekarşıbirgüçgösterisindenibaretti.

Doğuda da önemli gelişmeler vardı. Hunlarakarşıherzamankıskançbirtutumsergileyenveduruma göre güçlünün yanında savaşarakkendini geliştiren kardeşler Moğol halkı Uhuanve Syanbiyler, Hunnu'nun güçlenmesinden pekmemnunolmasadaBatıbölgesininmoralionlarada yansımıştı. MS 46-47 yıllarında Hunlarla

birliktedefalarcaÇin'esaldırmışlardı.AmaBi'nin(Üçjülü şanüyün oğlu Biy Hunnu'dan yandaşhalkını çekip Çin'e vermişti) tekrar Çin'e bağlı"GüneyHunnu"devletinicanlandırmasıveonunarkasındaki soyların Çin'e geçmesi Hunlarınitibarını zedelediğinden, Uhuan ve Syanbiyler,KuzeyHunları'ndanayrılarakbaşkabirtarafadakatılmadan durumu değerlendirme döneminegirmişlerdi. Bu halklar Hunlar gibi "dostluk vedürüstlük" adına, fayda içermeyen savaşlaragirmezlerdi. Bir gün dost olsalar da başka günmenfaatları için yaylarını dostlarınaçekebiliyorlardı. Uhuan ve SyanbiylerinHunnu'dankopması iyiye işaretdeğildi.Buyenioluşmuş halk, İç Asya'daki gizli morali kendidavranışında dışa vuran bir halktı. Hunnu'nunitibarı düşmekteydi. Punu da, bunu kurtarmakiçin elinden geleni yapıyordu. Bir taraftan içdengeleritutmaklauğraşırken,birdiğertaraftandadıştangelensaldırılarıpüskürtmeyeçalışarakHunnu'nun sallanmasını durduracak çareyiaramaktaydı.

GüneyHunnu'datatlıylabeslenenBiyŞanüy,

KuzeyHunnu'nunvarlığınıiçinesindiremiyordu.Çin, önerileri doğrultusunda MS 49'da KuzeyHunlarasaldırarakşanüyköşküveDoğuluÇjukiPrensbölgesiniharabeyedönüştürmüştü.Onurlubirşekildetopraklarınısonunakadarkorumayaçalışan Kuzey Hunları, hazırlıklı gelen Biy'inkardeşiMo'nun askerî baskısına dayanamadılarvePunuŞanüyhalkıylabirlikteherşanüyünzorzamanlarda sığındığı Hunların baba ocağıHalha'ya taşındı. Sonuçta Üy Şanüy'ün kişiliği,aklı ve cesaretiyle çevre halklardan geri alınanHun toprakları Hun ismini lekeleyen Çin kölesiBiy'e ve onun yandaşları Güney Hunlarınakalmıştı.

Çin de Hunlara kendi eliyle kendiniöldürterek son vuruşu yapmak için uygunzamanı kollamaktaydı. Olup biteni dört gözleizleyençevrehalklardahangitarafıtutacaklarınıdüşünüyorlardı. Uhuan ve Syanbiyler, Çin veHunnu'yu aynı derecede sevmedikleri içinkendilerini toprak ve mal sahibi yapacakfırsattan kaçınmazlardı. Bu nedenle Kuzeyşanüyünün Halha'ya çekilmesi, onunla ileride

başa çıkılabilineceğinin göstergesiydi. GüneyHunları ise artık saygın bir halk olmasalar daÇin'le birlikte karşı koyulmaz bir güçtü. Fakatyaşanan olaylar Uhuan ve Syanbiylericesaretlendiriyor, onlar da havalara girerekBi'ninhalkıylabirlikteÇin'e geçmesinden sonraiki taraftaki Hunların birbirine girmesi içindüşman muamelesi yapmaya başlıyorlardı.ÇünküikiHunnu'nunbirbirinegirmesiveBi'ninÇin desteğiyle kardeşlerini katletmesi onlarınşansınıdaarttırmaktaydı.

Hunnu'ya bağlı durumdaki Uhuanlar(Syanbiyler) ayaklanmış ve şiddetli bir savaşlaHun temsilcisi ve askerlerini topraklarındanatmışlardı. Peşinden de Çin'e haber göndererekHunları mahvetmekte yardımcı olacaklarınıbelirtmişlerdi.Çin içinbu,zaferbelirtisiydi,ziraGüney Hunnu da bunu istiyordu. Çin elindengelen yardımı yaparak Syanbiyleri savaşahazırlıyorveKuzeyHunnu ileSyanbiyarasındailk büyük savaş başlıyordu. Olaylar MS 50yıllarında gelişmiştir ve tamamen mahvedilmişsoylar, çaresizlikten Çin'e kaçanlar hakkındaki

kısıtlı bilgilerde Kuzey Hunların ne yaşadığıokunmaktadır. İnsani duygu sınırlarını aşanşiddetle savaşan Syanbiyler, MS 58'de HunlarıMançurya'dan attı. Çin ise dünkü düşmanıSyanbiyleri desteksiz bırakmadığı gibi kışkırtıcıdanışmanlığıyla da başarılı oluyordu. Tarihtenokunduğuna göre MS 1. yüzyılın ortasındakiolaylar sanki programlanmış gibidir. Syanbiysaldırısından yeni çıkan Kuzey Hunları, hemenkendi halkı Güney Hunnu'nun saldırısınıgöğüslemek zorundakalıyordu.Güç toplamavehazırlanmazamanıbulamamışlardı.

BiyMS55'teölmüşolsadaonunyerinegeçenMo,Han,Di,Çjan,Su,hepsideBi'nintutumundaki"jodiler"di. KuzeyHunnu'ya karşı düşmanlık dapatronları Çin tarafından körüklenmeye devamediyordu.

MS73yılındaÇin'inyeni taht sahibiMin-Di,Hunlarakarşıseferdüzenlemiş,GüneyHunnudaonlara katılmıştı. Fakat sürekli savaşlar sonucutamamen yıpranmış olan KuzeyHunları, savaşagirmeden çekilmişlerdir. Bu olay Syanbiylerin

ciddibirsavaşıdüşünmeyebaşlamalarınanedenolmuştur.

Bu arada Kuzey Hunlar geçim sıkıntısıçekiyordu.Çinsınırpazarlarıkapatılmıştı.Çevrehalklar da Çin'e bağlanarak kendilerini alçaltanparçalananvekardeşkanınabulanmışHunlardankopuyorlardı. Durum ağırdı. Batı bölgesikopuyordu.BudönemdeÇindesadeceHunlarlauğraşmıyordu. Kyanlar MS 33'te başlattıklarıbağımsızlık mücadelesini Tangut halkının dakatılımıyla MS 78'de bitirmiş ve Çin onlarınbağımsızlığını kabul etmek zorunda kalmıştı.Tibet dağlıları Kyanlar ve Tangutlar artıkKukunor gölünün çevresinde ve Nanşanbölgesinde bağımsız topraklara sahiptiler.Hunnu'nun utanç verici biçimde Çin'ebağlandığını duyan Batı bölgesi halkları dışilişkilerini hızla gözden geçirmeye başlıyor, Çindedurumudeğerlendirmektegecikmiyordu.

MS73'teÇinlilerHamiyielegeçirdiler.BunuŞanşan izledi. Her zaman Hunlara dost olanHotandadurumugözdengeçiripÇin'ebağlandı.

Hunlar bu olaylar karşısında son güçlerinitoplayıp Kuça'ya Hun temsilcisi ve askeryerleştirdiler. Batı bölgesini tamamenkaybetmek,KuzeyHunnu'yudarasokacaktı.Batıtarafından gelen kumaş ve pamuklu ürünlerHunlar için ekmek kadar değerliydi. Çünkü Çinpazarlarıartıkyoktu.Kuça'dakiHuntemsilcisideÇin'eyakındurmayabaşlayanKaşgar'ıelegeçiripbaşınadaKuçalıbirgözlemcikoymuştu.Fakatbuuzunsürmemiş,MS74'teKaşgar,Çin'egeçmişveböyleceÇesitamamenÇin'ebağlanmıştır.HunlarMS75'teAksu,KuçaveÇesi ilebirlikteKaşgar'ıtekrar ele geçirdilersedeÇinMS76'daburalarıHunlardankoparmıştı.

Bu olaya sinirlenen Hunlar, Hami'dekonuşlanan Çin askerini darmadağın ettiler.Hunnu'yabağlıKuçaveKangüylerdeÇin'in,Batıbölgesindeki serbest hareketlerini engelliyordu.Usunlar parçalanmış da olsa burada kalan Çinkarışımlı kısım, Çin için tutunacak daldı ve Çinimparatoru destek istemek için Usun'a elçigöndermiş fakat Kaşgar'da rehin kalan elçilikheyeti,yüksekgöreviniyerinegetirememiştir.Bu

arada Kangüy'den de destek alan Kaşgar'dakiÇin'e karşı ayaklanma, yarım yıl sürmüştür. Buolayda tarihçiler tarafından Üyecjiler de dilegetirilmektedir. Onlar Kangüylere söz geçirmiş,BatıbölgesindekiÇinaskerivekomutanBanÇao,canınıveitibarınıkurtarmıştır.

Bu döneme ait kısıtlı ve karışık tarihîkaynaklarda, dönemin halklarında arıyuvasındaki gibi bir hareketlilik, dost vedüşmanlık gözlenmektedir. Bu davranışlarındoğurduğusavaşlardabölgeyisarsmaktaydı.MS70-85 arasında Kuzey Hunnu Batı bölgesindekietkisini kaybetmiş, doğudan Syanbiyler,güneyden de Çin'e bağlanmış kendi halkıtarafından sıkıştırılmıştı. Devlet sürekli savaşhalindeolduğundaneskidüzendevredışıkalmış,askerî başkanlık en tepeye çıkmıştır. Toplumdada askerî kanun ve ilişkilerin üstün geldiğigözlenmektedir.KuzeyHunnu'dakalmışsoylularve eski Hun geleneklerini savunan orta düzeysoylarbunakatlanamadığındaniççelişkileryineortaya çıkmıştı. Hunnu, trajik sonuna doğrusürükleniyordu,patlamadagecikmedi.Artıkmalı

ve halkıyla Çin'e geçen soylar vardı. Moralçöküntüsü devletin üzerinde kara bulut gibiduruyordu. Tam bu dönemde ortaya çıkanDinlinler, kuzeyde rahatsız olaylar yaşatıyor,Hagaslar olaylara bağlı tepki vermeyehazırlanıyor, Syanbiyler ise Çin'le her türişbirliğiniiçerenbiranlaşmayapıyordu.

Dört taraftan tamamen ablukaya alınanKuzey Hunnu, MS 80-85 yıllarında yetmiştenfazla soyunu kaybetti. Onlar da öncekiler gibikalabalıkhalklarıvemallarıylaÇin'egeçmişlerdi.

Güney Hunnu ise düşmandan beter birtutumla, zayıf düşmüş Kuzeyli kardeşlerine MS86'da Şiga önderliğinde büyük bir saldırıdüzenliyor ve birkaç Hun yerleşim bölgesinişiddetleyağmalıyor.

Kuzey Hunnu halkı şaşkınlık içindeydi. Buolaydan sonra Hunlar, Güney Hunnu'nun artıkonlarayabancıolduğununveyollarınınebediyenaynldığınınfarkınavarmışlardı.Böylecedüşmançemberi daralmaya devam ediyor, sıkışıp kalanKuzey Hunnu da sıcak çatışmalar arasında ne

yapacağınıdüşünüyordu.

ÜlüŞanüy(MS?-87)

ÜlüŞanüy'üntahtanezamanvenasılçıktığıtartışılır olsa da kişiliği hakkında bir şeysöylenemez.KuzeyHunnu'nunenzoryıllarındahalkının acısını sonuna kadar paylaşan vehayatını acıklı bir ölümle noktalayan bu cesuradam,Hun tarihinde Çjicji gibimillî gururu içinkendini feda eden kişiydi. Punu Şanüy'ün nezaman tahttan ayrıldığı tarihe çelişkili bilgilerlegeçse de olaylarda ismi geçtiğine göre halkınınbaşındaMS52'ye kadar kaldığı kesindir. Çünkübu yılda Çin'e barış anlaşması amacıyla elçigöndermiş ve cevap alamamıştır. Sonrakiolaylarda ise ismi geçmediğinden Punu'nun MS46'dan MS 52'ye kadar tahtta kaldığıdüşünülebilir.

Punu'yla Ülü'nün arasında başka kişiler detahta çıkmış olabilir. Fakat Çin artık HunnuolaraksadecebağımlıHunnu'yukabulettiğiiçintarihyazarlarıKuzeyHunnu'yuyazmamışlardır.

BunedenleolaylardaismigeçtiğinegöreÜlüŞanüy'ün hükümdarlığı, 65-70'lerde başlamışolabilir. Yine de bu konudaki soru işaretlerisilinmemiştir. Ülü'nün artık şanüy olduğununkanıtı olarak Gilus soyu başkanının halkıylabirlikte Çin'e geçmesi gösterilebilir (MS 66-70arası).Odönemdeartık tecrübelibirhükümdarolanÜlü,halktarafındansevilmişvesayılmıştır.

Ülü söylendiği gibi devletininmahvolmasındanöncehalkınınbaşınageçmişveÇin'in Kuzey Hunnu'ya karşı halklar birliğioluşturduğubirdönemdemücadeleetmişti.

Kuzey Hunnu MS 75-85 arasındadüşmanlarınınortakoluptamamenmahvetmeyeçalıştığıbirhalkhalinegelmişti.KuzeydenakrabaDinlinler, doğudan Syanbiyler, güneyden GüneyHunları, batıdan da Siyuy kabilesinin saldırılarıaltındaydı. Ülü Şanüy, dört yönde de cepheoluşturamadığından bir yerden bir yeretaşınarak,düşmanlarıtektekyakalayıpvurarak,durumu idare etmeye ve halkını kurtarmayaçalışıyordu.Fakatkendiaralarındaanlaşmışolan

düşmanlar Hunnu'yu yok etme planlarını tümhızıylasürdürmekteydi.

Halkın ihtiyaçları çok fazla olduğundan ÜlüŞanüy,MS84'tedüşmanÇin'ebaşvurarakkumaşsatın almak istediğini belirtmiş ancak Çin buisteğigeçiştirmişti.Alışverişiçindiğeryerleredemal sürmek tehlikeliydi. Yollarda haydutlarınsaldırısına uğranabilirdi. Onları korumak içinasker göndermek gerekiyordu. Hunnu'daysaasker azalmıştı. Çin'e teslim olan yetmiş üç soyhalkını ve malını da götürmüştü. Ülü Şanüyeldeki askerini de düşman saldırısına karşıtutuyordu.

Çin'in Hunlara karşı çevre halklardanoluşturduğu koalisyon hızla çalışmaya başladı,koalisyonun en gözde yerindedeGüneyHunnuyeralıyordu.

MS 87'de Çin tarafından desteklenenSyanbiyler, Kuzey Hunnu'nun doğusundangirerek yorgun ve az sayıdaki Kuzey Hunaskerinesaldırmıştır.KuzeyHunlarıkahramancasavaşsalar da daha kalabalık olan Syanbiyler,

Hunları darmadağın etmiş ve Ülü Şanüy'ü deyakalayıp diri diri derisini yüzmüşlerdir. Buşiddetlerini halktan da esirgememişler, esir vemal alarak gitmişlerdir. Koalisyon ortakları dahalkın bu millî trajediden sonra kendiliğindenÇin'e akın edeceğini biliyordu. Zira onlarındeğerli başkanları ve halkına baba olan ÜlüŞanüyartıkyoktu.Gerçektendemillet gördüğüşiddetin şokuyla Çin'e akın etmiş ve 58 soy200.000insan,8.000askerÇin'egeçmiştir.KuzeyHunnuyaralarınıiyileştiremedenMS88'deHalhaçekirgeistilasınauğruyorveHunlarartıkekmekde bulamaz oluyorlar. Çevre halklar da Çin veGüney Hunnu koalisyonuna girdiklerindenHunnu'yla alışveriş yapamıyorlardı. GüneyHunnu'nunjodişanüyüTuntuha,MS88'dekendihalkına az da olsa acımadan, son güçleriyledirenmeye çalışan kardeşlerine karşı Çinkraliçesiyle (küçük He-Di'nin yerine hükümdarolan) Kuzey Hunlarını tamamen ortadankaldırmak için anlaşmaya varmıştı. MS 89'dabaşta Çin askeri olmak üzere diğer koalisyonortaklarının da katılımıyla oluşturulan ordu,

KuzeyHunnu'yubasıyor,kesintisizsavaşlarınveyoksulluğun güçsüzleştirdiği Hunlar, savaşıkaybetmelerine, askerin ve halkın bir kısmının(200.000 kişi) esir düşmesine rağmentopraklarınıkorumayıbaşarıyorlar.

MS90'daGüneyHunnu'danŞigı(Şiga)KuzeyHunlarına saldırdı ve Kuzeyliler sayıları az olsadaÇinlileşmişGüneylilerleçatışmayagirdi.AskersayısıfazlaolanŞigısavaşıkazandı,Hunşanüyüisekaçarakkurtuldu.

MS91'deKuzeyHunlarıÇinsaldırısınauğradı.Yine çok sayıda mal ve insan esir düştü.Kesintisiz saldırılar devam ederken devletin içdurumudazordaydı.

MS92yada93'teKuzeyHunnu'nunÜlü'densonraki şanüyü onun kardeşi Uyçuganmilletinimahvolmaktan kurtarmak için Çin'le barışanlaşması yapmak istiyordu. Fakatbu işte aracıolarak imparatora giden Çinli aydın, kısazamandahayatavedaetti.Uyçugan ise anlaşmayapmak için davet edilmiş ve askeriyle birlikteöldürülmüştü.

KUZEYHUNNU

HuyanHükümdarlığı

Çin'in Kuzey Hunnu'ya karşı kurduğukoalisyona katılan çevre halkların, anlaşmagereği Kuzey Hunnu'yu yok edinceye kadarsavaşmayadevamedecekleriortadaydı.

Kan akrabaları Kuzey Dinlinler bile Çin'leanlaşmışlardı. Öz kardeşleri Güney Hunnu iseÇin'in çırağıydı. Beslenme zorluğu, doğalfelaketler, halkın günlük ihtiyaçlarınınkarşılanamaması, sürülerin Güney Hunnu veUhuanlar tarafından çalınması, kendini korumaimkânlarınıazaltıyorveciddibirkararvermeyezorluyordu.

Bu nedenle halk, eskiden olduğu gibi soybaşkanlarıyla bir araya toplanmış, eski kandangelensoyluluğuntemsilcisiolansoyuntecrübesiveyenilgisizmillîtutumunagüvenerekSiLüanDisoyunutahttan indirerekyerineHuyan(Koyan)

soyunuhükümdaryapmıştır.

Hunnu'nun kandan gelen soyluluğu temsileden dört soyundan biri olan Huyan (Koyan)soyununilkşanüyügörevegelmiştir.BöyleceMS93-95 yıllarında Si Lüan Di hanedanı, yerinikansız,entrikasızvesavaşsızbirbiçimdeHuyan(Koyan)hanedanınabırakmıştır.

Hunnudevleti çok kan kaybetmiş, halkı esiralınmış ya da kendi isteğiyle diğer halklarageçmiş, öldürülmüş, askerleri darmadağınedilmiş de olsa Çin egemenliğinde başı eğikyaşamaktansa şere iyle ölmek isteyenlerçoğunluktaydı. Kalarak kaderini denemekisteyenler ayrılmış (Yedi Su, Üeban), geriyekalanlariseşanüyünetrafındatoplanıpTanrı'yave şanslarına güvenerek belirsiz kaderingetirecekleriniyaşamaküzereyolaçıkmışlardı.

Tarihte bilindiği gibi, kimsenin onlarıizleyemeyeceği Altay ve Tyan-Şan dağlarınınüzerinden Batı'ya gittiler. Ve Karagandatopraklarıonlarakaybettiklerigücükazandırmış,yerlihalkdayaralarınısarmıştı.

Fakat "uçan atlılar" tarihten görüldüğü gibiuzunsüredinlenmediler.

MS 104'te Çin tarihi kayıtlarına göre KuzeyHunnu'dan barış anlaşması tekli iyle bir elçilikgelmiş ve şaşıran imparator bu tekli i cevapsızbırakmıştı.

MS 105'te Kuzey Hunnu yine anlaşmatekli iyle Çin'e elçi gönderiyor ve buna dasuskunlukla cevap veriliyor. Kuzey Hunlarınınöldüğünü sanan Çin, onların elçilik gönderecekkadar güçlendiklerinin farkında değildi. BanÇao'nunBatıBölgesi'nitamamenelegeçirmesiveİç Asya'da tek egemen olmanın mutluluğunuyaşayanÇin imparatoru,durumuöğrenmek içinalarma geçiyor. Batı bölgesi'nin tamamen Hunelinde olduğunu öğrenmiş ve soruşturma açmışimparator, Batı bölgesi halklarının Çin'e karşıayaklandıkları sonucu Hunların hâkimiyeti elegeçirdiklerini ve orada hayatta kalan Çinaskerlerinin aceleyle geri çekilmekte olduğunuşaşkınlıktaöğreniyor.

Kuzey Hunnu'nun yeni toprakları Barkul

gölünden Kaspiy (Batı Denizi, Hazar Denizi) veAral denizlerine kadar uzanmaktaydı. BatıbölgesiveBatıSibiryadabutopraklarakatılarak,KuzeyHunnukudretlibirdevlethalinegelmişti.ÇinimparatorlarınınVan(kral)diyehitapetmekzorunda kaldıkları Huyan soyu da şanüytahtındaydı.

Kuzey Hunnu'nun yaşadığı ve arenaya çıkıpBatı bölgesinde Çin'in kibirini kırdığı haberi, İçAsyahalklarınıdahareketegeçirmişti.KuzeylilergittiktensonraÇinkendisinintekegemenhalinegeldiğinden emin olduğu için eski koalisyonortaklarınakölegibidavranmayabaşlamıştı.Bunedenle çevre halklar ve utanca gömülmüş,kardeş kanına bulanmış Güney Hunnu halkı da"bağlılığın"neolduğunuanlamıştı.Devletlehalkarasındaki en doğru ilişkinin sınır tanımaz birşiddetolduğunusananÇin'denhalklarbirerbirerkopuyor, Uhuan ve Syanbiyler de Çin'leyaptıkları barış anlaşmasını bozarak Çinsınırlarınıtalanetmeyedevamediyordu.

Çin'inöndegelenişbirlikçisiGüneyHunnuda

alçalmanın ne olduğunu anlamıştı. Çintemsilcisininkarşısındayerekadareğilenşanüy,"jodi" unvanları, dayak, kadın ve çocuklarınatlara bağlanıp sürüklenmesi, hakaret vealçaltma, bunların hepsi Çin cennetinintablolanydı.GüneyHunnu içini çekerek, zamanıgeri getirmenin imkânsız olduğunu bilerek hergünkardeşlerineyaptıklarınınacısınıödüyordu.

Uhuan ve Syanbiyler MS 98'den MS 134'ekadar Çin'le savaşmışlar ve eski patronlarınıtoplumsal komaya sokmuşlardı. Zira onlarınsavaş yöntemleri Çin uzmanlığından dahabeterdi. Canlı canlı deri yüzmek, diğerişkencelerin yanında basit kalıyordu. Buaskerlerin içinde MS 1. yüzyılın sonundaSyanbiylerinKuzeyHunnu'yualtüstettiğizaman,esir alınıp zorla Syanbiyleştirilen 100.000 Hunailesinin de bulunduğunu göz önüne alan Çin,Syanbiy ve Uhuan askerini güçledurduramayacağının farkına vardı. BununüzerineÇin,eskiyönteminebaşvurduveelçiler,tatlılar,ipekler,kâğıtkumaşı,aynalar,tabaklarveÇin'in baş zenginliği olan ağzından bal akan

diplomasi uzmanları Uhuan halkını da GüneyHunları gibi parmağında oynatmaya başladı.Sonunda MS 144'te dost olmayı başardılar.Böylece Hunlar gibi bu iki kan kardeş de(Syanbiy ve Uhuanlar), karşı cephelerde yeralmakzorundakalıyordu.Çin isekendiaskeriniharcamadan Syanbiy saldırılarına karşı "dost"Uhuan'ı koyuyordu. Halklar arasındakipozisyonu tamamen zayı lamış Çin için budostluk anlaşması çok önemliydi. Zira GüneyHunnu'daki ayaklanmalar (MS 93-100); MS103'te Kuzey Hunlarının Siyuy'u ele geçirmesi;Çin'in eski dostu (Tsin dönemi) ÜyecjilerinKaşgarla anlaşarak onlara savaş açması; GüneyHunnu'dan kopan büyük bir halk kitlesininKuzey Hunnu'ya katılması; MS 120'de yaşananSyanbiy savaşı ve Çin'in darmadağın oluşu; MS123-124'te Güney Hunnu'nun Syanbiylertarafından şiddetle vurulması; MS 127'denitibarensüreğenhalegelenKyanayaklanmaları;MS127'debaşkaldıranBatıbölgesinedüzenlenenseferler;MS132'deyapılanSyanbiy-Çinyıpratıcısavaşı; MS 135'te Çesi'den Kuzey Hunları

tarafındanatılması;MS140'taGüneyHunnu'dakişiddetliayaklanma,UhuanveTangutlarınonlaradestek olması; MS 151'den itibaren Batıbölgesindeki Hami, Çesi, Hotan gibi halklarıntamamen Hun egemenliğine geçmesi, bunlarınhepsi Çin devletini zayıf düşüren etkenlerdi.Artıkağırgelenmasra larınyanısıra,durummillîmoralin çöküşüne yol açarak iç davranışlarıtehlikeyesokuyordu.BatıbölgesistratejikolarakÇin'e nefes kadar lazım olsa da artık orayasokulmanın imkânı yoktu. MS 112'de Hami'yesokulmaya kalkıştığı zaman Kuzey Hunlarıtarafındannasılağırbirdersaldığınıhatırlıyordu.Devletin savaşı kaldıracak durumda olmadığınıbildiğindenMS112-115yıllarında eskidüşmanıSarıbaş Dilere (Güney Diler'Ban-Jun' "Tanrıaskeri" denen cesurlar.Grumm-Grjimaylo "BatıMoğolyaveUryanhayBölgesi")yalvarıponlarınveÜyecjikısımlarınınkatılımıylaBatıbölgesinetekrarnasılsokulduğunuunutmamıştı.Şimdiiseverilentümmücadeleboşunaydı.ZiraçilelerdengeçerekçelikgibibirmillîkişilikkazananKuzeyHunnu, hürriyetin, cesaretin, millî gururun,

ısrarla hedefe ilerlemenin ve köleliğe karşıörneğiyle eski düzeni bozarak bağımlı halklarınbaşkaldıracağı kadar etkiliydi. Artık eski Çinpatronajlı dönemler yoktu. Halklar teker tekerbağımsızlıkmücadelesine başlıyordu. Çin askeride zayıftı. Öyleyse Çin mantığı hareketegeçmeliydi."Bölvehâkimol"düşüncesieskidendeçoketkilibirelegeçirmeyöntemiydi.Çindebununuzmanıydı.

ÇevrehalklardengesinigözdengeçirenHuan-Di (Çin imparatoru MS 147), böyle bir tablokarşısında baş düşmanı ve rakibi KuzeyHunnu'yuçökertecekgücüaramaktaydı:

-Güney Hunnu artık ürkütücü olamazdı,ayaklanmalar şiddetle bastırılmış ve tahta,tamamenÇin'ebağlıGüygüroturtulmuştu.

-UhuanMS144'teikincidefaÇin'ebağlanmış,Syanbiyhalkıylasavaşalanlarındaarasıaçılmıştı.Artık Syanbiylerle birleşemezdi. Savaşlarda önsıradavesınırlarınkorunmasındakullanılıyordu.

-Hami,Hotan,ArkaÇesi;KuzeyHunnuetkisi

altındaydıveÇiniçintamamenkayıptı.

-Kuzey Dinlinler; Hunlara karşı isyancı daolsalar,eskiSarıbaşlarınçekirdeğinioluşturanbuhalk her an akrabaları Kuzey Hunlar tarafınageçebilirdi.Onlaradagüvenilmezdi.

-SiuyPrenslikleridegüçsüzlüklerivekaypaktutumlarından dolayı güvenilir, ciddi bir güçsayılamazdı.

-Çin'in güneyindeki Bay Junlar (Di), Junkalıntıları, Jun soylu Tangut kısımları; Çin'inKuzey Hunnu'ya karşı girişimine karşıçıkabilecekgüçteydi.BayJunların"göktenasker"lakabını ve cesaretini Çin biliyordu. OnlarınHunnu'ya karşı Çin'e sadık kalması şüpheliydi.Ser ve Sinlerin torunları ise başka etnik isimleralsalar da, hâlâ Sarıbaş özelliklerinden arınmışdeğillerdi. Savaşlarda yıpranmış, ekmekderdindekiÇinhalkıdayeniHunsavaşıilanıgibibirkıvılcımlaayaklanabilirdi.Tarih,Çinhalkınıniçmücadeleörnekleriyledoluydu.BunedenlebirbaşkagücünkörüklenmesionundaHunlarakarşıyönlendirilmesigerekmekteydi.

-HagaslardaLiLin'in torunları tahtlabirlikteÇin düşmanlığını da devraldıklarından Çin'edestek olmazlardı. Zaten Çin'e destek olmakisteseler de Hunlara karşı çıkacak, ne gücü, neuzmanlığı,nedemaddi,manevigücüvardı.

-Kyanlar ve Tangutlar, kuzeybatı dağlarındaÇin'in bu bölgedeki sınırını tehlikeye sokan vesürekli ayaklanan halklardı. Hunlarla akrabaolmalarıonlarıÇindüşmanıyapıyordu.

-EskiHundostlarıBomaveTobalardasavaşagiremeyecekkadaraznüfusluvezayıfhalklardı.

-Ortada Hunları yıkabilecek tek bir güçkalıyordu, o da Syanbiyler. Önderleri Tanşihay(MS 141-181), genç ve hırslı bir adamdı, Hunisminin kökten silinmesine yardımcı olabilirdi.Tanşihay'ınMS156-157 yıllarında Çin'e yaptığısaldınların sonuçları ağır olmuştu. DinlinleriSayan'a geri göndermesi, Usun'u darmadağınetmesi,GüneyHunnu'dadayandaşlarbulmasıveyeni bir Mode'ye dönüşmesi, MS 165'te kendibayrağı altında, Çin'e karşı ayaklanıp bağlarınıkoparan Güney Hun kısımlarını ve Uhuanları

kendinekatması, Syanbiylerinciddibirbölgeselgüce dönüşmeye başladığını gösteriyordu. 16yaşındakiTanşihay,eskiHuntopraklarınınsahibiolarakçöldeotoritelibirgüçolmuştu.

Syanbiylerin gücünü doğru anlayan ÇinSarayı'nındostgirişimlerigecikmedi.MS167'deTanşihay'a barış ve akrabalık anlaşması teklifedildi.Fakatgençadam,dünyayıayaklarıaltınaalmak ve şanını da kimseyle paylaşmakistemediğinden tekli i reddetti. Ancak ağzındanbal akan elçilerin etkisine girmekten dekurtulamadı ve Çin'e karşı olumlu bakmayabaşladı. Bu olumlu bakış, Çin hediyeleriyle dedestekleniyordu. Ama onun ateş püskürenaskerleri eski alışkanlıklarındanvazgeçemediklerinden Çin sınırlarını talanetmeye devam ediyorlardı. Çin ise bunlarıgörmezden gelerek gücü ve mantığını "gizlidiplomasi uzmanlarına" verdi ve Syanbiyhalkında Hun karşıtı bir moral oluşturmayıbaşardı.

Çin'inbudavranışlarınıolumsuzbirdavranış

olarak nitelendirmek doğru olmaz. Günümüzdede o yöntemler kullanılmakta. Yalnız diğerhalkları Çin'e karşı kılan, onun bu diplomasiyedaha erken başlamasıydı. Aslında dünyaegemenliğini hayal eden bir devlet, Çinuzmanlığını titizlikle öğrenmeli, zira MÖ2000'den daha önceki zamanlarda bilegünümüzdeki siyasetçileri taş çıkartacak biryetenekgözlenmektedir.

Önce ikir; sonra hedef; daha sonra onaulaşmayollarıgibibasamaklarlayavaş ilerleyenÇin diplomasisi inanılmazı başarıyor. Çin"akrabalığıyla" şımaran Tanşihay, KuzeyHunnu'nun topraklarına geri gelme gibi birgirişime karşılık vermeye hazırlanırken, onlaradestek olabilecek halkları da teker tekersusturuyordu. Sarıbaş akrabaları Dinlinler, tümaskerlikuzmanlıklarınarağmenbugençvehırslıadamın baskısına dayanamamış,memlekeletlerini bırakarak Sayan Dağlarınınarkasına göçmek zorunda kalmışlardı. Fuyuytamamen susturulmuş, Güney Sibirya'ya daseferler düzenlenmiştir. Hunlar ise şiddetli

çarpışmalarla Tarbagatay'ın arkasınaatılmışlardı. Eski Hun topraklarının tek sahibiolan Tanşihay, Cungarya ve Halha'daki halkınıSarı Su'yun çevresine yerleştirmiş ve JunlarlaHunları unutturacak biçimde, ölünceye kadarÇin'i vahşi yağmalamış, kan ve korkuyaboğmuştur. Hunlar ise bir daha vatanlarınadönemediler, kaybettikleri baba ocağı, çöl veHalha artık, Moğol denen Dunhu, Uhuan veSyanbiy halklarının vatanıydı. "Hanhay Denizi"Gobi çölü de artık Hunların şarkı-efsanelerindekalacaktı.

Kitabın başında Hun halkının dört soyuolduğubelirtilmişti.Dünyatarihincedebukabuledilmektedir.TarihteHunboylarışöylegeçer:

-KuzeyHunlar

-SogdiyHunlar

-SyanbiyHunlar

-ÇinliHunlar

Tarihe sadece boy isimleri geçmemiş, onlarisetümTürkhalklarıtarafındanbilinmekte:

-Nart

-Sya

-Syanbiy(Tanşihaylı)

-Oğuz

Kuzey Hun şanüylerinin isimleri vehükümdarlıkdönemleri

(SiLüanDisoyu)

-Tuuman,MÖ3.yüzyıl

-Mode,MÖ209-174

-Laoşan,MÖ174-161

-Günçen,MÖ161-126

-İçisiye,MÖ126-114

-Üybiy,MÖ?

-Üvey,MÖ114-105

-Uşilu,MÖ105-102

-Güylihu,MÖ102-101

-Tzuydeiheu,MÖ101-96

-Sânbsânçen,MÖ?

-Huluğu,MÖ96-85

-HuyanDiMÖ85-68

-Hüylüy-Tzuanküy,MÖ68-60

-UyanGüydi(Tutsihan),MÖ60-?

-Çj'cji,?

-Huhanye,MÖ58-31

-Fuçjuley,MÖ31-20

-Susiye,MÖ20-12

-Güya,MÖ12-8

-Uçjülü,MÖ8-MS13

-Han,MS13-18

-Üy,MS18-46

-Udadiheu,MS46-?

-Punu,MS46-?"

-Biy,MS48-55

-Ülü,MS?-87

- Uyçugan, MS? 89 (Uyçugan'dan önce ismibelirlenemeyenkardeşitahtaçıkmıştır.)

Çin'ebağlıGüneyHunnuŞanüylerininİsimleriveHükümdarlıkYıllan

-Mo,MS55-56

-Han,MS56-59

-Di,MS59-63

-Su,MS63-?

-Çjan,MS63-85

-Süan,MS85-88

-Tuntuhe,MS88-93

-Ango,MS93-94

-Şigı(Şıga),MS94-98

-Than,MS98-124

-Ba(Bi),MS124-128

-Hülü(i),MS128-142

-Fınheu,MS?

-Deuleçu,MS143-147

-Güyguyr,MS147-172

-Güyguyr'unoğlu,MS172-179

-Huçjen,MS179-

-Kanküy,MS179-?

MS 200'lerde GüneyHunnu artık sindirilmişve dağılmış olduğundan tarihte önemikalmamıştır.

HunlarınAvrupaYönü

Hunların Avrupa tarafına yayılma tarihi veyönü hakkında birbirini reddeden çelişkilibilgiler bulunmaktadır. Bu nedenle onların göçyollarını tam olarak belirlemek zordur. Yine deyazılı Çin kaynaklarına ve arkeolojiye güvendaha fazla olduğundan, Kuzey Hunlarının İçAsya'dan ayrılma tarihinden itibaren (MS 97)Hun halkının Avrupa tarafına geçtiğisanılmaktadır. Fakat bunu kabul ettiğimiztakdirde Avrupa'da daha erken tarihlerde

görülen Türk kısımları bir başka halk olarakortaya çıkmakta ve bilgide çelişkioluşturmaktadır. Oysa MÖ 6-5. yüzyıllarda İçAsya'dan Avrupa'ya etnik göçler olmuştu. Bugöçedünyatarihinde"küçükgöç"adıverilmiştir."Küçükgöç"sırasındaçoğunluğuHunhalklarınınoluşturduğu da arkeolojik kazılardanbilinmektedir.

Dolayısıyla, Kuzey Hunnu'nun Asya'dankopma tarihini Hunların Batı yönü yolununbaşlangıcı kabul etmek yanlış olur. Zira budönemde Ural, Altay, Skifya, Volga ve Donbölgelerinde Hun kökenli halklar mevcuttu.Hunların Batı Avrupa yönündeki akışı bir angerçekleşenbir göçdeğildir.HalkgöçleriMÖ6.yüzyıldan MS 1. yüzyıla kadar sürmüştür.Arkeolojik bulgular da bu ikre aykırı değildir,zira eskiHun tarzındaki gömme töreleri birçokbölgedeHunizlerinikanıtlamıştır.

BunagöreHunların süreğengöçdalgalarıylaAvrupa'yayayıldığı,MS1. yüzyılda İçAsya'dankopanların da daha önce gidenlerin yolunu

izlediğifikridahagerçekçigelmektedir.

Sözlü kültürlerde bu olayların yansımalarıbulunmasına rağmen, tarih, yazılı ve arkeolojikkaynakları esas aldığından önceki göçlerhakkındakanıtlıkonuşmakzordur.Ancak,KuzeyHunnu'nunyönünüizlemekmümkündür.

MS 1. yüzyılın sonunda anavatanına vedaeden Hunlar, önce Ural'da kendine gelmiş vesonradaBatıAvrupa'yayönelmiştir ikrinetlikkazanmış durumdadır. Öyleyse, Uralçevresindeki halkların çoğunluğunu oluşturanUgr halkı da onlarla birlikte olmalıydı. KuzeyHunlarınınİçAsya'yıterketmeveBatı'daortayaçıkmalarının arasında 250 yıllık bir zamanmesafesivardır.BudaHunlarınbuhalkla(Ugr)birleştiğini ve yeni nesillerin ortaya çıktığınıgöstermektedir. "Gun" adı verilen HunnesillerininAlanveSarmat(İrankökenlihalklar)egemenliğini yıktığı ve barış anlaşması üzerinebir halk oluşturduğu dönem MS 350 olarakbilinmektedir.Gunlartabiikiantropolojikolarakda değişime uğramıştır. Zira etnik partneri Ugr

halkı da kendisi etkilendiği kadar onları daetkilemiştir.

Alan ve Sarmatlarla Hunların karşılaşması,Ka kas önü ovalarda başlamış ve Skifya denenKuzey Ka kas ovalarının Hunlara geçmesi veKa kas Halkları Birliği'nin oluşturulmasıylasonuçlanmıştı. Bronz devrinin askeri tekniğidemir devrini getiren Hunların (Gunlar) teknikve silahlarına dayanamamıştı. Alan veSarmatların ortak memleketi Yantsay (Alanya),Birlik'in bir kaganatı,As (Alan ve Sarmathalklarının birleştirilmiş etnonimi) halkları dakardeş sıfatıyla yeni Ka kas bölgesi oluşumunakatılmışlardır.MS350'degerçekleşenbuolaydansonra topraklarıAvrupayönündegenişletmevehalklaraegemenolmasürecibaşlar.Volga(İdil)nehrinin kıyıları Türk akınlarının göbeği olmuş,Türkler (Hunlar) burada üç dala bölünerek,birincisi İdil'in aşağı kısımlarına (Hazarlar),ikincisi kuzey yönüne yayılmış, üçüncü kısımsagüney yönünü izlemiştir. Kuzeye gidenler İdilBulgarları adını korumuş, güneye gidenlerseBulgar, Kara Bulgar, Kuman kollarına

bölünmüştür. Skifya halklarını (beş halk)yenerek Ka kas önü ovaları ve Kuzey Ka kasdağlarınınsahibiolanAlanveSarmatlar,MS300-350yıllarındaBulgar,KaraBulgarveKumanadıverilen Hun halkları tarafından elegeçirilmişlerdi.Ka kasönüovalarıvedağlarındaoluşan Birlik ileride, Dunay'dan Bosfor'a,Moskovya nehrinden Ka kas tepelerine kadaruzanan kocaman Deşt-i Kıpçak devletinedönüşecektir.

Atilla dönemi, Hun tarihinin en çelişkilibilgilerle dolu dönemidir. Tarihî nitelemeler"vahşi göçebeler"den "medeniyet getirenhalk"akadarzıtlıklariçermektedir.Butarihiherkesbilirve burada tekrarlamak konuyu başka yöneçekebilir. Kimin vahşi kimin medeni olduğuarkeoloji tarafından çoktan kanıtlanmış,saptırılmış tarihin tutarsızlığı da gerçek tarihîkanıtlarkarşısındaartıketkisinikaybetmiştir.

Farklılıklarınbirarayagelmesininbambaşkabir oluşumu meydana getirdiği bilinen birgerçektir. Hun halkının yaratılışı ve tarihî

bununla anlatılabilir. FarklılıklarınkaynaşmasındanoluşanHunlaryaşadığıdönemiaşanbirhalktır.

MÖ 3. binyılda gerçekleşen etnik kaynaşmasırasında, tarihi rüzgârlarla sürüklenerek Gobiçölünde yaşam mücadelesi veren halklar,zamanıninsanıydıvekendilerindenHundiyebirhalkınyaratılacağı,buhalkındaalışılmışsınırları(coğra i,ahlaki,antropolojik,kültürel)aşacağınıve insanlık tarihinde unutulmaz bir halkolacağını düşünemezlerdi. Hun etnik unsurundabulunduğubilinenAvrupatipi,HuanünveHunüy(Di, Dinlin) ve Sya Hanedanı döneminintemsilcileri-ŞunVeyveonunhalkı,Çinliler-,Hunhalkınınatalarısayılmaktaveonunbaşarılarıylabirlikteanılmaktadırlar.

Hun ismi onların torunları Türkler için degururkaynağıdır.

HUNTARİHİNİNKISABİRHATIRLATMASI

MÖ 7-3. binyıllar: Jun, Di ile Çin arasındayapılan egemenlik savaşı, tarihte "Sarıbaşlar-KarabaşlarSavaşı"olarakadlandırılmaktadır.MÖ3. binyılda Sya Hanedanı döneminde Sarıbaşlar(JunveDiler)vatanlanÇin'dençıkarılarakKuzeyÇin dağlarına ve Gobi çölünün kenarınaitilmişlerdir.

MÖ 3. binyıl: Hun halkının yaratılmasınısağlayanetnikunsurlar(Huanün,Hunüy,Jun,Di,Şun Veyin halkı), Gobi çölünün güneyinde,Çinliler tarafından "Saşay Kum Devleti,DinlinlerinMemleketi"denenyerdeyaşamakta.

MÖ 2600: "Sarı imparator, Çin'e savaş ilanetmiş" cümlesi, Çin tarihi kronolojisindegeçmekte. "Dinlin" denen "Kum Devleti"ninsoylartoplumuhalindeyaşadığıbilinmekte.

MÖ 1200: İnsanoğlunun medeniyetininönemli olaylarından birisi olan Hunların Gobi

çölünü geçmesi, Sibirya'yı açarak dış dünyayabağlaması Orta Asya ve Sibirya halklarınınevriminihızlandırantarihîbirolaydır.

MÖ 1500-1200: Hunnu devletinin tarihsahnesine çıkması. Yönetim sisteminin Çin'inaksine Soylar Birliği Başkanları Kurulu veYaşlılar Kurultayı'na dayanmasıylatanımlanmaktadır.

MÖ900-500:ÇjouHanedanı'ylasavaşlar.MÖ6-5. yüzyıllardaki "küçük göç" ve Hunlarınbatıyakısımkısımgöçetmeyebaşlamaları.

MÖ 3. yüzyıl: Hunnu devletinin şanüyyönetiminegeçmesi.

MÖ 1.-MS 1. yüzyıl: Hunnu'da iç savaş veparçalanmadönemi.

MÖ 47: Çin egemenliğinde Güney Hunnudevletininoluşması.Huhanye Şanüy'ünhalkıylabirlikteÇin'eteslimolması.

MÖ 46: Talas ırmağı kıyısındaki Çjicjikalesinin Çinliler tarafından ele geçirilmesi.Çjicji'nin ve halkının öldürülmesi. Kangüy'ün

Hunlaradestekolması.

MÖ9:ÜçjulüŞanüy'ünGüneyHunnu'yuÇin'ekarşı ayaklandırması, bağlılık anlaşmasını iptaletmesi ve tekrar Hunnu isminin alınması. Çinyöneticisi Van Man'ın imparatorluğununhanedanındanolmamasınedeniyleGüneyHunnutarafındankabuledilmemesivesavaşdurumu.

MS 44-55: Yeni içsavaş, tekrar parçalanma.Biy Şanüy yandaşlarıyla birlikte Çin'e geçti veÇin'ebağlıGüneyHunnuyenidenkuruldu.

MS 44-55: Kuzey Hunnu ve Güney Hunnubirbirine düşman oldu. Kaçakların bir devlettendiğerineakınetmesi.OrtasınıfGüneyHunnu'yagitmiş, üst düzey soyluluk da Kuzey Hunnu'dakalmıştır. Çin, kışkırttığı halklarla KuzeyHunnu'yu düşman çemberine aldı ve savaşlarşiddetlendi.

MS 44-85: Düşman çemberinin daralmayadevam etmesi, savaşların süreğen hale gelmesi,Hun halkının kısmen Çin'e, Usunlara veSyanbiylerekatılması.

MS97-99:KuzeyHunnuhalkınınİçAsya'danbatı tarafa gitmesi, yeni hanedan dönemi. Ortadüzey Si Lüan Di soyunun yerine üst düzeyHuyan (Koyan) soyunun şanüylüğe getirilmesi,şanüyünüstdüzeysoylulukladenkolması.Uralçevresinde, İdil'in aşağı kısımlarında HunlarınUgrhalkıylabirleşmesi.

MS100-350:SkifyahalklarınıyenerekKuzeyKa kas Dağları ve Ka kas önü ovalarının sahibiolan Alan ve Sarmatların da Hunlar (Gunlar)tarafından yenilmesi ve her iki halkın dakardeşlik anlaşması çerçevesinde Hun halkınakatılmasıyla Ka kas Halkları Birliğininoluşturulması. Bu devlet daha sonra Deşt-iKıpçakdevletinedönüşmüştür.

MS 3.-5. yüzyıllar: Hıristiyanlığın yayılması,Türklerin (Gun, Bulgar, Kara Bulgar veKumanlar) Tanrı dininin yanı sıra yeni dini debenimsemesi.

MS 4.-14. yüzyıllar: Deşt-i Kıpçak devletiningüçlenmesi,Avrupaegemenliği.

MS 13.-14. yüzyıllar: Mısır MemlüklüleriSultanı Baybars'ın ricası üzerine, Yahudimültecilerin Deşt-i Kıpçak devletine kabuledilmesi.

MS14.-15.yüzyıllar:Deşt-iKıpçakdevletininMoğollar tarafından ele geçirilmesi. Üst düzeyTürk soylarının Moskovya'yla anlaşarak,Moğollara karşı cephe oluşturmak amacıylaMoskovya'yageçmesiveRusetnik isminikabulederekdevletoluşturmahayallerigütmesi.

MS15.-16.yüzyıllar:MoğollarınRusveTürkkuvvetlerine yenilmesi. Hemen ardındanbaşlatılan "Ruslaştırma" savaşları, Türk halkınıetnik isminden etmesi, parçalaması. Türkisminden vazgeçmeyenlere yeni isim takılaraktarihe "yeni yaratılmış halklar" olarakgeçirilmesi. Türk ismi silinmiş ve Türklerin deölmüşbirhalkolaraktarihegeçmesi.

MS 15. yüzyıl: Karadeniz kıyısında(Novorosiysk yakınlarında) Yunanegemenliğinde bulunan kıyı halkı Adıgların(Çerkeş, Kabartay, Ubıh) 1479'da Gedik Ahmet

Paşatarafındanelegeçirilmesi,yarısınınOsmanlıİmparatorluğu'na bağlanması, yarısının da Rusgirişimleriyle Kuzey Ka kas Dağlarına doğrugitmesi. Dostluk anlaşması üzerineAdıg halkına(üç soy) dağ önü ovalarda Türk (Bulgar, KaraBulgar,Kuman)topraklarınınverilmesi.BöyleceTürk kökenlilerin yanına Rus çarının akrabasıolmuş (kız verilmiş, ismi Mariya) bir halkınsokulması.

(Tarihte bilinen Adıg Bekoviç Çerkasskiy,Ka kas halklarına karşı şiddetiyle tanınmış veRusçarı tarafındanbileazarlanmıştı.KuvvetleriKabartay,ÇerkeşveAdıglardanoluşuyordu.)

MS 18-20. yüzyıllar: Türk kökenlilerinçoğunluğunun sığındığı Ka kaslara karşı RusÇarlığınınsavaşları.Ka kaslar'ınkanlıbirşekildeelegeçirilmesi.

MS 20. yüzyıl: Ka kas bölgesinde yeni etnikisimleriyle tarihe geçirilen parçalanmış Gun(Bulgar, Kara Bulgar, Kuman Alan-Sarmatkatılımıyla) nesilleri Nart-Karaçaylılar (Alan-Sarmat katılımı daha yüksek), Nart-Balkarlar

(Alan-Sarmat katılıma daha az), Nart-Avarlar,Nart-Kumuklar. Osetler (Alan-Sarmatlarıntorunlarısayılmakta).DağıstanhalklarıiçindedeeskiSkifyahalklarınınkalıntıları(GunlaraMS3-4. yüzyıllarda katılmıştır) yaşamaktadır.Çeçenler, Skifya'nın köklü ve önder halkıolmuştur ve Gunlara kardeş olarak katılmıştır.Tüm Skifya halkları Türk kültürünübenimsemiştir.NartboyuTürklerininözelliklerisözlükültürdenokunmaktadır.Türklerdeyerli,gelişmişSkifyakültüründenetkilenmişveortayaNart Kültürü denen Ka kas kültürü çıkmıştır.SyanbiyboyuTürkler-NogaylarveAdıgboyları(Çerkeş,Kabartay,Adıg,Ubıh)bukültüreensonkatılmışhalklardır.

SONUÇ

Hunlarhakkında,belirtildiğigibitarihçelişkilibilgiler korumakta ve "kara nitelemelerin"çoğunluğu atalarımızın gerçek değerinigölgelemektedir.Günümüzdebilebazı tarihçilerUordan'ı esas alarak onun özel kinini içerenyazılarını kitaptan kitaba taşıyarak, onları dagerçekdışıRusÇarlığıtarihiylebirleştirip,kendiyorumunu katarak Türk (Gun, Hun) halkınıküçük düşürmeye devam etmektedirler. Böylebir tarih üzerinde yetişen nesiller de yanlışyönlendirilerek halklar arası ilişkilerde nesnelolmaktazorlanmaktadır.

Oyüzdenbukitap,tarihîkaynaklarüzerindehazırlanıp sunulmakta, arkeoloji ve yazılı tarihîkaynaklara dayanmaktadır. Atalarımızın kaderiçamurlakaplanmışdeğerlieserebenzer.Onubukaplamadan arındırmak da tarihe, düşünürleredüşer. "Yıldırım, yüksek ağaca çarpar" atasözüHunhalkınınkaderiveyanlışitibarınıanlatabilir.Hunlar ise yaşadıklan dönemin sınırlannı aşmış

vegeleceğeatlamış,cesurveyaratıcıbirhalktı.

Baştadabelirtildiği gibibukitap,NartBoyuTürkleri Hun-Karaçaylıların tarihi, Hunlarlabenzerliği, hatta aynılığını dikkate sunmakamacıyla ele alınıp, ataları Hunlar hakkındakiresmîtarihibilgilerisunmaktadır.

KAYNAKÇA

ADJİ (Adjiev), Murad, "Mı iz rodapolovetskogo".

"Polın polovetskogo polya", TOO "pik-KONTEKT",1994.

BASKAKOV, N.A., çeviren Prof. Dr. SamirKazımoğlu,"TürkKökenliRusSoyları",TürkDilKurumuYayınları,Ankara,1997.

BAYRAMKULLANI,A.M.,İ.H.,ORUSBİYLANI,M.,"Karaçaytil",KÇR.Çerkessk,1985.

BEREZİN, İ.N., "Hanskiye yarlıki ruskomuduhovenstvu",Kazan-Tatarya,1850.

BERNŞTAM, A.N., "Oçerk istoriyi gunnov", L.,1951.

BERNŞTAM, H.N., "Gunnskiy mogilnik Noin-ula",İzv.Otdel.Obşeşv.Nauk,1937,No-4.

BİÇURİN,N.Ya.(Yakinf),"Sobraniyesvedeniyonarodah, obitarşih v "Sredney Aziyi vdrevniyevremena",c.l-2,M.L.,1950.

BİÇURİN, N. Ya., Rukopıs v Arhive İnstitutaVostokovedeniyaANSSSR.F.7.1-15adet.

"BolşayaSovetskayaEntsiklopediya",M.,1926,c.1-3.

"Çteniya v İmperatorskom obşestve istoriyi idrevnostey rossiyskih pri MoskovskomUniversitete",kitap2,1862.

DAL, İ.V., "Tolkovıy slovar jivogovelikorusskoğoyazıka".

DUBROVİN,N.F.,"İstoriyavoynıivladıçestva",c.4.

GOMO-JO,"İzbrannıyesoçineniya",M.,1955.

GOMO-JO, "Epoha rabovladelçeskogo stroya",M.,1956.

GRUMM-GRJİMAYLO, G.E., "ZapadnayaMongoliyaiUranhayskiykray",c.2,L.,1926.

GİKOVİÇ,A.İ.(tercüme),"AntologiyaKitayskoypoeziyi".M.,1957.

HABİÇEV,M.H.,"İmennoyeslovoobrazovaniyei

formoobrozovaniye v kumanskih yazıkah",Moskva,1989,VT.

HAMMER, Joseph von, "Osmanlı Tarihi", c.1-2,çevirmenMehmet Ata, düzenleyen Prof. Dr.Abdülkadir Karahan, Mil. Eğ. Yay., İstanbul,2005.

HeTziYuan,"Kratkiyaçerk istoriyiTsinHan",Şankay,1955,(Referat.sb.1956.No-17).

Hrestomatiyapo istoriyidrevnegomira" (okulkitabı).

İNOSTRANTSEV,K.A.,"Hunnu:Gunnı",L„1926.

JUKOVSKİY, V.A., "Polnoye sobraniyesoçineniy",c.12,SPb.,1902.

"Karaçayfolklor",Mikoyon-şahar,1940.

"Karaçay Halk Cırla", Rusya, KÇAO, Çerkessk,1968.

"Karaçay-MalkarFolklor",Çerkessk,1987.

"Karaçaevo-Balkarskiy folklor vdorevolütsyonnıh zapisyahi publikatsiyah",Nalçik,1983.

KARAMZİN, N.M., "İstoriya gosudarsvaRossiyskogo",SPb.,1863,c.l.

KİSEL.OV, S.V., "Drevnyaya istoriya YujnoySibiri",M.,1951.

KRAÇKOVSKİY, İ. Yu., "Arapskaya literaturanaSevernomKavkaze",İzb.soç.M.-L.,1960,c.l-6.

KURAKİN, B.İ., (Rassujdeniya knyazya"Glavnıye zadaçi Moskorskogo gosudarstra"ArhivKurakina.SPb.,1892.

LİBO(701-762),Antologiyakitayskoypoeziyi,M.,1957.

"Malkırlıla bla Karaçaylılanı halk poeziyaçığarmaçıklıkları",Çerkessk,1988.

MARTSELLİN, Ammian. "İstoriya", c.3, Kiev.,1908.

"Materiyalı i issledovaniya balkarskoydialektologiyi, leksiki i folklora", Nalçik,1962.

MENDELEYEV, D.İ., "ProblemiekonomiçeskogorazvitiyaRossiyi",M.,1960.

"Narttauruhla",Nartla.Nalçik,1966.

"NartTauruhla",Rusya,KÇAO,izd.KÇAO.,1959.

"NartSözle",Rusya,KÇAO,izd.KÇAO.,1959.

"Nartskiy Epos" (Nartı), (Balkar ve KaraçaylıHunların efsaneleri) İzd. ir. "VostoçnayaLiteratura",Moskva,1994.

OBRUÇEV, V.A., "İzbrannıye rabotı pogeografiyiAziyi",c.l,M.,1951.

"Ogonyok"dergisi,sayı23,1955.

"OsmanlıSultanları",AkvaryumYayınları,2005,İstanbul.

PERİNÇEK, Doğu,Toplum ve Devlet, KaynakYayınları,İstanbul.

PLEHANOV,G.V.,"Eftalitı:ihsosedivIVv".

POTTO, V. (V.P. Dolgorukov'un yardımıyla),"İstoriya dragunskogo Nijegorodskogo Egoİmperatorskogo Vısoçestva gosudarya

naslednikatsesareviçapolka",SPb,c.l.,1894.

RUDENKO, S.İ., "Kultura naseleniya GornogoAltayavskifskoyevremya",M.-L.,1953.

"Russkiybiogra içeskiyslovar", J.Z.Pedrograd,1916.

"RusskiyVestnik"(dergi),Kasım,1874.

SAİDOV, M.S., "Vözniknoveniye pismennosti uavarstsev", Yazıki Dagestana, Mahaçkala,1948,vıp.1.

SEMENOV, İ.U., "Cırla bla nazmula"(Saylamaları),Moskova,"insan"1992.

SEMENOV, İ.U., "Makam bla Söz" (arşivmateryalleri).

SİMONOVSSKAYA, L.V., G.B. Erenburg, M.F.Yuryev,"OçerkiistoriyiKitaya",M.,1956.

SULEYMENOV,Oljas,"Az-i-ya".

ŞEREMETYEVSKİY. V.V., "Familnıye prozvişavelikorusskogo duhovenstva v XV1II-XIXstoletiyah",R.Arhiv.1908.

TAUKUL, Ufuk, "Karaçay-malkar TürkçesiSözlüğü". Türk Dil Kurumu Yayınları, 770,Ankara,2000.

TEPLOUHOV,S.A.,"RaskopkakurganovvgorahNoin-ula",L.,1925.

TOLSTOV, S.P., "Po sledamdrevnehorezmiyskoy tsivilizatsiyi", ıVI.-L.,1951.

TRAM-SEMEN, So i, "Culduzlama" (NartAstrolojisi), Ocak Yay., 1996. Ankara; "TürkAstrolojisi",KesitYay.,2003,c.4.

TSYAN,Sıma,"İzbrannoye",M.,1956.

ULAKOV, M.Z., "Problemi leksiçeskoy stilistikiKaraçaevo-Balkarskogoyazıka",KBR,Nalçik,1994.

VASİLYEV, L.S., "Kulturnıye i torgovıye svyaziHanskogo Kitaya s narodami tsentralnoy iSredney Aziyi", "Vestnik istoriyi mirovoykulturı"(dergi),No-5,1958.

"Vestnikdrevneyistoriyi",1955,No-1,(BanÇao

başlığı),s.113.

"Vesnikistoriyimirovoykulturı",No-5,1958.

VOYEVODSKİY, M.V., GRYAZNOV, M.P.,"Usunskiye mogilniki na territoriyiKirgizskoySSR",VDİ,1938,No-3.

Arşiv materyaller: KBNİİ (Arhiv Kabardino-Balkarskogo Nauçno-İssledovatelskogoİnstituta istoriyi ilologiyi i ekonomiki);KÇNİİ (arhiv Karaçaevo-ÇerkesskogoHauçno-İssledovatels-kogoİnstituta).

ÖZYAŞAMÖYKÜSÜ

Eğitim durumu: Kabartı-Balkar KültürEnstitüsü, Rejisör Bölümü; Moskova Tiyatro-Sinema Üniversitesi (GITIS)-Sinema TiyatroAktrisi Bölümü;Moskova GİTIS Yüksek Lisans-Senaryo ve Dram Yazarı Bölümü; MoskovaKültürSanatÜniversitesiYüksekLisansTiyatroBaşRejisörlükSinemaYönetmenliği.,

Rusya'dayayınlanmışeserleri:

Oyunlar: "Eşikte", "Paraleller", "Bayçı'nınSonu","Nuh'unGemisi","Biynöger"vb.

Şarkılar: Kabartı-Balkar ve Karaçay-ÇerkezCumhuriyetleri Devlet Radyo TV arşivinde çoksayıda program (şarkılar, besteler, medyaçalışmaları,sanataraştırmaları).

Türkiye'deyayımlanmışeserleri:

Kitapları:Nart Astrolojisi (Türk Astrolojisi),c.I, "Ocak", "Takav", Gazetecilik Yayıncılık Ltd.Şti., 1977-1999;Türk Astrolojisi, 4 cilt, KesitYayınları, 2004;Bayçı'nın Sonu, TC Devlet

TiyatrolarıBaşDramaturgluğu,1996-1997,NartBoyu Türkleri Hun-Karaçaylıların Atasözleri,KaynakYayınları,2006.

Çevirileri: Gumilyov,Hunnu; Murat Adji,BizPolov Soydanız; Botay Barlıu,Sibilli, AhmetYesevi Üniversitesi, 1995-1996; Kuprin,Moloh.Doruk Yayınları, 1996, TC Kültür BakanlığıKültür Web sayfası, Türkiye CumhuriyetiKültürelTanıtımı (TürkçedenRusçaya tercüme,1999.)

Rusya'da çalıştığı yerler: Moskova DevletFlarmonisi, Besteciler Konserleri Söz Sanatçısı;Bryansk Devlet Tiyatrosu (aktrist); KabartıBalkar Devlet Tiyatrosu (aktrist); Karaçay-Çerkez Devlet Tiyatrosu (aktrist, dramaturg,rejisör);KaraçayDevletRadyoTV(korosolisti);"TMIFIS" Kültür Sanal Teşkilatı Kurucusu veBaşkanı; Kuzey Osetya Cumhuriyeti MozdokTiyatrosu (rejisör, yönetmen); Kabartı BalkarRusDevletTiyatrosu(GenelMüdürYardımcısı).

Türkiye'de çalıştığı yerler: Anadolu Ajansı"Avrasya" Radyosu, program hazırlayıcısı ve

spikeri(TürkDünyası);eskiDevletBakanıAhatAndican'ın Danışman Grubu'nda bilgi-işlem,tercüman.

Bildiği diller: Türkçe, Rusça, KaraçayTürkçesi,BalkarTürkçesi,AzerbaycanTürkçesi,KumukTürkçesi.

Uyruğu: Hun Türkleri-Karaçaylılar (NartBoyu).

Üyesi olduğu kuruluşlar: Rusya DevletSanatçılarıBirliğiüyesi.