Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings Among the Working Street Children

8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A

1/142

T.C.MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSLAHYAT ANABLMDALI

FELSEFE VE DN BLMLER BLM DALI

SOKAKTA ALIAN OCUKLARDAAHLAK VE DN DUYGULARIN GELM

Yksek Lisans Tezi

Ayegl YILDIZ

stanbul, 2007


2/142

T.C.

MARMARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

LAHYAT ANABLMDALI

FELSEFE VE DN BLMLER BLM DALI

SOKAKTA ALIAN OCUKLARDAAHLAK VE DN DUYGULARIN GELM

Yksek Lisans Tezi

Ayegl YILDIZ

DanmanYrd. Do.Dr. Ali Ulvi MEHMEDOLU

stanbul, 2007


3/142


4/142

I

NSZ

Modern dnyann yok edemedii isizlik, fakirlik, g ve benzeri sosyal sorunlardan

en fazla etkilenenler phesiz ocuklar olmaktadr. Son yllarda sokakta alan ocuk

saysnn hzla artmas ve ocuklarn hem zarar gren hem de zarar veren konumuna gelmesi,

meselenin eitli boyutlarda ele alnmasn zorunlu klmtr. Kiilik geliimindeki en nemli

dnem olarak kabul edilen ocukluk dnemi ayn zamanda ahlaki geliim asndan da nem

arz etmektedir.

Sokakta alan ocuklarda Ahlaki ve Dini Duygularn Geliimi baln tayan

bu aratrmada, genel olarak sokakta alan ocuklarn geliimleri ve zel olarak dini duygu

ve ahlaki geliimleri incelenmitir. Bununla beraber ocuu sokakta al

maya iten nedenler,sokakta onu bekleyen tehlikeler, sokakta almasnn onda oluturduu duygu durumu, iinde

bulunduu sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel durumun ahlaki ve dini geliimine etkileri de

ele alnmtr.

Aratrmann her aamasnda bilgi birikiminden istifade ettiim, desteini grdm

danman hocam Yrd. Do. Dr. Ali Ulvi Mehmedoluna, tezimin son eklini almasnda

fikirleriyle desteini esirgemeyen hocalarm Prof. Dr. Veysel Uysala ve Yrd. Do. Dr. Aynur

Uralere teekkrlerimi sunuyorum.

Hayat Salk ve Sosyal Hizmetler Vakf Sokakta alan ocuklar Koruma

Komisyonu tarafndan yrtlen ocuklar Sokakta Solmasn projesinde faaliyetlerde

bulunan btn deerli arkadalarma ve benimle mlakat yapmay kabul eden, sokakta

almay brak p da eitim hayatlarna devam eden sevgili ocuklara; tezimin her

aamasnda tecrbesini benimle paylaan sevgili arkadam, dostum Esma rkmeze de

teekkr ediyorum.

Maddi ve manevi destekleriyle eitim hayatm boyunca beni yalnz brakmayan bata

annem olmak zere tm aileme ve ho grsyle desteini hissettiim kymetli eim Hikmet

Yldza itenlikle teekkr ediyorum.

Ayegl YILDIZ

stanbul 2007


5/142

II

NDEKLER

Sayfa No.

NSZ I

NDEKLER IITABLO LSTES V

KISALTMALAR VII

GR

1. ARATIRMANIN KONUSU 12. ARATIRMANIN AMACI ve NEM 13. ARATIRMANIN PROBLEMLER 24. ARATIRMANIN VARSAYIMLARI 35. ARATIRMANIN SINIRLILIKLARI 5

1.BLM

KAVRAMSAL EREVE

1. OCUK VE ERGENLK NCES DNEM 61.1. OCUK KAVRAMI 6

1.2. ERGENLK NCES DNEM 6

1.3. OCUUN GELMNDE ALE ve EVREN N ROL 7

2. ALIAN OCUK, SOKAK OCUU VE SOKAKTA ALIAN OCUK 112.1. ALIAN OCUK 11

2.2. SOKAK OCUU 11

2.3. SOKAKTA ALIAN OCUK 14

2.3.1. ocuu Sokakta almaya ten Nedenler 16

2.3.1.1. Ailevi Nedenler 17

2.3.1.2. evresel Etkenler 17

2.3.1.3. Sosyo-Ekonomik Durumun Etkisi 18

2.3.2. ocuu Sokakta Bekleyen Tehlikeler 18

2.3.3. Sokakta alan ocuun Duygusal Durumu 182.4. YAPILAN ALIMALAR ve LGL KURUMLAR 19

2.5. OCUKLARI SOKAKTAN KURTARMAKN NERLEN ZMLER 24

3. OCUKLUK DNEMNDE AHLAK ve DN DUYGU GELM 27

3. 1. AHLAK GELM ve KURAMSAL YAKLAIMLAR 27

3.1.1. John Dewey ve Ahlaki Geliim Evreleri 29

3.1.2. Sigmund Freud ve Ahlaki Geliim 29

3.1.3. Erik Erikson ve Geliim Evreleri 30

3.1.4. Jean Piaget ve Ahlaki Geliim Kuram 32

3.1.5. Lawrence Kohlberg ve Ahlak Geliim Kuram 35


6/142

III

3.2. DN DUYGU ve DNCE GELM 37

3.2.1. Duygu, lgi ve stek 37

3.2.1.1. Duygu 37

3.2.1.2. lgi 39

3.2.1.3.stek 40

3.2.2. Dini Duygu 41

3.2.3. Dini Tasavvur ve Dini Dnce 42

3.2.4. Dini lgi ve stek 43

3.2.5. Dini Aray ve Dini phe 43

3.2.6. Dini Hazrlk ve Yetenek 45

3.2.7. nan ve Dini nan 46

2. BLM

YNTEM

1. EVREN ve RNEKLEM 512. VERLERN TOPLANMASI 513. ARATIRMAYA KONU OLAN PROJENN KAPSAMI 524. ARATIRMAYA KATILAN OCUKLARIN SOSYO- DEMOGRAFK

ZELLKLER 55

4.1. OCUKLARIN YA DURUMU 55

4.2. OCUKLARIN CNSYETLERNE GRE DAILIMI 55

4.3. OCUKLARIN KARDE SAYILARINA GRE DAILIMI 564.4. OCUKLARIN ANNE BABALARININ HAYATTA OLUP

OLMAMALARINA GRE DAILIMI 57

4.5. OCUKLARIN ANNE- BABALARININ BRLKTELK DURUMUNA

GRE DAILIM 57

4.6. OCUKLARIN DOUM YERLERNE GRE DAILIMI 58

4.7. OCUKLARIN OKUDUKLARI SINIFLARINA GRE DAILIMI 59

4.8. OCUKLARIN SOKAKTA ALIMA DURUMLARINA GRE 59

DAILIMI

4.9. OCUKLARIN ALELERNN EKONOMK DURUMLARI 604.10. OCUKLARA GRE SOKAKLARIN GVENLRL 60

3. BLM

SOKAKTA ALIAN OCUKLARDA

AHLAK VE DN DUYGULARIN GELMNE LKN

BULGU VE YORUMLAR

1. DNNANCA LKN BULGULAR 621.1.ALLAH NANCI


7/142

IV

1.2.ALLAH NANCI LE NSAN YAAMI ARASINDAKLK 631.3.ALLAH NANCININ BALANGI ZAMANI 631.4.ALLAH NANCININ NTEL 65

1.4.1. ALLAHA YAKINLIK DURUMU 67

1.4.2.ALLAHI ARAYIP BULMA DURUMU 681.4.3.ALLAHIN TEHLKELERDEN KORUMASI 68

1.5.ALLAHA NANMA ELMNN FITRL 692. BADET VE DUAYA LKN BULGULAR 70

2.1.BADETN NSANA KAZANDIRDIKLARI 702.2.DUA ETME ZAMANLARI 712.3.DUA ESNASINDAK DUYGULARI 73

3. DN TASAVVURA LKN BULGULAR 733.1.ALLAH TASAVVURU 74

3.1.1.ocuklarn u Anda Zihinlerindeki Allah Tasavvuru 743.1.2.ocuklarn Okul ncesi Zamanlarndaki Allah Tasavvuru 75

3.2.PEYGAMBER TASAVVURU 763.2.1.ocuklarn Zihinlerindeki Peygamber Tasavvuru 773.2.2.ocuklarn Hz. Peygamberle Muhayyel Karlama Esnasndaki,

Beklenti ve Davranlar 78

3.3.MELEK TASAVVURU 793.4.C N TASAVVURU 3.5.EYTAN TASAVVURU 813.6.CENNET TASAVVURU 823.7.CEHENNEM TASAVVURU 83

SONU 84

EKLER 88

EK 1. ocuk Tanma Formu 89

EK 2. Mlakat Sorular 90

EK 3. Mlakat Cevaplar 91

Ek K. Dileke 128

KAYNAKA 130


8/142

V

TABLOLAR LSTES

Tablo 1: ocuklarn Yalara Gre Dalm 55

Tablo 2: ocuklarn Cinsiyetlerine Gre Dalm 55

Tablo 3: ocuklarn Karde Saysna Gre Dalm 56

Tablo 4a: ocuklarn Annelerinin Sa Olup Olmamalarna Gre Dalm 57

Tablo 4b: ocuklarn Babalarnn Sa Olup Olmamalarna Gre Dalm 57

Tablo 5: ocuklarn Anne- Babalarnn Birlikte Olmalarna Gre Dalm 57

Tablo 6: ocuklarn Doum Yerlerine Gre Dalm 58

Tablo 7: ocuklarn Snflarna Gre Dalm 59

Tablo 8: ocuklarn Sokakta alma Alanlarna Gre Dalm 59

Tablo 9: ocuklar Ailelerinin Ekonomik Durumlarna Gre Dalm 60

Tablo 10: Sokaklarn ocuklarin Tehlikeli Olup Olmadna likin

Grlerine Gre Dalm 60

Tablo 11: ocuklarn Allah nancna likin fadelerine Gre Dalm 62

Tablo 12: ocuklarn Allah nancle nsan Yaam Arasndaki likiye likin


Tablo 13: ocuklarn Allah nancnn Balang Zamanna Gre Dalm 63

Tablo 14: ocuklarn Cinsiyetleri le Allah nancnn Balang Zamanna

likin Grlerine Gre Dalm 65

Tablo 15: ocuklarn Allah nancnn Niteliklerine likin Grlerine GreDalm 65

Tablo 16: ocuklarn Cinsiyetleri le Allah nancnn Niteliine likin Grlerine

Gre Dalm 66

Tablo 17: ocuklarn Kendilerini Allaha Yakn Hissettikleri Durumlara Gre

Dalm 67

Tablo 18: ocuklarn, Allah Hi Duymadklarnda Onu Arayp Bulmaya likin


Tablo 19: ocuklarn Allahn Tehlikelerden Koruyup Korumadna likin

Dncelerine Gre Dalm 68Tablo 20: ocuklarn, nsann Ftratnda Allaha nanma Eilimi Vardr

fadesine likin Grlerine Gre Dalm 69

Tablo 21: ocuklarn badetin nsana Kazandrdklarna likin Grlerine

Gre Dalm 70

Tablo 22: ocuklarn Dua Etme Zamanlarna Gre Dalm 71

Tablo 23: ocuklarn nsanlarn Dua Etme Durumlarna likin Grlerine

Gre Dalm 72

Tablo 24: ocuklarn Dua Esnasndaki Duygularna Gre Dalm 73

Tablo 25: ocuklarn imdiki Allah Tasavvuruna likin fadelerine Gre Dalm 74

Tablo 26: ocuklarn Okul ncesi Zamanlarndaki Allah Tasavvurlarna likin


9/142

VI


Tablo 27: ocuklarn Peygamber Tasavvuruna likin fadelerine Gre Dalm 77

Tablo 28: ocuklarn Peygamberle Muhayyel Karlama Esnasndaki

Davranlarna Gre Dalm 78

Tablo 29: ocuklar

n Melek Tasavvuruna likin fadelerine Gre Da

l

m

79Tablo 30: ocuklarn Cin Tasavvuruna likin fadelerine Gre Dalm 80

Tablo 31: ocuklarn eytan Tasavvuruna likin fadelerine Gre Dalm 81

Tablo 32: ocuklarn Cennet Tasavvuruna likin fadelerine Gre Dalm 82

Tablo 33: ocuklarn Cehennem Tasavvuruna likin fadelerine Gre Dalm 83


10/142

VII

KISALTMALAR

AFE : Ankara niversitesi Eitim Fakltesi

Bkz. : Bak

n

zC. : Cilt

ev. : eviren

DEM : Deerler Eitim Merkezi

Enst : Enstits

Fak. : Fakltesi

Haz. : Hazrlayan

Kar. : Karlatrnz

M...F. : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi

Mat. : Matbaas

S. : Say

s. : Sayfa

S.B.E : Sosyal Bilimler Enstits

vb. : ve benzeri

Yay. : Yaynlar


11/142

GR

1.ARATIRMANIN KONUSU

ocukluk dnemi, kiilik geliimindeki en nemli dnem kabul edilmesi itibariyle

pek ok aratrmaya konu olmutur. Tpk kiilik geliiminde olduu gibi ahlaki geliimde de

ocukluk dnemi byk nem arz etmektedir. ocuklarda ahlaki ve dini duygunun geliimi

normal geliim dnemleriyle paralellik gsterir. Sokaklarda alan ocuklarn pek ok

bakmdan normal bir ocukluk dnemi geirmedikleri; kk yalardan itibaren g,

ekonomik sknt ve aile ii sorunlarn sebep olduu etkenlerden dolay travmatik durumlarla

kar karya kaldklar sk sk dile getirilen bir olgudur. Bu aratrmann konusu; sokakta

alan ocuklar etkileyen d etkenlerin tespiti; iinde bulunduklar sosyo-ekonomik ve

sosyo-kltrel durumun ahlaki ve dini geliimlerine etkisinin ne olduuna dair bir fikir sahibi

olmaktr. Bu aratrma, sokakta alan ocuklarda ahlaki ve dini duygularn geliimini konu

edinmektedir.

2. ARATIRMANIN AMACI ve NEM

Gnmzde ocuklarn kk yalardan itibaren eitli nedenlerle almak zorunda

kalmalar ve bunu salamann bir yolu olarak sokakla tanmalar dnya apnda ortaya kan

ve zm aranlan bir problemdir.

Sokak ocuklar ve sokakta altrlan ocuklar olgusu son zamanlarda lkemizde de

insan artan boyutlarda artmaktadr. zellikle uluslar aras kurulularn da almalaryla

ocuklarn altrlmalarnn zmne ynelik baz faaliyetler yaplmaya balanmtr. Sonyllarda sokakta alan ocuk saysnn hzla artmas ve ocuklarn hem zarar gren hem de

zarar veren konumuna gelmesi meselenin eitli boyutlarda ele alnmasn zorunlu klmtr.

Sokakta alan ocuklarn niteliklerinin tespiti ve bunun nedenlerinin ortaya

konulmas uluslar aras dzeyde pek ok aratrmann konusu olmutur. lkemizde de

konunun tespiti ile ilgili istatistiksel almalar yaplmaktadr.


12/142

2

Toplumdaki dini ve ahlaki geliim yapsnn bir alt basama olarak ocuklar

temelinde bu konunun ele alnmas, dini yapnn anlalmas ve ocukluk dnemine etkileri

balamnda nem arz etmektedir. Bununla birlikte ocuklarn ahlaki ve dini duygugeliiminin, toplum dinamiklerinin bilinmesi asndan, farkl temellerde henz yeterli ve

kapsayc bir dzeyde ele alnd sylenemez.

Sokakta alan ocuklarda Ahlaki ve Dini Duygunun Geliimi balyla ele

aldmz bu aratrmann temel amac, sokakta alan ocuklarn geliimleriyle dini duygu

geliimleri arasndaki ilikiyi ortaya koymaktr. Temel ama dorultusunda ocuu sokakta

almaya iten nedenler, sokakta onu bekleyen tehlikeler, sokakta almasnn onda

oluturduu duygu durumu ve bunlarn dini duygu geliimine etkileri de ele alnacaktr.

stanbul Hasekide bulunan Hayat Salk ve Sosyal Hizmetler Vakf Sokakta alan

ocuklar Koruma Komisyonu tarafndan yrtlen ocuklar Sokakta Solmasn projesi

kapsamnda ilgilenilen sokakta alan ocuklarn ahlaki ve dini duygu geliimlerini ortaya

koymaktr.

Ayrca, cinsiyet, ya, doum yeri, renim durumlar, okumu olduklar snf,

ailelerinin sosyo-ekonomik dzeyi, anne babalarnn hayatta ve birlikte olup olmama

durumlar, tahsil durumlar, karde saylar gibi demografik deikenlerin ahlaki ve dini

duygu geliimi zerindeki etkisinin incelenmesi amalanmtr.

Trkiyede yaplan din psikolojisi aratrmalarnda evreni sokakta alan ocuklar

olan bir aratrma bulunmamaktadr. Bu nedenle aratrmamz hem sokakta alan ocuklarn

2006 yl itibariyle durumlarnn tespiti, hem de ahlaki ve dini geliimlerinin incelenmesi

a

s

ndan Trkiyede yap

lm

ilk al

ma zellii ta

maktad

r.

3. ARATIRMANIN PROBLEMLER

Aratrmann temel problemini Sokakta alan ocuklarn, iinde bulunduklar

yaam koullar itibariyle ahlaki ve dini duygu geliimleri ne dzeydedir? sorusu

oluturmaktadr. Bu problem erevesinde incelenecek baz alt problemler yle ifade

edilebilir:


13/142

3

- Sokak ocuu ve sokakta alan ocuk arasnda nasl bir fark vardr?

- ocuklar sokaa dren nedenler nelerdir?

- ocuu sokakta bekleyen tehlikeler nelerdir?

- Sokakta alan ocuklarn ahlaki geliimleri ne dzeydedir?

- Sokakta alan ocuklarda eitli dini tasavvurlar (Allah, peygamber, melek, cin,

cennet, cehennem gibi) nasldr?

- Aratrmaya katlan ocuklarn eitli sosyo-demografik zelliklerinin (cinsiyet,

ya, doum yeri, renim durumlar, okumu olduklar snf, ailelerinin sosyo-

ekonomik dzeyi, anne babalarnn hayatta ve birlikte olup olmama durumlar,

tahsil durumlar, karde saylar gibi) onlarn ahlaki ve dini duygu geliimleri

zerinde etkisi var mdr?

5. ARATIRMANIN VARSAYIMLARI

fade edilen problemler temelinde baz varsaymlar ortaya atlmtr. Aratrmann

varsaymlarn aadaki balklar altnda gruplandrmak mmkndr:

1. Sokaklarn ocuklar in Tehlikeli Olduuna Dair Varsaymlar;

a. Sokakta altrlan ocuklar, sokaktaki tehlikelere kar korunmasz ve

savunmaszdrlar, dolaysyla risk altndadrlar.

b.ocuklarn sokaklarda almalar, yoksulluk, g, eitimsizlik, ailenin

paralanmas gibi sosyo-ekonomik durumlarn bir sonucudur.

c.ocuklar da sokakta bulunmaktan, sat yapmaktan memnun deillerdir.


14/142

4

2.Sokakta alma Olgusu ve Demografik zelliklerle lgili Varsaymlar;a.Sokakta alan ocuklar daha ok yoksulluk ve g sebebiyle byk kentlerde

yaamaktadrlar.

b.Sokakta alan ocuklarn cinsiyeti ounlukla erkek ocuklardan olumaktadr.

c.Sokakta alan ocuklar ok ocuklu ailelerden gelmektedir. ocuklardan

birisinin alyor olmas dier kardelerini de sokakta almaya sevk eder.

d.Sokakta alan ocuklarn anne- babalarnn renim durumlar dktr.

e.ocuun sokakta almas ile anne-babann birlikte olup olmamas arasnda iliki

vardr.

f.ocuun sokakta almas, okula devamn olumsuz ynde etkilemektedir.

3. Sokakta alan ocuklarda Ahlaki ve Dini Duygu Geliimi ile lgili

Varsaymlar;

a.ocuklarn psiko-sosyal geliimleri asndan elverili ve salkl ortamlarda

bulunmamalar, ahlaki ve dini duygu geliimlerini de olumsuz etkilemektedir.

b.Aile ortamndan tamamen kopmam olan ocuklar, aileden rendikleri kadaryla

Allah inancna sahiptirler. Aileden kopu arttka ocuktaki dini duygu zayflar.

c.Ekonomik dzeyin dk olduu aile ortamnda ocuklarn normal geliimleri

salkl ve dengeli olmad gibi dini duygu geliimi de olumsuzdur.

c.Sokakta alan ocuklarda ahlaki geliim yatlarna gre anlaml derecede

farkllk arz eder.

d.Sokakta alan ocuklarda Allah, peygamber, melek, cin, cennet, cehennem gibi

soyut dini tasavvurlar yeterince gelimemitir.

e.zellikle ibadet ve dua gibi konularda ocuklar, ailelerinden grdklerinin

etkisindedirler.


15/142

5

4. ARATIRMANIN SINIRLILIKLARI

Aratrmaya katlan 31 ocuktan oluan rneklem grubunun, ahlaki ve dini duygu

geliimlerini renme amacyla yaplan szl mlakat sorularna itenlikle, kendilerini

gvende hissederek ve doru birekilde cevap verdikleri varsaylmaktadr.

rneklem grubunun evreni temsil ettii kabul edilmektedir.

Aratrma, mlakata katlan deneklerin ahlaki ve dini duygu geliimleriyle ilgili

sorulara verdikleri cevaplardan elde edilen verilerle snrldr.

Mlakata katlan denekler, 11-16 ya arasnda bulunan 31 ocukla snrldr.

Mlakat, 2006 Eyll aynda gerekletirilmitir.

Aratrmada kullanlan kaynaklar geerli ve gvenilir kaynaklardr.


16/142

6

1.BLM

KAVRAMSAL EREVE

1. OCUK ve ERGENLK NCES DNEM

1.1. OCUK KAVRAMI

OCUK kavram tarihte toplumun yaplarna, kltrlerine, inanlarna,

ekonomilerine gre deien bir kavramdr.

ocuk tanmnda bir lkeden dierine, gelimi lkeden az gelimi lkeye, hatta

lke iinde krdan kente farkllklar grlmektedir. Yaplan antropolojik almalar ocukluk

olgusunun kltrel eitliliini ve greceliini ortaya koymutur. Byle olmakla birlikte

ocukluk dneminin yetikinlik-genlik dneminden ayr tutularak ya faktrne gre

tanmlanmaya alld da sylenebilir.

Bilindii gibi Birlemi Milletler'in ocuk Haklarna Dair Szlemesinin 1.

Maddesi 18 yana kadar her insan ocuk kabul etmektedir. Ulusal yasalarca daha gen biryata reit saylma hari, 18 yan altndaki her insan ocuk saylr.1

slam'n ocuk tanm ise, ya unsurunu da dikkate alan Mkellef olabilme artn

tamayan ve her eit muameleyi yapmaya yetkili bulunmayan insandr.2

1.2. ERGENLK NCES DNEM

ocukluk a insan hayatnn ondan sonra gelecek dier safhalarnn zerine bina

edildii bir adr.

ocukluk alar zelliklerine gre u tasnifle zetlenebilir;

1. Bebeklik dnemi (0-3 ya)

2. lk ocukluk dnemi (3-7 ya)

1Ahmet Kemerli, Kreselleen ocuk Emei Smrs, Anlay Dergisi, Say:32 (Ocak 2006), stanbul, s.52.

2 Orhan eker, slam Hukukunda ocuk, stanbul: Kayhan Yaynlar, 1990, s.29.


17/142

7

3. Son ocukluk dnemi (7-10 ya)

4. lk ergenlik dnemi (10- bulu a)

ocukluktan henz km ve gen aday olmu bu dnemin ya grubu 12-14 olarak

bilinir. Ergenlik ncesi gencin fizyolojisinde bir takm deiiklikler oluurken, gen birtakm

ruhsal durumlarla da kar karya kalr. Bu durum da kiinin biyolojik ve psikolojik hzl

geliimlere intibak etmede baz glklerle karlamasna neden olabilir.

Bu dnemin ocuu zihinsel geliim asndan somut dnceyi geride brakm,

soyut dnce dnemine girmitir. Olaylar daha gereki bir bakla grme ve kavrama

kabiliyetine sahip olmutur. Dinin zn de kavramaya ynelik bu tr konulara da ilgisi

artmtr.3

1.3. OCUUN GELMNDE ALE ve EVRENN ROL

Gelimesini tamamlayamam bir varlk olarak dnyaya gelen insan, gizli pek ok

yeteneklere sahiptir. nsann potansiyel yeteneklerini geni lde kullanabilmesi, onun

gelimeye elverili tm ynleriyle birlikte terbiye edilmesine baldr.4

evre, organizmay etkileyen d uyarclar olarak tanmlanabilir. ocuun iinde

doduu ailesi, anne baba kardeleri, ilikileri, ailenin sosyo-ekonomik durumu gibi faktrler

ocuun doduu corafi ve sosyal evresi oluturur. ocuun ruh saln etkileyen bu

sosyal evre arasnda, aileyi, okulu, rfleri, adetleri, gelenek-grenek ve toplumsal deerleri,

sosyal snf farklarn ve iletiim aralarn sralayabiliriz.5 Bunun insanlarn u anda

gerekletirebildikleri geliim seviyesinin, genetik potansiyelin en st snryla belirlenmi

olan gelime basamandan ok aada olduu belirtilmektedir.6

Bunun sebebi olarakolumsuz sosyal evre artlar gsterilmektedir. ocuklarn iinde bulunduu olumlu sosyal

evre artlarnn dereceleri, uygun davran gerekletirebilme derecelerini de belirlemektedir.

ocuklara bu imknlar sunan sosyal evrelerin en nemlileri ise, aile, eitim, din ve devlet

3 Yaar Fersaholu, Din Eitim ve retiminde Duygu Eitimi, stanbul: Marifet Yay. 1998, s.72.4 Kerim Yavuz, Eitim Psikolojisi, Kayseri, 1991 s.15-16.5 Meliha, Krkncolu, ocuk Ruh Sal, stanbul: Esin Yay., 1995.s.77.

6 idem Katba, Kltrel Psikoloji Kltr Balamnda nsan ve Aile, stanbul: YKY, 1998, s.158.


18/142

8

gibi kurumlardr.7 Bu kurumlarn kiilerin hem gzel davranlarn dzenledii, hem de daha

zel davranlara hazrlad grlr.8 ocuun geliimi onun, kaltm ve evresi arasndaki

ilikilerin bir rndr.9

nsann hi bir zaman yalnz yaamadn, eski alardan beri bir cemiyet halinde

yaadn dnrsek, ahsiyetinin biimlenmesinde ait olduu toplumun zellikle de

kltrn rolnn nemini fark ederiz.10 Etnologlarn aratrmalar, insan davran

zelliklerinin tmn kapsayan kiiliin, iinde geliip ekillendii sosyal ve kltrel evre

tarafndan ne kadar kuvvetle etkilendiini ortaya karmtr.11

Sosyal gelime, kiinin sosyal uyarcya, zellikle grup yaamnn bask vezorunluluklarna kar, duyarlk gelitirerek, grubunda ya da kltrnde, bakalaryla

geinmesi, onlar gibi davranmasdr.12

ocuklarn zihinsel, psikolojik, biyolojik ve sosyal geliimleri asndan

potansiyellerinin en st noktaya kabilmesi iin onlarn uygun evre koullarnda bymeleri

gerekmektedir. Kendi kendini yneten, zgveni gelimi, benlik saygs yksek mutlu bir

birey olarak gelimesi ocua salanan frsatlara ve ounlukla anne-babann tutumuna

baldr.13

Her ocuun kendini emniyette hissedecei bir aile ortamna, hogrl sreklilie

ihtiyac vardr. ocuun sadece bedensel deil, ruhsal geliimi iin de ailenin etkisi nemli ve

byktr.14

Biyolojik doumundan itibaren ocuun sosyal ve kltrel gelimesi de balar.

ocuk gelimesini srdrrken, iinde yaad toplumun diline, ahlakna, kltrne,

sanatna, dinine, alkanlklarna, gelenek ve greneklerine uygun duygu, dnce ve

7lhan Erdoan, letmelerde Davran, stanbul: ..letme Fak. Yay., 1991, s.96.8 Feyzullah Erolu, Davran Bilimleri, stanbul 1996, s.88.9 Hlya Alper, mann Psikolojik Yaps,stanbul: Rabet Yay., 2002, s.195.10 Neda Armaner, Din Psikolojisine Giri, Ankara 1980, s.75.11 Fatma Baaran, Psiko-Sosyal Geliim, Ankara: Ankara nv. Dil-Tarih Corafya Fak. Yay. 1974, s.14.12 Baaran, s.15.13 Fatma Gl Cirhinliolu, ocuk Ruh Sal ve Geliimi, Okul ncesi Dnem, Ankara: Nobel Yay., 2001, s.151.

14 Lee Salk, ocuun Duygusal Sorunlar, Erzen Onur (ev.), stanbul: Remzi Kitabevi, 1974, s.224.


19/142

9

inanlarna ksaca toplumsal norm ve deerlerine doru ynlendirilmitir. Bylece toplumda

sz konusu deerlerle oluan ortakahsiyetin zellikleri ocua da aktarlarak onun davran

ve tutumlarnn ekillenmesine, ahsiyetinin olumasna yardmc olmaktadr. Ailede balayanve toplumun taleplerine uygun olarak devam eden sosyalleme sreci ocuun geliim

dnemlerine gre farkllk arz eder.15

Aile yaamlarnda istikrar ve ahenk olmayan insanlarn birlikteliinden dnyaya gelen

ve bu ortamda yetien ocuklarda ciddi ekilde davran bozukluklarna rastlanmaktadr. Aile

iinde ocuklarn anne- babalarna kar duymu olduklar sevgi, onlarn ruhsal dengelerinin

de bir belirtisidir. Aile atmosferi ocuun tm dnce, duygu ve davranlarnda etkilidir.

Temel ihtiyalarn karlayamayan, skntl, endieli, gvensiz ebeveynin bulunduu skntl

ortamda yaayan ocuklarda bu ortamdan etkilenerek gvensiz yetiirler.16

ocuun iinde yaad sosyal evre ruhen salkl ve dengeli bir hayata sahip olduu

lde ocuk da ruh salna sahiptir. Bu da maddi ve manevi ihtiyalarn karlanmasyla

mmkndr. ocua aile iinde ahsiyet ve karakter zelliklerinin al p serpilmesine

duygusal ve zihinsel enerjilerini kullanmasna imkn verilmemise, ondan dengeli ve uyumlu

bir insan olmas

beklenmemelidir.

17

ocuun, byklerinden telkin yoluyla ald deerleri, davran modellerini iten

benimsemesi ve bu deerlere bal bir hayat srdrmesi, ncelikle kendisini yetitiren

insanlar sevmesine, onlara inanp gvenmesine baldr.18

Bir bireyin rahatszl, iinde yaad rahatsz bir ailenin ve iyi gitmeyen bir aile

etkileiminin belirtisidir.19

ocuun kendine olan gveni anne- babasna olan gvenden kaynaklanr ve geliir.

ocuun benlik kavram, byklerinin ona gsterdii davranlarn bir yansmasdr. Byle

15 Kerim Yavuz, Eitim Psikolojisi, Kayseri: Erciyes nv. Yay., 1991, s.89.16 Halis zg, ocuk Psikolojisi, stanbul: zg Yay., 1968, s.196.17 Nihat Nirun, Aile ve Kltr, Ankara Atatrk Kltr Merkezi Yay. S.73, 1994, s.161.18 Hayati Hkelekli, , ocuk, slam Ansiklopedisi, C.8., stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yay., 1993, s. 357

19 Onur, s.109.


20/142

10

olunca anne babann itici tutumlar ocuun kendisini deersiz bulmasna neden olur. Byle

bir ortamda yetien ocuk da, kendisine ilikin olumlu grler gelitiremez.20

ocuk doduu andan itibaren byme sreci iinde ailesiyle kurduu etkileimden

kard sonular zmseyerek kiiliinin ve ruhsal yapsnn temellerini oluturmaktadr.

Toplumlarn gelecei olan ocuk ve genlerin her ynden salkl yetitirilmeleri, kiilik

geliimleri iin de ok nemlidir. Gazaliye gre ocuun kalbi saf bir cevherdir; ocuk,

verilen hereyi kabul etmeye hazrdr.21 yi bir insan olabilmesi iin ocuun iyi eitilmesi

gerekir. Gazaliye gre ocuk, farknda olmadan ncelikle evresinden grdn taklit eder,

zamanla taklit ettii bu davranlar alkanlk haline dnerek ocuun bilgi daarc ve

kiilii oluur. nsan bulunduu kabn eklini alan sv gibidir. benzetmesiyle Gazali,

kiiliin olumasnda evrenin etkisine vurgu yapmaktadr.22 ocuu korumak, yetitirmek,

ahlaki deerleri kazandrmak ncelikle ocuun ailesinin grevidir.23

20 Engin Getan, nsan Olmak, Remzi Kitabevi, stanbul 1989, s. 35.21 H. Mahmut amdibi, ahsiyet Terbiyesi ve Gazali, stanbul: Han Neriyat, 1983, s.203. Kar., Ahmed elebi, slamda

Eitim ve retim Tarihi, Ali Yardm (ev.), stanbul: Damla Yay., 1974, s.293.

22 M. Zeki Aydn, Ailede ocuun Ahlak Eitimi, stanbul: DEM, 2005, s.23.

23 Haluk Yavuzer, ocuk Psikolojisi, stanbul: ..E.F. Yay., 1982, s.6.


21/142

11

2. ALIAN OCUK, SOKAK OCUU ve SOKAKTA ALIAN OCUK

2.1. ALIAN OCUK

Birlemi Milletler'in ocuk Haklarna Dair Szlemesi; tm ocuklarn eit

olduunu, salkl ve yeterli beslenme hakkna sahip olduklarn, eitim ve oyun oynama

haklar bulunduunu sylemekte, ocuklarn almamalar, istismar edilmemeleri gerektiine

iaret etmektedir.

Uluslararas alma rgt'nn (LO) 138 sayl Szlemesi, istihdam ya da ie

giri iin asgari yan, zorunlu okul ann tamamlanmas yan genelde 15 yan altnda

olamayacan belirtmektedir. Bu yan altnda olup, hayatn kazanmak veya aile btesine

katkda bulunmak amacyla alan veya altrlan ocuklara ocuk ii ya da alan

ocuk ad verilmektedir.

Umumi Hfzsshha Kanununun 173. maddesince 12 yandan kklerin

altrlmas yasaklanmtr. ocuk emei ocuun fiziksel, psikolojik, sosyolojik, zihinsel,

duygusal, ahlaki ve ruhsal geliimine zarar veren her trl i olarak tanmlanr. 24

Uluslar aras alma rgt (ILO) tahminlerine gre bugn dnyada 5-17 yalar

arasnda 246 milyon ocuk altrlmaktadr. Bu ocuklarn 171 milyonu gvenlikleri, fiziki

ve zihinsel salklar, ahlaki geliimleri asndan tehlikeli ilerde alyor.25

2.2. SOKAK OCUU

Modern dnyann yok edemedii isizlik, fakirlik, g ve benzeri sosyal sorunlardan

en fazla etkilenenler phesiz ocuklar olmaktadr. Her geen gn sokakta yaayan veya

sokakta alan ocuklarn says artmaktadr. Bunun sonucunda da kiilik geliimlerinin en

nemli dnemini olmas gereken yerlerde ve olmas gereken artlarda geiremeyen bu

ocuklar, ayn zamanda salksz bir toplumun da habercisidir.

Aslnda onlar bir sorun deil, kreselleme, yoksulluk, g ve arpk kentlemenin

sonucudur. Bir Unicef raporunda geen u ifadeler dikkat ekicidir:

24ocuk Emei, Ana Britanica Genel Kltr Ansiklopedisi, C.6, stanbul 1987, s.497.

25 Kemerli, s.53.


22/142

12

Yoksul ve savunmasz ocuklar, normal geliimleri, salklar ve eitim yapma

frsatlar pahasna nc Dnyann d borcunu alarak dyor.26

Bu alanda almay dnen herkes daha iin banda tanmlama sorunuyla

karlar. Tanmlamalarda temel kriter ocuun ailesiyle olan ilikisidir. 80li yllarn banda

sokak ocuklar;

Gerek evleri, ailelerinin yan olmaktan ok sokak olan ve sorumlu yetikinlerden

herhangi bir koruma, denetleme ve ynlendirme almayan ocuklar olarak tanmlanrken,

daha sonra UNCEF sokaktaki ocuklar ile sokan ocuklar gibi bir ayrma gitmitir.27

Bu tanmlamaya gre;

Sokaktaki ocuklar (children in the street); ailesinden giderek daha az destek alan,

ailenin geim sorumluluunu sokaklarda, pazarlarda alarak paylamak zorunda kalan

ocuklardr. Bu ocuklar iin yaadklar evler, oyun kltrel faaliyet ve gnlk yaam

mekanlar olmaktan km olsa da ou akam evlerine dnmektedir. Bu ocuklarn

aileleriyle balar zayflam olsa da tmyle kopmamtr, hala kendilerini ana-babalaryla ve

kardeleriyle zdeletirebilmektedirler.

Sokan ocuklar (children of the street); gnlk geimlerinin mcadelesini

ailelerinden hibir destek almakszn yalnz balarna veren daha kk bir gruptur. Bu

ocuklar genelde terkedilmi diye adlandrlsalar da, gvensizlik duygusu, istenmeme ve

iddete maruz kalma gibi nedenlerle kendileri de ailelerini terk etmi olabilirler. Evleriyle

olan balantlar kopmutur.

Dnyann baka lkelerindeki kimi projelerde alanlar, UNCEFin ayrmnn okkolay uygulanabilir olmadn dnmektedirler. Olardan biri olan Benno Glausere gre

sokak ocuklar, sokaktaki ve sokan ocuklar derken anlatlmak istenen her zaman

ak deildir ve bylece ayn projede alan insanlarn bile birbirleriyle anlaamama

26 Kemerli, s.53.27 J. Ennew, Sokak ocuklar ve alan ocuklar Planlama in Bir Rehber, iek ztek (ev.), Ankara: UNCEF

Trkiye Temsilcilii, 2003, s.15.


23/142

13

tehlikesini dourur. Bu durumda Glauser sokak ocuklarn; sokakla zel bir ilikisi olan bir

grup ocuk iin kullanlabilecek geni kapsaml bir terim olarak dnr.28

Yaplan bu tanmlamalarn lkemizdeki yansmasna baktmzda ise gerek

yetkililerin ifadelerinden gerek ocuklarmzn sylediklerinden oluturulan u tabloyu

grmekteyiz.

Sokak ocuklar;

- Sokak ocuklarnn ounluunun ergenliin ilk dneminde bulunduklar, 13-15

ya grubunda bir ylma olduu gzlenmektedir.

- Sokak ocuklarnn tamamna yaknn erkek ocuklar meydana getirmektedir.

- %82ye varan bir oranda paralanm ailelerin ocuklarndan meydana

gelmektedirler.

- Ailelerinin sosyo-ekonomik durumu olduka dktr.

- Tm zamanlarn sokakta geirirler, bu nedenle fiziksel ve ruhsal tm tehlikelere

aktrlar.

- Aileleri ile ilikileri kopmutur; ailelerinde alkol alkanl ve iddet oran

olduka yksektir.

- Sevgisizlik, eitimsizlik, terk edilme duygusu, gvensizlik, cinsel ve psikolojik

istismarlar nedeniyle hayata ve gelecee ynelik yarglar ve dnceleri farkldr,

olumsuzdur.

- ou toplumun onlarn sorunlaryla ilgilenmediini dnmektedir.

- Birou hayvan ve zellikle kpek beslemekte; onlarla birlikte mutlu olduklarn

ve souk gecelerde onlara sarlaraksndklarn sylemektedir.

- ou sokaktan kurtulmay hayal etmektedir.

28 Ennew, s.17.


24/142

14

- Dinlenmek, oyun oynamak, meslek renmek, banyo yapmak v.b. iin bir

merkezleri olmasn talep etmektedirler.

- Asla kendi ocuklar sokakta olsun istememektedirler.

- Sokaklarda yaayan ocuklar tm zararl alkanlklar edinme riski altndadrlar.

Bu durumda sadece kendileri iin deil toplumun tm kesimleri iin bir risk

oluturmaktadrlar.29

stanbuldaki sokakta yaayan ocuklar zerine yaplan aratrma sonucunda u

veriler elde edilmitir:

Sokakta yaayan ocuklar;

- %26s tm ailesini, %20si kardelerini, %17si annesini zlediini

sylemektedir.

- %40 tiner, %80i sigara, %1i ise bamllk yapan madde kullanmaktadr.

- %80i sokakta olmaktan memnun deildir.

- %50si souk gnlerde kendilerini sttklar ve onlar sevdikleri iin hayvan

zellikle de kpek beslemektedir.30

2.3. SOKAKTA ALIAN OCUK

Sokakta alan ocuklar;

- Ailenin geimine katk

da bulunmak ya da kendi masraflar

n

kar

lamak iingnn bir blmnde sokakta almaktadrlar. Ancak para kazanrken yetikin

rol stlenip harcama yetkisi konusunda ocuk sayldklarndan eliki yaarlar.

29 Haluk Yavuzer, Toplum Bu ocuklar Rehabilite Etmeli, Kabullenmeli ve mknlar Sunmal, STONBUL, stanbul

Beton Elemanlar ve Hazr Beton Fab. San. Tic. A.. Yayn, Say:4 (Nisan-Mays-Haziran 2001) s.19. Kar.: Sevgi U.

Sayta, M. Ruhi irin (Haz.), stanbul ocuk Raporu, 1. stanbul ocuk Kurultay, stanbul: stanbul ocuklar Vakf Yay.,

2000 s.275.

30statistikler iin bkz. Anlay Dergisi, ocuklar ve Sokaklar Dosyas, Say 32 (Ocak 2006), s.46.


25/142

15

- Bu ocuklarn aile ilikileri srmektedir; ancak, gnlerinin nemli bir blmn

aile korumasndan, yaadklar evreden olduka uzak sokaklarda

geirmektedirler. Bazen gecenin ge saatlerinde de olsa evlerine dnerler, ailebalar ve korumas zayf da olsa vardr.

- ounun okulla balar srmektedir. Ders almaya zamanlar ve uygun

ortamlar olmadndan baar oranlar dktr.

- Sokakta alan ocuklar iklet, su, balon, simit satp, ayakkab boyayp hamallk,

p toplaycl, iek satcl yapmakta; sk sk i deitirmektedirler.

- Bu ocuklar uzun srelerle almakta, bir blm asgari cretin stnde de olsa,

genellikle az para kazanmakta, yetersiz beslenmekte, ar yk tamakta, eitli

kazalara uramaktadrlar.

- Ayrca altklar ve bulunduklar ortamlar, fiziksel ve cinsel istismara ak,

dolaysyla ocuklar iin tehlikeli olabilmektedir.

- Sokakta alan ocuklar zabta ve polislerle sk sk kar karya gelmekte; eitli

kiilerden fena muamele grmekte; sokak etelerine girmekte; zararl maddelere

alabilmektedir.

- Sokaklarn tehlikeli ortamlarnda alan ocuklar sklkla okulu terk etmek

zorunda kalmakta; aileleriyle sorunlar arttnda evden kamakta; zamanlarnn

byk bir blmn sokakta geirmektedirler.

- Ailesi ve okuluyla ilikisi kesilerek sokak ocuu olmaya aday nemli sayda

alan ocuun olduunu, bu alanda yaplan baz aratrmalar ortaya

koymutur.31

stanbuldaki sokakta alan ocuklar zerine yaplan aratrma sonucunda u veriler

elde edilmitir;

- %70e yakn 10-15 ya arasndadr.

31Sayta ve irin, s.515


26/142

16

- %9u kz ocuktan olumaktadr.

- ocuklarn yarsndan fazlasnn sokakta alan baka kardeleri bulunmaktadr.

- %70e yaknnn memleketi Dou ya da Gneydou Anadolu kkenlidir.

- Annelerin %70i okur-yazar deil ve alma oran ok dktr.

- Anne baba ya ortalamas 40 civarndadr.

- Yaadklar ortam 2 odal apartman bodrum kat ya da gece kondulardr.

- %42si sokakta olmaktan memnun deildir.32

2.3.1. ocuu Sokakta almaya ten Nedenler

1990'lardan sonra BM Sokak ocuklarnn G ve Durumu balkl kararnda

sorun kresel bir olgu olarak kabul edilmi ve Birlemi Milletler belgelerinde ve

almalarnda yerini almtr. 1994 ylnda Birlemi Milletlernsan Haklar Komisyonu'nun

Sokak ocuklarnn G ve Ciddi Durumu balkl karar ile tm dnyada sokakta yaayan

ocuk sorunu kabul edilerek zm nerileri getirilmitir. Yaplan kresel, blgesel ve yerel

aratrmalarda ocuklarn sokaa gelmelerinde tek bir neden olmad, birbiriyle ilikili

birok nedenin kombinasyonu bu ocuklar sokaa itmekte olduu ileri srlmtr.

Birlemi Milletler ocuk Haklar Komitesi'ne gre, ocuklar sokaa ynelten ailelerinin

kendilerini istememesi ya da istismar etmesi deil, ekonomik gereksinim ve drtlerdir.

Krdan kente g, ar yoksulluk, terk edilme, ayrca aile ii istismar da bu nedenler

arasnda saylmaktadr. Birlemi Milletler Sokak ocuklarnn Ciddi ve Zor Durumu

balkl kararnn balang ksmnda sokak ocuklarnn ortaya k ve marjinallemesinde,

yoksulluk, kyden kente g, isizlik, ailelerin paralanmas, hogrszlk, istismar ve

savan dhil olduu eitli sebepler olduu ve bu sebeplerin sosyo-ekonomik zorluklarla

arlat belirtilmektedir. Aratrmalarda yoksulluk ve iddet ortamnda yaayan btn

32statistikler iin bkz. Sayta ve irin, s.516, 517.


27/142

17

ocuklarn soka tercih etmedikleri, ancak bu ocuklarn potansiyel sokak ocuklar olduklar

ileri srlmektedir.33

lkemize baktmzda ise ocuklarmz sokakta yaamaya iten nedenleri u ekilde

sralayabiliriz;34

2.3.1.1. Ailevi Nedenler

- Ebeveynlerden birisinin evi terk etmesi,

- Ailenin eitimsizlii,

- Aile ii ihmal, istismar ve iddet,

- Ailenin olumsuz tutum ve davranlar,

- Aile iinde ocua yann stnde grev ve sorumluluklar yklenilmesi,

- Aile paralanmas,

- Bunun yannda hzl nfus art.

2.3.1.2. evresel Etkenler

- ocuun okul baarszl,

- ocuun sokakta alp, para kazanmasna tevik edici kltrel deerler,

- Akran gruplar,

- Sokan ekicilii ve zgrl,

- ocuklarn eitim sistemine dahil edilememesi,

- Eitim kurumlarndaki olumsuz iletiim,

- Bo zamanlar deerlendirici etkinliklerin yetersizlii,

33 Zaman Gazetesi, 25.12.2004.

34Sayta ve irin, s.515


28/142

18

- Medyann zendirici ve tetikleyici tavr,

- Yetikinlerin ocuklara sokakta para ve eya verme gibi olumsuz tutum ve

davranlar,

- Sokakta alan ocuklara sunulan hizmetlerin ekicilii.

2.3.1.3.Sosyo-Ekonomik Durumun Etkisi

Sanayileme sreciyle beraber krsal alandan kentsel alana g etmenin hzl bir

srede gereklemesi de ocuklarn sokaa itilme nedenlerinin banda gelmektedir. Bu hzl

gelien kentleme ve g etkisiyle kendilerine uygun bir i bulamama, milli gelir

dalmndaki adaletsizlik sonucu oluan ekonomik yoksunluk da ocuklarn sokaa itilme

nedenleri arasnda sralanabilir.

2.3.2. ocuu Sokakta Bekleyen Tehlikeler

Sokakta alan ocuklar herhangi bir kiinin bireysel sorumluluunda olmakszn

yaptklar ileri srdrmektedirler. Ancak bu ileri yrtrken bakalarnn istismarna

uramakta, emekleri smrlebilmekte ve kazanlar ellerinden alnabilmektedir. Ayrcasalk, eitim, beslenme gibi temel haklardan ya tamamen yoksun kalmakta ya da bunlar

eksik birekilde yerine getirebilmektedirler.

2.3.3.Sokakta alan ocuun Duygusal DurumuTanmlamalarda da grdmz gibi, ocuklar adm adm daha tehlikeli ve normal

yaama dnmelerini zorlatran ortamlara srklenmektedir. Salksz aile ortamnda yetien

ocuun eitimine nem verilmemekte, aile btesine katkda bulunmas beklenmekte veocuk, yana uygun olmayan ruhsal ve fiziksel saln tehlikeye sokan ilerin yan sra

bamllk kazanmasna neden olacak ilerde (mobilya cilas, ayakkab tamirciliinde

kullanlan madde, vs.) altrlmaktadr.

Bu ocuklar para kazand iin kendisini yetikin gibi hissetmektedir. ou zaman

ailenin denetiminden uzaklaan ocuk, eitimini yarda brakmakta, akran gruplardan

soyutland gibi yetikinlerin dnyasna da girememekte, i ortamnda da uyum


29/142

19

salayamayarak ayrlmakta, sokaktaki snrsz ve sorumsuz zgrl seerek sosyal

yaamdan tamamen kopmakta ve bir sre sonra sokakta yaamay tercih eder hale

gelmektedir.

Bunlar sokaklardaki akran gruplar ile ilikileri bulunan, deiik etkiler altnda

sokaklarda babo gezen ocuklar olmaktadrlar. Uyuturucu ve uucu madde bamls olup

dilencilik, vb. yollarla geimini salamaya balayan bu ocuklar, komn hayat biiminde

sokak yaamn srdrmekte ve sevgi, gven, korunma, ait olma vb. gereksinimlerini bu

gruplarda karlamaya almaktadrlar. Sokan olumsuz etkileri nedeniyle zaman zaman

sokakta etelere karp yankesicilik, gasp, hrszlk vb... yollara da ynelebilmektedirler.

Fiziksel ve duygusal istismar, evre basks, zorla altrlma, daha zgr bir yaam

istei ile ailesi yannda elde edemeyeceini anlad maddi imknlara kavuabilme istei gibi

eitli nedenlerle evden kaan ocuklar alkanlk haline getirdikleri bu kama eylemi sonucu

farkl yaam biimleri gelitirmilerdir. Sokaklarda, otogarlarda, ormanlk alanlarda, kpr

altlarnda, son derece sefil ve perian, her trl tehlikeye maruz kalabilecek bir durumda ama

alabildiine zgr, kendilerine has, kendileri gibi olanlarn bulunduu, kendilerine zg bir

dnya kurmulard

r.

Bu dnyann kendine has kurallar vardr. Bu kurallar, kuralsz hayatn geerlilii ve

gl olann yaayabilecei gerei zerine kuruludur. Yaadklar tm bu olumsuzluklara

ramen sokan, sorumsuz ve bana buyruk yaama, toplum ve aile basksnn olmamas gibi

onlara gre ekici bir yaps vardr. Bu ocuklar yasal olmayan yollarla kazandklar hereyi,

grup iinde gl olabilmek ya da grup dna itilmemek adna, paylamaktadrlar.35

2.4. YAPILAN ALIMALAR ve LGL KURUMLAR

Dnyada ou gelimi lkelerde olmak zere 100 milyon sokak ocuu olduu

tahmin edilmektedir. Bu saynn %40 Latin Amerika, %30u Asya, %10u ise Afrika

35STONBUL, s.13.


30/142

20

lkelerinde yaamaktadr. Trkiyede ise resmi olmayan verilere gre 100 bin sokak ocuu

bulunmaktadr.36

2000 nfus saym sonularna gre ocuk nfusun toplam 28.909.200dir. Bu

saynn genel nfusa oran %41.78dir. ocuk nfusun %42.37si erkek, %48.64 kzdr. Bu

istatistikler Trkiyenin Batl lkelerle karlatrldnda nemli lde ocuk nfusa sahip

olduunu gsterir. ocuk saysndaki bu ciddi gstergeler Trkiyede ocuk nfusun devlet

ve toplum iin nemli bir toplumsal olgu olduuna tanklk etmektedir.

Trkiyede ocuklara yatl hizmet sadece resmi kurumlarca verilmektedir. Sokak

ocuklarna hizmet veren tek kamu kurumu Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu(SHEK) dur. 1983 ylnda 2828 sayl yasayla oluturulan SHEK korumaya muhta

ocuklar iin hizmet retir. SHEKin sokak ocuklarna ynelik projeleri vardr.

lkemizde sokak ocuklarna gtrlen ilk hizmet modeli, Devlet Bakanl Sosyal Hizmetler

ve ocuk Esirgeme Kurumu Genel Mdrl, Adalet Bakanl ve Emniyet Genel

Mdrl arasnda imzalanan l protokol gerei hizmete alan ocuk misafirhanesidir.

Bu proje ancak 1,5 yl srmtr. stanbul ocuk misafirhanesinde hizmet eitli nedenlerle

srdrlememitir. 1997 y

l

nda bu bina devlet ve sivil toplum kurulular

n

n ibirlii ile birkez daha hizmete almtr. KORED (ocuu stismardan Koruma ve Rehabilitasyon

Dernei), ada Yaam Destekleme Dernei, stanbul Barosu ocuk Komisyonu, Kadky

Belediyesi Sokak ocuklar Gnllleri Dernei, stanbul Valilii ve SHEK ibirlii ile

alan bu merkezde sokak almalar srekli yrtlmektedir.

Ayrca Emniyet Mdrlne bal olarak Kkleri Koruma ubeleri almalarn

stanbulun yannda 19 ilimizde srdrmektedir. Terk edilmi, ba bo ve kaak olan 7-8 ya

grubu ocuklarn aile ve yaknlar bulunamayanlar ilgili kurumlara teslim etmek, ocuklarn

sua itilmelerini engellemek, sua itilmi olanlar hakknda yasal ilem yapmak, ilgili kamu

kurum ve dier emniyet birimleriyle ibirlii ve koordinasyon salamak amalar

arasndadr.37

36 Glaar Hz, Sokak ocuklar Nasl Kurtulur, STONBUL, stanbul Beton Elemanlar ve Hazr Beton Fab. San. Tic.

A.. Yayn, Say:4 (Nisan-Mays-Haziran 2001), s.7.

37 Sayta ve irin, s.280, 281.


31/142

21

SHEKin sokakta yaayan ve altrlan ocuklarn topluma yeniden

kazandrlmasna ynelik hizmet veren kurulular olan ocuk ve Genlik Merkezlerinin

says yurt apnda 2003 yl itibariyle 27ye ulamtr. Ayrca istismara urayan, desteegereksinim duyan kadn ve ocuklara ynelik Alo 183 SHEK tarafndan kurularak bir ok

ilde uygulanmaya balamtr.38

Son yllarda lkemiz genelinde olduu gibi stanbulda da sokak ocuklarnn

rehabilitasyonu iin resmi ve gnll kurulular ibirliine girmi, eitli projeler

gelitirilmitir.

stanbulda bu alanda alma yapan Sokak ocuklar Vakf ve Sokak ocuklarRehabilitasyon Dernei bulunmaktadr. stanbul Valilii, sokakta yaayan veya altrlan

ocuklar koruma almalarn srdrmektedir. l Sosyal Hizmetler Mdrl, l Emniyet

Mdrl, l Jandarma Komutanl ve kendilerine valilike grev verilen kurulular ile sivil

toplam kurulularnca bugne kadar srdrlen almalarda sokakta altrlan 6088,

sokakta yaayan 1506 ocua hizmet verilmitir. Bu hizmetler ve hizmet verilen yerler u

ekilde sralanabilir:39

1. Ayvansaray ocuk Koruma stasyonuAyvansaray ocuk Koruma stasyonuna gelen ocuklarn yemek, giyim, salk,

temizlik gibi ilk temel ihtiyalar karlanmaktadr. Belirli bir sre uyum srecini tamamlayan

ocuk Aal ocuk ve Genlik Merkezine ynlendirilir.

Merkezde her gn gndz ve gece sokakta yaayan ve sokakta altrlan ocuklar

ile ilgili alan almas da yaplr. Bu gne kadar toplam 1239 ocuun muhafaza altna

alnd istasyonda imdiye kadar 6555 ocua ilem yapltr. Sokakta altrlan ocuklar

ile ilgili olarak 5824 erkek, 934 kz ocuu muhafaza altna alnmtr. 312 ocuk ailesine,

1110 ocuk dier kurululara, 3 ocuk Vakfbank Umut ocuklar'na, 231 ocuk

UMATEM'e, 24 ocuk da Taksim ocuk Evi'ne sevk edilmitir.

38 Ennew, s.2.

39 www.denizfeneri.org.tr


32/142

22

2. Kkbakkalky Umut ocuklarlk Adm istasyonu

ocuklar ilk olarak K. Bakkalky lk Adm istasyonuna gelmekte ve burada yemek,

giyim, salk, temizlik gibi ilk temel ihtiyalar karlanmaktadr. Daha sonra belirli bir sre

uyum srecini tamamlayan ocuk Yeldeirmeni ocuk ve Genlik Merkezine ynlendirilir.

Merkezde grevli sosyal hizmet uzmanlar, akran ocuk ve emniyet grevlilerinin

yer ald sokak ekibi haftada iki gn sokak ocuklarnn sk bulunduu yerlere giderek

almalar yapar. ocuklar ikna edilereklk Adm stasyonuna ynlendirilir.

3. Yeldeirmeni ocuk ve Genlik Merkezi

stanbul'da 6-18 ya arasnda olan ve ebeveyni tarafndan ihmal ve istismar edilerek

her trl tehlikeye kar korumasz braklan, sokakta yaayan ocuklar yeniden topluma

kazandrr.

Kkbakkalky lk Adm stasyonu'nda barnan ve uyum srecini tamamlayan

ocuklara bakm ve rehabilitasyon hizmetleri verilir. Sosyal Servis almalarnn yapld

merkezde ocuklarla kiisel grmeler, grup almalar, aile ziyaretleri, nfus czdan

ilemlerinin yan sra, I. ve II. kademe eitim almalar, ak ilkretim, ev ekonomisi, el

sanatlar, mum atlyesi faaliyetleri de srdrlr.

Salk asndan da takip edilen ocuklara genel muayene ve tetkikler, ruhsal durum

muayene ve tetkikleri, gerekirse tedavileri ve madde bamll tedavisinin takibi gibi

hizmetler de sunulur.

Halk oyunlar, yaz okullar, yaz kamplar, sinema, tiyatro, gezi. gibi sosyal ve sportif

etkinlikler de merkezin almalar arasnda yer almaktadr.

4. Aal ocuk ve Genlik Merkezi

Kkbakkalky lk Adm stasyonu ve Ayvansaray ocuk Koruma stasyonu'ndan

buraya ynlendirilen ocuklar kabul eden merkez, sokakta yaayan ve sokakta alan

ocuklar olmak zere her iki gruba da hizmet vermektedir. Sokakta alan ocuklarn ilk


33/142

23

olarak t bbi adan bakmlar yaplr. Sonra ailelerine ulalr. Sosyal servis elemanlarnca

aileler ile bireysel grmeler yaplr.

Bu grmelerde aileye sokakta ocuu bekleyen tehlikeler anlatlarak ve para

kazanma sorumluluunun ocua deil ebeveyne ait olduu belirtilerek aileye yasal

sorumluluklar hatrlatlr.

Sokakta yaayan rgn eitime devam edemeyecek durumda olan ocuklara ise

psiko-sosyal yardm sunan merkez, kurulu ierinde yer alan mum atlyesi, galo atlyesi,

bakr ve gm atlyesi, tarm-bahe alanlar, hayvan barnaklar gibi meslek atlyelerinde de

rehabilitasyon hizmetleri erevesinde eidi meslek eitimleri vermektedir.

Merkezde bugne kadar sokakta yaayan 350 ocua hizmet verilmitir. 718 ocuk

hakknda ilem yaplmtr. Sokakta altrlan 8175 ocuk hakknda ilem yaplrken, 5042

ocua da hizmet verilmitir. Bu ocuklardan 553'nn ailesi hakknda su duyurusunda

bulunulmutur. 75 aileye para cezas verilirken, 4 aile hakknda takipsizlik karar kmtr.

5. Florya ocuk ve Genlik Merkezi

Florya ocuk ve genlik merkezi, sokakta yaamak zorunda kalan ocuklar rgn

eitime yeniden kazandrabilmek amacyla almtr. Yarm kalan eitimlerine devam

edebilmeleri amacyla evre okullara kaytlar yaplan renciler buradaki yatl tm

rehabilitasyon hizmetlerinden faydalanabilmektedir.

6. Taksim ocuk Evi

Beyolu 75. Yl ocuk ve Genlik Merkezi bnyesinde alan kurulu kz ocuk ve

genlere hizmet verir.

Kz ocuklarna hizmet vermek ve onlar yeniden topluma kazandrmak amacyla

alan kurulutan 6-18 ya arasnda olan ve ebeveyni tarafndan ihmal ve istismar edilerek her

trl tehlikeye kar korumasz braklan, kz ocuk ve genlerimiz faydalanabilmektedir.


34/142

24

Merkezde bu gne kadar 175 kz ocuuna hizmet verildi. Bu ocuklardan 57'si

ailesine, 7'si dier kurululara sevk edilirken, 5'i koruma altna alnarak yurt ve yuvalara sevk

edilmitir.

7. Beyolu 75. Yl ocuk ve Genlik Merkezi

stanbul ilinde sokakta alan ocuklarla ilgili olarak ilk almalar Beyolu 75. Yl

ocuk ve Genlik Merkezi'nce balatlmtr. Merkezde sorun alanna ynelik;

alma/altrlma nedenleri, alma ekilleri, ya gruplar, eitim durumlar, ocuklarn ve

ailelerin psiko-sosyal, demografik ve antropolojik zelliklerini ortaya karmaya ynelik

almalar yaplr. 689 ocua gndzl hizmet verilen merkezin yatakl ksmnda 185ocua, 136 da sokakta alan kz ocuuna hizmet verilmitir.

2.5. OCUKLARI SOKAKTAN KURTARMAKN NERLEN

ZMLER

ocuklar sokaa dren nedenler ile sokak ocuklarnn sorunlarnn aratrlarak

alnmas gereken tedbirlerin belirlenmesi amacyla kurulan TBMM Aratrma

Komisyonunun lkemizdeki durum tespitleri ve zm nerileri yledir;

- Uzman personel yetitirme konusunda ciddi bir eksiklik vardr. Trkiye'de

yalnzca Hacettepe niversitesi sosyal hizmet uzman yetitiriyor. Bu say

artrlmal ve bunlar ncelikle sosyal hizmet kurulularnda grevlendirilmelidir.

- Sokak ocuklar olgusunun zmne i dnyasnn da katlm gerekmektedir.

Her bir iadamnn bir sokak ocuunu ie yerletirmesi halinde, rehabilite edilen

sokak ocuklarnn isiz kalmas gibi bir sorun olmayacaktr.

- Tek bana sokaktaki ocuklar zerinde yaplacak alma da yeterli olamaz. Risk

altndaki aileler zerinde de koruyucu, nleyici almalar yaplmaldr. O ailelerin

ocuklar da okula yerletirilmeli ki tehlikelerden korunabilsinler.


35/142

25

- u an iin risk altndaki ailelere ve ocuklara ulaabilecek herhangi bir veri taban

bulunmamaktadr. Kime yardm ulatn, kime ulamadn grebilme olana

yoktur. Tm belediyeler snrlar iindeki ailelerin profilini kartlmaldr.

- Konu ile ilgili nemli yasal boluklar bulunmaktadr. Ayrca sokak ocuklar,

sosyal yardma muhta aileler ve risk altndaki gruplara ynelik almalar

konusunda bir bakanln mutlaka koordinasyonla ilgili grevlendirilmesi

gereklidir. Sokakta herhangi bir sua karan ocuklara avukat gibi olanaklar temin

edilebilmesi, devletin bu ocuklarn velayetini zerine alabilmesi konusunda yasal

dzenlemeye de ihtiya vardr.

- ocuk slahevleri ocuklar slah etmekten uzaktr. ocuklar slah olmak yerine

su ilemek zere eitilerek kmaktadr. ncelikle slahevleri slah edilmeli,

buralarda sosyolog, psikolog ve sosyal hizmet uzman grevlendirilmelidir.40

- Trk Kanunu, 15 yan altndaki ocuklarn altrlmasn yasaklamtr.

Ancak sz konusu kanunun uygulamasnda eksiklikler mevcuttur. 2005 yl

Temmuz aynda kabul edilen ocuun Korunmas Kanunu, sorunlu adli tahkikat

altnda bulunan veya hkm giymi ocuklarn haklarn ve esenliini korumay

amalamaktadr. Sz konusu kanunun ilgili Uluslararas alma rgt (ILO)

szlemelerine uyumlu olarak daha etkin birekilde uygulanmas gerekmektedir.41

Ve dier zm nerileri;

- Zorunlu eitime nem verilmesi,

- Sokakta yaayan ocuklarla ilgili rehabilite hizmeti verecek ocuk ve genlikmerkezlerinin yaygnlatrlmas,

- Ekonomik yoksulluk ierisindeki ailelere gerekli destein verilmesi,

40 Sokak ocuklar Aratrma Komisyonu Raporu, 2005, http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tbmm_basin_aciklamalari

_sd. aciklama p1=18645, (2 Mart 2005)

41Avrupa Komisyonu Genileme Genel Mdrl 2006 Yl Trkiye lerleme Raporu, s. 17 http://www.abgs.gov.tr/indextr.html


36/142

26

- Sokakta yaayan ocuklarn ie yerletirilmesi iin devlet ve sivil toplum rgtleri

arasnda ibirlii yaplmas,

- Tiner, bally gibi bamllk yapan uucu ve uyuturucu maddelerin satnn

kontrol altna alnmas,

- Tren istasyonlar ve otogarlarda bulunan polis noktalarnn evden kaan ocuklarn

tespiti ynnde almalar yapmas ve bu ocuklarn sokak yaantsna almadan

ailesine ynlendirilmesi,

- Sosyo-ekonomik yoksunluk iindeki blgelerde toplum merkezlerinin almas (bu

merkezde ailelerin ocuk yetitirilmesi konusunda bilinlendirilmesi iin ana-baba

okulu uygulamasnn yaplmas, istihdama ynelik mesleki eitim verilmesi vb.),

- Sokakta yaayan ocuklarn aileye dnnn salanmas iin, sokakta ihtiyacnn

karlanmamas ynnde halkn bilinlendirilmesi,

- Belediyelerin sokakta yaayan ocuklarla ilgili grevlerinin yerine getirilmesinin

salanmas,

Sokakta alan ocuklarn ounluunun aile ii iddete maruz kald gz nne

alndnda, ailelerine ynelik eitim programlarnn yararl olaca dnlmektedir.

niversiteler, Milli Eitim Bakanl, Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu ve sivil

toplum kurulular ibirlii ile zellikle risk grubundaki semtlerde aile eitimi almalar

yaygnlatrlabilir. Kitle iletiim aralarnda bu tr eitim programlarna yer verilmesinin

yararl olaca dnlmektedir.


37/142

27

3. OCUKLUK DNEMNDE AHLAK ve DN DUYGU GELM

ocuk doduu andan itibaren devaml bir halden bir baka hale geerek, srekli

deime ve bakalama halinde olarak ruhen ve bedenen geliir. Gelime sadece saysal

lmlerle aklanamayan, birok yap ve fonksiyonlar btnletiren karmak bir olgudur.

Bu btnleme sebebiyle geliimin her evresi, kendinden bir sonraki evreyi dorudan

etkiler.42 Bir baka tanmla gelime, ferdin bedenen ve ruhen al p serpilii ve buna bal

deimeleriyle birlikte biimlenmeye, olgunlamaya doru bir alma faaliyetidir.43

Her ocuun kendine has bir gelime zellii vardr. Bedenen, ruhen ve inan

bakmndan salkl ve dengeli bir gelimeyi salayabilmesi iin ocuun ihtiyac olan i ved tesirlerle beslenmesi gerekir. Salkl bir gelime iin ocuun bedeni ve ruhsal

ihtiyalarnn karlanmas son derece nemlidir.

ocuun geliip hayatnn ekillenmesi ve gereklemesinde kabiliyet, istidat,

hissetme, dnme, arama, merak etme, inanma, isteme, ilgi duyma gibi, duygusal ve zihinsel

aray yani ruhsal glerin olduu kadar ocuun iinde yaad evre, hayat ekilleri onu

ren kltrel deerler, deer lleri gibi d etkenler de nemlidir.

3.1. AHLAK GELM ve KURAMSAL YAKLAIMLAR

Trkede tekil olarak kullanlan ahlak kelimesi Arapa hulk kelimesinin

ouludur. hulk, din, tabiat, huy ve karakter gibi manalara gelir.44

ngilizcede karl moral kelimesiyle ifadesini bulan ahlak, Latince moralis

kelimesinden tretilmitir. Moralis adet, karakter, hal ve hareket tarz manalarna gelir.45

42 Yavuzer, ocuk Psikolojisi, s,11.43 Kerim Yavuz, ocuk ve Din, stanbul: ocuk Vakf Yay. 1994, s.52.44 bn Manzur, Lisanul- Arab, C. X, Beyrut 1956, s.86 Hulk, nakleden Recep Kl, Ahlakn Dini Temeli, Ankara:

Trkiye Diyanet Vakf Yay. 1992, s.1. Kar, Ahmet Hamdi Akseki, Ahlaklmi ve slam Ahlak Dersleri, Ankara: Nur Yay.

S.28.45 The Shorter Oxford English Dictionary, ed. By. C.T. Onions, C.I, Oxsford: Clarendon Pres 1950, s. 1280 nakleden Kl,

Recep, Ahlakn Dini Temeli, Trkiye Diyanet Vakf Yay. 1992, Ankara s.1.


38/142

28

Toplumca kabul gren ve davrann kabul edilebilir olup olmad yargsnda

kullanlan bir davran standard olan ahlakn birok tanmlar yaplmtr.46 Ahlak, etika veya

morale kelimeleri, ounlukla yaama kaideleri manasna kullanlr. Bu yaama kurallarinsanlarn belli bir dzen ierisinde faydal ve mutlu hayat geirmelerini ve giderek bu

hayatn ykselip kemale ermesini salamak iindir.47 Yaratlmlarn en sekini olan insan,

akl ve irade ile de canllarn en mkemmelidir. Bu akl ve irade sayesinde insan iyiyi ve

kty ayrt eder, ahlaka uyan ya da uymayan davranlarda bulunur.48 Bundan dolay insann

iyi ve doru olan yaparak, kt ve yanl olan eylerden saknmas iin uyulmas gereken

kurallarn oluturduu bir sistem olarak da tanmlanabilir.49 Ahlaki his olarak tanmlanan

vicdan kavram

dikkati eker. Vicdan insanda hay

r ve erri yan

lmaz bir surette tayin edenzihni ve hissi kabiliyetlerden oluan bir meleke olarak tanmlanr.50

Ahlaki geliim, ocuklarn davranlar doru ya da yanl olarak

deerlendirmeleri ve kendi fiillerini ynetmeleri iin gerekli olan ilkeleri, deerleri

benimsedikleri, kazandklar sretir.51

Ahlaki bilin ve ahlaki davran bireyin toplumla karlkl etkileim sreci

iindeyken geliir.

52

Ahlaki geliim alanndaki almalar eski Yunan filozoflar Sokrates, Platon ve

Aristoteles dneminden balar. O dnemden itibaren dnrler, insanlarn ahlak alannda

tmnn uyabilecekleri ortak bir davran rnei belirlemek iin almlardr.

Psikolojide bu alanda ilk bilimsel ve kuramsal yaklam da Freud ile balar. Ahlaki

davrann kaynan aklayan Psikanalitik Teorinin yannda Sosyal renme Teorisi,

Davran

Teori ve Bilisel Geliim Teorilerini syleyebiliriz.

53

46Psikoloji Szl, Ahlak, Ankara: Bilim ve Sanat Yay., 2003, s.23.47 Osman Pazarl, slamda Ahlak, stanbul: Remzi Kitabevi, 1980, s.12.48 Hseyin Peker, Din ve Ahlak Eitimi, Samsun: Aksi Seda Mat. 1998, s.183.49 Yavuz, s.204.50brahim Alaaddin, ocuk Ruhu, stanbul: Devlet Matbaas, 1931, s.394.51 Bekir Onur, Geliim Psikolojisi, Ankara: mge Kitabevi, 1995, s.136.52 Nermin ifti, Kohlbergin Bilisel Ahlak Geliimi Teorisi, Deerler Eitim Dergisi, S.1 (2003) s.47.

53 Aysel ada ve Zarife Seer, ocuk ve Ergende Sosyal Ahlak Geliimi, Ankara: Nobel Yay., 2002, s.102.


39/142

29

3.1.1. John Dewey ve Ahlaki Geliim Evreleri

Ahlaki geliimi zihinsel geliimin paralelinde olarak dnen ilk kuramc ve

levselcilik ekolnn nclerinden olan J. Deweye gre insan davran yapay, bilimsel bir

yap olarak incelenmemeli, organizmann evreye uyum salama srecindeki nemi asndan

ele alnmaldr.54 J. Dewey gibi sosyal renme kuramclarna gre insan, doutan iyi ve

kt zellikler getirmez, gelime sreci iinde koullanma ve renme ile istenilen ynde

ekillendirilebilir. Ahlak da renilmi alkanlklar, tutumlar ve deerler toplamdr.

Dolaysyla ocuun ahlaki geliimi, aile ve toplum gibi sosyal evreden dl, ceza

vastasyla pekitirilerek geirmi olduu renme srecidir. Sosyal renme teorisinde ahlaki

davrann kazanlmas modellerle ve taklit ederek renme eklinde olmaktadr.55

ocuk farkl deerler ve bu deerlere ilikin kararlarda aktif olarak akl yrtebilir.

1. Gelenek ncesi dzey; biyolojik ve sosyal drtlerle gdlenen ahlaki

davranlar ieren evredir.

2. Geleneksel Dzey; insann iinde bulunduu grubuna zg deerleri benimsedii

evredir.

3. zerk Dzey; insann davranlarnn kendi akl yrtme ve karar vermesiyle

olutuu, iinde bulunduu grubun standartlarn irdeleyerek benimsedii evredir.

Deweyin ahlak geliimi alannda ileri srd evreler kuramsal dzeyde kalmtr.56

3.1.2. Sigmund Freud ve Ahlaki Geliim

Ahlak geliimini id, ego, sper-ego ilikilerindeki denge kavramna balayan Freudonu duygusal ve gdsel bir sre olarak ele almtr.57 Ksaca bu kavramlara deinelim.

d; (alt- ben) kiiliin enerji deposu olarak nitelendirebileceimiz bilinalt ksmdr.

nsann doutan sahip olduu tm gdlerin toplamdr.

54 Duane P. Schultz, Sydney E. Schultz, Modern Psikoloji Tarihi, Yasemin Aslay (ev.), stanbul: Kakns Yay. 2002, s.246.55 Erol Gngr, Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak, stanbul: tken Yay, 1995, s.43.56 ada ve Seer, s.108.

57 Onur, s.38.


40/142

30

Ego; (ben) kiinin evreyle etkileimi sonucunda ortaya kan kiiliin gereki ve

ussal esidir. steklerinin karlanmas iin srekli olarak idin basks altnda bulunan ego,

bilinlidir ve idin toplumca kabul edilen isteklerinin bilin dzeyine kmasna izin verirken,dierlerini bastrma mekanizmasn kullanarak bilinaltnda tutar.

Sper-ego (st- ben), egonun hangi isteklerinin bilin dzeyine kmasna izin

vereceini, hangilerini ise bilinaltnda tutmas gerektiini belirleyen ksmdr. Sper-ego

ocuun bykleriyle olan etkileimi sonucu geliir ve toplumsal yasaklar ierir.58

Ahlak geliimi iin en nemli devre,psikanalitik erevede ele alnan geliim

dnemlerinin 3-4 yalarna rastlayan dnem ile bunun 5 ya civar sonuland dnemdir. Budevrede kar cinsten olan ebeveynine ar dknlk gsteren ocuun, bu dknlkten

kurtulmas ancak, hemcinsi olan ebeveyniyle zdelemesi ile mmkndr. Freud bu

dncesi ekseninde kiilik ve ahlak geliiminin ana hatlarnn ocukluun ilk 5 ylnda

tamamland fikrindedir. 59

Psikanalitik kuram ve izleyicilerini etkileyen gr, doutan kt olan insann

gelime sreci iinde yetikin mdahalesine ihtiyac olduu dncesidir. Ahlak eitiminde

baar negatif drtlerin yani idin kontrolnn salanmasna baldr.60 Freud, zel bir ahlak

geliim kuram getirmi olmamasna ramen bebeklik ve ocukluk dnemi ilikilerinin kiilik

gelimesinde kalc zelliini vurgulad iin ocuk yetitirme teknikleri zerinde oka

almaya neden olmutur.61

3.1.3. Erik Erikson ve Geliim Evreleri

Psikanalitik gelenee bal bir kuramc olan Erikson, birey ve din ilikisini temel

gven balamnda ele alr.62Kiinin yaam sreci boyunca srekli bir kiilik geliiminde yer

aldn belirterek 8 psikososyal evreden sz eder. Kii bu sekiz evreden her birinde yeni bir

58 Yapc, s.119, Kar. ada ve Seer, s.105.59 Meral ileli, Ahlak Psikolojisi ve Eitimi, Ankara: V Yay. 1986, s.16. Kar. Bedii Ziya Egemen, Din Psikolojisi,

Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1952, s.38.60 ifti, s.50.61 ileli, s. 17.

62 Yurdagl Mehmedolu, Erikin Bireyin Kendilik Bilinci, stanbul:DEM Yay. 2005, s.94.


41/142

31

atma yaayarak, her atma esnasnda da birbirine zt iki duyguyla da mcadele eder. Bu

mcadele sonunda galip gelen duygu bir sonraki evrenin temelini oluturur.63

Bu evrelere birer cmle ile deinelim:

1.Bebeklik; 0-1 ya arasndaki evredir. Bu evrede yaanlan duygu, gvene kar

gvensizliktir. stenen sonu, gven ve iyimserliktir.64

2.Kk ocukluk; 1-3 ya arasndaki evredir. Bu evrede yaanlan duygu, zerklie

kar utan ve kukudur. Beklenen durum zdenetim ve yeterlilik duygusudur.65

3.lk ocukluk; 3-5 ya arasndaki evredir. Bu evrede girikenlie kar sululuk

duygusu hakimdir. Bir etkinlii balatma yetenei ama edinilir.66

4.Orta ocukluk; 5-11 ya aras geen dnemdir. Bu evrede yaanlan duygu da

alkanla kar aalk, deersizlik duygusudur. Bu evrede istenen sonu da

entelektel, sosyal ve fiziksel becerilerde yetkinlik kazanabilmektir.67

5.Ergenlik; 11-21 yalarndaki dnemdir. Kimlie kar rol karkl yaanr. Bu

evredeki beklenen durum benzersiz bir kii olarak btnlemi bir benlikimgesidir.68

6.Gen Yetikinlik; 21-40 yalarndaki evrede yaknla, candanla kar

soyutlanmlk duygusu yaanr. Bu evrede istenen sonu, yakn ve kalc ilikiler

kurma ve mesleki ilgiler gelitirmedir.69

7.Orta Yetikinlik; 40-65 yalarndaki dnemdir. retkenlie kar durgunluk

yaanr. Aile, toplum ve gelecek kuaklarla ilgili kayglar hakimdir.70

63 Onur, s.41.64 R.L. Atkinson, R. C.Atkinson, Psikolojiye Giri, Yavuz Alogan (ev.), Ankara: Arkada Yay., 2002, s.108. Kar. Erik

Erikson, nsann Sekiz a, T. Bedirhan stn - Vedat ar (ev.), Ankara: Birey ve Toplum Yay. 1984, s.2-3.65 Erikson, s.12-14.66 Erikson, s.16-20.67 Erikson, s.22-24.68 Erikson, s.26-28.

69 Erikson, s.31-34.


42/142

32

8.leri Yetikinlik; 65 ya ve zeri dnemi ifade eder. Btnle kar umutsuzluk

duygusu yaanr. stenen sonu, kendi yaamndan kvan ve tatmin duyma,

lmle yz yze gelme istekliliidir.71

Konumuz itibariyle girikenlie kar sululuk evresinden, yaknla kar

yaltlmlk evresine kadarki dnem bizi ilgilendirmektedir. Bu evrede ocuk aile ortamndan

sosyal evreye geerek, ben-merkezlilikten sosyal dnceye doru ilerler. Cinsel rol ve

kimliini kazanmann yannda, yaam ve kendisini sorgular, gelecekle ilgili ve seecei

meslee ynelik planlar yapar. Hayata dair duygu ve dncelerini analiz ederek ben

kimim? sorusunun yantn aramaya alr.72 Bu dnemdeki genler alternatif davranlar,

ilgi alanlar ve ideolojileri aratrabilirler. Bu arada birok inan da btnlemi bir benlik

kavramn biimlendirme iinde denenerek, deitirilebilir ya da vazgeilebilir.73

3.1.4. Jean Piaget ve Ahlaki Geliim Kuram

Bilisel gre gre insan doutan iyidir ve ahlaki geliim, zihinsel geliimle

paralellik arz eder, belli aamalar izler.74 Yetikinler tarafndan oluturulan da odakl, d

denetimli ahlak, sadece ahlakn olgun olmayan n basamadr. Bu basamak, bilisel

olgunlama ve akranlarla gelitirilen ilikilerle beslenen otonom ahlak ile tamamlanr.75

ocuklarn ahlaki geliim zelliklerini onlarn oyunlarn izleyerek anlamaya alan

Piaget, ocuun bilisel geliimi ile ahlaki yarglar arasnda iliki olduuna inanr.76 ocuk

mantnn tamamen kark bir saha olduunu belirten Piaget, ocuklarla oyun, diyalog

yoluyla dorudan ilikiye geerek vakalardan yola klarak varlan bir sonucun,

70 Erikson, s.36-37.71 Erikson, s.39-40. Genel bilgi iin ayrca bkz., Atkinson, s.108.72enay ve Mehmet Yapc, Geliim ve renme Psikolojisi, Ankara: An Yay. 2005, s.55.73 Atkinson, s.109.74 Gngr, s.28.75 ifti, s.50.76 Refia emin, ocukta Ahlaki Davran ve Ahlaki Yarg, stanbul: . . Edebiyat Fak. Yay. 1979, s.6.


43/142

33

nazariyelerden daha gereki olduunu dnr.77 Ahlaki yargnn geliimini en sistemli

ekilde ilk kez aklayan kuramcdr.78

Piagete gre geliim dnemleri yledir;

1.Duyusal-Motor Dnem (0-2 ya aras); Bu dnemin banda bebek farkndaln

hi olmad bir durumdadr, daha sonra yakn evresindeki duyusal motor eylemleri

gerekletirebilme yetisine sahip hale gelir. Kendi vcudunu alglamakla beraber evreyi

tanmaya nesneleri kullanmaya balayan bebek 2 yana girdiinde konumaya balar,

sembolik tasarmlama gibi zihinsel ilevler gelitirir. Dil geliiminin kazanlmas ile de ocuk

artk bir sonraki dnemin kavramsal geliimine adm atacak kvama gelir.79

2. lem ncesi Dnem (2-7 ya aras): Dnce geliimini dil geliiminin temelinde

arayan Piagete gre ilem ncesi dnemde dil yeteneklerini, sembol oluturma becerisini

kazanan ocuk nesnelere kendileri dndaki olgularn sembolleriymiesine davranma yetisi

gelitirir. (Sprgeyle at olarak oynayabilir.)80

Bu dnemde ocuk benmerkezcidir, sadece kendi bak asyla dnr, kendini bir

baka kiinin yerine koyarak kendini eletirme yetisine sahip deildir.

3.Somut lemler Dnemi (7-11 ya aras): lem ncesi dnce ile soyut dnce

arasndaki gei dnemidir. Bu dnemde ocuklar mantksal dnn temellerini atarlar.

Bakalarnn gr alarn anlayabilir duruma gelen ocuk, dntrme yapabilir, tm

zihinsel ilemler iin gerekli olan tersine evirebilirlik yeteneini kazanabilir. Sze dayanan

soyut ve karmak ilemleri henz zemeyen ocuk, somut olay ve nesnelerle ilikili

ilemleri zebilir.81

4.Soyut lemler Dnemi (11-15 ya aras) Bu dnemin ocuu nesneleri manta

dayal soyut ltlerle snflayabilir. Herhangi bir nermeyi dier olaslklar erevesinde

77 Jean Piaget, ocukta Dil ve Dnme, Sabri E. Siyavugil (ev.), stanbul: stanbul Devlet Basmevi, 1938, s.7.78 ileli, s.22.79 ileli, s. 26. Kar. Refia emin, Ruh Sal, stanbul: Matematik Aratrma Enst. Bask Atlyesi, 1979, s.26-27.80 ileli, s.26. Kar. ada, s.109.

81 ileli, s.27. Kar., Atkinson, s.82, ada, s.109.


44/142

34

yorumlayabilir. Soyut ilemlerle nemli bir zihinsel g kazanan ocuk, evreni kendi alglar

neticesinde anlamlandrmaya alr.82

ocuun, ergenin evreni anlamlandrma abasn, yani soyutlama becerisini u

faktrler etkilemektedir;

- ocuun doumundan itibaren geirmi olduu bilisel, duygusal ve fiziksel

geliimin nitelii,

- ocuun doumundan ergenliine kadarki yaamnda etkileime girdii

uyarclarn zenginlii ve nitelii,

- ocuun, ergenin soyutlama becerisini gelitirmeye balad dnemde, aile ii

yaamn sakinlii, dengesi,

- Bu dnemdeki ocuun iinde bulunduu eitim kurumunun ve sosyal evresinin

kataca destek,

- Bu dnemdeki ocuun kendisiyle ba baa kalabilecei zel bir mekann varl,

fiziksel ortam,

- Kar cinsle ilgili yaantnn nitelii.

Tm bu faktrler gz nnde bulundurulduunda sosyo-ekonomik ve kltrel adan

farkl blgelerde yetien ocuklar arasnda ciddi farklar sz konusudur. Kyde, kasabada veya

ekonomik yoksunlukta bulunan bir aile iindeki ocuk ve ergen, soyutlama yapma a sndan,

etrafnda entelektel uyarclarn bulunduu kent hayatnda yer alan bir ocukla ayn

kapasiteye sahiptir. Fakat soyutlama becerilerindeki geliim, iinde bulunduklar bu artlardandolay farkllk arz edebilir.83

Piaget, kurallara uyma kavramnn olmad 0-2 ya dnemini ahlak ncesi evre

olarak isimlendirmitir.84

82 ileli, s.29. Kar., Atkinson, s.84.83 Yapc, s. 156.

84 Zeynep Nezahat zeri, Okul ncesi Din ve Ahlak Eitimi, stanbul: DEM Yay., 2004, s.78.


45/142

35

Ahlaki yarg konusunda ocuklara baz sorular sorarak onlarn tepkilerini incelemi,

cevaplarn 2 evrede toplamtr;

1. Da bal ahlak; bu evrede ahlaki yarglar bakmndan bakalarna baml olan

ocuklar, yetikinler tarafndan konulan kurallar sorgulamadan kabul ederler. 10

yana kadar sren bu evrede, ahlaki kurallar otorite figr tarafndan dayatlan

deimez zellikler olarak grlr. Bu dnemdeki ocuun ahlaki geliimi

kurallara aynen uyma, otorite ve cezaya boyun eme eklindedir. Kurallar iyiyi ve

kty tam olarak alglayamayan ocuun ahlaki anlay da esnek deildir.

Doruyu ve yanl mutlak zarara gre lerler, (mesela bykler tarafndan

cezalandrlan ey yanltr.) niyet gibi soyut kavramlar deerlendiremezler.85

2. zerk ahlak; sosyal dnyasnn giderek artt akran gurubuyla geniledii bu

evrede ocuklar kurallarn deimez olduu fikrini sorgularlar, bir eylemin doru

ya da yanl olduunu sylerken durumsal ve kiisel etkenleri dikkate alrlar.

Kurallarn anlamaya dayal olduunu ve yine ayn srete deitirilebileceini

bilirler. Kurallara uymann ama ve sonular irdelendii, boyun emenin yerini

eit al

veriin ald

evredir.

86

3.1.5. Lawrence Kohlberg ve Ahlak Geliim Kuram

Kohlberg, Piagetnin zihin ve ahlak geliimi alannda ortaya koymu olduu

dnemleri dikkate alarak ahlaki geliimi incelemitir. Piaget 12 yana kadar olan ocuk

grubuyla alrken, Kohlberg, almalarn 16 yandaki ocuklara kadar geniletmitir.

Aratrmasn, ocuklarn oyun oynadklar esnada gzlemleyerek deil, onlara ahlaki

ikilemleri kapsayan belirli hikayelemi durumlar vererek, bu durumlarda nas

l tepkidebulunacaklarn sorarak gerekletirmitir. (Hasta karsn kurtarmak iin eczaneden ila alan

Heinzin durumu)87

Kohlberge gre ahlak bilisel bir yetenektir. Kiinin kendisinin belirledii, ayn

zamanda da evrensel ilkelerle rtebilecek dzeydeki ilkelere gre yargda bulunmas,

85 zeri, s.78. Kar. ada, s.112.86 zeri, s.80. Kar. Yapc, s.121, ada, s.113.

87emin, s.7.


46/142

36

kararlar almas ve bu dorultuda davranabilmesidir.88 Ahlaki prensip, evrensel seim eklidir.

Btn insanlarn benzer durumlarda bavurmalarn istedii yoldur.89 Kohlbergin kulland

ahlak problemleri kesin doru ya da yanl davran saptamak iin uygun olmaktan ziyade,doru ya da yanl yargsna ulamak iin gereken usavuru, kiinin hangi ahlak devresinde

bulunduunu gstermesi asndan nemlidir.

Ahlak geliiminde 6 evre vardr ve bu evreler temel dzeyde toplanr. Buradaki

dzeyler, her bir dzey kendinden ncekine dayanmakta, kendinden sonrakine de bir temel

oluturma eklindedir. Her dzey, bireyin kendi benlii ile toplumun kurallar ve beklentileri

arasndaki farkl iliki trn yanstr.90

1.Gelenek ncesi Dzey(0-9 ya aras)

1. Evre; otoriteye bamlln hakim olduu bu evrede maddi, fiziksel sonular,

psikolojik sonulardan ayrt edilemez. Davran fiziksel zararla llr,

gdlenmeler ve gereksinme sonular gz nne alnmaz. Eylemler d

grne gre yarglanr, ardndaki niyete baklmaz. Kurallar, otoriteler

tarafndan konulduu iin dokunulmaz ve kutsaldrlar, inendiinde de

cezann gerekliliine inanlr. Ben merkezci bak as hakimdir.91

2. Evre, bireycilik ve kar ilikisinin n planda olduu bu evrede, kendi ihtiya

ve karlarn tatmin etme ve dier kiilerin ayneyi yapmalarn salama sz

konusudur.

2.Geleneksel Dzey(9-15 ya aras)

3. Evre; kiiler aras uyumun nemli olduu bu evrede birey, kendi karlarnnnnde gelen ortak duygu, uzla ve beklentilerinin bilincindedir. Davran

niyete gre deer kazanr.

88 ifti, s.51.89 ileli, s.67.90 zeri, s.80.

91 ifti, s.64. Kar., Atkinson, s.85-86, emin, s.10.


47/142

37

4. Evre; toplumsal sistem ve vicdann n planda olduu bu evrede stlenilmi

grevleri yerine getirmek nemlidir. Bireysel ilikiler, iinde bulunduklar

sistemin bileenleri arasndaki balantlar olarak grlr. Dzenin ya dasistemin korunmas esastr.

3. Gelenek Sonras Dzey (15-20 ya aras)

5. Evre; toplumsal yararn veya bireysel haklarn n planda olduu bu evrede,

ounluun haklar nemlidir. Toplumsal kurallarn, sistem ve dzen

karsnda, birey haklarnn ve zgrlnn azami garantisini salad iin

nemli olduu dncesi hakimdir. Kanunlara kr krne ballk yerine,kamu yararna dayanan yasa ve ykmllklere ilgi duyulur.

6. Evre; kiilere kar tarafsz bir sayg tutumunu ifade eden ahlaki tavrn temsil

edildii bu evrede, evrensel haklar nemlidir. Kii ahlak ilkelerini kendisi

seip, oluturur.92

3.2. DN DUYGU ve DNCE GELM

3.2.1.Duygu, lgi, stek3.2.1.1. Duygu

dnyamzla ilgili karmak olaylar ve faaliyetler olarak bildiimiz duygularmz

tek ve deimez bir tanmla ifade etmek olduka gtr. Hatta bazlarna gre duygunun ne

olduu sorusu tartmal bir meseledir.93 Duygu kavram bilim adamlar tarafndan deiikalardan tanmlanmaya allmtr.

Duygusal bir durumun davurumu olan gzlenebilir bir davran yaps olarak

tanmlanan duygunun en sradan rnekleri arasnda znt, sevin ve fkeyi sayabiliriz. Ruh

92 ifti, s.65. Kar., Atkinson, s.85, emin, s.13-17, ada, s.117-119.

93 Kerim Yavuz, ocuun Dnyas ve Gelime, stanbul: ocuk Vakf Yay., 1992, s.29-30.


48/142

38

halini daha yaygn ve srekli duygusal iklim olarak tanmlarsak, buradan hareketle duyguyu

da duygusal havadaki daha geici, duruma bal deimelerle ilgili olarak tanmlayabiliriz.94

C. Schwarza gre; nsan ruhunda ilk beliren duygudur ve btn hayat boyunca o

ruhun temeli olarak kalr.

F. Kuruegere gre duygu; Ruhta tecrbe edilen eylerin ve onlarn en verimli

beslenme yerlerinin ana kaynadr.95

Duygu, kiinin iinde cereyan eden i yaaylar ve gsterilen tepkilerden anlalan

durumlardr. inde geen eilimlerini ve hallerini belirten i yaaylarn temel

fenomenleridir. Baka bir deyile, ruhi glerin gdlerin ve davranlarn aa kmasdr.

nsanda i ya da d etkiler sonucunda, uurlu bir katk olmadan ortaya kan, hoa giden veya

gitmeyen yaantlar oluturan ruhsal bir durumdur.96

yaayn btn iin duygunun derinlii, sadece o duygunun deerini gstermez,

ayn zamanda ferdin yapsn, onun ekillenip mana kazanan btn ahsiyetini de yanstr.

Bakalarna ynelik bireysel ilikiler sonunda beliren acma, koruma, yardmseverlik,

bakalarnn mutluluuna katl, sevgi vb. derin duygular olduu gibi kiinin btn hayatboyunca nemli olan kltr alanlarna, doruya gzele, iyiye ve kutsala ait deerler de derin

duygulardr.

Rohrachere gre, ruhun derinliinde duyulan gl bir dini yaay, sanata olan ar

dknlk, adalet duygusunun inceliklerine nfuz edi ve gzellik duygusu, gerek anlamda

ok az kiilerde bulunur. Derinlik ve itenlik anlatan duygular Krueger yksek duygular

olarak nitelendirir. Wundt da duygular, haz-elem, heyecan-sknet ve gerilme-geveme

biiminde l zt kavramlar altnda toplar.

Max Scheler ise duygular;

- Bedeni ve duyusal duygular (istek, alk, ac, fke)

94Psikoloji Szl, Ruh Hali, Bilim ve Sanat Yay. Ankara 2003, s. 230.95 Yavuz, s.30.

96 Hseyin Peker, Din Psikolojisi, stanbul: amlca Yay., 2003, s.102.


49/142

39

- gdsel duyular (korku, kskanlk)

- Manevi ve ruhi deerlere ait duygular (dini, ahlaki, estetik, sosyal)

- nsann benini iyice saran iine ilemi duygular (mutluluk, hayal krkl vb.)

olarak snflandrr.97

Rohracher duygular;

- Duyularla ilgili (ar, ac, tatl, istek, me)

- gdsel (haset, kskanlk, temas kurma, sosyal eilimler ve onlarn tatmini)

- Kiilii gerektiren, ahsiyete etkisini direkt gsteren (dini, ahlaki, estetik, lojik,

sempati, adalet, zerafet vb.) duygular olarak tasnifler.

slam kltrnde de duygular;

- - d (dahili, harici)

- Ak- gizli (zahiri, batni)

- Dini, ahlaki, utanma gibi ifadelerle yerini bulmutur.98

3.2.1.2.lgi

Alaka, merak, itiyak ve heves olarak da tanmlanan ilgi, belli objelere, olaylara,

fikirlere kar uurlu iradeli olarak ruhi bir katl, ynelitir. lgi, irade ve isteklerde bir

ihtiya olarak kendini hissettirir. Her geen gn evresini genileten ocuk giderek ilgisini dearttrmaktadr. lgilerin uurlu olarak olumasnda eitim srecinin de katks vardr.

Hurlocka gre ilgi geliimi, kiiden kiiye fark eder, ocuklarn renim hazrl ile

ilikilidir, renme artlarnn da sunulmasna baldr. Kltrel etkenlerin neminin yannda,

hissi bir karakter de gsterir.99

97 Yavuz, s.35.

98 Akseki, s.164.


50/142

40

3.2.1.3.stek

Psikologlardan bazlar istei tanmlarken duygu ierisinde deerlendirmiler,

bazlar da dnce ve tasavvur iinde deerlendirmilerdir. Bazlar da istei kendi znel

grnts iinde bamsz ruhsal bir realite olarak ele almlardr.100 Dnce, istein

uyarlmas ve harekete geirilmesi, dolaysyla hedefine ulamasnda yardmcdr. Kiinin

dnce ve davranlar ayn zamanda onun isteklerini de ortaya koyacak niteliktedir.

stek, kiinin uurlu olarak iinde kararlatrd ve belli bir amaca ulamak zere

gsterdii ruhi faaliyettir. Birey isterken onun uurundadr ve onu gelecee doru organize

ederek arzularna ulaacana inanr. Bu da bize istekle amacn sk bir ilikide olduunugsterir.

stek kiiyi belirli objelere ve artlara doru olumlu ynde ittii gibi, olumsuz ynde

de itebilen glerden biridir.

Gaye; kiinin ulamak ya da saknmak zere yapt son harekettir. stein gayesi

insann iinde verilen karardan karlabilir. stek olmadan gaye olamayaca iin, her istein

bir gayesi vardr diyebiliriz. Bu noktadan hareketle istei aamal olarak inceleyebiliriz.

1. ten gelecek iznin kna kadar sren motivasyon sreci, karar haline

dnnceye kadarki ierde cereyan eden olaylar ierir.

2. stein ite kararlatrlmas, planlanmas,

3. Gayenin ulamasna kadar srecek fiiller, istein gereklemesi srecidir.

stekleri, 5 kategoriye ayrabiliriz:

1. Doal istekler (iddetli arzu, eilim)

2. Pratik istekler (bilinli, yararl)

3. Akli istekler (belli gr dnce ve prensiplere uygun)

99 Kerim Yavuz, ocukta Dini Duygu ve Dncenin Geliimi, Ankara: Diyanet Yay., 1982, s.68.

100 Kerim Yavuz, ocuun Dnyas ve Gelime, stanbul: ocuk Vakf Yay., 1992, s.53.


51/142

41

4. Ahlaki istekler (iyi-kt, faydal-zararl)

5. Dini istekler (sonsuz, ilahi olana ilgi)101

3.2.2.Dini DuyguDini duygu, ilahi bir kuvvetin varlndan kaynaklanan dnce, tasavvur ve

hareketlerin insanda uyandrd duygudur.102 nsan ilahi varlkla temasa geiren ve ona

doru ynlendiren dini duyguyu btn zellikleri ve snrlar ile tanmlamak zordur. Her trl

dini objeler karsnda beliren pek ok dini duygunun ortak bir addr. Bireyin dini inanca

sahip olmas ancak, ilahi lem dedii yerde tm ideallerin gerekleecei inancn

pekitiren duyguyu iinde hissetmesiyle mmkndr.103 lahi bir nizamn varlndan

kaynaklanan dnce ve tasavvurlar yerine gre isteme, yerine gre saknma biiminde

gelierek dini duygular olutururlar. Bir insann bir dine mensup olabilmesi, sosyal

evresinin ve din uurunun gelimesiyle gerekleir.104

Dini duygu oluumu farklekillerde tasniflenmitir:

ocukluk dnemi, duygularn gelimesinde en belirgin ve en nemli dnemdir.

E. Barnesa gre ocuklar inan basamandan geer;

1. Yalnzca d dnyayla ilgilenen bir din anlay (0-6 ya aras)

2. Gereki bir din anlay (7-12 ya aras)

3. Manevi lemle de ilgilenen bir din anlay (12 ya ve st)

Barnesla ayn grte olan bir dier aratrmac da Harmstr. Ona gre de dini

duygu basamakta ele alnr;

1. Peri masallar a (3-6 ya aras)

101 Kerim Yavuz, ocukta Dini Duygu ve Dncenin Geliimi, Ankara: Diyanet Yay., 1982, s.91.102 Peker, s.110.103 Yavuz, s.36. Kar, Veysel Uysal, Dini Tutum Davran ve ahsiyet zellikleri, stanbul: M...F.Vakf Yay., 1996,

s.20.

104 Uysal, s.24.


52/142

42

2. Realistik a (7-12 ya aras)

3. Ferdiyeti a (12 ya ve st)105

Ronald Goldman da l tasnifeklinde ele alr. Goldmana gre dini dnce z

itibariyle dier dnce formlarndan ayrlamayacak olan bir dnce formudur. Bundan

dolay da Piaget gibi dncenin geliim aamalarn izler. l tasnifi u ekilde ele alr;

1.lem ncesi sezgisel dini dnce (7-8 yaa kadar)

2.Somut dini dnce (7-8 ya ile 13- 14 ya aras)

3.Soyut dini dnce (13 -14 ya ve yukars)106

3.2.3.Dini Tasavvur ve Dini DnceTasavvur; ruhsal gler ve duygusal uyarlarla zihinde nceden oluan idrak edilmi

eylerin (obje, olay, kavram gibi) tekrar zihinde canlandrlmas, yeniden anlam kazanmas

demektir.

Dini tasavvur da dini kavramlarn (Allah, cennet, cehennem, melek, eytan gibi) dini

olaylarn ve nesnelerin zihinde canlandrlmasdr.107 Mesela, ilahi varlk olarak hayatn ve var

oluun kayna olan, her eyi bilen, hkmne kar konulmayan, insanlara doru yolu

gsteren, ahlaki ynden ferdi ve toplumsal hayat dzenleyici kanunlar koyan, iyileri

mkfatlandran gibi bir Allah tasavvuru ortaya kar.

Dnce; kavramaya, sanmaya, hkm yrtmeye ve sonu karmaya ynelik

ounlukla bilinli bazen de bilinsiz olabilen ruhsal bir faaliyettir.108 ocuklar 7 yandan

itibaren, bir alglama gcne sahip olarak somuttan soyuta doru bir al iindedirler.

ocua gre hereyi dnen akl Allah da dnr.

105 Ronald Goldman, Dnme ve Dine Tatbiki Sleyman Akyrek (ev.), Erciyes .S.B.E.D. S.11 (2001), s.435.106 A.Ulvi Mehmedolu, Kiilik ve Din, stanbul: DEM Yay., 2004, s.86.107 Peker, s

Documents

Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings Among the Working Street Children