Somali BoFED · Web viewDAWLADA DEEGAANKA SOOMAALIDA ITOOBIYA XAFIISKA MAALIYADA IYO HORUMARINTA DHAQAALAHA. BUUGA TILMAAM BIXIYAHA FULINTA IIBKA DAWLADA DDS. HAMLE, 2004 T.I. Hordhac

DAWLADA DEEGAANKA SOOMAALIDA ITOOBIYA XAFIISKA MAALIYADA IYO

HORUMARINTA DHAQAALAHA

BUUGA TILMAAM BIXIYAHA FULINTA IIBKA DAWLADA DDS

HAMLE, 2004 T.I

1

Hordhac

1. Iibka dawladu si uu u noqdo mid faa iida leh maxaa inu koobto loo baahanyahy?

2. Iib wanaagsan ee natijadu ku dheehan muxuu ka dhiganyahay? Tilmaamo noocee ah ayu leeyahay?

3. Maxaa loga jeeda iibku waa in uu ahaadaa mid ku dheehan kaydsi(saving)

4. Habka Fulinta iibka uguwanaagsan waa ka noocee ah? 5. Fulinta iibka oo natijo laga soo hooyo qiimahay leedahay?6. Fulin eexasho ay ku jirin maxaa tilmaan u ah?7. Fulinta iibka dawlada sidee ayaa loga dhigi kara mid cad-cadaan leh?8. Xilkasnimada oo lasugo iyo anshaxa xirfada iibka oo mudnaan la

siiyo maxay ka dhigantahay? 9. Anshaxa xirfada iibka oo latixgaliyo maxay ka dhigantahay?10.Markee baa la dhihi kara anshaxa ayaa la jabiyay?11. Iibka dowlada oo natijo yeesha maxaa laga faaidooyinkisu maxay

yihin? 12.Wajihooyinka asaasiga ah ee polysiiyada iibka dawladu muxuu

yahay? 2. Xeerarka guud

1. Magacabista bayaanka iyo awaamiirtiisa 2. Macnaha (ujeedada)3. Xadka hirgalinta 4. Masuuliyada caalamiga ah 5. Kala sareyinta xeerasha dawlada deegaanka

3. Xeerasha asaasiga iibka 1. xeerka diiwaanka oo bulshada laga wacyi galiyo2. Diiwaanka iibka3. xeerka iyo eexashada oo laga fogaado4. farsamda la xidhiidhka 5. Kartida tartamayaasha. 6. Liiska supplieradu waa inuu noqda mid la isku raacsanyahay 7. Nidaamka loo xalinaya marka cabasho loo so gudbisto Xafiiska

maaliyada iyo horu.dhaalah geedi-socodka iibka iyo maamulka hantida dawlada.

2

8. Iibka xafiis dawli ah lag iibsanaya iyado kharashka kubaxaya labixinaya.

9. Qaabka ay xfiisyada fadaraalku ay uga iibsan lahaayeen supplierada(keenayaasha) aan diiwaan gashanayn

10. Astaamaha rabitaanka 11. Tartanka, fikrada tartansiinta iyo qiima bixinta oo laga tanaasulo. 12. Musuqmaasaqa, Khiyaanada ama falalka ku khasbida ah

4. Qorshaynta iibka 1. Xafiiskyada dawladu iib kastaa waa in uu qorsha iibka ku

diyaariyaa.

5. Hababka ka iibka

1. Xulashada habka iibka loo fulayo Tartanka furan Tartanka xadidan Xaalad khaas ah Tartan laba gooralaha ah(lavada darajo) Qiimaha oo la bandhigo

2. Tartan heer qaran ah oo badhaxtiran( cad) Xayaysiinta tartantka Yaboohida kartida hordhaca u ah Dikumentiyada hordhaca u ah kartida Iibinta dhikuementiga tartanka Dib u haybayn lagu sameeyo dhikumentiga tartanka Mudada uu tartanku waarayo iyo damaanada tartanka Soo gudbinta dhokumentiga tartanka iyo qaadashada Furitaanka tartanka Qaybinta iyo qiimaynta dhokumentiga tartanka Waxyaabaha sirta ah in la dhowro ay tahay Gorgortanka iyo dib u habaynta lagu sameeyo dhikumentiga

tartanka Kartida (tartanka) ka dib Ansixinta cida ku guulaysata tartanka Ogaysiinta cida ku guulaysata tartanka iyo heshiiska oo la

kala saxeexdo 3. Habka tartanka xadidan 4. Iibka hal supplier uu fulinayo 5. Tartanka laba goorlaha ah 6. Qiimaha oo la soo bandhigo

3

7. Tartan caalami ah Tartan heer caalami ah (tar-tanka furan ) Iibka qalabka Iibka alaabta waaxda dhismaha Iibka heer caalami oo lagu fuliyo hababka kale iibka

6. Habka loo codsado tartanka 1. Xaaladaha inay buuxsamaan loo baahanyahay in la fuliyo

qorshaha tartanka Codisiga lagu cadaynayo rabitaanka Liiska musharaxiinta loo doortay tartanka danbe Ka qayb galka tartanka oo la codsado Habka loo dooranayo iyo faa’idooyinka Xulasho ku salaysan tayada iyo qiimaha Xulasho ku salaysan misaaniyad xadidan Xulashado ku salaysan kartida la taliyayaasha Qiimaynta fikrada tartanka lgu soo bandhigay Cida tartanka ku guulaysatay oo lala gorgortamoo

heshiisna lala galo. 2. Adeegyada 7. Cabashooyinka iyo war bixinta falalka dambi oo hab-socodka fulintae laga so gudbisanaya

1. Xaqa loo leeyahay in cabashooyinka la soo gudbisto 2. Qaab socodka loo soo gudbista cabashooyinka ka dhalanaya hab socodka fulinta iibka dawlada. GUUD AHAAN

Madaxa xafiiska dawladu in uu dhagysanaya cabashada. Baadhitaanka uu boordhigu cabashada ku sameeyinayo. Sharciyada loola tiigsanayo baadhitaanka cabashada xafiiska dawlada habsocodka fulinta iibka in uu joojin kara Mas, uuliyada xafiiska maaliyada uu leeyahay iin uu

cabashada baadhitaan ku sameeyo. In Cabashada Makamada sare lagu xaliya. Xeerarka bar-bilaw uu ah tartanleyaasha.

3. Awooda xafiiska maaliyada u leeyahay warbixinta dambifalka laga soo gudbiyey cabashada.

4. Shaqooyinka Xafiiska Maaliyada

4

5. Nidaamka loo baadhayo cabashada loo soo gudbiyay Xafiiska Maaliyadu.

6. Go’aanada ay Xafiiska Maaliyadu siinayso tartamayaasha ama adeeg bixiyayaasha lagu cadeeyay xadgudub inay geeysteen.

7. Dhibaatooyinka ka awooda xafiiska kawayn. 8. Qiimaynta la fulinayo iibka ka dib (dabagalka/qiimeyinta iibka)

8. Maaraynta heshiska, ku wareejista iyo lacag bixinta

Maaraynta heshiiska Awooda heshiiska Hirgalin isbadal xaga qiimaha lagu sameeyay

Shaqooyinka (mashruucyada) dhismaha Adeega tala bixinta Heshiis kakoobanaaya

Tilmaam bixiyaha iibka dawlada

Hordhac

5

Iibku waa heshiis in qalab, adeeg talooyin, qalabka dhismaha iyo adeegyada dhismaha la kala iibsado ama la kiraysto. Gedi socodka iibka dowladu waa geedi socod uu xafiska dowladu uu ku soo iibsanayo qalab, adeegyo, howlaha la xidhiidha dhismaha iyo waxyaabha la keenayo iyadoo tartan furan loo galayo; marxalda iibka dawladu waxa uu ka bilaabtaa xiliga uu rabitaanka iibku uu dhasho wuxuuna waaraa ilaa uu qalabka la soo iibiyay uu howlgabayo (Adeega dhamaysanayo). Iibka dowladu sidii uu u ahaan lahaa mid la sii qorshaysto oo fula; sidoo kale lukta ay Xafiiska Maaliyada iyo horumarinta dhaqaala maaraynta iibka dowlada ay ku yeelanaya, intaan tilmaamin ka hor waxaa mihiim ah in laga jawaabo su aalaha la xidhiidha baahida loo qabo iibka dowda iyo faa idooyinkiisa.

1. Iibka dawada ee nateejada ku dheexan waa ka noocee ah? A. Dabeecada khaaska ah ee iibka dawladu uu leeyahay waa

maxay? B. Baahida loo qabi maxay tahay? (Maxaa loogu baahday)?C. Maxay dowladu mudnaanta koobaad u siinayasaa hirgalinta

iibka dowlada?2. Iibka wanaagsan oo natiija leh muxuu ka dhiganyahy ( muxuu u

dhigma? calaamado noocee ah ayuu leeyahay? Weedhaha ah wanaag iyo nateejo mid walli mida kale way matali karta; iibku mid natiijo leh si uu u noqon lahaa xeerarka fulinta iibka qodobka 5 khaas ahaan xeerarkan aasaaska u ah ee hoos ku xusan waa inay buuxsamaan.

A. Xilaga uu iibku fulayo faa idooyinka laga helo lacagta oo la helo ama hubin la hubiyo kaydsi, karti fulineed iyo iyadoo la hubiyo sidii natiijo looga gaadhi lahaa

B. Eexashada oo la iska ilaaliiyo ( cadaalad/ dheelitirnaan) fulin ka madaxbanaan eexasho oo la hirgaliyo

C. Cad-cadaan D. Xilkasnimo oo la muujiyo iyo anshaxa iibka oo la tix galiyo.

3. Maxaa looga jeedaa iibku wa inuu ahaada mid ku dheehan

kaydsi?

6

Iibka waa uu ka baaxad waynyahay fikrada ah iib, ujeedada iibku waa in la xaqiijiyo sidii ay dowladu u heli lahayd intifaac (Wax) u dhigma lacagtii la baxshay. Intifaacu (natiijo) waxaa ay ka koobamaysaa qiimiihi saxda ahaa, taya dhab ah, waqtigii oo saxsan, xarunta oo saxsan iyo qiyaasta oo saxsan; qalabka inta la soo iibin kahor waa inaa lagu xisaabtamaa mudada uu qalabku adeega bixinayo kharashka galaya (ku baxaya), qiimaha qalabka oo la dhowro oo kaliya kama dhigna hantidii ayaa la kaydsaday. Sidaas awgeed, waxaa in la fahmo u baahan, marka la fulinayo iibka dowlada waa inaa loo tixgaliyo si isku dheeli tiran shanta shay ee inay saxasanaadaan loo baahanayay iyadoo loo dhawrayo hirgalinta arigtida iibka ee dowlada ee ah kharshka lagu bixinayo sidii looga heli lahaa adeeg u dhigma kharashka baxay.

4. Maxaa looga dan leeyahay hirgalinta (fulinta) iibka tayada leh?

Iibka dawlada waxaa la dhihi kara waa mid tayo leh waa marka uu yahay mid fudud o si dagdag ah loo fuliyo oo aan dib u dhac ku imaan oo la fuliyo mudadii loogu talagalay gudiheeda iyadoo iibku u fulay si dhamaystiraysa rabitaankii iibka laga rabay. Sidoo kale, ficil ayaa tilmaama tayada, awooda maamuleed ee xafiisyada dowlada, kartida ay haayadu leedahay iyo xirfada iyo awooda ay cududa shaqaale ee ku hawlan iibka ay leedahay

5. Gedi socodka mudada iibku fulayo oo guul laga soo hooyo maxay u dhigantaa?

Xafiiska dowladu waxaa la dhihi kara iib lagu guulaystay buu fuliyay waa marka uu qalab tayo leh, qalab dhismeed leh, adeegyo tayo leh amaa iibko mudadii loo xadiday lagu fuliyo iyadoo u labadbaadinaya kharash aan loo baahnayin.

6. Maxaa calaamada u ah fulinta eexasho aynan ku jirin? Hirgalinta iibka wanaagsan waxaa lagu kal garan karaa waa xiliga uu noqdo mid xor ka ah falka eexasho, waa mid aan mad madow ku jirin oo aan is ba badal lahayn. Waxaa kaloo intaas dheeri u ah marka tartamayaasha, supplierada iyo la taliyaYaasha loo siiyo fursad isku mid ah ayaa la kordhin karaa fursada lagu xulanayo midka wanaagsan oo ay dowladuna lacagtii ay bixisay adeeg u dhigma aykhesho.

7

7. Fulinta iibka dawlada sidee looga dhigi karaa mid ‘cad-cadaan leh’?

Iibka oo mid cad-cadaan leh noqda waxaa uu u dhigmaa nidaamka sharciga oo fula, fulinta iibka aan mad madow ku jirin ma dhalinayo oo kaliya tixgalinta sharciga iyo nidaamka iyo hirgalinta nidaam isku dheeli tiran ee balse dhilitirnaanshaha ayuu ka turjuma.

8. Xilkasnimada oo la sugo iyo anshaxa xirfada iibka oo mudnaan la siiyo maxay ka dhigantahay?

Nidaamka iibka wanaagsani wuxuu dhigayaa xirfadlayaasha iibka iyo shaqaaluhu inay xilka sharciyada inay u hogaan sanaadaan, laakin hadii aanay u hogaansamin sharciga ama ay si qaldan u fuliyaan waa in ay talaabada kuhaboon ee laga qaadayo ay si cad u udhignaataa. Xilkasnimadu waa shay shakhsiga ku dhiiri galiya shaqooyinka inuu qabto oo kalsoonida loo qabo xafiiskana kor u qaada. Intaas ka sokow waxa uu ka hortagi falalka sharci darada ah iyo musuqmaasaqa. Waxa uu hordhac u yahay kalsoonida loo qabo iibka. Sidaas darteed xirfadlayaasha heerarka kala du duwan ku sugan iyo shaqaaluhu waa inay tixgaliyaan anshaxa iibka.

9. Maxaa loogu baahday in Anshaxa xirfada iibka laa tixgaliyo?

Waxaa la dhihi kara masuuliyadii shacbku ina saaray lagama soo bixin hadii natiijada tartanka si qaldan oo cadaalad ahayn loo siiyo cid laa luush laga qaatay, garasho ama dana kale oo shakhsiyaneed daraadeed oo geedi socodka iibka laga laga talaabsado. Sidoo kale dowladu waxa ay rabtaa supplieradu shirkadaha uu xidhidhka ganacsi ka dhexeeyo inay noqdaan kuwa anshax wanaagsan leh. Isku day kastee oo ay supplieradu isku dayaan inay shaqaalaha iibka u qaabilsan inay jabiyaan dhikumentiyada heshiiska inuu sobobi in laga laabto heshiiska. Waa inay tartamayaashu ay kalsooni ku siiyaan dowlada inay isku day ah shaqaalaha iibku anshaxa iibka inay jabiyaan ku kacaan. Sidoo kale waxaa kaloo dhokumentiga heshiiska lagu daray axdi ay tartamayaashu ku galayaan inayna fal musuqmaasaq ayna ku kacaynin.

Tartamayaasha sharciga waafaqsan ee ka qayb galaya tartanka ay xafiisyada dowladu ay soo ban dhigaan shaqaalaha iibka u xil saaran waa

8

inay tartanka si dhaxdhaxaad ah u fuliyaan. Sidoo kale taasi waxay keeni inay bulshadu kalsoonida ay u qabaan xafiisyada dowlada inu sii korodho.

10. Markee baa la dhihi kara anshaxa ayaa la jabiyay?

10.1 Marka uu shakhsigu isaga oo adeegsanaya xilka uu dowlada u hayo inta uu waajibaadkiisii ka soo bixiwaayo oo dan shakhsi ahaaneed inuu helo isku dayo ayaa la dhihi kara anshixii ayaa la jabiyay.

10.2 Cadaadis lagu saaro shaqaalaha dowladu inuu jabiyo xeerarka ku qoran xeerka anshaxa

10.3 Xaaladaha hoos ku xusan iyadoo inay jiraan la ogyahay oo tartanka si toos ah ama si aan toos ahaayn looga qayb qaato:

A. Qofka shaqaalaha ah ama qof shaqaalaha qoyskiisa ah haday dan lacageed ka soo galayso

B. Shirkada tartanka ka qayb qaadanaysa haduu qofka shaqaalaha ah ama shaqaalaha qoyskiisa ay dan lacageed ay ka soo galayso ama

C. haduu qofka shaqaalaha ama qof qoyskiisa ahi la gor gor tamo cid wali, shirkadaha ganacsiga ama shirkadaha kale ama

D. Amaa qofka wax laga soo gadayoo hadii uu u balan qaado qofka shaqaalaha ee ku fara leh howlaha gedi socdka iibka inuu shaqaalayn doono mustaqbalka

10.4. Go aan walba oo la baxsho, oo la go aamiyo, oo aan la go aamin, oo ra’ yi laga dhiibto, iyadoo la diyaariyo ahamiyada uu leeyahay barnaamij ama su aal iib, diyaarinta qalab wali oo adeeg bixiya ama saamayn la saameyo qaab socodka ee iibka, tala bixin, baadhitaan oo la sameeyo, odhit oo la sameeyo, ama hawl kaste oo cid kali ay ka talabixiso, go aanka oo cid kale la suaalo, oo la goaamiyo, iyado la sheegto mudnaanta ama isku dhac ama barnaamij kale oo mihiim ah heshiis hoosahaaneed la galo, ama balan loo galo arin dawlada horyaal oo wali la go aamin amaa talo laga bixiyo, shaqaala kaste amaa qof shaqaale horay u ahaan jiray oo laaluush amaa shaqo uu waydiisto, iyadoo la siiyo gubo amaa shaqoo amaa in la siiyo lagu hashiiyo, amaa qof kale oo la kool kooliyo, la waydiiyo, iyado qof kale laga soo qaado amaa in laga soo qaado lagu heshiiyo waa anshaxa oo la jabiyo.

9

11. Baahida loo qabo iibka dawlada oo lagu guulaysto maxay tahay?Iibka dawladu misaaniyada dawlada qayb libaax ayuu ku lee yahay. Sidoo kale waxaa uu yahay ilmaalgalineed. Maal galintaasi waxay aasaas u tahay horumarka qaranka, ka haayadaha dawliga ah iyo kobcinta awooda shaqaalaha. Sida uu daraasaad dhawaan la sameeyay tilmaamayo 15% oo wax soo saarka qaranka (GDP) Ayaa lagu qiyaasaa in uu dhanyahaySidaas daraadeed, fulinta iibka oo guul laga soo hooyaa saamayn aad u wayn ayuu ku leeyahay kobaca dhaqaalaha wadanka. Iibka dawladu waa afar nuuc:

A. shaqooyinka dhismuhu waxaa loo weeyi dhismaha guryaha, dhismaha wadooyinka amaa kaabaha dhaqaale ee cusub, kuwa la duminayo, kuwa la dayactirayo, kuwa dib loo dhisayo, kuwa la cusboonaysiinayo iyo adeega shaqooyinka la xidhiidha qandaraas hore oo aan ka kharash badnayn dhismaha hore. Waxaa kale oo shaqooyinka dhismaha ka mid ah heshiisyada kala ah dhisida, xilka dhismeed oo la qaado, hawsha dhismeed oo la dhaqaajiyo.

B. Alaabta (Qalab) waxaa loo la jeeda shay walba oo ah solid, Liquid ama hawo oo aan wali la isticmaalin, wax soo saar, badeecooyin, ama barnaamijyada koomputerka (computer) oo iib loo soo bandhigay iyo xoolaha nool, oo la xidhiidha qalabka la soo iibshay. Qiimaha Alaabta (qalabka) waxaa ku jira kharashka nooligii, dayactirka iyo kharashka adeegyada kale ee midka ah.

C. Adeeg waxaa loo la jeeda waa waxyaabaha ka baxsan Alaabta (qalab), shaqooyinka dhismaha iyo adeegyada kala ah tala bixinta oo waa adeegyada kala ah dayactirka, ilaalada, adeega nadaafadeed, adeega awooda korantada, adeegyada ah war is gaadhsiinta (communication) iyo adeega biyaha iyo waxyaabaha kale la midka ah.

D. Adeega tala bixintu (tala bixintu) waa talooyinka ay bixiyaan la taliya yaashu iyagoo adeegsanaya xirfadahooda iyo aqoontooda taasoo ah iyagoo daba gal ku sameeyo mashaaricda kala du duwan iyo

10

qorshayntoodaba, Macaamiisha oo la la taliyo, taba baro la baxsho waa waxyaabo ka tirsan dabeecadaha lagu yaqaan la tali ya yaasha oo uu ku gudiyaan cilmigooda.

Marka la isku daro waxyaabaha aan kor ku soo xusnay tayadoodu, waqtiga la soo bandhigayo inay la jaan qaadi karaan xaalada wadanka iyo in kale iyadoo qiima jaban lagu heli waxaa ay saamayn ku yeelan kartaa maal galinta ay dawladu fulinayso in mid lagu guulaysto noqdo iyo in lagu guul daraysto.

12. Qorshayaasha Polisiiyada dawlada ee iibka ku aadan waxyaabaha asaasiga u ah ee in ahamiyad la siiyo ay tahay maxay yihiin? A. Xiliga uu xafiiska dawladu uu iibka qalabka, ka dhismaha iyo adeega waa inu ahamiyad siiyaan bad baadinta (saving) hantida iyo kartida fulineed. B. waa in la xaqiijiyo in lacagta wixii (shaygii) loo qoondooyay oo ah qalab, hawlaha dhismeed iyo adeegyada kale uun ay ku baxdo C. waa xiliga tartamayaasha dhamaantood heshiis isku mid ah ay loo siiyo in heshiis isku mid ah ay galaan D. Waa xiliga la diiri galiyo qandaraaslayaasha iyo tartamayaasha wadanka u dhashay iyo E. Geedi socodka iibka oo mid cad-cadaan leh ahaada (laga dhigo)

1. Xeerarka Guud 1.1 Magaca bayaanka iyo sharciyada lagu dhaqmi, xuduuda uu leeyahay fulinteedu iyo ujeedooyinka

1.1.1. Cinwaanka Bayaanka: Bayaanka iibka iyo maamulka hantida ee dawlada dawlada deegaanka soomaalida ee tirsigiisu yahay 82/2002. waxaa bayaanka la soo saaray bisha Hamle/2002. Waxaa uu bayaanku hir gali laga Bilbao maalinta la daabaco bayaanka iyo sharcigan.

1.1.2. Cinwaanka awaamiirta oo kooban: xeer dhaqameedka fulinta iibka dawlada deegaanka soomaalida ayaa la dhihi

1.1.3. waxaa uu badali bayaanadii iyo xeerar dhaqameedadi horay u jiray.

1.1.4. ujeedooyinka ugu waawayn ee dawladu ay ka leedahay bayaankan iyo xeerar dhaqameedada ku ladhan A. sidii loo xaqiijin lahaa helitaanka adeeg u dhigma dawladu

lacagta ay iibka galiso

11

B. Si loo hubiyo oo uu noqdo iibka dawladu mid dheeli tiran, oo cad, qofna ama shirkadna looga eexan

1.2 Turjumida 1.2.1 Hadii erayga si kale loo la jeedin ereyada ku jira tilmaama bixiyahan (Manuwaalkan) waxaa loo macnayn sida loogu macneeyay (turjumay) bayaanka iibka dawlada iyo tilmaam bixiyaha tirsigiisu yahay 82/2002. A. Cadaynta farsamo: waxaa la dhahaa alaabta, adeegyada, hawlaha

dhismeed ama adeega ah tala bixinta tayada laga filayo inay lahaadaan, nooca ay yihiin iyo darajada uu yahay dokumentiyada cadeeya.

B. Bayaan: waa bayaanka iibka iyo maamulka hantida ee dawlada Deegaanka soomaalida ee tirsigiisu yahay 82/2002.

C. Tartan: waxaa loo la jeeda geedi socodka mudada ka bilaa banta xiliga la soo bandhigo xayaasiiska tartanka ama xiliga martiqaadka tartanka la fidiyo ilaa xiliga la ogaado qofka ku guulaystay tartanka oo uu saxeexo heshiiska.

D. Dhikumentiyada tartanka ee caadiga ah: waxaa loola jeeda dokumenti ay wakaaladu u diyaarisay xafiisyada dawlada si iib kasta sida ugu fudud ee ku haboon loo fuliyo.

E. Waaxda hawlaha iibka: waxaa loo la jeeda waaxaha xafiisyada dawlada loo xil saaray inay fuliyaan iibka iyadoo xafiis wali qaab dhismeedkiisa u khaaska ah uu sidiisa yahay.

F. Qiimaha guud: waa kharashka guud ee ku baxa iibka iyadoo lagu darayo canshuurta iyo kharashka kale ku baxay iibka ee xafiiska dawladu siiyay supplierka.

1.2.2. Macnaha hoos ku xusan waxaa lagu arkaa badanaa turjumida iibka oo lagu xusay tilmaam bixiyhan dhexdiisa. 1.2.2.1. Codsade: waxaa loo la jeeda iyadoo la tix raacayo bayaanka qodobka 2/10 waxaa uu la macna yahay cida tartanka u sharaxan ee rabta inu ka qayb qaato tartanka hor dhaca u ah ee lagu ogaanayo qofka ama shirkada awooda u leh tartanka, tartanka xadidan, ama warbixinta lagu cadaynayo rabitaanka ka qayb qaadashada tartanka. 1.2.2.2. Gudida ansixinaysa iibka: iyadoo la tix raaci bayaanka qodobkiisa 10ad ee awooda iya masuuliyda u siiyay inay baadhitaan ku sameeyaan oo ay fuliyaan iibka lacagtiisu ka sarayso lacagta iibka xiliga ay ka badantahay in xadidan.

12

1.2.2.3. Heshiiskas: waxaa loo la jeeda iyadoo la tix raacayo bayaanka qodobkiisa 2/27 waxaa uu la macna yahay macnaha la siiyay shirkadaha dawlada iyo shirkadaha madaxa banaan. 1.2.2.4. Heshiiska: wajiyo kala du duwan ayuu leeyahay. Ku waasi oo ah

Dhisida, hawsha oo la dhaqaajiyo iyo hantiyid (Build, own Operate): waa heshiiska cadaynaya in uu qandaraasluhu ama shirkada adeega bixinaysi inta ay jeebkooda ay dhisma cusub amaa kaabe dhaqaale ay ka dhisaan oo ay sidaa kula wareegaan iyagoo bixinaya adeeg. Heshiiska nuucan ah dawladu ama haayadaha dawliga ah inta ay la galaan heshiis mudo dheer ah ayay ka iibsanayaan wax soo saarka iyo adeegyada dakhliga ka soo galina ay ugu damaanad qaadayaan.

Dhisid, Hawsha oo la dhaqaajiyo iyo wareejin (Build, Operate Transfer): waa heshiis dhigaya qandaraasluhu ama shirkada adeega bixinaysi heshiis dawlada kula galaan inay jeebkooda ay ka dhisaan kaabe dhaqaale oo ay ku shaqaystaan in mudo ah oo xiliga ay mudadii heshiisku dhamaato ay ku wareejiyaan dawlada ama haayadaha dawliga ah. Heshiiska konsenshinkee noocan ah dawladu ama haaydaha dawliga ahi waxay heshiis la galayaan qandaraas layaasha inay heshiis mudo dheer oo ah inay ka iibsanayaan wax soo saarkooda ama adeegyadooda. Heshiiska konsenshinkee kor ku xusan waxaa badanaa dhacda in loo dhigo qaab looga iibsan lahaa qandaraasluhu kaabaha dhaqaale ee uu dhisay.

Dhisid, Hantiyid, hawsha oo la dhaqaajiyo iyo gudbin (Build, Own Operate and Transfer): waa heshiis uu qandaraas luhu amaa adeeg bixiyuhu kula galo dawlada amaa haayadaha dawliga ah in ay kaabe dhaqaale ay jeebkeedu ka dhisaan oo ay sidaas kula wareegaan oo ay ku shaqaystaan. Marka ay mudadii heshiisku dhamaatona ay ku wareejiyaan dawlada ama haayadaha dawliga ah. Heshiiska konseenshinkee noocan ah dawladu waxaa ay la gali heshiis mudo dheer ah si ay ugu damaanad qaado qandaraaslaha dakhli inu ka soo galo iyagoo ka iibsanaya wax soo saarkooda ama adeegyadooda. Xiliga mudadii heshiisku dhamaato dawladu waxa ay ka iibsani ama u ogolaan inuu qandaraasluhu hantiyo oo ku shaqayso kaabaha dhaqaale iyadoon damaanad qaad la siinayn oo uun laga iibsan wax soo saarka iyo adeegyada. Heshiiska cusub marka loo gudbayo waa inaa heshiis konsenshin cusub la kala saxeexda.

1.2.1.5. Danaha oo iska hor imaad: waa isku dhac kaste oo dhaca mudada geedi socodka iibka taaso dhibaatayn karta faa idooyinka ay faa idooyinka

13

ay dawladu ka rabto iibka, hirgalinta iibka oo mid cad oo isku dheeli tiran noqda iyo baahida ah in tartamayaashasi isku mid ah loo tix galiyo. Xafiisyada dawladu waa inay tirtiraan xaaladaha keensan kara isku dhac dhinaca danaha inuu dhaco ee hoos ku xusan:

A. Masuuliinta dawlada ee hawlaha iibka ku lug leh ee xidhiidh toos ah ama midaan toos ahayn la leh qofka ama shirkadaha tartanka ay dawladu soo bandhigtay ka qayb qaadanaya xidhiidhka uu qirtaa oo uu ka qayb qaadan fulinta iibka.

B. Tartanka inay ka qayb qaataan lama ogala qofka ama shirkad u dhawa ama xidhiidh la leh qof amaa shirkad tartanka specificationkiisa ka qayb qaatay.

C. Shirkadaha talada bixinaya, shaqaalahooda amaa tageerayaashoodu looma ogala inay ka qayb qaataan tartanka mashruuc ay hada kahor ka tala bixiyeen amaa mshruuca ay hada gacanta ku hayaan uu yahay mid la xidhiidha tartanka.

Tusaale: la taliya yaal loo shaqaaleeyay inay ka tala bixiyaan sidii hantida dawlada loogu wareejin lahaa maal gashadayaasha madaxa banaan looma ogalo inay ka qayb qaataan tartanka hantidaas lagu iibsanayo amaa la taliyaan cid rabta inay hantidaas iibsato.

1.2.1.6. Waaxd/Geedi-socodka iibka iyo maamulka hantida: waa Geedi-socodka hoostagta Xafiiska maaliyada iyo horowmarinta dhaqaalaha ee Dawla deegaanka Soomaalida oo loo xilsaaray inay daba gal ku samayso hirgalinta iibka iyo maamulka hantida dawlada dawlada deegaanka.

1.2.1.7. Maalmo: hadii bayaan, awaamiirta iyo tilmaambixiyahan si toos ah loogu cadayn waxaa loo la jeeda maalmaha shaqo ay jirto ee todobaadka ka tirsan. 1.2.1.8. Supplier diiwaan gashan: waa qandaraasle, la taliye, adeeg bixiye ka diiwaan gashan Xafiiska maaliyada iyo horowmarinta dhaqaalaha waaxda iibka iyo maamulka hantida.

1.2.1.9. Anshaxa iibka: waa halkudhigyada iyo xeerarka ee anshaxa iibka oo loo baahanyahay shaqaalaha dawladu, tartamayaasha ama cid waliba oo hirgalinta iibka ku lug leh inay isku maamusho.

1.2.1.10. Dawlada: waa dawlada Deegaanka Soomaalida Itiobiya.

14

1.2.1.11. Masuul sare: waa masuulka loo magacaabay amaa wasiir, wasiir ku xigeen amaa cid kale oo loo magacaabay inu maamulo xafiiska Maaliyada Iyo Horumarinta Dhaqaale.

1.2.1.12. Tartanka hordhaca ah ee lagu ogaanayo kartida tartamayaasha: waa xeelad lagu soo jiito tartamayaasha kartida u leh tartanka oo taasoo lagu ogaanayo kuwa tartanada mustaqbalka ka qayb gali karaya.

1.2.1.13. Qiimaynta tartanka ka dib: waa geedi socodka uu xafiiska dawladu ku daba galayo qofka tartanka ku guulaystay sidii heshiiska uu ku gala uga soo bixi lahaa laguna ogaanayo diyaar garowga iyo kartida uu u leeyahay inuu fuliyo heshiiska. Ujeedada tartanka ka dib qiimaynta loo samaynayo waa sidii loo hubin lahaa cida tartanka ku guulaysatay heshiiskii ay gashay inay fuliso.

1.2.1.14. Dhokumentiga rabitaanka tartanka lagu soo bandhigo: waa dokumentiga farsamada iyo qiimaha tartanku ay ku yaalaan oo la taliyayaashu ay xafiiska dawlada ay u gudbiyaan. Waxaa weedhan ah “Dokumentiga rabitaanka tartanka lagu soo bandhigo” loo adeegsaday inta ay tartmayaashu adeegsanyaan maskaxdooda iyo aqoontooda. Rabitaanka tartanka waxaa lagu soo gudbin si qoraal ah iyadoo la tix raaci xeerarka ku xusan dokumentiga tartanka. 1.2.1.15. Adeega fikradeed iyo kuwa xirfadeed: waxaa uu la macna yahay macnaha uu bayaanka qodobkiisa 2/4 uu sii yay adeega tala bixinta 1.2.1.16. Tartamayaasha loo xushay ee lagu marti qaaday tartanka danbe (short list): waa liska shirkadaha loo xushay inay soo bandhigaaan niyadooda (fikradahooda) tartnaka ay kaga qayb qalayaan marka la taliya yaashu ay qiimeeyaan dokumentiyadooda. 1.3. Xuduuda uu ka hirgalayo: Bayaanku iyo awaamirtu waxaa ay ku fulayaan dhamaan iibka dawlada faderaalka. Bayaanka iibka iyo maamulka hantida ee tirsigiisu yahay 82/2002 qodobka 3/1B iyo qodobka 4 ee awaamirta fulinta iibka.

1.3.1. Inkastoo bayaanku qodobkiisa 3/1 sidiisa uu ahaan hadana Xafiisku wuxu awood u leeyahay isago tixgalinaya danaha Deegaank iyo difaaciisa in iibka qaab kale loo fuliyo. Xaalku marka uu sidaas yahay Xafiisku wuxu soo saari awaamir lagu qeexayo sidii iibka loo fulin lahaa. Hasa ahaatee Xafiiska Nabad galiyada iyo xafiisyada kaliba waa inay iibka waxyaabaha rayidka ah marka ay fulinayaan inay u fuliyaan sida uu bayaanku iyo xeerarkiisu ay dhigayaan.

15

1.3.2. Cid wali oo misaaniyada dawlada ku fulinaysa iib waa inay raacdaa bayaanka, xeerarkiisa, dokumentiyada tartanka iyo tilmaam bixiyahan. 1.3.3. Qof wali amaa shirkad kartaa 1.3.1. Inkastoo bayaanku qodobkiisa 3/1 sidiisa uu ahaan hadana Xafiisku wuxu awood u leeyahay isago tixgalina danaha qaranka iyo Nabadgaliyadiisa in iibka qaab kale loo fuliyo. Xaalku marka uu sidaas yahay Xafiisku wuxu soo saari awaamir lagu qeexayo sidii iibka loo fulin lahaa. Hasa ahaatee Xafiiska Nabadgaliyada iyo xafiisyada kaliba waa inay iibka waxyaabaha rayidka ah marka ay fulinayaan inay u fuliyaan sida uu bayaanku iyo xeerarkiisu ay dhigayaan. 1.3.2. Cid wali oo misaaniyada dawlada ku fulinaysa iib waa inay raacdaa bayaanka, xeerarkiisa, dokumentiyada tartanka iyo tilmaam bixiyahan. 1.3.3. Qof wali amaa shirkad kartaa 1.4. Awaamiirta caalamiga ah Bayaanka iibka qodobkiisa 6aad: bayaanku hadii uu la jaan qaadi karayn heshiis ay dawlada faderaalku ay la gashay dawlad kale amaa haayad caalami ah waxaa la raaci oo fulaya heshiiska. Heshiiska kor ku xusan xiliga la hir galinayo waa inaa mudnaan gaar ah la siiyaa muwaadinka Deegaanka amaa dagan Itoobiya ee tartankka ku jira. 1.4.1. Bayaanku hadii uu ka hor imanayo heshiisyada ay dawlada Deegaanku ay la gasahay wadaana kale amaa haayado caalami ah waxaa hir gali heshiiska. Heshiisyada haayadaha deeqda bixiya laga helo amaa amaah waxaa loo isticmaali sidii heshiiska lagu galay iyadoo heshiis wali uu qodobo u gaar ah uu wato. Xiliga wax lagu soo iibinayo lacag amaah amaa gargaar lagu helay waxaa mudnaanta la siin xeerarkii lagu qeexay heshiiska oo documentigaas ayaa noqon kuwatartanka lagu fulinayo. Sidaas awgeed xafiiska dawladu waa inu ogaada waxyaabaha heshiisku ka koobanyahay. Hadii uu arin ay haayadaha gargaarku ay ku dhex tilmaameen heshiiska uu ka hor imanayo bayaanka, awaamiirtiisa iyo tilmaambixiyahan waxaa la raaci haayadaha gargaarka heshiiska la la galay. Marka ay xaaladaha kor ku xusan ay jiraan mooye xiliyada kale waa in la fuliyaa xeerarka bayaanka iyo awaamiirtiisa ku dhigan.

1.5. Sharciyadu sida uu u soo jiitamayeen Itoobiya: 1.5.1 Itoobiya sharciyadu sida hoos ku dhigan ayaa loo daa dajin 1.5.1.1 Dastuur

16

1.5.1.2 Bayaan 1.5.1.3 Sharci 1.5.1.4 Awaamiir

1.5.2 Dastuurka Jamhuuriyada Dimuqraadiga Faderaalka ee Itoobiya waxaa ansixiyay wakiilada shucuubta iyo qowmiyadaha Itoobiya marka ay taariikhdu ahayd bisha Hidhaar 29/87 T.I, kadibna golaha wakiilada ayaa hawl galiyay marka ay taariikhdu ahayd 15/87 sida uu bayaanka tirsigiisu yahay 1/87 tilmaamayo. Dastuurku sharciyada kale oo dhan waa mid ka sareeya.

1.5.3. Bayaan: waa sharci ay golaha wakiiladu soo saaraan kadib marka ay golaha wasiiradu ka doodaan. Waxaa tusaale noqon kara bayaanka iibka iyo maamulka hantida dawlada.

1.5.4. Nidaam: waa xeerarka ay golaha wasiiradu soo saaraan.

1.5.5. Awaamiirta: waxaa soo saara wasaaradaha. Waxaa tusaale loo soo qaadan kari bayaanka tirsigiisu yahay ay wasaarda maaliyada iyo horowmarinta dhaqaalaha ay soo saartay 82/2002 qodobka 78(2) iyo bayaanka bayaanka xadidaya awooda iyo hawlaha xafiisyada dawlada ee tirsigiisu yahay 4/78 qodobkiisa 19aad ee qeexayo awaamirta iibka dawlada.

2. Xeerarka asaasigee iibka: Geedi socodka iibka iyo maamulka hantidu waa in ay ogaysiisaa waxyaabo la ogolyahay iyo waxyaaba kalo la ogalayn ayaa jira. 2.1 Waa in dokumentiyada sharciga la ogaysiiyaa bulshada: waa in bayaanka iibka, awaamiirtiisa, dokumentiyada tartanka iyado la daabici laguna qori barta internetka ee Geedi-socodka iibka dawlada iyo maamulka hantida. 2.2. Diiwaanada iibka: 2.2.1. Xafiis kastaa waa inuu lahaada dokumentation u gaar ah. Iib kastaa iyo heshiis kaste waa inuu lahaado faayl u gaar ah. Faayl kastaa waa inuu macluumaadkiisa gaarka u ah uu wataa. Dhacdooyinka waa inaa loo diiwaan galiyaa sida ay iskugu daba xigeen mudadii uu geedi socodka iibku fulayay. Taasi waxay fudaydin inay Geedi-socodka iibka dawlada iyo maamulka hantida iyo cid kale oo daba gal ku samaynaysa faaylka macluumaadka ku jira qiimayn karaan. Faaylku waa in la heli karaa mudo laba sanadood ah laga bilaabo maalinta heshiiska la saxeexo.

17

Dokumentiyada iibka dhamaantood ugu yaaraan waa inuu lahaadaa waxyaabaha hoos ku xusan.

2.2.1.1. Sababta iibka alaabta iyo adeegyada la xidhiidha, shaqooyinka dhismaha amaa aqoonta amaa adeega xirfadlaha ee la iibsanayo sido kale iyadoon tartan la samayn sobobta wadooyinka kale ee iibka loo fuliyo…

2.2.1.2. Yabooha loo yaboohay tartanka, dokumentiyada tartanka lagu soo bandhigayo, dokumentiga qiimaha lagu soo bandhigo hadii tartamayaashu ay cabasho ka yeeshaan oo xafiiska dawladu uu dheeli tir ku sameeyo waa inuu xafiisku hubiyaa in tartamayaashu la la socodsiiyo dheeli tirka.

2.2.1.3. Dokumentiga lagu tartamayo, Tartamayaasha qiimahooda soo gudbiyay waa in laga hayaa cinwaankooda. Sidoo kale waa in cinwaanka qofka ku guulaystay tartanka iyo qiimaha ay ugu guulaysteen. 2.2.1.4. Koobiga dokumentitadii tartanka lagu galay iyo kuwii tartanka hordhaca ah lgu galay waa in la hayaa.

2.2.1.5. Minute waa in la qabto xiliga tartanka la furayo oo lagu cadeeyo waxyaabihii lagu wada hadlay, cabashooyinka iyo su aalaha tartamayaasha, sharaxaadi tartamayaasha la siiyay iyo magaca tartamayaasha waa inu lahaada minute. Waxaa tartamyaasha loo sharixi oo kale inuu cida tartamaysaa ay noqot cid haysata waraaqaha sharciga (license) iyo inuu cashuur lagu lahaa bixiyay iyo inkale.

2.2.1.6. Waa in lahayaa xidhiidhadi dhex maray tartamayaasha, xafiisyada dawlada iyo cid wali oo arinku quseeyo koobideeda.

2.2.1.7. Warbixinada ay waxda iibku ka diyaarisay tartanka iyo misaanka tartanka lgu qiimeeyay oo faahfaahsan.

2.2.1.8. Xiliga ay waaxda ay iibku khusayso ay warbixinta qiimaynta soo saartay iyo xiliga ay ansixisay.

2.2.1.9. Warbixinta lagu cadaynayo hadii gedi socodka iibka fulinta laga laabtay oo la joojiyo inta labilaabay ka dib.

2.2.1.10. Dokumentiga lagu cadaynayo hadii tartamyaashu cabashooyin ay soo godbisteen amaa rafcaan ay qaateen iyo rafcaanka ay ka yeeshin natiija tartanka jawaabtii la siiyay.

18

2.2.1.11. Warbixin lagu cadaynayo in la la wareegay, adeegu inuu bilaabtay iyo hawsha in la dhamaystiray.

2.2.2. Dokumentiga tilmaamaya kharshyadii baxay oo dhan ee ku baxay iibka alaabta, hawlaha dhismaha iyo adeega.

2.2.3. Xiliga uu qandaraasluhu, supplierka ay dhokumentiyada iibka lagu fuliyay waa la gaadhsiiyaa xiliga xeerarka maaliyadu in la gaadhsiiyo ay tilmaamayaan. Hasa ahaate madax xafiiseedka xafiiska dawladu dokumeniyada waqtiga uu xeerku tilmaamayo dib uu uga dhigi kara hadii loo baahdo. Tusaale dhokumentiyada iibkee mashaariicda horowmarineed madax safiiseedku mudo dheer in la hayo uu amri karaa. 2.2.4. Hadii geedi socodka iibku uu joogsado inta uu dhamaystirmin amaa heshiiska la kala saxeexan ka hor waa in loo cadeeyaa qandaraaslaha iyo cid wali oo way i khusaysaa leh. Hasa ahaate maxkamad amar ka soo baxay maahee waxyaabaha hoos ku xusan lama ugola in la soo bandhigo.

2.2.4.1. Macluumaadku: A. Haduu yahay mid ka hor imanaya amaa lid ku ah xeerarka Itoobiya B. Haduu carqalad ku yahay fulinta xeerka C. Haduu danaha shacabka ka hor imanayo amaa lid ku yahay. D. Haduu danaha ganacsi ee sharciyaysan ee ka qaybgalayaasha. E. Haduu carqalad ku yahay tartanku inu ku cadaalad ah noqdo. 2.2.5. Form ay xafiisyada dawladu ay ugu bandhigayaan macluumadka ku saabsan cida tartanka ku guulaysatay waxaa lagu qori barta internetka ee wakaalada iibka iyo biyaha. 2.3 Sharcigoo la waafaqsanaado iyo iyadoon la eexan

2.3.1. Sida uu tilmaamayo bayaanku qodobkiisa 24ad iibku waa inuu ahaadaa mid u furan qof kaste oo sharciyaaysan. In qofna laga horjoogsado ma aha iyadoo lagu qiimaynayo reer amaa qabiil amaa shay kaloo la xidhiidhin qofka kartidiisa amaa xirfadiisa. Hasa ahaate soboboha hoos ku xusan ayaa qofka ka hor istaagi kara tartnka inuu ka qayb qaato. 2.3.1.1. Hadii lacagta iibka lagu fulinayo laga helo laba dhinac oo heshiiska ay labada dhinac ee kala ah Deegaanka Soomaalida iyo haayada lacagta

19

amaah/gargaarka bixisay ku heshiiyaan tartamayaashu amaa la taliya yaashu ay noqdaan oo kaliya dad u dhashay wadanada uu heshiisku tilmaamayo. 2.3.1.2. Hadii lacagta iibka lagu fulinayo laga helo Haayado ka soo jeeda wadano kala duwan oo heshiiska lagu tilmaamo in dadka iibka fulinayo ay noqdaan muwaadiniin u dhashay wadanadaa haaydaha lacagta bixiyay ka soo jeeda. 2.3.1.3. Shirkadaha laga mamnuucay in muda ah in ay ka qaybqaataan fulinta iibka dawlada markii ay ku guuldaraysteen heshiis ay horay u galeen inay sidii ay heshiiska ugu galeen u fuliyaan. 2.3.1.4. qof kaste amaa la taliye kaste oo laga mamnuucay inuu ka qayb qaato tartanka sobobo ah musuqmaasaq, khiyaano amaa khasbid awgeed. 2.3.1.5. Wadan ay dawladu ka mamnuucday in xidhiidh ganacsi la la yeesho. 2.3.2. Shirkadaha, supplierada amaa dalalka ay dawladu ka mamnuucday in muda ah in ay fuliyaan iibka dawlada waxaa bulshada ogaysiin dawlada amaa wakaalada iibka iyo maamulka hantida. Xilka ogaysiinta xafiisyada dawlada cida laga mamnucay inay iibka dawlada fuliso laga mamnuucay magacooda iyo mudada ay ka caaganyihiin waxaa uu saaranyahay wakaalada.

2.4. Qaabka loo xidhiidhayo

2.4.1. Xidhiidhka u dhaxaynaya xafiisyada dawlada, musharaxiinta tartanka iyo tartanka cida ka qaybqaadanaysa waa in uu qoraal noqdaa. Sobobta xidhidhku inuu qoraal noqdo loo yidhi waa si uu cid kastaa sharcigu u qaban karo.

2.4.2. Xidhiidhyada kale ku dhex mara si wada hadal ah, macluumaadka lagu qoro barta internetka amaa e-mail ahaan lagu xidhiidho waa in qoraal ahaan lagu haya. 2.4.2.1. Hadii la hubiyo in uu macluumaadka barta internetka lagu qoray oo sirtiisuno mid la hubiyay oo dhinacyada kale farsamooyina la buuxiyay

20

waxyaabihii loo baahnaa waa lagu xidhiidhi kara elektroonik (electronic) ahaan (internetka).

2.4.2.2. Sida uu bayaanku qodobkiisa 24.10 uu tilmaamayo waa in tartanada standard specificationka leh ee qiimohooda lagu tilmaamay form qiimaha lagu soo gudbiyo ay tartamayaashu ay ku soo gidbisteen qiimahooda waa in ugu yaaraan laba qof oo arinku qoseeyo E-mail ay aburren oo ay erayga sirta ah (pas word) ay isla ogyihiin ayaa lagu soo gudbin qiimaha tartamayaasha, taaso ugu danbaysta markaliya inta la wada furo cida qiimaha ugu yar soo gudbisay ayaa la qaadan.

2.5. Kartida tartamayaasha

2.5.1. Tartamayaashu waa inay keenaan cadaymo in ay karti u leeyihiin ka qaybqaadashada tartanka lagu fulinayo iibka dawlada.

2.5.1.1. Cida tartanka iibka dawlada ka qabqaadanaysa waa inay noqotaa cid buuxinaysa shuruudaha iyo xeerarka xirfadaha iyo anshaxa bayaanka uu tilmaamay buuxisa.

2.5.1.2. Waa inay tartamayaashu tartanka iyo adeega kale ee inay bixiyaan u tartameen sideeda u fuliyaan.

2.5.2. Bayaanka iyo xeerarkiisu waxa ay qeexeen shuruudaha tartamuhu mid karti leh in loo aqoonsado loo baahan yahay ee hoos ku sharaxan: 2.5.2.1. Tartamayaashu si ay u xaqiijiyaan inay yihiin kuwa awood u leh tartanka waa inay soo buuxiyaan waxyaabaha hoos ku xusan.

A. Cadaymo tilmaamaya inay khibrada, farsamada ay ku fulinayaan dhismaha iyo adeega ay leeyihiin.

B. il lacageed oo la isku halayn karo( Raysamaal waafi ah)

C. Qalabka loo baahanyahay oo wanaagsan amaa qalab wanaagsan oo la soo kiraysto.

D. Karti wax soosaar xiliga loo baahdo E. Xiliga loo baahdo adeeg la bixiyo iibka ka dib F. Khibrada iyo kartida Maamulka G. Khibrada ku saabsan Tartanka dhismeed iyo adeega

in labixiyo tartanka loo galay

21

H. Cid sadexaad oo ka markhaati kacda qandaraas hada ka hor si waanaagsan loo fuliyay iyo sumcad inu leeyahay

I. Tira ahaan iyo karti ahaan shaqaale karti u leh heshiiska la galay in la fulin karo waa in la cadeeyaa.

2.5.2.2. Tartamayaashu waa inay xaqiijiyaan karti sharciga waafaqsan inay u leeyihiin hergalinta heshiiska. Waa inay xafiiska dawlada u xaqiijiyaan inay xayiraad maxakamadu saartay uusan jirin. Tusaale, hadii ay maxkamadu.

2.5.2.3. Waa inay tartamayaashu xaqiijiyaan xaalado taag dari dhinaca lacagtu inay haysan waxyaabaha hoos ku xusan waa inay ka badhax tirnaadaan.

Khasaare ku dhacay darteed oo shaqaadii loo tartamay la fulin kari waayo.

Amar ay maxkamadu kaga mamnuucayso gudi madax baanaan oo hantida baadhitaan ku sameeya ka dib markii khasaare laxaad uu dhaco.

Shirkadu marka ay khasaare uu soo food saaro masalan, xiliga uu shirkada waxa lagu leeyahay ka bato dhakhliga soo gala.

Hadii sobobaha kor ku xusan daraadeed dacwadi ku socoto.

2.5.2.4. Tartamyaasha dalka u dhashay waa inay keenaan waraaqihii ay canshuurta ku bixiyaan sida uu sharciga iyo xeerarka wadanku ay tilmaamayaan.

Xafiisyada dawladu iyaga oo tixraacaya afarta shay ee lagu miisamayo kartida tartamayaasha iyo nuuca iibka, ujeedada laga leeyahay iibka ee kor ku xusan waa inay ku dhex tilmaamaan foomka tartanka ee ay diyaarinayaan.

2.5.3. Xafiisyada dawaladu waxay musharaxiinta tartanka ka codsan karaan inay waraaq ka markhaati kacaysa ina ay buuxin karaan waxyaabha muhiimka ah ka keenaan cida ay khusayso.

Cadaymaha hoos ku xusan ayaa ka mid ah musharaxiinta tartanku waxyaabaha inay soo buuxiyaan laga sugayo.

22

2.5.3.1. Kartida xirfadeed iyo ta farsameed Dokumenti Cadaynaya inay Shirkadu Deegaanka,kiliada kale ee

Itoobiya dhexdeeda amaa wadankooda ka diiwaan gashantahay amaa waxyaaba kale oo tilmaamaya inay Itoobiya dhexdeeda amaa wadankooda karti u leeyihiin amaa shahaado cadaynaysa inay sharciga Itoobiya dhexdeeda amaa wadankooda ay karti u leeyihiin waa inay keenaan. Cadayntan amaa shahaadadan waxay ka soo qaadi karayaan machad farsamo oo u qaabilsan bixinteeda.

Dokumenti cadaynaya tabarta farsameed ee shirkada, misaanka aan ku qiyaasayno tayada qalabka aan hayno sida haayada caalamiga ah ee tayada (ISO), daraasaadka la samaynayo iyo cilmi baadhista waa in la soo dhamaystiraa.

Hadii uu xafiiska dawladu codsi sameeyo tirada la codsaday maalinta la codsaday iyo qofka la wareegay iyo shantii sanadood ee ugu danbaysay waxyaabihi la la wareegay diiwaan tilmaamaya,

Markhaatiyada xafiiska dawlada u markhaati kacaya liiskooda, Xafiiska dawladu marka uu codsi sameeyo oo shayga la dalbay

muunadiisa amaa sawirkiisa taaso ay machad ku takhasusay farsamada shaygaa uu xaqiijin,

Tartamaha oo baanka ka keena cadayn sheegaysa isha lacageed ee qofka tartamaya,

Xiliga loo baahdo shirkada wadanka ay ka soo jeedo sharciga iyadoo la tix raaci hadii loo baahdo dakhliga iyo kharashka faa idooyinka iyo khasaaraha iyadoo qoraal ah baanka laga soo qaada

Cadayn tilmaamaysa shirkadu dakhliga ay mudo yar gudu heed ku heleen iyo ka ay sadax sano gudeheed ku heleen ka dib markii ay heshiis ka la mid ah ka hada ay galayaan ee ay ku keenayaan alaab, qalab dhismeed iyo adeeg la baxshay

Liiska tirada shaqaalaha shirkada u shaqeeya maamulka iyo khabiirada

2.5.3.2. Maxkamada sharciga: kartida uu sharciga u leeyahay waa inuu xaqiijiyaa cida awooda u leh. Dokumentigaasi waa in lagu cadeeyaa inuu qofka amaa shirkada tartamaysaa laga xayirin in heshiis ay la gasho cida iibka fulinaysa.

2.5.3.3. Xaalada Hantiyeed: Xafiiska dawladu waa inuu xaqiijiyaa xaaldaha kor ku xusan inay jiraan. Hadii waxyaabah kor ku xusan aysan mid khusaysa ahayn tartamaha isaga ayay saarantahay inuu cadeeyo waxyaabahaan khusayn. Waxaa cadayn u qori kara masuul Itoobiya jooga amaa tartamaha dalkiisa jooga.

2.5.3.4. Cashuurtu waa khasab: Xafiiska dawladu ee iibka fulinaya waxaa uu xaq u leeyahay inuu waydiiyo tartamaha Itoobiyaanka ah waraaqaha uu cashuurta ku bixiyey. Waa inay lahaata waraaqda cadaynta u ah cashuurta la baxshay waxyaabaha hoos ku xusan:

23

Lambarka diiwaanka cashuurta amaa lambarka khaaska u ah cida cashuurta bixisay

Lambarka diiwaanka ee vatka Waqtigii ugu danbaysay ee cashuurta dakhliga iyo vatka lagu

goaamiyay Waraaqaha cadaynaya cashuurta dakhliga iyo vatka waqtigeeda la

baxshay Tusaale ahaan qandaraasluhu marka rakibaada iyo masuuliyada ah in qalabka loo diyaariyo hawlgal si uu u hubiyo marka uu fulinayo (turn key) waxaa laga codsan karaa cadayn kartida ah. Si la mid ah adeegyada loogu baahanyahay in hawlo khaas ah in lagu fuliyo tusaale ahaan arimaha amniga amaa adeegyada cunooyinka arimaha la xidhiidha cadayma khaas ah oo kartida cadaynaya inuu soo gudbiyo waa in laga codsadaa.

Marka uu yahay dhokumentiga tartanku mid koobanaya iibab qalab oo kala du duwan keenitaanka qalabka iyo iibka hawlaha dhismaha waa in la cadeeyaa nuucyada iibka ka tirsan waa in la cadayaa shahaadooyinka cadaynaya kartida loo baahanyahay.

Xirfado khaas ah qandaraaslayaasha qandaraas hoosaadka qaatay ee kartida aadka u wayn leh kartidooda mid qiimaynaya hadii uu yahay waa in la dhawraa dhokumentiga tartanka uu xafiiska dawladu uu diyaariyay. Hasa ahaatee qandaraaslayaasha qandaraas hoosaadka qaatay laguma xisaabtamayo xilliga la qiimaynayo qandaraaslaha.

2.5.4. Shuruudaha kartida loo baahanyahay tartanka hordhaca ah iyo ka tartanka ka dibba waa in lagu dhex cadeeyaa yabooha kartida lagu eegayo ee tartanka hordhaca ah sidoo kale musharaxiinta tartanka dhokumentiga tartanka hordhaca u ah ee loo qaybinayo waa inuu ahaadaa mid tilmaamaya shuruudaha kartida. Inkastuu tartanka ka dib shuruudaha kartida loo baahanyahay waa in lagu dhex cadeeyaa dhokumentiga tartanka. Qiimaynta tartanka hordhaca u ah amaa tartanka ka dib ah waxaa fulinteeda lagu salayn xogta la hayo.

2.5.5. Qiimaynta tartanku sida uu dhigayo dhokumentiga tartanka ee tartamayaasha la siiyay sidoo kale baadhitaanka kartida hordhaca u ah waxaa lgu salayn oo loo fulin sida uu dhigayo dhokumentiga kartida hordhaca u ah ee loo qaybiyay musharaxiinta tartanka

2.5.5.1. Si loo miisaamo codsadaha kartida fulineed amaa awoodiisa amaa loo qiyaaso shuruudaha loo baahanyahay sida hoos ku xusan ayuu xafiiska dawladu baadhitaan ugu samayn. Heshiisyada isku nuuca khibradaha laga helay iyo shaqooyinka horay loo hirgaliyay fulinteeda

Mashaariicda/ prograamyada dhamaaday ee isku nuuca ah lambarka ugu hoseeya( ugu yar)

24

Si khaas khaas ah iyo si guud ahaaneed mashaariicda isku nuuca ah qiimahaooga

Hawlaha qaarada laga dhex fulinayo ahamiyad gaar ah inta la siiyo musharaxa tartanku dalalka uu ka soo shaqeeyay.

Xafiisyada dalka dhexdiisa amaa dalka dibadiisa ku yaala qalabka loo keenay iyo warshadaha la dhisay natiijadiisa

2.5.5.2. Cududa shaqaale, qalabka iyo dhismaha amaa qalabka waxsoo saarka soo buuxintooda iyo kartida arimaha quseeya

Musharaxa tartanka dhexdiisa shaqaalaha muhiimka ah kartida xirfadeed ee laga rabo shuruudaha xirfada oo la cadeeyo.

Musharaxa tartnku heshiiska inuu fuliyo qalabka inuu haysto ay tahay nuuciisa iyo lambarkiisa oo la goaamiyo amaa heshiiska in la fuliyo mudada loo baahanyahay qalabka oo kiro in laga helo heshiiska uu galay hadii uu jiro inuu ogaysiiyo amaa si cid inuu u toso oo laga dhigo.

Heshiiska la xidhiidha inta la soo saaro oo la keeno awooda u siinaya amaa kartida ugu hoosaysa wax soo saar ( ugu yar) oo la cadeeyo.

Codsiga waqtiga la qiimaynayo iibka cida fulinaysa qalabka/ waxyaabaha kale loo baahdo inuu qiimayn karo oo la cadeeyo.

2.5.5.3. Codsadayaashu dhamaantood hadii ay buuxin Kari waayaan qiimaynta kartida hordhaca u ah tartanka waa la masixi. Xilligaas Xafiiska dawladu marka uu tartanka masaxo talaabooyinka hoos ku xusan ayaa la gudboon inuu qaado.

Baahinta yabooha tartanka hordhaca u ah hadii uu yahay mid aan ku filnaanin oo iibku yahay mid wayn amaa cakiran xafiiska dawladu iibka waa inuu ku celiyaa oo uu ka dhigaa mid caalami ah.

Hadii loo baahanyahay in dib loo eego amaa baadhitaan lagu sameeyo waxyaabaha uu yaboohu ka koobanyahay yabooha dib loo muraajaceeyay waxaa la awoodaa in la gaadhsiiyo tartamayaasha billowgii rabitaanka tartanka soo gudbistay amaa in dib xayaasiis loo soo saaro.

Hadii dhokumenti tartan oo la aqbalo labada sobobood ee kor ku xusan awgeed loo waayo yabooha la muraajaceeyay inta la gaadhsiiyo tartamayaashii kolkii hore ka soo qaybqaatay ayaa tartanka dib loo soo saari

Tartanka hordhaca ah xaalada ku salaysan waxaa la ogalaan hadii ay dhacaan hal amaa dhawr khaladaad oo fudud taasoo inta tartanka la soo gudbin tartamuhu si fudud uu u sixi karayo amaa uu hagaajin karo. Markan musharaxa tartamuhu waxa uu awooda inuu tartanka ka qayb qaato hadii uu shuruudaha tartanka hordhaca ku qoran ee laga filayo inuu soo buuxiyo oo uu dhamaystiro.

25

2.5.6. Xafiiska dawladu waxa uu awoodaa inuu tartamaha ka saaro tartanka hadii uu dhokumenti khiyaana (aan sax ahayn) ah uu soo gudbisto iyo hada ka hor fulin xun oo lagu yaqaanay amaa dhokumentiga tartanka shuruudaha lagu xusay iyadoo la tix raacayo, hasa ahaatee Kama hor istaagi karayo tartamada xafiisyada dawlada ee mustaqbalka dhici doona. Hasa ahaatee hadii xafiiska dawladu uu warbixin u gudbiyo wakaalada iibka iyo maamulka hantida dawlada oo wakaaladu ay ku xaqiijiso inuu tartamuhu khaladaad gaystay waxaa in mudo ah laga mamnuuci inuu ka qayb qaato tartanad xafiisyada dawladu ay soo saarayaan. 2.5.7. Tartame kaste si loo ogaado inuu karti u leeyahay tartanka dhokumentiga uu soo gudbistay marka la qiimayanayo hadii uu mid laaqan amaa aan buuxin tartamaha waxaa laga xayiri karaa tartan kaste oo xafiiska dawladu uu qabanayo. Sobobta tartamaha tartanka looga saaray waa in si cad loogu xusaa warbixinta qiimaynta. Hadii uu tartamuhu uu falalkan marar kala du duwan uu ku kaco mustaqbalka tartanka uu xafiiska dawladu qabanayo hadii uu ka soo qayb qaato falalkiisaas awgeed ayaa tartanka looga saari karaa. Hasa ahaatee in laga xayiro tartamaha inuu ka qayb qaato tartanada xafiisyada dawlada ee kale waxaa awooda oo kaliya wakaalada iibka iyo maamulka hantida dawlada.

2.6. Liiska suppliero la aqbalay oo la isticmaalo In laga qayb qaato tartanada xafiisyada dawlada waa in la isku diwaan galilla suppliernimo. 2.6.1. Diiwaan galinta supplierada A. supplierada raba inay ka qayb qaataan iibka dawlada waa in barta internetka ee wakaalada khaas ahaan qaybta loogu tala galay in supplierada lagu diiwaan galiyo waa inay horta supplier ahaan isku diiwaan galiyaan B. Iyadoo “A” sida lagu cadeeyay ay sideeda ay tahay tartamayaasha guryaha kireeya ee aan ‘real estate’ aan ku jirin iyagoon ku jirin diwaanka supplierada waxa ay ka qayb qaadan karaan tartamada loogu tartamayo kiraynta gurayaha

2.6.2 Xaaladaha in la buuxshoo loo baahanyahay in la isku diwaan galiyo suppliernimo

A. Ganacsaduhu waaxda shaqo uu ka ganacsanayo sharcigiisa (license) oo la cusboonaysiiyay

B. Hadii uu yahay supplier ku shaqeeya hawlaha tala bixinta waa inuu keenaa cadaynta kartida xirfadeed uu leeyahay oo uu ka helay waaxda ay qusayso

C. Hadii uu yahay hawlaha dhismaha kuwa ka qaybqaadanaya waa inuu keenaa cadaynta uu ah inuu qandaraasleh yahay iyo darajda uu ka helay wasaarada hawlaha guud.

26

D. Hadii uu yahay tartame ka shaqeeya hawlaha dayactirka gaadhiyada waa inuu keenaa cadaynta tilmaamaysa darajadiisa ee ay siisay xafiiska gaadiidka ee faderaalka

E. Hadii yahay tartame keena daawooyinka qalabyada caafimaadka waa inuu keenaa cadaynta ay siisay xafiiska maamulka iyo dabagalka cunooyinka, daawooyinka iyo daryeelka caafimaad.

2.6.3 Hadii uu supplierku sida uu heshiiska iibku dhigayo uu u fulin waayo amaa qiima sheegtada in la siiyo uu codsado qalabka amaa isagoo adeega keeni karaya hadii qiima sheegtada uu keenin amaa hadii raali uu ka ahayn in la xaqiijiyo inuu adeega bixin karayo iyo in kale waa inuu xafiiska dawladu inta uu buuxiyo foomka marka ay supplieradu ay khaladaad galaan warbixinta la buuxiyo uu u diraa Xafiiska Maaliyada Waaxda Iibka iyo Maamulka Hantida Dawlad.

2.6.4 Nidaamka loo eegayo cabashooyinka loo soo gudbisto Xafiiska Maaliyada Geedi-Socodka iibka iyo maamulka hantida dawlada

2.6.4.1. Awooda wakaalada ee la xidhiidha talaabooyinka laga qaadanayo supplierada khaladaadka gala A. Supplier kastaa amaa tartamaha falal sharciga ka baxsan hadii uu ku kaco amaa iibka si sax ah loo fulin amaa falal khiyaano ah amaa dhokumenti been ah oo la soo gudbiyo amaa falal musuq ah lagu kacay hadii xafiiska dawlada cabasho laga soo gudbisto xogta hawlaha iibka la xidhiidha, dhokumentiyada, diiwaanada iyo cadaymaha ayuu amri inuu musharaxa tartanku amaa tartamuhu amaa supplierku u soo gudbiyaan. B. In markhaatiyo loo yeedho, markhaatiyada iyo xubnaha kelee iibku khuseeyo oo axdi laga qaado C. In la codsado taageero xarfada xirfadle kaste si uu uga caawiyo baadhitaanka fulinta iibka D. Cabashooyinka, jawaabaha laga bixinayo, cadaymaha la soo gudbiyay iyo dhokumentiyada inta loo baadho sida uu dhigayo xeerasha Waaxd iibka iyo maamulka hantida dawladu ee Xafiiska Maaliyada ayaa supplierka amaa tartamaha lagu helo inay khaladaad gaystay oo goaan laga gaadho iyadoo la raacayo sida uu dhigayo bayaanku qodobkiisa 76/5

2.6.5 2.6.4.2. Xafiisyadu warbixinada xadgudubyada (khaladaadka) ay galaan supplieradu ee ay ka soo gudbiyaan hawlaha baadhitaan ee la xidhiidha ee Xafiiska Maaliyada Waaxda Iibka Dawlad ay fulinayso.

A. Fulinta iibka cabashooyinka laga soo gudbistay oo xafiiska dawlada ay ka hesho

27

B. Musharaxa tartanka ee cabashada laga soo gudbsitay, tartamaha amaa supplierka cabashada laga soo gudbistay oo la ogaysiiyo in waribixin laga soo gudbiyay oo uu soo diro dhokumentiyada iyo cadaymaha la xidhiidha hawlaha iibka oo uu shan maalmood gudohood uu ku soo diro iyadoo laga bilaabayo maalinta ay ogaysiintu ay gaadhay, taaso qoraal ahaan lagu ogaysiianayo. C. In dabagal lagu sameeyo musharaxa tartanka, supplierka amaa tartamaha uu ogaysiintu ay gaadhay inuu soo gudbiyo dhokumentiyada iibka lagu fuliyay iyo cadaymaha. D. Marka ay jawaabtu ay soo gaadho warbixinta xadgudubyada ah ee la soo gudbiyay, jawaabaha laga baxshay iyo dhokumentiyada la soo gudbiyay inta sida ay sharciyada iibka ee dawladu ay dhigayaan baadhitaan loogu sameeyo oo goaan laga gaadho oo goaanada xubnaha ay qusayso qoraal ahaan lagu gaadhsiiyo 2.6.4.3. Nidaamka loo baadhayo warbixinada xadgudubyada ah ee wakaalada loo soo gudbistay. A. Hadii arinka wada hadal lagu dhamayn kari waayo xafiiska dawladu marka uu cabashada u gudbinayo Xafiiska Maaliyada Waaxda Iibka cadaymaha tilmaamaya nuxurka cabashada, dhokumentiyada tartanka lagu fuliyay, koobiyada cadaymaha kalee la xidhiidha inta la isku lifaaqo waa in loo gudbiyaa Xafiiska Maaliyada Waaxda Iibka iyo Maamulka Hantida. B. Wakaaladu suppierku amaa tartamaha cabashooyinka uu xafiisku ka soo gudbiyay waa inuu isla markaaba qoraal ahaan kaga codsada inuu soo diro cadaymihiisa iyo xogta uu hayo. C. Musharaxiinta tartanka amaa tartamayaasha amaa supplierada warbixinada xadgudubyada ah laga soo gudbiyay waa inay ugu soo gudbiyaan Xafiiska Maaliyada Waaxda Iibka shan maalmood gudaheed cadaymaha iyo xogta ay hayaan. D. Xafiiska Maaliyada Waaxda Iibku cadaymaha iyo xogta ay ka heshay musharaxa tartanka amaa tartamaha amaa supplierka inta uu baadhitaan ku sameeyo sida uu dhigayo bayaanku iyo awaamiirta fulintiisu ayaa 15 maalmood gudaheed ayaa goaanada lagu ogaysiin xafiiska soo gudbiyay cabashada iyo supplierka amaa tartamaha cabashada laga soo gudbiyay amaa hadii loo baahdo cida kale ay qusayso ayaa loo diri. Goaanka qoraalka ah ee la soo saarayo waa inuu ahaadaa mid tusaya nuuca khaladaadka, sababta goaanka loo Sarriá iyo talaabada la qaadanayo.2.6.4.4. Goaanada Xafiiska Maaliyada Waaxda Iibka ay siinayso tartamayaasha amaa supplierada lagu xaqiijiyay khaladaadka ay galeen

Musharaxa tartanku amaa tartamuhu amaa supplierku hadii ay Xafiiska Maaliyada Waaxda Iibku ay ku xaqiijiso inay khaladaad galeen mudada fulinta iibka amaa maaraynta heshiiska waxaa goaanka loo saari sida uu bayaanku qodobkiisa 76/5 ee Xafiiska Maaliyada Waaxda Iibka iyo maamulka hantida dawlada uu dhigayo oo nuuca ganaaxa la saaray uu yahay iyo mudada uu ganaaxu waarayo kolba sida uu khaladka la gaystay uu yahay sida hoos ku xusan ayuu noqon. Musharaxa tartanku, tartamuhu and supplierku qiimaynta iibka natiijadiisa si ula kac ah hadii u caldo, amaa badalsiiyo mudada fulinta iibka amaa mudada maareynta heshiiska

28

A. Falalka musuqa ah sida laaluush la siiyo khabiirada amaa masuulka ku guda jira iibka amaa sasabaad amaa shay walli oo ah qiima lah inuu siiyay

B. Khiyaanaynta sida soo gudbinta dhokumenti been ah amaa aan sharciyaysnayn amaa iyadoo Xafiiska Maaliyada Waaxda Iibka iyadoo xayiraad ay saartay oo mudadii xayiraadii iyadoon dhamaystiran tartan kale isagoo ka qayb qaadanayo lagu helo amaa si heshiiska ka baxsan oo qalab aan tayo lahayn amaa adeega amaa hawlaha dhismaha amaa adeega talabixinta oo inta dhab loo eekaysiiyo la soo gudbiyo.

C. Inta uu tartamayaasha kale shirqool ay isla dhigaan oo qiima goan tartamayaasha kale iyo xafiisku tartan xor ah faaidooyinkii ay ka heli lahaayeen uu sidaa ku lunto

D. Shaqaalaha xafiiska dawlada amaa masuuliintiisa inta shirqool la isla dhigo qalab heshiiska ka baxsan amaa adeeg amaa adeeg talabixineed amaa hawlaha dhismaha uu keeno amaa uu gudbiyo

E. Khabiirada ku hawl leh arimaha iibka amaa masuulka si toos ah amaa aan toos ahayn oo dhibaato la soo gaadhsiiyo amaa inuu cabsi galiyo amaa ku qasbid

F. Awaamiirta iibka dawlada qodobkiisa 40.5.2 khaladaadka lagu faahfaahiyay ganaaxa la saaray marka uu dhamaysto laga bilaabo mudo laba sanadood gudahood oo khalad kale oo ganaax keensan kara oo la galo

2.6.4.6 Hadii uu supplierku waxa uu keenayo amaa adeegyadiisa amaa adeega talabixintiisa amaa hawlaha dhismaha heshiiska uu galay sida uu dhigayo isagoon sobob u haysan:

A. Sida uu dhigayo oo loo keenin amaa sida uu heshiisku dhigayo oo loo dhamaystirin amaa adeega inta uu bilaabo oo uu istaajiyo xafiiska dawlada khasaara lacageed oo aad u wayn amaa shaqadoo dib u jiitanta amaa faaidooyin sidaas lagu waayo amaa

B. Iyadoo tartanka inuu ku guulaystay qoraal ahaan lagu ogaysiiyay hadii uu raali ka ahayn inuu saxeexo heshiiska sababteeda oo tartama kale iibka uu fuliyay xafiiska dawladu hadii uu khasaare lacageed oo aad u wayn amaa shaqooyinkii oo dib u dhac ku imid amaa faaidooyin lagu waayo amaa

29

C. Hada ka hor iyadoo wakaaladu digniin qoraal ahaan ku siisay oo hadana khalad iib oo kale oo digniin keensan kara hadii lagu helo oo lagu cadeeyo. Hasa ahaatee goaanadii digniinihii hore hadii ay ka soo wareegin sadex sanadood

2.6.4.7 Awaamiirta iibka dawlada qodobkiisa 40.5.2 dhexdiisa khaladaadka lagu dhex xosay cida gasa sharciga qabanayaa isagoo sidiisa uu yahay ayaa loo eegi khaladka uu galay inta uu leegyahay oo lix bilood muda aan ka yarayn oo aan ka badnayan laba sanadood ayaa laga mamnuuci tartanada iibka ee xafiisyada dawlada dhamaantood inuu ka qayb qaadan oo laga masaxi diwaan liiska supplierada.

2.6.4.8 Hadii supplierku, heshiis uu galo oo waxa uu keenayo amaa adeegiisu amaa adeega talabixintu amaa hawlaha dhismuhu mudada ku qoran heshiiska inta dib uga dhaco hadii uu keeno amaa musharaxa tartanku marka laga codsado inuu qiima sheegtada soo gudbiyo hadii uu raali ka noqon waayo oo taasi ay keensato kharashyo lacageed oo dheeri ah iyo waqti dhuma inuu xafiisku galo hadii lagu xaqiijiyo oo arinkan uu dhacay markii ugu horaysay waxaa la siin digniin qoraal ah.

2.6.4.9 Talaabada laga qaadanayo musharaxa tartanka amaa tartamaha amaa supplierka hadii uu yahay goaan ka xayiraya inuu ka qaybqaato mudo xadidan amaa aan xadidnayn tartamada xafiisyada dawlada waa in la gaadhsiiyaa ogta goaanka xafiisyada faderaalka oo dhan, jaamacadaha ku yaala deegaanada, kooleejyada (colleges), xaruumaha, deegaanada iyo ismaamulada magaalooyinka.

2.6.5 Bayaanka qodobkiisa 3/2/B sida lagu qeexay xafiisyda dawladu iyagoo kharashka bixinaya nuuc kastaa oo adeegyada ay ka helayaan xafiisyada dawlada ee kale maadaamoo loo arkin iib heshiisyada la galaayaa lama hirgalinayo bayaanka iyo awaamiirtiisa. Tusaale ahaan jaamacada Hawaasaa iibka qalabka waxlaga sameeyo kharshka ku baxaya inta ay daboosho ‘kooleejka beeraha ee Wandho genet’ ee hoos imaada ardaydiisa hadii ay kuraasi iyo miisas ugu samayso labada xafiis e dawaladu fulinta iibka ee dhexmartay iyo xidhiidhka adeeg bixinta maadaamuu ka duwanyahay jaamacadu xidhiidhka iibsadaha iyo iibiyaha u dhaxeeya ay la yeelanayso supplirada ganacsiga kale ku hawlan xidhiidhka ay labada xafiis ee dawladu ay yeeshiin bayaanka, awaamiirtiisa iyo …

Tusaale ahaan marka uu qandaraasluhu qaato koontraad ah dhisida dhismaha, iibka, taagitaanka iyo qalabku inta uu hawsha billaabayo waxaa laga codsan qandaraaslaha cadayma dheeri ah oo kirtida tilmaamaysa.

30

Amaa dabeecadaha oo lafaahfaahiyo kudhisnaanshaha soo gudbinta waa inla ogaada tartanka in uu cidhiidhinayo ama waa inla ogaado inla goaaminayo.Tusaale xafiiska dawladu hadduu rabo in uu iibsado gawaadhi documentiga tartan gawaadhida magaca lagu sheegay kuwa khuseeya ama soobandhigidda faahfaahinta farsamo in lala xidhiidhiyo maaha soosaare kalaatay.Sababta soo gudbinta rabitaan ee wadada lagu diyaariyay specification bandhigee kalaatay oo buxsho madaama oo ay ku xigto qaar kale oo gawaadhida soo saara waxa la samayn in aanay tartanka ka qayb galin.Labo gaadhi oo kala duwan nuuc kaliya ma noqon karaan,hasa ahaate soo gudbinta farsamo ee gawaadhida madaama oo ay badana isku dhawyihin soo gudbinta rabitaanka farsamo dabecadaha tayo ee aasaasiga ah haddii la sheego oo la diyaariyo tartamayaasha oo dhan way tartami karaan tusale 2055kg inta la dhahayo culayska gaadhi ee kiiloga dhan waxaa dhaanta in la dhaho 1800 ila 2100. Sido kale iibka koombiitarka ka khuseeya ee diyaarinta soo gudbinta rabitaanka gaar ahaan mid diiradda lagu saarayo dabecadaha tayadda isku xidhida tayadda qaybta koombiitarka waa lagu sheegi kara haddii la hubiyo (ISO) Hasa ahaate lahaanshaha koombiitarka (brand) sikastaba ha ahaate magaca in la sheego ma noqoon karto qasab ama xaalad kale oo la rumaysan karo ama ku qasbaysa hadana jirin foomka soo gudbinta rabitaanka cabirka lagu daray waxaa haboon in la diyaariyo xad sare ama dhexe oo lagaa gudoomo. Hasa ahaate xafiiska dawladu in uu diyaariyo foomka soo gudbinta farsamo hadayna jirin dad tababartay oo farsamo leh ama foomka tartamayaasha hadaan si dhib yar lagu fahmin ama hadaan la fahmin Karin lahaansha gaaraka ah (sumad ganacsi) waa la isticmaali karaa marka aysida noqoto ama weedh isku eeg/eray waa in lagu daro foomka soo gudbinta.Foomka soo gudbinta rabitaan waa in la diyaariyaa ayado lala tashanayo laamaha ka faa’iidaysta.2.7.5. Inkastoy ahayn darajooyinka la diyaariyay ee faahafaahsan waa in lagu daro darajooyinka ay soo saaraan. 2.7.5.1. Darajooyinka shirkaddaha ee caalamiga (ISO)2.7.5.2. Hababka qiimaynta darajooyinka ee Ameerika (ASTM)2.7.5.3. Darajooyinka wadanig ah sida Darajooyinka Ethiopia,2.7.6. Iibka markasta oo laiibsado iyo iibka waddo lagu fuliyo tusale ka waraaqadaha,qalabka xafiisyadda,iyo alaabo kale oo dhamaystiran iyo wax la mid ah…xafiisyadda dawladu waa in ay diyaarsadaan foomka rabitaan ee joogtadda ah.Soo gudbinta rabitaanka ee joogtada ah alaabta in la diyaariyo ee soogudbinta rabitaanka joogtadda ah waxaa diyaarinaya maamulka hantidda iyo iibka ee dawladda.Soo gudbinta rabitaan ee joogtadda ah in lala socdo isbadalka teeknoloojiyada waa in la diyaariyo mar walba xaalad isbadal lagu samaynayo.

2.8. Tartanka, dhokumentiga lagu tartamayo iyo bandhigidda qiimaha oo laga tago

31

2.8.1. Xafiisyadda dawladu tartanka inta la so saarin kahor xaaladda tartanka lagu daynayo documentiga tartanka intala fiiriyo iibka intaan la fulin wakhti walba tartanka way ka tagi karaan.Heshiiska iibka waxaa fulinaya xafiisyadda dawaladda natiijada tartanka lagu tartamayo inla ogaysiiyo tartamayayaasha waa marka lagu dhawaaqo guulaystaha tartanka kadib.Hasaahaate tartanka in la rebo ama laga tego waa in ay jiiraan sababo ku filaan. Sababo aan larumaysnaayn ama ku filanayn xaalado aynaan jirin awgeed tartanka lagama tagi karo ama lama reebi karo.2.8.1.1. Xafiisyadda dawladdu tartamayayaashu karti hadayna lahayn sababo ka baxsan oo ka horeya sababo kale marka tartanka loo daayo waa in la qiimeeyaa surta gal nimadda sababaha tusale,2.8.1.1. Tartamayayaasha loo xushay guusha qiimaha la soo bandhigay marka la barbar dhigo waa inuu baaxad wayn kaga waynaadaa,2.8.1.2. Waa in la hubiyaa tartamayayaasha ka qayb qaata xaalad xadiidaysa waa in lagu dara documentiga tartanka,2.8.1.3. Tartamayayaashu dhamaan waxa ugu hooseysa ee kartida lagu qiimaynayo hadayna buuxinayn, 2.8.1.4. Documentiga tartanka oola soo bandhigo wixi lagu arkay ama wakhtiga la dhamaystirayo hadu ku filanyahay tartamayayaashu hadday soo bandhigaan ayago dhawraya wakhtiga ay dhamaystirilahaayeen haday soo bandhigi kari waayan,

2.8.2 Haddii tartanka laga diido kadib xafiisyadda dawladu intay iskugu yeedhin baaq cusub oo tartanka kahoreya qiyaasta qiimaha dibada ama misaaniyada wakhtigeedii hadday jirto qiimaha suuqa oo dib loo fiiriya xaaladaha heshiiska, faahfaahinta naqshadeed ama dib u habaynta heshiiska xadkiisa waa muhim in loo fiirsado.

2.8.3 Haddii tartanka laga diido sababaha tartanka oon ku filnayn xooga tartamayayaashu intay heshiyaan baaxada ka qayb galayaasha in la yareeyo xafiisyadda dawlada faa’iidada ay ka helayaan tartanka haday ka reeban ama khiyaano ama awooda(qasbiida) haddii ficilka la sameeyo xafiiska dawladu markay tartanka mar labaad soo saaran si baaxad leh ogaysiis u samayn ama hadba xaalku sida u yahay waxaa loo baahan kara xayaysiis calami ah.Falkaasi haddii lagu fuliyo bandhigida qiimaha habka iibka ee lagu tala galay haddii wakhtigi lagu tala galay uu yahay fursada oo lasiiyo shirkadaha soo biira waa la balaadhin kara tartanka isku imaanshihiisa.Sidokale hadba sida logu baahado khiyaanayn awooda (qasbiida) falka la fuliyay waa in la aburo xaalad lagaga qaado talaabo sharciyaysan.2.8.4 Xafiisyada dawladu murashaxinta tartanka ama su’aalaha ka imanaya tartamayayaasha ayado sal lagaga dhigayo tartanka haddii la aqbali waayo sababaha murashaxinta tartanka dartood waa in la ogaysiiyo tartamayayaasha.Hasa ahaate tartanka sababaha lagu waayay in la sheego laguma qasbayo.

32

2.8.5 Go’aanka la siiyay ee tartanka lagu daynayo tartanka intaan la furin maalinka ugu danbaysaa maalin ka hor haday tahay documentiga tartanka intaan la furin waa in loo cesha tartamayayaasha.

2.9 Maasuqmaasuqa,iswaydaar khiyaanoku sheeg ama falalka qasbida ah (falka)2.9.1 Nidaamka dawlada haddu ka qayb galo iibka dawlada, xafiisyadda dawladu,murashaxiinta tartanka,tartamayayaasha iyo bandhigida fulinta iibka marka la fuliyo heshiisyo isku xiga darajooyinka anshaxa sare raacida(tusida) in ay jiraan waxaa waajib kaga dhigaya,iibka xirfadeed hadan la ixtiraamin anshaxa maasuqmaasuq iyo falal sharci daro ah oo kale in ay ka qayb qaataan ay ka helaan iswaydinta masuliyadda ka sokow qodobka 77 ee documentiga ayado sal laga dhigayo go’aanka ganaax ee loo gudbiyay waxay turjumaysa samayntooda.

2.9.2 Murashax walba oo tartamaya ama tartame ah falalka sharci daro ee hoos lagu faahfaahshay dhexdooda in ay ka qaybgalaan manoqoon karto.2.9.2.1 Falaalka maasuqmaasuq sida kuwa tooska ah ama kuwa si dadban ah ee xafiisyada dawlada masuliyiinta ama shaqaalaha dawlada qayb inla siiyo(cad) in la galo balaan qoran.2.9.2.2 Falaalka khiyaano sida habka iibka ama iswaydaarin fulinta heshisyada ruunta oo la ururiyo oo la soo bandhigo.2.9.2.3 Falaalka khiyaano sida xafiisyada dawladu faa’iidada runta ee ay ka helayaan tartanka cad in laga reebo oo laga fikiro xafiisyada dawladu ayakoon ogayn ama inta wax ka wayn oo tartamayayaashu heshiis ku gaadhayaan ama nidaamka oo laga qayb gashaa.2.9.2.4 Qasbiid (awooda) sida tartamayayaashu in ay soo bandhigaan documentiga tartanka lagu daro rabshadda habka iibka ama carqaladayn heshiiska fulintiisa sii toos ah ama wado dadban dadka ama shirkadaha ama qoysaskooda ama dhibaato oo la gaadhsiiyo hantida ama hanjabaad (ka cabsiin) waa in la fuliyo falka.2.9.3 Maasuqmaasuq iswaydaarsi khiyaano ama awood(qasbiid)falaalka oo loo geeyay qodobka documentiga 77 falaalka danbi inla fuliyay haday ogaadan xafiisyada dawladu ujeedooyinka lagu fuliyay ee la sheegay in ay keenaan faahfaahinta qoraal ee murashaxa tartamaya ama tartamuhu ama ha lawaydiiyo bandhigayaasha.Qoraal la soo bandhigo faahfaahinta la waydiiyo sababo aan ku filnayn qofkay khusayso ama masuulka shirkadeed hadaan la siin xafiisyadda dawladdu waa in ay qaataan talooyinka soo socda.2.9.3.1 Qofkay khusayso ama iibka mustaqbalka jiraa in laga mamnuco in ay ka qayb galaan.2.9.3.2 Fursadda guusha qofkay khusayso ama fikraddi la soo bandhigay ee ah in la siiyo shirkadda waa in laga tego ama la mamnuuco.2.9.3.3 Habka fulinta iibka gaar ahaa danbi `maasuqmaasuq la xidhidha oo la fuliyo ama ka laga shikiyo ama xafiisyadda dawlada ee waawayn taas waa in ay ogaysiiyaan gudiida ka hor tega maasuqmaasuqa iyo laanta feedhiraalka ee anshaxa qaabilsan.

33

2.9.4 Xafiisyadda dawladu anshaxyadda koor lagu soo sheegay ama habka khuseeya ama talaabooyinka khuseeya waa in loo sheego riboortiga xafiiska iibka iyo wakaaladda hantiida maamulka.

3 Qorshaynta iibkaQorshaynta iibka wuxu tilmaamaya iibka la qorsheeyay, faaido in uu ku baxo wuxu u faaidaynaya habka iibka,sida loogu bahanyahay alaabaha,qaybta dhismo, shaqooyin ama inta la gudoonsiinayo adeega iibka habka jira wuxu muujinaya marxalado kala duwan.Waxaa inta dhafsan wakhti kooban fulinta iibka waxaa loo isticmaali kara sida awaamirta iibka.

3.1 Iib kasta xafiiska dawladu waa in uu diyaariyo qorshaynta iibka ee hore.

3.1.1 Fulintaasi waxay jiri kartaa lacag bixinta oo laga dhigo wax laga fiirsado waa in lagu hagaajiyaa xaalado macquul ah sida hadba loogu bahanyahay.Qorshaynta iibka ee mashruuca joogta ah iyo fulinta mashruca (qabsho) waa inla dhex galo.Qorshaha iibka oo ladiyaariyo waxay waajib ku tahay xafiisyadda dawladda oo idiil.

Iib kasta waxaa lagu fulinaya qiimihiisa ama habka oo labadbadalin waa inla dhex gashaa iibka qorshe iyadoon labadbadalin. Misaaniyadda sanad walba marka hore xafiisyadda dawlada oo dhan misaaniyad kaabitaal iyo misaaniyad go’an qaab muujinaya qorshaha sanadka ee roon waa inla diyaariyo qorshaha iibka.Masuulka sare ee xafiisyadda dawladda ama wakiilka qorsha iibka aya fulinaya.Xafiiska dawladda misaaniyadda sanadka horayntiisa 12 billod ee soo socdda guudahaan qiyaasta lagu soo iibinayo alaabta, shaqooyinka qaybaha dhismo, adeegyadda iyo muruq adeega,ka maskaxeed iyo adeegyadda xirfaddeed nuuc ayakoo loo qaybinayo ogaysiisyadda dhajisan iyo muhimaddisa waa in lagu sheego tusmadda.Tan salka diyaarinta awaamirta waxaa loo yaqaan qorshaha iibka sanadeed.

Xafiisyadda dawladda iibka dawladda iyo maraynta wakaaladda hanta foomamka la siiyo ayado la eegayo waa in ay diyaariyaan qorshaha iibka foomka waa in lagu daro kuwa soo socdda:-

3.1.1.1 Sida ay muhim u tahay qaybta alaabata (qolka badecada) in lagu biiriyo heshiiska tiro iyo isku gaynt tiro,3.1.1.2 Ujeedada iibka soogudbin kooban,3.1.1.3 Badni/tiro,3.1.1.4 Qiyaasta qiimo isku gayntood 3.1.1.5 Habka iibka iyo3.1.1.6 Isku gaynta badeco kasta hoyinteeda/maalinka la dhamaystiro,3.1.2 Qorshaha iibka mar haddi la ansaxsho kadib waxyaabaha soo socdda ee la fahfaahshay in la reebo isku keenidda qiimaha hoose kuwa leh.lama ogaloo isku gayn isku xigta in la qaybsho.3.1.2.1 Iib gaara oo gadisan hab ama

34

3.1.2.2. Muhimadda ansixinta ee masuulininta sare3.1.3. Gaar ahaan lanta dhismo ee shaqo iibyadda la isku keeno wakhtiyadda la diyaariyo fulinta si ay ugu habonaato laanta iibka waa in qiyaasta la gashado taaga goobta ee dhulka.

3.1.4. Xafiiska dawladu marku iibsado badeecooyinka iyo adeegyada muuqda isago adeegsanaya waxyabaha adeegu kulmistay waxyaabaha muhimka ee isku eeg waa inlaga reeba tartamadda soo nonoqda si loo helo qiimo hanta dhaqaale.Hafiiska dawlada waa mid ku haboon iibka ama hagaajin qorshaha ii bee kala bahsana maha in iibka lakala sooco waa la ilaalin kara sharciyadda lagu xusay awaamirta.

3.1.5. Heshiisku waxyabaha u ka koobanyahay alaabaha isku midka ah tanka la rabo waa la isticmaali kara in la soo bandhigo wakhti kooban.Bandhigida nuucas ah ee alaabaha heshiisyaddu iibka dawlada mid gulaysta ayay ka dhigikaraan.Waxa inta dheer xafiisyada kala duwan ee dawladda wakhti kooban rabitaankooda iibka markay isku daraan iibka wuu biirini badnidana qiimo ka roon ayaa la helikaraa.Heshiisyadaasi awaamirta iyo bayaanka hababka ii bee lagu xusay waa la fulinkara,sidoo kale qodobo kala duwan ayuu ka koobnaanaya.

3.1.5.1. Dheereyinta(wakhtiga) la iibsanayo waa inlagu daro kuwa laga door biday iib kooban oo bandhige kaliya uu soo bandhigo si isdaba jog ah, tusaale xubnaha fuliya iibka baaxadda uu ubahanyahay 12 bilood siqiyaasa ah waxa uu ibsan karaa qalabka stationaryiga iyo waraqadaha lagu daabaco.

3.1.5.2. Wakhtiga oo la dheereyo ka doorbidid inta la isku daro bandhige kaliya ama iibka aan la go’aamin ee wakhti isdaba joga, waxaa lagu fulinaya qodobka 27 ee awaamirta,

3.1.5.3. Dheeraynta wakhtiga oo laga doorbido isku darka ayadoon wax farqiya la samayn bandhigayaal kala duwan wakhti kooban bandhiga iibka la qiyaasay ee isdaba joga ah, tusaale dawladu sanadkiiba alaabaha xafiisyada (kuraasta, misaska, kaabinka faylalka ), qalabka xafiisyadda koobitaradda,faaksiga, qalabka dabacada iyo gawaadhida taaksiyada, minibaasyada,basaaska faahfaahinta soo gudbinta rabitaan iibka xafiisyada dawladda oo la kobo, alaabahaas oo heshiiska lagu dabaqo wax soo sarayaal kala duwan waa la go;aamin kara wakiiladu in ay soo iibshaan.Mid kasta oo xafiiska dawlada ah sida lagu xusay xaaladaha heshiiska wada xaajoodka badeecooyinka in loo soo bandhigo si toos ah ama qaybiyaha/wakiilka wax soo saarka waxa u siin karaa amarka iibka.Sidoo kale badeecadda markay ka gudoomaan misaaniyadooda ama waxaa lacagta la siini wakiilka qaybiiyaha.

4. Hababka iibkaHabka iibku waa xubnaha fuliya iibka alaabaha, shaqooyinka laamaha dhismo iyo farsamada la isticmaalo marka la iibsado badeecooyinka.Cutubka gudihiisa hababka iibka alaabaha ee la sheegay, shaqooyinka laamaha dhismo iyo adeegyadooda waxaa lagu fulinaya iibka talo iyo talo kaan ahayn.Habka loo doortay iibka waa mid ku xidhan

35

sababo kala duwan.Taasina alaabaha ay soo iibsadaan ama qiimaha adeega, rabitaanka tartamayaasha dibada iyo kharashka ku baxa hanaanka iibka wuu biirayaa.Awaamirta iibka sida soo soocota aya lagu xusayaa.Qaybta afraad ee awaamirta Hababka iibka ee lagu fasaxay bayaanka 1. Tartan cad 2. Tartan laba darajadood ah 3. Iibka lagu fuliyo waydiinta fikradda lagu tartamo 4. Tartan kooban 5. Iibka lagu fuliyo bandhigida qiimaha 6. Waa iibka uu fuliyo bandhige kalatay

Xulashada habka iibkaQolka hoos ku xusan wuxu na tusayaa xulashada habka iibka iyo xaaladaha aan ku xulano.Bayaanku, awaamiirta iyo maanuwaalada xubnaha fuliya iibka ujeedada iibka si saxa inay u go’aamiyaan documentiga tartanka iyo soo gudbinta faahfaahinta rabitaan dhexdeeda

4.1.1. Tartanka Furan4.1.1.1 Marka habka tar-tanka furan shuruudaha lagu dhaqmidoona marka heshiiska lakala saxiixanaya loo baahanyahay oodhn waa in jornalada dalka gudiihiisa sibalaadhan loo ga akhrista xaysiis ahaan ku soo daabacaan/amaa meel fagaara shacabku arkayaan in lagu dhajiyo, dhamaan tartanleyaasha danaysa in ay kasoo qaybgalaan fursad lawadasiiyo. Shuruucda loo dhigay isticmaalka hababka kale duruufuhu hadii ay nagu qasbaynin waa in Iibka alaabta, adeegaa latalinta, dhismaha iyo adeegyada kale oo dhan habka Tartanka- furan lagufuliyaa. 4.1.1.2 Xafiisyada dawadu, Gobalda iyo degmooyinka deegaank Iibabka fulinaya in hababka kale ee kabaxsan habka Tartanka-furan sida shuruucda/xaaladaha Bayaanka Iibka iyo Awaamirta Iibka lagu maamulaya in ay Waafaqsanaadaan. Hababka kale waa :-Hababyada kale ee Xadidan, Tartanka hal-supplier kaliya laga iibsanaya, Tartanka Laba-gorlaha iyo Tartanka qiima sheegtada, cida kufulinaysa waa in ay Sababaha shuruucda iibka waafaqsan oo habkan uu doorteen sicadd documentiyada iibabka kufulinayaan ay ku dhigaan. Iibkasto hababka kala duwan lagufulinaya waa in qorshaha iibka lagahelaa. Mas’uulka sare ee xafiiska iibka fulinya hadii Xaalada/sababa kale oo aan Bayaanka iyo Awaamiirta Iibka laguxusin awgeed hababka kale kabaxsan habka Tar-tanka furan, Xafiiska Maaliyada iyo Horu,dhaq DDS way ka codsan karaan si loogu ogolaado.Go’aanka nooca ah waa in mid dhinaca farsamada iyo dhaqaala kusalaysan in uu noqdo. Xaaladah /sababaha Bayaanka iyo awaamirta iibka lagu dhigay kuwa kabaxsan (tusaala ahaan sababaha techniga/ farsamada iyo sababaha xaga dhaqaaluhu) marka ay qasab noqdaan, in sida sababaha / xaaladaha Bayaanka iyo Awaamiirta iibka kuxusan silamid ah loo go’aamiyo oo ladiwaangaliyo maadaama ay banaantahay hababka

36

kale waa ladoorankaraa, balse in Madaxa Xafiisku iibka fulinaya saxiixiisa ku ansixiyo aya loo baahan yahay.4.1.1.3. Awaamirta iibka qodobka 7aad iyo 18aad xadka Cadadka lacagta hababka kale ee habka tar-tanka furan kabaxsan iibabka lagufulinaya way ku dhigantahay. Xadidka lacagtu iibabkaste amaa iib hal-mar la fulinaya labadaba way xadidaysa. Mudada iibku hadii hal sanad miisaaniyeed dhaafsan tahay iibka guud (duuduubka) iyado lakala saarin in sanad miisaaniyeed kaste miisaaniyeed loo qoondeyo ayaa loo baahan yahay. Qorshaha iibkuna waa mid kharashka/lacagta guud iyo kankale ee dhawsana lagufulinaya (Xidhmihiisa) tusaysa. Marka heshiiska iibka lafulinaya waa in cadadka lacagta heshiiska lakala saxiixday ku qoran mid ku dheela tiran oo aad looga taxadirayo ahaado.

4.1.2. Shuruudaha marka tar-tanka furan la’isticmaalayo in la’ilaaliyo uu baahan.Tar-tanka xadidani waa mid wadada/qaabka tar-tanka laba-goorlaha oo kale loo maraya, marka Xaysiika tar-tanka la’soosaaro kadib tar-tan layaashu in ay ka qybgalaan doonaya rabiitaankooga ayey soo cadeyinayaan. Hace ahaatee xafiiska iibka fulinaya baadhitaan marku ku sameeyo kadib tartan leyaasha in ay ka soo qaybgalan laxulanaya kaliya ayaa Tartanka soo gali. Sida awgeed Tartanka xadidani laba darajadood ayu isku koobanaya. Waa in Tar-tanle u qalma la soo xusho oo ka dibnaTartanka laqiimeyo. Marka uu horeysaba qaabka/sababta kaliya (the only reason) tar-tanlaha lagu soo dooranaya waa in xaalada dhaqaalaha/ lacagta amaa kartida dhinaca tegniga/farsamada oo si gaar ah shirkadu/shakhsigu uu leeyahay awgeed waa in ay ahaato. Hab socodka iibka tar-tanka xadiidani wax soo saarkiisu wuxu midhadhalis noqdaa marka xafiiska, Gobalka, degmada, shakhsigu wuxuu soo iibsanaya dhinaca lacagta iyo isticmaalka/ farsamadaha uu ubaahan yahay siacad uu fahmo laguna fulliyo kaliya.4.1.2.1. Xafiiska dawladu habka Tartanka furan iib way kufulin karaan.

Alaabta, adeegya laxaidhiidhsan iyo hawlaha dhismuhu asal ahaan ba dabiicaad kala duewan maadaama ay leeyihiin awgeed dhawur tar-tan leyaal/supplier kaliya marka ay yihihiin waa in tar-tanka xadidan is’ticmaalaa.Tusaala ahaan motorada Dayuuradaha (Air plan motor), Daawooyinka, qalabyada caafimaadke kala duwan, adeegyada telephonka, dakadaha, bakhaarada IWM habkan Tartanka xadidan iibabka maalin kaste lafulinaya looma isticmaali karoo. Sidaas awgeedna in marka lagu dhaqamaya habkan madax xafiiska iibka fulinaya in qoraal lagaga ansixiya ayaa loo baahan yahay.

37

Awaamirta qod, 23.3Shuruudaha in la buuxiya uu baahan marka habka Tartanka furan iib lagu fulinaya

Bayaanka Qod, - 49(2) sida lagu go’aamiyey habka Tartanka xadidan iibka waxaa la’isticmaalikara marka Alaabta, adeega talabixinta, hawlaha dhismaha, adeegyada kale ee la iibsanaya lacagta guud ee ku baxaysa ay kabadnayin/kor udhaafiin.

1. Iibka Hawlaha iibka----------------------------------------------lacag 2,000,000.002. Iibka Alaabta iyo adeegyada ------------------------------------ “ “ 500,000.003. iibkaAdeega talabixinta----------------------------------------- “ “ 300,000.004. Iibka adeega -------------------------------------------------------“ “ 400,000.00

Marka laga baqoo in kharash badan kubaxaysa baadhinta iyo qiimayinta documentiyada farabadan ee lagu soo Tartamay iyo alaabtu, hawlaha dhismuhu, adeeg bixinta kharashka yar/kooban ee kubaxaya hadii ay isqabanwaydoo. Qiiyaasta lacagta Alaabta, adeega talabixinta, hawlaha dhismaha, adeegyada kale ee habka Tartanka xadidan lagu fulin kara waa waa in sidan jaan-tuska 1 lagu xusay lagu fuliyaa.

4.1.3 Shuruudaha in la buuxiya uu baahan marka habka hal-supplier kaliya laga iibsanya.

4.1.3.1 Habka hal-supplier kaliya laga iibsanaya wuxu dhacayaa marka sababa gaar ah lagu qancaya ay jiraan awgeed Xafiisyadu, Gobaladu, degmooyinku Alaabta, hawlaha dhismaha iyo adeegyada supplier kaliya ka soo iibsada kaliya ayaa la odhan karaa. Dhinacyada iibka fulinaya habsocodka Tartanku uu baahanyahay isgo mariin Alaabta, adeegyada talabixinta, hawlaha dhismaha, adeegyadakale, habkan isaga oo adeegsanaya iibka uu fulinkaraa. Balse laakin iibka hal supplier kaliya laga iibasanaya in aan loo isticmaalin in Tartanka iibka liska laga saaroo, amaa hal ruux/ lataliye in loo faa’ido/ tar-tan leyaasha dhaxdoodn kala duwanaansha la abuuro awgeed in ay noqoto ma’aha.

4.1.3.2 Madaxa xafiiska iibka fulinaya habkan hal-supplier kaliya in wax laga soo iibsada sii khalad’ah loo istic,maalin in uu xaqiijiyo waa in uu shuruudaha Bayaanka iyo Awaamiirta iibka lagu faah-faahiyey kaliya loo isticmaalay waa in uu laxisaabtamo. Iibka hal-supplier kaliya wax laga soo iibsanya marka hore waa inn madaxa xafiiska amaa wakiilkiisa qoraal lagaga ansixiyo.

- Iibka hal supplier kaliya laga soo iibsansanaya waa marka shuruudahan hoos ku xusan ay dhamaystiran yihiin.

38

Sababaha tekniga/farsamada alaabtu, hawlaha dhismuhu, adeega talabixinadu, adeeg yada kale awgeed hal-supplier /shirkad ay keenayaan/adeega bixinayaan oo farsamada/tayada supplierkani/ shirkadani kuwa kalo lamid ah marka la’isbarbardhigo firqi/aad uu kala duwandhinaca farsama fiicnida/taya saraynita ay jirto. Iibka noocani waxa lafulin kara marka madaxa xafiiska iibka fulinaya qoraal lagaga ansixiyo kaliya ayey dhici.

Hadii loo baahdoo in alaab dheeraad ah laga soo iibsado supplierka marka hore wax laga soo iibsaday.

Marka Alaabta horay uu sii taalay amaa/Sper part/ in qaar wax lagabadala/ladayac tirayo Marka loo baahdo in la’sii dheereeyo heshiiska hada wax lagu kala iibsanayo.Hantida aynu isticmaalay no sperparta hadii loo soo iibinayoHadii supplier kale alaab laga soo iibsaday sparepartiyadu amaa adeegyada ay bixinayaan iyo qalabka u xafiisku istic’maalayo isqaban waayaan.Xaaladuhu si lama filaan ah hadii ay nagu dhacaan oo waxyaabaha heshiiska hore aynu kudarin/lagareebay oo sida hawlaha dhisma oo in lgu qurxiya uu baahan oo dhinaca farsama amaa dhaqaala/tayada awgeed fa’idada aan kahelayno marka la eego ay in supplierka hore la siiyo ay ku haboontahay.Hadii marka hore tar-tan loo dhanyahay supplierka kuguulaysta heshiis lalagalay oo heshiiskale oo kii hore mid lamid ah oo dhisma kale cusubin labilaabo hadii ladoono.Hadii heshiiska Adeega latalinta lakala saxiixday si wanaagsan her sare ah loo guguulaystay oo in kharashka baxaya layareeyo la islaqaato oo heshiisku in uu sii dheeraado in la ansixiya laxaqiijiyo. Balse laakin kharashka sii dheereyinta heshiisku in uu kharashka tar-tanka kubaxaya aad uuga hooseeya in laxaqiijiyo waa muhiim. Heshiiska la siidheerayinaya waa in madaxa xafiiska /wakiilkiisa heshiiskiiska hore ansixiyey waa in uu ansixiyo. Sii dheereyinta heshiisyada iibka ee horay lakala saxixday hal-mar in kabadan lama sii wadikaro. Hace ahaate hadii alaab dabiicad/special beheivior/ gaar ah leh oo kartideena/awoodeena aan iibka ku qiimayinayna ka-wayn aytahay oo alaabtan in la soo iibiyo laguqasban yahay waa in

39

xafiisku isgo kor uu dhaafin qiiyaasta lacagta ee hababka iibka laguxadidaya sababna kadhiganaya uu codsiga Mas’uulka xafiiska uu gudbista.Masiibooyinka dabiiciga (tusaala ahaan marka daadku khasaara aad uu balaadhan bulshada gaadhisiiyo in alaab si deg-deg ah bulshada lagaadhsiiyo, shaqooyinka hawlaha dhismaha in la soo iibiyo, adeegyada in la soo iibsado oo in hababka kale ee iibabka lagu fuliya loo arko in dhibka shacabka gaadhay in uu sii kordho. Iyo waliba mararka qaarkood xidhidhka biyaha, Laydhka/koraanka magaalooyinku ay jab/goo’aan in si deg-deg ah alaabta lagu dayactiraya sii loo soo iibsan karo waa in habkan lagu fuliyaa.

4.1.3.3 Xafiiyada dawladu waxyaaba sii fudud loo helaya oo qiimayaashooduna aad uu hoosaysa/yar iyo baahida adeegyada silama filaan loo gu baahda i.e sida adeega cunada, adeega Ambalasga/Ambulance service/ adeega gaadiika, in waxyaaba aad uu muhiim aha lamaareeyo, dhayactir yar-yar oo sida qasabadaha madaxa lagabadalaya/ jiingad roob siidayinaysa in nijaar loogu yeedhoo oo labadalo/ gidaar yar ladhiso/ranji gidaar lamariyo, iyo wiixii kale la mid ah in habka hal-supplier kaliya laga iibsado lagu fuliyo waa muhiim. Hace ahaate xafiiskaste in uu sababaha uu habkan uu doortay waa in uu documentiga ku cadeeyo.

4.1.3.4. Xaalada gaarka ah ee iibka dawlada /special condition/Hadii alaabta/ adeega supplierda saplier list ku diwaan gashan laga in laga heli Karin laxaqiijiyo, amaa marka shaqa fild loo socodo oo xaalada aan lafilaynin lalakulmo in alaab/adeeg qiimahoogu 1,5 oo birr (kun iyo shan boqol oo birr) supplier kaste waa laga iibsan karaa. Hase ahaate iibabka noocan lagufuliya in ay hal-sinad miisaaniyeedk gudihiisa qiyaasta lacagta 30,000.00 birr (sodon ku) kor uu dhaafto ma’aha. Iyado fikradaha kor kuxusan sideeda lagu dhaqmaya hadan misiyonada/misionary / da dalka dibda kayimaada waxyaaba hawlaha qorsha hooga ay ka iloobeen oo lacagta halmar ay kuiibsankaraan qiiyaastu 300.00 usd (sadax boqol oo dolarka maraykanka) gadhaysa toos supplier kaste way ka iibsan karaan. Hace ahaate iibabka noocan hal-sanad miisaaniyeed gudihiisa in ay kor uu dhaafta 6000.00 usd (lix kun oo dolarka maraykanka) lama ogala.

40

4.1.4 Tar-tanka Laba-goorlaha Xaalada/shuruudaha in labuuxiya ay tahay

4.1.4.1 Habka tar-tanka laba goorlaha waxa iibka lagufulin karaa waa marka habsocodka iibka laba darajadood loo qaybiyo kaliya. Tar-tanka hore darajada koowad waa mid supplier uu qalamaysa in tar-tanka darajada labaado uu tartamaan dalab loo diraya lagu xulanayo. Xafiiska iibka fulinaya sida Bayaanka qod, 57aad iyo awaamirta iibka qod 19aad lagu faah-faahiyey alaaba aad uu waawayn iyo adeegya laxidhiidhsan amaa shaqada hawlaha dhismaha iyo adeegyada kale sida shinida in beera leyda in loo qaybiya la raba heshiisyadooda sida in qaabka loo diyaarinaya/ plan or designe/warshada qalbayada isku rakibaysa oo cusub in lasameeyo, system balaadhan oo dhinaca xidhiidhinta marka lafidinayo, in habka lab-goorlaha lagufuliyo shaqada way fududaynaysa.

4.1.4.2 Habka Tar-tanka laba-goorluhu wax yaabaha lagu soo iibsanaya waa in ay ahaadaan alaaba dabiicadooda aan lafahmeynin oo technologyiga casriguna waa mid aad isku babadalaya maadaama uu yahay xafiisyada dawladu in wax yaabaha xaga techniga kaliya in marka hore diyaariyaan ayna awoodaan in ay kolba midka baahidooda tiraya sii gartaan iyado Tartanka labilaabin kahor, taas na xafiisyada waxay ka caa winaysa in alaab baahidooda tiraysa in ay soo iibsadaan.

4.1.4.3 Tartanka laba-goorlaha in sida Bayaanka iyo Awaamiirta iibka loogutalagalay loo fuliyo iyado ay muhiim tahay xafiiska iibka fulinaya sababaha uu udoortay habkan waa in documentiyada iibka lagufulinaya sicad loogu dhigo.

41

1. In alaabta/adeega/dhismaha la iibsanaya marka aqoon loo la’hayin oo in spacificationka loogu faah-faahiya la garan waaya, oo xafiisku uu rabo in uu xogta alaabtaas/adeega/dhismahaas ka helo tar-tan leyaasha.A. Tar-tan baahida tiraya, fikrada alaabta/adeega/dhismaha in supplieradu ay keenaan,

amaa qiima sheegtada ay keenayaan in lagu istic’maaloB. Alaabta/adeega la soo iibsanaya dabiicad gaar ah hadii ay leeyihiin oo in wada hadal

supplierada lala yeesho larabo1. Alaabaha yaryar ee suuqa lagaheleya inta lagudaro amaa kharashyada

daraasaadada/horumarka ku baxaya in la sooceliya ma’aha ujeedadu ee base laakiin in xafiisyadu marka daraasaada, tijaaba, baadhitaan iyo horumarka in lasameeyo heshiis marka in lakala saxiixdo ladoonaya.

2. Marka tar-tanka jaraa’idada lagu soo saaro oo cid uu sootartanta la’waayo amaa inta soo tartanta ay ku guuldaraysteen oo tar-tan kale hadii lasameeyo in lagu guuldareeysto laga shakiyo

4.1.5 Habka Tar-tanka qiima sheegtada(RFQ) iibabka lagu fulinaya shuruudaha in labuuxiyo looga baahanyaha

4.1.5.1 habka tar-tanka qiima sheegtada waxaa loo istic’maala alaaba qiima yaryar lehe in la soo iibsado waa marka larabo kaliya. Sida shuruudaha Bayaanka iyo Awaamirta iibka lagu dhigay xafiisyada dawladu alaaba si sahlan loo helaya, amaa kuwa markaste suuqa laga heleya, amaa marka dhisma yaryar in la dhisa larabo iyado qiimahooga guud ayna xadiga loo gutalagalay dhaafin iibka way ku fulinkaraan.

4.1.5.2 Ma’uulka xafiisku waa in uu xakameeya/ilaaliya in sida Bayaanka iyo Awaamirta iibka lagudhigay loo is’ticmaalay oo dabagal ku sameeya ayaa loo baahanyahay. Iibka qiima sheegtada inta fulintiisa kahor waa in mas’uulka xafiiska qoraal lagaga ansixiya. Marka iibka qiimasheegtada lafulinaya waa in qodobadan hoos kuxusan la tix galiyaa.

Habkani maadaama uu yahay mid xafiisyadu si khalad ah uu is’ticmaalan awgeed waa in marka sababaha sicad loo diga oo laguna qanca kaliya waa in lafuliyaa. Xafiisyadu in tar-tanka hawada ka saaraan awgeed amaa iibabka waawayn in la soo yar yareeyo awgeed in lo’isticmaala ma’aha.

Habkani ma aha mid documentiya iibka ah oo aad u habsocod dheer/ amaa shuruudaha tar-tanka oo dhan in labuuxiyo ubaahan ma’aha. Sidaas darteed habkan in waxyaaba yar-yar oo si fudud loo heleya darajada qiimahooguna hoosaysa oo sida adeegyada alaaba yar yar, cunada, amaanka, gaadiidka,

42

daabacaada IWM. hadii dabiicadaha amaa nooca iibka mid faah-faahsan ahaada waa in Tartanka furan loo badalaa.

xafiisyada dawladu sida ay u isticmaalaan hirgalinta habkan qiima sheegtada waxyaabaha loo baahanyahay in xafiiska dhaqangaliya. Shaqaalaha iibku in qiimasheegtada sida looga cadsaday iyado bashqadaha lafurin waa in ukeenaa. Tar-tan leyaashu marka dalabka codsiga qiimasheegtada kajawaabayaan waa in ay bashqad xidhan oo dusha kusaambadeeysan ku soo gud biyaan, xafiisyaduna in marka ay bashqaduhu soo gaadhan ay kushaambadeeyaan oo malinata iyo saacada taarikhda ku dulqoraan.

Iibka qiimasheegtada ma’aha mid sida supplieradu kusoo gudbiyaan loo fuliynaya, waa in horta laxaqiijiya in sababaha habkan loo doortay u yahay shuruudaha Bayaanka iyo Awaamirta iibka lagu sharaxay lamariyey yahay.

Qodobka Awaamirta 17aad

In faa’idada iibka jumalada ay kahelaan xafiisyadu waa in ay iibab kooga qorshe kumaamulaan. Xafiisyadu waxyaaba yaryar oo la’awoodiin in qorsha iibka sideg-deg ah looguna baahanyahay waa in iyado qiiyaasta xadidka lacagta hoos ku qoran kor uu dhaafin qorshe loo diyaariyo oo mas’uulka xafiiska laga ansixiyo oo uguyaraan 3dax supplier oo hasta supplier listiga in la isla tirtan siiyo ka uu taya fiican oo qiima yar laga iibsado.A. Iibka Hawlaha dhismaha _____________________illa 250,000.00 B. Iibka Alaabta_______________________________ “ “100,000.00C. Iibka adeega latalinta________________________ “ “60,000.00D. Iibka adeega _______________________________ “ “75,000.00

REMARK

4.2 . Habka Tar-Tanka Furan ee dalka gudihiisa

Habka tar-tanka furan ee dalka gudihiisu waa mid xaysiis tar-tanku gudaha dalka kaliya ku kooban.

4.2.1.1. Xaysiiska Tar-Tanka Si loo helo Suppliera badan oo lagu dhiirigaliyo supplierda danaysa

in ay tar-tanada kaqaybgalaan, Gobaladu/ degmooyinku/xafiisyada dawladu waa in ay tar-tanada iibka shacabka uga xaysiiyaan. Xafiisyadu iibka alaabta iyo adeegya laxidhiisan, hawlaha dhismaha

43

iyo adeegya laxidhiidhsan, adeega Aqoonta iyo xirfada, hadba sida sida nooca tar-tanka waa in yeedhida xaysiiska, qiima sheegtada, xaysiiska hordhaca kartida, xaysiiska diwaangalinta waa in bushada looga xaysiyaa.

Xaysiiska hordhaca ee kartida supplierda lagu baadhaya, Xaysiiska diwaangalinta, codsiga rabitaanka ka qaybgalka tar-tanka iyo soo buuxinta qiimasheegtada waa in jaraa’idka dalkan Itobiya gudihiisa sibalaadhan looga akhristaa ugu yaraan hal-mar kudan-leyaasha looga xaysiiya. Amaa xafiisku hadii uu web-site leeyahay waa in uu tar-tan kaste oo supplierada xaysiis loo sameeyey oo dhan ku soo daabacaa web siteka. Xafiisyada dawladu qiimaha la qiyaasay in ay alaabta, iibka hawlaha dhismaha iyo adeegya la xidhiidhsan in ay soo iibsadaan, xaysiiska hordhaca kartida, xaysiiska tar-tanka, qiimasheegtada ay soo diyaariyeen waa in ay web-siteka Agenciga iibka iyo maamulka hantida ee federaalka ku soo daabacaan amaa ugu diraan. Qaybaha iibabka fulinaya baahidooda iibka waa in sidan hoos ku xusan oo kale ku xaysiiyaan/yaboohiyaan.

Wax yaabaha qorshaha iibka sanad miisaaniyeedka lagu daray oo sida iibka alaabta iyo adeegya la xidhiidhsan, iibka hawlaha dhismaha, iibka adeegyada, iibka aqoonta maskaxda iyo xirfada in xaysiiska hordhaca kartida, xaysiiska tar-tanka, fomka codsashada ka qaybgalka Tartanka in la sameeyo waa loo baahan yahay. Xaysiiska hordhaca kartida lagu eegaya, xaysiiska tar-tanka wakhtiga la’soo saaraya documentiyada supplieradu laga iibinaya (bid document) waa in ay diyaar ahaadaan.

Jaraa’id dalkan Itobiya gudihiis si balaadhan looga akhrista ugu yaraan hal-mar waa in lagu soo daabaco. Jaraa’ida kale hadii markale laguu soo daabacana way ka siifiicantahay.

- Foomamaka xaysiika hordhaca tijaabada kartida, xaysiiska tar-tanka, iyo foomka codisashada kaqayb-galka hada documentiga tar-tanka (Bid) aya lagu soo lifaaqay. Foomamka hada aan jirin Agenciga ayaa diyaarin doona.

Xaysiiska/yaboohinta tijaabada kartida o Xafiiska dawladu inta uu xaysiiska tar-tanka soo saarin ka

hor Alaabta iyo adeegya laxidhiidhsan, hawlaha dhismaha iyo adeegya laxidhiidhsan ee loo baahanyahay suppliera

44

karti uleh siduu uu soo xusho awgeed xaysiiska tijaabada kartida uu sameeyinkara. Xafiisku waxyaabahan sida iibka (Alaabta ) in uu fuliyo qaabka xaysiiska hoos ku xusan u isticmaali karaa.

Guud ahaan dhismayaasha aad u kharash badan

keenida iyo isku rakibida qalabyada(warshadaha)

Dajinta Designada mashaaricda horumarka, dhismayaasha

Designada qalabyada kastamka/Custom/ Maamulida heshiiska

Xaysiika tijaabada kartidu waa mid tar-tansiinta ka hor in supplier karti-leh lagu soo xulanayo si marka labaad inta kartidoodu saraysa kaliya logu ogolaanayo inay tar-tanka ka soo qaybgalaan. Sidaas awgeed si loo helo supplier badan oo kartidooda laqiimiyo waa in xog ku filan supplierada la gaadhsiiya. Hace ahaate wax yaabahan hoos ku xusan waa muhiim.

Magaca xafiiska iyo goobtu kuyaaloo. Warbixin koobayasa wakhtiga la keenaya iyo wakhtiga la

soo xidhaya iyo waxyaaba kale oo iibka sharaxaya. Goobta documentiga tar-tanka laga heleyo(wadada, no

xafiiska,) Goobaabin lagu faah-faahinaya kartida uguhoosaysa ee

larabo/loo baahan yahay. Maalinka iyo goobta codsiga la keenaya. Hadii la’ogyahay documentiyada tijaabada kartidu

maalinta la helaya. Magaca Xafiiska lacagta bixinaya iyo in tar-tanku

wakhtiga/goobta xaysiiska lagu sheegay meel ay tar-tan leyaashu/wakiiladoodu joogan in lagu furaya in loo sheego.

Supplierada xaysiiska baadhista tijabada kartida kaqaybgalaya rabaan in ay iskaashata ahaan tar-tanka kaqaybgalaan waa in xaysiika uu xafiisku soo saaraya lagu cadeeyaa. Hace ahaate marka heshiiska lala saxiixanaya mid waliba sigaar aha oo qaybta lala fulinaya in laga saxiixaya iyo shaqada sii guud ahaana waa in laga

45

saxiixo. Xafiiska dawladu in uu qasbo ma’aha in ay iskaashato dhisaan.

Si habsocodka iibka midhadhalis uu noqdo marka tijaabada kartida supplierada lafulinaya waa in lagarab wado diyaarinta documentiga tar-tanka. Sidaas darteed marka qiimayinta tijaabada kartida la soo gabagabeeyo islamarka waa in documentiga tar-tanka la dhamaystiro. Iyado qiimayinta tijaabada kartida lawado, kolba natiijada kasoo baxda in lagudaro documentiga tar-tanka waa in lagu daro waa la awooda. Fomaka lagu qiimayinaya kartida supplieradu waa in uu noqdaa mid waa faqsan documentiga lagu tar-tamaya.

Marka xasiiska la soo saaraya (loo yeedhida supplierada in kartidooda la qiimayo) hadii ay documentiyada lagu tar-tamayo ay diyaar yihiin, mudada lasiinaya supplierada in ay ku soo xareeyaan codasashadooda tijaabada kartida in lagabadinin sodon maalmood (30 cisho) oo shaqo ah. In kaste oo ay tahay mudad supplierada lasiinaya hadaba sida nooca iibka ay kukala duwantahay. Xaysiiska tijaabada tar-tanka jaraa’id iyo web sitekaba is kumar in lagu soo daabaca waa waajib.

Iibku mid iskudhaxjir oo aan lafahmeynin (Complex)/mid xirfada ubaahan noqdo awgeed supplierada qiimayinta tijaabada kartida ka soo qaybgalaya xafiiska ka codsadaan in mudada ay kusoo tar-tamayaan loo kordhiyo oo sababaha ay soo dhigeen u yahay mid lagu qancayo noqdo waa loo kordhin karaa.

4.2.3 documentiyada tijaabada kartida - Documentiyada tijaabada kartida lagu eegaya ugu yaraan waa in ay

wax yaabahan hoos ku qoran sicad uu dhigaan.Habsocodka iibka nitiijoyinka ka soo baxaya awgeed waxyaabaha muhiimka ah ee heshiiska lakala saxiixanaya lagu daraya Tusaala ahaan : - documentiyada asaasiga(Basic) iibka(Bid Document), tir gaarka ah ee documentiga tar-tanaka, cabirka iyo qiyaasta, ilaha lacgta, sharciga waafaqsan, dhibicyada kartida lagu qiimeyinayey, sababaha loo gu baahday alaabta gaar’ah(special) , wakhtiga xaysiiska la siideyinaya, wakhtiga la soo gabagabeyinaya iyo qandaraas laha xafiisku soo xulanaya inta lagu oo xadka shaqada/baaxada/ oo faah-faahinaya iyado shaqada gaarka ah ee xafiisku uu qabanaya la sheegaya waa in ladiyaariyaa.

46

Si cad udhigaa xafiisku in uu awood uu leyahay in uu tar-tanka qayb ahaan amaa gabi ahaanba masixikaro lagu sheegaya.Lacagta lagu kala iibsanaya iyo habka loobixinaya.Jinsiyadda Qandaraasleyaasha/supplierada iyado latixgalinaynin in ay tar-tanka kasoqaybgali karaan/ amaa wadama qaarkood kaliya in ay ka soo qaybgalan in loo ogolyahay, odhda lagu war bixinayo oo aan labidalaynin.Codsiga ay ku codsanayaan in ay ka soo qaybgalaan Qiimayinta tijaabada kartida habka loo diyaarinaya iyo awaamir laxidhiidhsan.Xogta Bayaanka iyo Awaamirta lagu sharaxay oo in ay supplieradu keenaan oo ay ku cadeynayaan in ay karti uu leeyihiin in ay iibka fulin karaan.Codsiga qiimayinta tijaabada kartida sida loo keeni lahaa, goobta lakeenaya, iyo maalinta kama dambays ah.

Qiimaha documentiyada qiimayinta tijaabada kartida ee supplierada laga iibinaya ma aha in u kabadato qiimaha diyaarinta documentiga kubaxay. In documentiga qiimayinta tijaabada kartida ee supplieradu laga iibinaya shuruuda sida (lisence,) oo kale lagu xidho loo mabaahna. Iibinta documentiyada lagu codsanaya in ay qiimayinta tijaabada kartida ay kugalayaan illaa maalinka ka horeya mudada loo qabtay maalinta ay ku eegtahay waa in laga iibiyaa supplierada.

Soo xareyinta codsiga kaqaybgalka qiimayinta tijaabada kartida hadii ay supplieradu in faah-faahin dheeraada documentiga tijabada qiimayinta lagabixiyo ay codsadaan waa in illa maalinta ka horaysa maalinka la soo xareyinaya waa in loo faah-faahiyo. Xaaladan noocan oo kale marka ay dhacdo xafiiska iibka fulinaya sida Bayaanka ku digan hadba sida nooca iibka 21 maalmood (21 cisho) amaas oo xareyinta marka 10 maalmood oo shaqo ka hadhsantahay waa in cida in loo sharaxa (documentiga qiimayinta tijaabada kartida) uu baahan waa in codsigooga laga aqbalaa. Xafiiska dawladu codsi ka iimanaya mudada codsiga in lakeenta loo gu talagalay dib ugadhaca in uu jawaab kabixiya qasab kuma ah. Sii loo gu fudediyo in mudada loo gutalagalay xareeyinta documentiga ka qaybgalka qiimayinta tijaabada kartida, waa in codsiga sharaxaada documentiga 5 maal mood gudaheed loo ga jawaabo. Hace ahaatee xafiisku isaga oo eegaya baaxada sharaxaada lacodsaday waxaa dhicikarta in mudada loo qabtay in ay kusoo xareeyaan supplieradu codsigooga ka qaybgalka qiimayinta tijaabada kartida in la kordhiyo way dhici kartaa,

47

islamaraana iyado cida soo codsatey cida uu yahay la sheegin jawaabta la siiyey kaliya waa in dhamaan tartan leyaasha qoraal loo gu qaybiyaa.

Xafiisyada dawladu waa in supplierada codsiga kaqaybgalka qiimayinta tijaabada kartida soo xareeyey sideg-deg ah natiijada guusha/guuldarada loo ogaysiiyaa. Xafiisku waa in uu awoodaa inta qiimayinta tijaabada kartida ku guulaysatay listigooga Bofed ogayasiiyaa. Tartanka Wareega labaad cida loo ogolaanaya waa in ay ahaataa inta shirkadood ee qiimayinta tijaabada kartida lagu xaqiijiyey in ay karti uleeyihiin ka qaybgalka tar-tanka.

Supplierada/Qandaraasleyaasha ku guuldareystey sababa ay ku guuldaraysteen hadii ay xafiiska waydiistaan xafiisku waa in uu jawaab buuxda siiyaa. Hace ahaate xafiisku faah-faahin dheeraad ah uu jawaabaha uu bixiyey daba socoda in uu siiyaa qasab ma’aha.

Qandaraasleyaasha/supplierada kalsooni kahelay xafiiska marka dambe ee tar-tanka labaad galayaana, xog lagu xaqiijinaya kartidooda xafiisku u waydiisankaraa, markaan oo kale qandaraasluhu/supplierku in uu xogta kartidiisa ee wakhti xaadirka in uu keena ay wanaagsan. Xafiiska dawladu cidkastu kalsooni marka hore siiyey marka labaad supplierka/qandaraaslaha uu ka codsado in uu xog kartid lagu xaqiijinaya hadii u keeni waayo tar-tanka in uu kamasaxa way uu banaantahay.

Xafiisyada dawladumarka ay iibka fulinayaan iyago habka (qiimayinta tijaabada kartida) waa in ay isticmaalaan foomamka aas’aasiga ee qiimayinta tijaabada kartida ee Agencega Iibka iyo Maamulka hantida dawladu ay soo saareen. Qodobadan hoos ku xusan marka qiimayinta tijaabada kartida in aan tix galino waa loobaahanyahay.

o Waaxda iibka ee xafiisyada dawladu in codsiyaasha qiimayinta tijaabada kartida sida sharciga Bayaanka, Awaamirta iyo hagaha (Manualka) iibka lagu sharaxay qiimayinta & ansixinta kufuliyaan.

o Sidaas darteed habka magacaabista xubnaha gudiga qiimayinta tar-tanka, xubinimadooda, waajibaadkooga iyo mas’uuliyadooda oo faah-faahsan ku qoran yahay sido kale natijada qiimayin iyo baadhista tar-tanka lagu dhax xuso.

o Gudiga ansixinaya marka ay (codsiyada qiimayinta tijaabada kartida) qiimayinayaan in ay taageerada dhinaca techniga aykahelaan waa in gudi technical la dhiso/ amaa khabiira aqoon/khibrad gaar ah ee dhinaca iibka uu leh ee waaxaha kale ka shaqaya madaxa xafiiseedku in uu ku soo

48

meeleyo way dhicikarta. Hawlahan hoos ku xusan ee qaabka soo gudbinta & qiimayinta tar-tanka, habka soo shoosheegida guulaystaha iyo heshiiska sida loo kala saxiixanaya sida Bayaanka iyo Awaamirta iibka lagu go’aamiyey waa in lagu fuliyaa.

o Xafiisyada dawladu codsiga qiimayinta tijaabada kartida marka ay qaabilaan kadib waa in ay is xilqaad leh uu ilaaliyaan/ uu file galiyaan. Mudada codsiga la qaabilaya inta ka dambaysa codsiyada lakeena waa in iydo lafurin tar-tan leyaasha loo celiyaa.

o Xafiisku qaabka dhibcaha qiimayinta tar-tanka loo siinaya iyo xogta soo codsashedeyaashu in ay keenaan loo baahanyahay oo faah-faahsan, dhibcaha qiimayinta documentiyada tar-tanka tijaabada kartida iyo qaabka xogta loo qiimayinaya waa in la cadeeyaa.

o Marka qiimayinta codsiyada qiimayinta tijaabada kartida la soo gabagabeeyo waa in warbixinta qiimayinta ladiyaariya oo sii warbixinta loo ansixiya gudiga ansixinta la hordhigaa. Dhibcaha qiimayinta codsiyada qiimayin tijaabada kartida shirkadaha/shakhsiyada ku guulaysta liska Warbixinta waa in lagu soo daraa. Codsashedeyaasha dhibcaha darajada loo baahan helay dhamaantood loo qaata in ay ugudbeen tar-tanka lafulin doona. Tirada guud ee tar-tan leyaasha kalsoonida kartida helidoona in la xadido mabanaana.

o Hadii la’isla qaatay oo loona baahan yahay gudiga tar-tanku in uu soo cadeeyo xogta codsiga kudhax qoran booqasho uu ku tagi karaa. Booqashada cayinkani siiba marka iibabka lacaga badan/ Mashruucyo isku dhaxlaaqan cida u soo codsata (in laxaqiijiyo in ay karti uleedahay) in lagu qiimeyo faa’id aad uu wayn ayey leedahay. Ujeedada booqashadu ma aha mid diwaanka xisaabta shakhsiga/ amaa waxyaaba codsiga uu keenaya la mid ah. Ujeedada baadhista noocani waa mid si gaar ah warbixinta xisaabta sanadka/warbixinta lagu arkaya. Booqashadu guud ahaan waxyaabaha la arkaya ee codsduhu adeega kubixinaya, goobta mashruuca uu had uu leeyahay iyo goobti hore iyo

49

qalabyada uu rakiban in labaadho oo laxaqiijiyo waa in sigaar ah loo qabtaa.

o Gudiga tar-tanku wax yaabaha documentiga qiimayinta tijaabada kartid aan lagu sheegin/darin oo qaabka cusub oo dhibcaha lagu qiimayinaya masamayin karo.

4.2.4 Xysiiska/yboohinta Tar-tanka

4.2.4.1. Soo diyaarinta iyo soo saarinta xaysiiska/yaboohida tar-tanku waa mas’uuliyada xafiisyada dawlada. Documentiga tar-tanku ugu yaraan waa in uu wax yaabahan, hoos ku xusan ka koobnaada.

Magac iyo goobta Xafiiska iibka fuliinaya In Alaabta laakeena/ mudada in shaqada lasoo gabagabeeya laraba iyado

lagudaraya alaabtu, hawlaha shaqada dhismuhu iyo adeega laraba in sii koo bana sharaxaad laga bixiya.

Shuruudaha documentiga tar-tanka lagu heleya ee in ay soo buuxiyaan waajib ah iyo halka documentiga lagaheleya.

Goobta tar-tanka loo soo gudbinaya iyo maalinka uu dambeya ee in lagu soo xareeya ay tahay.

Goobta iyo wakhtiga tar-tanka lagu furaya iyo dig-niin in ay tartanleyaashu/ wakiiladoodu marka Tartanka lafuraya in ay soo xaadiraan cadaynaysa.

Qiyaasta lacagta damaanada tar-tanka iyo formaatka ay tar-tanleyaashu ku soo gudbinayaan.

Formaatka xafiisyada dawladu xaysiiska tar-tanada kusameyinayaan iyo waxyaabaha uu ka kooban yahay Agencega Iibku intu diyaariyey ay hada lagu soo daray Documentiga aas’aasiga ee tar-tanka (bid documents). Xafiisyada dawladu waa in ay formaadka raacaan. Wakhtiga hada documentiyada Agenciga iibka laga helaya oo faah-faah san shaxda 9aad ayaa lagu soo lifaaqay.

4.2.4.2. Wakhtiga tar-tanleyaashu in ay documentiga Tar-Tanka soo diyaarsadaan la siinayaa.

Iyado sideeda ay tahay mudada tar-tanku tartanleyaasha u uu banaanyahay sida Awaamirta lifaaqa 3xaad, hadana in tar-tanka Alaabta iyo adeegya la xidhiidhsan, hawlaha shaqada dhismaha iyo adeegya la xidhiidhsan marka habka Tartanka furan aan lag yareynin oo 30 maalmood ahaado. Marka la go’aaminaya maalinta tar-tanka lafuraya xafiiska dawlada ee iibka fulinaya waa in uu tixgaliyaa mudada xaysiiska jaraa’idka dalka gudiihiisa lagu soo

50

saaraya. Maalinka tar-tanka lafuraya in la go’aamiyaa waxay ku xidhantahay wakhtiga in jaraa’id lagu soo saaro uubaahantahay iyo maalmaha tar-tanleyaasha tar-tanka lala sugaya uguyaraan aytahay 30 maalmood in la isku daro waa muhiim. Tusaala ahaan marka tar-tanka furan wakhtiga in xaysiiska tar-tanka lagu soo saaro 7 maalmood kufilantahay oo mudada ugu yar ee documentiga tar-tanka lagu soo saaraya lagabilaabo maalinta xaysiiska jaraa’idka loo diray laga bilaabo waa 37 maalmood (7 cisho jaraa’idka iyo 30 maalmood ee tar-tanka tar-tan leyaasha lala sugaya). Markan oo kale hadii docmentiga tar-tanku (Bid) diyaar ay tahay supplierda waa laga iibin karaa. In xaysiiska jornalka iyo Web siteka isku mar lagu soo daabaco waa waajib, hadii kale wakhtiga tar-tanka la soo xareeyinaya in loo sii dheereeyo codsiga ay supplieradu keenayaan in latixgaliya qasbay noqon. Isla maalintaa Tartanka la soo dhajinaya documentiyada bidka ee supplierada laga iibinaya waa in ay diyaar ahaadaan.

Xafiiska dawladu in uu awood uu leeyahay in uu massaxo tar-tanka qayb ahaan amaa gabi ahaan odhah lagu cadeyinaya.

Jinsiyadda Qandaraasleyaasha/supplierada iyado latixgalinaynin in ay tar-tanka kasoqaybgali karaan/ amaa wadama qaarkood kaliya in ay ka soo qaybgalan in loo ogolyahay, odhda lagu war bixinayo oo aan labidalaynin.

Lacagta lagu kala iibsanaya iyo habka loobixinaya.

Documentiyada Tartanka Diyaarinta Documentiga Tar-Tanku iyado ay tahay mas’uuliada Xafiisyada

dawlada, balse dhinacyada iibka fulinaya in ay Documentiga aas’aasiga Tar-tanka iibka (Bid document) ee Agencega Iibka iyo Maamulka Hantida dawlada Fedraalka Itobiya soo diyaarisay in lagu dhaqmo waa waajib xafiisyada dawlada saaraan. In tar-tanaka supplierada uu dhaxeeya noqda mid dhamaystiran, caddaalad ku salaysan oo lagu wada qanacsan yahay siduu noqdo waa in documentiga lagu tar-tamaya mid xogta supplierdu uu baahan yihiin oo dhan laga heleya ahaadaa. Diyaarinta documentiga tar-tanka (Bid document) inta la soo gabagabeynin ka hor qiimaha lacagta iibka loo gutalagalay waa in mar-labaad looga fiirsada oo la ansixiyaa.

Diyaarinta Documentiga Tar-Tanku iyado ay tahay mas’uuliada Xafiisyada dawlada, ikasto-tahay hadana marka baahada iibka waaxaha laga soo uruurinaya in sida techniga ahaan loo faah-faahiyey loo diyaariyo waa in waaxa ha siwadjir ah la isla shaqeeyaa. Wax intaa dhaafsan xafiiska dawladu mad-madaw dhinaca documentiga tar-tanka iibka (Bid document) hadii ay jirto/amaa waxyaaba kale oo la’afgaran waayey in lagala taliya amaa awaamir lagu xaliyo si loo helo Agencega iibka iyo Maamulka Hantida dawlada Dawlada

51

waa lawaydiisan karaa. Tar-tamaha tar-tanku hadii uu Alaab/shaqada hawlaha dhismaha documentiga tar-tanka ku soo gudbiyaan in ay si heer-sare uu soo diyaariyaan xogaha loo baahanyahay oo dhan waa in documentiga tar-tanka sicad loogu dhigaa. Inkaste oo Baaxada iyo wax yaabaha ay ka koobnaanaysa (Xogta laraba) ay hadba sida dabiicada (packejada) amaa xidhinada (lot) iibka lafulinaya ku kala duwanaan karaan hadana waxyaabahan hoos ku xusan waa in lagu daraa.

Wakhtiga Diyaarinta iyo soo gudbinta documentiga tar-tanka Awaamirta loo baahan yahay in lagu daro.

Goobta iyo wakhtiga tar-tanka lagu furaya iyo dig-niin in tartanleyaashu/ wakiiladoodu marka Tartanka lafuraya soo xaadiraan xog lagu sheegaya.

Hadii loo baahdo sooxareeyinta documentiga tar-tanka, damaanada heshiiska, warqad mas’uuliyada wakiilada supplierada/ qandaraasleyaasha cadeeyinaysa, foomka muunada (sample) tar-tanka in lagu daro.

Tirada Kobii(Copy) yaal dheeraad ah oo documentiga tar-tanka originalka la la soo gudbinaya

Xaaladaha guud ee heshiiska iyo ta gaarka. Hadba mudada ku haboon oo alaabta lagu keenaya/ amaa

mudada shaqadu ku dhamaanayso la qiyaasay iyo faah-faahinta alaabta/shaqada loo baahan yahay.

Xogta lagu xaqiijinaya kartida supplierada oo supplieradu keenayaan iyo khartidooda dhinaca lacagta (Finance) iyo waliba xog loo ga baahanyahay in ay supplieradu keenaan oo lagu xaqiijinaya in supplier list diwaan gashan yihiin.

Mudada tar-tanka supplierada la la sugaya. Dhibcaha tar-tanka lagu qiimayinay oo ku guulaystaha la soo

sheegaya iyo xaalada dhibcahan loo qiimayinaya(loo soo xulanaya)

ku guulaystuhu wax isdba marin ah, musuq, khiyaano, in u qasbo isku eego, iyo waxyaaba lamid ah uu sameynin Si loo xaqiijiyo waa in uu foomamka la socoda Documentiga tar-tanka (Bid document) uu saxiixaa.

Xafiiska iibka fulinaya intuna ku guulaystaha la soo sheegin ka hor in wakhti kaste oo loo baahan yahay tar-tanka qayb ahaan/gabi ahaan masixi karo in uu ikhtiyaar uleeyahay waa in lagu daraa.

52

Haddii loo baahdo sharahaad dhinaca documentiyada tar-tanka si loo siiyo intuuna tar-tanku bilaab min ka hor tar-tan le yaasha in la la shiraya way dhici kartaa.

Tar-tan leyaashu cabasho in ay soo gudbistaan haday rabaan qaabka cabashooyinka loo soo gudbisanaya waa in documentiga lagu ogaysiiyaa.

Habsocodka/Adaabta kor ku xusan in sii kawanaagsan loo faah-faahiyo xafiisyada dawladu marka ay documentiyada tar-tanka diyaarinayaan waa in ay dhawraan/ilaaliyaan awaamiradan hoos ku faah-faah san. In documentiyada tar-tanku tar-tan xor-ah ogoliyhiin oo aydhiirigalinayaan (qoraal lagu sheego) kadib wax yaabaha hoos ku qoran sicad loo sharaxaa.

Shaqada in la qabto ay tahay/la rabo. Goobta shaqad. Alaabaha la keenaya. Goobta la gu la kala wareegayo/Qalabka la isku rakibaya. Jadwalka lagu soo wareejinaya/ lagu soo gabagabeeyinaya. shuruudaha ugu hooseeya fulinta lagu qiimayinaya. Xaqijinta damaanada iyo shuruudaha dayactirka. Iyo xaalada kalo muhiim ah.

Taas ka sokow hadii ay suurtagal tahay Alaabta/qalabka/ la keenaya/ amaa hawlaha dhismaha ee lafulinaya in ay technigada/spacification/ isku dheelatiran yihiin siloo xaqiijiyo shuruudaha documentiga tar-tanka (pointting sys) lagu qiimayinaya in darajooyin iyo nidaam loo kala sameeya waa muhiim. Desigen kaste documentiga tar-tanka lagu dhax daabacaya waa in uu mid techniga/spacification/ ka ku dheelatirna ahaadaa. Iyo waliba laba desigen midka wanaag san ee lga door bidaya waa in documentiga lagu cadeeyaa.

Cadadka lacagta marka laga soo reeba shuruudaha kalee wakhtiga Qiimayinta tar-tanka latix galinaya iyo qaabka shuruudahan in dhibcaha loo kala siiya/ loo qiimaya/ ay tahay shuruuda tusaya waa in documentiga tar-tanka dhax lagu qoro.

Tar-tanadu desigena doorasha labaad/alaabo/ jadwalka lagu dhamaystraya iyo habka kharahsbixinta IWM lagu saleeya oo la diyaariya marka la ansixiya, kadib habka loo qiimayinaya waa in documentiga lagu cadeeya, si aaminaada shuruudaha qiimayinta kor loo qaado.

Dhamaan tar-tanleyaashu xog isku nooca /siman/ xaalada ay ku heleyaan oo hadii xog dheeraad loo baahdo xaalad lagu wadasiinaya in ay jirto waa in laxaqiijiyaa.

53

Xafiisyada dawladu xaalad tar-tanleyaashu/Qandaraasleyaashu goobta mashruuca ku booqon karaan waa in ay u diyaariyaan. Shaqada hawlaha dhismaha, heshiiska iibka ee isku dhaxa laaqan oo aan sifudud loo faah maynin siiba dhasmaha wakhtigaasa soo socoda/ amaa in qalabyada ladayactiraya/ in laqurxinaya hadii la rabo tar-tan leyaashu si faah-faahin uu codsan karaan waa in tar-tanaka ka hor shir gaaban looqabtaa. Hadalka qooraalka (Minuta shirka) cida shirka ka soo qaybgashay iyo kuwa kamaqamba waa in loo qaybiyaa.

Shirkan bilawga tar-tanka ka hor laqabanay awgeed hadii documentiga tar-tank wax yaaba khalad ah soo baxaan oo dib-loo saxay waa in qayb diyaarinta documentiga tar-tanka kamid ah loo qaata oo wakhti dheeraad ah la’siiya oo dhamaan ka qaybgalayaasha lawada gaadhsiiyaa.

Qiimaha tar-tanku wax yaabahan hoos ku xusan waa in uu ka koobnaadaa. Xaysiiska tar-tanka, qiimaha tar-tanka waxyaaba la xidhiisan oo in ay

tar-tanleyaashu fuliyaan ay tahay i.e tusaala ahaan kirada gaadiidka, damaanada /insurance, tababaro, qalabya kala duwan, Manualada/Hagaha/ IWM in lagu dara oo alaabta goobta lagala kalawareegayaa gaadiidka lagu gaadhsiinaya, shaqada hawlaha dhismaha xiliga lagu dhamaystiraya/amaa isku rakibaada qalabyada kharashka ku baxaya oo dhan in lagudaray si loo arkaya waa in lagu soo saaraa. Qiimaha la soo ansixiiyey dhamaan cashuuraha oo dhan marka laga VATka reebo mid ay ka kooban tahay waa in ay ahaataa. Hace ahaate xafiiska iibka fulinaya in uu cashuuraha noocan ah miisaaniyada ku darsado tar-tan leyaashu waa in ay shaxda qiimaha ku soo gudbinayaan laga helo.

Documentiga Tar-tanku wax yaabahan hoos ku xusan ku dhax faah-faahsanaadaan.

o In qiimaha tar-tanku mid sugan yahay (inta mudada tar-tanka)o Shaqada hawlaha dhismaha in qaybaha muhiimka (lacagta) ee

heshiiska i.e tusaala ahaan qaybaha lacagta. Tusaala ahaan qiimaha alaabta/qalabyada oo kale maadaama ay qiimah suuqu in uu isbadala dhicikarta (sicir-baraku dhaco) in documentiga dhaxdeeda lagaga dhawaajiyaa haddii lagu wada qancana in qiimaha la saxaya in ay ikhtiyaar u leeyihiin waa in la tilmaama.

Dhismayaasha 18 bilood ku dhamaanaya/lagu soo gabagabeeyinaya in qiimaha (sici-bararka) la saxa loo ma’baahna. Dhinaca kale alaabta la keenay xafiisyada dawladu si mas’uuliyadaro ah qiima aan labadalaynin in ay xadidaan oo alaabta lawareegaan waa waxyaabaha hab-socodka ganacsiga lagu yaqaano. iibku sidan oo kale hadii loo fulinaya qodobada/shuruudaha qiima dib-u-sixida

54

loo mabaahno. Alaaba/Qalabyada 18 bilood kadib la’keenaya/amaa shaqada hawlaha dhismayaasha la soo gabagabeyinaya cabirkk (formula) ga documentiga tar-tanka lagu dhax qoraya iyado la’isticmaalaya waa la sixikaraa.

Dhamaan xafiisyada dawladu iibka Alaabaha iyo adeegya laxidhiidha, shaqooyinka hawlah dhismaha iyo adeegya la xidhiidhsan marka ay fulinayaan waa in ay documentiga aas’aasiga ee Agencga Iibka iyo Maamulka hantida dawladu ay soo diyaarisay (SBD) istic’maalaan. Hase ahaate habka qiima sixidu hadii Bayaanka, Awaamirta iyo Hagaha (Procurement Manual) Iibka iska hor imanaynin xafiisyadu diyaarinta documentiga tar-tanka iibka /amaa heshiiska lakala saxiixanaya waa lagu soo darayaa.

Habka documentiga Tar-tanka loo iibinaya. Isla maalinta Xaysiiska tar-tanka la soo saaray waa in documentiga

tar-tanka meel si fuduud tar-tan leyaashu uga heli karaan la sameeyaa. Xafiisyada dawladu kharashka diyaarinta documentiga tar-tanka ku bixiyeen in ay iibka documentiga tar-tanka ka soo celiyaan in kaste oo waajib tahay, hadana qiimaha ay documentiga ku iibinayaan in kharshka diyaarinta documentiga galay kabata ma’aha. Qiimaha documentiga tar-tanu waa in ay go’aamiyaan mulkiileyaasha geedi-socodyada iibka ee xafiisyada dawladu. Hadii la awoodayana documentiyada tar-tanku waa in web-site yada xafiisyada iibka fulinay lagu soo daabacaa. Ujeedada xaysiiska web-sitka loo gu soo daabacaya in tar-tanleyaasha xog ku filan in lagaadhsiiyaa ay tahay, tar-tanleyaashu documentiyada web-siteka ay ka heleyaan in ay tar-tanka kugalaan ma’aha/ lamana ogola. Dhamaan tar-tan leyaashu waxa ay tar-tanka ka soo qaybgali karaan waa marka documentiga tar-tanka toos xafiiska iibka fulinaya ka soo iibsadaan kaliya!!! Xaysiiska tar-tanka in documentiyada meelakale laga helikara i.e tusaala ahaan wakiilada, Bank, amaa lataliyaha xafiiska waa in lagu cadeeyaa.

Illaa maalinta xaysiiska tar-tanka la soo saaraya ka hor documentiga tar-tanka cidna in ay documentiga tar-tanka hesha ma’aha. Hadii taasi dhacdana waa khiyaam/dambi sharciga iibka jabinaya. Ko xaysiiska hadii la soo saaray isla saacadaa supplier/qandaraasle in documentiga laga iibiya codsanaya haday jiraan oo in ay qiimaha documentiga bixiyaan ka raali yihiin xafiisyada dawladu in ay u diidaan looma baahna. Marka Iibka documentiga tar-tanka loo ma baahna in shuruuda sida (license) ga lagu xidha loo mabaaha. Maalinka kamadambays ah ee documentiga tar-tanka la soo xareeyinaya in documentiga

55

tar-tanka suppliera laga iibiya waa mamnuuc. Documentiyada tar-tanka iyo wax yaaba la xidhiisan oo tar-tanleyaasha in la gaadhsiiya u baahan.

Wakiilka xafiiska dawlada iyo goobta laga helaya. Tar-tanleyaashu qiimaha documentiga tar-tank kasokow qiimaha Lagu

lagu diraya in ay bixiyaan hadii ay tahay in codsi qiimaha lagu diraya dhinaca tar-tanlaha iyo

Xaysiiska xafiiska web-site ka ku soo saara/hace ahaate documentiyada web-site k alaga hela in la soo koobiyeeyo tar-tanka lagu magalikaro.

Xafiisyada xaysiiska web-sitka ku soo daabacaya waa in ay xaqiijiyaan wax yaabahan hoos ku xusan.

Iyado mudada/maalinta tar-tanleyaashu documentiga tar-tanka ay soo buuxiyeen ku soo xareyinayaan intay gaadhin ka hor in aan xaysiiska web-siteka laga saarin waa in laxaqiijiyaa.

Waxyaabaha documentiga tar-tanka lagu soo kordhiyey/faah-faahiyey tirada iyo maalinta in web-siteka lag daray.

Xafiisyada dawladu in ay inta suppliera/Qandaraasleyaasha/ shirkadaha ee documentiga qaadatay/iibsatay waa in ay diwaan galiyaan. Diwaan kani tirada tar-tanleyaasha iyo wax yaaba kalo faah-faah san oo dhinaca xidhiidhka loo adeegsada i.e rugta waraqada la isku diraya, No telephon, No fax, hadii la helaya e-mail dhamaan in lagu qaabeeya waa muhiim. Qof waliba/shirkad kaste documentiga tar-tanka ee udambeeya (fikradaha ka la duwan oo shirka supplierda ka soo baxa lagu daray) in ay sida toosk ah xafiiska iibka fulinaya ka iibsanin, lana wareegin oo diwaanka tar-tank ee xafiiska ku diwaan gashan nayin tar-tankiisu waxba kamajiraan.

Documentiga tar-tanka dib-u-eegid lagu sameeyo Xafiisyada dawladu rabitaan dhinacooga ama tar-tanleyaasha

documentiga tar-tanka iibsaday codsiga laga heley ha ahaato iyado maalinta kama dambeysta ee documentiyada la soo xareeyinaya ay gaadhin haalada documentiga tar-tanka wax waa laga badali karaa. Badaalaadan qyab documentiga tar-tanka maadaama ay tahay waa in qoraal lagu diyaariyaa loo wada qaybiyaa dhamaan tar-tanleyaasha horay documentiga tar-tanka u iibsaday, tar-tanleyaashana in ay wada gaadhay in laxaqiijiyo. Fikrad kaste documentiga tar-tanka lagu soo dara waa in number gaara ah iyo maalinta in documentiga lag dara la islaqaatay la sheega/lacaddeeyaa. Xfissyadu xaysiiska hadii ay web-siteka agensiga/kooga ku soo daabacaan waa in ay fikradaha cusub ee

56

lagu soo biiriyey documentiga tar-tankawaa in mar-labaad web-siteka lagu soo daabacaa.

Xafiisyada dawladu hadba sidii loogu baahdo documentiga tar-tanka iibka wax way ka badali karaan oo maalinta kamadambaysta ee documentiga tar-tanka la soo xareyinayana in ay biiriyaan way dhicikartaa. Iyado xalad iibka iyo fikradaha documentiga tar-tanka lagu soo kordhinaya ka koobantahay la eegaya, si ay tar-tanleyaashu diyaarinta documentiga tar-tanka wakhti kufulin u helaan xafiisyada dawladu mudo/maalinta documentiga tar-tank la soo xareeyinaya waa in ay kor dhiyaan.

Mudada uu tar-tank waraya iyo soo gudbinta/xareeyinta documentiga tar-tanka.

Tar-tanleyaashu mudada documentiga tar-tanka iibka in ay soo buuxiyaan loo gu talagalay gudeheed waa in ay si’macquul ah oo lagu qancaya documentiga ka soo jawaabaan oo soo gudbiyaan waa waajib tar-tan leyaasha saaran. Muddada uu tar-tanku waaraya, Xafiisyada dawladu sid ay documentiga tar-tanka la soo gudbiyey si loo qiimayo, fulinta iyo soo gudbinta natiijada qiimayinta, ansixinta ku guulaystaha tar-tanka iyo heshiiska in la kala saxiixdo mudadda tar-tanku waaraya inta ay dhamaaniniin ka hor wakhtiya ku filan waa in loo qoondeeyaa. Muddada tar-tanku waaraya ee documentiga tar-tanka lagu wargaliyey dhinacyada danaysa oo dhan in Isku xidh-xidhnta/complex/nimada hab socodka iibka awgeed in ay kala duwanaani dhacdaa waa suurtagal. Hace ahaate in shuruudaha/ku haboonida habsocodka iibka/ iyo muddo gaaban/mudda dheer/ kolba ta ku haboon si la isku dheelatiro waa in mas’uulka xafiiska dawlada iibka fulinaya amaa wakiilkiisa waa in laga ansixiyaa.

Xafiisyada dawladu waa in ay qiimayinta tar-tanka ku soo gabagabeeyaan muddada joogtada ee tar-tanku uu waaraya gedeheed. Sidaas awgeed muddada joogtadatar-tanku waarayo lama kordhin karao. Hace ahaate sababa kaladuwan awgeed hadii in muddada la sii kordhiya loo baahada xafiiska dawlada ee iibka fulinaya waa in uu tar-tanleyaasha uu soo bandhiga baahida muda korodhka oo kana codsadaa in ay la qaataan. Codsiga Xafiisku waa in uu mid qoraal ah ahaadaa. Waraqada Codsiga waa in lagu cadeeyaa maalinta tar-tank la soo afajari doona. Codsiga in la kordhiya muddada waartada tar-tanka marka la go’aaminaya waa in ay muddada loo gutalagalay in tar-tanka lagu qiimey intay na dhicin oo toban (10 maalmood) cisha ka hor in dhamaan ka qay-galayaasha loo qaybiyaa.

57

Tar-tankleyaashu codsiga koradhka waartada joogtada tar-tanka loo fidiyey in ay ogolaadaan qasb ma’aha. Balse laakiin hadii ay wada ogolaadaan waa in qoraal lagu diyaariyaa. Tar-tanluhu hadii uu damaanada (CPO) tar-tanka sid xeerka iibka ku soo xareeyey, damaanada tar-tanka in sida hagaha (Manual) lagu faah-faahiyey muddada la kordhiyey loo tabinaya.

Tar-tanluhu hadii uu mudada waartada joogtada tar-tanka ogolaansha raali ka yahay in u damaanada tar-tanka iska daayey loo ma qaadan karo. Markan oo kale tar-tanle kordhinta mudada waartada tar-tanka ogolaan waaya documentigiisa uu tar-tanka uu u soo xareeyey qiimayinta waa laga saari, hadii la awoodana in damaanada uu keenay ruuxa naftirkiisa gacanta lagu sii yaa/Baankiga loo gu diraa.

Waaxda iibka ee xafiisyada dawladu iibabka in gudiga iibka ee xafiiska la ga ansixiya aytahay, in tar-tanka iibka iyado gudigu aan la ogaysiin in codsiga mudda kordhinta waartada tar-tanka la go’aamiya ma’aha iyo waliba dhamaan muddada waartada tar-tanada la kordhinaya waa in gudiga iibka laga ansixiyaa.

Xafiisyada dawladu documentiyada tar-tanka ay diyaarinayaan ku dhax cadeeyan in tar-tanleyaashu ku qasban yihiin in ay soo raaciyaan damaanada tar-tanka (CPO) marka soo xareeyinta documentiga tar-tanka. Ujeedada damaanadu waa in tar-tanka laga reebo cid si isxilqaadnimo lahaayin tar-tanka ka ga soo qaybgala. Xadidka lacagta ee tusmada koowaad lagu faah-faahiyey maadaama ay ka yartahay in hal-ganacsade kaliya laga soo iibsanaya iyo iibka qiima sheegtada lagu fulinaya waxaan ahaayin hababaka iibka kale oo dhan waa in damaanada la keenaa. Qiiyaasta lacagta damaanada tar-tanleyaasha laga codasanaya qiimaha lacagta guud ee heshiiska lagu dhigay oo boqolkiiba hal meel iyadoo ay tahay waa in cadadka lacgta la sheegaa oo documentiga tar-tanka lagu dhax qoraa. Fadlan ha la akhristo Awaamirta qodobka 16:16.2 tusaala ahaan qiimaha lacagta guud 1, 200,000.00 hadaytahay xafiisku waa in uu 0.5%-2% inta u dhaxaysa qiimaha uu isleeyahay way ku filantahay inta uu ku badiyo damaanada tar-tanka uu xadiidi karaa.

Taasna 1, 200,000 X 1/100=12,000.00 amaa 1, 200,000 X 2/100=24, 000.00 KaliyaDamaanada tar-tanku muddada waartada tar-tanku marka ay dhamaata ka dib waa in muddo 28 maalmood ah sii shaqaysaa/waartaa/. Taasna waxa ay awood ku siisaa in xafiisyada dawladu tar-tanleyaassha su’aala waydiistaan

58

amaa xaqa/ikhtiyaarka su’aala waydiinta ay leeyihiin istiticmaalaan wakhti kufilan way u sahli. Muddada wartada tar-tanka hadii la kordhiyo damaanada tar-tanka waa in mudada la kordhiyey dhamaadkeeda ka dib 28 maalmood sii waartaa. Kol hadii muddada waartada damaanada tar-tanka la kordhiyey xafiisyadu waa in maalinta damaanada tar-tanleyaasha dib loo gu ceelinaya loo cadeeyaa. Xaalada laga shakinaya haday jirta damaanada tar-tanku in ay mid runta tahay iyo in muddada damaanada tar-tanka la kordhiyey sii loo xaqiijiya, waa in amarka halabixiya oo deraftga Bankiga/ damaanada bangiga ee labadalaynin (aan La mas masixin) BANKiga in uu damaanadan soo xaqiijiyo qoraal waa lagu waydiisna karaa. Natiijada jawaabta BANKigu hadii ay damaanada la keenay in ay mida runta tahay caddaynayin tar-tanlaha in tar-tanka laga saara oo waliba xafiisyada dawladu talaaba kaste oo Bayaanka iyo awaamirta iibka lagu faah-faahiyey waa in laga fuliyaa.

Sida Bayaanka lagu dhigay xafiisyada dawladu marka ay diyaarinayaan documentiga tar-tanka lagu caddeeyo in ay waajibtahay in tar-tanleyaashu soo gudbinta documentiga tar-tanka soo raaciyaan damaanada tar-tanka/lacagta damaanada. Cadadka qiimaha damaanadu mid ka joojinaysa tar-tanleyaal mus’uuliyad aan dareemaynin in ay tar-tanka soo galin iyado ay tahay in kor loo dhaafa ma’aha qiiyaasta lacagta Bayaanka lagu sheegay. Mudada damaanadu waaraysa tar-tanluhu iskiis hadii uu tar-tanka kabaxa, amaa ku guulaystuhu marka guusha loo sheegay ka dib in uu heshiiska saxiixa diida, amaa damaanada heshiiska in uu keena laga codsaday diida damaanada tar-tanka waa lagala wareegayaa.

In documentiga tar-tanka la soo gudbiya iyo in lagla wareego In documentiga tar-tanka qoraal lagu diyaariya, la baqsadeeya, guudka

lagaga saxiixaa oo sida xaysiiska tar-tanka/ qoraalka muda kordhinta wakhtiga laxadiday ka hor goobta loogu tala galaylagu waa in lagu xereeyaa. Tar-tanleyaashu documentiga tar-tanka in ay telex fax mail, electironic e-mail, ku soo xawilaan/diraan ma’aha, walow shuruudaha tar-tanka buuxiyaan oo telex, Fax mailiyo electron e-mail documentiyada tar-tanka lagu soo diray in latixgaliya ma’aha. Documentiga tar-tanka in gacanta, DHL, P.O.BOX kaliya ayaa lagu soo dirikaraa.

Tar-tanleyaashu sida documentiga loo bashqadeeyo, bashqada loo sumadeeya iyo sida ay uwareejin la’haayen waa in ay Awaamirta helaan oo haystaan. Tusaala ahaan documentiga lagu soo gudbinaya gacanata, PO BOXga, DHLga lagu soo diraya in ku wakale oo farsamadan la iskugu diraya in

59

ay isku dhax darmin tar-tanleyaashu waa in ay sicad oo loo fahmaya bashqada u sumadeeyaan.

Wakhtiga sanduuqa tar-tanka lafuraya muhimadu in laxaqiijiya in uu sanduuqu xidhanyahay oo (xidhan) lagu dulqaray kaliya ma’aha, in ufurnayin si loo xaqiijiyo tar-tanleyaashu bashqadaha waa in si fiican u bashqadeeyaan oo sumadeeyaan. Maadaama ay bashqadaha si sax ah loo bashqadaynin oo lana sumadeynin in xogta tar-tanku bilaabinta tar-tanka ka hor baxday (sirta tar-tanku ay facatay) tar-tanluhu boqol kiiba boqol mus’uuliyadu way saaran tahay. Sanduuqa tar-tanka marka lafuraya Ariinta noocani hadii ay dhacdo cid atar-tanka furaysay in ay xogta tar-tanka ee bilaabinta tar-tanka ka hor facatay habsocodka tar-tanka kalsooni dara uu keenaysa/ mise maya iyo waliba in tar-tanka lamasaxo ay haboon mise maya in lasii wada ayaa roon waa in uu go’aamiyaa.

Geedi socodka iibka ee xafiisyada dawladu documentiyada ay tar-tanleyaasha kala wareegan meel aamin ah waa in ay dhigaan/ku file galiyaan. Tusaala ahaan sanduuqyada tar-tanka ee la qufulay amaa khaanadaha quful leh way dhax digan karaan. Documentiyada tar-tanku hadii ay badan yihiin/bashqaduhu hadii ay aad uu buurbuuran yihiin/waa wayn yihiin cida xafiisku u magacaabay in uu iibka maamulo amaa mas’uulka xafiisku waa in uu documentiyadan si toos ah u qaabilaa. Guud ahaan xafiisyada dawladu documentiyada tar-tanka marka ay qaabilaan wa in ay mee aamin ah ku kaydiyaan.

Tar-tanluhu marka uu documentiga tar-tanka wareejinaya risiit uu waydiisan karaa xafiiska. Markan oo kale khabiirka/shaqaalaha/ma’uulka documentiga la wareegay waa in uu maalinta, saacada, iyo magaca iyo rugta tar-tanlaha waraqad cadaynaysa waa in uu siiyaa. Documentiga tar-tanka P.O.BOXga, DHL IWM ladu soo diray in ay soo gaadhay jawaab waa in la siiyaa.

In kasto jawaabta/xaqiijinta in la siiya Bayaanka, Awaamirta waajib ku ahayin oo tar-tan-tanlah la waydiisanaynin hadana si soo gaadhitaanka documenbtiga tar-tanka shiki laga saaroo xafiisyadu in ay tar-tanlaha u xaqiijiyaan waa tala wanaagsan.

Documentiga tar-tanka ee la soo diray maalinta soo xareeyinta hadii uu dib uga daca xafuusyada dawladu in au kala wareegaan ma’aha, iydo bashqada documentiga tar-tanka lafurin waa in tar-tan laha loo celiyaa.

Furida Tar-Tanada

60

Saacada documentiga lagu cadeeyey oo furinta tar-tanku waa in ay ahaataa maalinta iyo saacada uu dambeysa ee documentiga laxareeyinaya. Xafiisyada dawladu documentiyada maalma ha kahoreeya iyo maalinta kama dambesta ee documentiga tar-tanka la soo xareeyinaya la soo gudbiyey mee hool lagu shiraya/amaa fagaara ah waa in uu ku furaa. Meesha tar-tanka lagu furaya waa in ay ahaataa meel furitaanka tar-tanka ku haboon amaa meel shaqadan darteed loo sii diyaariyey ay tahay.

Tar-tanka marka la furaya ugu yaraan sdax (3 expert) khabiira in ay uujoogaan waajib iyado ay tahay tar-tanleyaashu/wakiiladoodu in ay soo xaadiraan qasab ma’aha. Hadii la helaya hantidhawurka gudaha waa in goob joge laga dhigaa. Sidaas darteed tar-tanleyaashu/wakiiladoodu hadii ay soo xaadiri waayaana xaflada furitaanka tar-tanka in dib loo diga ma’aha.

Dhamaan tar-tanleyaasha/wakiiladooda xaflada furitaanka tar-tanka soo xaadirtay foomka in ay saxiixaan loogu talagalay waa in ay saxiixaan oo xubnaha khabiirada geedi-socdka tar-tanka furay saxiixooga lagu xaqiijiyaa.

Teamka tar-tanka furaya fariinta wakhtiga xaflada furitaanka fariimaha ay soo jeedinayaan si loo diwaan galiyo (check list) waa in la sii diyaariyaa.

4.2.10.5 xogtan hoos kuxusan documentiyada tar-tanka bilawga la soo dhigay iyado laga duulaya in codka kor loo qaado la akhriya, check listiga furitaanka tar-tnak lagu diwaan galiyaa.

Magaca tar-tanlaha Ruuxa tar-tanka ka hadha amaa waxyaabaha documentiga

tar-tanka lagu soo kordhiyey (waa hadii ay jirta). Qiimaha tar-tanka Qiima hoos u dhigid (hadii ay jirta) Maalinta documentiga tar-tanka la soo xareeyinaya. Wax yaabaha kale oo xafiisyadu ugu baahdan ay ku

darsanayaan.

4.2.10.6. waxyaabaha documentiga tar-tanka lagu soo kordhiyey/qiima jabin (dis count) oo marka xaflada furitaanka tar-tanka aan la akhrinin/la diwaan galinin marka tar-tank la qiimayinaya lama tix galin doono. Dib- u-dhicida saacada/maalinta waxaan ahayin dhamaan documentiyada tar-tanka marka xaflada furitaanka tar-tanka in lagu reeba ma’aha. 4.2.10.7. Xaflada furitaanka tar-tanka marka la soo gabagabeya ka dib xubnaha gudiga furitaanka tar-tanku, tar-tanleyaasha/wakiiladoodu checklistiga furitaanka tar-tanka/shet/ waa in ay saxiixaan. In check listiga la kobiyeyo waa in mas’uulka sare xafiiska iibka fulinaya/wakiilkiisa/kormeeraha mashruuca waa in la siiyaa. Tar-tanleyaashu hadii ay codsadaan waa la sii karaa.

61

4.2.10.8. Marka xaflada furitaanka tar-tanka documenti aan lafurin oo laga tagay dib loo ma eegikara oo iyada oo aan lafurin waa in dib loo celiyaa.4.2.11. Baadhida iyo qiimayinta documentiga tar-tanka4.2.11.1. Xafiisyada dawladu tar-tanada sida Bayaanka, Awaamirta iyo Documentiga tar-tanka iyada la isbarbar dhigaya si taxadir leh waa in ay u baadhaan oo qiimeyaan. In xafiisyada dawladu shuruudahan/wax yaabaha loo baahan yahay raaceen waa in laxaqiijiyaa. Qaabka xulashada gudiga tar-tanka ansixinaya shuruudaha Bayaanka iyo awaamiirta iibka waa laga eegan karaa.

Awaamirta Qodobka 7aad qaabka magaacaabida gudiga tar-tanka ansixiya

1. Xubnaha Gudiga ansixinta tar-tanada iibka waa in uu Madaxa Xafiiska dawladu waa in uu magacaabaa oo tirada gudoomiyaha gudiga iyo Xog-hayaha inta lagu daroo waa in ugu yaraan 3dax xubnood dhanaadaan.

2. Xubnaha Gudiga Ansixinta tar-tanka loo xulanaya mas’uulin Anshax Wanaaga lagu yaqaanay, falal dambi ah horay loogu ganaaxin iyo fulita iibka Aqoon, kart iyo khibrad u leh waa in ay ahaadaan. Hadii la heleya waa in waaxa kala duwan xafiiska laga soo xushaa.

3. Kalafadhiga gudigu wuxu qabsoomayaa xubnaha gudiga uguyaraan nuskood waa marka lehela kaliya. Go’aamada kalafadhiga waa in tirada codka xubnaha dhinaca ay uu badantahay lagu ansixiyaa. Hadii ay tirada labada dhinac isla’egtahay shirgudoonku awood/cod lagu go’aaminaya uu yeelan. Fikrad gaar ah/duwan xubin leh sababta duwanaanshaha minutka/hadal ka qoraalka kalafadhiga gudiga ayaa lagu diwaan galin.

4. Mudada shaqada ee gudiga ansixinta iibka hadii xaalada khasbaya ay jirin waa in ay 3dax sana ku eekaataa. Hase ahaata xubnaha gudiga hadii loo baahdo way dhicikartaa in dib loo doorta.

4.2.11.2 Iyado ay sida tahay iib isku nooca/the same beheivior/ hab-socodka qiimeyintu shuruuda kaste ha la adeegsadey in hal gudiga ansixinta tar-tanada wax ka badan lagu eega ma’aha. Arimaha dhinaca kalena mas’uulka sare ee xafiiska dawladu/wakiilkiisu amaa acidda awood u leh waa in uu waxyaabaha gudiyada kala duwan ansixiyeen eega oo ansixiyaa.

4.2.11.3 Xubnaha gudigu iyado mas’uuliyad cidkale ku wareejin waa in ay naftirkood hab-socodka fulinta tar-tanka qiimeyaan, warbixinta dhinaca kuguulaystaha baadhaan oo ansixiyaan.

4.2.11.4 dhinaca kalena mas’uulka sare ee xafiiska dawladu/wakiilkiisu amaa acidda awood u leh, waaxda geedi-socodka iibku amaa gudiga ansixinta tar-tanku marka baadhinta iyo qiimayinta tar-tanka caawimaad hadii ay u

62

baahdaan guudi-hoosaad dhinaca technigada/farsamada waa loo magaabi caabikaraa.

4.2.11.5 Xubnaha gudiga ansixinta tar-tartanadu intay documentiga tar-tanka baadhaan oo go’aanka dhinaca warbixinta kuguulaystaha tar-tanka go’aamiyaan.

4.2.11.6 Magaacaabinta Xubnaha gudiga ansixinta tar-tanka waxaa awood u leh mas’uulka xafiiska. Xubnaha Gudigu waa in uu ugu yaraan 3dax xubnood ka koobnaada oo gudoomiyaha guudiga iyo xog-hayaha gudiga ka mid yihiin. Xubnaha Gudiga Ansixinta tar-tanka loo xulanaya mas’uulin Anshax Wanaaga lagu yaqaanay, falal dambi ah horay loogu ganaaxin iyo fulita iibka Aqoon, kart iyo khibrad u leh waa in ay ahaadaan. Hadii la heleya waa in waaxa kala duwan xafiiska laga soo xushaa.

4.2.11.7 Gudiga ansixinta kol hadii lamagacaaba, kadib waxaa xubinimada laga saarikaraa waa marku mas’uulka sare xafiisku/wakiilkiisu/ mas’uulkale oo wakiilku awood uu siiyey iyado sababa/xujado cadd loo haya waa in ay ahaataa. Sababa waxaa ka mid ah.

In kaste xubnaha gudiga ansixinta tar-tank si caddaalad ah shaqada uu wadaan xidhiidhka tar-tan laha uu la leeyahay hadii uu cadeyin waa ya.

Shirarka gudiga si isdabajoog ah ka hadha. In falalka si toos ah Bayaanka iyo Awaamirta iibka

jabinaya uu fuliya. sida (musuq, khiyaana, isdaba marin, khasbin)

4.2.11.8 Hawlaha Xubnaha gudiga gudiga ansixinta tar-tanku qabanayaan. In si wada jir ah uu ku-dul saxiixaan warbixinta hab-socodka

ansixinta tar-tanka, kuna dhaqmaan Bayaanka iyo Awaamirta iibka oo marka baadhida iyo qiimeyinta tar-tanaka in shuruudaha Bayaanka iibka, Awaamirta iibka, Hagaha iibka iyo documentiga tar-tanka suuruudaha ku xusan in sida loo baahanyahay documentiyada tar-tanka iibka laggu sifeeyey. In Xogaha muhiimka ah laga tagin waa in la xaqiijiya.

4.2.11.9 Xubnaha gudiga ansixintu si mas’uuliyadooda ugutaan wakhti kufulan loo qoondeeyaa. Mas’uulka saree xafiisku xubnaha gudiga midkood xog haye nimada uu u magacaabi kara.

4.2.11.10 In Khaladaadka dhinaca tirada/number/ ee Wakhtiga qiimayinta tar-tanka dacaya geedi-socodka iibka ee xafiisku in u saxay oo talaabadana tar-tanlaha ay khusaysa la ogaysiiyey in laxaqiijiya. Ogaysiiskuna in qoraal lagu fuliyey in laxaqiijiya.

63

4.2.11.11 Geedi-socodka iibka ee xafiisku hal-tar-tan hadii ay shuruudaha documentiga tar-tanka lagu cadeeyey udhanyihiin in u qiimeyinta u gudbay waa loo qaadan karaa. Shuruudaha documentiga tar-tanka lagu cadeeyey cida buuxinaysa kaliya in qiimayinta lagu sameeya way dhicikartaa. Dhinaca buuxinta shuruudaha documentiga tar-tanka lagu cadeeyey marka la eega inkasto loo baahnayin tira yar oo tar-tanleyaasha hadana hadii hal-documenti kaliya shuruudaha soo buuxiya oo isga kaliya la baadha oo la qiimeya oo tar-tanka la siiya way banaantahay. Hace ahaate documentiga tar-tanluhu in shuruudah xaysiiska lagu soo saaray iyo qiimaha lacagta tar-tanka loo dhigay in ay qiimaha suuqa ee wakhti xaadirka/qiiyaas guud oo layaqaana la socota oo /sida techniga loo faah-faahiyey/ iyo nooca habka iibka in ay udhamaystranyihiin waa in laxaqiijiyaa.

4.2.11.12Inkasto documentiyada tar-tanka khaladaadda yar-yar in ay lahaadaan dicikarta hadana geedi-socodka iibku khaladaadka yar-yar ee noocan hadii ay faah-faahida dhinaca technigada, xaladaha ganacsiga iyo iyo shuruudaha kale documentiga tar-tanka isbadal aa’saasi ah u keenayniin in xaga qiimayinta loo gudbiya waa suurta gal. Sido kale documentiyada tar-tanku khaladaado si fudud loo saxaya oo isbadal aa’saasi ah u keenaynin waa in xaga qiimayinta loo gudbiya. Marka tar-tanka la qiimayinay/ la isbar-bar dhigaya waxyaabaha ay ku kala gadisan yihiin in latix galiya waa muhiim oo hadii loo baahdo waa loo kala tiriyaa.

4.2.11.13 Geed-socodka iibka ee xafiiska dawladu wax yaabahan hoos ku xusani hadii ay dhacaan in ay documentiga tar-tanka aqbalaan ma’aha.

Sida Awaamirta iibka qodobkeeda 16aad lagu cadeeyay tar-tanluhu hadii uu diida/cakira waxyaabaha in uu iibkan karti uleeyahay lagu xaqiijinaya ee in u keena laga codsaday.

Sida shuruudaha documentiga tar-tanka lagu cadeeyey khaldaadka yar-yar dhinaca tirada (xisaabta) lagu saxay an u aqabala hadii uu cakira. Iyo

Hadii uu tar-tanka u qalmaynin i.e tar-tanku sida shuruudaha documentiga tar-tanka (qaybta technigada lagu faah-faahiyeye/ kharashka laxidhiidhsan/ xaaladaha ganacsiga) loo dhigay marka loo soo buuxinwaaya.

4.2.11.14 in kuguulaystaha tar-tanka la soo cadeeya waa in xafiisku documentiyada tar-tanka ee shuruudaha soo buuxiyey qiimeya oo

64

isbar-bardhiga ayaa loo baahanyahay. Wakhtiga qiimayinta documentiyada tar-tanka shuruudaha documentiga tar-tanka lagu cadeyniin/aan kujirin/ balse laakin documentiyada tar-tanleyaashu soo buuxiyeen lagu soo daray in latix galiyaa ma’aha.

4.2.11.15 Qiimayinta Documentiyada tar-tanka iibka shuruudaha bid documentiga lagu soo diyaariya/shuruudaha qiimayinta ee la sheega iyo hababka kale qiimayinta ku haboon qaab kabaxsan in la adeegsada mabanaana. Khabiirada qiimayintu shuruudahan/hababkan qiimayinta arin ka baxsan hadii ay la yimaadaan gudiga natiijada tar-tanka iibka ansixinaya awooda u leh warbixinta qiimayinta in uu masaxa uu qiimayinta dib loo guceliya waa in uu amar bixiyaa. In kasto documentiyada tar-tanka meel sir ah in lagu ilaaliya loo baahan yahay hadana waa in gudiga ansixinta tar-tanka kaliya loo ogolaadaa.

4.2.11.16 hal-documentiga tar-tan kaliya hadii maalinta/saacada tar-tanka la furaya la soo dhigay oo sida Bayaanka iyo Awaamirta ladhigay waafaqsanyahay xafiisku isga kaligii in uu Baadhitaan ku sameeya way ban-aantahay. Documentigu shuruudaha loo ga baahanyahay hadii ay uu dhamaystirantahay gudigu xaga qiimayinta uu ugudbinayaa. Documentiga tar-tanku shuruudaha loo baahanyahay mid u dhamaystiran yihiin/ amaa la buun-buuninin oo qiimaha lacagta tar-tanku qiiyaasta loo gutalagalay oo qiimaha wakhtiga waafaqsan yahay/labuun-buuninin sida Awaamirta iibka lagu cadeeyey warbixinta kuguulaystaha tar-tanka si loo ansixiya gudiga ansixinta in la hor diga way banaantahay. Geedi-socodka iibka ee xafiisku warbixinta qiimayinta tar-tanka sababta hal-tar-tanle kaliya lagu qaabilay waa in ay cadeeyaan.

4.2.11.17 Sida documentiga tar-tanka lagu cadeeyey tar-tanka kuguulaystaha tar-tanku waxa noqon kara waa cidda atar-tanka ugu qiima hoosaysa waa in uu ahaadaa.

Tuasaale Sababaha sici-bararka dhaqaalaha culays u keenaya waxaa ka mid ah waa Alaabaha/ Qalabyada la soo iibiyey jadwalka lagu soo xareeyinaya/amaa Jadwalka shaqada hawlaha dhismaha lagu soo gabagabeeyinaya. Alaabta/Qalabka/ jadwalka mudadda laga cayimay ee u dhaxaysa 15 iyo 18 bilood lagu keenaya amaa dhismaha lagu soo gabagabeeyinaya tar-tanleyaal in ay ku keenaan amaa ku soo gabagabeeyan u tartamaya ujeeda doodu in mudada 15 ka bilood ee documentiga lagu cadeeyey marka ay dhacad/dhamaata kadib khasaaraha qiimaha la sheegay oo (percentag) lga jaridoona/ amaa in tira yarida/hooseyinta darteed qiimayinta ku guulaystaan awgeed in ay qiima been abur ah soo qoraan waa suurtagal. Waxyaabaha kale sicir bar-rka dhaqaalaha keenaya waxaa ka mid ah qiimaha

65

alaabaha (sper-partiyada alaabta), Adeega Alaabta iyo midhadhalin way noqon karaan.

4.2.11.18 - marka qiimayinta dhibicda/natijo is le eeg hadii ay jirta in dhinac kaste kasiman yihiin waa loo qaadanayaa.

- Laba suplier/inkabadan hadii ay natija isle’eg hadii ay helan in sida Bayaanka 25/3 waa in Alaabta/ Adeega dalka gudihiisa ayaa mudnaanta la siin doonaa.

- Si loo kala xulan kara ku guulaystaha tar-tanka marka koowaad shuruudaha documentiga tar-tanka lagu caddeeyey hadii natiija isle’eg helaan waxyaabaha ay ku tar-tamikaraan waa in loo eega. Shuruudaha kale loo eegaya waa in ay ahaadaan waxyaabaha iibka xafiiska faa’ida u kordhinaya waa in ay ahaadaan.

- Markale natiijada/dhibicdha tar-tanleyaashu isla’egkaata waa in labada tar-tanleyaal hortooda bakhtiyaanasiib loo kala qaadaa.

4.2.11.19 qiimayinta tar-tanka marka la soo gabagabeeya kadibna la ogaaday documentiga ugu qiima hooseeya/yar oo hadana qiimaha lacagta ee tar-tanka loo qoondeeyey/ amaa qiiyaasta qiilacgta ee la qiyaasay ka saraysa, balse qiimaha wakhti xaadirka marka la eega ay lagu qancaya haday tahay gudiga ansixinta tar-tanka in loo hor diga waa surtagal/ dhinacyada habsocodka iibku khuseya/soo diyaariyey in shuruudaha lagu qiimayinaya tar-tanka hoos loo diga in la’ammra way banaan tahay.

4.2.11.20 Tar-tanluhu hadu qiima aad uu hooseeya soo diga waan sababta qiimayarida keentay la waydiiyaa/amaa garashalaa’aani hadii ay kujirta waa in baadhitaan lagu sameeyaa oo tar-tanka laga saaraa. Balse hadii mararka shaqa la’aani jirta oo ku kalifta in uu qiima hooseeya oo wax yar kaliya in uu ka faa’ida rabba tahay waa in uu kuguulaysanaya waa in la xaqiijiya oo fursada la siiyaa.

4.2.11.21 Gudiga qiimayintu fikrada natijada tar-tanka u gudiga ansixinta tar-tanka ugu soo bandhigaya ay tahay mid kusalaysan warbixinta gudiga qiimayinta soo diyariyeey, hadana qimmaha lacagta ee documentiga tar-tanka lagu soo buuxiyey iyo xadka shaqada hawlaha dhismahu halka ay gaadhsiisantahay in xujad ahaan loo isticmaala sababta qiimamaha lacagtu ubadatay iyo dadaalka qiimaha wakhti xaadirka taagan la isku bar-bardhigay guudiga ansixinta tar-tanka loo faah-faahiyaa.

4.2.11.22 Xafiiska dawladu miisaaniyada loo qoondeeyey in isku dheelatira darteed shuruudaha documentiga lagu soo daabacay in hoos loo diga la’go’aamiyey, kuguulaystaha tar-tanku in uu guusha

66

ogolaada in lagu khasbaynini oo waliba diidmada guusha loo hambaliyeeyey awgeed in laganaaxa ma banaano. Xadka/baaxada waaxaa lakordhin/hoos loo dhigi karaa waa marka Awaamirta dhinaca xadka tar-tanlaeyaasha ee documentiga tar-tanka lagu soo saaray i.e in xafiiska dawladu soo iibinta Alaabta/hawlaha dhismaha in boqolkiiba (percent)/ xadka baaxada in lakordhiya/la naaqusaa waa marka loo ogalaada kaliya.

4.2.11.23 Gabagabada Qiimayinta tar-tanka ka dib qiimaha lacagta ee tar-tanka ugu hooseeyaa yahay mid qiimaha suuqa ee wakhti xaadirka aad uga badan yahay waa in gudiga qiimayinta loo sheega in shuruudaha tar-tanka ku qiimayinayeen hoos uudhigaan/amaa tar-tanada, foomamka fikradaha iyo qiimaha lagu soo buuxinaya xaalada lagu larida/kansalaya (in tar-tanka lamasaxa) haday gaadha waa in tar-tanado dhan in larida fikrad la soo diyaariya oo gudiga tar-tanka ansixinaya la hor dhigaa. Gudiga ansixinta tar-tanku fikrada loo soo gudbiyey raaca oo documentiyada tar-tanko dhan in lawadarida/lamasaxa go’aamiyaan in tar-tanada/ foomamka fikradaha tar-tanka iyo qiimaha lagu soo buuxinaya talaabada ku haboon laqaaday oo hadba sida loo gubaahda shuruudaha tar-tanka ee labadalay iyo in sibaalaadhan loo xaysiiya oo tar-tanka dib loo qabtaa.

4.2.11.24 Marka habsocodka baadhinta iyo qiimayinta documentiga tar-tanka shuruudahan hoos ku xusan oo dhan waa in lagartaa. Warbixinta qiimayinta tar-tanka marka lagu soo cadeeya documentiyada tar-tanka ee shuruudaha ladhigay u dhamaystiranyihiin kaliya waa in qiimaha lacagta tirada yar-tirada badan in la isku daba taxaa oo la diwaangaliyaa. Taasna supplierka/ qandaraaslaha qiimaha yar soo dhigay hadii uu guusha tar-tanka qaadan waaya / amaa qiimayinta tijaabada kartida usalahayin/ amaa damaanada heshiiska keeni- waaya/amaa marka waraqada guusha loo gu hambaliyeyinaya loo qora in uu heshiiska saxiixa diida xafiiska dawladu warbixinta qiimayinta tar-tanka in uu mar labaad gudiga ansixinta la soo hardhigin way naga caawin. Dhamaan xubnaha gudiga ansixinta tar-tanku Magacdooda in ay ku too siyaan oo saxiixaan ayaa loo ga baahanyahay. Xubinku hadii uu fikrada warbixinta qiimayinta tar-tanka ka soo horjeeda waa in sababaha kala duwanaan shaha oo faah-faah san diga. Shir gudoonka gudigu dhinaca kuguulaystaha tar-tanka fikrada iyo kala duwanaansha in uu lahaada way dhici kartaa.

67

Gudiga ansixinta tar-tanku in uu go’aana bixiya darteed arimaha dooda dhaliya in fikradaha (laga Caawiya) khabiirada ku cilm leh uu ka codsan karaa.

4.2.12. Shaqooyinka in sir lagu haya uu baahaan

Marka tar-tanka lafura ka dib lgabilaaba baadhida documentiyada tar-tanka/fah-faahinta documentiyada/ qiimayinta illaa ku guulaystaha tar-tanka xog la xidhiidhsan waa in sir-lagu haya oo laqaariyaa iyado ay tahay illa inta kuguulaystaha tar-tank la soo dhajinaya in tar-tanlaha/ amaa cidda qiimayinta tar-tanka xidhiidh la leh in loo sheega ma’aha. Shariciga ni shaqaalaha xafiiska iyo ma’uulinta hab socodka iibka ku lug leh oo dhan aad ayey u khusaysaa. Documentiyada tar-tanka ee la qiimayinaya saacadda shaqada wakhti ka baxsan waa in la qufulaa oo la dhigaa oo in xafiiska dawlada lagasaaraayi waa dambi. Tusaala ahaan xubnaha gudiga tar-tanka qiimayinaya hadii uu xafiiska dawladu xaalad gaar ah jirta oo ku qanacsanyaha waxaan ahaayin in tar-tanka meel xafiiska ka baxsan lagu baadha/lagu qiimeeya mabanaana.

4.2.12.2. laga bilaaba wakhtiga tar-tanka lafura-illa heshiiska la kala saxiixanaya tar-tanley kaste faah-faahi dhinaca tar-tartanka ku saabsan hadii u xafiisku ka codsanin in uu shaqaalaha xafiiska ee ariinku xidhiidh layeeshaan/ amaa in u dhinaca uu doonaba ha soo mare hab-socodka iibka culays u keena in uu isku eega ma’aha.

4.2.12.3 Tar-tanluhu hab-socodka qiimayinta tar-tanka soo shacbixinta kuguulaystaha go’aanku xafiisku bixinaya in uu carqalada darteed nooc kaste oo isku daya (ku dadaal) tar-tanka in la iskadaaya/ la masaxa in ay uu gaysata way dhicikartaa. Sido kale qodobada Awaamirta ee wax yaabaha sida musuqa, isdaba marin iyo khiyaana/ khasbin lagu go’aamiyey in talaaba dheeraad ah laga qaado waa in la sameeyaa.4.2.13. In lawada hadla iyo kor u qaadist/wax kabadalida documentiga tar-tanka.4.2.13.1. Dhinac kasto Qaabdhismeedka documentiga tar-tanka la xidhiidhsan xafiiska dawladu kuguulaystaha way gor-gortami karaan. Hasee ahaate qiimaha tar-tanku gor-gortanka ma soogalayo/ laguma gor-gortami karo.4.2.13.2. tar-tanluhu in ku guulaysta awgeed in uu shuruudaha documentiga tar-tanku lagu sheegin fuliya/ amaa qiimaha lacagta tar-tanka in uu badala/ documentiga tar-tanka soo toos-toosiya lama khasbikara. Heshiiska tar-tanka waxaa labixin kara sida Bayaanka iyo Awaamirta lagu caddeeyey in waxyaabaha dhinaca faah-faahinta documentga hore tar-tanka lagu kordhiyey ee la isla qaatay iyo documentiga tar-tanka ee tar-tanleyaashu soo gudbiyeen si cadaalada ah loo qiimeeya oo ku guulaystaha la soo saaro kaliya.4.2.1.4. Xaqiijinta kartida kadib.4.2.1.4.1. Gudiga tar-tanka ansixinaya lagabilaaba talabixi kusaabsan ku-guulaystaha Tartanka in bixiyaan ilamaa awooda ku guulaystaha tar-tanka ugu qiima hooseeya ee inta tar-tanka la ansixin kahor la soo dhigay in uu sida

68

shuruudaha documentiga tar-tanka lagu sharaxay in uu heshiiska qaadi karaya la xaqiijiya waa mid koobeeya. 4.2.14.2. Waa in documentiga tar-tanka lagu soo qorora shuruudaha lagu xaqiijinaya awood

Sidookale sirta tartanka marka laqiimeeyo waa in sii taxadar leh tartanka loo ilaaliyaa.

4.2.1.4.3 Tartamayaasha soo bandhiga qiimaha hoose haday ku dhaafiin qiimaynta tartanka hore gudiga tartanka qiimeeya marka xigta tartamayaasha soo bandhiga qiimaha hoose goaan la mid ah ayay siinaysa.Hanaankaasi tartamayaasha waa la fulinaya ayado aasaas looga dhigayo sal shuruudaha la buxshay ee la soo bandhigay.Hasa ahaate talabadda waxaa qaadanaya qiimaha tartanka ee la qiimeeyay haday xafiiska ka helaan aqbalaad.Hase ahaate tartamadda hadhay marka sida shurudaha loo buuxiyo ee qiimohogana la ogaado ama qiimahoodu haddu ka bato qiimaha suuqa bandhigida fikradaha tartanka ee xafiis xaalada qiimaha la soo bandhigay lagaga tegayo waxay ka qaadan karaan talabo ku haboon.sidokale ayado la isticmaalayo documentiga tartan ee la isku daray waa la samayn kara tartan labaad in la soo bandhigo.waa in lagu daro documentiga tartan shurudaha kartidda ee hore.

4.2.15. Ansaxiinta ku gulaystaha tartanka

4.2.15.1. Qiimeyaha tartanka,warbixinta qiimaynta tartanka ayado lakala soocayo kuguulaystaha tartanka waa in loo gudbiya tartanka ayado laraacinayo rayi gudiida ansixinaysa.Tartanku haddu cadaado wakhtigu raagi laha intan ladhaafiin kahor kugulaystaha tartanka oo horay loo ogaysiiyo tartanka oo la cadeeyo xafiiskuna in uu waydiiyo dib inlo dhigo waa in horay loo dhameeya warbixiinta qiimaynta tartanka.waa inloo diro gudiida ansixinaysa tartanka warbixinta qiimaynta tartanka.Tartanka oo la daayo ama shuruudaha tartanka lagu xusay baaxadooda oo la yareeyo ama rayiga la soo bandhigayo tartan kale inla soo saroo rayiga loo soo bandhigay gudiida ansixinaysa tartanka talaabo haboon in ay qaataan ama hadba sida ay talaabo oo laqaata ay muhim uu tahay waa in loo diro masuulka sare ee xafiiska ama wakiiladda.4.2.15.2. Gudiida anasixinaysa tartanka rayiga loo soo bandhigay ee badiista tartanka waa in labaadho lana ansixiyo ama waa inlagaga horyimaada bayaanka iyo wakhtiga kuhaboon ee lasiiyay.warbixintu intay ka koobantahay haday qiimayn ka iimato waa in sii degdega ah kooxddi samaysay shiir galaan kadibna halka lagaga so hoor jeedo waa in ay jawaab ka baxshaan.Fikradahaasi marka hore bandhigida fikrada ansixinta waa in logu jawaabo xaalad la cabiray kadibna waa in loo diro gudiida ansixinaya.

69

4.2.15.3. Awaamirta fulinta iibka dawladda qiimaha lacagta ee lasheegay wax kabadan kuwa ku gulaysta iib sare ama heshiisyado ladaba gala waa in lagu soo saaro boga hore iibka dawladda wakaaladda maamulka hantiida.4.2.15.4. Iibka kale ee qiima hoose ah ama heshiisyadda waa inlagu daro kugulaystayaasha tartanka ogaysiiska sida ay ukala muhimsan yihin ama waxaa haboon in lagu soosaaro boga hore ee xafiiska amawaa in lagu soo saaro ogaysiiska boodhingiga xafiiska.4.2.16. Ogaasiinta kugulaystaha tartanka iyo fulinta heshiiska4.2.16.1 Xafiiska dawladu tartanka oo u cadeeyo wakhtiga uu raagayo intuun dhaafin gudiida ansixinaysa tartanka laga bilaabo malinta ay tartanka ansaxsheen waa in ay todobaad gudaheed ku ogaysiiyaan tartamayaasha ku gulaystay tartanka.Ogaysiiska badiyaha tartanka waa in lagu saleeyo muunadda ayado heshiiska la haysto iyo xaaladaha heshiis ee documentiga tartan guud ahaan waa in la sheego waxyaabaha soo socda ayado heshiiska lawado.

Tartanku waa in uu ka hela xafiiska ansixiin, Qiimaha ay soo bandhigeen kugulaystayaasha tartanka, Baaxadda ixtiraamidda heshiiska iyo qodobka, Maalinka la siinayo ixtiraamidda heshiiska iyo sacadda, Maalinka lasaxeexayo heshiiska iyo saacadda,

4.2.16.2. Ogaysiiska tartanka guusha malinka lasheego kabacdi todoba ciisho oo shaqo intay dhaafin ka hoor xafiiska dawladu masaxeexikaro heshiiska.4.2.16.3. Ixtiraamidda heshiiska samaynta heshiiska (fulinta) inlahubin karo waa inay ku filnaadan.Qiimaha heshiiska baaxadiisu guudahaan 10% kama yaraan karo.4.2.16.4. Ogaysiin gulaystaha tartanka ama qofka ku gulaysta oo la sheego xafiiska dawladda iyo gulaystaha tartanka heshiiska iskama caabinayo. Xafiiska dawlada iyo ku gulaystaha tartanka aya heshiis sameyay waxa la odhan kara marka labada garab ee wadahadlaya ay saxeexaan documentiga kulmistay waxyaabihi laga wadahadlay. Heshiiska waxaa u saxeexaya wakiilka magaca xafiiska dawladda iyo qandaraaslaha ama ka udhaw aya saxeexi.gulaystaha tartanka waa in uu tartamayaasha ogaysiiya in u aqbalay tartanka in uu ogaysiiyo heshiisku in uu dhamaaday in lasaxeexo heshiiska gaarahaan qofkii loo wakiishay oo saxeexa.4.2.16.5. Gulaystaha tartanka waa in uu usaxexo wakiilkiisa sharciyaysan sidokale tartamuhu in uu ku gulaystay tartanka maalinkii loo sheegay laga bilaabo (15) maalmood gudaheed waa Inay ku soo bandhigaan ixtiraamidda heshiiska.4.2.16.6. Heshiiska intan la saxeexin kahor xafiiska dawladda iyo tartamihi ku gulaystay heshiiski la ixtiraamay ee la soo bandhigay oo lahubiyo baanka ama amarka lacag bixinta ama waaska baan een la masaxayn waa in ay qoraal kuwaydiyaan baanka siiyay.Ixtiraamidda tartanka ee la soo bandhigay ayado suaasha sal laga dhiganayo xafiiska dawladu haduunan hubin runta bayaanka iyo awaamirta ayado lagu salaysan maasuqmaasuq,iswaydaaris,isdabamariis,falalka qasbida waa in talaabo haboon laga qaato ayado sal looga dhigay xeerasha la ansaxshay.

70

4.2.16.7. Gulaystaha tartanka haduun siin ixtiraamida heshiiska ama sida lagu sheegay documentiga tartan hadunaan saxeexin xafiiska dawladdu tartamaha soo bandhiga qiima hoose ee heshiiska soo socdda waxaa la siin kara tartamaha qiima hoose soo bandhiga.qaarka kalena darajooyinkoodu siday u kala horayso aya loo hayn.Hasa ahaate talaabadda waxaa laqaadi xafiisku marka uu ka aqbalo qiimihi tartanka marka la qiiyaaso.Hasaahaate tartamadii hadhay ee labuxiyay lana soo bandhigay qiimaha la qiyaasay qiyaas la ogaaday ama misaaniyaddi la faxsaxay ama hadu ka bato qiimuhu qiimaha sayladda (suqa) tartanka xafiis, bandhigidda fikradaha iyo bandhigidda qiimaha xaaladaha laga tego waxay qaadan karaan talaabo haboon.Tartamadda oo dhan haddi laga tego xafiiska dawladdu wuxu isticmaali documentiga tartan ee roon iyo ayado la fiirsanayo awaamirta sibalaadhan loo xayaasiiyo waa la samayn kara tartanka mar labaad.4.2.16.8. Qorshaha iibka in ladiyaariyo awaamirta fiirinaysa wakhtiga loo bahanyahay maamulka waxaa lagu xusay qodobka 10(tobnaad).4.2.16.9. Gaadiidka wakhtiga iibka, caymiska la isticmaalo xaaladaha ganacsiiga xusuusta awaamirta waxaa lagu xusay qoodobka 11(koobiyo tooban).

4.2.16.10. Tartanka cad ee iibka wakhtiga alaabaha iyo adeegyada isku midka ah, shaqooyinka laamaha dhismaha iibka adeegyadda oo lagu dacweeyo falalka in lafuliyo ah iyo hababka shaxda falalka (flow chart) waxaa lagu xusay qodobka 12 (labiyo toban).

4.3. Tartan hab kooban ah4.3.1. Habka iibka ee tartanka kooban ah waa xaalad go’aaminaysa uguna baaqaysa bandhigayaal qaara oo kaliya inay soo bandhigaan tartanka.Tartan kooban xaaladda uu faa’iido ku ool yahay waxaa lagu xusay cutubka -3-.Hasa ahaate marka laga reebo farqiiqa udhaxeeya ee hoos ku xusan xafiisyaddu tartan cad ayago eegaya awaamirta lagu xusay cutubka shanaad waa in la raaco tartanka kooban.4.3.2. Tartanka kooban iibka lagu saleeyo ama alaabaha lagu fuliyo ee isku adegah, shaqooyinka iyo adeegyada laanta iibka waa in ay noqdaan sida xeerasha soo socda:-4.3.2.1. Alaabaha, shaqooyinka iyo adeegyadda laamaha dhismo dabecadahooga gaarka sababaha iyo marka la ogaado inlaga helo bandhigayaal kooban markaan loo baahnayn ogaysiis tartan sitoos ah tartamayaal kooban iibka dawladda iyo wakaaladda maamulka hantidda murashaxiinta tartanka loo diwaan galiyay waa la dooran karaa ayago isticmaalaya faahfaahintooda. Tartanka cadaalad ku dhisan inay jiraan inla hubiyo tiradda tartamayaasha la xulanayo waa inay ku filnaadaan.Hasaahate tartanku waa in uu xor ka ahaado takoorka.Tusale dad isku mid ah ama shirkado isku mid ah si isdaba jog ah baaqa inlagu daro manoqon karto.In lahubiyo tartan faaido leh inuu jiro tartamayaasha wanaaga loo sameeyo tiradoodu waa inay kufilnaadan.inta lakarayo 5 tartamayaal inay ka yaraadaan manoqon karto. Xafiisku haddu aqbalo fikradda uu tartame soo bandhigo, qiimuhu haddu noqdo qiimaha suuqa lagu tartamayo ka qaybqaadashada tartanka ee kale xaalad xadidaysa tartanka kale haday jirto waa in lasiiyo tartame kale.Soo

71

bandhigayaasha isdiwaan galiyay oo dhan iyo ama qandaraaslayaashu darajo hoose inay ka helaan oo khusaysa tartanka inay fursad isku mid ah usoo bandhigaan xafiiska dawladu tartamayaasha loo baaqi doono way ka xulan karaan tartamayaashi isdiwaan galiyay.4.3.2.2. Tartanka kooban tartamayaasha kaqayb qaata habka iibka marka laga reebo hab la fasaxay waa waajib inay tartanka ixtiraamaan.Tartamayaaasha soo bandhiga karti iyo/ama faahfaahinta qandaraaslayaasha oo la ilaaliyo waxaa lagu fulinaya qodobka 15 ee awaamirta.4.3.3 Tartan cad in lasameeyo wakhtiga loo baahanyahay iyo kharashka maamul wuxu iibinayo marka labarbar dhigo hadu kabadan yahay,xafiisku qiimaha iibka alaabaha waa inuunan ka badnaanin 500,000.00 birr,iibka adeega taladu kama badan karo 300,000.00,shaqooyinka laamaha dhismo kama badan karaan 2000,000.00 birr iyo adeegyadda iibku kama badan karaan 400,000.00,alaabahaasi adeegyada lamidka ah haday leeyihin adeegyo iyo shaqooyinka laamaha dhismo bandhigayaasha isdiwaan galiyay ee kartida leh ama qandaraaslayaashu waa inay soo bandhigaan baaqa tartanka.4.3.4. Marka la eego tartanka kooban badecooyinka iyo adeegyo lamid ah, inla iibsado shaqooyinka laamaha dhismo iyo adeegyadda hanaanka iyo falalka in lafuliyo ay tahay waxaa lagu xusay qodobka 12 (labiyo tobnaad).

4.4. Iibka bandhiga kaliya lagu fuliyo Iibka bandhiga kaliya uu soo bandhigo xaalada uu faa’iido ku ooli lahaa xaaladda bandhigeed ee iibka kaliya lagu fulinayo waa lagu fahfaahshay waxayabaha hoos yimaada.Xafiiska dawladda haddu rabo inuu ka iibsado bandhige rabitaankiisa soo gudbinta shegaysa iibka alaabeed ama shuruudaha kala duwan ee khuseeya tiradda iyo tayadda adeega wakhtiga la soo bandhigayo iyo adeega waa in la diyaariyo fomaam fahfaahin ka bixinaya.Xafiiska dawladu marka hore qiimaha sii toos ah waa in lawaydiiyo tartamaha soo bandhigay waxana bandhigaha lagala xaajooni qiimaha sixoriyad leh.Iibka soo bandhige kaliya fuliyo inkasoy waajib ku ahayn in uu xayaysiiyo tartanka ixtiraamidda tartanka muhiim ma noqon karto.

4.4.2. Diyaarinta documentiga tartanka shaqada lagu qimaynayo tartame kaliya waa in loo raaco nidaamka loo dhigay tartan cad sidokale gudidda ansixinaysa tartanka warbixinta qiimaynta tartamadda loo soo bandhigayo iibka ee soo bandhiguhu uu fuliyo waa in sicad loo fiiriya sababaha lagu xushay.4.4.3. Qiimaynta tartanka markay ansaxshaan warbixinta kadib iibabka aysoo bandhigeen kaliya uu fuliyo waa inla hubiyo heshiisyadda dhex mara xafiiska iyo tartamayaasha.Ogaysiinta ku guulaystaha tartanka iyo wada xaajoodka heshiis waa in lagu fuliyo ayado la adeegsanayo cutubka shanaad taaso lagu salaynayo hababka tartan cad lagu fuliyo iyo xeerarkooda.4.4.4. Alaabaha si dhibyar lagu heli karo ee qiimo hoose leh iyo adeegyada iibka uma baahno ixtiraamida heshiiska iibka xafiiska dawlada ee lasiiyo kuwa udhaw ama amarka shaqo iyo haddu haboonaado amarka dushiisa xaaladaha lagasho sal

72

way samayn karaan.Wakhtigaas qiimaha la soo bandhigay ayadoon loo bahnaan gudida ansixisa iibka si toos ah masuulka laanta shaqo ama masuulka wakiilka xafiiska ama naftiisa waxaa loo soo bandhigi kara masuulka sare ee xafiiska.4.4.5 Salka iibka bandhige kaliya uu fuliyo badeecooyinka shaqooyinka lamaha dhismo iyo inla iibsado adeegyadda degdega ah een lagu fikirin habka falalka (flow chart) iyo hanaanka inlafuliyo ay tahay waxaa lagu xusay qodobka 12 (labiyo tobnaad).4.5 Habka tartan oo labo darajadood ah4.5.1 Xafiiska dawladu inay fuliyaan wax wayn ama iibka la adkeeyay waxay isticmaali karaan tartan laba darajadood ah.Darajada hore waa hindisaha xafiiska ee naqshadeed ama shuruudaha wax qabad ayado la eegayo documentiga tartanka ee la dhex gashay qiimaha ogaysiiska tartan ayadoon lagu dariin qiimaha waa in loo baaqo inla soo bandhigo fikradda tartan.Naqshada hindisaha qorshe tartamayaasha ku tartamaya xoogta aasaasiga,tusaale faahfaahinta fulinta,faahfaahinta farsamo inla soo saaro aragtidda loo baahanyahay fahfaahinta hantidda dhaqaale iyo shaqadda waa in diiradda lagu saara inla siiyo tartamayaasha.4.5.2 Xaaladda heshiis ee bandhigidda inla sheego waxa sii dhaafsan documentiga tartan wuxu buuxshay qol muhiim ah oo shuruudaha tartan ah ama hadduun buuxin waa in la sheego indha indhaynta lagu qiimeeyay.Taasna waxa soo socda ayaa lagu biirini.4.5.3 Kartida farsamo iyo maamulka tartamaha,4.5.4 Fikrada uu keenay tartamuhu bandhigida guusha xafiiska ay khusayso rabitaanka iibka ee mustaqbalka inla dhamaystiro waa inay ku haboonaadan.Qiimaha darajadda hore een la sheegin hindisaha fikrada naqshadeed oo loosoo bandhigo tartamayaasha laguma qabsanayo inay soo bandhigaan ixtiraamidda tartanka.4.5.5 Ayado la tixraacayo tartamayaasha inuu u noqdo rabitaanka xafiiska dawladda fulinta farsamo tayadeeda iyo adeegyadda alaabaha isku eg shaqooyinka laamaha dhismo iyo dabeecadaha adeeg kuwa tilmaamaya xaaladaha heshiiska ee bandhigida waa inay soo bandhigaan tartanka laraacshay ra’yi.Qiimeeyaha tartanka waa inuu qiimeeyo tartanka loo soo bandhigay.Hasa ahaate marka laga fiiriyo dabeecadaha waxyaabaha la iibsanayo qiimayntu waxay u baahantahay taageeradda gudida farsamo kuwa hoos yimaada dabeecadaha waxyaabaha ay maamulaan iyo adeegyada khabiiradda aqoon gaara u leh ama xirfadlayaasha xafiiska masuulka sare iyo machadka ka faa’iidaystayaasha ama waxaa lagu magacaabi karaa rabitaanka wakiilka.Qiimeeyuhu documentiga tartan xaalada lagu shegay sal ayado looga dhigayo inlakala sooco tartankii la buuxshay ee la soo bandhigay waa in la qiimeeyo tartanka.Tartankii la dhamaystiray een la buuxin qiyaasta lama soo galinayo.4.5.6 Qiimeeyuhu isagoon ku casuumin tartamayaasha wada hadal tartame kaste fikraduu soo bandhigay wuu baadhi.Gudida ansixinaysa waxay isticmaalayaan fikradda roon waxayna diyaarinayaan faahfaahinta ugu danbaysa ee documentiga tartanka.4.5.7 Qiimeeyuhu darajada labaad aqbalaada muhiimka ah kuwa helay faahfaahinta iyo ayago kala soocayo documentiga tartanka waxay diyaarin karaan kalfadhi.

73

4.5.8 Marka hore tartanka oo laga wada hadlo marka ugu danbaysa ra’yi oo la iswaydaarsado, tartamayaasha labuuxshay een la soo bandhigin iyo marka lagu daro afhayeenka shirka war bixin qiimayn ah oo khusaysa darajadda waa in loo soo bandhigo gudida xafiiska ee ansixinaysa.War bixinta tartanka diyaarintooda iyo ansixintooda waa inay racaan sharciyadda tartanka cad loo dhigay.4.5.9 Darajada tartanka labaad xafiisku documentiga tartan inu iskudaro iyo faahfaahinta waa inlasoo dhigto shuruuda qiimaynta.Hadu xafiisku karo iibku wakhtiguu raagay waa inla xusuusnaaado waxyaabaha soo socda waa inla qiyaaso qiimaha guud ahaan waxa la iibsanayo.4.5.9.1 Alaabaha ama kharashka (qiimaha) qalabka4.5.9.2 Kharashka la qiyaasay ee shaqadda lagu baxsho4.5.9.3 Kharashka (qiimaha) la qiyaasay ee dayactirka4.5.10 Marka hore tartamayaasha kartida leh marka lagu daro ixtiraamidda tartanka qiimaha la sheegay tartanka ugu danbeeya ee roon darajadda labaad shurudaha lagu xushay tartanka iyo hagaajinta tartanka ayadoo la eegayo waa inlagu soo dhaweeyaa sidii ay usoo bandhigi lahayeen.4.5.11 Nidaamka lagu fulinayo darajada tartanka labaad waa inuu ahaado tartanku mid kusalaysan shuruucda cad ee bayaanka iyo awaamirta loo dhigay. 4.5.12 Tartan laba darajadood ah alaabaha isku adeega ah shaqooyinka laamaha dhismaha iyo adeegyada oo la iibsado, hanaanka iyo falalka inla fuliyo ay tahay waxa lagu cadeeyay qodobka sadexaad.Bandhigida qiimaha iyo habka waydiinta

4.6.1 Bandhigida qiimaha waydinta iibka xaaladaha la fulin karo ayadoo lagu salaynayo shurucda qodobka koobaad ee xafiiska dawlada haduun kabadnayn qiimaha heshiiska ayadoo la adeegsanayo bandhigida qiimaha alaabaha loogu tala galay suuqa ee si dhib yar lagu helo ee isku adeeg ah laamaha dhismo ee qiimo hoose leh waxay fulin karaan iibka adeegyada iyo shaqooyinka.

4.6.2 Xafiisyadu inay wayneeyaan qiimaha lagu tartamayo waa inay waydiyaan tartamayaasha tiro badan leh ee bandhigayaasha qiimo haday karayaana ugu yaraan sadex bandhigayaal ah waa inay barbar dhigaan aqbalaana bandhigida qiimaha.Inlatartansiiyo labo bandhigida qiimo helidooda labo bandhigyaal oo kaliya oo larumaysanyahay waa marka ay jirto xog fahansinaysa iyo xaalad ku filan.Xaalad lagu soo bandhigayo mid ama labo bandhigayaal qiimo inla reebo xafiisku marka hore ugu yaraan tartamadda qaarkood bandhigidda waa la dhiiri galin inay waydiyaan qiimaha ay soo gudbiyaan.Waxa inta dheer xafiisyadu documentiga waydiinta bandhigida qiimo dhexdiisa tartamayaasha tartamaya qiimaha diyaar inay u yihiin ama inay u ahayn waa in la waydiiyo siloo hubiyo.Taasina waydiinta bandhigida qiimo tartamayaasha raali ka ah ama kuwa aan raali ka ahayn waa in lawaydiiyo siloo hubiyoo.Waydiinta bandhigida qiimo inloo dhawaado tirada tartamayaasha fasaxa u ah inla helo xogta khusaysa faa’iido ayay ledahay.

74

4.6.3 Xafiisku alaabaha uu soo bandhigo haday yihiin kuwa leh tayo haboon oo wadanka gudihiisa ama wadanka dibadiisa wakhtiga aad loo ogaado tartamayaasha qiimaha soo bandhiga waa in sitaxadar leh loo doorto.Sido kale tartamuhu lamaha dhismo ee shaqo waa in u kulahaado magac wanaagsan (ixtiraam) iyo tayada darajo ee loo bahanyahay waa in uu ahaado shaqooyinka dhismo kuwa fulin kara.Waydiinta bandhigida qiimuhu muhiim manoqon karo inla isbaro.

4.6.4 Iibka lagu fuliyo waydiinta bandhigida qiimo ee Itoobiyaanka ama shirkadaha Itoobiya gudaheeda laga aasaasay kaliya mid khuseeya maaha.Sidoo kale wuxu u faa’iidaynayaa bandhidayaasha kunool dibadda Itoobiya.

4.6.5 Xafiiska dawladu markasta tartamayaasha isku midka ah waa inla hubiyo inaan loogu baaqin qiimaha inay soo bandhigaan.Taasina ilaha bandhigida oo la faahfaahsho tartamayasha oo dhan fulin wacan iyo qiimo ku salaysan dhaqaale haday soo bandhigayaan waa muhiim dhamaan tartamayaasha oo dhan inloola macaamiiloodo si isku mid ah.Gaar ahan alaabaha la iibsado haddii laga helo dadka qaarkii ama shirkadaha markay tahay badeecada oo waydiinta bandhigida qiimaha badeeco waa muhiim inla iibsado.

4.6.6 Waydiinta bandhigida qiimo ee badeecooyinka iyo adeegyadda isku midka ah shaqooyinka laamaha dhismo ee qiima hoose oo fudayd leh iyo adeegyada oo kale tayada ay lahaanayaan,tirada badeecada,baaxada adeega,wakhtiga ku wareejinta adeega ama wakhtiga dhamaystirka iyo xaalada,qiimaha oo cadaada wakhtigu qaadanayo,xaalada kharashka iyo kuwa kale oo maskaxda lagu hayo tusaale sida ay ugu haboontahay marka lagu daro isku xidhka rabitaanka xafiiska dawlada jumladaha sheegaya waa in la haysto.Xafiiska dawladu waa inuu kusoo gudbiya bandhigida qiimaha dhanbaal,faaksi ama emailka wax lamid ah waa inu ku waydiiyo.Waydiinta bandhigida qiimaha waa in loo fiiriyo qiimaha wakhtiga la soo bandhigayo.

4.6.7 Tartamayaashu qiimahooda ayagoo adeegsanaya bandhigida qiimo ee habka iibka waa in la sheego inay soo bandhigaan.Xaaladaha deg dega ah shaqooyinka dhismaha laamaha hoose ee qiimaha fudud leh ama adeegyada waa lagu waydiin karaa xaalada soo socota.

4.6.7.1 Baaxada shaqooyinka laamaha dhismo haddii ay yihiin kuwa leh tayadii larabay qiimaha midkiiba,

4.6.7.2 Wakhtigaan la qiyaasi Karin baaxadiisa marka la isku geeyo qiimaha baaxadda qiimo (cost+fee),

4.6.7.3 Qiimaha xafiisku go’aamiyo (kharashka) qiyaasta lagu salaynayo oo go’aano ah,

4.6.8 Habka lagu qiimeeyo tartanka waa in lagu sheego waydiinta bandhigida qiimaha.

75

4.6.9 Tartamayaashu sida ku xusan bayaanka iyo awaamirta bandhigidda qiimaha waa inay ku soo bandhigaan qoraal waa inla siiyo wakhti ku filan.Marka lagu daro farimaha lagu diray emailka bandhigida qiimaha oo dhan iyo haynta ujeedada documentiga waa in la dhawro.Xafiiska dawladda iyo isticmaalida waydiinta bandhigida qiimo iibka marka la fulinayo sida loo karo iibka dawladda iyo maaraynta hantidda wakaaladu waydiinta bandhigida qiimo ey soo saartay waa inay isticmaalaan documentiga tartanka.

4.6.10 Iibka waxa lagu fuliyaa waydiinta bandhigida tartanka ama looma baahno bandhiga ixtiraamidda heshiiska.

4.6.11 Hadba xaalada degdega ah iyo baaxada bandhigida qiimaha ixtiraamida iyo maalinka lasoo xidhayo, waydiinta bandhigida qiimuhu maalinkuu soo baxay laga bilaabo waxa uu noqon karaa laga bilaabo maalin ila todobaad.

4.6.12 Xafiiska dawladda wakhtigii lasiiyay ugu yaraan saddex bandhig qiimuhu haduunan aqbalin waydiinta bandhigida qiimahs tartamayaasha kale ee loo qiyaasay inay keenaan bandhiga qiimaha rabitaanka ay uhayaan sikastaba waa in loo hubiyo si dhakhsa ah inay usoo bandhigaan.Waxyaabaha degdega aan ahayn ee meel kale ama saddex ama wax ka sareeya oo bandhigayaasha qiimaha haday jirin xafiiska dawladu tartamayaasha kale qiimahooda inay soo bandhigaan waa inla siiyo wakhti dheeriya tusaale saddex ama wax ka badan oo maalmaha shaqo ayaa la siini.Saddex maalmood kadib xafiiska dawladu waxaa uu ku socon kara bandhiga qiimaha ee loosoo bandhigay. 4.6.13. Waydiinta bandhigida qiimaha haday buuxshaan shuruudaha la sheegay kii siiyay bandhigida qiimaha tartamayaasha soo bandhigay qiimaha hoose waa in lasiiyo amarka shaqo ama iibka.

4.6.14. Masuulka sare ee xafiiska ama qiimaha wakiiladda qodobadda awaamirta

24.2 Wixii la isla gartay oon loo bandhigin gudida ansixinaysa iibka markali ah laanta shaqo ee iibka marka la qiimeeyo waa la ansaxin kara.Waydiinta bandhigida qiimaha ayadoo la adeegsanayo nuucyadda badeecooyinka ee la iibsado qiima u dhigma adeegyadooda qiima hoose kuwa leh qiimaha adeegyada fudud iyo laamaha shaqo ee dhismaha qiimaha lasoo bandhigo waydiinta shuruuda lagu qiimeeyo waa shuruudaha la soo sheegay oo labuuxsho oo la go’aansho marka la sii raaco shuruudahaas waa la xulan bandhigida qiimo hoose oo dhamaystiran.

4.6.15. Tartamuhu iibka ama inuu aqbalo amarka shaqo waa in loogu cadeeyo xafiiska qoraal.documentiga iibka fahfaahinta tartamayaasha loo baaqay iyo fahfaahinta qiimaha la aqbalay ee xafiisyadda dawladda waa inlagu daro tartanka lasiiyo qofka waa mid kusalaysan shuruudo qiimayn dhaqaale oo sax ah waa in sicad loo tusaa warbixinta qiimaynta tartanka.

76

4.6.16. Ayado la adeegasanayo waydiinta bandhigida qiimo adeegyadda la mida iyo alaabaha la fulinayo shaqooyinka lamaha dhismo iyo iibka shaqo ee qiimo hoose leh hanaanka iibku ku dhaafo khariidad tusaysa falalka la wado waxaa laga qabtay qodobka 12 (labiyo tobnaad)

4.7 Tartanka Caalamiga

Tartan caalamiya oo cadAlaabo kala duwan oo isku adeega ah,shaqooyinka laamaha dhismo inay soo dhaweeyaan adeega madaama ay jirin karti wadanka gudihiisa hadu tartan jirin ama tartanku haddu xadidanyahay xafiiska dawladdu inuu dhamaystiro rabitaanka iibka dadka dibada ama shirkadaha raba tartanka waa muhiim inladadaalo darajadda tartankana la casriyeeyo.Faa’iidada tartnka caalamiga ah qodobka 1 ee laisticmaalay qiimaha ugu sareeya (50,000,000.00birr wax ka sareeya waa shaqada dhismaha,10,000,000.00birr waa iibka alaabaha,2500,000.00 birr wax ka sareeya waa adeega fikir iswaydaarsiga,iyo adeegyo kale oo 7000,000.00 birr wax ka sareeya waa wax go’an.Xafiiska dawladu marka la eego bayaanka iyo awaamirta nidaamka sharicga tartanka cad ee la adkeeyay sidoo kale shuruudaha soo socda waa in midnimo lagu raaco.Waa in lafuliyo tartanka hore sida muhiimadiisa ah.Shuruuddaha tartanka caalamiga looga bahanyahay waa kuwa soo socda (waxyaabaha muhiimka ah)

Waa in lagu diyaariyo documentiga tartanka luuqadda ingriiska Baaqa tartan isagoo ah ingriis in lagu xisaabtamo tartamayaasha dibadda waa

in uu noqdo wariye u gudbinaya.Waxa intaa sii dheer xafiisyadda dawladu baaqyada way uu diri karaan wakiiladda ganacasiga iimbaasiyadda iyo wadanadda uu dhaw.

Tartanku wakhtiguu soo dhawaado waa in lagaadhsiiyo baaqa tartamayaasha waa in uu ahaado mid ay diyaariyaan tartanka ooy soo bandhigaan.Wakhtiga loo ogolyahay awaamirta fulinta iibka sida iibka kamana yaraan karo maalinka adayg la sheego.

Faahfaahinta farsamo ee darajooyinka caalamiga ah ee la sameeyay ama ganacsiga caalamiga ama waa in ay joogteeyaan ganacsiiga caalamiga.Darajooyinkaasi mid udhigmaysa darajooyinka itoobiya laga helo waa in ay ahaadaan.

Tartamayaashu qiimaha ay ku soo bandhigaan tartankooda iyo ixtiraamidda heshiiska ee wadankooda way sheegi karaan lacagta wax lagu kala gato.Ganacsiga caalamiga oo laga door bido lacagaha wax lagu kala iibsado ee aad loo isticmaalo tusaale doolarka maraykanka way isticmaali karaan.Lacagta laga doorbiday ee la aqbalay waa in lagu sheega documentiga

77

tartanka.Damaanada tartanka qiimaha lagu soo bandhigay tartanka waa in la siiyo sidoo kale lacagta loo soo bandhigay.

Nuucyadda heshiis ee gaarka ah guud ahaan ganacsiga caalamiga ah waa in uu ahaado mid faa’iido ku dheehantahay ama faa’iido ku ool ah.

Guud ahaan documentiga tartan ee itoobiya haddii lagu biiriyo qiimo ka badan 35 percent ah oo wax soo saar ah qiimaha badeecadda la soo bandhigay wax soo saarka wadanka gudihiisa 15 boqolkiiba (shan iyo toban percent)iskaashatooyinka yaryar,shaqooyinka lamaha dhismo iyo adeega talo wa 7.5 boqolkiiba (todoba dhibc shan percent) dawooyinka 25 boqolkiiba (shan iyo labaatan percent) ra’yi ka duwan ayaa loo fasxi karaa.Ra’yi ka jawaabaya wax soo saarka wadanka gudihiisa ujeedaddiisu isagoon ahayn tartamayaasha caalamiga waa bandhigayaasha wax soo saar ee wadanka gudihiisa in la helo faa’iido qiimo waa in la wayneeyo wax soo saarka warshadaha.Hasa ahaate xafiisyadda dawladu wakhtiga aysiinayaan wax soo saarka wadanka gudihiisa waa in ay noqoto ama lagu saleeyo paragraphyadda soo socdda.

4.7.1 Iibka Badeecooyinka4.7.1.1 Xafiiska dawladda ee iibka alaabaha khuseeya iibka tartanka caalamiga r’ayi gaara oo la adeegsado inta la odhanayo wax soo saarka wadanka gudaha ayuu biiriya waa in loo fuliyo sida soo socota.Tartamayaasha saddex laamood aya loo qaybiya.₀ Kooxdda- A- badeecooyinka iitoobiya gudeheeda lagu sameeyo waa in ay lahaadaan baaqa tartan taasina:-₀ Shaqaalaha, alaabaha qaydhiinka iyo gudaha Itoobiya kharashka qolalka kala duwan waa shaniyo sodon boqolkiiba /35%/wax ka badan₀ wakhtiga la soo bandhigay tartanka laga bilaabo badeecooyinka meesha lagu soo saaro ama dhamaystirka wax soo saarka ama alaabaha oo la soo saaro ama haday yihiin kuwa ku raagay isgalgalinta shaqo,₀ Kooxdda- B- ee itoobiya laga helo waa inlagu biiriyo alaabaha tartanka ee kale.₀ Kooxdda -C -wax soo saarka dibadda lagu sameeyay ee si toosa xafiisyadda uu soo gala ama tartanka alaabaha wakiiladu udhawyihiin ku soo gala way biirayaan.

Xafiisyadda dawladu markay qiimeyeen tartankii ay ka gudoomeen waa in ay racaan nidaamka soo socda.

78

₀ Tartanka kooxdda “A”iyo “B”alaabtu ila ay gaadhayso goobti loogu tala galay waa qiimo xanbaarsan marka lagu daro noolka wadanka gudihiisa ₀ Kooxdda “C” marka loo eego goob la mid ah in lagaadhsiiyo alaabta bandhigidi qiimiha canshuurta lagu baxshay (Kooxdda “A”B”iyo “C” ayadoon lagu dariin canshuur lamid ah oo iib.₀ Koox walba qiimaha tartanka ee ugu hooseeya waa in lala barbar dhiga qiimaha tartan ee “A” ama “B”tartanka kooxeed tartanku haddu ahaado mid hoose waa in uu noqdaa tartanka ka ku gulaysto.₀ mid ka mida kooxda “C”haddu la haado tartan hoose ee qiimaha tartan,qiimaha hoose ee kooxdda “A”ama qiimaha tartan “B” ee hooseeya waa in la barbar dhiga.Tartanka ugu danbeeya intaan la bilaabin kahor “C”qiimaha ugu hooseya ee laga helo tartanka dabagalka jibriga iyo canshuuraha la soo xereeyo (qiyamka lagu biirshay ayadoon lagu biirin canshuurta)canshurta marka laga baxsho ee ay kataqabalaan tartanka waxaa uu ku biiraya 15 percent.₀ Sida darteed kooxdda “A”ama “B”Qiimaha hoose ee ay ka heleen kooxdda “C”qiimaha laga helay ee hoose marka la barbar dhigo waa in uu noqdo ka ugu hooseeya qofka ku gulaystaa.4.7.2 Iibka shaqooyinka laanta dhismo4.7.2.1 Laamaha shaqooyinka ee dhismo iibka khuseeya xafiiska haddu goaamiyo tartan caalamiya oo cad waa in loo fuliya sida soo socota.tartamayasha wadanka gudihiisa doorashadda wadanka gudihiisa karti in ay ulahadaan shurudaha soo socdda in ay buxiyaan xoogta muhiimka ah ee soo socota.

Itoobiya gudaheeda kuwa isku diwaan galiya, Itoobiyaanintu lahaanshaha waa inay lahaadan wax kabadan 50%/koontan

percent/oo qaybtooda, Dorashada wadanka gudihiisa laga helo waa in labuxsho shuruudaha kale ee

lagu sheegay documentiga. Xubnaha boordhiga shirkadda directarkoodu waa inay 50% wax ka sareeya

Itoobiyaanintu lahadaan,

Shaqaalaha shirkadda ee muhiimka ah ugu yaraan 50% waa in ay ahaadaan Ethiopian,

4.7.2.2 Marka loo eego bayaanka iyo awaamirta ururada la aasaasay ee iskudarka,iskaashatadda isbahaysta ama shirkaduhu tartanka wadanka

79

gudihiisa haday buxiyaan waxyaabaha soo socdda way noqon karaan kartilayaal. Mid kasta oo s xubin ka ah iskaashatadda oo Itoobiya gudihiisa iska diwaan

galiya haddi xuriyadda aqlabiyadda lahaanshaha haday Itoobiyaan lahaadaan, Iskudarka iskaashatada shirkaddaha isla shaqeeya ama iskashatooyinku

hadday Itoobiya iska diwaan galiyaan, Xisaabta ku meel gaadhka ah ee qandaraaslayaasha dibada ayadoon lagu

dariin iskaashatadda yaryar,shirkadaha isgargaarsanaya ama iskaashatadu qiimaha guud ee tartanka labaatan barsanti (20)wax ka sareeya in aan lasiinin qandaraslayaasha dibada qandaraaslayaasha hoos yimaadda.

Rayi gaara in la helo iskaashatada yaryar,shirkadaha isbahaysta ama inkasto shurudaha la sheegay ee documentiga tartan ee iskaashatadda ay yihin kuwa buxa,hasa ahaate wadanka gudihiisa iyo shirkaddaha dibadda dhexdooda shirkadaha yaryar ee ka dhex abuurma fikrad gaara karti uma yelanayo.

4.7.2.3 Tartanka la soo bandhigay marka la qiimeeyo waa waajib in la raaco nidaamka soo socdda.Tartanki labuxshay ee lasoo bandhigay waa inlagu meeleeyo kooxdda soo socota.₀ Kooxdda “A”shuruddaha kor lagu xusay tartamayaasha dhamaystiraya ee itoobiyaniinta ah,iskaashatada yaryar shirkadaha isbahaystay ee ka shaqeeya ama iskaashatada tartan ee soo dhawaada wuu biiraya.₀ Kooxdda “B”tartame kale ayay ku biirinayaan

Tartanka oo la qiimeeyo lana barbardhigo Kooxdda “B”tartamayaasha laga helo marka la qiimeyo tartamayaasha qiimaha tartan waa in lagu daraa 7.5 boqolkiiba/7.5 persent/.

Xisaabaha dhiman iyo farqiiqa kale oo la hagaajiyo,

Qiimaha ugu hooseeya tartanka laga helo kooxda “A”iyo kooxda “B”waa in uu badiyo tartanka qiimaha ugu hooseeya ka soo bandhiga.

4.7.3 Iib caalamiga oo ay fuliyaan qaarkale oo hab iib ah. 4.7.3.1 Xafiisyadda dawladdu haday aqbalaan natiijadda tartanka caalamiga oo la fulin karo tartan caalamiya labo darajo iyo waydiinta bandhigida fikradda iibka lasamaynayo wuu fulaya.Xafiisyadda dawladu waxa kabaxsan tartanka cad hababka kale ee iibka kabaxsan marka laga reebo doorashadda wadanka gudahiisa een la fulin ogaysiisyadda tartanka,tartanku marku cadaado wakhtigu raagayo,faahfaahinta farsamo lacagta la bixinayo isbadalka marka lagu daroLabo darajo iyo waydiinta bandhigidda fikradda bayaanka tartanka waa inla raaco awaamirta lagu xusay xeerasha.

5. Waydiinta habka fikraddaha lagutartamayo

80

5.1. Waydiinta fikraddaha lagu tartamayo hanaanka lagu fulinayo ee habka iibka

5.1.1 Xafiisyadda dawladu in ay iibsadaan xirfadda adeeg iyo ta maskaxeed waydiinta fikradaha lagu tartamayo waa in la adeegsada habka iib.Iibka maskaxeed iyo adeega xirfadeed adeegyadda lataliyaasha in lahelo wakhti kooban heshiisyadda la sameeyo.Adeegyadda xirfadda maskaxeed waa mid talo ah, ku naqshad ah, ku fal ah, machadka tababarka iyo aqoon gudbinta waa mid lamid ah adeegyo xirfadeed iyo tumaskaxeed.5.1.2 Xafiisyadda dawladu habka iib iyo wakaalada maamulka hantidda iyo iibka dawladda waydiinta fikradaha lagu tartamayo waa in la isticmaalo documentiga tartan.

Asaasidda iskaashatadda yaryar marka laga hadlayo waydiinta bandhigida fikradeed inay si waajib ah wax u dhigaan manoqon karo.5.3 Waa in la diyaariya faahfaahinta tartamayaasha murashaxiinta loo xushay tartanka soo socdda 5.3.1 Xafiiska dawladdu marku aqbalo waydiinta soo gudbinta rabitaanka shaqadda In uu shaqeeyo waa in uu xusho oo u diwaan galiyaaa codsadayaasha u noqonaya.Codsadayaashu kartidda ay uu leeyihin shaqadda waxa qiimaynaya faahfaahinta soo gudbinta rabitaan ee hoos ku xusan waydiintu waa in ay noqoto xogta bilawgeeda ee la waydiimaha.5.3.1.1 Codsadayaashu adeega ay baxshaan iyo laanta xirfadeed inta la koobo codsadayaashu qoraal ay sameeyen,5.3.1.2 Wax qabadka faahfaahinta shaqo ee lamid ah,5.3.1.4 Shaqadda in la fuliyo xirfadda codsadayaasha khibradda shaqo iyo kartidda xirfadeed iyo shaqadda in la fuliyo qalabka shaqo ee ay haystaan,5.3.1.5 Adayga maamul iyo awooda lacageed,5.3.2 Waydiinta soo gudbinta rabitaanka qaarka sheegay rabitaankooda in ku tartamaan waydiinta soo gudbinta rabitaan ee xafiiska dawladda in la fuliyo shaqooyinkii loo fiiriyay karti ku filan kuwa leh oo tartamayaal saddex ka yarayn todobana aan ka badnayn ayaa tartanka xiga loo xulan (short list). 5.3.3 Hase ahaate qiimaynta dabadeed tartanka xiga murashaxiinta loo xushay haday tiro sadexa ka yaradaan xafiiska dawladu wadiinta soo gudbinta iyo diyaarinta rabitaanka in uu buuxinayo rabitaanka dawlada iyo in uu yahay mid ogaysiis ku soo baxay ayado loo eegayo awaamirta waa in la hubiya shaqadda iyo sax in ay tahay.Sax iyadoo ah haddii la helo xafiiska dawladu gudida ansixinaysa iibka markay ansaxshaan tiradooda murashaxiinta codsanaysa haday sadex ka hooseyaan waydiinta fikradda lagu tartamayo wuxu siin kara documentiga tartanka.

5.3.4 kuwa la soo sheegay kor anako sugayna xafiisyadda dawladdu shaqadooda iyo waydinta bayaanka rabitaan markay qiimeeyaan kadib haddu rumaysto isbadal iyo in la heli karo qaar tartamayaal ah mar labaad ogaysiis way soo saari karaan.Hasa ahaate marka uu soo saaro mar labaad tartanka ogaysiis kadib markaaba tartamayaashi marlabad qiimaynta ku gulaystay haday tiradoodu ka yaraato sadex wa in lagu xisaabsho diwaan galinta ta ugu danbaysay waydinta

81

fikradda tartan documentiga tartan waa in la siiyo tartanka kuwa ku guulaysta.Hasa ahaate xafiisyadda dawladu mar labaad ogysiis in ay soo dhajiyaan lama dhiri galinayo,inta ka soo kow waa in ay isku taxalujiyaan siday udiwaan galin lahaayeen ayago sal uga dhigaya ogaysiiska koobaad.5.3.5 waydinta rabitaanka bayaan qiimaynta document awaamiirta iyo maanuwaalka ayado la isticmaalayo waa in uu dhaqaajiyo laanta iibka ee shaqo.waydiinta rabitaanka bayaan qiimaynta farsamo waa in la hoos keena xeer hoosaadka gudida la raacshay xafiiska dawladda masuulka ugu sareeya ama fasaxa wakiilka laanta iibka ee shaqo kuwa ku gargaaraya adeega xirfadlayaasha farsamo ee aqoon gaara leh macadka ka faaidaysta ama macadam kale ama shaqaale marka loo xusho wa la melayn kara.Gudida farsamo bayaanka rabitan ee la soo bandhigay marku qiimeeyo wa in uu xusho murashaxiinta tartamaya.5.3.6 Murashaxiinta tartamaya waxaa lagu xushaa waydiin rabitaan,wa in lagu saleeya xafiisyada dawlada iyo xoogtii iyo khibraddi shaqo ee laga helay laamaha ka faaidaysanaya.5.3.7 Xafiisyada dawladu waydiinta bandhigida fikradda tartan iibka tartan sii caalmi ah haday rabaan in ay u dhaqaajiyaan ama ku fikireen wadan kalaatay laba shirkadood wax ka badan in ay xushaan ma noqoon karto.Sido kale marka laga rebo haddi la waayo tartame kartii aan lahayn wadamada soo koraya ugu yaraan shirkad kalaatay way u xulan karaan tartanka.5.3.8 Bayaanka waydiinta rabitaan kasokow ansixinta qiimaynta warbixineed bayaanka waydiinta rabitaanka oo dhan tartamayaasha ka qayba qaatay tartanka doorashadooda ama xulasha laanta waa in la ogaysiiyo xafiisyadda dawladda.5.3.9 Tartamayaasha la xushay liiska magacda siday uu kala xoreeyaan ee la sheegay qof raba in uu ogaado waa in loo sheega.5.4 Waydiinta fikradda tartanXafiiska dawladdu soo saarka wakaaladu documentiga tartan ee joogtada ah oo la isticmaala waydiinta fikradda tartan waa in la diyaariyo documenti tartan ugu yaraan waa in lagu daraa waydiinta tartan documentiga tartan(xaraash).5.4.1.1 xafiiska dawladda magaciisa iyo ciwaankiisa,5.4.1.2 Shaqaddi la rabay tusiida isku gaynta 5.4.1.3 Fikradaha tartan ee farsamo iyo ta maaliyaded miid sidi loogu soo bandhigi laha marka laga reebo ka soo bandhiga habka iib lataliyaal karti leh in la doorto lataliyaashu labo boqshadood oo la kala saaray waa in ay ku soo bandhigaan fikradohoda farsamo iyo ta maaliyeed.qiimo iyo tayo,misaaniyad goan iyo hab doorashad tartan ku salaysan qiima hooseya haddi la rabo labada boqshadood ta maaliyadeed iyo fikradda farsamo in ay tahay calaamad inta lagu sameeyo gaarna loo xidho inta lagu rido boqshad kale oo wayn kadibna la xidho shirkadda magaceeda,waa in lagu sameeyo ciwaanka iyo shaanbad kadibna la soo bandhigo.Waydinta fikradda tartan boqshad le documentiga murashaxiinta ee shirkad hadaan lagu samayn calaamad marka la furo boqshadda qiimihisa waa in la garan karo awaamiirti dhacday in aan la raacin waa in lagu xusaa documentiga tartanka dhibatada murashaxiinta iyo masuuliyadd buxda ee tartan.Waydinta fikraddan tartan madaama oy dhanayn waa in la sheega sababaha aan loo qaadan wayay.

82

5.4.1.4 wakhti xaadirka adeega jira ee iib tartamayaasha ka qayb gala mustaqbalka adeega ee ay tartamayaashu ka shaqeeyaan haddu khilaaf abuurayo alaabaha isku dhigma ee qaybaha dhismo shaqooyin iyo adeegada iib in ay ka qayb galin wayaan waa in maskaxda la gashada. 5.4.1.5 Hadda ka hor allabaha isku dhigma haddi laga qayb gasho marka la qiyaaso in ay jirto iska hor imaad dhanka faaido murashaxiinta tartamaya shaqooyinka mustaqbal in ay ka qayb galin waa in laga fikiro.

Fikradda tartan ee farsamo shurudaha lugu qiimaynayo dhibcihi loo qoondeeyay,fikraddaha tartan ee maliyadeed iyo ta farsamo habka loo hirgalinayo culayska qiyaaseed ee boqolkiiba laga siinayo,

Fikradda tartan documentiga tartan bandhigidisa goobta maalinka uugu danbaysaa ee la taqabalsiinayo,

Xafiisyadda dawladda iyo la taliyaashu waajibada gaar foomam lagu xusayo heeshiisyadda qodabadooda,Documentiga tartan waa in la duul joogsado.5.4.2 Waydiinta fikradda tartan marka la diyaariyo documentiga tartan xafiisyadda dawladu waa in ay ku daraan nuxurka soo socda.5.4.2.1 Baaq dhanbal,5.4.2.2 Bayaan tartamo,5.4.2.3 foomka tartan,5.4.2.4 Guud ahaan xaaladaha heshiis,5.4.2.5 Xaalado heshiis oo gaara,5.4.2.6 fikradda tartan bandhigidooda iyo foomam xeshiis,5.4.2.7 Wadaag(TOR)5.4.3 Xafiiska dawlada joogto waydiinta fikradda tartan waa in la isticmaalo documentiga tartan sidu u dhanyahay.Kakoobnaanshaha Documentiga tartan wax badal ah in lagu sameeyo maha.Xaaladaha kala duwan ee mashruuca fahfaahinta shaqo waxaa lagu sheegi foomamka tartan waa in la dhex dhigo xaalado heshiis.

5.4.4 Baaqa dhanbaal xafiisyadda dawladu in ay kasbadan adeegyada waano waa in uu jiro heshiis fikradeed,lacagta ku baxaysa iibka ilihi laga helay ciiwaanka xafiiska ka faaidaysanaya,telefoonkooda iyo xog kale,fikradda qaliga waa in la sheego maalinka la tarakabsiinayo iyo goobta.Baaqa dhanbal waydinta fikradda tartan waa in si fahfaahin lagu sheego gudaha documentiga tartan wixi lagaga biirin laha documentiga.

5.4.5 Awaamirta tartan murashaxin tartan fikrada tartan oo dhamaystiran si ay udiyaariyaan socdal iyo habka doorasho waa in laga hubiyo cadaalad

83

cadcadaan bandhigida fikrada tartan,shuruudaha qiimaynta iyo dhibco,waa in loo soo bandhigo tartanka farsamo ka maliyaded in qiimaynta laga gudbo dhibicda ugu hoosaysa ee laga sugayo la taliyaha xogta tusaysa waa in ay haystaan.

5.5.1Liiska magacda murashaxiinta tartamayta ee la qabtay wadanka gudihisa iyo tartamaysha wadanada kale haddi la qabto shuruda tartan la taliyasha wadanka gudihisa haddi laga qayb gasho sida akhyaarta tartan iyaka uu noqonaya waa lagu birin kara dhibco kale.

5.5.2 Misaaniyad goan dorashada kuwi fulinayay marka laga reebo xulashada lataliyaasha ee qiimo guud ahaan qiimayntu waxay noqonaysa ta ugu muhimsan ee lagu tartamo misaaniyaddi loo qabtay intay dhantahay ama shaqadii lataliye ee gaara qiyaasti lacageed ee loo qabtay in lagu sheego maha documentiga tartan, lakin xirfadlayaasha muhimka ah gashiga laga sugayo darajo ahan iyo wakhti ahaan,waa in uu shego bisha.Hasa ahaate lataliyaashu fahfaahinta shaqada (haday wadagaan) shaqada in ay fuliyaan qof kalatay bishi wuxu shaqaynlaha (man month)waa in loo fasaxa in ay diyaarsadan qiyaas uu gaara oo khusaysa.

5.5.3 Bayaanka tartan marka loo ego shaqada oo adag bandhigida fikrada tartan waa in si cad loo sheego documentigu wakhtigu qaadanayo iyo into raagayo.Hasa ahaate hal rabitaan oo iib oo ka duwan in la fuliyo wakhtii dhaw ama wakhti dheer xafiisyadda dawlada masulka ugu sareeya ama wakiilkisa waa loo fasaxi kara.Fahfaahinta shaqo (wadagooda) xarashlayaasha fikradoda tartan bandhigida xafladed in la dhaqaajiyo xogta soo socota waa in uu haysta.

5.5.3.1 Guud ahaan bayanka tartamayaasha (Background information) 5.5.3.2 Ujeedooyinka shaqo iyo xududooda,5.5.3.3 Daraasad hadda jira iyo fahfaahinta asaaska xogeed,5.5.3.4 Xoogta goobta laga helo iyo xaalada5.5.3.5 Shaqada in la fuliyo adeegyadda loo bahanyahay natiijooyin ilaalinaya daraasaadka (tusale warbixineed,xog,khariidado iyo baadhitaano,

5.5.3.6 Gaar ahaan aqoon gudbinaya ama gashiga loo bahanyahay in tababar la siiyo haddi la qiyaaso oo ujeedo lo dhigo jadwalka tababar fahfaahinta ciwaanada caamka ah,

84

5.5.3.7 Xafiisku lataliyaasha adeegyada ay siinayaan iyo tageerada,

5.5.4 Fahfaahinta wadaagoda ama habka xaaladaha mid wax laga badalayo waa in uu ahead.lataliyaashu waa in ay qorsheeyan hab,bandhigida fikrada shaqaalysinta shaqale bandhigidaa fikradda tartan fahafaahinta shaqo hadi la isku daro way dhalecayn karaan.Xafiiska dawladdu waajibaadka shaqo ee la taliyaasha fahfaahinta shaqo ee wadag waa in sii cad loo dhigo.Adeegyadda sheegaya wadaga haday leeyihin xuduud waa in ay isku dheli tirnaadaan misaaniyadda.

5.5.5 Xafiisyadda dawladu shaqadda waxa muhim ah ee lacag baxdda in la meeleyo waa in la diyaariyo qiyaasta saxda ee qiimo.qiyaasta qiimo markas la diyaariyo xafiiska dawladu guud ahaan shaqadda in loo badalo ficil iyo fal walba lacag bixiista xirfadle iyo lacagta baaqiga waa in la dhiga inta sii cad loo kala saaro.shaqada muruq kharash iyo xaaladda degdeg iyo dhibaatoyinka kale oo dhaca waa in 15%loo dhiga.

5.5.6 Qiyaasta qiimo ee tartanlayaashu ay diyaariyaan xafiisyadda dawladu shaqada in ay fuliyaan waa in ay noqoto oy ku saleeyan baadhis gashi oo muhim ah.Xirfadlayashu falalka ay bishiiba fulin karaan,dhanka shaqo

Gashiga loo bahanyahay(tusaale gawaadhida alaabaha shaybaadhka alaabaha xafiiska sida koombiitarka footokoobiyada iyo wixii lamida)5.5.7 Guud ahaan qiyaasaha kharashku laba qaybood ayay uqaybsamaan.5.5.7.1 Qiimaha adeega lagu baxsho waa in uu ahaado mid go,aaminaya faa,iido in ay ku jirto.5.5.7.2 Kharashka loo soo celinayo lataliyaha waa in la soo raaciyo documenti caddayn ah sida tigidhka diyaarada, habeen dhaxa,fiisaha,kiradda xafiiska,iibka gawaadhida,alaabaha xafiiska,qalabka xafiiska iyo wixii lamidah.5.5.8 Waa in la qiyaaso wakhtiga ay shaqeeyaan shaqaaluhu silloo tabaan karo heerka xirfadeed.Ayadoo laga duulayo kharashka lasoo celinayo,sida noocyada shaqada gaar ahaan xafiisyadda dawlada ama kuwa ka faa,iidaysanaya ,adeega uu bixiyo la taliyuhu way kala duwnaan karaan.Tusaale ahaan xafiiska dawladda ama alaabaha xafiiska kabaxaya ee laga faa,iidaysanayo.5.5.9 La taliyuhu fikradaha uu soo bandhigayo ee uu ku tartansiinayo. waxa uu sicad uu sheegi kara shqalaha kala wada shaqada in la siiyo miishaar go,an oo kaliya.5.5.10 Adeegyo kala duwan (tusaale intaan la raarin alaabaha iibka adeega iyo baadhida ee ay wadaan wakiiladdu,ardayda waa in lagu tababaro jamacadaha iyo macaddyada ogaysiisyada lugu wareejinayo hantidda dawladda ee lagu wareejinayo shirkadaha(private)wakaalada ayaa diyaarinaysa kadibna xafiisyadda dawladda

85

ayaa fikraddaha baahinayay oo lagusoo bandhigayo waxay ku qori karaan foomam iyo qodobo markay documentiga xaraashka wax ka badalaan.5.5.11 Waa in lasiiyo wakhti ku filan tartamayayaasha sii ay uu diyaarsaddaan documentigooda tartanka. Wakhtiga lasiinayo waxa uu ku salaysan yahay awaamirta la qeexay.5.5.12. Fikradaha lugu tartamayo ee laa soo bandhigayo waa in loo fiiriyo wakhti ay xarashlayaashu(tartamayaashu) su,aalaha kaga jawaabayaan faafaahin ku filan ay kaga jawaabayaan.Marka loo fiiriyo fahfaahinta fikradaha lagu tartamayo wakhtiga ugu dambeeya ee la soo bandhigayo waa loo dheerayn karaa.waa in la siiyo documentiga faafahinta xaraashka tartamayaasha kuwa iibsaday,ama kuwa lasiiyay ama kuwa ku gulaystay.

5.6 Habka xulashada iyo xaaladdaha isticmaalkooda5.6.1 Marka la fuliyo iibka adeega xirfadeed iyo ka maskaxeed. iibka adeega xirfadeed mudnaanta waxa uu siinaya xaraashluhu fikradaha farsamo ee lasoo bandhigay waa tayo.Iibka adeega xirfadda maskaxeed ahmiyada waxa uu siinaya waa tayo sikastaba ha ahaatee kharashka adeega si taxadar leh waa in loo sameeyo.5.6.2 Marka loo fiiriyo qaabka shaqo ee khalkhal sababa, xafiisyada dawladu habkan doorasho ee soo socda ayay isticmaali karaan.5.6.2.1 Waa in uu ahaado xulasho sal u ah tayo iyo qiimo,5.6.2.2 Waa in uu ahaado xulasho ay sal u tahay tayo,5.6.2.3 Waa in uu ahaado xulasho ay ku salaysantahay qimo cayiman,5.6.2.4 Xaalad lugu dooran karo lataliye musharax ,5.6.2.5 Waa in uu ahaado xulasho sal utahay qimo jaban,5.6.3 Xulashadda la taliyaasha xafiisyada dawladda ka socota waa in marka hore mudnaanta la siiyo laba hab oo wax lugu dooran karo.Hababkana sida soo socota ee loo sheegayo ayaa loo isticmaali karaa.5.6.3.1 Waa in la sameeyo xaalad intooda badan xulasho ku salaysan tayo iyo kharash bax ama mudnaanta la siiyo.

Fikradaha tartan ee la soo bandhigayo tayadooda iyo Bandhigooda qiimo

5.6.3.2 Miisaaniyad doorasho go’an lagu sameeyo waxay haboonaanaysaa

Marka shaqadda sii fudud oo cad laqgu go’aansho

Misaaniyadu mid la goaanshay markay ahaato

Abuurka shaqadu shirkadaha uu khuseeyo haddii ay waxqabadka wakhti

xaadirku xidhiid la laha wax qabadkii hore,

Markay shaqooyinku ama waxqabadku ay ubahadan xulasho degdeg ah (sida

Qiimaha lagu sheegay qodobka -1- ee uu ka koobanyahay qiimaha waxqabad

ee ka hooseeya halka ugu saraysa,

86

Marka ay shirkaddi heegan u ahaato waxqabad ama marka ay uu lahaato

shaqadda khibrad gaara,

Shaqooyinku sababo xaalada degdeg ah markay dhacaan oo tartan in la

sameeyo ay surta galiwaydo,

5.6.3.3 Soo dhawaynta xirfadaha,khibradda lagafaa’iido ee nuuc ah iyo

masuuliyadda xirfadeed ee sii soconaysa iyadoon tartan cusub loo qaban waa

la xulan kara, way sii wadii karan kuwi hore ee adeega la taliyaashu.wakhtigan

xaraashlayaashi(tartamayaashii) hore eela doortay wax qabadkoodi hore ee

shaqo haddu fiicnaado waxaa loo fasixi karaa shaqada xigta in ay fuliyaan ama

qabtan.

5.6.3.4 Wax qabadkii hore tartan la’aan haddii Ioo fasaxay ama lataliyaha ugu

horeeyay shaqada xigta in la siiyo qiimaheedu madaama oo ay sarayso waxa

waajib ah in uu ka raaco habka tartan.Hadaba shirkadda ugu horaysay haddii

ay sheegto rabitaankeeda lagama mamnuucayo tartanka in ay ka qayb

gasho.Laakiin masuulka ugu sareeya ee xafiiska dawladda ama guddida

ansixinaysa xaraashka xaalada kala duwan awgeed tartan cusub marka la soo

bandhigi Karin,waxaan qiyaasta gashan karnaa xaaladda kala

duwan.xaaladahaa kala duwan iyado faahfaahsan waa in la dheex gasho

documentiga iibka.

5.6.3.5 Lataliyaasha gaarka u shaqeeya doorashada waa in ay ku saleeyaan wax

yaabaha soo socda.

5.7.3.3 Muqaladda kale(sida wakhtiga la gudoonsinayo, xaalada lacageed

awoodaha ugu muhimsan ee tartamayaasha waa 10-20 boqolkiiba

5.7.4. Inkasto qiimuhu yahay sharddi la isku qiimeeyo waydiinta fikradaha

lugu tartamayo in loo sheego maaha miisaaniyaddu intay dhantahay ama

qiyaasta xafiiska dawladu ka faa’iidayo.lakin wax qabad sii loo fuliyo gashiga

laga fiilayo xirfadlaha darajada ama qiyaasta loo dhigay intay dhantahay waa

87

in loo fiiriyo (qofku waa in uu fiiriyo bisha/todobaadka/maalinta) sikastaba ha

ahaatee tartamuhu waa in uu diyaariyo qiimaha uu ku fulinayo hawsha.

5.7.5Faahfaahinta shaqada(wadaagooda)waa in ladiyaariyo.

5.7.6 Bandhigida fikradaha lugu tartamayo waa in lagu sheego documentiga

tartanka oo dhawaanshihiisa,bilawgisa,dhamaadkiisa,goobta,wakhtiga iyo

maalinkuu soo dhawaado.waa in lagu sheego documentiga xaraashka maalinka

la tartansiinayo,qiimaynta oo ay ku ogaanayaan tartamayaashu qofka ku

gulaystay tartanka iyo nidaamkiisa.

5.7.7 qimaynta Documentiga tartanka fikradaha lugu tartamayo bandhigooda

waa in laba qaybood loo qeexa.Marka hore fikraddaha lugu tartansiinayo

farsamadda waa in lagu qiimeeyo tayo la soo bandhigay.marka la qiimeeyo

fikradaha lugu soo bandhigayo farsamada natiijada ay ka heleen

tartamayaashu midwalba fikradaha lugu tartansiinayo ee loo soo bandhigayo

iyo dhibcaha ay ka heleen waa in lo soo bandhigo guddida ansixinaya war

bixintii la diyaariyay.Farsamada lagu soo bandhigayo ee lagu tartansiinayo

shakhsiyaadka ila inta la ansixinayo farsamadaa tartan iyo war bixinta

qiimaynta in la fiiriyo maha qimaha fikradeed ee lugu soo bandhigayo.tartankii

farsamo ee labuuxshay isla markaana ay soo bandhigeen lataliyaashu ama

wakiiladdii joogay ee loosoo bandhigay qiimaha fikradihi tartan waa inay

furaan documentigu waxyaabah u ka koobanyahay.

5.7.8 waa in la sheego fikradda lagu tartamayo waa in la soo bandhigo qiimaha

iyo farsamada iyo sida lugu qiimeeyay.Waa in ay ahaato fikradda farsamo

culayskeedu 80 boqolkiiba /80%/.waa in uu ahaado bandhigida fikrada qimo

qiimaha culayskiisu 20 boqplkiiba /20%/ bandhigida labada fikradoodba

culayskoodu in uu ka batto maaha 100%(boqolki barsanti)

5.7.9 Dhibcaha farsamo(score)

Fikradaha lugu soo bandhigayo farsamada luguna tartansiinayo in la qiimeyo

waa in la

88

isticmaalo shantan shuruudood ee soo socota.Lakiin codsadahaasii xaalado

kala duwan si ay isku fahmaan(ulaqabsadaan) shurudaha wax waa laga badali

kara.

3 Shaqalaha ugu muhimsan ee ka qaybqaata adeega tayo 30 - 60

4 Aqoonta xirfadda loogu gudbinayo 5 - 10

5 Ka qayb qaadashada Itoobiyaniinta 5 - 10

Wadarta guud 100

5.7.10 hadaba waydiinta bandhigida fikradaha lagu tartamayo qiimaynteeda waa

in la ogaysiiyo qiimaha farsamada ugu hooseya 100 kiiba inta u yahay intaan loo

gudbin qimaynta xigta.Haddi la rabo in la xusho farsamada lasoo bandhigay ugu

yaraan 70 boqolkiiba oo dhibco waa in uu haystaa.fikrad kasta oo lagu tartamayo

oo lasoo bandhigay dhibcaha ugu sareeya ee laga qabanayo waa in ay haystaan.

5.7.11 waa in la ogaada dhibcaha shurudaha la go’aanshay mid walba sida loo

dhigay ama loo go’aanshay.Sidaa darteed si loo ogaado qiimaha ugu hooseeya waa

in la isku geeyo dhibcaha la siiyay shuruud walba.Isku gayntoodu waa sida soo

socota

Haddii 90 dhibcooyin laga helo fikrada farsamo ee lasoo bandhigayo islamarkana

culayska la siiyay 70% hadu noqdo marka miisaanka loo samaynayo fikradda

bandhigida farsamo isku gaynteedu waa 90x70%=63.

5.7.12 Foomamka rabitanka lagu qiimeeyo muhiimadiisu tartamayaashu kuwa kala

gadisan haday yihiin waxay noqon karaan dhibcaha khibradda la siinayo tu hoose

dhaxe.Shaqooyinka la adkeeyay(sida kuwa qaybaha aqooneed shaqada isbixinaysa

ama qiimaynta maamul)waa in mudnaanta la siiyo dhibcaha sare habka shaqo iyo

qorshaha shaqo.Gashiga cuduuda shaqaale haday faa’iido sare leedahay waxaa

fiican sidoo kale shaqaalaha muhiimka ah in la siiyo dhibco sare.Waa in la siiyo

Shuruuda qimaynta dhibco

1 Lataliyaha khibradiisa gaarka ah 5 - 10

2 Habka loo wado baadhista 20 - 50

89

mudnaanta dhibcaha qaarkood heer sare madaama oo ay leeyihiin shaqooyinka

qaarkood faa’iido aqoon la iskugu gudbiyo.

5.7.13 Waydiinta fikradaha la soo bandhigay ee calamiga ah faa’iido ayay leeyihin,

lataliyaasha wadanka oo loo adeegsado sii shaqaale caadiya dhibcaha ayaa lagu

waayayaa.Hase ahaate dhibcaha ugu sareeya ee la bixinayo 10(toban) in ay ka

bataan maaha.

5.7.14 Qiimaha dhibco(score)

Waa inla sheega fikradaha lagu tartamayo ee lasoo bandhigayo habka loo

qimaynayo. Qiimaha ugu hooseya ee lasoo bahigay waa in la siiyo 100 dhibcood

halka kuwa kale ee lagu soo bandhigay qiimaha waxaa dhibco lagu siini qimaha ay

soo bandhigeen inta uu dhanyahay.

Tusale,

Qiimaha ugu hooseya ee fikradda maaliyadeed hadu yahay kharash dhan 100,000 birr

hadaba qiimaha dhibceed ee la soo bandhigay waxa uu noqoni 100.Fikradda qiimo ee loo

soo bandhigay dhibcaha habka loo siinayo waxaa lugu soo bandhigi sida soo socota.

Natiijada qiimo=qiimihi ugu hooseyay ee la soo bandhigay x 100% x culayska la siiyo

boqolkiiba ee qiimaha Qiimaha lagu tartamayo

Tusale,

tiro Bandhigida

fikradaha

Kharashka

baxa

Dhibcaha Culayska

misaaneed

wadarta(score)

1 Bandhigida fikradda

qiimo ee ugu

hoosaysa

100,000birr 100 20% 20

2 Marka xigta

bandhigida fikradda

lacageed

120,000birr 83.3 20% 16

3 Marka xigta

bandhigida fikradda

150,000birr 66.6 20% 13

90

la caged ta ugu

saraysa

Isku gaynta natijadda farsamo iyo ta maaliyadeed(combined score)

Isku gaynta natijadda farsameed(score) + isku gaynta natijadda qiimo(score)=isku gaynta

guudahaaneed

Waxaa wada xaajood logu yeedhi tartamaha natiijo sare hela isku gaynta

dhibcaha boqoolkiiba.

5.8 xulasho ku salaysan tayoXulasho ku salaysan tayo waxay surata gali marka lagusoo bandhigo wax soosaar

shaqo ama shaqooyin kala duwan oo qiima leh(darajo leh).Iyadoon lagu darin

qiimaha lagu xulanayo waa in lagu saleeya tayo kaliya.

5.8.1 Xulasho ku salaysan tayo waxa ay ku haboon tahay shaqooyinkan la qeexay.

5.8.11 Waxyaabaha aan sicad loo go’aamin ee iskugaynta gashiga lataliyaha laga

sugayo haddii ay qaybsadaan shaqooyinka kala duwan ee uu lataliyuhu soo

bandhigayo wax soo saar sii uu u mujiyo shaqooyinka looga bahanyahay sida

dhaqaalaha wadanka baadhidda laamaha dhaqaale eek ala duwan(qaybo

dhaqaale)isbixinta baadhitaan,mastar balaanka magaalo,maaliyadda dhaqaaleee

hagaajinta baadhitaan.

5.8.12 Mudda dheer shaqadda raagaysa faa’iido haday lahaato ujeedaduna hadday

tahay in la helo xirfadlayaal roon,tusaale ahaan naqshadda biya xidheen ee

injineereed haday isbixinayso qiime ahaan,darasaadka baadhitaan ee

istaraateejiyada faa’iidada uleh wadanka, wakaaladaha dawliga,baadhitaan

maamul iyo wax lamid ah.

5.8.1.3 Xaalad gaara shaqooyinka loo fuliyo bandhigida fikradaha tartan marka ay

adkaato in sicad loo tartamo (sida qiimaha adeega ee la soo bandhigay adeega talo

ee maamul iyo marka uu ku salaysnaado baadhitaanku fahfaahin.

5.8.2 Waydiinta bandhigida fikrada tartan inay soo bandhigto maaha misaaniyad la

qiyaasay.laakiin xogta sida codsade (faaidayste) waxyaabaha looga bahanyahay oo

91

la sheego sida shaqaalaha muhiimka ah tiradooda,in la sheego in ay soo bandhigi

karaan lataliyaashu si xor ah qiyaastooda iyo wakhtiga.

5.8.3 Waydiinta bandhigida fikradda lagu tartamayo (iyadoon lagu darin

bandhigida fikrada qiimaha)bandhigida fikrada farsamo kaliya ama bandhgida

fikrada farsamo iyo bandhigida fikrada qiimo midnimo(isku jir) waa lagu soo

bandhigi karaa baqshado kala duwan (hab labo baqshadood waa laga dhigi

karaa.Furida bandhigida fikrada qiimo qofka uu lataliyuhu ku sheego in uu ku

guulaystay dhibcaha ugu sareeya ee bandhigida fikrada farsamo.Wada xaajoodka

tartamuhu markuu u dhamaado si habsami leh dabadeed fikradaha kale tartan

intaan la furin documentiga tartanka waa in loosoo cesho tartamayaasha.

5.8.4 Haddii loo baaqo in lagu soo Bandhigoo fikrada farsamo kalaatay

bandhigida fikradda farsamo qiimaynta dabadeed lataliyuhu waa in uu soo

bandhigo fikradda qiimo iyo kuwa dhibcaha ugu sareeya haysta.

5.8.5 Xafiiska dawladda iyo lataliyuhu way kawada xaajoonayan bandhigidda

fikradda qiimaha.

5.8.6 Muuqaalada xulashada ee kale waa in ay isku mid ahaadan tayada iyo

qiimaha ku salaysan isku gayntooda.

5.9 Doorasho ku salaysan miisaniyad go’an(cayiman)Kuwan soo socda kuwa la qeexay marka laga reebo waxaa lafulinayaa xulasho ku

salaysan tayo iyo qiimaha sidoo kale xulashda ku salaysan misaaniyada go’an waala

fulinayaa.

5.9.11 Waydiinta bandhigida fikradeed iyo tusidda misaaniyada jirta lataliyayaashu

way ku soo bandhigi karaan miisaaniyada jirta baqshado kala duwan waala

waydiini kara inay soo bandhigi karaan fikrad lacageed iyo ta qiimaha.

5.9.1.2 Xulashadda lagu wado habkan misaaniyada sugaysa lataliyayaashu

shaqadooda in ay dhamaystiraan haday wadaagan oy hubiyaan waa in uu noqdo

mid dhamaystiran.

5.9.1.3 Bandhigida fikradda tartan ee documentiga tartanka marka siicad loo furo

bandhigida fikradda qiimaha waa in la sheego fikradaha tartan ee lugu soo

bandhigayo misaaniyadi loo qabtay wax ka sareeya wa in laga tego.Bandhigida laga

92

helay fikradaha kale ee bandhigida farsamo lataliyaha joga ayaa xulani, baaqbaana

loogu yeedhi hesiiska in ay la xaajoodaan.

5.10 Doorasho ku salaysan kartida lataliyayaasha

5.10.1 Lataliyayaashu iyagoo ka duulaya kartida iyo khibrada ay shaqada u

leeyihiin waa in ay xushaan(doortaan).Waxayna dooranayaan kadib marka

ogaysiiska cadaynaya soo gudbinta rabitaanka,iyadooy raacsantahay

musharaxiinta tartamaya rabitaankooda shaqo amaxafiiska dawladu faahfaahinta

udhaw ama waxaa noqon karta sitoosa ayadoo latartansiinayo khibrada iyo kartida

lataliyayaasha ee lahelay.

5.10.2 Tartamayaashu waa in ay shurudaha khibrada kartida ku xusan codsiga

cadaynta baahida (iyo waxa kale ee loo baahdo) waa in la muujiyo shaqada sidii loo

dhamaystiri lahaa logana soo bixi lahaa.Waxaa kale oo in la

qiiyaaso(qiimeeyo)xirfadaha heerka aqooneed,khibrada shaqo iyo haddii loobaahdo

aqoon ku saabsan deegaankaas luqadooda iyo dhaqankoodaba.

5.10.3 Lataliyayaasha tartamayaashu qiimaynta ay kartidooda ku xusheen way ku soo

dhawayn karaan su’aalo,tartamihii la xushay lacagihi la baxshay,fikradaha la soo

bandhigayo,gashiga laga helo xafiisyadda dawlada sida soo socota ayaa loogu soo

dhawayn wada xaajoodka,kadibna heeshiiska ayay saxeexayaan.laakiin misaaniyadii

la go’aanshay in lagu xusho tartamihii ku haboona,xafiisyadi dawlada dhibcuhu siday

ukala horeeyan way soo bandhigi karaan magacda murashaxiinta.

5.10.4 Tayo iyo qiimo,tayo,misaaniyad goan iyo kartida lataliyaha iyadoo lagu saleeyo

wakhtiga hanaanka lagu fulin karo waajibaadka la fulinayo waxaa lagu xusay

qodobka 12.

5.11 Qiimaynta Bandhigida Fikradda Tartan5.11.1 Xafiisyada dawliga bandhigida fikradda tartan ee bayaanka,awaamirta iyo bandhigida fikradda tartan shurdaha lagu xusay documentiga tartan waa in si adag loo qiimeeya loona badhaa. Qimaynta waxa wadaya laanta iibka iyo siyabaha ay ukala muhimsanyihiin qaybaha xafiisaku waxa uu magacaabi kara guddi farsamo.waxaa lagu sheegaya fahfaahinta qodobada muhimka ah ee bayaanka iyo awaamirta waxaa lagu xusaylagu sida soo socota.5.11.2 Waxaa la adkaynayaa awaamirata iyo bayaanka masuulka ugu sareeya ee

xafiiska dawlada waa in uu magacaabo gudi ansixiya,gudiga qabta iibka ama waa in

la hubiyo gudida farsamo qiimaynti xaraash ee la xubiyay.

93

5.11.3 Fikrada tartan ee documentiga xaraashka waa in uu ahaado maalinka ugu

danbeeya ee ay tarakabsiinayaan malinka ugu danbeeya ee documentiga xaraashka

lagu sheegay.malinta ugu danbysa ee la xirayo kadib documentiyaasha tartan waa in

la cesho iibka shaqo intan lafurin ka hor.muda kooban documentiyaashi tartan ee la

soo bandhigay in la aqbalay qaybta iibka ee shaqo la diwaan galiyo baqshadahana in

lagu rido saxaarado ama waa in la dhigo goob kale oo amaan ah.habkaa waa in

lagusoo bandhigo tartan cad.

Isla waqtigan waa in qoraal ahaan lagu ogysiiyo natiijada qiimaynta tartamayaasha laga guulaystay. Si maalinta la cadeeyay hawsha loo bilaabo waa in la cadeeyaa maalinta uu gor gortanku bilaabmayo.

5.12 gor gortanka la la yeelanayo cida tartanka ku guulaysatay iyo heshiis la galo

5.12.1 Xafiiska dawladu qaybaha dhokumentiga tartanka la soo gudbistay ee hoos ku xusan oo kaliya ayuu cida tartanka ku guulaysatay kala gor gortami. 5.12.1.1 Xeelada hawsha loo fulinayo (Mothodology) 5.12.1.2 Qorshaha hawsha 5.12.1.3 Hadii uu tababarku yahay adeega talabixinta waaxda ugu mihiimsan shayga tababarka la galiyay. 5.12.1.4 Gashiga laga helo xafiiska dawlada 5.12.1.5 Kharashyada dib u laami (Reimubursibles) 5.12.2 Hadii qiimaha la taliyuhu uu ka adeegsado sobobaha qiimaynta lacagta uu shaqaalaha in la siiyo uu la taliyuhu uu u soo gudbiyay wadooyinka iibabka dhamaantood xafiiska dawladu ma codsan karo in isbadal lagu sameeyo amaa inuu ogalaadana ma aha.

5.12.3 Gor gortanka la la yeelanayo tartamaha tartanka ku guulaystay sida uu TOR ku tilmaamayo, sida uu u diyaarin, wadada uu adeegsanayo, qaab dhismeedka iyo xaalada shaqaalaha iyo qorshaha hawleed xafiiska dawladu la taliyaha gashiga uu u gudbiyay oo wada hadal laga yeesho ayaa ku jira. Dhinaca go aaminta gashiga iyo adeega xafiiska dawladu uu hayo waa inaa ahamiyad khaas ah la siiyo. Gor gortanku ma aha inuu noqdo mid badala TOR bilowga, hadii kale kalsoonida lagu qabo la taliya yaasha,

94

warbixinta qiimaynta farsameed waxa uu ka koobanyahay iyo waxyaabaha ka soo baxay ayaa shaki gali kara.

5.12.4 Si shaqada loo waafajin lahaa ma aha miisaaniyada la ogolaaday in gashiga hawsha la dhimo. TOR kii ugu danbeeyay iyo xeeladii/wadooyinkii lagu heshiiyay in hawsha loo fuliyo waa in lagu daraa adeegyada noqon doona heshiiska qayb ka tirsan. 5.12.5 Labada dhinacba dib u dhaca ku imid geedi socodka doorashada marka la ogaado baahida loo qabo isbadalkan amaa isbadal in la sameeyay arigtada hawsha in mid hadafkeeda gaadha noqoto

5.12.6 Hadii uu arinku sadaas noqon waayo dhokumentiga tartanka ee la soo gudbistay shaqaalaha asaasiga ah ee ku quran hadii ay iman shirkada waxaa laga saari tartanka. Waxaa gor gortamka la la bilaabi cida natiijada labaad leh.

5.12.7 Gor gortanka laga yeelanayo qiimaha dib u habaynta iyo kharashka adeega waa in la cadeeyaa, fah faahinta xilka cashuurta ee la taliyaha saaran iyo cadaynta xilka cashuurta ee la taliyaha saaran sida loogu dhex dari laha heshiiska.

5.12.8 Tayda iyo qiimaha, xulashada oo ku salaysan miisaaniyad xadidan iyo qiimo jaban shaqaaluhu bisha gudaheeda hawsha uu fulin karayo qiimaheedo inta uu yahay maa daamo shuruudaha xulashada ee dhokumentiga tartanka ee la soo gudbistay lagu dhex gu aamiyay lagama gor gortamayo. Waxyaabaha laga gor gortamayaa i waa tirada tikidh diyaarada, habeen dhaxa aad ka u badan, la taliyaha oo la badalo iyo xafiiska dawladu la taliyaha adeegyada uu siinayo (xafiis, gaadhi iyo telefoonada lagu hadlay) weeyaan. 5.12.9 La taliyaha ku guulaystay heshiiska damaanada heshiiska inuu keeno laguma qasbayo. Hasa ahaatee la taliya yaashu:

A. Kharashka adeegyada waa inay iyagu bixiyaanB. Hadii uu xafiiska dawladu hawsha si fiican loo qaban ay

sabobto khasaro amaa dhibaato ay dhalato waa inay magdhaw bixiyaan. Waxaana laga codsan karaa inay caymis dhinaca farsamada ah (Indemnity insurance) keenaan. Arimaha arinkan

95

la xidhiidha waa in dhokumentiga tartanka ee la soo gudbistay qodobadiisa lagu dara.

5.12.10 Hadii uu cida tartanka ku guulaysatay uu ku guul daraysto inuu saxeexo heshiiska waaxda hawlaha iibka waxa ay joojin gor gortanka oo iyagoo la tashanaya gudida ansixinta iibka waxay karaan inay cida tartanka labaadka baxday u yeedhaan. Hadii uu xafiiska dawladu gor gortanka la bilaabo tartamaha labaad xafiisku dawladu ma awoodo inuu tartama martajada koobaad ku guulaystay inu gor gortankii la sii wado. Hadii gor gortanka lagu guulaystay tartamayaasha ku guul daraystay tartanka waxaa qoraal ahaan lagu ogaysiin inuu dhokumentiga tartaneed ay soo gugbisteen in la aqbalin. Isla waqtigan tartamayaasha dhokumentiga farsameed ay soo gudbisteen shuruudaha aan buuxin dhokuementiga qiimaha algu soo gudbiyay inta la furin ka hor waa in loo celiyaa. 5.12.12 Hadii ay xafiisyada dawladu qiimaha xadka ay u dhigeen wax ka koreeya tartamayaasha ku guulaystay tartanka ee keenay inta heshiiska la galin ka hor waxaa laga fasax qaadan wakaalada.

5.13 Adeegyada

5.13.1 Adeegyada túsale ahaan adeega nadaafada, adeega ilaalada, kirada gaadhiga, IWL xiliga la qiimaynayo iibka adeegayada qiimayntu waa in loo fuliyaa sida uu shuruudaha dokumentida iibku uu dhigayo.

6. Warbixinta cabasho iyo xadgudubyada ee la soo gudbiyo mudada geedi socodka fulinta iibka dawlada 6.1 Xaqaa loo leeyahay in cabasho la soo gudbisto

6.1.1 Xafiiska dawladu hadii uu bayaanka iyo awaamiirtiisu masuuliyada ay xafiiska dawlada saartay uu ka soo bixi waayo oo taasina ay sababto inuu tartamuhu khasaaro amaa uu yidhaahdo khasaare ayaa isoo gaadhi kara waxa uu soo gudbisan karaa inuu cabasho soo gudbisto. Ujeedada laga leeyahay xaqa loo leeyahay in cabasho la soo gudbisto waa in la hubiyaa in xafiiska dawladu waajibaadka la xidhiidha iibka ee bayaanku

96

iyo awaamiirtiisu ay saareen inuu si cadaalad iyo cad cadaanimo ku dheehantahay uu u fulinayo.

6.2 Geedi socodka cabashada laga leeyahay iibka dawlada oo la soo gudbiyo 6.2.1 Hordhac

6.2.1.1 Iyadoo xeerarka bayaanku uu sidiisa yahay tartame kastaa waxa uu si bilaash ah u heli karaa in hadii bayaanka iyo awaamiirtiisa uu xafiiska dawladu jabiyo amaa uunan jabin baadhitaan in lagu sameeyo.

Hasa ahaatee waxyaabaha hoos ku xusan lagama soo caban karo: Sida uu dhigayo bayaanku oo wadada iibka loo doortoo Xafiiska dawladu isaga uu tiigsanaya bayaanka qodobkiisa 30 go

aanka ah in tartanada dhamaantood, dokumentiyada tartnka ee la soo gudbistay iyo ta qiimaha lagu soo gudbistay in la aqbalin.

Bayaanka qodobkiisa 25 iyado la tix raacayo tartamayaasha dalka u dhashay iyo shirkadaha yar yar oo tix galin gaar ah la siiyo

6.2.2 Masuulka sare ee xafiiska dawlada oo cabashada eegaya

6.2.2.1 Marka hore tartamuhu waa inuu cabashada ah xafiiska dawladu khaladka uu galay amaa waxa uunan qaban u gudbiyaa masuulka sare ee xafiiska dawlada 6.2.2.2 Tartamuhu waxa uu ka biyo diiday xiliga uu arko cabashadiisa waa inuu ku soo gudbiya shan maalmood oo maalmaha shaqada ah gudohood

6.2.2.3 Hadii cabashada in wada hadal lagu dhameeyo lagu guul daraysto masuulka sare ee xafiiska dawladu waa inuu dib udhiga geedi socodka iibka. 10 maalmood oo maalinta cabashada la soo gudbistay laga soo bilaabi gudohood waa in go aan laga soo saaraa iyado la tilmaami sabobta cabashadana. Hadii ay cabashada la xaqiijiyo inay tahay wax jira waa in la tilmaamaa talaabooyinka lagu saxayo ee xiga.

97

6.2.2.4 Hadii uu tartamuhu ku qancin goaanka masuulka sare ee xafiisku oo cabashada ka soo saaray amaa mudada goaanka lagu soo saari laha ee kor ku xusan dib looga dhaco tartamuhu cabshadiisa waxa uu u gudbin boordhiga mudo shan maalmood gudiheed oo laga soo bilaabi maalinta maalinta uu xafiiska dawladu goaanka soo saaray.

6..2.3 Baadhitaanka uu boordhigu samaynayo

6.2.3.1 Wasaarado waxa ay dhistay boordhi xafiisyada dawlada musharaxiinta tartanku amaa tartamayaashu cabashooyinka ay ka qabaan baadhitaan inta uu ku sameeyo goaan ka soo saara. 6.2.3.2 Boordhigu waxa uu ka kooban yahay shan xubnood; W/M/H/DH ayaa shir gudoomiya, laba xubnood oo ka socda ganacsadayaasha, wakaalada iyo xafiisyada dawlada laba xubnood oo laga soo cayimay. 6.2.3.3 Xubin kasta oo xubnaha boordhiga ka tirsan hadii uu dano ay ka dhaxayso cida cabashada soo gudbisay amaa xafiiska dawlada ee laga soo cabtay si toos ah amaa si aan toos ahayn waa inuu boordhiga arintaas ogaysiiyaa oo uu boordhiga uu iska casila.

6.2.3.4 Xiliga ay cabashadu ay soo gaadho boordhiga waxa ay ogaysiinayaan xafiiska dawlada ay khusayso inuu xogta cadaynta soo diro. Cabshada inta go aan laga soo saarayo xafiiska dawladu geedi socodka iibka waa inuu joojiyaa. 6.2.3.5 Hadii uu boordhigu cabashada u arko mid sax ahayn mooyee xafiiska dawladu inuun talaabo qaadin amaa si sharciga ka baxsan go aan ku siinin amaa nidaam sharciga waafaqsanayn uu ka xayiri karaa; xafiiska dawladu sida uu bayaanku tilmaamayo inuu raaco amaa tartamaha guulaystay oo la doorto amaa heshiiska oo la saxeexo go aanada la xidhiidha oo kaliya maahe falalka sharci darada amaa go aanada oo dhan amaa qayb ka mid ah uu masixi (ka laami) kara.

6.2.3.6 Boordhigu ka hor inta uu go aanada gaadhin ka hor dokumentiyada iyo xogta ay xafiiska dawlada ay ka heleen waa in ay qiimaynta iyo doodaha ay ku xisaabtamaan.

98

6.2.3.7 Boordhigu 15 (shan iyo tobon maalmood) oo maalmaha shaqada gudaheed sobobta go aanka iyo xalalka la baxshay iyadoo la tilmaami ayuu go aamin.

6.2.4 Waqtiga baadhitaanka cabashooyinka xeerarka hirgalaya

6.2.4.1 Warbixinta qiimaynta tartanka marka ay gudida ansixinaysa ansixiso ka dib waa in tartamaha tartanka ku guulaystay iyu kuwa lagaga guulaystay qooraal ahaan lagu ogaysiiyaa natiijada tartanka isla waqti mid ah. Xiliga waraaqda lagu ogaysiiyo waa in la xaqiijiya in ay gaadhay iyo in kale oo telefon loo diraa.

6.2.4.2 Tartamayaasha tartanka ku guul daraystay waa in la siiyaa waraaq tilmaamaysa sobobta loo dooranwaayay iyo cida tartanka ku guulaysatay magaciisa. 6.2.4.3 Xafiiska dawladu maalinta natiijada tartanka amaa natiijada cabashada la soo saaro iyado laga bilaabi lama ogala in heshiiska la saxeexo mudo dhan 7(todoba) maalmood oo maalmaha shaqada ah. Taasi waxay sahli in ay cabashooyinka ay qabaan soo ogaysiiyaan xafiiska amaa boordhiga.

6.2.4.4 Falalka xafiiska dawlada tartama kastaa oo aan ku qancin maalinta uu arinka ogaado amaa maalinta uu ogaado waxyaabo cabashooyin dhasha sabob u noqon kara iyadoo laga bilaabi ayuu shan (5) maalmood oo maalmaha shaqada ah gudohood xafiiska dawlada ku ogaysiin. Maalintaa ka bacdi cabashooyinka la soo gudbiyo lama tix galinayo.

6.2.4.5 Hadii sida kor ku xusan cabashooyinka loo soo gudbisan waayo masuulka sare ee xafiiska dawladu amaa boorghigu cabashada ma aha inay tixgaliyaan.

6.2.4.6 Hadii cabashada boordhigu uu baadhayo oo uu boordhigu xafiiska dawlada ka codsado dokumentiyada loo soo diro xafiiska dawladu waa inuu shan maalmood gudeheed dokumentida laga codsaday uu ku soo gaadhsiiyaa.

6.2.4.7 Ka dib marka uu boordhigu go aan ka soo saaro cabashada shan maalmood oo ka bilaabmaysa maalinta go aanka la soo saaray gudaheed waa

99

in koobida ga aanka la gaadhsiiyaa cabasahda cidii soo gudbisatay amaa hadii loo baahdo xafiiska dawlada kolba midkii haboon; cid walli oo danaynaysana waa in la ogaysiiyaa.

6.2.4.8 Hasa ahaate hadii uu yahay mid sharciga ka hor imanaya, mid carqalad ku ah hirgalinta sharicga uu yahay mid ka hor imanaya danaha bulshada hadii uu yahay mid laciifinaya danaha ganacsi ee shir ka soo qaygalayaasha amaa uu noqdo mid carqaladaynaya tartan xor ah inuun jirin looma soo bandhigayo bulshada.

6.2.4.9 Iyadoo xaaladaha kor ku xusan sideeda tahay tartamuhu marka laga codsado dokumentida farsamo iyo ta qimaha lagu soo gudbiyo inuu ku soo gudbiyo Labo bashqadood( envelope) hadii uu dhibicdii loo baahnaa dokumentida farsamo ay buuxin oo taasina inuu tartanka laga masaxo( laga saaro) ay sobobto isla markaas inta dokumentida qiimaha lagu soo gudbiyo la furin ka hor cabashadiisa waa inuu xafiiska u soo gudbiyaa. Hasa ahaate cida xafiiska cabasho ka leh cabashada waxa ay boordhiga u gudbin qiimayntu marka ay dhamaato.

6.2.4.10 Waxaa cabashada baadhitaankeedu ku salaysnaan tartamayaasha dokumentida tartnka ee laga iibshay/ la siiyay.

6.2.5 Awooda xafiiska dawlada ee xayiraada geedi socodka iibka:

6.5.1 Xafiiska dawlada ee tartanka soo saaray marka uu hubiyo in cabashada waqtiga kor ku xusan gudaheed lagu soo gudbistay inta cabashada go aan laga soo saarayo waxa uu awoodaa inuu xayiro tartanka.

6.5.2 Go aanada laga soo saaray cabashada, sobobaha iyo arimaha la xidhiidha waa inay noqdaan qayb ka mid ah dokumentida iibka.

6.2.6 Cabashada oo maxkamad eegayso:

6.2.6.1 tartamaha aan ku qancin go aanka xafiiska dawlada amaa boordhiga cabashadiisa maxkamad ku haboon ayuu u gudbisan karaa.

6.2.7 Xilalka baadhitaan ee wakaalada

100

6.2.7.1 Wakaaladu waa inay soo saartaa nidaamka gedi socodka fulinta oo faahfaahsan 6.2.7.2 Xafiiska dawladu sida uu tilmaamayo bayaanku, awaamiirtiisu, dokumentiyada tartanka ee caadiga ah iyo tilmaam bixiyuhu tartanka loo fuliyay waa inuu hayaa dokumentiyada geedi socodka iibka uu ku fuliyay. Hadii xafiiska dawladu haynwaayo dokumentida iibka ma ogaan karo in loo fuliyay sida uu bayaanku, awaamiirtiisu iyo tilmaambixiyuhu dhigayaan.

6.2.8 Musharaxiinta tartanka amaa tartamayaasha waxyaabaha cabashooyinkoodu ay ka dhalanayaan:

6.2.8.1 Yaboohida tartanka hordhaca ah:

6.2.8.1.1 Mudada loo qabtay xayaasiiskatartanka hordhaca ah oo kaafi ahayn (mudo yar ah)

6.2.8.1.2 Waqtiga loo yeedho oo dokumentiyada la diyaarin amaa codsadaha oo xiliga uu codsado heli waaya

6.2.8.1.3 Codsaduhu marka uu faahfaahin codsado oo waqtigeeda looga jawaabin

6.2.8.1.4 Waaxda hawlaha iibka amaa gudida farsamo oo ku guul daraysta inay raacaan shuruudaha ku qoran dokumentida yaboohida tartanka hordhaca ah

6.2.8.1.5 Iyadoo loo eexdo dhinac amaa shurud qiimayn oo cadaalad ku salaysnayn

6.2.8.1.6 Nidaamka tartanka hordhaca ah oo la raacin( la hirgalin)

6.2.8.2 Waxyaabaha loo soo gudbinayo waqtiga fulinta wadada tartanka ee Furan

6.2.8.2.1 Xayaasiinta tartanka oo la fuliyo iyadoon la hayn xog buuxda 6.2.8.2.2 Mudada xayaasiinta oo kaafi ahayn 6.2.8.2.3 Marka xayaasiiska tartanku soo boxo ka dib oo dokumentida tartanku uu diyaar ahayn amaa xiliga uu codsaduhu codsado uu heli waayo

101

6.2.8.2.4 Tartamuhu faahfaahinta uu codsaday oo xilligeeda la siin waayo 6.2.8.2.5 Hal amaa dhawr shirkada wax soo saara oo qudha faahfaahin farsameed oo ay buuxin karaan inta la diyaariyo si loo tartamayaasha tiradooda loo naaquso 6.2.8.2.6 Shirka tartanka hordhaca ah maalinta la qabanayo, miisha lagu qabanayo iyo saacada la qabanayo iyo wixii la mid ah is badalada lagu sameeyay oo musharaxiinta tartanka la ogaysiin oo taasina sabobto in tartamayaashuna ka soo qayb galin shirka

6.2.8.2.7 Yabooha tartanka oo sida la tilmaamay loo furin amaa waqtiga tartanka la furayo oo arin aan haboonayn la fuliyo

6.2.8.2.8 Dokumentiyada tartanka iyo sirta tartanka si dhaawacaysa oo si hordhac ah loo furo amaa tartanada oo si cad loo furin

6.2.8.2.9 Dokumentiyada maalinta ugu danbaysa ee soo xaraynta ka hor dokumentiyada soo gaadhay oo qaar ka mid ah la furin

6.2.8.2.10 Waaxda iibku amaa gudida farsamo oo aan raacin shuruudaha ku dhigan dokumentida yabooha tartanka

6.2.8.2.11 Xafiiska dawladu tartamaha guulaystay isku dayga uu inuu si aan sax ahayn kula gorgortamo isku dayo

6.2.8.2.12 Shuruudaha qiimayn ee qaloocan/ eexashadu ku jirto 6.2.8.2.13 Heshiiska la is waydaarsanayo oo noqda mid bilaa cadaalad amaa mid qaloocan ah

6.2.8.3 Wadada fulinta tartanka ee tartanka xadidan waxyaabaha la soo gudbiyo

6.2.8.3.1 Cabashooyinka tartanka furan la soo gudbistay oo dhan waa ay u shaqaynayaan tartanka xadidana

102

6.2.8.4 Wadada iibka ee hal supplier

6.2.8.4.1 Dhibcaha cabashooyin ee la soo gudbistay tartanka furan way u shaqayn iibka hal supplier uu fulinayo

6.2.8.5 Habka tartanka laba goor laha ah

6.2.8.5.1 Tartanka furin dhibcaha lagu xusay oo dhan waa ay u shaqayn tartanka laba goorlaha. Xafiiska dawladu inuu jabiyo haynta sirta doodii (wada hadalkii) uu tartamayaasha si gaar gaar ah ula galay.

6.2.8.6 Dokumentida qiimaha tartanka lagu soo gudbisto:

6.2.8.6.1 Dhibcaha cabashooyinka ee tartanka furan lagu xusay oo dhan way u shaqaynayaan dhokumentida qiimaha lagu soo gudbisto

6.2.8.7 Dokumentida rabitaanka lagu soo gudbisto:

6.2.8.7.1 Xilliga uu xafiiska dawladu soo saaro xayaasiiska waqtiga lagu xusay dokumentida rabitaanka lagu soo gudbisto oo kaafi ahayn. 6.2.8.7.2 Xilliga uu xayaasiiska dokumentida rabitaanka lagu soo gudbisto la soo saaro oo dokumentida rabitaanka oo xafiiska dawladu diyaarin amaa musharaxa tartanka oo xilliga uu codsado la siin

6.2.8.7.3 Xilliga uu musharaxa tartanku faahfaahin codsado oo jawaab dagdag ah oo kaafi ah la siin

6.2.9 Wadada tartanka dokumentida iibka lagu soo gudbisto

6.2.91 Mudada loo qabtay soo diyaarinta iyo soo gudbinta dokumtntida tartanka lagu soo gudbisto oo kaafi ahayn 6.2.9.2 Xilliga la furo dokumentida tartanka farsamada lagu soo gudbisto oo uu xafiiska dawladu sir ku hayn waayo 6.2.9.3 Iyadoo dokumentida qiimaha lagu soo gudbiyay iyo dokumentida farsamada lagu soo gudbiyay mar qudha la furo

103

6.2.9.4 Iyadoo dokumentida tartanka lagu soo gudbisto loo qiimayn sida shuruuda qiimaynta ee dokumentida tartanku uu dhigayo

6.2.9.5 Iyadoo xilliga gorgortanka heshiiska uu socdo la taliyuhu isku dayo inuu ku qasbo xafiiska dawlada in qiimaha la badalo oo la arko heshiis cadaalad ku salaysnayn

6.3 Awooda wakaalada ee eegitaanka warbixinada xadgudubyada ah

Waqtida lagu guda jiro baadhitaanka cabashooyinka ay soo gudbistaan musharaxiinta tartanka, tartamayaashu iyo supplieradu wakaaladu awoodaha hoos ku xusan ayay yeelan

6.3.1 Supplier kastaa amaaTartamaha si sharciga ka baxsan hadii uu fuliyo amaa hadii uu fal khiyaano lagu helo amaa dokument aan sax ahayn soo gudbiyo amaa fal musuqmaasaq lagu helo oo xafiiska dawladu cabasho uu ka soo gudbiyo inuu amro musharaxiinta tartanku amaa tartmayaashu inay soo gudbiyaan xogta la xidhiidha iibka, dokumentiyada, diwaanada amaacadaymaha

6.3.2 Inuu u yeedho markhaatiyada, markhaatiyada iyo cida kale ee iibku quseeyo oo la dhaariyo

6.3.3 Inuu ka codsado cid walli taageero shaqaale xirfadlayaal ah si ay uga caawiyaan baadhitaanka fulinta iibka

6.3.4 In baadhitaan waafaqsan xeerka iibka dawlada iyo maamulka hantida lagu sameeyo cabashooyinka, jawaabaha laga baxshay, xogta la soo gudbiyay iyo dokumentiyada oo supplierka amaa tartamaha lagu helo danbi go aan laga gaadho iyadoo lagu salaynayo bayaanka qodobkiisa 76/5

6.4 Hawlaha Wakaalada

6.4.1 Wakaaladu xilliga ay baadhayso cabashooyinka hawlaha hoos ku xusan ayay fulin

6.4.2 Cabashada fulinta iibka oo xafiiska dawlada laga soo qaado

104

6.4.3 Musharaxa tartanka laga cabtay, tartamaha amaa supplierka oo la ogaysiiyo in warbixin cabasho laga soo gudbiyay oo laga codsado inay soo diraan dokumentiyada iibka la xidhiidha iyo cadaymaha oo ay ku soo diraan mudo ah shan maalmood oo maalmaha shaqada ah oo laga bilaabi maalinta ogaysiisku gaadhay taaso qoraal ahaan lagu ogaysiin

6.4.4 Musharaxa tartanka amaa tartamaha amaa supplierka uu ogysiinta oo qoraal ah ay gaadho oo daba gal lagu sameeyo si uu u soo diri lahaa dokumentiyada iibka lagu fuliyay, xogta iyo cadaymaha

6.4.5 Marka ay jawaabtu ay soo gaadho warbixinta xadgudbka ee la soo gudbiyay, jawaabta laga baxshay iyo dokumentiyada la soo gudbiyay oo iyadoo xeerka iibka dawlada la waafajinayo baadhitaan lagu sameeyo oo go aan waafaqsan bayaanka qodobkiisa 48/4 go aan laga soo saaro oo go aanka cida ay qusayso qoraal ahaan lagu gaadhsiiyo

6.4.6 Sida uu bayaanku qodokiisa 72/2 tilmaamayo boordhiga uu siiyo xafiis

6.5 Nidaamka cabashada loo soo gudbiyay wakaalada loo baadhi

6.5.1 Hadii arinka heshiis lagu xalin kari waayo xafiiska dawladu cabashada marka uu wakaalada u gudbinayo cadayn tilmaamaysa nuxurka cabashada, koobiga dokumentiyada iibka lagu fuliyay iyo xogta la xidhiidha iyadoo lagu soo lifaaqi waa in wakaalada u soo gudbiyaa.

6.5.2 Xilliga ay wakaaladu cabashada loo gudbiyo waa in si dag dag ah ugu qoraa ogaysiis supplierka amaa tartamaha uu kaga codsanayo xogta iyo cadaymaha inay soo gudbiyaan.

6.5.3 Musharaxa tartanka amaa tartamaha amaa supplierka warbixinta cabashada laga soo gudbiyo laga bilaabo maalinta wakaaldu ka codsato mudo 5(shan) maalmood ah oo maalmaha shaqada ah waa in cadaynta amaa xogta ugu soo gudbiya.

105

6.5.4 Wakaaldu musharaxa tartanka amaa tartamaha amaa supplierku cadaymaha iyo xogta inta uu u baadho sida uu bayaanka iyo awaamiirta fulinta ee iibka dawlada iyo maamulka hantida oo mudo 15 (shan iyo tobon) maalmood oo maalmaha shaqada ah xafiiska dawlada ee cabashada soo gudbiyay iyo supplierka amaa tartamaha amaa cida kale ay qusayso hadii loo baahdo oo go aanka qoraal ahaan loo diro. Go aanka qoraal ahaan lagu gudbiyay waa inuu noqdaa mid tilmaamaya nuuca xadgudubka, sobobta go aanka iyo talaabada la qaatay.

6.6 Go aanada ay wakaaladu ka gaadhayso tartamayaasha amaa supplierada lagu helo xadgudub

6.6.1 Hadii musharaxa tartamuhu amaa tartamuhu amaa supplierku fulinta iibka amaa tartanka amaa maaraynta heshiiska wakaaldu ku heshu inuu xad gudub sameeyay waxaa go aanka laga gaadhi uu ku salaysnaan bayaanka qodobkiisa 76/5 oo nuuca ganaaxu iyo mudada ganaaxu waxa iyadoo la eegi khaladku inta uu leegyahay waxa uu noqon sida hoos lagu xusay. 6.6.1.1 Hadii uu musharaxa tartanku amaa tartamuhu amaa supplierku si ula kac ah natiijad qiimaynta inuu khaldo amaa inuu badalo marka fulinta iibka amaa waqtiga maaraynta heshiiska

6.6.1.1.1 Falal musuqmaasaq ah oo xirfadlayaasha ku hawlan hawlaha iibka amaa masuulka oo laaluush la siiyo amaa waxyaabo lagu sa sabi amaa wax kale oo qiima leh la siiyo

6.6.1.1.2 Falala khiyaano taaso dokumentiyo aan sharciga waafaqsanayn oo la soo gudbiyo amaa iydoo wakaaldoo xayiraad saartay mudadii xayiraada oo dhamaan tartan kale ka qayb qaato amaa si heshiiska ka baxsan qalab tayo lahayn amaa adeeg amaa hawlaha dhismeed amaa adeega tala bixinta dhab inta loo ee kaysiiyo oo la soo bandhigo.

6.6.1.1.3 Iyadoo la gaashaan buuraysanayo tartamayaasha kale oo qiimaha la xadido oo la seejiyo tartamayaasha kale iyo xafiisku faa idooyiinkii uu ka heli lahaa tartan xor ah hadhii uu dhici laha

106

6.6.1.1.4 Iyadoo la gaashaan buuraysanayo shaqaalaha xafiiska dawlada amaa masuuliinta oo la si heshiiska ka baxsan qalab amaa adeeg amaa adeeg tala bixin amaa hawlaha dhismaha oo la soo gudbiyo

6.6.1.1.5 Xirfadlayaasha iibka ku lug le amaa masuuliinta oo si toos ah amaa si dadban loo cabsi galiyo in waxyeelo la gaadhsiin amaa qasbid

6.6.1.1.6 Sida uu bayaanku qodobkiisa 48.5.1 tilmaamayo ganax lagu soo rogay marka uu dhamaysto iyadoo laga bilaabi mudo Lab sano gudaheed khalad xayiraad kale sabobi kara hadii uu galo xad gudubka uu galay iyadoo sharciga la la tiigsan mudo Laba sano waqti aan ka yarayn mudo aan xadidnayn ayaa laga xayiri in tartanada xafiisyada dawladu ay soo saaraan oo waxaa laga masaxi diiwaan.

6.6.1.2. Hadii supplierku waxaa uu keenayo amaa adeega amaa adeega talabixinta amaa hawlaha dhismaha sidi uu heshiiska ku galay sabob la aan: 6.6.1.2.1 Sidii uu heshiisku tilmaamayo oo loo keenin amaa heshiisku sidii dhigayay oo la dhamaystirin amaa suppliega inta uu bilaabo la kala gooyo oo taasi ay sabobto in xafiiska dawladu khasaare maaliyaneed oo weyn inuu soo gaadho amaa hawshoo dib u dhacdo amaa faa ida la heli laha sidaa lagu waayo,

6.6.1.2.2 Hadii marka qoraal ahaan lagu ogaysiiyo inuu ku guulaystay tartanka oo uu ogalaan waayo inuu saxeexo heshiiska oo taasi ay sababto in tartame kale iibka fuliyo oo arinkaas xafiiska dawladu khasaare weyn oo xaga maaliyada amaa shaqadoo dib u jiidanta amaa dan ay sidaa ku dhaafto

6.6.1.2.3 Hadii hada ka hor iyadoo digniin qoraal aha la siiyay mar labaad khalad iibka la xidhiidha oo uu digniin ku mutaysto uu galo oo xog cadayn ah loo hayo khaladka uu galay. Hasa ahaate go aankii digniintii hore hadii ayn ka soo wareegin 3(sadex) sano, iyadoo sida uu bayaanka qodobkiisa 48.5.2 khaldaadka lagu faahfaahiyay cida gasha xeerarka lagu su qaali sideeda ay tahay iyadoo loo eegi khaladku inta uu leegyahay ayaa muda aan ka yarayn Lix bilood oo aan ka badnayan Laba sanadood ayaa laga maamnuuci inuu ka qayb qaato tartanada iibka dawlada oo waxaa laga masaxi diwaanka supplierada.

107

6.6.1.3 Hadii supplierku inta heshiis galo oo waxyaabaha uu keeni amaa adeega amaa adeega tala bixinta amaa hawlaha dhismaha mudada uu heshiisku dhigayo oo laga dib dhaco amaa marka tartamaha laga codsado qiima sheegtada inuu keeno oo ogalaan waayo oo taas daraadeed xafiiska kharashka dheeriga ah fuulay iya waqtiga lumay la xaqiijiyo inuu yaryahay oo tani ay tahay markii ugu horaysay waxaa loo qori digniin

6.6.1.4 Talaabada musharaxa tartanka amaa tartamaha amaa supplierka laga qaadayo ay tahay xafiisyada dawlada in mudo xadidan amaa mudo aan xadidnayn go aan ah inuu tartanada dhamaantood laga xayiro ogta go aankan waxaa la gaadhsiin xafiisyada faderaalka, jaamacadaha ku yaal degaanada, kooleejyada iyo xaruumaha, degaanada iyo ismaamulada magaalooyinka waa in la gaadhsiiyo.

6.7 Dhibatooyinka fara ka baxa ah

6.7.1 Waxaa la dhihi kara dhibaatadu waa fara ka bax hadii uu suppleirku xaalad kidis ah ay ku qasabto inuu heshiisku uu galay fulin kari waayo dhibaato fara ka bax ah awgeed.

6.7.2 Kolba xaaladu sida ay tahay waxyabaha sabobi xaalada in la dhaho waa fara ka ba:

A. Cida heshiika gashay hadii ay la soo gudboonaato waxyaabo lagu xisaabtamin oo uu xilkeeda uu qaadayn oo qof kale uu sabobo

B. Dawlada oo heshiis in la galo hor istaagta C. Sida dhul gariir, danab, dufaan, amaa waxyaabaha kale la

midka ah dabiiciga ah D. Cadaawad, dagaal dibada laga soo qaaday iyo dagaal sokeeye E. Cida heshiiska gashay oo dhimata amaa shil aan la filian

dhaawac culus ka soo gaadho amaa buktaan sankaraad ah

6.7.3 Hadii uu jirin heshiis cad xaaladaha hoos ku xusan looma tirinayo in ay yihiin dhibaatooyin fara ka bax ah:

108

A. Warshada heshiiska gashay amaa xafiiska heshiiska galay laamihiisa mid ka mid ah dhexdiisa ay shaqaaluhu mudaaharaada amaa xafiiska oo la xidho

B. Waxyaabaha la keenayo ee muhimka u ah fulinta heshiiska oo qiimaheedo koradho amaa riqiisto

C. Cida heshiiska gashay waajibaadka uu heshiisku saaray fulinteeda oo xeer cusub loo soo saaro

7. QIIMAYNTA IIBKA KA DIB( HANTI DHOWRISTA IIBKA

7.1 Qiimaynta iibka oo mid cad ah 7.1.1 Sida uu bayaanku qodobkiisa 15/9 uu dhigayo wakaaladu waxa ay awood u leedahay in iyagoo adeegsanaya la taliya yaal madax banaan inay qiimayn ku sameeyaan iibka ka dib (hanti dhawrka iibka). Taasi waxa ay ka caawin in xafiisyada dawladu in ay bayaanka, awaamiirtiisa, dokumentida tartanka iyo tilmaam bixiyaha (manualka) inay tix raacayaan iyo in kale si daba gal loogu sameeyo oo waxaa loo qiimayn iyado laga qaadi muunad dokumentida iibka lagu fuliyay.

7.1.2 U jeedooyinka qiimaynta iibka ka dib (hantidhawrka iibka) 7.1.2.1 In la qiimeeyo hirgalinta geedi socodka iibka waa in la hubiyaa in xafiisyada dawladu ay ku shaqaynayaan bayaanka iyo awaamiirtiisa

7.1.2.2 In baadhitaan lagu sameeyo in xafiiska dawladu lacagii uu baxshay faa ido u dhiganta inuu helay 7.1.3 Baadhitaanku waxaa uu dabooli qayb yaro ka mid ah persentiga guud ahaan tirada heshiisyadii la galay miisaaniyad sanadeedka 7.1.4 Qiimaynta fulinta iibka ay wakaaladu ay ku samaynayso xafiisyada dawlada waxaa lagu fulin wakaaladu diwaanka qiimaynta( check list) ay soo saartay

7.1.5 Ka dib marka ay qiimayntu dhamaato oo shir la la yeesho masuuliinta xafiiska waa in warbixinta qiimaynta loo gudbiyaa masuuliinta sare ee wakaalada

109

8. MARAYNTA HESHIISKA, KU WAREEJISTA IYO BIXINTA LACAGTA

8.1 Maareynta heshiiska 8.1.1 Inuu geedi socodka iibku mid natiijadii laga rabay gaadha inuu noqdo oo la hubiyo in waajibaadka iyo hawlaha heshiiska oo dhan labada heshiiska gashay waxaa laga maarmaan ah mareynta heshiika oo mid natiija leh noqda. Xafiiska dawladu waaxda hawlaha iibka waa in marka ay dhibaatooyin dhashaan si ay talaabo sixitaan oo ku haboon u qaadan lahaayeen amaa si ay dhibaatooyin u dhicin inta ayanan dhicin oo talaabooyin lagaga hortagayo la qaado waa in heshiisyada hada jira daba gal ku sameeyaa 8.1.2 Marka heshiiska la galo ka dib iyo inta uunan heshiisku dhamaan ka hor waxaa jira waxyaaba badan oo ahamiyad in la siiyo, daba gal in lagu sameeyo iyo xal in la siiyo u baahan oo ay ka mid yihiin wxyaabaha hoos ku xusan:

8.1.2.1 Guusha laga soo hooyay heshiiska 8.1.2.2 Qalabka oo la gudbiyo oo la baadho 8.1.2.3 Su aalaha la xidhidha caymiska 8.1.2.4 Lacagaha la siinayo la taliyaha, supplierka amaa qandaraaslaha 8.1.2.5 Daba galka shaqa fulinta hawlaha dhismaha iyo adeegyada 8.1.2.6 Faham darada la xidhiidha heshiiska 8.1.2.7 Dib u dhac ku imaada fulinta hawsha 8.1.2.8 Su aalaha la xidhiidha magdhaw dhaawac 8.1.2.9 Hawlaha dhismaha kala wareega ugu horeeya iyo ka u danbeeya 8.1.2.10 Geedi socodka sida qalabka loo rakibo iyo sida loo baadho 8.1.2.11 Waxyaabaha la keeno oo la qaabilo 8.1.2.12 Damaanada heshiiska iyo lacagaha kale ee laga hayo oo loo sii daayo 8.1.2.13 Heshiiska oo dhamaada

8.2 Awooda heshiiska

110

8.2.1 Inkastoo heshiika labada dhinacba ay saxeexaan sharci ahaan waxaa hirgalayaa waa marka ay waxyaabaha hoos ku xusan mid ka mid ah amaa in ka badan ay buuxsamaan weeyi. 8.2.1.1 Marka uu xafiiska dawladu uu ka qaado damaanada heshiiska 8.2.1.2 Xafiiska dawlada oo ka qaada lacagta horowmarinta damaandeeda

8.2.1.3 Supplierku amaa qandaraasluhu horowmarinta marka uu qaato

8.2.1.4 Marka uu supplierku amaa qandaraasluhu loo gudbiyo dokunenti damaanada lagu cadaynayo

8.2.2 Hawlaha la fulinayo

8.2.2.1 Marka uu supplierku amaa qandaraasluhu soo gudbin damaanada heshiiska oo su aasha oo qoraal ahaan loogu diray ka soo jawaabi waayo in heshiiska la jabiyo amaa tartame kale in la siiyo si loo go aamiyo xafiiska dawlada masuulkiisa sare amaa masuulka loo wakiishay waa in laga codeada go aan.

8.2.2.2 Supplierku amaa qandaraasluhu marka uu soo gudbiyo lacagta damaanada waa in la hubiyaa in marka heshiisku sida uu dhigayo in isla maarkaa ba lacagta hordhaca inay bixiyaan

Hadii uu qandaraasluhu amaa supplierku laga sugayo inuu dokumentida cadaynaysa kharash bixinta (L/C) inuu keeno waa in la hubiyaa in waqtigeeda la keeno

8.3 Fulinta dib u habanita qiimaha

A. Heshiiska ay xafiiska dawlada iyo supplierku amaa qandaraasluhu ay galayaan geedi socodka fulintiisa sobobaha hoos ku xusan xilliga ay imaadaan dib u habayn waa lagu samayn karaa

B. Heshiiska fasaxaya in dib u habayn lagu samayn karo qiimaha xilliga uu qiimuhu naaquso amaa kordho sida uu heshiisku dhigayo iyadoo lagu salaynayo ayaa marka kharash bixinta qiimaha dib u habayn lagu samayn

111

8.3.1 Hawlaha dhismaha

Hadii uu heshiiska iibka hawlaha dhismaha ee la saxeexay uu fasaxayo in dib u habayn lagu sameeyo qiimaha

Waxaa hawlaha dib u habaynta la samayn karaa marka uu heshiiska dhismuhu uu qaadan mudo dhan 18 biloo oo hawsha inta la bilaabay ka soo wareegtay 12 bilood.

Sida uu dhigayo heshiisku marka la xisaabinayo hadii uu yahay heshiiska indheeksiga qiimaha cida siisay mid ku xisaabtantay xogta qiimaha waqtiga la joogo.

Qiima koradhka dhaca marka uu suppleirku heshiska si ka baxsan u fulin waayo dib u habayn qiimaha laguma samaynayo

\Dib u habaynta lagu salaynayo heshiiska la galay hadii uu ka badanyahay 25% qiimaha guud ee hawlaha dhismaha waa in la ogaysiiyaa masuulka sare ee xafiiska si go aan uu uga qaato fulinta wajiga labaad

Geedi socodka dib u habaynta qiimaha ee la fulinayo waxaa loo fulin sida hoos loogu xisaabiyay ee ku xusan heshiiska

Price adjustment

8.3.2 Adeega tala bixinta

Marka uu xafiisku ku qanco in iibka adeega tal bixinta in lagu sameeyo dib u habayn xaga qiimaha waa in lagu cadeeyaa heshiiska in la dib u habayn xaga qiimaha la samayn karo.

Heshiiska dhexdiisa dib u habanita lagu samaynayo qiimaha iyadoo sideeda ay tahay waxaa la taliyaha dib u habayn xaga qiimaha ah la samayn hadii khalid xagiisa ka iman daraadeed mudada heshiisku ay koradho oo masuulka saree xafiisku ku qnco in dib u habanita in loo baahanyahay.

112

In dib u habanita xaga qiimaha si heshiiska waafaqsan loo fuliyo amaa loo xisaabiyo waa in la isticmaalaa endex ga xaruunta wakaalada statistics ga amaa wakaalada maamulka iibka iyo hantida

Sida uu heshiisku dhigayo waa in dib u habanita qiimaha ee la taliyaha loo samaynayo waa in ay ka badan 15%( boqolkiiba shan iyo tobon)

8.3.3 Heshiiska koobanaya

Iibka heshiiska koobanaya waxaa qiimaha dib u habayn lagu samayn karaa hadii heshiiska lagu quro in dib u habayn qiimaha lgu samaynayo oo wakaalada iibka iyo maamulka hantida amaa xaruunta wakaalda statistics gu waxyaabaha la keenayo xogta qiimahooda waqti xaadirka ay ka soo gudbiyaan

Heshiiska koobanaya waxaa dib u habayn lagu samayn karaa qiimaha hadii uu heshiisku ka badanyahay oo mudada heshiiska laga soo wareegay 3(sadex) bilood.

Waa in la raacaa marka tartanka la furayo wakaalada iibka iyo maamulka hantida amaa xaruunta wakaalada statistics ga qiimaha ay soo saaraan iyo heshiiska la galay

Waxaa xisaabta dib u habanita lagu salayn qiimaha ay soo saaraan wakaalada iibka iyo maamulka hantida amaa xaruunta wakaalada statistics ga maalinta tartanka la furayo

Qiimaha ku qoran heshiiska ee supplier ku soo gudbiyay waqtiga tartanka la furay iyo hada waqtiga la rabo in dib u habayn lagu sameeyo iyadoo la xisaabinayo wakaaladuhu inta ay xisaabiyaan isbadalka xaga qiimaha ah ayay supplier ka waa in loo kordhiyaa amaa laga naaqusaa

Tusaale

Adjusted price = qiimaha la siinayo supplier ka

Base Price = Qiimaha uu leeyahay qalabku/adeegu maalinta Tartank la furayo ee wakaaldu siisay

Current Price = Malinta dib u habanita qiimaha lagu sameeyay qalabka/adeega wakaaldu qiimaha ay soo saartay ee hawl galay

113

Contract Price = waa qiimaha lagu cadeeyay heshiiska ee supplier ka lacagta loo shubayo bishan hordhaca u noqonaya

Adjusted Price = (Current Price + Base price) + Contract Price

1. Current Price = 150 3. Current Price = 200 Base Price = 142 Base Price = 145 Contract Price = 135 Heshiisku = 155

Adjusted Price = (Current Price- Base Price) Adjusted Price = (Current Price- Base Price) + Contract Price + Contract Price = (150-142) +135 = (200-145)+155 = 8+135 55+155 = 143 =210 Adjusted Price = 143

2. Base Price = 110 4. Current Price = 304 Current Price = 106 Base Price = 190 Contract Price = 112 Contract Price= 190 Adjusted Price = (Current Price – Base Price) = (106 – 110) +112 Adjusted Price = (Current Price – Base Price) (-4)+ 112 = (340-190) + 190 = 150+190 Adjusted Price= 108 = 340

Hadii uu supplierku xilliga sida uu heshiisku dhigayo inta uu ka dib dhaco hadii uu keeno dib u habaynta xaga qiimaha waxaa lagu salayn bixinteeda maalintii heshiisku dhigayay in la keeno

8.4 Dabagalka iyo maareynta heshiiska… Qalabka

8.4.1 Dabagalka iyo maareynta heshiiska waa masuuliyada koobaad ee waaxda iibka

114

8.4.2 Dabagalka iyo maareyntu iibinta qalab fara badan aad ayaa loogu baahanyahay. Sidaas darted jadwalka mudada la keenayo, geedi socodka dokumentida oo daba gal lagu sameeyo iyo baadhitaanka qalabka iyo in la hubiyo qalabkii saxda ahaa mudadii loo qabtay in lagu keenay.

8.4.3 Waxda hawlaha iibka ee xafiiska

A. Si loo hubiyo in iibabka dhamaantood waqtiga in la wareejiyo ay tahay loo wareejin lahaa waxa uu daba gal ku samayn jadwalka lagu gudbinayo

B. Inta la rarin qalabka ka hor ayuu warbixin in qalabka la baadhay ah heli, waxyaabaha nuqsaama ayuu supplierka qoraal ahaan kaga codsan inuu saxo.

C. Mudada la la wareegayo qalabka hadii u dib u dhac ku imaad sobobaha ayuu weydiin supplierka amaa cida raraysa.

D. Hadii ay qalabku dhinaado, xumaado, amaa sida uu heshiisku dhigayo loo fulin waayo shirkadaha caymiska ee in la weydiiyo ay tahay, supplierku amaa cida raraysa waxa uu ka codsan inay sameeyaan sixida ku haboon, fulintana uu daba gali.

E. Hadii uu supplierku ku guul daraysto inuu ka soo baxo waajibaadkii heshiiska waxa uu warbixinta u gudbin masuulka sare (Madaxa xfiiska) xafiiska dawlada.

8.4.4 Bakhaarka Qalabka

8.4.4.1 Waxaa la fulin iyadoo la la kaashanayo wareejinta iyo baadhitaanka qalabka xirfadlayaasha iyadoo la la kaashanayo

8.4.4.2 Ka dib marka uu la wareego qalabka ayuu cida loo fasaxay ku wareejin

8.5 Baadhitaanka ka horeeya raritaanka

115

8.5.1 Qalabka dalka soo galaya dhamaantii inta la rarin ka hor in kasay u baahnayn baadhitaan heshiisku sida uu dhigayo hadii si ku haboon loo bacayn oo taasi keensan karto in inta wadada lagu jiro ay dhibaato soo gaadho amaa qalab si fudud u xumaan kara oo qiimahoodu uu qaali yahay waa in la baadhaa inta ay dalka gudihiisa ay soo galin. Hadii heshiis algu dhex tilmaamay inta qalabka la rarin ka hor in baadhitaan la sameeyo waxaa baadhitaanka samayn wakiil sadexaad oo caalami ah arintan loo xushay amaa baadhitaan dalka qalabka soo gala baadhitaan inay ku sameyso cida loo xushay amaa xirfadlayaal dhinaca xafiiska ka socda.

8.5.2 Baadhaha qalabka baadhaya waa inuu noqdaa cid khibrad u leh oo u tababartay, waxa kale uu tijaabo baadhitaan ku sameyn waxyaabaha hoos ku xusan, hadii loo baahdana waxa si kidis ah muunad uga qaadi qalabka si loo xaqiijiyo in qalabka iyo bacayntiisu shuruudaha ku dhigan heshiiska in la raacay iyo inkale.

8.6 Hawlaha baadhitaan ee ka horeeya raritaanka

8.6.1 Faahfaahinta nuuca Physical ka iyo Chemical ka, lambarka khaaska ah iyo hadii loo baahdo si loo hubiyo mudada uu jirayo waxaa supplierada laga qaadi oo la hubin xogta fasiraysa amaa cadaynaysa

8.6.2 Hadii qalabku marka uu soo gaadho Itoobiya mudada adeega qalabku uu ahayn mid ka hoseeya amaa ka yar mudada lagu xusay heshiiska, in la hubiyo in awaamiirta tilmaamaysa qaabka loo isticmaalayo iyo tilmaam bixiyuhu ay ku jiraan oo lagu qoray luquda loo baahanyahay.

8.6.3 In la hubiyo in waxyaabaha la baceeyay oo dhan ay lambaro isku xiga la siiyay oo ay buuxaan, magaca iyo calaamada ganacsigu ay tahay mida ku qoran heshiiska

8.6.4 Si loo hubiyo inuu yahay qaabka loo baceeyay inay tahay sidii heshiisku dhigayay waa in la hubiyaa in calaamda palet ku qaabka loo isticmaali amaa cadaymaha sida loo adeegsani si fiican loo arkayo

8.6.5 In la hubiyo in qalab kastaa sida uu heshiisku dhigayo guudka iyo hoosta ba looga baceeyay

116

8.6.6 In la hubiyo in baceyntii hore oo dhaawac soo gaadhin oo aan la furin amaa la isku dayin in la furo oo calaamadahiisu ay saxsanyihiin

8.6.7 In la hubiyo in bacayntu ay waafaqsantahay xeerarka transportation ka iyo badeecadaha oo uu wadada uu marayo ay dhibaato ka soo gaadhayn

8.6.8 Xilliga qalabka lagu raro gaadiid dusha ka banaan amaa kulaylka iyo qabawga uu helayo waa in la xaqiijiya bacaynta karaatoontu amaa palet yadu mid aan biyaha amaa kulaylk aan soo galinayn.

8.6.9 In la diyaariyo warbixin ku saabsan faahfaahinta waxyaabaha kor lagu xusay oo baadhitaanka waxyaabaha lagu ogaaday oo loo diyaariyo si heshiisyada la galayo loogu kala saxeexdo.

8.6.10 Hadii la karo in sawir inta laga soo qaado lagu lifaaqo war bixinta

8.6.11 Warbixinta oo isla markaa xafiiska dawlada la gudoonsiiyo

8.6.12 Waxyaabha is waafaqsanayn ee baaditaanka lagu helay isla markaa waa in warbixinta lagu daraa

8.7 Qalabka oo laga soo qaato dakada ay yaalaan

8.7 Dakada ay qalabku yaalaan oo la tago oo inta la buuxsho waxyaabaha loo baahanyahay oo dakada iyo jibriga qalabka laga soo saaro, si meeshii loo baahnaaa loo gaadhsiiyo oo loo isticmaali lahaa waa sida uu dhigayo

8.10.1.3 Iyadoo la tilmaami xaalada la arkayo oo la la wareego ayaa la qaadan risiid ku meel gaadh ah amaa shay kale oo cadayn ah. Hasa ahaatee

117

iyadoon la hilmaamayn geedi socodka baadhitaanku inuu sii socon waxa uu isku daba ridi talaabooyinka xiga sida loo qaadi lahaa.

8.10.4 Kharash bixinta hada ka hor la soo gudbistay ee hawshoodo lagu gudo jiro uu aqbali, uu diiwaan galin, warbixinta baadhitaanka ka dib kharash bixinta waxda ay qusayso ayuu u gudbin.

8.10.5 Maalinta iyo saacada baadhitaanka la samynayo goorta ay tahay baadhitaanka iyo tijaabadu, xubnaha kala wareejinta hirgalinaya iyo supplierada ayaa la ogaysiin.

8.11 Baadhitaanka Qalabka

8.11.1 Hadii uu rabo inuu joogto u ahaado wakiilka supplierku iyo loo tix galinayo xobnaha kala wareejinta fulinayaa waa inay inta karaankooda ku da daalaan in mudo labo maalmood gudeheed inay fuliyaan hawlaha hoos ku xusan.

A. Si loo xaqiijiyo in qalabka loo keenay si waafaqsan heshiiska waxa uu baadhi dokumentiyada iyo shayga uu ku bacaysanyahay

B. Supplierka ayuu ka codsan inuu furo qalabka bacaysan amaa xaalada kale lagu furi lahaa ayuu supplierku isku daba ridi oo kharashka lagu furina uu bixin

C. Waxa uu baadhi in qalabku si heshiiska waafaqsan amaa muunada waafaqsanyahay ayuu baadhitaan ku sameyn

D. Qalabka uu dhaawac soo gaadhay amaa heshiiska aan waafaqsanayn amaa muunada waafaqsanayn in la aqbali karin ayuu hubin

F. Warbixinta baadhtaanka ee qalabka la soo gudbiyay cadeymahooda, faahfaahintiisa, tirada qalabka baadhitaanka lagu sameeyey iyo sobobta qalabka lagu riday baadhitaanka ka dib amaa lagu aqbalay ayuu mid original ah iyo sadex koobi ah ka diyaarin.

G. Qalabka la xaqiijiyo inuu saxsanyahay inta dhinac loo sooco ayaa bakhaarka lagu xarayn

118

8.11.2 Qalabka mudada geedi socodka baadhitaanka la aqbalin waa inuu supplierku mudo todobaad ah ku qaataa. Hadii qalabka waqtigeeda la qaadi waayo oo heshiiska dhexdiisa lagu tilmaamay supplierku raajinta uu raajiyay qaaditaakeeda waa la ganaaxi karaa. Hadii qalabka mudada loo xadiday lagu qaadan waayo xafiisku dawladu waxa uu awoodaa inuu maxkamada ka codsado amar inuu iibiyu inay soo saarto.

8.11.3 Xubnaha fulinaya kala baadhitaanka iyo kala wareejinta si ay baadhitaan ugu sameeyaan qalabka uu supplierku rakibay waa inay raacan geedi socodka fulitaanka ee kor lagu soo cadeeyay.

8.12 Bakhaarada qalabka looga soo saaro adeeg helayaasha

8.12.1 Bakhaarka qalabku shakhsiyaad, waaxuhu, adeegyada waaxaha iyo machadyadu qalabka ay hayaan iyo hantida kale inay diiwaankooda hayaan ayay masuuliyadeedu saarantahay. Qiimaha qalabka iyo xaaladaha kale arimaha la xidhiidha bakhaarka qalabka inta la diwaan galiyo ayaa adeeg helayaasha loo tabin, sidoo kale waqti walli si loo ogaado xaalada ay ku suganyihiin baadhitaan iyo hanti dhawr ayaa lagu samayn.

8.12.2 Shaqaalaha bakhaarka qalabka

8.12.2.1 Qalabka marka bakhaarka laga saarayo inta Voucherka loo gooyo cida adeega helaysa ayaa qalabka laga saari bakhaarka oo cida adeega codsatay amaa waaxda uu ku wareejin.

8.12.2.2 Xafiiska dawlada dhexdiisa cida ka shaqaysa, waaxaha iyo mashruucyada qalabka la siiyay amaa loo saaray oo lagu diwaan galiyo Leisurka bakhaarka qalabka iyo Leisurka lagu gudoonsiiyay ee hadhaya

8.13 Kharash bixinta

8.13.1 Kharash bixinta la soo codsaday iyadoo la tix raaci kharashka fudud ee la bixinayo waaxda hawlaha iibku waa:

8.13.1.1 In la xaqiijiyo in ay jirtay kharash horrowmaris ahaa iyo supplierka sida uu heshiisku dhigayo hadii la ganaaxay in laga gooyay

119

8.13.1.2 Hadii loo baahdo xogta hoos ku xusan ayaa lagu lifaaqi 8.13.1.3 Supplierku markii ugu horaysay resiid kii amaa invoice kii uu kharashka ku codsaday originalteeda 8.13.1.4 Dokumentida safarka, bill ka markabka amaa diyaarada

8.13.1.6 Dokumentida kala wareejinta qalabka lagu fuliyay, rissidka lagu gudbiyay,

8.13.1.7 Natiijada shay baadhka,

8.13.1.8 Xisaabta magdhawda dhibaato soo gaadhay oo heshiisku tilmaamayo iyo xafiiska dawladu qalab ku dhacay baadhitaanka uu supplierku waqtigeedii uu qaadan waayay ganaaxa ka dhashay

8.13.1.9 Hadii dib u habeyn qiimaha lagu sameynayo xisaabinta dib u habeynta iyo dokumentida kale taageeraysa

8.13.1.10 Xogogta iyo dokumentiyada kale ee ka tirsan dokumentiga heshiiska ee loogu baahan yahay fulinta kharash bixinta

8.13.1.11 Qadarka qiimaha oo lagu diiwaan galiyo diwaanka heshiiska iibka

8.13.1.12 VOUCHERka kharash bixinta lagu codsaday oo loo gudbiyo waaxda ay qusayso,

8.13.2 Kharashka la bixinayo hadii uu qalab yahay oo uu ka badanyahay 10,000.00 (Tobon Kun) iyo adeegyada iyadoo lagu darayo la talinta hadii ka badantahay 500.00(Shan boqol) inta lag gooyo 2% oo cashuur ah ayaa kharashka loo shubi. Supplierka cashuurta laga gooyay waa in la siiyaa risiid.

120

8.14 Dokumenti kharsh bixin oo baanku xaqiijiyay L/C oo kharshka lagu fuliyo

8.14.1 Dokumentida kharash bixintu ee baanku xaqiijiyay L/C xaalad lgu fulinayo waxa ay ku salaysnaan supplierku iyo xafiiska dawladu dokumentida heshiiska xaaladaha ku qoran iyo qowlkii ay galeen ayay noqon. Marka waaxda hawlaha iibka laga codsado waxa ay siinayaan waaxda kharshka bixinaysa xogta iyo dokumentiyada kale loo baahanyahay.

8.14.2 Dokumentida kharash bixinta ee baanku xaqiijiyay (L/C) waa dokumenti uu baanka qaranku (National Bank) baan uu aqoonsi siiyay bixin karo oo dokumentida qofka la siiyay ee macaamiisha baanka ah sida dokumentida ku cad, waxa uu awood u leeyahay inuu in uu baanka ka soo saarto lacagta ku qoran dokumentida. Badanaa waxa qaabkan kharashka loogu bixiyaa waa si loo hubiyo in marka uu qofka ah macmiilka baanku si uu ugu xaqiijiyo qofka wax iibinayaa inuu lacagtiisa la siinayo. 8.14.2.1 Hawlaha darajo darajo loo fulinayo

Iibiyuhu (qofka iibinaya) iyo iibsaduhu (qofka iibsanaya) waxa ay ku heshiiyeen ganacsi. Si uu damaanad ugu helo qofka iibinayaa waxaa rabaa cadeyn in baanka laga keeno,

Qofka iibsanaya magaca qofka iibsanaya ayuu ugu soo saari dokumentida cadaynta kharashka ee baanka (LC) ayuu ka codsan baanka uu macmiilka la yahay

Baankuna inta uu xilka qaado ayuu dokumentiga inta uu diyaariyo ayuu baanka kale dhigiisa ah ee dalka dibadiisa ku yaal u diri (inuu la tashado amaa inuu hubiyo). Badanaa baanka dhigiisa ahi waxa uu yaalaa cida wax iibinaysaa meshaa ay joogto.

Baanka dhigiisa ah ee dokumentida loo diray inta uu xaqiijiyo dokumentidu inay sax santahay ayuu dokumentida u gudbin cida iibinaysa

Cida wax iibinaysa ayaa qalabka gaadiid ku soo qaadi amaa soo rari, waxa uu diyaarin dokumentida ka caawinaysa geedi socodka fulinta kharash bixinta. Uu soo hubin. Xiiliga cida wax iibinaysa heshiis la la galayo cabsida dhalan karta iibba iibka kale uu ka duwanyahay.

121

Cida wax iibinaysaa inuu kharash bixinta fuliyo dokumentida loo baahanyahay baanka kharashka bixinaya ayuu u gudbin

Baanka kharashka bixinaya amaa xaqiijinaya dokumentida uu cida wax iibinaysaa soo gudbisay ayuu barbardhigi dokumentida cadeynta kharash bixinta (L/C) waxyaabaha ku cad oo baadhitaan uu ku sameyn.

Hadii ay dokumentigu sax san yihiin baanka kharashka bixinayaa amaa hubinaya lacagtuu weydiisan:

o Baanka siiyay cadeynta kharash bixinta baanka ( L/C) soo gudbiyay ayuu lacagta u taala ( keydka) uu ka goosan

o Waxa uu sugi inta uu baanka LC da soo diray dokumentida marka uu la wareego ka dib inta uu lacagta soo dirayo

o LC da sida ku cad baan kale lacagta uu baxshay ayuu soo buuxin

o Baanka lacagta bixinaya amaa baanka hubinaya arimaha la xidhiidha lacag bixinta waxa uu u soo diri dokumentida uu ka helay cida wax iibinaysa baanka siiyay LC da.

Baanka LC da siiyay dokumentida loo soo diray ayuu baadhi in sidii uu heshiisku dhigayay loo buuxiyay amaa la aqbali karo, hadii uu sax yahay cida wax iibsatay acountigeeda ayaa laga naaqusi.

Intaas ka dib baanka LC da baxshay waxa uu u tabin dokumentida gadiidka lagu soo raray cida wax iibsanaysa.

8.15 Mareynta heshiiska hawlaha dhismaha

8.15.1 Heshiiska hawlaha dhismaha marka hore shaqada la bilaabayo duruufo aan lagu xisaabtamin amaa la garan karin ayaa ka dhigi kara hawlaha daba galka iyo mareynta heshiiska mid adag. Engineer amaa maareeyaha mashruuca in la shaqaalaysiiyo amaa lagu meeleeyo waxay tilmaamaysaa xafiiska dawladu hawl maalmeedka inuu daba socon kareyn maalin kastaa. Sidaas darteed xafiisyada dawladu markastaa hawlaha dhismaha ah ee socda dhaq dhaqaaqooga iyo caqabadaha la soo gudboonaaday waa inay warbixinteeda ay helaan waqtigeeda.

122

8.16 Daba galka heshiiska

8.16.1 Daba galka heshiiska hawlaha dhismaha waxaa fulin engineer amaa mareeyaha mashruuca ee xafiiska dawladu u wakiishay. Heshiisyada mashaariicda waaweyn hawlaha daba galka waxaa fulin Engineero amaa daba galayaal amaa designero iwl… koox ayaa fulin karta.

8.16.1.1 Engineerka amaa maareeyaha mashruuca ee daba galka fulinaya marka hore waxyaabahaan is waafaqsanayn amaa caqabadaha qaabkii loo xalin lahaa ayuu ka talin, sidoo kale waxa uu wargalin xafiiska dawlada sidii caqabadaha amaa waxyaabaha aan is waafaqsanayn sidii loo xaliyay. Hadii uu yahay mid aad u adag oo heshiiskii la galay dib u habeyn in lagu sameeyo u baahan amaa heshiiskii hore heshiis kale lagu daro u baahan waa inay si dag dag ah xafiiska dawlada warbixin ah dhibaatooyinka nooca ay yihiin, sobobaha keenay iyo natiijooyinkooda u gudbiyaan.

8.16.1.2 Hawlaha dheeri ga ah ee aan lagu dhex darin heshiiska oo aan ku jirin heshiiska qiimaha qaandaraaslayaashu codsiga ay codsanayaan in lacagahooga la siiyo waxaa loo gudibin xafiiska dawlada masuulka ay qusayso si uu u ansixiyo.

8.16.1.3 Iyadoo ansixinta lacagaha hawlaha dheeriga ah ee la qabtay ay sideeda ay tahay hadii codsiga ah mudo kordhiska ah iyado lacag dheeri ah la codsan amaa la codsanayn amaa codsiga ah in lacaga dheeri ah la siiyo qandaraasluhu codsanayo xafiiska dawladu waa inuu si dag dag ah inta go aan uga gaadho ayuu jawaabta siiyaa.

8.17 Lacag bixinta hawlaha dhismaha

8.17.1 Waxaa lacag bixinta hawlaha dhismaha la fulin ka dib marka uu Engineerka daba galku ansixiyo lacag bixinta cadeynteeda oo hawsha in la dhamaystiray warbixinta ku saabsan ay soo gudbiyaan kooxda daba galka iyo kala wareejinta fulinaysaa ay soo jeediyaan.

123

8.17.2 Shahaadada loo diyaarinayaa fulinta lacag bixinta hawlaha dhismaha in lagu daro maaha qalabkii iyo alaabta kale ee goobta dhismaha la keenay ee u qorshaysnaa in dhismaha lagu daro hasa ahaatee aan dhismaha lagu darin.

8.17.3 Daba galka iyo ansixintu waa xil saaran Engineerada uu xafiiska dawladu ku meeleeyay weeyaan. Xfiiska dawladu inta uu lacag bixinta fulin ka hor waa inuu Engineerku soo gudbiyaa cadeyn tilmaamaysa in ay shaqadu dhamaatay.

8.17.4 Engineerka daba galka fulinayaa hawlaha hoos ku qoran ayuu fulin:

8.17.4.1 Inta lacag bixinta la fulin ka hor ayuu heshiisku sida uu dhigayo waxyaabaha in laga gooyo ay tahay in laga gooyo. 8.17.4.2 Inta lacag bixinta la fulin ka hor lacagihii horow mariska ahaa ee in la soo celiya ahayd ayuu ka naaqusi cadeynta lacag bixinta. 8.17.4.3 Hadii heshiiska dhexdiisa lagu fasaxay cida daba galka fulinaysaa iyo kala wareejinta cida fulinaysa marka ay siiyaan shahaado ku meel gaadh ah oo cadeynaysa kala wareejinta xafiiska dawladu waxa uu qandaraaslaha qeyb ka siin lacagaha luugu tala galay hawlaha dhismaha.

8.17.4.4 Cida daba galka fulinaysaa amaa kala wreejinta fulinaysa marka xogta ugu danbeysee kala wareejinta ay gudbinayaan lacagaha u hadhay in qandaraaslaha loo shubo ayay sameynayaan.

8.18 hawlaha ay cida daba galka fulinaysa amaa waaxda hawlaha farsamadu ay fulinyaan.

8.18.1 In lacagha horowmariska ah, dib u habeynta qiimaha iyo lacagaha damaanad ahaan loo heysto iyo qandaraasluhu ganaaxa inuu baxsho ay tahay inta la hubiyo inuu baxshay ayaa la dhameys tiri VOUCHERka lacag bixinta.

8.18.2 Dokumentiyada hoos ku xusan ee taageerada u ah in lagu lifaaqo weeyaan:

124

A. Dokumentida cadeynta lacag bixinta B. Hadii loo baahdo warbixinta ku meel gaadhka ah amaa

warbixinta ugu danbeysa ah kala wareejintu inay dhacday tilmaamaysa ee ay cida daba galka iyo kala wareejinta fulinaysa ay soo gudbiso

C. Xisaabaad kaste oo dib u habeynta qiimaaha lagu sameeyey, lacagaha mag dhawga loo baxshay, ganaaxa

D. Dhokumentida heshiiska, koobbiyada dokumentiyada la xidhiidha lacag bixinta ee xog loo baahanyaha ku yaalaan

E. In loo gudbiyo waaxda iibka VOUCHERada lacag bixinta lagu fuliyay dhokumentiyada kale

8.19 Hawlaha ay waaxda iibku fulinayso

8.19.1 Diiwaanka lagu dab galayo heshiiska lacagaha la bixinayo oo la diiwaan galiyo

8.19.2 Voucherada iyo dhokumentiyada kalee loo baahanyahay in lacag bixinta lagu fuliyo oo loo gudbiyo waaxda lacag (kharash) bixinta 8.20 Heshiika adeega, mareynta heshiiska 8.20.1 Maraynta adeegyada nadaafada xafiiska, gaadiidka, dayac tirka iyo wixii la mid ah ee shaqa maalmeedka ah heshiisyada la xidhiidha kolba markii loo baahdo waxaa fulin waaxda adeega u baahatay iyo waaxda iibka. 8.20.2 badanaa waxaa la door bidaa in loo magacaabo masuul isku daba rida heshiisyada maaraynta hawlaha heshiisyada adeegyada

8.20.3 lacag bixinta heshiiska mudada uu hawsha galiyay natiijooyinka shaqo, waxyaabo la taaban karo, waxaa la cadayn karaa qiimaha mid mid loo baxshay amaa lacag bixinada koomishinka (comision) ah in lagu salayn karo. Sidoo kale hawlaha maamulka waa in loo fuliyaa iyadoo la tix galinayo xaaladaha kala du duwan.

8.20.4 Waaxda hawlaha iibka amaa maareeyaha mashruuca

125

A. adeega loo fulinayo sida uu heshiisku dhigayo mid tayo leh, waxyaabha la keenayo iyadoo waqtigeeda la dhaafin in la keeno amaa la dhamaystiro. Warbixinada in heshiisyada adeega talabixinta in la soo gudbiyo ay tahay amaa jadwalka iyo faahfaahinta arinka warbixin aan koobanayn in bil kastaa amaa rubac sanadeed kastaa la soo gudbiyo waa in heshiiska lagu cadeeyaa.

B. In la hubiyo xafiisyada dawladu dhamaantood masuuliyada saaran si dag dag ah oo natiijo ku dheehantahay inay u fuliyeen

C. Waxyaabaha sida uu heshiisku dhigayo loo keenayo sida warabixinada isla markaaba sida uu heshiisku dhigayo in loo qiimeeyay oo hadii loo baahdo qoraal ahaan lagaga jawaabo ayuu hubin

D. Taag darada mudada fulinta dhaca amaa hadafkii la dhigtay maaddaamoo la gaadhin dhibaatooyinka dhasha sobobaha keensaday si loo ogaado supplierka oo la la kulmo

E. Hadii uu yahay sharaxaada uu supplierku baxshay mid aan kaafi ahayn amaa fulintiisu muda gaaban hadii lagu hagaajin waayo waa in waraaq qoraal ah oo cabashada tilmaamaysa adeeg bixiyaha la gaadhsiiyaa

F. Supplierka adeega hadii uu awoodi waayo inuu buuxsho shuruudaha ku qoran heshiiska amaa uu jabiyo waa in loo gudbiyaa masuulka xafiiska dawlada uu quseeyo.

8.21 Lacagta loo bixinayo adeega

8.21.1 Heshiis kastaa xaaladaha uu heshiisku dhigayo hadii uu adeeg bixiyuhu amaa supplierku oo codsado lacag bixinta adeega la helay waa in lacagtiisa la baxshaa.

8.21.2 Waaxda iibka amaa mashruuca maareeyaheegu:

126

8.21.2.1 waxa uu hubin in dhokumentida lacagta lagu codsanayo waqtigii loo qoondeeyay amaa hawalaha la qabtay oo la keeno oo la la wareego iyo shuruudaha kalee heshiisku dhigayo ku salaysanyahey.

8.21.2.2 Inta uu lacagta bixin ka hor waxa uu hubin lacagihii horey loo baxshey ee in la soo cesho ahayd in laga gooyey dokumentida cadeynta lacag bixinta

8.21.2.3 Inta uu lacagta bixin ka hor waa inuu hubiyaa lacagaha damaanada loo heystay ee heshiiska lagu dhex cadeeyey in dhokumentida lacagta lagu cadeynayo in laga gooyey.

8.22 Hawlaha uu fulinayo waaxda iibku amaa maareeyaha mashruuca

8.22.1 Lacagta horowmarinta, amaa ganaaxyada iyo lacagaha damaanada ah ee heshiiska lagu dhex tilmaamey inta uu hubiyo in laga gooyey ayuu voucherka lacag bixinta la dhameystiri.

8.22.2 Waaxda iibku ama maareeyaha mashruucu dokumentiyada hoos ku xusan waa inuu ku lifaaqaa.

A. Dhokumentiyada lagu codsanayo lacag bixinta B. Xisaabta lacagaha damaanada loo heysto, magdhawda

dhibaatooyin dhashay iyo ganaaxyada C. Xogta qayb heshiiska ka mid ah ee faa idooyinka u leh

fulinta lacag bixinta D. Voucherada lacag bixinta iyo dhokumentiyada kalee

taageerada ah ayuu xafiiska u gudbin

8.23 Hawlaha waaxda iibku fullinayso

8.23.1 Diiwaanka daba galka heshiiska lacag bixinta lagu dhex fasaxay oo la diiwaan galiyo.

8.23.2 Voucherada iyo dhokumentiyada kale taageerada ah ee loo baahanyahay marka lacag bixinta la fulinayo oo loo tabiyo waaxda lacag (kharash) bixinta

127

8.24 Lacagta oo dag dag loo fuliyo

8.24.1 Xafiiska dawlada waxaa saaran xil ah in lacagaha sida uu heshiisku dhigayo in la baxsho la xaqiijiyo uu dag dag u bixiyo. Lacag bixinta dib u dhaca ku imanaya xafiiska dawlada iyo dawlada ayaa fikrad xun laga qaadan, taas waxaa dheeri u ah supplieradu lacag bixintu marka ay raagto kharashyada dheeriga ah ee ka dhasha qiimahooga maadaamay ku soo darayaan xafiiska dawlada ayaa ku qasbanaan inuu qiimo weyn bixiyo.

8.24.2 Lacagaha la bixinayo waxa asaas u noqon mudada heshiiska ku cad

8.24.3 Waaxda iibka amaa maareeyaha mashruuca 8.24.3.1 Waa in la hubiyaa in shaqaalaha lacag bixinta fulinaya iyo shaqaaluhu qaabka loo lacag bixinta loo fuliyo iyo ganaaxa ee heshiiska ku dhex xusan ay aqoon u leeyihiin.

8.2.4.3.2 Waa in la hubiyaa in dhamaan dokumentida lagu codsanyo lacag bixinta ee dood ka taagneyn sida uu heshiisku dhigayo lacag bixinta loo fuliyo.

8.25 Daba galka waajibaadka fulinta heshiiska

8.25.1 Shaqa maalmeedka la taliyaha, supplierka iyo qandaraaslaha fulinteeda sida uu heshiisku dhigayo waa in daba gal lagu sameeyaa

8.25.2 Waaxda iibku amaa maareeyaha mashruuca: 8.25.2.1 Dhibaatooyinka mudada heshiiska la fulinayo arimaha la xidhiidha isla markaaba ayaa supplierka amaa qandaraaslaha qoraal ahaan lagu ogeysiin oo laga wada shaqeyn sidii xal loo heli lahaa

8.25.2.2 La taliyuhu warbixintiisa ayuu talabixinta ra’yigiisa ka dhiiban

128

8.25.2.3 Diiwaanka daba galka fulinta heshiiska ee geedi socodka ku jira markasataa waa jadiidin.

8.25.2.4 Waxa uu hubin dhibaatooyinka xaga fulinta inuu gaadhey masuulka saree xafiiska dawlada.

8.26 Waajibaadka xafiiska dawlada oo daba gal lagu sameeyo iyo fulinta

8.26.1 Fulinta heshiiska hadii uu xafiiska dawladu buuxin waayo waxyaabaha dhibaato u keeni kara supplierada amaa qandaraaslayaasha xafiiska dawlada ayaa qasab laga ga dhigi inuu fuliyo oo waxaa ka mid ah qodobada hoos ku qoran:

A. Mudada heshiiska ku qoran oo lacag bixinta lagu fuliyo B. Qalabka dalka gudihiisa soo galaya fasax bixinteeda oo

garab laga siiyo amaa la taageero. C. Mudada uu heshiisku dhigayo oo designada amaa

warbixinada lagu qiimeeyo oo la ansixiyo D. Bakhaarka qalabka amaa qalabka kale hawsha loogu

baahanyahay iyo in la isticmaalo oo fasax loo helo. E. Hadii heshiisku dhigayo supplierku adeegyada uu

shaqaalaha u qabanayo( tusaale ahaan: codsiga fiisaha, meel xafiis noqota oo la siiyo iwl …) oo la helo

F. In la hubiyo in dhamaan waxyaabaha heshiiska dhexdiisa ku cad ee xafiiska dawladu inuu fuliyo waajibaad saaran ah sida uu heshiisku dhigayo iyadoon dib dhicin sidii loo fulin lahaa

8.27 Fulinta (hirgalinta) oo dib u dhacda

8.27.1Supplieradu amaa qandaraaslayaashu inay qalabka keenaan, hawlaha dhismaha, fulinta adeega, waa iney u fuliyaan mudada loo xadidey gudaheed. Hadii ay taas dhici weydo :-

A. Sida uu heshiisku dhigayo supplierku amaa qandaraasluhu waa inuu qoraal ahaan ku soo ogeysiiyaa xafiiska dawlada sobota uu fulinta heshiiku ay dib ugu dhacdey.

129

B. Kadib marka uu xafiiska dawladu baadhitaan uu ku sameeya arinka ayaa isgoo magdhaw dalbanaya ayaa qandaraasluhu hawshiisa inuu dhameystiro waqti kordhis u sameyn karaa.

C. Hadii fikirka ah in waqti kordhis loo sameeyo aqbalaad ka helo masuulka saree xafiiska labada dhinac ee wada hadleysa heshiis labaad oo heshiiskii hore qeyb ka mid ah ayey inta ay ku heshiiyaan ay wada saxeexayaan

8.27.2Soboboha hoos ku xusan waxa ka baxsan supplierku amaa qandaraasluhu waajibaadkiisa hadii uu uga soo bixi waayo mudada uu heshiisku dhigayo waxa uu bixin karaa magdhwga ku dhigan heshiiska.

A. Hadii lagu qanco in dhibaatada dib u dhucu mid ka awood weyn

B. Hadii wax magdhaw ah lagu tilmaamin heshiiska C. Heshiiska labaad( dheeriga ah ) oo lagu darin magdhaw

in la baxsho

8.27.3 Waaxda iibka amaa maareeyaha heshiiska

G. Marka uu xisaabinayo iyo la codsanayo magdhawga ka dhasha dhibaato waxaa la raaci fulinta lagu dhex xusey heshiiska guud iyo ka khaas ahaaneedba.

H. Dib u dhacyada ku imaada fulinta heshiiska supplierka iyadoo qaab tusinaya loo dhigi ayuu dokumentida iibka iyo diwaanka daba galka u habeyn.

I. Dib u dhaca ku imaad fulinta heshiiska oo ugu danbeysta la ogeysiiyo waaxda adeega helaysa

8.29 Isku dhaca oo la xaliyo

8.28.1 Isku dhaca fudud waxaa wada hadal iyo heshiis ku xalin kara masuulka iyo supplierka amaa qandaraaslaha.

8.28.2 Cabashooyinka ay qoraal ahaan ku soo gudbistaan supplierku amaa qandaraasluhu oo dhan inta baadhitaan lagu sameeyo ayaa masuulka xafiiska dawlada laga codsan in

130

supplierka amaa qandaraaslaha wada hadal la la yeesho amaa la la go gortamo.

8.28.3 Hawlaha la fulinayo

A. Xaaladaha heshiiska dhexdiisa ku dhigan ee la xidhiidha xalinta isku dhaca si loo ogaado waa in heshiiska baadhitaan lagu sameeyo

B. In la go aamiyo in xafiiska dawladu khaladka oo dhan amaa qeyb ka mid ah uu leeyahay, hadii la ogaado in uu khaladka leeyahay si dhibaatada loo xaliyo waa in talaabo la qaadaa

C. Marka cabashada la soo gudbiyo si looga wada hadlo cabashada oo labada dhinacba heshiis ay ku qancayaan loo gaadho waa in supplierka amaa qandaraaslaha mudu gaaban gudeheed inta shir la iskugu yeedho laga wada hadlo. Shirkana in minitka in waa in la qaadaa. Hadii la gaadho heshiis ah in heshiiskii wax laga badalo inta uu heshiiku hirgalin waa in uu masuulka sare ee xafiiska dawladu xaliyaa.

D. Xafiisyada dawlada ee sharcigu u ogalyahey oo kali ya ayaa adeegsan kara kala xeerin. Xafiisyada kale dawladu waxey isticmaali karaan saamaxaad ayey adeegsanayaan hasa ahaatee hadii wada hadalka la galey masuulka saree xafiiska dawladu amaa wakiilkiisu uu isa saamaxidu ay hirgaliweydo laba dhinac ee wada hadalku ka dhexeeyo maxkamad ayey arinkooda u gudbinayaan si ay go aan u helaan.

8.28.4 Hadii iibka lagu fulinayo lacag gar gaar lagu heley hadii loo baahdo waa in diiq bixiyaasha la ogeysiiyaa oo tala laga qaataa oo hadii loo baahdo heshiis dheeri ah in la saxeexo waa in la ogaado in ay ka soo hor jeedin.

8.29 Dib u eegida heshiiska

8.29.1 Dib u eegida heshiisku sobobaha hoos ku xusan darteed ayaa loogu baahan karaa. Isku dhaca oo la xaliyo, rabitaanka

131

kordhaya amaa naaqusaya ee xafiiska dawlada daraadeed, waxa sobob u noqon kara heshiiska mudada lagu kordhinayo.

8.29.2 Dib u eegida lagu sameynayo tirada, mudada loo xadidayo iyo xaadalaha kalee heshiiska waa in uu masuulka saree xafiiska dawladu ansixiyo heshiiska dheeriga ah amaa dib u eegida oo qeyb ka mid ah heshiiska guud uu noqdaa.

8.29.3 Waaxda iibka amaa maareeyaha mashruuca

8.29.3.1 Qeybaha heshiiska lagu darey ee in la badalo u baahan inta la soo saaro amaa xaaladaha faahfaahsan oo supplierka amaa qandaraaslaha lagala heshiiyo

8.29.3.2 In la diyaariyo warbixin draft ah oo cadeyneysa sobobta loogu baahdey dib u eegida oo masuulka xafiiska dawladu uu ansixin

8.29.4 ka dib ansixinta masuulka saree xafiiska dawlada

8.29.4.1 Is badalka lagu sameeyey qiimaha heshiiska oo lagu diiwaanka lagu diiwaan galiyo daba galka heshiiska

8.29.4.2 Isbadalada kale oo lagu diiwaan galiyo diiwaanka daba galka heshiiska

8.29.4.3 Hadii uu heshiiku dhigayo in mudo kordhis lagu sameeyo lacagta damaanada heshiiska oo laga qaado supplierka amaa qandaraaslaha

8.29.4.4 In afar koobi oo dib u eegida heshiiska ah oo in la saxeexo loo diyaariyo

8.29.4.5 Qaabka dadka uu quseeyo heshiiska heshiiska loogu qeybiyay oo koobiyada loo qebiyo.164

from 172Kuwaasi waa:

Xogta nuqsaan amaa aan buuxin oo waaxuhu amaa shakhsiyaadku ay hayaan

Iyadoon loo ogoleyn oo xogta la daalacdo amaa la soo saaro Waqtiga haboon oo talaabada haboon la qaadin

132

2.2.3 Maamulka iyo heynta xogta ee xafiiska dawlada Dhokumentiga ay ku jiraan iibabaka khaaska ah arrimaha la xidhiidha ayaa si ay mustaqbalka loogu adeegsado in laga soo xigto iyo in daba gal lagu sameeyo sida uu dhigayo bayaanka mamulka maaliyada ee dawlada faderaalka qodobkiisa 648/2001 qodobkiisa 73 xeerka la soo saari waa inuu tilmaamo mudada uu yaalayaan dhokumentigu waa inuu gaadhaa sanad. Xogta iibka in la hayo qaabka xogta loo heynayo ee loo dooranayo waxaa loo qeybin afar qeybood iyo qeybo hoosaad ka sii farcama Diwaanka Koobaad:- Baqshada oo la isku diro

Codsiga amaa su aasha ugu horeysa oo ka imaad shaqaalaha xirfadlaha ee baqsahada abuurtey

Cida baqshada diritaankeeda bilowdey oo baqshado la isku dir diro Baqshadaha oo la is waydaarsado supplierada ( dalabka Ka dib) Baqshadaha la isku diro xafiiska dawlada gudihiisa

Diwaanka labaad:- Geedi socodka tartanka Codsiga tartanka la soo gudbistey Musharaxiinta tartanka ee tartanka danbe loo xushey/ Short list/ Dhokumentiga tartanka, dhokumentiga codsiga tartanka lagu soo

gudbistey amaa TORka shaqada, Specification iyo Bill of Quatity Baqshadaha la xidhiidha tartanka ee la is weydaarsadey

supplierada( dalabka ka hor) Dhokumentiga tartanka ee tartamayaasha Dhokumentiga tartanka ee tilmaamaya qaabka tartanka loo furayo Dhokumentiga damaanada tartanka ee la hayo Warbixinada qiimeynta iyo minuteka go aanada ee cida ay quseyso

loo soo gudbiyo si ay u go aamiyaan

Diwaanka Sadexaad: Dalab iyo ku wareejin Ogeysiinta lagu tilmaamayo tartamayaasha ka qeyb qaatey

tartanka oo dhan natiijadooda Ogesiinta la ogeysiiyo tartamaha tartanka ku guuleystey iyo

heshiiska amaa dalabka iibka

133

Ta lagu hubiyey in tartamayaashu dhokumentiga loo direy inuu gaadhey

Warbixinta baadhitaanka iyo fulinta Su aalaha iman iibka ka dib ee la xidhiidha damaanad iyo

dhinaashaha dhinaca fulinta

Diwaanka Afaraad: Lacag (Maaliyad) Koobiga dhokumentiga lagu balan qaadey isha lacagta Dhokumentiga kharashka lagu dalbado amaa shahaadooyinka

koobigooda Koobiga Recieptka kharash bixinta Dhokumentiga cadeynaya damaanad hadii la heysto amaa kharash

bixin loo shubey tartamaha Damaanada heshiiska iyo in la celiyey damaanada iyo in kale

2.3 Xeelada lambarka loo siin iibka 2.3.1 Ujeedo Xeelada iibka lambarka loo siinayo ee tilmaam bixiyahan ( manual) lagu dhex tilmaamey ujeedadeedo waa si loo hubiyo in shey kastoo wax lagu qiimeeyaa in qiimeyn gaara la siiyey, in la daba socdo, in dabagal lagu sameeyo iibka, in Odhit la sameeyo, diwaanada iyo xogta in daba gal lagu sameeyo oo la ilaaliyo.

Waxaa iibka lambarka la siiyaa markaa billowga ee qalabka la codsado oo waxaa uu asaas u noqon xogta dhokumentiga iyo xogta maamulka farsamadooda amaa in wadooyin kala duwan la abuuro amaa la dhiso. Lambarada iibku waxaa laga siin karaa waxda iibka amaa hadii loo baahdo waaxda adeega heleysa, masuulka barnaamijka amaa mashruuca waxa ka siin karaa faaylka la hayo. Haddii xattaa iibka la masaxo dib looma isticmaali karo lambarka. 2.3.2 Qaabka lambarka iibka loo baxsho Qaabka lambarka loo baxsho ee asaasiga ah waxa uu ka koobanyahey afarta qeybood ee hoos ku xusan: A. Xafiiska dawlada:- ilaa shan xaraf oo loo soo gaabsanayo xafiiska

dawlada( Tusaale MOFED, wasaarada maaliyada iyo horowmarinta dhaqaalaha)

134

B. Geedi socodka hawsha, waaxdu amaa mashruuca in la garto tu loo isticmaalo ( Tusaale ADMIN- Waaxda maamulka taasoo ah waax ku taal xafiiska dawlada gudihiisa

C. Sanad miisaaniyadeedka ( Tusaale 2002) D. Lambar taxana ah oo ilaa afar darajo ah- sanad miisaaniyadeedka

geedi socodka hawsha gudahiiga amaa waaxuhu amaa mashruucu lambarka taxanaha ah ay bixiyeen( Tusaale ahaan 001 ilaa 99)

Tusaale:- MOFED/ADMIN/2007/019, wasaarada maaliyada iyo horowmarinta dhaqaalaha waaxda maamulka 2002 codsiga 19 ee la baxshey ayay u taagantahey. 2.3.3 Codsiga kaliyaa waxaa asaas u yahey tartnno badan amaa dhokumentiga lagu soo gudbisto qiimaha oo/amaa heshiiska hal dhokumenti oo lagu soo gudbistey tartanka amaa qiimaha waxa asaas u yahey tartano fara badan oo si loo kala saaro heshiisyada kala du duwan waxaa lagu dari lambaro dheeri ah.

Tusaale: -MOFED/ADMIN/2007/019/1/3 heshiiska sadexaad ee ka soo farcamey heshiiskii koobaad si loo garto amaa dhokumenti qiima lagu soo budbistey oo ka soo farcamey ku hore oo qiimaha lagu soo gudbistey. Faa idooyinka lambarada iibka Lambarka iibku bashqadaha iibka la xidhiidhoo dhan ee la is waydaarsado iyo dhokumentiyada dhamaantood maadaamoy ku qoranyihiin waxa uu sahli in si fudud iibka loo garto iyadoo lambarka kaliya la dhawri.

Tusmo 3:- Qorshaha iibka Qarshaha iibka Sobobaha hoos ku xusan daraadeed xafiis walli oo xafiisyada dawlada ka tirsan waa inuu lahaadaa qorshe iibeed iyo waxyaabaha loo baahanyahay oo mudnaan la kala siiyo waxa ay hordhac u tahay iib natiijo leh. Lacagaha iibka loo qoondeeyo rabitaanka iibabka dhamaantood in lagu wada fuliyo kuma filna. Sidaas darteed xafiiska dawladu lacagta iibka

135

ee xadidan inta iibabka aan sidaas loo sii rabin loo soo saarin ka hor waa inuu mudnaanta siiyaa waxyaabaha bulshada adeega siinaya.

Waxyaabaha isku midka ah inta la codsan lahaa waqti walli oo iibab yar yar inta la fulin lahaa waa in waxyaabaha yar yar oo dhan inta la isku geeyo qiimo jaban amaa qiimaha calaa midhka (unit price) si loo soo iibin lahaa ayuu wadada u xaadhi.

4.24 Qeybta iibka, wadooyinka iyo waqtiga shaxda xidhmaha( Package) iibku ku jiro inta la diyaariyo ayaa inta marka hore inta la qiimeeyo xidhmaha loo baahanyahey tartanka diiwaan galinta hordhaca ayaa ka dibna xidhmaha kale la diwaan galin

1 2 3 4 5 6 7 8Lambarka tirsiga la siiyo

Heshiiska (Cadeynta)

Kharasha la qiyaasey

Wadada iibka

Tartanka hordhaca ah waa loo baahanyahey/ Looma baahna

Wax soo saarka dalka tix galin waa la siin/ lama siinayo

Maalinta tartanka la furi

Ra’yi

4.3 Doorashada la taliyayaasha

4.3.1 Hawlaha la talinta, wadada doorashada la taliyayaasha iyo shaxda waqtiga ( jadwalka)

1 2 3 4 5 6Lambarka tirsiga la siiyo

Faahfaahinta shaqada

Kharashka la qiyaasey

Wadada loo doortey

Maalinta la soo gudbinayo dhokumentiga tartanka

Ra’yi

136

4.4 Hawlaha kobcinta awooda xubnaha fulinta oo la barbardhigayo shaxda waqtiga (jadwalka) Qeybtan waxaa lagu diiwaan galiyey hawlaha kobcinta awooda ee xafiisku aqbaley iyo shaxda waqtiga (jadwalka)

Tirsiga Natiijada la filayo/ cadeynta hawlaha

Kharashka la qiyaasey

Xadka mudada la qiyaasey

Maalinta la bilaabayo

Ra’yi

Tusmo 6: -Qaabka loo soo gudbinayo

Lambarka Qodobka bayaanka iyo awaamiirtiisa

Waxyaabaha uu ka koobanayahey qodobku

Mudada uu qaadanayo

1 Bayaanka qodobkiisa tirsigiisu yahey 75/ 4

Boordhigu cabashada uu baadhayo uu go aaminayo

15 maalmood oo maalmaha shaqada

2 Bayaanka qodobkiisa 74/2 awaamiirtiisa 45/1B

Cabashada cida soo gudbisaneysa xafiiska marka ay cabashada u soo gudbisaneyso

Arinka cabashada sabobay marka la ogaado amaa maalinta in la ogaado ay aheyd ilaa muddo shan maalmood gudaheed

3 Bayaanka qodobkiisa 74/3 awaamiirtiisa 45/1C

Go aanka uu xafiisku siinayo ka dib marka uu baadho cabashada

Marka cabashada la soo gudbisto ilaa mudo 10 maalmood

4 Bayaanka qodobkiisa 74/4

Cabashada uu tartamuhu boordhiga u soo gudbinayo

Xafiisku marka uu qoraal ahaan jawaab uga baxsho cabashada la soo gudbiyey ilaa mudo 5 maalmod ah

5 Bayaanka qodobkiisa 74/2 awaamiirtiisa

Hadii xafiiska cida cabashada u soo

Marka cabashada u soo gudbisto boordhiga 10

137

47/1B gudbisatey ay qancinweydo amaa hadii jawaab la siin waayoo inuu boordhiga cabashada u gudbisanayo

maalmood oo maalmaha shaqada ka dib 5 maalmood oo maalmaha shaqada

6 Bayaanka qodobkiisa 75/1 awaamiirtiisa 47/1C

Mudada uu boordhigu ka codsanyo xafiiska xogta iyo cadeymaha ka dib marka loo soo gudbiyo cabashada

Isla waqtiga cabashada la soo gudbisto

7 Awaamiirta qodobka 47/1

Markaa uu boordhigu ka codsado xafiiska inuu u soo gudbiyo xogta iyo cadeynta oo dhokumentiga iibka lagu fuliyey loo diro

Maalinta uu ogeysiisku soo gaadhey ilaa mudo shan maalmood


Kadib marka uu xafiisku natiijada tartanka soo saaro amaa cabashada jawaabteeda mudada uu in heshiis cida badisey inuu la saxeexdo sugayo

7 maalmood oo maalmaha shaqada ah


Mudada uu supplierku ku soo gudbinayo jawaabta ka dib xilliga

Maalinta ogeysiiska la soo saaro ilaa mudo 5 maalmood

138

wakaaladuka xafiiska ka hesho warbixin ah in supplierku xadgudbey

10 Bayaanka qodobkiisa 76/4

Wakaaladu mudada ay kaga soo jawaabeyso warbixinta khaladaadka inta uu baadho ka dib

Warbixinta khaladaadka marka la soo gudbiyo ka bilaw ilaa mudo 15 maalmood oo maalmaha shaqada ah

11 Awaamiirta qodobkiisa 43/D

Wakaalada oo cabashada baadhi oo go aanka xafiiska iyo tartamaha warbixinta xadgudubka laga soo gudbiyey gaadhsiinaya

Mudo 15 maalmood ah

Tusmo 7: - Nidaamka Anshaxa 7.1 Awaamiirta qodobkiisa 32 Shaqaalaha dawladee hawlaha iibka ku shaqa leh amaa masuuliintu ma aha iney u adeegsadaan xilka ay hayaan si ay u kasbadaan dano gaar ahaaneed khaas ahaan: 7.1.1 Hadii uu jiro arin danaha khaaska ah ee shaqaalaha la xidhiidha oo xilkooda iney si quman uga soo baxaan caqabad ku noqon amaa xaalad nuucan oo kale iney dhacdo caqabad ku noqon amaa danahoo iska hor imaada waa inuu qoraal ahaan inta uu ogeysiiyo geedi socodka iibka iska saari.

139

7.1.2 Hadyad iney qaataan amaa marti qaad iney ogolaadaan ma aha

7.1.3 Fursad shaqo hadii siiyo amaa qoyskiisa la siiyo inuu aqbalo maa aha 7.1.4 Waa in xogta shaqada lagu jiro darteed lagu helo ee saameyn abuuri kara sirtooda la ilaaliyo 7.2 Iibka dawlada musharax tartaneed kastaa oo ka qeyb galaya hawlaha iibka si toos ah amaa toos aan aheyn shaqaalaha ugu lug leh ma aha in lagu helo isagoo si toos ah amaa cid sadexaad adeegsanaya inuu hadyad bixiyo iyo musuq ugu lug leh. 7.3 Awaamiirta qodobkeeda 16.22 wada hadalka la la yeelanayo tartamaha 7.3.1 marxalad kaste oo geedi socodka iibku marayo wada hadal tartamaha waxaa la la yeelan oo qudha hadii xaalad gaar ah ay jirto. Wada hadalka ay yeelanayaan xafiiska dawladu iyo tartamuhu amaa supplierku waxay ka koobnaan laba arimood. Kuwaasi oo ah: 7.3.1.1 Arimaha u baahan sharaxaad fudud 7.3.1.2 Marka uu tarftanku yahey tartanka laba jeeroodka wada hadal ayaa laga gali nuuca iibka uu tartanku ka koobanyahey 7.3.2 Arimaha lagu qeexin dhokumentiga tartanka waa in xafiiska dawladu faahfaahin ka bixiyaa. Marka ay tartamayaasha ku adkaato iibka ay fulinayaan nuuca uu yaheywaa inuu xafiisku u cadeeyaa. Xafiiska dawladu supplierada tartanka ka soo qeyb galey dhamaantood inay faahfaahin dheeri ah iney gaadhey waa inuu hubiyaa.7.3.2.1 Hadii ay aheyn sida kor qodobka 7.3.1 lagu cadeeyey: 7.3.2.2 Xilliga tartanka la xidhe ka dib dhokumentiga tartanka ay tartamayaashu soo gudbisteen looma fasaxayo iney badalaan.

140

7.3.2.3 Marka tartanka la furo xafiiska dawladu uma ogalaanayo tartamayaasha dhokumentiga tartanka qiimaha amaa waxyaabaha kalee asaasiga ah iney wax ka badalaan waxaan aheyn dhibcaha ay soo qaadayaan in faahfaahin laga baxsho maahe. 7.3.3 suaal kastaa oo ku saabsan tartanka oo la soo gudbiyey iyo jawaabaha laga baxshey waa in tartamayaasha dhamaantood qoraal ahaan algu ogeysiiyaa. 7.3.4 Tartamaha tartanka ku guuleystey hadii uu dhokumentiga tartanka qiimaha uu ku soo gudbistey uu yahey mid aad uga badan midkii xafiiska dawladu markii hore uu qiyaasey waa in baadhitaan lagu sameeyaa sobobta uu qiimuhu u noqdey mid aad uga badan midkii la qiyaasey iyo in loo baahanyehey in xayaasiis kale tartanka loo qabto. Tusmo 8:- Iibabka khaaska ah 1.1 Hordhac

Xafiiska dawladu si uu ugu guuleysto iibka buugaagta wax lagu barto waa ma aha oo kaliya inuu isticmaalo wadooyin buugaag qiimo jaban lagu heli balse waa inuu nidaamka waxbarashada mid ku haboon oo waxbarshada dalka ka jirta la jaanqaadi karaya, si kaafi ah waxyaabaha uu ka koobanyahay mid waari ah si taye lah loo dhigay oo buugaag dalka u qalma si loo doorto waa inay tayadu ay u noqotaa asaaska laga duulayo. Xafiiska dawladu buugaagta uu soo iibinayo suppliero kala du duwan uu isticmaali karaa. Iib kastaa la soo bandhigo waa in dhokumentiga tartanka haba yaraatee qodobo khaas ah amaa xeerar, dhokumentiyo taageera ah oo kala du duwan iyo nidaam qiimeyn oo gaar u ah waa inuu yeeshaa.

1.2 Adeegyada heshiiska ee laga rabo tartamayaasha xadkiisa oo la go aamiyo

1.2.1 Xafiiska dawladu tartamyaasha buugaagta waxbarasho uu ka rabo tayada diyaarintooda iyo/amaa samayntooda waa inuu si cad u tusaa. Iyadoo laga duuli rabitaanka cida iibsanaysa; dadaalka loo

141

galay in bugaag waxbarasho oo haboon sidii loo heli lahaa iyo waxsoo saarka ugu danbeeya sidii loo heli lahaa xafiiska dawladu iibka buugaag waxbarasho oo qaabab kala du duwan waa uu ogolaan karaa. Xafiisyada dawlada adeegyada kuwa fud fudud iyo kuwa adag ee laga rabo iyadoo kuwa hoos ku xusan ay ka mid yihiin: -

Iyaduu noqonayo qalbka (material) uu tartamuhu ka masool yahay amaa ogolaadey materialka oo daabacaada loo diyaariyo oo la turjumo oo la diyaariyo,

Qoraalada draaftiga ah ee la dhamaystiray amaa qoraalkooda lagu jiro amaa qoraalkooda lagu gudo jiro si la iskugu daba rido waa inuu adeega xirfada artitootka iyo daabacaada siiyaa oo wakaalada fulinaysaa sida loo yaqaan wasaarada waxbarshadu yeelataa amaa shaqada lagu wareejiyaa

Iyadoo laga bilaabi diyaarinta qoraalada draaftiga ah amaa la horowmarinayo illaa sixida iyo DESIGN iyo CRC (Manhajka) diyaarintiisa ilaa daabacaada oo boogaanta la dhamaystiray oo cida iibsanaysa la gaadhsiiyo oo adeeg dabaacaad gaanacsi oo dhamaystiran oo la baxsho

Adeegyada kor ku xusan sidii loo bixin lahaa maadaamoo loo baahanyahay adeegyo aad u balaadhan xafiiska dawladu waa inuu adeegsadaa xeeladoo ii boo kala du duwan. Tusaale ahaan bugaagta waxbarshee Xisaabta iyo Englishka dalalka kale kuwa lagu daabacay inta la waafajiyo ayaa laga xadili karaa. Hasa ahaate xaalad dhaqameedka dalka iyadoo la eegi buugaagta Cilmiga bulshada iyo Sciensiga kuwa cusub in la sameeyo ayaa loo baahan karaa. Xaalada danbe waa geedi socodka maamulka heshiisyada ah xilka samayntooda ee la la wareegay ilaa keenitaanka buugaagta ee ka baxsan daabacaadooda . 1.3 Bugaagta waxbarashada shuruudaha qiimayntooda

iyo miisaanida tayadooda

Qaybtani waxa ay ka koobantahay cida wax iibsanaysaa shuruudaha, wadooyiinka iyo sobobaha ay adeegsadaan si ay u qiimeeyaan tartanka

142

oo ay u ogaadaan. Ma isticmaali karayo sobobaha, wadooyinka iyo shuruudaha lagu dhex xusay dhokumentiga tartanka caadiga ah. Kuwaasi oo ah tayada iyo qiimaynta, qiimaynta LOOT(lot) badan, qiimaynta gaar loogu eexanayo dalka dhexdiisa iyo qiimaynta tartanka ka dib weeyaan. 1.3.1 qiimaynta qiimaha iyo tayada

qiimaynta draaftiga qoraalka ah ee cida wax iibsanaysa samaynayso sida hoos 1.3.1.1 iyo 1.3.1.2 lagu cadeeyay ayaa tayada iyo qiimaynta loogu xisaabtami. 1.3.1.1 Cida wax qiimaynaysa marka ay qiimaynta fulinayaan waa inay

gartaan waxyaabaha hoos ku xusan

Qiimaynta draaftiga qoraalka ah, heshiiska daabacaadiisa iyo soo saarkiisu yahay hadii heshiis qudhaata lagu koobo qiimaynta tayadu waxaa lagu fulin oo qudhaata draaftiga qoraalka oo kaliya.

Marka heshiiska buugaag waxbarashoo oo fara badan iyo qalab waxbarasho iibkooda la fulinayo waxaa haboon in cida iibsanaysa inta ay dhawrto liiska qiimaha buugaagta waxbarasho ayaa cida qiimaha ugu jaban ee dhokumentida iibka waqtiga in la soo gudbiyo dhigayo ganacsadaha( tafaariiqlaha) ku soo gudbin kara

Dhokumentiga tartanka ee caadiga ah iyadoo la isticmaalayo waxaa banaan in la taliye loo shaqaalaysiiyo si uu uga tala bixiyo draaftiga qoraalka iyo adeega daabacaada amaa adeega daabacada oo kaliya. Shuruudaha lagu miisaamayo ee hoos ku xusan waxaa loo isticmaali karaa oo kali ya iibka buugaagta waxbarashada draaftigooda.

Buugaagta waxbarasho oo la diyaariyo oo la daabaco heshiikoodu hadii heshiis qudhaata la iskugu keeno amaa heshiis hadii uu yahay kala gaar yahay waxaa heshiiska la siin tartamaha buuxiya shuruudaha dhokumentiga tartanka ee qiimaynta qiimaha ugu yara soo gudbiya.

143

Keenitaanka waxyaabaha wax soo saarka loo adeegsanayo iyo adeegyada qaybintiisa doorashada waa lagu fuliyaa qiimaha ugu yar ee qiimaynta ka soo baxa.

1.3.1.2 Sobobaha qiimaynta tayada

1. Sida uu u waafaqsanyahay manhajka 2. Waxyaabaha uu ka koobanyahay 3. Heerka luqada 4. Habka wax loo dhigo 5. Taageerada la siinayo macalinka 6. Qaabka loo diyaariyay ( Naqsahad) 7. Sharaxaada amaa tusaalayaasha

1.3.1.3 Sobobaha qiimaynta qiimaha Dalka iibsanaya dhexdiisa buugaagta waxbarashadu

meesha ugu danbaysa ay gaadhayaan arimaha la xidhiidha( xogta dhokumentiga tartanka sida uu dhigayo adeegyadan qiimaha loo baahanyahay hadii la codsan inay noqdaan qayb ka mid ah qiimaha heshiiska oo kaliya maahe) gaadiidka dalka dhexdiisa, kharashka caymiska iyo kharashyada kale.

Jadwalka waqtiga lagu gudbinayo ee dhokumentiga tartanka lagu dhex cadeeyay uu waafaqi waayo

Jadwalka kharash bixinta ee Heshiiska xaalada khaaska ah lagu dhex xuso uu waafaqi waayo

Qodobka 1.3.1.1 sobobaha qiimaynta tayada ee lagu dhex cadeeyay waa in loo qiimeeyaa sida hoos ku xusan

Shuruudaha / Sobobta shuruudaha Dhibacaha ugu sareeya

1. Sida uu u waafaqsanyahay manhajka Waafaqsanaanta uu qalabku (material)waafaqsanyahay qalabku waxyaabaha uu manhajku u baahanyahay

5-10

144

2. Waxyaabaha uu ka koobanayahay Draaftiga qoraalku waxyaabaha uu ka koobanyahay oo saxsan iyo ku haboonida

10-40

3. Heerka luqada Heerka luqudu inay noqoto mid ay ardayda fasalka buugaagta loo iibinayo ay dhigtaan si fudud ay u fahmi karaan oo fahamka ardayda iyo isticmaalka luqadooda kor u qaadi

5-10

4. Habka wax loo dhigo Habka wax loo dhigayo inuu ku haboonayahay xaalada fasalka iyo rabitaanka ardayda amaa u qalmida iyo layli, qiimaynta iyo qalabka tijaabada dhamaantood oo noqdo kuwa faaida leh

10-40

5. Taageerada la siinayo macalinka( Hagaha macalinka) Hagaha macalinka ( teacher’s guide) sida uu ugu habooyahay inuu manhajka hago, taageerada loo fidinayo si qorshaha waxbarashada diyaariyo, casharada cashar kastaa la bixinayo, mashruuc la qorsheeyo, taageerada la siinayo shaqada guriga iyo qiimaynta.

5-10

6. Diyaarinta iyo naqshada( design) Arimaha la xadhiidha hababka wax dhigashada ee laga dhiganayo buugaagta waxbarashada rabitaankooda iyo ardayda dhiiri galintooda waxyaabaha hoos ku xusan dhinacyada tayada ,Qaabka uu boggu(page) u yaal(qoranyahay), Habka iyo inta uu cabiraada la isticmaalay uu leegyahay Guud ahaan buuga oo mid la akhrista noqda,Baanaanada loo dhaxaysiinayo linanka amaa kala fugaashaha, caarada( geerka), calaamada iyo ra’yiyada oo mid cad ah

5-10

Shuruudha/ Sobobaha shuruuda Dhibcaha ugu sareeya

7. Sharaxaad amaa tusaaleyaal Sharaxaadu amaa tusaalayaashu tayada ay leeyihiin iyo sida ay isku waafaqsanyihiin buuga waxbarashada waxyaabaha uu ka koobanyahay iyo diyaarintiisa.

Heerka sharaxaada amaa tusaalayaasha Saxsanaashaha sharaxaada amaa tusaalayaasha Qaabka sharaxaada amaa tusaalayaasha

5-10

145

Wadarta guud ee dhibcaha( natiijada) 100

1.5 sobobaha qiimaynta qiimaha ee kor qodobka 1.3.1.2 lagu dhex daray waa in loo qiimeeyaa sida hoos ku xusan

1.5.1 Qiimaha tartanka: ( khaldaadka lambarka, waxyaabaha laga jarayo iyo qiimaynta khaaska ah ee dalka gudihiisa la siinayo)

1.5.2 Gaadiidka dalka dhexdiisa: dakada/xadka uu qalabku dalka ay ka soo galayaan, caymiska iyo kharashyada kalee la xidhiidha buugaagta waxbarashada in la gaadhsiiyo meesha uu liiska jadwalka xogta tartanka lagu dhex tilmaamay gaadiidka dalka dhexdiisa ee loo baahanyahay, caymiska iyo kahrashyada la xidhiidha in gaadiidku noqonayo gaadhi amaa tareen( train), shirkadaha caymiska iyo/amaa inta qiimaha ay soo saaraan cid u qaabilsan ayuu cida wax iibsanysaa ay xisaabin. Si xisaabahan la iskugu daba rido oo loo dardar galiyo tartamuhu waa inuu bixiyaa qiimaha xidhmaha ah ee tartanka dhexdiisa lagu qiyaaso iyo misaanka rarka, caymiska iyo gaadiidka qiyaasta qiimaha ee lagu sameeyay. Kharashka kor lagu xusay meesha qalabka lagu sameeyay oo lagula wareego amaa qiimaha qalabka( alaabta), damaanada caymiska iyo kharashyada gaadiidka waxaa lagu dari cida iibsanaysa.

Si uu qoondaynta iibiyuhu iskugu daba rido tartamuhu dhokumentiga tartanka shaxyada qiimaha lagu cadeeyay waa inuu buxiyaa hasa ahaatee tartamuhu hadii uu ku buuxiyo koobi aan sax ahayn tartanku lama masaxayo hasa ahaatee iibsaduhu tartanka qaybta ku haboon ayuu dib ugu qoondayn. Si loo hubiyo haboonida tartanka oo tartamaha qaybta lagu qoondeeyay dhexdiisa foomyada tartanka iyo shaxda qiimaha marka ay diyaarinayaan hadii loo baahdo si dib uhabayn loogu sameeyo iibiyuhu horta tartanka ayuu qiimayn. Qayb walli si loo goaamiyo tartanka la qiimeeyay ee dib u habaynta lagu sameeyay qayb walli tartamada la qiimeeyay ayaa la is barbardhigi oo la tartansiin. Kadibna tartamada kale ka ugu roon ayaa la barbardhigi oo la la tartansiin. Sida uu dhigayo tartankan amaa isbarbardhigan qaybta “A” amaa qaybta “B” tartanka ku hoos jira qiimihiisu hadii uu ugu yaryahay waxaa loo dooran inuu tartanka ku guulaystay.

146

1.9.3 Sida kor ku xusan isbarbardhiga iyo tartansiinta loo sameeyay tartanka loo arkay inuu ugu roonyahay amaa qiimaha ugu yar leh hadii yahay qaybta “C” tartan kastaa qiimaha la qiimeeyay ee buugaagta waxbarasho loo soo gudbistay kolka lagu daro ka dib qaybta “C” tartanada qiimayntoodu sida ay dhigayso ta ugu roon ee la doortay ayaa la barbardhigi oo la la tartansiin. 1.9.3.1 qaybta “C” tartan kastaa masuuliydaha cashuurta iyo qalabka dalka in la soo galiyo arimaha la xidhiidha bixinteeda importer aan saafi ka ahayn buugaagta waxbarashada dalka gudihiisa inuu soo galiyo cashuurta iyo qalabka kale dalka inuu soo galiyo cashuurtu lacagteedu inta ay tahay amaa 1.9.3.2 Cashuurtu, qalabka qiimihiisa, damaanada caymiska iyo kharashka gaadiidka( qiimaha qalabka, damaanada caymiska iyo kharashka gaadiidka ilaa xadka amaa qiimaha qalabka, damaanada caymiska iyo gadiidka Kharashka goobta la gaadhsiinayo marka la ogaado) qiimaha awaamiirta buuga 15 boqoolkiiba haddu ka bato.1.9.4 Tartan dheeriya oo lagu tartamo ama kooxda tartamaysa ee A tartamayaaha la xushay ee roon haday hooseyaan waxaa loo xulan badiyaha.Haday ahayn awaamirta tartanka /ITB/ tartanka ama barbardhiga sida loogu go’aanshay kooxda C dhexdiisa haddii laga helo waxa la xulan tartanka hooseya.1.10. Shuruuda kartida hore1.10. Marka loo eego murashaxiinta tartanka badiiyay hooga kadib shaxda soo socota sida la arkayo iibku waxa uu leeyahay sababaha soo socda, hanaanka iyo shuruudaha oo la isticmaalo kartida hore ee tartanka ayaa lagu qiimaynaya.1.10.2 Cabiirida kartida hore

Isku dar Daabicid Wax soo saarid

Khibrada guud ahaan

Ugu yaraan 3 sano shaqo la mid ah

Hadda ka hor shaqada ugu yaraan 3 sano oo khibrada shaqo iyo koobcinta qoriida iyo qoraalada waxbarasho oo la daabaco waa inu noqda shaqada laant augu muhiimsan

Shaqada laanta ugu muhiimsan tartanka intaan loo keeniin ka hor ugu yaraan 3 sano waa in la soo saaro waxbarasho ladaabacay oo baandhi lagu sameeyo

x Baaxada iyo koobida ugu yaraan 2 heshiis oo si habsami leh loo dhameeyo

Documentig atrtanka luqadaha lagu xusay marka loo eego wax barashada ama qalabka xogta oo la wayneeyo labo heshiis oo isku mid ah ayu sii habsami le h udhameeyay xirfada:maaraynta mashruuca, waajibka qoraaga iyo daabacada oo kala duwan dabeecada saxda ee heshiiska xaaladaha soo socda mar loma wada baahan karo

Qoraaga oo la sooco,maaraynta oo la kobciyo Qoraalka iyo aartiga sawirka, Naqshada boga iyo habka loo dhigay Qoraalka habka loo dhigay iyo ilaha shaqada

Baaxada iyo baladhka ugu yaraan 2 heshiis oo isku eeg oo sii habsamileh loo dhameeyo

147

xikmadeeda, Faahfaahin ama tusaalayaasha oo fal loo

badalo, Maaraynta lacagta, Bugaagta oo la soo saaro iibka loo bahanyahay

ee qalabka Iibka bugaagta la daabcay,

Iibka bugaagta la daabcay, Maaraynta daabicida Maaynta baahinta Hayaysiin

Koobcin Daabicid Wax soo saar

Xogta lacagta

Labo sano lacagta la dhamaystiray ee la baadhay xisaabta lacagta baaxada lacagta la shubay---millon

Kartida lacagta oo caafiimaad qabta iyo shaqaddi la qorsheeeyay oo la sameeyo ilo lacageed inay leedahay oo la tuso ugu yaraan labo sano lacagta la dhamaystiray ee la baadhay Waa inla tusa baaxada lacagta lagu shubay---million

Kartida lacagta oo caafiimaad qaba iyo shaqaddi lo qorsheeyay oo la sameeyo ilo lacageed inay jirto oo la tuso ugu yaraan xisaabta lacagta labo sano la dhamaystiray ee la baadhay.Waa inla tusa baaxada lacagta lagu shubay---million

Kartiida wax soo saarka (xirfada)

Baaxada wax soo saar ee sanadkiiba loo baahanyahay saddexdii sano ee la soo dhaafay qiimaha heshiiska waa inu noqdo mudo2.5 ah.Shaqada loo baahanyahay (falalka) oo la fuliyo darajooyinka loo bahanyahay goobo lagu soo saaro wax soo saar

Baaxada wax soo saar ee sanadkiiba loo bahanyahay qiimaha heshiiska ee saddexdii sano ee la soo dhaafay waa inu noqdo 2.5.

Shaqada loo baahanyahay (falaka)oo la fuliyo darajooyinka loo baahanyahay goobo buxa oo wax soo saar lagu sameeyo

Baaxad wax soo saar ee sanadkiiba loo baahanyahay qiimaha heshiis ee saddexdii sano ee la soo dhaafay waa inu noqdo mudo2.5 ah.Adeegyada muhiimka ah ee soo socda shaqada in ay fuliyaan waa in ay jirto cuduud shaqaale oo tarbabar la siiyo.

Kaameerada Mekaaik buuleet ah Heshiisku xaalada loo baahanyahay ranji

kaliya ama ranjiiyo kala duwan waraaqad daabacaysa oo aqbalaysa ama qalabka aqbala weebka

Dhamaystiriid iyo baandheej samayn Xidhiid Gudoonsiin Kaydin iyo baahin (heshiiska sida loo rabo) Tartamayasha laga rabo documentiga tartan

ee joogtada ah ee 1) alaabaha warshada iyo qalabka (qalab kasta)waxyaabha soo socda mid na tusaya ee faahfaahinta wax soo saarayaasha,modelka,waxa ayka koobnaan

148

dhamaystiran karan ee sare, cimrigooda iyo natiijada iskuceliska ah iyo 2)Xirfada shaqaalaha iyo faahfaahinta khibradaha shaqada ee sano.

2. Iibka ITigaQalabka informationka (IT) ee mashaaricda dawlada lagu iibsado dabeecadahoogu iyo xadkoodu way kala duwanyihin.Falalka shaqo ee baladhan ee adeegyo kubaxa teknoloojiga iyo adegyada teknalooji ayaa lagu daraa.Waxa inta dheer darajooyinka, ayago adkaada sidookale baladhka aad ayay ukala duwan yihin.Iibka ITiga waxa soocaya adeegyada farsamo iyo adeegyada talo oo isku ekaada waxa ay leeyihin ee iibka dawlada hababka iibka oo la isticmaalo waa mid qasab ah.Uso dhawaanshahasii waxa lagu fal loogu badala xaalad hoose soft weerka iyo shaqooyinka adeegyada la midka ah mid haboon ayay noqonayaan.2.1 Iibka ITiga oo la fuliyo documentiga tartan ee joogtada ah waa muhiim (Iibka ITiga koombitarka iyo teknoloojy la mid ah oo haardh weer ah (hard were),keenida softweerka ama laamaha adeeg farqi ayagoon keenin waa magacaabid la isticmaalo iibka marka lafuliyo).Documentiga tartan ee joogtada ah erayga ITiga marka hore xerada macno dheeriya ayu kaga qayb galaya badana qaybha haardh weerka iyo soofti weerka isku keenida keenida ITiga iyo mid lagu daray isku dabarid.Documentig tartan ee teknollojyga ITiga si habsami leh oo la iskugu xidhxidho (assembly),qaab dhismeedka iyo falal kala duwan oo ITiga ah modhelada heshiisyada tartan oo lagu qoray.Supplay toos ah iyo natiijooyinka teknoloojy dayactir iyo waxa adag oo la wayneeyo.Qaabdhimeedka iyo hadafka ITiga ee shaqada muhiimka ah.2.2 Sababaha soo socda iibka ITiga oo la fuliyo waxay ka dhigaan mid imtixaan leh.2.2.1 Farsamadu intay ka koobantahay mid aad uga duwan iyo dabeecadaha loo baahanyahay si cad oo loo sheega way dhib badantahay.2.2.2 Xogta teknoolojyga /IT/ qaybo kala duwan (Components)geedi socodka wakalada shaqada fulisa waa mid aad ugu eeg.2.2.3 Xafiisyada dawlada dhibaatooyinka ITiga waxaa xal lagu siini teknoloojyga suqa laga helo waa mid kusalyasan nidaamyada degdeg isku badala. 2.2.4 Iibka ITiga guud ahaan xirfadaha kala duwan iyo adeega aqoonta ee la taban karo sidokale iyo teeknoloojiyadda aan la taban Karin waa mid lagu daray.2.2.5 Ka faa’iidaystaha ugu danbeeya ujeedooyinka shaqo ee isbadbadala,boolisiiga shirkadaha iyo kobciinta macadkaas iibkaas carqalad ayay ku beeraysa.2.2.6 Sababaha iyo kuwa kale sida akhbaarada teeknolojiyada ee wayn /IT/ xafiisyada dawladda ee maal galinta sameeya hanaanka iibka inu fuliyo oo u wado u sameeyo waa inay sameeyan dadaal sare iyo systamaka ITga oo la fiidiyo marka la isku dararo qaabka shaqo ee mustaqbalka waa in daba gal lagu sameyo.2.3 Qorshaha iibka iyo iib xidhmo ah (packaging)2.3.1 Xafiisyada dawladu teknolojiyada wararka ee la bartay /IT/ laba qaybood ayaa loo qaybiya in la iibsado.Xafiiska dawlada ee aad loo bartay waa mid ku xidhan awaamirta buxisa rabitaanka wakhti dhaw.Taasi waa iib kala go’an oo hanaanka shaqo ama xafiisku soft weerada uu ubahanyahay sida word processing iyo Data base Management koobiitarka la gashay /PC/ iyo waxyaabaha

149

koombiitarka lala xidhiidhiyo sida printerka iibka waa lagu daraya.Xaalado badan fulinta iibka nuucaasa laamaha shirkadeed ee kale dhibaatooyinka ay kenayso maskaxda lama gashanayo.Inkasto rabitaanka awaamiirta iibka ee la sheegay mid qancinaya inkastu yahay waxyaabaha lagu cabiro /lagu barbar dhigo/faa’iidada dhaqaale ee laga helayo waa la waayayaa (Economic of Scale ).Sidoo kale xogta teknoloojy ee la iibsanayo /IT/ ama dhaqdhaqaaqa faafida adeegyada mustaqbalka la filanayo aad ayay uyaranaysaa.2.3.2 Xafiiska dawladu xogta teknoloojy (IT)iibka in ay fuliyaan midkasta laamaha shaqo ee ka faa’iidaysanaya kadib rabitaanka marka la ururiyo qorshaha iibka inta la diyaariyo waa in lagu ansaxiya maamuul.Taasina isticmaalayaasha ugu danbeeya hormarka guud ahaan gaadhaya saddex sano ila shanta sano ee soo socota qorshaha oo qiyaasta lagashada darajo kasta maal galinta nuuc kasta oo IT ah natiijooyinka kharashaka baxa ayu si cad utilmaamaya.Soo dhawaanshahasi rabitanka hanaanka shaqoyin badan ayu baadha xafiisyada dawlada sido kale xalka ayu go’aan siiya.Xalku dhinaca adeega net workiga waxa uu usakhiraya adeegyada soft weerka iyo printerka (dabacaada) koombiitarada leh qalabada kala duwan waxaa lagu xidhiidhiya net workiga localka ah (udhaw).

2.3.3 Xafiiska dawladu si baaxad leh marka laga reebo hadunan u dhaqaajin faahfaahinta rabitaanka guud ahan kaabitaalka ka imanaya iibka iyo kharashaka joogtada ah xawli sare ayu ku biiraya.Sidaadarted dhinaca lacagta dawlada xubnaha fuliya iibka ITiga qorshaha isticmaalka xogta teknolojiyada ITiga dawladu waxay ilaalinaysa qorshaha iibka inay diyaarsadan xaaladaha kuhabon ayago ka duulaya.2.3.4 Xafiiska dawladu awaamirta rabitaankooda inay isku daba ridaan dawladu way dhirigalinaysa.Sidookale sida kor lagu xusay iibku waa mid ku salaysan koombitaro kala duwan /PCS/ iyo net work oo lagu xidho.Waxa inta sii dheer soft weerka macaamil badan haday isticmaalayaan iibka inla fuliyo kharashka loo soo saaray isticmaale kaste aad ayu u yaal kale marka lagu daro qiimo jaban way ku biiri karaan networkiga. Dayactir oo lagu sameeyo iyo qalab lagu badalo oo lakeeno bandhigayaasha kalatay isagoon kharashka ka yarayn dawladana sidoo kale xafiiska dawlada kharashka wuu ka yaraynayaa.Ujeedada wakhtiga fog inkasto xafiiska dawladu qorsha ugaara inu diyaariyo ay tahay xafiiska dawladu khabiirada (expertise) qorshaha u diyaariya hadayna jirin hanaankaas marka hore waxay wax kabaranayaan inay u bahanyihin inay lataliyaal shaqaalaysiiyan.2.3.5 Foomka soo gudbinta rabitanka xafiiska dawlada (Schedule of Requirement) faahfaahinta badecooyinka dhexdooda haday raban si gaara tartamayaashu inay ku tartamaan waa in lafasaxo shaykastaba sigaar gaara inay ku tartaman habka qiimaynta ee habon documentiga tartanka waa lagu sheegi karaa.Hasa ahate iibka marka la qaybiyo tartamayaashu mid ama bakhtiyanasiib wax ka badan inay ka qayb galaan macno ayay samaynaysa.Xafiiska dawladu marku ansixiyo iibka bakhtiyanasiibka ah(lottery) ama shirka lootoji sidoo kale waa in loo qorsheeyo xaalad la karayo.Xafiiska dawladu wakaaladaha kala duwan xafiisyadooda ama macadyada /Sida hospitaalada/ waxa loo isticmaala inla iibsado habab iyaku iskaray.Wakhtigaas soo bandhigayaasha oo la isku daro guud ahaan hababka xogta ee natiijooyinka maal galinta mabaabiinayo.

150

2.3.6 Baaxada shaqooyinka labeeray /badnida/ bandhige hady u waynaato ama wakaaladu iibka bandhigayaasha dhexdooda tartan inay ka reebto hadaan larabin bandhige kalatay dhamaan in uu soo bandhigin xafiiska dawladu fulinta in uu dadajiyo tiradda bandhiga yaasha oo la balaadhiyo shaqooyinka lagu badalay bakhtiya nasiibka ah kala duwan oo loo qaybiyo aqbalaad ayay ledahay.Gaar ahan baaxad sare /wayn/ shaqooyinka leh xafiiska dawlada fikradiisa markay soo dhex galaan shaqooyinka lagu badalay lama kala duwan iyako isku habeeyay /tusaale qaabka dhismo ama shaqada/ xafiisku bandhigayaal kala duwan fulin fican oo qorsha ah ayu ka heli karaa.2.3.7 Iibku bandhigayaasha dhexdooda marka uu tartan ka reebo bandhige kaliya inunan go’aamin oo la sameeyo xafiiska dawladu bandhigayaal tartamaya inu iibka ka qayb galiyo waa inlo qaybiyo bakhtiyanasib waxayna isticmaalikaraan qorsha fulineedka kaqayb galayaasha.Xaalad walba iibka oo lakala qaybiyo oo lahabeeyo, xeerasha tartanka iyo hababka qiimaynta ah waa in siicad loo ogaado kartida hore iyo documentiga tartanka sidookale hanaanka iibku intunbilaaban ka hore waa in sifican loo qorsheeya.A.Qorshaha iibka dhexdiisa murashaxinta mudnaanta inlasiiyo ay tahay goobta shaqada waa inu indhaha kuso arka.Wakhtiga uu boqashada ku jiro kooxda dadka uu noqonaya mashruuca masuulka shaqo sidookale bandhigaha loo doortay inu sooo bandhigo ITiga in u soo bandhigo shaqada loo baahanyahay carqalad kuwa kunoqon kara xafiiska dawlada hanaanka shaqooyin farqiga faa’iidoyinka jira ee udhexeya ama waa inlakala sooca muqa goobta.Qorshaha fulinta marka lagu daro kartida qorshaha iibka oo la casriyeeyo, habka oo inu sax yahay la hubiyo sidookale marka wax la fulinayo habka cusub dhibaatoyinka si kadisa lasoo darsa oo laiska ilaaliya lataliyaha kafaa’daysayaasha caawiya waa inlagu daro kooxda inla habeeyo.Waxa inta dheer qorshuhu qalabka oo la isku wareejiyo sida loo fulinlaha iyo qalabka sida loo tijaabin laha sidookale taa inlaqabto gashiga loo baahanyahay sida loo diyaariyo waa in latusaa.2.4 Qaabka informationka (IS) Iibka soft werka2.4.1 Iibka hardweerka ee IS ama qaabka informationka ah xubin way ka noqonkaraan.Hasa ahate iibka softeerka waxa uu dhalinaya su’aasha ah lahanshaha natiijoyinka maskaxeed.Qaabka informationka /IS/ iibka documentiga tartanka ee joogtada ah /SBD/ xafiiska dawladu softweerada ay iibsanayaan waa inay ku daraan soft weerku inu sharciyaysanyahay inunan jabinayniin sharciga duubista waa in lagu dara heshiis soft weer oon ka weecanayn shurucda dubista ayado la eegay.Tartamayaashu haday la yimadan soft weer aan sharciyaysnayn xafiisyada dawladu haday iibsadan softweero sharci daro ah dawladu waxay awood u leedahay inay waydiiso danbigaas.Xafiiska dawladu xaalad aan haboonayn iibka la fuliyay waa in ay ka hor istaagan lacag inla bixiyo.2.4.2 Heshiiska iibka softweerka xaalado sharci daro ah softweerka inu faa’iido ku olo ayada oo laga hortegayo keenayaashu sharciga softweerka ayado lugu lifaaqayo iibka softweerka haddii sharciyada dawlada lajabinayo ganaxa lagu sameyay inay aqbaleen waa inay layimadaan qoraal xaqiijinaya.2.5 Keenida ITiga iyo Samayntooda2.5.1 Labo dabecadood oo muhim ah sida dhinaca kenayaasha (bandhigayaasha) dhibaatooyin dheerada oo lakulmi kara iyo rabitaanka adeega adag keenida xogta

151

teknoloojiga iyo iibka iskurakibidoodu wuu ka duwan yahay iibka alaabta.Dabeecadaha kala duwan si midnimo ah adayga iibka iyo shilka waa inlagu daro,sidookale qimayn gara iyo xaalado heshiis ayu ubahanyahay.2.5.2 Bandhigaha iyo shaqooyinka isku xidhida bandhigida iibka faahfaahinta fulinta go’aan xaaladaha ku salaysan naqshadaha, kenida(bandhigida) iyo iskuxidhka (Assembly) ayu masuul ka noqonaya.Waxyabaha adeega bixiya ayado adeega lagu saleeyo wax soosaarka kale ama bandhigida adeega way biirinaysa.Sidadarted bandhigayaasha lagu martiqaadayo inay sameyaan iibka ITiga marka lo eego shil sare oo soo gaadha xirfad u qalanta rayi garsoore iyo waxaa loo bahanyhay aqoon xirfadeed inay lahaadan.Iibka nucaasa siisdabajooga oo wayn iyo waxay samaxaysa adeegyo lama adag inay aburmaan.

A. Natiijoyin kusalaysan specificationka (Out Put Based Specification )

Lantani waa specifation ku salaysan natiijoyinka sida ay u diyaariyaan muunad ka waramaysa waa inay dhigaan, sidookale laan kasta waxyabaha ay ka koobanyihin waa inay faahfaahiyaan.Qaabka loo fikiray xogta maaraynta iyo way uu qalanta iibka teknoloojiga, sidookale faahfaahinta iibka yaryar /way adkaan karta.Sidadarteed maamulaha laanta iibka mawducyada hoos ku xusan marka la isku daro sitaxadar leh waa in qiyaasta la gashada qaab dhismeedka.

B. Natiijooyin ku salaysan specification 2.6.1 kadoorbidida koobaad

Qaybta koobaad:- aragtida deegaanka oo la badalo (inladhigo)1. Hordhac2. Xaalada guud ee shayga loo bahanyhay3. Soo koobida shayga la rabo

Qaybta labaad :- waxa la rabo (Requirement)1. Waxa ugu muhimsan ee la rabo2. Waxyabaha muhimka ah ee la rabo marka lagu daro iyo isbadalada

(Additions & Variations)3. Heshiiska maamul4. Carqaladaha (shoobaro) (Constraint)5. Shilka la soo gudboonada oo latabiyo (Risk Transfer)

Qaybta saddexaad:- Baaqa tartanka iibka ITiga awaamirta jawabaha ay ka bixinayaan

1. Hanaanka iibka 2. Jawaabta loo bahanyahay

Qodobada (Appendices) Soo gudbinta falalka ganacsi

152

Shaqooyinka xogta ganacsi (Business Facts &Figures) Soo gudbinta faahfaahinta shirkadahaI Xoogta maamulida wakhti xaadirka la helo iyo faahfaahinta teknoloojy Cabirida kartida waxyaabaha loo bahanyhay (Detailed Requirement

Interfacing)

2.6.2 Doorbidida labaadQaybta labaad:- Hordhaca

Foomka soogudbinta shirkada Specification sal ku leh natiijooyin ujeedo iyo ka kobnaan Desclaimer, Caveats, etc Sirta oo la dhawro

Qaybta labaad:- Waxyabaha muhiimka ah oo laga duulo Habka fulinta deegaanka soo koobid qaybaha lamidka ah Habka falalka (Strategy) Maraynta xogta iyo habka (strategy) Wakhtigan xaadirka ah falalka la midka ah ee la helay, qaab dhismedka iyo

Teknoloogyiga maraynta xogta ah Maraynta xogta iyo sharciyada teknolojyga, darajooyinka Tarikhaha la midka ah iyo hormarka mustaqbalka

Lanta alaabaha badana hababka fulinta ee degaanka (Strategy), maaraynta xogta iyo hababka teknoloojy(Strategy) iyo waa mid helaya mashruuca documentigiisa hore.Qaybta Sadeexaad:- koobida waxyabaha loo bahanyahay

Iibka dhexdiisa ujeedooyinka PFI Qorshaha shaqo dhexdiisa doorka iibka Faa’iidada laga sugayo maal galinta oo la soo kobo Wax yabah muhimka ah, dheeraynta doorbidida iyo marka lagu daro

waxyabaha baxaya baaxada iibka oo la soo kobo

Laanta alaabaha ah maraynta xogta iyo habka teknoloojy, mashruuca documentigisa hore iyo waa specification ku salaysan natiijo laga helo.Qaybta -B- Waxyaabaha loo bahanyahayQaybta afraad:- Waxyabaha muhimka ah ee loo baahanyahayDocumentiga awaamirta la siiyay marka loo eego shay kasta oo loo bahanyahay waa in loo qaybiya sida soo socota:-

153

Kaugu horeeya (kahore):- masuulka sare ee xafiiska khuseeya xaalad ka duwan haddii lagu qiyaaso inu faa’iidaysto waxyaabaha natiijoyinka u bahan iyo sida loogu bahanyahay in la qasbo oo latirin karo iyo bandhigihi waxyabaha uu buuxin karo.

Talabaad:-xafiisku faa’iidada hore haday yaraato oo latiriyo natiijada waxyaabaha ugu muhiimsan iyo marka ugu danbaysa inunan waajib ahayn waa in loo tiriyaa.

Bandhigayaashu natiijoyinka ay ku saleeyaan Specifactionka jawaab marka ay siinayaan xog dheeriya inay siiyaan goobaha ay ku waydiinayaan waa in ay isticmaalan xubno aan ka xumaynayn. Tusaale bandhiguhu dhawaanshaha uu udhawyahay X (approach) waa inu sheega, bandhiguhu ka doorbidida Y hadu rabo inu sheego iwl.

Hoos waxyabaha lagu faahfaashay waxa looga bahanyahay shay walba waa inu ka hor yimaada:-

Waxyaabaha isku eeg hababka wakhti xaadirka la helo (Relevant Current System) ,natiijoyinka goobaha laga shaqeeyo faaiidada ay leeyihin iyo baxada shaqooyinka isku eeg specifection kusalaysan natiijooyin la soo gudbiyay oo gaban masuulku inu ilaaliyo hababka la helayo waa inu ilaaliyo /waa inla hubiya muqalada adeega ee fican inla sheego.

Haddii la karayo tiro inta lagu go’aamiyo (lacabiro) iyo specifactionkii lagu saleeyay natijada habka cusub ee ka yimiday faa’iidooyinka ilaalinaya tusmada adega.

Xaladaas qorshaha u noqonaya laanta waxaa u noqon kara sida soo socota:- Aragtida hore ee xuduuda muhimsan ee iibka Natiijooyin lamid ah habka specifaction (waxa uu birinaya adeegyada shaqo ee

muhimka ah)○ Dabecadaha sida adeeg darajo sare leh (Nature i.e high level Functionaliy )○ Qiyaasta baaxada :tusaale qodobo (format), inlaisku halayn karo, saxnaansho, wakhtiga natijada la siinayo,

Specifactionka natiijooyinka adeg (waa qorshe ku salaysan natiijoyinka koor ku xusan)

Specifactionka gashiga adeega (Sida natiijooyinka qorshaha xafiiska ee kusalaysan natiijooyinka kor lagu xusay)

Migration cutover, iyo waxyabaha muhimka ah ee la mid ah adeeg cusub oo la bilaabay,

Heshiisku marku dhamanayo iyo dhinaca adeeg cusub / adeegyada muhimka ee la xidhiidha bandhiga kumeel gaadh

154

Qaybta shanaad:-waxyaabaha muhimka ah ee loo bahanyahay isbadalada lagu samayn karo ee dheeriga ah

○ Hab dheeriya oo lawayneeyo ama talo○ Habab la door biday oo dheeriya ○ Wakhti xaadirka maaraynta xogta ee xafiisku samaynayo iyo adeegyada teknoloojy ee bahda -3- ay samaynayso out source oo laga dhigo,

Shaqalaha iyo hantiida oo lagu wareejiyo bandhigayaasha lakulmida (loogu ta biyo)

Bandhigayaashu xuduuda heshiis gaara fikrada khusaysa fursadaha lagu soo bandhigo,Qaybta lixaad:- Maraynta heshiiska

Maraynta adeega waxyaabaha loo bahanyahay Waxyaabaha loo bahanyahay ee ilaaqaadka lala leyahay macaamiisha Shirarka baadhida heshiiska waxyabaha loo baahanyahay

Qaybta todobaad:- carqalado (Constraints)Waxyaabaha soo socda marka lagu daro xalalka loo qorsheeyay carqaladaha:- Darajooyinka (Standards), darajooyinka oo dhan iibka kaliya waxay

noqon Karin qasab in la fuliyo.Darajooyin kale oo lagu daro ayado ladhawrayo haddii la aamino iibku inu iswato herarka adeegyada waa inlagu daro darajooyinka lamidka ah.

Kartii (Compatibility), Amarada la fuliyo (Imlementation Imperatives Shaqo la akhrin karo (Interfacing) Xidhiidka ka dhaxeeya falal kale , Faa’iidada lagu socon karo goobta la joogo maraynta xogta iyo

teknoloojyga,

Qaybta Sideedaad:- Hilka oo laiska gudbiyo (Risk Transfer) Masuuliyada kala duwan ee maalgalinta iyo liisaskooda, Masuulku kuwa udhaw waxa u uqaybinayo ama waxyaabaha uu

utabinayo mid tilmaamaya, Bandhiguhu faahfaahinta jawaab inu ka bixiyo waydiinta marka lagu

daro masuuliyadaha uu qaadanayo iyo ta sii loo helo waa in la sheego hababka nucyada heshiis ee ay soo bandhigayaan.

Qaybta -C – qalab ay isticmaalayaan tartamayaashu (tools)Qaybta sagaalad:- Hanaanka iibka Jadwalka wakhtiga iibka

155

Falalka fulinta wakhtiga jadwalka Fulinta iibka siday ukala horeeyaan Tartamayaashu wakhtiga bandhigida qiimaha ay ku tartamayaan xogta

laga sugayo bandhigayaasha Shuruuda qiimaynta iyo habka,

Qaybta Tobnaad:- Bandhigida documentiga tartanka dhexdiisa faafaahin lagu daro Soo bandhigida fikrada lagu tartamayo awaamirta la dhigay (wadiida

isbarbar dhig iyo qiimaynta) Kartida shirkada (xirfada) (Tusaale dabeecada iskaashatada)

Doorbidida iyo faahfaahinta fikradaha laga doorbiday,

Siinta adeega foomka soogudbinta bandhigida (Maraynta mashruuca, qorshaha, Jadwalka wakhtiga, iahabayn iyo marka lagu daro cuduuda dadka)

Codsadaha / fikradaha misaaniyada ( Qorshaynta lacag bixinta, bilawga lacag bixinta, kharashka baxaya misaaniyada loo qabtay, dhirigalinta heshiiska, hantida, isbadbadalka cuduuda shaqaale, ilaha dhaqaale ee kale)

3. Iibka daawada iyo taglaalka3.1 Hordhac

Dawooyinka, taglaalada, uurka waxa ilaaliya /waxyaabaha la iskaga difaaco/,cuntada nafaqada leh iyo iibka daawoyinka kale ee caafimaadka iyo mashrucyada looga bahanyhay ee bulshada lagu daryeelayo aad ayay uu biirayaan. Mashrucyadaas tageerada loo muujinayo shilalka degdega ah programka daryeelka qoyska dhalmada waxa ilaaliya intaan la iibsan kahor AIDSga /difaaca/, TBiga qaaxada, cudurka juudanka, barnaamijyada lagu daryeelayo caafimaadka hoyada iyo ciyaalka iwl dawooyinka iyo iibka taglaalka aya lagu biirinaya. Alaabahaasi waa inay wax kataraan caafimaadka bulshada nabadqabkooda. Dawladu waxa ugu muhiimsan wadanka siinaya adeega caafiimaadka waxa soo socda ayaa adeega lagu biirinaya.3.1.1 Dawlada iyo laanta dhaqaale ee gaarka ah wax soo saarka laga helo oo

ladaba galo,3.1.2 Waxa wadanka gudihiisa lagu soo saaro ama alaabaha wadanka

gudihiisa soo gala ee qaybaha caafimaadka ah tayada in la ilaaliyo waa in darajooyinka la soo saara,

3.1.3 Adeega caafimaadka dawlada dhexdiisa wax soo saarka sii karti leh oo loo baahiya,

156

3.1.4 Baadhitaan haboon, amarka dawada iyo sida loo siinayo waa in la hubiya isticmaalida kuwa isticmaalaya inu jiro,

3.1.5 Lacagta dawlada, kaydka lacageed ama haddii lagu fuliyo iibka caawimaada mashaaric kala duwan iibka alaabaha lamaha loo doortay caafimaadka,

3.1.6 Shaxda soo socota waxay tusaysa alaabaha loo baahanyahay eel amaha caafimaadka ee lagu iibsado kharashka dawlada.

Dawooyinka Wadamada soo koraya 90% cudurada ay udhintaan inlayareeyo dawooyinka ay ubahanyihin hayadda caafimaadka eeadunka /WHO/Modeelada aasaasiga waxaa lagu daray xusuus dhawrta dawooyinka.Dawooyinka kale ee faa’iido leh waa inlagu daro faafaahinta dawooyinka muhiimka ah.Taasinta waxa soo socda ayay biirinaysa.Dawooyinka warshadi ay soo saarto ee la iibiyo dawooyinka kulaylaha iyo cudurada dabaysha, Dawooyinka suqa aad aan loga bahnayn cudura gara wax utara iyo sababo qiimahoda lagu qaaliyeyay wadamada soo koraya baaxad yar iyo dawooyinka marmar faa’iido leh.

Waxa soo saarka la xidhiidha nolosha (Biologucal)

Waxa soo sarada nolisha la xidhiidha taglaalada la siiyo caruurta siayna cudur uqaadin iyo qaybaha bulshada ee dhibatada unogul daawooyinka taglaalka way birayan sii cuduro kala duwa laiskaga ilaaliyo.Badankoodu faafaahinta dawooyinka muhimka ah aya lagu xusay.

Dhalmo kahortega /iska ilaalin/

Dawooyinka lagaga hortego dhalmada /difaca/ waxa soo saarka ayu biirini qaabab kala duwan ayu lahanaya.Hababka la iskaga ilaaliyo dhalmada /difaaco/ sida koondom iyo qalab makaanka lagaliyo (IUDS) sida dawooyinka ama qalabka caafiimaadka /hababka/waa lagu melayni sidookale tayada oo ladaba gala wakaalada wadanka gudihiisa waa inay dabagalaan.Hayada caafiimadka ee adunka /WHO/faahfaahinta dawoyinka aasaasiga ah ee hoormon lagu siiyo qalabka /habka/copper-bearing, Koondom iyo hababka – aya biiraya.

Nafaqada cuntada

Nafaqooyinka cuntada waxay yihin natiijooyinka dawooyinka amino asiidh iyo dufanka macdanta iyo electro liitka cuntada kale ee dheeriga iyo fiitaaminada ---dhalmada ka hor,kalyaha iyo dawaynta cudurka wuu biirinaya.Hayada caafimaadka ee adunka /WHO/wax soo saarka liiska dawooyinka muhimka ah aya lagu daray.

Qalabka dawooyinka

Tageerada misaaniyada dawlada qalabka dawooyinka la isticmaalo (Consumable Medical Equipment) farsamo sare,baadhida electrniga ah /diagonastic/iyo waxyabaha nolasha rajiya (Life support) iibka waxsoo saarka aya mudnaanta la siinaya.Nucyada qalabka ee shaqooyinka markay bataan midka koobaad,qalabka la siiyay darajada labaad sadexaad awaamirta tusaysa ayay dawladu

157

diyaarisay.Wakalada maraynta hantida iyo iibka dawlada qalabka caafiimaad ee kharashka dawlada lagu soo iibsho gudoonka khuseeya xafiiska dawlada oo lala heshiiyo faahfaahinta qalabka joogtada ah wuu sheegi kara.

3.1.7 Iibka natiijada mashruc wakhtiga/ timka/ oo la sugo fulinta iyo qiimaha oo isbixinay ayaa lagu fulinaya.Taasina sitaxadar leh oo xidhmada loo diyaariyo iyo sikarti leh nidaamka iibka oo loo fuliyo xafiisyada dawlada falalka iibka wadanka gudaha carqalad waxyabaha gaadhsin kara ee fiiro loo yelanayo marka laisku daro/isku gayn/ markay yimadan waa la heli kara.Fulin surtagasha oo la hubiyo mashruucu waxa uu qorsheeyay iyio waxa u fulinayo koxdu shaqaale kufilan inay lahadan iyo nidamyadaa aqoon dheeriya waa inay u lahadan.Tusaale hanaanka iibka -1- muuqa guud ayu na tusaya.Hananka tartanka iyo heshiiska marka xigta sida waxyabaha muhimka ah ee laanta caafiimaadku ubahantahay go’aan kusalaysan xogta lagu heli karo wax soo saarka oo laqaybiyo kahor intan labixin ama qalabka caafiimadka sida ay ukhusayso oo loo nidaamiyo.Sidookale isticmalayaasha oo si haboon loo gaadhsiiyo waa kujira /isticmaalkooda/. Ahmiyad oo la siiyo hanaanka oo dhan waa xubin sharciga iyo xeerka kulmisatay.

3.1.8 Alaabuhu marka la doorto kadib waa la iibsani, waa laqaybiini /waa labahin/iyo faa’iido ayay ku oolayaan.Mashruuca hayada caafiimadka aduunka khibrad si ay u tusiiyaan alabaha laanta caafiimaad ujeedooyinka iibka si surtagalnimo ah inloo buxsho falaka baladhan sitaxadr leh aya fiiro loo siini.Taasina waxa soo socda aya lagu biirinaya.3.1.8.1 Badeecooyinka lamaha caafimaad ee la rabo oo la xusho (la soco)

158

Hanaanka xulashada tartanka habka heshiis

Isticmaalka Taageerada maamul Iibka

Qaybinta gaadhsiinta

3.1.8.2 Nidamka xarumaha caafimaad dhexdooda si haboon oo lo gudoonsiiyo bakhaarka oo la dhigo,3.1.8.3 Dabagal adag oo la sameeyo tayada oo lahubiyo3.18.4 Kharash ilaalin cad cadalad ku salaysan maraynta iibka badeecooyinka

3.2 Hanaanka iibka3.2.1 Ujeedadu waa khibradda iibka dawooyinka oo la koryeelo.Iibka dawooyin fican – isago xidhma ah ayaa lakeenay, Sikastaba dawlad kasta, macadka dawlada ama shirkadaha gaarka ah nidaamka iibka ee ugara markay diyaarsanayaan waa in labaadho iyo waxay isticmaali karaan xaalad ku haboon.Iibka daawooyinku xalado kala duwan ayay u qabsoomaan. Sikastaba ha ahaate nidamadaasi xaladaha iibka oo dhan iyo iib kasta inu haboonyahay aragtida hore waa in la siiyo laanta caafiimaadka ee dawlada waa inay iibsadaan dawooyinka ay u bahanyihin.Hababka gudaha marka laga bilaabo siyaba kala duwan kuwa naftooda karay ama marka lagu daro wakaladaha isku filnaaday into dhan mid shakhsiyaada ayay ka dhigi karaan iibka dawlada wadooyin kala duwan ayaa dabagala lagu samayn kara.Qorshahaasi isbadaloo kasta ayay u hogaansanaanayaan.

Iibka dawooyinka shirkado kala duwan,wakaalado, aqlada ministarada iyo hanaan adag oo khuseeyawax soo saarka. Wakhtigan xaadirka ah iibka la helo iyo boolisiyadda dawlada ee ubahan qaabdhismeedka madadka, sharciyada iyo xeerasha intabadan kuma filna, sidookale wakhtikasta suuqa daawooyinka oo casriyaysan jawaabta laga helay natiijo ku ool ayay tilaamaysa.

Hababka ujeedooyinka loo bahanyahay ee iibka daawooyin fiican 3.3.1 Qorshaha iibka daawooyin fiican loogu bahanyahay waa mid ku salaysan afar hab.Habka oo ladaba galo adeega gaarka loo leyahay oo laisku daro iyo isticmaalida dawlada nuuc kasta ha jire ujeedooyin habaysan iyo qorshe hababka badhigida lamaha daawooyinka dawlada waa mid muhim ah.3.3.2 Hababka ujeedooyinka afarta ii bee dawooyinka,3.3.2.1 Badnida saxda /baaxada marka loo eego qiimaha dawooyin isbixinaya oo la iibsado,Hababka hore (strategy) ujeedadu waa in la hubiyo qiimaha marka loo eego daawooyin isbixinaya oo la iibsado shirkadaha fuliya iibka daawooyinka waa inay diyaarsadaan faahfaahinta daawooyinka loo baahanyahay.Waa inla sameeyo kaydsi badan inunan jirin waa in la hubiyo wax soo saarka la doortay inu leeyahay iib isku xiga badnida iibka/ baaxadisu waa inay jirto nidaamyo la qiyaasay.3.3.2.2 Waxa soo saarka tayo sare leh waa in loo doorta kenayaal (bandhigayal) haboon,Ujeedada labaad ee kusalaysan wax soo saar tayo leh bandhigayaasha keena marka hore waa in la doortaa sidoo kale dabagalka tijaabo mashaaricda qiimaynta tayada kuwa ay khusayso waa in lafuliyaa.3.3.2.3 Wakhtiga loo qabtay gudihiisa oo lagu soo bandhigo oo la hubiyoUjeedada iibka ee habka sadeexaad iyo habhabka baahinta ee loo bahanyahay/haboon badnidooda(baaxad) golaha dhexe ama meelaha lugu kaydiyo ee killilka oo wakhtigoodi la keeno (lasoobandhigo) sidookale waxsoosaarku

159

wakhtiga loo baahdo adeegyada uu bahan qaybinta caafimaad waa in la hubiya in ay jiran ooy ku filanyihi.

3.3.2.4 Guud ahaan helida qiimo hoose oo la helikaro,Afaar laamood oo maskaxda lagasho ujeedada afraad iibka iyo hababka la baahshay guud ahaan waa inlahela qiima hoose.

Qiimaha saxda ah ee iibka daawooyinka Tayada hoose ee wax soosaar, fulinta keenida hoose (samayn) ama

kharashaadka ku dhaca sababo adeegyo wakhti gaban ah. Hababka keenida darajooyin kala duwan kharashaadka lasameeyo

lisaaskooda, Iibka iyo habka baahinta sababha maamulka iyo maraynta kharashaadka lagu

fuliyo shaqooyinka iyo inu jiro kharashaad maaliyadeed.

Mabaadida loo bahanyahay ee iibka dawooyin fiican3.4.1 Iibka shaqooyin kala duwan (falalka) iyo xirfada muhimka ah ee masuuliyadeed iyo gashiga muhimka ah ee shaqo xafiisyada kala duwan ee jira, gudiida iyo shakhsiyaadka waa in la qaybiiyo.3.4.1.1 Masuuliyinta maamulka sare ku jira iibka dawooyinka sinatiija leh, karti iyo bayaanka waa inla hubiya inlagu sameeyay salka awaamirta.Inkastu leeyahay magac gaara laanta shaqooyinka iibka hababka caafimaad waa inay daba galaan shaqooyinka iibka.Natiijada la filayo oo la helo gashiga laanta iibka inu caawiyo masuul ayu ka noqonayaa.Hase ahaate qayba badan oo runta xaalada dawlada ah falka hanaanka iibka daawooyinka waxaa fulinya guud ahaan laan shaqo kaliya ama gacanta xafiiska ayu ku jira.3.4.1.2 Tirooyinka shaqooyinka ii bee muhiimka ah xirfado kala duwan ayay rabaan sidokale waa inlakala saaro.Tusaalayaasha waxa soo socda aya lagu dari.

Xulashada daawada,gudiida diyaarinta faahfaahinta daawada aasaasiga waa in ay sameeyaan.Gudigaas ujeedadaas waa inay sameeyaan gudi kumeel gaadha.

Baaxada dawooyinka loo bahanyahay (badnida) oo lago’aansho, bakhaarka daawooyinka iyo/ama hababka kale een kusalaysnayn masuuliyinta adeega caafimaad bixiya ee degmo waa in la hela gashi.Hasaahate laanta shaqo ee iibka waa inay diyaariyaan faahfaahinta iibka ugu danbeeya.

Specifactionka alaabaha dawooyinka ama Dawooyinka:- Gudii joogta ah ama waa inay diyaariyaan gudiida farsamo ee kumeelgaaadhka ah.

160

Xulasho hore oo bandhigid ah:- khabiirada tayada xaqiijiya marka lagu daro masuuliyinta iyo khabiirada farsamo sal balaadhan oo lagu daro waa inla sameeyo gudii tartan.

Ansixinta tartanka iyo qiimaynta, gudiida tartanka ama waa inay yimaadaan boordhiga tartanka.Hubnaha gudida farsamo way dhiban karaan rayiga farsamo hasaahaate go’aanka heshiis cod kama dhiban karaan.

3.4.1.3 Iibka aqoonta dawo, kartii iyo khibrada loo bahanyahay waa xirfad gaara.Badana Shirkadaha soo bandhiga daawooyinka tababar hoose ama shaqalaha aan tababar qaadan waa kuwa buuxa.Sidadarteed xaalada iibka xaalad natiijo fiican sii loogu maareyo iibka muhiimka iyo shaqaalaha ku hawlan baahinta waa inay sii haboon uhelaan tababaro iyo w dhiiri galin. Guud ahaan hanaanka iibka daawooyinka khabiirada daawoyinka (faarmaasiist) ugu yaraan waa inu jira khabiir sare oo xaga daawada (pharmacey).3.4.2 Guud ahaan fulinta hanaanka iibka dabayaaqad inu afayeenku diwaan galiyo manoqon karto badiyaha oo lakala sooco waa in la adeegsada shurudaha cad ee la isticmaalo waa inay noqdaan sharciyada iibku mid cad.

3.4.2.1 Bandhigayaal roon si loo soo jiito qiimo roon sii loo helo waa inla noqda mid cadalad ku dhisan ama cadaalad ku salaysan.Hanaanka tartanka iibka daawooyinka haday cadaan wayaan ama haday mid madmadow leh noqoto oo maasuq maasuq ku jiro ama mid cadalad lahayn aya loo hisaabin kara. Carqalado aan haboonayn markay yimadaan cabasho way jiri kartaa.Haday ruun noqoto ama ay noqon waydo dacwadaha nucaasa shucuurtoodu samayn ayay leedahay sidoo kale bandhigayaashana way waxyelaynaysa, adeega caafiimaadka kuwa siiya iyo shacabka nidaamka rumaysan.Kenayaasha laga badshay waxay dareemayaan inay nasiib u helayn in ay badiiyaan sidookale tartamayaasha jiira mustaqbalka kama qayb galayaan.Tirada murashaxinta keenaya marka laga jaro bandhigida madaama uu galayo gacamaha bandhigayaal yar qiimaha lagu tartamayo ayaa yaraanaya sidookale qiimaha iibka ee la bixinayo aad ayu uu biiraya.

3.4.2.2 Nidaamka tartanku waa inu noqdo mid cad.Waa in loo diyaariyo afayenka qiimaynta iyo waa inay sameyan faaylalka xogta iibka.Waxa inta dher go’aamada iibka in la siiyo waa in la adeegsado shuruda cad cad.Waa in sii haboon loo siiya go’aanada tartanka sidookale waa in lakala sooca badiya tartanka waa in la dhamaystira amar sii loo siiyo.Sharcigu baaxadu fasaxay natiijooyinka hanaanka tartan xogta shacabka khusaysa waa inay uu shaaciyaan.3.4.3 Iibka waa in sii haboon loo qorsheeya3.4.3.1 Waa in la hubiya daawooyinku wakhtiga la rabo in la helo waa in sii taxadar leh loo qorsheeya iibka daawooyinka.Qorshaha dadka soo diyaariya sababaha soo socda waa inay qiyaasta maskaxda gashadaan:-Kenayaasha oo la helo, waxa laga helaya lacag iyo wakhti, nidaamka loogastika dhexdiisa badnida darajooyinka laga

161

helo, wakhtiga u dhaxeeya iyo gashiiga carqalad ku abuuraya falalka shaqooyinka iibka tusaale xulashada daawooyinka, badnidooda oo la go’aamiyo,tartanka iyo heshiisyo la galo,nidaamka wakhtiga daraajoyinka kala duwan, nidaamada oo la gasho wadanka gudihiisa dhexdiisa, canshuuraadka oo xor laga noqdo iyo gaadiidka ooy ku haboonaato.Xulashada daawooyinka iyo xisaabinta baaxadiisa3.5.1 Iibka waa inlagu daro faahfaahinta aasaasiga ee daawooyinka ama waa inlagu kobo faahfaahinta foormulaha kiliilka.Dawladaha caalamka jira ama nidaamka siinaya adeega caafiimaad ee gaara daawooyinka laga helo suuqa misaaniyada luguma iibsan karo.Madaama oy koobantahay lacagtu waa in doorasho loo sameeyo. Faahfaahinta daawooyinka loo baahanyahay ama salka foormulaha daawooyinka faahfaainta daawooyinka iibka loo go’aamiyay waxa uu go’aaminaya daawooyinka markasta la iibsanayo, sidookale kharashka daawoyinka oo la daba galo waa wado natiijo ku ool ah.Foormulayaasha qaranku ay diyaariyeen ama marka loo eego faahfaahinta asaasiga ah xulashada nuxurka lasameeyay labaatan sano in kabadan kuwa hor maray iyo waxaa laga hela wadamada soo kooraya oo faaiido la siiyo.Taasina nidaamka caafiimaadka wakhtiga xaadiirka sii ay u xaliyaan dhibaatooyinka caafiimaad ee jira gashiiga kharash yar qaata iyo daawooyinka si sahal ah loo iibsan karo waa in diirada la saara loona fasaxa.Badnidiisu (baaxadiisu ) tartanka ayay dhiiri galiisa sidookale tartamayaal badan waxay sakhiirayaan in la helo qiimaha daawfooyinka.Tirada badeecooyinka oo la dhimo falalka maamuul ee kale ayay dhimaan sidoo kale liiska kharashka loo bahanyahay ayu dhimaa.Adeegyada bixiya caafiimaadka dawlada iyo kuwa ay dadku leeyihin salka iibka daaawooyinka faahfaahinta daawooyinku waa mid kooban.Hasa ahate xalaado badan rabitaanka jawaab bixinta ee ka duwan marka laga fasax qaato masuuliyinta ay khusayso kadib daawooyinka marmar aan la diiwaan galin waxaa jira habab fasaxaya iibka.

3.5.2 Iibka iyo documentiga tartanka ee daawooyinka caalamiga ah magacaabidooda ama daawooyinka aasaasiga (Generic) waa in la diwaan galiyo magacdooda.Magaca caalamiga ah ee iibka daawooyinka waa in lagu sheego diwaanka iibka ama soo gudbinta rabitaanka tartan waa darajo si balaadhan aqbalaad u leh.Inkasto daawooyin ilo kala duwan laga helo la iibsado inkaso la fuliyo suppliy kaliya marku fuliyo iibka waa inu isticmaalo calaamad ganacsi ah oo uu gaara.Wax soo saarka la iibsado pharmaceutical Equivalence ama Bio-equivalence dhibaatooyinka ka abuurmaya haddu keenayo suaasha iibku sumad gaara isagoon sheegin (calaamad ganacsi) waa inu sheego tayada darajooyinka.Taasina waa calaamad gaara oo ganacsi supplayada daawooyinka cusub ee magac leh tartanka kama qayb galayaan kama dhigno,wax soo saar kharashyar leh way keeni karaan, sidoo kale daawooyin kooban oo la mid ah kuwa aan laga filan magaca ganacsiiga tartamayaasha keena kasokow tartamayaasha hore qiimaha way keeni karaan.Hasa ahaate nidaamka caafiimaadka ee dawlada daawooyinka la keeno dhan nidaamka loogu samaynayo sumad ganacsii kasokow magacaabista

162

caalamiga oo lagu daro awaamirta calaamadaha gaarka ah ee ganacsiiga loo dhigay salka(Labeling Instructions) waa in si fiican magac loo siiyo.3.5.3 Baaxada la amarayo (badnida) waa inu ahaado mid ku salaysan qiyaasta rabitaan ee saxda ah.Kaydka oo yaraada ama kayd badan oo la yareeyo iibka loo baahanyahay waa inla ogaado tiraadiisa saxda.Waxa inta dheer supplayadu tirada iibku haday rumaystaan inu sax yahay baaxadii lagu qiyaasay (badnidi) heshiiska supplayga qiima hoose inay keenaan diyaar ayay u yihin.Hanaanka supplayga haduu isdaba jog uu buxsamo riikardhiga isticmaalku haddu sax noqdo rabitanka mustaqbalka oo la sadaaliyo baaxadiisa (badnidiisa) oo lago’aamiyo xaalada soo socota waa inlagu hagaajiya. Baaxada uu nugul cudurada ee la ogaaday ama isbadalada la filayo, xaaladaha, sababaha wakhtiga,darajooyinka adeeg, xaaladaha amar siinta iyo daba socodka bukaanada.Isticmaal tiro ka batay oon lagu go’aamin dhibaatada wakhtigan iimika waxaa laga arka daawooyinka sabab laan la isticmaalo inay sii socdaan ayu sakhiraya.Hanaanka supplyga madaama unan buxin isticmaalka daawadu madaama unan sabab lahayn wadamo badan xogta isticmaalku mid dhamaystiran maaha ama rabitan sax ah kama turjumayo.Xaaladaas rabitaanka ii boo la qiyaaso baaxada cudurka loogu nuglaado waxay isticmaali karaan qiyaasta guud ee isticmaalka farsamo.

Isticmaalka lacagta iyo tartanka (Finance and Competion) 3.6.1 Iiaha lacagta isticmaalka (gashiiga) inla koor qaado waa in la raaco nidaamka maaraynta lacagta.3.6.1.1 Iilaha lacageed ee iibka daawooyinka u baahan waxa soo socda aya lagu biirini: lacagta dawladu u qorshayso, lacagta laga helo isticmaalayaasha, waaska adeega caafiimaad, caawimaada lacageed ee bulshadu samayso iyo lacagta laga helo tabarucayaasha. Ikhtiyaarkaas natiijooyinkoodu, Equitiga iyo iskuhalayntoodu way kala duwan yihin. Guud ahaan lacagta la helo, sarifka dibada oo baaxad kufilan loo helaa iyo xaalad misaaniyada lagu helo waxyaabaha iibka u baahan aad ayaa loogu xisaabtama.Iibka daawooyinka ee dawlada marka hore waa in mudnaanta la siiyo laamaha iibka ee dawlada inla taageero lacag ku filan oo la helo wakhti haboon hababka oo fal loo badala way haboontahay iyo lacag la isku halaynayo oo la diyaariyo waa masuuliyada dawlada iyo masuuliyinta sasare.

3.6.1.2 Haday tahay lacagtu mid xadiidan geedisocodka maamulka lacageed waa mid aad muhim u ah sidookale waa in loo diyaariyo iibku siday u kala horeyaan.Daawooyinka marka loo baahdo oo la amro marka la gudoomo lacagta oo la bixiyo, daawooyinka oo qiima hoose lagu iibsado, bakhaarka inay ka dhamaan oo la sameeyo iyo supplayadu nidaamka iibka ey rumaysan yihin inu biro natiijo fiican ayu u keenaya.Kharashaadka oo si degdeg ah iyo si habsami leh loo fuliyo qiimaha dawooyinka oo la yareeyo waxa uu mujinaya doorka uu ka ciyaarayo.3.6.1.3 Hababka lacageed tusaale iibka daawooyinka aan xumaan iibka nasahan inta ay ka madax banaanaato waa inu iski shaqeeyo.Revolving drug fund iibka kaliya waa in loo furo akaawn (bug account ah) waa in loo qorsheeyo misaaniyad gaara wuu caawin kara haddii farqiga fal loo badalo.

163

3.6.2 Baaxada iibka 3.6.2.1 Supplayada(bandhigayaasha) keena iibka baaxad sare leh rabitanka ay u leeyihin tartanka oo biira iyo qiimo lagu tartamayo oy keenaan dhirigalin oo la siiyo waxa uu sakhiraya qiimo haboon iyo xaalado heshiis inay jiraan.Faahfaahinta daawooyinka oo la kobo adeegyada caafiimaad ay bixiyaan kooxaha soo lalaamay oo laga reebo qaar kala duwan oo adeg bixiya ama deegmooyinku baaxada iibka oo meel lagu ururiyo waxaa lagu hela baaxad sare.3.6.2.2 Qorshaha iibka aan la filayn oo la ilaaliyo wa wado ah qiimaha daawooyinka aasaasoga oo xarun la iskugu keeno lagu gorgortamo iyo kiliilada,gobolada, dagmooyinka,ama daawooyinka adeega caafiimaad kuwa bixiya ay u baahanyihin waa in loo fasaxa inay ka iibsadan supplayga.Hababkaasi kaydsii strateeji ah iyo gaadiidka oo la isticmaalo, maraynta liisaska maamula iyo waxay sakhiraysa lacagta qaydhiinka ku baxaysa oo lo dhib yareeyo.3.6.3 Hababka iibka eek u salaysan tartan 3.6.3.1 Daawooyinka oo la iibsado waxaa jira saddex ha boo muhim ah.Kuwaasina tartan kooban,tartan cad iyo supplay kaliya heshiiska si toosa loola sameeyo weyaan.Qiima haboon oo la helo waa in marka hore la hela supplayaashu in ay tartamaan waa arin muhiim ah taasi marka laga reebo iibabka yaryar ama kuwa kadiiska ah laanta iibka ee dawladu waa inay isticmaalan habab ku salaysan tartan.Iibka waxyaabaha loo bahanyahay waxaa la qiyaasaya supplayo badan inay jiraan.3.6.3.2 Adeega tayada daawada marka la hubiyay in la isku halayn karo waa in qiyaasta la gashada in qiima hoose lagu dhaqaajiyo.Qiimaha daawooyinku waa mid ku salaysan shan sharci (Rule- of Five) ugu yaraan marka laga helo suuqa shan door oo xidhma ah guud ahaan qiimaha la isku geeyay hoose ayay u dagayaan sidookale badeecooyinka dhexdiisa ugu yaraan shan tartan haddii laga helo habka tartanka marka loo eego qiimuhu hoos ayu udhici,tartamo dheeriya oo lagu daro guud ahaan qiimuhu inu hoos udhaco masamaynayso.3.6.3.3 Adeegyada daawooyinka ee dhakhatiirtu bixiso badana kooxa kuwa laga helo ama wax soo saarka badankiisu haddu noqdo ilo kaliya ama xaalada cusub oo wax soo saar kaduwan marku noqdo kooxaha adeega daawooyin dhexdiisatirada daawooyinka kaladuwan ee laga helo marka loo eego faahfaahinta kharash yar oo ku baxa way yaraan karaan.Marka loo eego kooxa adeega tartanka daawooyinka tartan lagu tartamo ayaa qabsoomi kara.Tusaale ugu yaraan calaamado kala duwan daawooinka cusub ee baakteeriyada dila darajooyinka adeegyadu isku mid ayay ahanayaan.Tartanka kooxa adeegyada daawooyinka sida laakiin waxyaabaha daraajooyinka adeegyada daawooyinku ay isku mid yihin wax soo saar kala duwan oo laba ah, saddex ama inkabadan oo daawooyinka keena waa iibka lagu waydiinayo inay keenaan.

3.6.3.4 Kooxaha adeegyada daawooyinka dhexdiisa daawooyinka kharash hoose leh oo la xusho xafiiska iibsanaya inu sameeyo maha laakiin waxaa samaynaya iibka gudiiida daawooyinka asaasiga ah ee qaranka.3.6.4.1 Qiimaha adeega caafiimaad bixiya kolka laga reebo hadunan isagu iibsaniin unan gorgortamin geedisocda iibka daawooyinka ee dawladda waxa loo arki iibka kooxuhu kala iibsadan.Wakhtiga iibka kooxaha adeegyada caafiimaad ee isku mid

164

ah iibka lagu fuliyo kalikali qiima hoose oo jaban aya laga helaya. Qiimaha rakhiiska ah adeegyada xubin ka ah iibka salkiisu waa kooxda iibka ila ay keenaan alaabihi lagu heshiiyay waxay ka iibsanayaan supplayaddi la xushay.Xubnaha kooxda haday heshiis gaara la sameeyaan supplaayo kala duwan ayago xor ah supplayga kaqayb galaya tartanka inu sameeyo iib rakhiis ah rabitaanka uu uleyahay arinkaas wuu hooseyaa.3.6.4.2 Iibka la siiyay supplay kaliya daba gal oo lagu sameeyo iyo waa inu ahaado mid fulay.Garahaan heshiisyada darajooyinka qiima dhaxe oo la sameya iyo amarka waxa bixinaya dhakhtarada adeega bixiya dabagalku waa muhim.Tartanka lagu tartamayo supplayada oon ku jirin iibka kooxaha oo la qaybiiyo (lakalasaaro) waxa lagu soo bandhigi kara qiimaha lagu tartamayo.Xubnaha kooxaha haday iska cabin waayan qiimaha isbadbadalaya qiimaha tartanka ku xiga lagu galaayo darajo sare oo unan markii hore gaadhin ayu u biiraya.Xulashada supplayga iyo hubinta tayada3.7.1 Tayada wax soo saarka, adeegyada oo la isku haleeyo,wakhtiga la gudoonsiinayo iyo kartida lacagta geedi socodka lagu ogaanayo kartida murashaxiinta supplayada iyo supplayada la xushay oo daba gala lagu sameeyo.3.7.2 Hubiinta nidaamyada halka hore iyo halka danbe sisax ah la iskugu qabto waxa uu tirtiraya darajooyinka iibka ee supplayada(Bandhigayaasha). Intaan la waydiin wax soo saarka tartan kartida ka hore waa nidaam loo isticmaalo qiimaynta kartida supplayga (Bandhigaha ) iyo sumcadiisa. Nidaamkaasi gaarahaan waa mid ku haboon iibka daawooyinka la iibsanayo wakhti xaadirka.Inkastu kartida hore ee lagu xulanayo supplayada (Bandhigayaasha) iibka ay wakhti dheer qaadato marka mar la sameeyo kadib kartida darajooyinka hore ee looga baahanyahay wax soo saare tartamaha hela waxa lagu tirinaya inu karti leeyahay taasina go’aan siinta iyo hanaanka kala sooca gulaystaha ayuu dadajiyaa.Tartamo danbe marka la keeno kadib waxa uu qiimeeya supplayada (Bandhigayaasha) supplayo aan la ogayn haday su’aalo badan soo jeediyaan supplayadaasi waxay soo bandhigayaan wax soo saar tayo leh inla hubiyo oo lakala sooco badiyaha dib udhac wayn ayaa jiraya.Badana nidaamyada iibka waxa lala isticmaala tartan kooban oo karti hore ku salysantahay tartanka waxa lawaydiini supplayada hela tartanka.Supplayada helay kartida marka hore tartan in la abuuro murashaxiin supplayo ah oo laraadiyo waa in lala yimaada tayo isdaba jooga ah nidaamka iibka tartan kooban oo karti hore la xidhiidha.Supplayo cusub ta khusaysa masuuliyinta ilaaliya tayadu waa inay siiyaan xog haboon.Geedi socodka lagu qiimaynayo supplayo cusub (Bandhigayaal) waxa soo socda aya lagu biirin kara.Supplayo cusub oo la diiwaan galiyo lana baadho,macaamiishi hore iyo wakaaladaha caalamiga oo lamarag kacsho,baaxad hoose isku dayida iibka iyo degaanka oo xogta laga soo ururiyo.Nidaamka qiimaynta kartida hore iyo tadanbe oo la adeegsada xafiisyada dawlada ee ay usurtagashay wakhtiga lamaamulo,xaaladaha heshiisyada ee uu ku haboon, faaylku wuxu xanbaarsanyahay, tayada daawooyinka,adeegyada hadhay wakhtiga, xidhniinka iyo awaamiirta magacaabida kartida jirta ta natusaysa nidaam ku salaysan daba gal waxaa uu hubinayaa fulinta udhaw.Faylalka supplayada waraaqadaha diwaan galinta,qoraalo kala duwan,

165

Bandhigida cabashada iyo xogta khusaysa waxyaabaha kale waa in laga hayo koobi.Habka hore dabagalka heshiisyada tartanka iyo qiimahooda, sanad walaba qiimaha iibka guudahaan laga iibsaday bandhigaha iyo fulinta tartan kasta waa in siday uu kala horeeyaan loo dhigo.Nidaamada iibka /hababka dawooyinka la iibsado shurudaha caalamiga oo lagu saleeyo tayo sare in ay leeyihin wax xaqiijiya oo dhan waa in lagu daro.

Nidaam xaqiijinaya natiijoyin tayo leh waa mid ka kooban aafaar shayi.Kuwaasina:-

Dawooyin tayo leh kuwa keenaya bandhigayaasha la hubo oo la xusho.

Wakhti xaadirka hababka la helo oo la isticmaalo tusaale hayada jamicada gurumaha ka dhaxaysa ee caafiimaadka dawooyinka ganacsiga la iskugu gudbiyo tayadooda oo la hubiyo ama haba lagu hubiyo.

Alaabaha khaladka leh warbixinta khusaysa habka loo samaynayo oo la fiidiyo.

Tijaaboyinka tayada la hoor marshay oo la fuliyo.

Wax soo saarka wadanka gudihiisa bandhigayaasha cusub ee keena markay isticmaalan gaarahaan habka iibka ee khuseeya tayada wax soo saar waa in mudnaan la siiyo nuxurka.

Shaxda 1:- Hababka iibka Hababka iibka Daawooyinka Taglaalada Waxyaabaha difaaca

iibka Cuntada dheeriga

Qalabka caafiimaad

Tartan caalamiya

Faaiido -wax soo saarka ilo badan leh-Dawooyinka muhimka ah een kujirin documentiga sharciyaysan

Laguma talinayo

-wax soo saarka ilo bada leh-Koondoom

-wax soo saarka ilo badan leh-wakhti dher (saddex bilood in ka badan heshiisyada jira

Wax soo saarka ilo badan leh.

Xaalada iibka

-wax soo saar badan ama bandhigayaal tiro badan leh -tartanka oo la soo jiito qiimaha

Wax soo saarayaasha aad uu yare e la yaqaano

Wax soo sarayaal badan ama tartamo tiro leh oo la soo jiito -qiimaha iibka oo aad ugu filnaada

-waxsoo saarayaal ama supplyaasha soo jiita tartan tiro leh -qiimaha iibka oo aad uu sareeya

-wax soo saarayaal badan supplyaasha soo jiita tartan tiro leh-qiimaha

166

iibka oo aad uu sareeya

iibka oo aad uu sareeya

Tartan caalamiya oo kooban

Faaiido Daawooyin kala duwan (qodobka 1 halaga fiiriyo)

Waa lagu talinaya

Wax soo saarayaasha leh waxyaabaha difaaca dhalmada IUDS,POCs

Waa lagu talinaya

Waa mid la aqbali karo

Tartan caalamiya

Xaalada iibka

Wax soo saarayaal caalamiya oo tiro kooban leh

Wax soo saarayaal tiro kooban leh oo daacad ah

Wax soo saara yaal tiro kooban leh

Wax soo saarayaal tiro kooban leh

Wax soo saarayaal tiro kooban leh

Tartanka wadanka gudihiisa

Faaiido Baaxada daawooyinka aasaasiga

Wax soo saarayaal natiijo fiican leh ayaa jira

Faaiidadisu way koobantahay.Wadamada sameeya daawooyinka difaaca dhalmada aad ayay u yaryihin.

Heshiisyo hoose.Hanaanka badan cuntada horay u khaaista (wakhtiga uu hadhay saddex bilood kan ka badnayn

Faa’iidadiisu way koobantahay.

Hababka iibka Daawooyinka

Taglaalka Waxyaba difaaca dhalmada

Raashin dheeriya

Qalabka caafiimaad

Xaalada suuqa

Wax soo saar kaliya oo la soo saaro

Darajooyinka caalamiga wax soo saar kaliya

Wax soo saare kaliya



Xafiiska fuliya iibka aqoonta (khibrad):aqoonta tilmaamaysa illaha, xirfada lagu tartamo

Wakaaladaha laanta UNta oo noqonkaran supplaayaro

Faaiido -supplayarada kadiiska ah xafiiska fuliya kartida iibka hoose -wakaaladaha UNta iibka waxay raacayan

- supplayga kadiska ah kartida iibka hoose ee wakaaladu fuliso -vaccine independence initiative

-suppliyga kadiska ah -kartida iibka hoose ee wakaalada fulisa -Wakaaladah

-Supplayga kadiska ah -kartida iibka hoose ay fuliyso wakaaladuWakaaladaha UNta iibka waa inay

Supplyga kadiska ahkartida iibka hoose ay fuliyso wakaaladuWakaaladaha Wakaaladaha UNta iibka waa inay raacan iibka

167

xeerasha baankiga

-wakaalada UNta waxay raacayan shurucda iibyada baanka

a UNta iibka waa inay raacan iibka baankiiga.

raacan iibka baankiiga.

baankiiga

Xaalada iibka

Wakaalada UNta ee markasta fulisa iibka daawooyinka waa inay jirto(Unicef)

Waa in ay jirto markasta wakaalada fulisa taglaalka UNta

Waa inu jiro markasta wakaalad UNta ah oo fulisa iibka waxyabaha dhalmada difaaca

Waa inu jiro markasta wakaalad UNta ah oo fulisa iibka raashinka lagu kooro (Hayada caafiimadka ee aduunka,WHO)

Waa inu jiro markasta wakaalad UNta oo fulisa iibka qalabka caafiimaadka,(WHO

Iibka aqoonta (xirfada) wakaalada fulisa:Heshiis toos ah , maaraynta heshiiska lataliye

Wakiilka iibka

Faaiido Kartida iibka kooban ee wakaalada fulisa

Suppliyga kadoska ah,wakaalada fulisa iibka aqoonta (xirfada)marka ladaayo

Kartida iibka kooban ee wakaalada fulisa



Xaalada iibka

Iibka daawooyinka la rabo ee haboon iyo wakiilka iibka ee khibrada leh

Iibka taglaalka la rabo ee haboon iyo kuwa khibraad leh

Iibka daawooyinka la rabo ee difaaca dhalmada kuhaboon oo khibrad leh

Cuntada loo bahanyahay ee korisa iyo kuwa khibrad leh

Iibka qalabka daawoyinka la rabo ee haboon iyo khibrad leh

Iibka aqoonta (khibrada)wakaaladu fuliso :xirfada lugu daba galayo iibka wakiilada,maaraynta heshiiska talo

168

Bid opening Check list

Lambarka iibka (heshiiska): _______________Maalinta tartnka la furay: _________________Saacada tartanka la furay: _________________Magaca tartamaha: ______________________

1. Baqsahada taranka may baaraafsanatahay (shaambadu may ku taal?

2. Foomka tartanka maa la buuxiyay oo maa la saxeexay?3. Mudada uu tartanku waarayo4. Si loo firmeeyo xogta dhokumentiga maa lagu daray?5. ( hadii loo baahdo) inta uu leegyahay damaanada tartanku_______(

lacagta wax lagu kala iibsanayo oo la cadeeyo) 6. Cida cid kale meesheeda ka soo gashay amaa cida la masaxay amaa

hadii la helo wado ka wanaagsan waa in la cadeeyaa7. In la cadeeyo fikradaha tartanka ee la kala door bidayo 8. In la cadeeyo naaqusaadaha la codsaday 9. Tala bixinada( ra’yiyada) dheeriga ah 10. Tartamaha amaa wakiilkiisa jooga magaciisa________________11. Wadarta guud ee qiimaha tartanka_____________ ( lacagaha wax

lagu kala iibsanayo iyo inta ay yihiin percentigeega oo la diiwaan galiyo)

Masuulka tartanka saxeexiisa_______________ Maalinta __________Muunada shuruudaha qiimaynta Foomka qiimaynta tartanka

Qiimaynta warbixinta tartanka iyo ra’yiyada( talabixinada) la xidhiidha cida tartanka ku guulaysatay Magaca mashruuca: _______________ Lambarka iibka: ___________________ Sumada: ________________ Maalinta la soo gudbiyay: ______________

169

Shaxda 1: - Rabitaanka iibka oo la ogaado (Identification)

1.1 Magaca mashruuca/ cida wax amaahanaysa magaceeda 1.2 Lambarka (tirsiga) amaahda 1.3 Maalinka uu hirgalayo 1.4 Maalinka la xidhayo

A. Ta ugu horaysa B. Dib u habaynta la sameeyay

1.5 Cida iibsanaysa ( shaqaalaysiisanaysa)

1.6 Lambarka heshiiska ( sumada) 1.7 Cadaynta heshiiska 1.8 Qiimaynta qiimaha (kharashka) 1.9 Habka iibka ( mid ha la doorto) Tartan caalami ah ______ tartan

caalami ah oo xadidan_______ tartan kale _________

1.10 baadhitaan hordhaca maa loo baahanyahay

Haa_________ looma baahna _______

1.11 Supplierada dalka oo la door bido ( domestic preference) maa la ogalyahay

Haa _________ lama ogala_________

1.12 Heshiiska iibka qiimaha go an( fixed price conrtact)

Haa __________ Looma baahna _____

1.13 Taageerada lacageed A. wakaalada taageerada bixinaysa magaceega B. Percentage ka lacagta ay wakaalada taageerada bixinaysa bixisay

1. Qiimaynta warbixinta shaqaalaha ra’yiga laga dhiibtay hadii uu jiro meesha uu ka imid iyo maalintiisa tilmaam,

2. Jawaabta laga baxshay hadii ay tahay “maya” shaxda 2 gudaheeda 2.2 (B) 2.4 (B) iyo 2.6 (B) meelaha baanan ee laga tagi karaa. (Baanka baadhitaanka hordhaca ah (prior review) intuu ogaado oo uu waydiisto.

170

Shaxda 2: - Geedi socodka tartanka

1.1 Xayaasiiska guud ee iibka A. Maalinta ugu horaysa ee

tartanku soo boxo B. Dib u habaynta ugu

danbaysa 1.2 Kartida hordhaca ( hadii loo

baahdo) A. Tirada shirkadaha kartida

hordhaca helay B. Maalinta uu baanku

cadeeyo inuu ka soo hor jeedin

1.3 Xayaasiiska tartanka A. Magaca joornaalka dalka

gudihiisaB. Maalinta uu soo baxay C. Shambada caalamiga ah D. Maalinta uu soo baxay E. Tirade shirkadaha uu

xayaasiisku gaadhay 1.4 Dhokumentiga tartanka

caadiga ah A. Cinwaanka, maalinta la

daabacay B. Maalinta uu diiq bixiyuhu

amaa amah bixiyuhu sheegay inuu ka soo horjeedin

1.5 Lambarka shirkadaha dhokumentiga la siiyay/ laga iibshay

1.6 Dhokumeniga dib u habaynta lagu sameeyay ( hadii uu jiro)A. Maalmaha dib u habaynta

lagu sameeyay oo dhan oo

171

la diiwaan galiyo B. Amaah bixiyuhu amaa diiq

bixiyuhu inuu ka soo hor jeedin maalinta uu sheego

1.7 Maalinta shirka tartanka hordhaca ah la qabtay

1.8 Maalinta minuteka shirka tartamayaasha iyo amaah bixiyayaashu amaa diiq bixiyayaasha loo diray

Shaxda 3: - dhokumentiga tartanka oo la qaado oo la furo 3.1 maalinta ugu danbaysa ee dhokumentiga tartanka la soo gudbinayo A. Maalinta ugu horaysa, saacada B. Hadii dib loo dhigay ( hadii ay jirto) 3.2 Maalinta tartanka la furayo, saacada Diwaanka tartanka lagu furay, maalinka baanka loo diray 3.4 tirada tartanada la soo gudbiyay Mudada uu tartanku waarayo ( Maalmo amaa todobaado)

A. Billawga ta lagu cadeeyay B. Hadii uu jiro ta lagu dheereeyay C. Amaah bixiyuhu amaa diiq bixiyuhu

maalinta uu sheegay inuu ka soo hor jeedin

Note: - Tartanka labada marxaladood ah heshiisyada la bixinayi waa inay jiraan xog la buuxinayo marxalad kastaa. Awaamiirta 2.6 in warshad la dhiso, in qalab la soo dajiyo( la keeno) oo la isku rakibo dhokumentiga tartanka cadiga ah fiiri.

Shaxda 4. Qiimayaasha tartanka Sumada tartamaha Qiimaha tartanka

Magaca shirkada( A)

Cinwaanka ( B)

Wadanka(C) Lacagta wax lagu kala iibsanayo (D)

Inta uu yahay amaa %(E)

Dib u habayn amaa ra’yiyo

172

( F)

IWL1.

Shaxda 5:- Baadhitaanka hordhaca ah (Preliminary Examination)

Tartamaha (A) _Cadayn ( clarification) ( B)_Kartida loo leeyahay tartanka (C) _Damaanada tartanka (D)_Dhamaystirnaashaha tartanka (E)_Xaalada oo dhamaystiran ( buuxda) (F)_Baadhitaanka faahfaahsan oo ogalaasha loo helo (G) __________Tartamaha (A)

Cadayn ( clarification) ( B)

Kartida loo leeyahay tartanka (C)

Damaanada tartanka (D)

Dhamaystirnaashaha tartanka (E)

Xaalada oo dhamaystiran ( buuxda) (F)

Baadhitaanka faahfaahsan oo ogalaasha loo helo (G)

Iwl

173

Note:- Sharaxaada cinwaanka si aad u daalacatid waxaad dhawrtaa lifaaqa 1 ee paaraagraafka. Line dheeri ah tusaale ahaan waa in la ogaadaa in arimaha xaaladaha farsamada la xidhiidha. Tusaalayaasha arimaha ku lifaaqan ee 4aad la xidhiidha dhawr.

Shaxda 6: - Dib u habaynta iyo qiimaha la naaqusayo ee xaalada ku salaysnayn

Tartamaha

Qiimaha tartanka ee la qiimeeyay

Saxitaanada (waxyaabaha la saxayo)

Qiimaha tartanka ee dib u habaynta lagu sameeyay

Qiimayaasha la naaqusay ee xaalada ku salaysan 2

Qiimaha tartanka dib u habaynta lagu sameeyay/la naaqusay

Lacagta wax lagu kala iibsanayo

inta uu yahay

Khaladaadka wadarta

Wadarta ku meel gaadhka ah

Percent

Inta uu yahay

A B C D E G HF= C+(D)-(E)

(I)= (F)- (H)

Iwl 1. Note:- tartanada u gudbay baadhitaanka hordhaca ah oo kaliya (shaxda 5

lineka G) iyo shaxyada ku xigta ayaa lagu dhex dari. Shaxda 4 aad masmarka A, B, C iyo D weeyaan (sida ay iskugu daba xigaan waa linada ah A, D iyo E).

2. hadii naqusaadu tahay percent wadarta H waa F iyo G wadartooda. Paragraaphka 6(C) dhawr. Hasa ahaatee hadii ay tahay naaqusaadu cadad toos ayaa loogu dari line ka H. Qiimaha la kordhinayaa waa nuqsaan.

Shaxda 7: - Sarifaadu inta ay tahay

174

Qiimaynta tartanka lacagta wax lagu kala iibsanayo ee loo baahanyahay: _______________

Maalinta uu sarifka isbadalkiisu uu hawl galayo (la hirgalinayo): ___________________

Badilaada sarifka arimaha la xidhiidha xogteeda oo qoraal ah: _____________________

Note: - Xogta qoraalka ah amaa daabacaada sarifka lagu soo saaray koobigiisa ku lifaaq.

Shaxda 8: - Cumlada wax lagu kala iibsanayo oo la badalo Tartamaha Lacagta tartanka

wax lagu kala iibsanayo

Ta dib u habaynta lagu sameeyay/ la naaqusay

Ta hirgalaysa Qiimaynta lacagta wax lagu kala iibsanayo

Qiimaha tartanka Sarifku inta uu yahay 1

Qiimaha tartanaka

Qiimaha guud ee tartanka 2

A B C D E= (C)x (D)

F

Iwl Cumlada (lacagta) lagu qiimaynayo ee wax lagu kala iibsanayo ee la cadeeyo

Note: - Shaxdani waxay faaido u leedahay SBDG iyo SBDLW khiyaarka ah (B). Linka A, B, iyo C shaxda 6aad linka A, B iyo I weeyaan.

1. Lineka D waxaa laga soo qaatay shaxda 7 aad. 2. Lineka F waa lineka E wadarta qiimaha tartamayaasha dhamaantood ee laga

helo weeyaan.

Shaxda 9: - Cumlada wax lagu kala iibsanayo oo la badalo (cumlad kaliya oo wax lagu kala iibsado) Lacagta qiimaynta lagu fulinayo oo la cadeeyo

Tartamaha Dib u habayn la sameeyay/ naaqusaad

Habka lacag bixinta Cumlada Inta ay tahay

Cumulada lacagta iibka lagu qiimeeyo

175

( A)_(B)_( c) _(D) _E=(B)x(D)_(F) _G= (E)x(F)_(H)_(I)=(G)x(H)_(J)_________________________________________________________

Note: - Shaxdan waxa uu faa idu u leeyahay SBDG iyo SBDLW khiyaarka (A). Lineka A iyo B shaxda 6aad lineka A iyo I.

1. Lineka C, D iyo F SBDLW tartanka dhexdiisa iyo sidoo kale SBDLW nuuca qandaraaslayaasha ayaa lagu dhex cadeeyay.

2. Lineka H shaxda 7aad weeyaan. 3. Lineka J waa lineka I wadarta qiimaha tartanka ee tartamayaasha

dhamaantood.

Shaxda 10: - Waxyaabaha lagu daray, dib u habaynta iyo isbadalada qiimaha Lacagta wax lagu kala iibsanayo ee qiimaynta lagu fulinayo oo la cadeeyo

Tartamaha Dib u habaynta la sameeyay/ qiimaha tartanka la naaqusay 1

Waxyaabaha lagu daray 2

Dib u habaynada 3

Isbadala qiimaha 2

Wadarta guud ee qiimaha

(A) (B) (C) (D) (E) (F)= (B)+(C)+ (D)+(E)

Iwl

1. Lineka B shaxda 8aad lineka F amaa shaxda 9aad lineka J midkood ayaa noqon kara.

2. Lineka C, D iyo E dhexdiisa xisaabaadka lagu xusay ayaa hoosteeda si faahfaahsan oo cad ayaa in loo cadeeyo haboon.

Shaxda 11: - Waxsoosaarka dalka dhexdiisa mudnaan gaar ah la siiyo Lacagta wax lagu kala iibsanayo ee qiimaynta lagu fulinayo oo la cadeeyo

Tartamaha _Kooxda mudnaanta gaar ah la siinayo 1_Qiimaha guud 2 _Mudnaan gaar ah taan la siinayn 3 _Muraajacayn _Qiimaha( taariifka) hada jira(%) 4 _Qiimaynta khaaska ah(%) 5_Qiimaha mudnaanta khaaska ah 6_Wadarta guud ee tartanka (la is bar bar dhigayo) __A_B_C_D_E=(C)-(D) _(F)_(G)_(H)_(I)=(C)-(H) __________________________________________Iw

Kooxda ( group) mundanita gaarka ah la siinayo

Qiimaha guud 2

Mudnaanta gaarka ah kuwaan la siinayn

Wadarta guud la Muraajaceeyay

176

l __________1. Lineka B sida uu tartamuhu tilmaamay inuu

amaah bixiyuhu hubiyo iyadoo sideeda ay tahey qaybta A, B amaa C ayay qusaysaa.

2. Lineka C shaxda 10aad ee lineka F weeyaan. Hadii uu yahay qiimaha ugu hooseeya ee qiimaha guud ee tartamaha qaybta (group) A amaa B waa tartamaha ugu hooseeya la qiimeeyay sidaas darteed shaxda qaybteeda kale in la buuxsho maaha. Lineka D ilaaa H waa in la buuxshaa oo kaliya tartanada qaybta (group) C.

3. Lineka D ee shaxda 10aad D iyo E wadarta kharashyad ee ku dhex jira iyo dalka amaahanaya (amaahda qaadanaya) lacaga la baxshay weeyaan. Lineka D waxyaabaha uu ka koobanyahay si loo cadeeyo Note halka hoose waa in lagu qora.

4. Lineka F qalabka lagu cadeeyay amaa kooxda (group) qalabka iskumidka ah qiimaha CIF amaa CIP ga percentigooga cashuurtooda iyo dalka kolka ay soo galayaan cashuurta la baxsho wadarteeda weeyaan.

5. Lineka G waa 15 percent inta ugu yar weeyaan amaa lineka F ka kux dhex jira waa taariifka (lacagta) hada jirta weeyaan.

6. Lineka H tartamayaasha group A ibir (zero) ayuu u yahay. Marxaladan maa aha inay tartamaan tartanka group B. Tartamayaasha group C waa lineka H waa natiijada line E iyo G weeyaan.

Shaxda 12: - Mundnaanta gaarka ah ee la siinayo qandaraaslayaasha dalka gudihiisa xilliga hawlaha dhismaha

Tartamaha (A) (B) (C) (D) E=(C)-(D)

Iwl

177

1. Lineka B sida uu tartamuhu tilmaamay ee amaah bixiyuhu hubinayo iyadoo sideeda ay tahay group A( tartamayaasha dalka gudihiisa ee haboon) amaa, B(kuwa kale) ayay qusaysaa.

2. lineka C waa shaxda linekeeda F weeyaan. Qiimaha ugu hooseeya wadarta guud ee qiimaha hadii uu ka imaado kooxda( group) A tartamayaashooda waxa la qiimeeyay waa tartamaha qiimaa ugu yar soo gudbiyay oo sidoo kale ma aha in shaxda qaybta dhiman la buuxsho.

3. Lineka D waa wadarka guud ee kharashyada line D iyo E ee shaxda 10aad. Qaybaha ugu mihiimsan ee line D si loo tilmaamo waa inu jiraa wax lagu daba lifaaqo. Shaxda D iyo E waxa ay u furanaan kartaa tartamayaasha kooxda( group) A.

4. Lineka F ibir( zero) ayuu u yahay tartamayaasha kooxda(group) A. kooxda(group) B tartamayaasha lineka F waa lineka E 7.5 teeda weeyaan.

Shaxda 13: - tartamayaasha inay guulaysteen loo doortay ee shuruudaha loo baahanyahay buuxiyay

1. Cida tartanka ku guulaysatay A. Magaca B. Address

2. Hadii uu tartanku wakiilkiisa lagu fuliyo supplierka dhabta ah waa in la diiwaan galiyaa 3. Hadii tartanka uu keenay ururo ISHMUR hadii u yahay shariikyada(shirkada) kale jinsiyadahooga( dalalkay u dhasheen) iyo qaybta heshiiskee la qiyaasay waa in la diiwaan galiya. 4. Dalalka( dalka) qalabka billowgii laga keenay( uu ka soo jeedo) 5. Qiyaasta maalinta heshiiska la saxeexayo ( bisha, sanadka) 6. Qiyaasta maalinta uu mashruucu gaadhayo goobta shaqo/ qiyaasta waqtiga uu heshiisku dhamaanayo

Cumlada( cumaladaha) wax lagu kala iibsanayo

inta uu yahay (yihiin) amaa %

7. Qiimaha tartanka( tartanada) (oo la akhriyo) 18. Sixitaanka khaladaadka 2 9. Naaqusaada 310. Dib u habaynada kale 411. Ku guulaysashada tartanka 5

178

12. Qaybta lacag bixinta 6

1. Shaxda 6 line B iyo C 2. Shaxda 6 line B 3. Shaxda 6 line H 4. Dib u habaynada dhamaaantood waa si cad loo faahfaahiyaa. 5. Wadarta qiimaha qalabka 7-10. Cumladaha wax lagu kala iibsanayo

tartanka dhexdiisa cumulada labaad inta ay yihiin oo lagu cadeeyo percent ahaan.

6. Heshiiska amada.

4.4 Iibka gaadhiyada iyo qalabyada badalada ee gaadhiyada (spare parts)

Iibka gawaadhida

Waxaa iibka gawaadhida la fulin kolka la dhamaystiro rabitaanada gawaadhida ee xafiisyada dawlada. Gawaadhida xafiisyada faderaalka dawlada gabi ahaantood waxaa soo iibin wakaalada jididka iyo gaadiidka ee faderaalka. Waaxaha iibka fulinaya waa inay u soo gudbiyaan wakaalada jididka iyo gaadiidka ee faderaalka rabitaankooda gaadiidka ee sanadka sanad kaste Hamle 30 keeda ka hor. Wakaalada jididka iyo gaadiidka waxa uu diyaarin dhokumentiga tartanka, tartamayaasha ayuu ugu yeedhi, waxa uu qiimayn dhokumentiyada tartanka, waxa uu dooran tartamaha ku guulaystay, tartanka natiijadiisa ayuu tartamayaasha dhamaantood ogeysiin, marka ay dhammaato mudada cabashada natiijada tartanka laga qabo la soo gudbisanayo ayaa cida ku guualysatay tartanka heshiis koobanaya uu la saxeexan supplierka. Waaxda fulinta iibku khuseeyo si ay u awoodaan heshiiska oo faahfaasan fulintiisa tartanka cida ku guulaysatay qiimaha lagu soo iibinayo iyo gaadhiga oo faahfaahsan ayuu ogaysiin. Xafiiska dawladu wakaalada jidadku faahfaahinta ay u soo gudbisay sida ay ugu soo gudbiyeen ayuu heshiiska ula galio o kharashka( qiimaha) gaadhiga bixiyo ayuu gaadhiga la wareegi. Masuulka saree xafiiska dawladu arin dagdag ah hadii uu sabobo in dib u dhac hadii uu ku imaado iibka gaadhigu oo hawlaha xafiiska dhibaato wayn ku aboorayo marka uu aamino waxuu awooda in wakaalada iibka iyo maamulka hantida dawlada inuu ka fasax qaato oo faahfaahinta fulinta tala bixin ka qaato wakaalada jididka inuu iibka iskood ay u fuliyaan.

179

Qalabyada dayac tirkee( lagu badalo) ee qalabyada cusub la la soo iibsho

4.2.1 Xafiiska dawladu qalabka wax soo saaraaha uu ka soo iibsaday, qalbyada dayactirka kuwa soo saara amaa ganacsadayaasha qalabyada dayactirka( lagu badalo) ayuu qalabka dayactirka( lagu badalo) ka iibsan karaa. Si khibrada wax soo saaraha loo helo iyo si ay cida wax iibinaysa heshiiskii inay xilkeeda ka soo baxda ahaa u jabin si loo ilaaliyo cida wax iibsanaysa marka dalabka iibka la dirayo ugu yaraan qalab dayac tir oo ugu yaraan mudada damaanada loo siiyay koobanaysa waa in dalabka la raaciyaa. Marka tartanka iibka qalabka la soo saarayo in qalabka dayactirka( lagu badalo) iibkeedo heshiiska qayb ka mid ah noqdaan waxay xafiiska dawlada ka caawinayaan in qiimo aan qaali ahayn inay ku helaan iyo in hawsha inta la bilaabin ka hor la helo qalabka dayactirka( lagu badalayo) ayuu u hubin. Xafiiska dawladu qalabka aan faaidooyin sidaas ah lahayn in si xad dhaaf ah u kaydsadaan waa laga fiicanyahay (waxaa lagu waanin inay si xad dhaaf ah u kaydsan).

4.2.2 Dhokumentiga tartanka ah ee iibka qalab cusub loo soo saarayo kolka qalabka la soo iibsho ka dib qalabyada dayac tirku (lagu badalayo) inyar ka bacdi tusaale ahaan kolba sida uu qalabku yahay iyadoo la eegi shan ilaa toban sano nidaamka qiimaha ah ee gaadhaya tartamuhu inuu cadeeyo ayuu waydiisan karaa.

Iibka qalab dayactir( lagu badalo) ee loo iibinayo qalab dayactir( lagu badalo)

Qalabka mudada damaanada ay ka dhamaatay ee adeega bixinaya (hawsha ku jira) qalabkooda dayactirka cadadkoodu uu aad u badanyahay ee guudahaan shirkada badan ay soo saaraan iibkooda waxaa loo fulin iyadoo tartan caalami ah la qabin. Taas waxaa dheeri ah, tartanka xadidan amaa dhokumentiga qiimaha lagu soo gudbisto dalka dhexdiisa amaa dalka dibadiisa shirkadaha wax soo saara ee ka jira amaa ganacsadayaasha ayaa la adeegsan karaa. Xilliga la rabo shay muhiim ah amaa khaas ah tayada la rabo waxaa laga heli wax soo saaraha amaa suppliero yar oo kaliya marka ay tahay waxaa la adeegsan karaa tartanka xadidan amaa iib toos ah. Wadada iibku waa inay noqotaa sida uu bayaanku iyo awaamiirtu dhigayso.

Liiska muunada farsamee gaadhiyada

Xogta guud Nuuca Rakaabka Albaabada Qiimaha

180

Transportiga iyo PDI Farsamada( mechanical) Enginka (mooteerka) HP (hp@rpm)Tork ( awooda ka dhiga inuu shay meel ku weereegaysto ( IB ft @rpm)) Draaytriin( dry trin) Transmisión ( shay wax gudbiya) Opt transmisión # 1Opt transmisión # 2Freen ABS Power string Suspensionka wajahada Rear suspensión( suspensionka danbe) Gaadhiyada iyo shaagaga ( taayirada) Taayirada( shaagag) Nuuca gaadhiga Xawaaraha Xawaaraha ugu sareeya ( Km/hr) Acceleration ( xawaaraha) 0-10 km/hr

Badbaadada PARASHUUDKA dirawaalka PARASHUUDKA rakaabka Daahaa daaqada Shayga tractionka ilaaliya Shayg stablityga ilaaliya Habka hoonka marka uu shil dhaco Kuraasta Triim Heated seats Naasibaada iyo u noqoshada Air conditioning (qaboojiyaha hawada) Cruise control Power lock ( koontroolka awooda) Remote class entry Power windows Power mirrors Adjustable string Sun roof ( difaaca qoroxda) daaqada saqafka ku taal Habka codka( sound system) Radioga AM/FM

181

Cajal oo ku yaalCD oo ku yaal Shidaalka uu isticmaalo Manual transmisión Wadada magaalada/ litre/ 100 km Automatic transmisión Wadada magaalada/ litre /100 kmBaladhka, awooda iyo misaanka( Dimension, Capacity and weight) Dhararka ( mm) Baladhka (mm)Dhararka (mm) Wheel base( masaafada ay shaaga hore iyo ka danbe isku jiraan) ( curb weight kg.) Qaadka traankiga (trank) (litre) Qaadka shayga shidaalka qaada( litre) Misaanka guud ee gaadhiga (kg) CO2 ka baxaya

Damaanada Guud ahaan ( sanad/km) Power tren ( sanad/km)Perforation (sanad/km)Roadside assistance( sanad/km)Dayactir( sanad/km)Dayactir iyo cosboonaysiin Xaruun dalka gudihiisa oo la yaqaan oo adeega dayactir bixisa Ganacsada qalabka dayactirka(lagu badalo qalabka duugoobay amaa hawl gabay ee dalka gudihiisa

Muunada specification ka farsamada computarada iyo waxyaabaha computerada la xidhiidha

4.5.1 Liiska farsamooyinka ee bayaanka lambarkiisa 649/2001 qalabka iyo iibka adeegyada magacaga ganacsiga amaa calaamada ganacsiga in la isticmaalo uu mamnuucayaa. Tartanka iibku magaciisa( magaca ganacsi) hadii u ku salaysanyahay maadaamuu iibka dawladu khatar gali karo magaca (magaca ganacsi) amaa magaca badeecada in la isticmaalo sharciyada iyo polisiiyada Itoobiya lama soconayo.

182

4.5.1 tartanka si cadaalada ah oo cad loo qabto faaidada laga helayo si looga faaidaysto iyo si loo hubiyo awaamiirta iibka inuu waafaqsanyahay in computerada cabiraada fulinta oo saxsan iyo kuwa calaamada ganacsi (trade mark) ka baxsan, in la isticmaalo liiska fulinta cabiraada la yaqaan oo ficil ahaan la arkay ayaa loo baahanyahay. Isbarbardhig taya leh in la isticmaalo cida wax iibsanysa waxa uu ka caawin inuu si ficil ahaan loo xaqiijiyay oo cida wax iibinaysa la aanteed oo computerka tayadiisa in la cabbiro si khaas ah, oo fudud in la isku barbardhigo cabiraad lagu garanayo weeyaan.

Qiima sheegtado inkastoo koomputerka amaa Serverka cabbiraadooda guud sideeda ay tahay iibka systemka(nidaamka)fulinteeda ayuu damaanad siin. Hoos waxaa ku xusan muunada liiska personal koomputerada, serverada, skannerada, kaameeradaha iyo softwarada kaameeradaha

Specification ka farsamada PC ga

Personal computar Adeega Marxalada / shayga tilmaama Form factor Mini tower Lambarka CPU ga 1 intel penteum 4 amaa mid leeg amaa

mid ka badan Xawaaraha klooka CPU ga 3 2.4 GHZ Dhararka irayada CPU ga 3 32 bits Cache ,darajada 2aad 3 52 kiiba System path speed 3 533 MHZRAM ( qiyaasta la rabo) 3 152 MBDDR Xawaaraha RAMka 3 266 MHZ iyo waxii ka koreeya Awooda fiditaanka ee RAM ka( capacity expansion)

3 1 GB

Disk storage (qiyaasta la rabo) 3 40 GB altra DMA/100, 7200 RBM Serial parts/ MODEM ( qiyaasta la rabo) ( gorgortanka shay yada lambarada portalada ugu sareeya liiskooda)

3 16550 UART

Portiyada isku toosan ee seentrooniksiga (ka ugu yar) ( gorgortanka shay yada lambarada portiyada ugu sareeya oo la faahfaahiyo)

3 1 ECP amaa EPP

Poortiyada UCP ga 3 2Expansion slots PCI 3 2.1 AGPPIIYADA gudaha 3 2 total, 3 1 available Network Inter france card amaa integrated sported

32 bite IEEE 802.3 internet compatable 10M/100 M auto sensing, RG 45

183

itnerface, PCI pass Minter iyo graphics adaptor 17 SVJA

.26 mm Dot-pitch, PNP1600x1200 4x AGP graphics accelerator amaa Intel integrated

Disc drive( 3 ½ format) 1.44 MB 3.5 inch CD room 3 16 x DVD amaa wax la mid ah amaa

ka sareeya Sound system 3 16 bit integrated,

labo makrafoon( ka gudaha iyo ka dibada) oo 5 watt ah

Mouse Optical 2 buttons nuuca PS/2 Key board Arabic/Latin, 104 key oo qaad buuxa ah Systems management ( ka ugu hooseeya/ ugu yar)

DMI 2.0, ECPI compliant

OS support Goobaha shaqo dhamaantood koobiga windows ka ugu danbeeyay ayaa pre configure lagu samayn

Specification ka farsamada (technical) server ka

Adeeg Darajada/ tilmaamaha Form factor Cadayn( taawar, raak mount iyo

qiyaasta)Lambarka CPU ga 2 Intel siiyun amaa mid u dhigma amaa

ka ka sareeya Xawaaraha kilooka CPU ga 3 2.0 GHZ Kaach( cache) darajada 2aad 3 512 KB porcesorka xawaarihiisa ugu

danbeeyaRAM( ka ugu yar) 3 1GB ECC SDRAM amaa mid la midah

amaa ka sareeya Xawaaraha RAM ka 3 PC 1600 MHZ Disk storage ( inta ugu yar) 3 200 GB( disk drive ka ugu yar= 3)

iyaduu la socdo 10 KRPM Diskiga gudaha inta ugu yar uu kaydin karo( hayn karo)

3 720 GB

IO controllers 3 jaaneel oo isku xidhan oo ultra wide 3 SCSI ah amaa ultra 160

Drive base ka wajahada 3 2 Hoot swaap draayf bees ka guud 3 6 PCI slots ka guud 3 daqeeqadood labada hoot blaageebil

support PCI –x 64 bit- 100 MHZ Disk drive Hal( 1) 1.44 MB 3.5 inch CD room 40 x xawaaraha

184

CD room controller IDIE Radio controller Laba chaanel oo support garaynaya 32

MB amaa radio levels ka roon 0,1 , 0+1, 5

Tape drive controller SCSI Portiyada UCP ga 3 2 Serial/ modem ports ( ka ugu yar) (gorgortanka shay yada lambarada portiyada ugu sareeya oo la faahfaahiyo)

3 1 EPP amaa ECP amaa mid u dhigma

Network Interference Integrated internet 10/100/1000 MB Piece

Monitor and graphics adaptar 1024 x 768 3 17 E. 28 mm dot pitc( Piich) None interliis 3 70 HZ Displayed memory 3 8MB

Keyboard Luqada English ka 104 key oo buuxda Operating system compatablity Liinuks reedhaat 7.3 amaa inta in ka

saraysa MS windows NT/windows 2000 servers iyo novel network

Mouse 2 button Suppliega awooda 2x watts, hot swappable redundant van

Specificationka farsamee printerka

Liiska qalabka priinterka ( printer ka) Adeega Darajada/ tilmaamaha Nuuca Leeser Xawaaraha daabacaada 12 w/d ( PPM) Output resolution 1200x600 DPI ugu yaraan RAM 3 8 MB ugu yaraan Interface Port isgarab socda iyo USB Media type supported Waraqad, lebels, envelopes,

kardhiyo( cards) iyo transparences Qiyaasta media ga Leter, A 4 Platform drive Drivers, win9, win mii, win NT, win 2000

iyo Linux Waxyaabaha dheeriga ah Waxyaabaha dheeriga ah oo dhan shay

yada hoos ku quran ayaa ka mid ah tusaale ahaan Keebillo ( cables) is garab socda, power adaptor, manuals iwl

Specification ka Scanner ka

Liiska Skaanerka ( scanner)

185

Adeega Darajada/ tilmaamaha Nuuca A4 color flatbed 32-bit color depth Resolution 1200x 2400 DPI optical resolution Interface Port interface oo isgarab socda iyo USB Platform drive Drivers win9x, win mii, win NT, win

2000 iyo Linux Waxyaabaha dheeriga ah Waxyaabaha dheeriga ah oo dhan shay

yada hoos ku quran ayaa ka mid ah tusaale ahaan Keebilo ( cables) is garab socda, power adaptor, manuals iwl

Specificationka kaameerada( camera)

Specificationka Iskaanerka (scanner ka) Adeega Darajada/ tilmaamaha Nuuca Web camera Camera spek( ispeek) Shayga in tayada sawirku mid

wanaagsan uu noqdo koontroola oo awood iftiin oo yar, arigtida 50 digrii

Resolution VGA resolution (640x 480) Sawiro Ilaa VGA (640x480) ku sawiri kara 24-

bits (coloro 16.8 mimiiyuun) Video Inta la isticmaalo supplied software ayaa

la duubi karaa ilaa VGA( 640x480) Interface USB Platform drive Drivers win9x, win mii, win NT, win

2000 iyo Linux Waxyaabaha dheeriga ah Waxyaabaha dheeriga ah oo dhan shay

yada hoos ku quran ayaa ka mid ah tusaale ahaan Keebilo ( cables) is garab socda, power, maanuwaalada (manuals) iwl

Specificationka farsamee softwareka camerada

Software Adeega Darajada/ tilmaamaha Server os software Linux mandrek 9.0 amaa Dhiibians ( inla

horowmariyo iyo dayactir ku wanaagsan) Goobta shaqo Os software Windows 2000

Tusmo 9: - Itoobiya dhexdeeda oo foomamka dhokumentiyada caadiga ah oo la isticmaalo

186

Xilliga iib la fulinayo dhokumentiyada tartanka ee cadiga ah( SBD) iyo dhokumentiga tartanka lagu soo gudbisto ( RFP) ee ay wakaalada iibka iyo maamulka hantida ay diyaarisay ayaa inta dib u habaynta la ogolyahay inta qayba ka mid ah dhokumentiyada lagu sameeyo ayaa la isticmaali karaa.

Liiska dhokumeniyada la adeegsanayo (la isticmaalayo)

Dhokumentiga tartanka ee caadiga ah

Tartan caalami ah

Tartan dalka dhexdiisa ah

Qalabka Uu jiraa Uu jiraa Hawlaha dhismaha Uu jiraa Uu jiraa Adeegyada Uu jiraa Uu jiraa Dhokumeniga tartanka adeega talabixinta( la taliya nimadka) lagu soo gudbisto

Uu jiraa Uu jiraa

Dhokumentiga qiimaha lagu soo gudbisto( ta ugu yar) gudbinta qiimaha

Uu jiraa Uu jiraa

Note: - fikradaha dhokumentiyada taratanku waxyaabaha hoos ku qoran waa inay ka koobnaadaan

A. Adeegyada tala bixinta foomam heshiis oo taye leh( shaqooyinka yar yar, Lump Sum)

B. Adeegyad tala bixinta foomam heshiis oo taye leh ( shaqooyinka yar yar, waqtiga ku kuxisabtamay)

C. Adeegyada tala bixinta foomam heshiis oo taye leh ( waqtiga shaqooyinka cakiran la qabanayo ayaa lagu saleeyay)

D. Adeegyada tala bixinta foomam heshiis oo taye leh ( shaqooyinka cakiran, ( Lump Sum)

Tusmo 10: - qiyaasta mudada fulinta iibku qaadanayso (Lead time)

10.1 Awaamiirta lagu gu aaminayo cabiraada mudada ay la dhamaystirayo

10.1.1 Mudada la cabiray inay qaadanayso fulinta iibka tartanka caalamiga ah lagu fulinayo

Tirsiga Nuuca shaqada Mudada loo baahanya1. Diyaarinta dhokumentiyada tartanka 1-6 todobaad 2. Qiimaynta hordhaca ah/ ansixinta gudiga qiimaynta 1-2 ”3. Xayaasiiska tartanka/ yabooha tartanka 6 ”4. Tartanka oo la xidho/ la furo 1 maalin 5. Qiimaynta iyo soo gudbinta warbixinta tartanka 2-4 ”6. Gudiga ansixinta oo ansixiya 1-2 ”

187

7. Cida guulaysatay oo shaaca laga qaado 1-2 ”8. Heshiiska oo la kala saxeexdo 1-4 ”9. Qalabka LC ( cadaynta kharash bixinta baanka) loo furo 2-4 ”10. Sida uu heshiisku dhigayo oo loo wareejiyo( gudbiyo) 0-16 ”11. Baadhitaanka iyo la wareegista 0-4 todobaad + Note: - Hadii qiimaynta supplierada amaa qandaraaslayaasha hordhaca ah ay tahay mid muhiim ah mudada qalabka amaa hawlaha dhismaha la wareejinayo si loo siiyo tartanka hordhaca ah waxa uu qaan karaa 7-13 maalmood.

10.1.2 Qiyaasta mudada uu qaadanayo iibka qalabka ee dalka dhexdiisa lagu fulinayo

Tirsiga Nuuca shaqada Mudada loo baahanyahay

1. Diyaarinta dhokumentiyada tartanka 1-3 Todobaad 2. Qiimaynta hordhaca ah/ ansixinta gudiga

qiimaynta 1-2 ”

3. Xayaasiiska tartanka/ yabooha tartanka 2-4 ”4. Tartanka oo la xidho/ la furo 1 ”5. Qiimaynta iyo soo gudbinta warbixinta

tartanka 1-2 ”

6. Gudiga ansixinta oo ansixiya 1-2 ”7. Cida guulaysatay oo shaaca laga qaado 1-2 ”8 Heshiiska oo la kala saxeexdo 1-2 ”9. Qalabka LC ( cadaynta kharash bixinta

baanka) loo furo 1-4 ”

10. Sida uu heshiisku dhigayo oo loo wareejiyo( gudbiyo)

0-12 ”

11. Baadhitaanka iyo la wareegista 0-1 ”

10.1.3 Qiyaasta mudada uu qaadanayo fulinta iibka hawlaha dhismaha ee tartanka caalamiga


1. Diyaarinta dhokumentiyada tartanka 2-3 todobaad 2. Qiimaynta hordhaca ah/ ansixinta gudiga

qiimaynta 1-2 ”

3. Xayaasiiska tartanka/ yabooha tartanka 6-8 ”4. Tartanka oo la xidho/ la furo 1 maalin

188

5. Qiimaynta iyo soo gudbinta warbixinta tartanka

1-2 ”

6. Qiimaynta tartanka ka dib / Gudiga ansixinta oo ansixiya

1-2 ”

7. Tartanka oo cida guulaysatay la siiyo 1-2 ”8. Heshiiska oo la kala saxeexdo 2-3 ”9. Kharashyada horowmariska 2-4 ”10. Mudada la dhamaystirayo Sida uu heshiisku dhigayo 11. Kala wareejinta ugu danbaysa 25-52 todobaad

10.1.4 Qiyaasta mudada ay qaadanayso fulinta iibka hawlaha dhismaha ee tartanka dalka gudihiisa

Tirsiga Nuuca shaqada Muudada loo baahanyahay 1. Diyaarinta dhokumentiyada tartanka 2 todobaad 2. Qiimaynta hordhaca ah/ ansixint tartanka 1-2 ”3. Xayaasiiska tartanka/ yabooha tartanka 2-4 ”4. Tartanka oo la xidho/ la furo 1 maalin 5. Qiimaynta iyo soo gudbinta warbixinta tartanka 2-4 ”6. Qiimaynta tartanka ka dib / Ansixinta tartanka 1-2 ”7. Tartanka oo cida guulaysatay la siiyo 1-2 ”8. Heshiiska oo la kala saxeexdo 1-3 ”9. Kharashyada horowmariska 2-4 ”10. Mudada la dhamaystirayo Sida uu heshiisku dhigayo 11. Kala wareejinta ugu danbaysa 24 todobaad

10.1.2 Qiyaasta mudada iibka lagu fuliyo dhokumentiga qiimaha lagu soo gudbisto


1. Diyaarinta dhokumentiyada 0-1 todobaad 2. Baqshada yabooha amaa lagu codsanayo 0-1 ”3. Baqshada oo la furo 1 maalin 4. Qiimayntaa iyo warbixinta oo la gudbiyo 0-1 ”5. Amarka iibka oo la bxsho 0-1 ”6. Waqtiga la la wareegayo 0-1 ”7. Kala wareejinta ugu danbaysa ( hawlaha

dhismaha) 0-1 ”

10.2 Qorshaynta daba galka iyo dib u habaynta 10.2.1 mashruucu marka la fulinayo qorshaha iibka ee ugu horeeya waa in markastaa la daba galaa oo dib u habayn lagu sameeyaa. Waxaa looga dan leeyahay

189

shaqada lgu gudo jiro si loo bar bardhigo hawlaha la qorsheeyay hadii loo bahdo qorshaha isbadal lagu sameeyo. 10.2.2 hadii uu heshiis bixinta amaa fulintiisa khaladaad uu ka dhaco heshiis kale oo la xidhiidha in la baxsho oo la gudoomo waxaa loo baahan karaa jadwalka in la badalo. Ujeedada dabagalka liisaska la fuliyay in la dhamaystiro natiijada la filayay iyada sideeda loo shaqaynayo ayaa loo baahan karaa in dib qabto ujeedadad dabagalku waa liisaska la fuliyay si loo dhamaystiro, si loo xasuusiyo in faraq wayn uu u dhaxeeyo natiijada la filayay iyo si sawir guud looga baxsho fulinta iibka oo isbadalo loogu sameeyo qorshayaasha weeyaan.

10.2.3 Sanad miisaaniyadeedka dhexdiisa rubuc sanadeedka qorsha iibeedka dhamaantii si uu u muraajaceeyo oo dib u habayn ugu sameeyo waa in xafiiska masuulkiisa sare loo gudbiyaa.

Tusmo 11: - Iibka dhexdiisa arimaha gaadiidka iyo caymiska damaanadiisa

Gadiidka

11.1.1 kharashka gaadiidku waxa uu qayb ka yahay qalabka la soo iibshay ee mashruucu meesha uu ku yaal la gaadhsiinayo. Sidaas darteed qiimaynta tartanka dhexdiisa waa arin ahamiyad in la siiya ah. Gaadiidka caalamiga ah afar nuuc oo asaasi ah oo gaadiidka rarka ah oo la isticmaali jiray qarniyadii la soo dhaafay, kuwaasi oo ah barinka, tareen (train), diyaarad iyo bada weeyaan. Qalabyada iyo alaabta iibkooda la keenayo waxaa la dhiiri galin in la isticmaalo xeerarka ay markaste soo saaraan golaha ganacsiga ee caalamiga ah Incoterms yada uu ka koobanyahay. Taasi waxa ay ka caawin isfahandarada ka dhalata turjumida laga gudbo. INCOTERMS yada iibka looga faa idaysan karo shaxda hoos ku qoran ayaa lagu faahfaahiyay.

Encoterm FaahfaahinEXW Ex Works

(Goobta ha la tilmaamo)

Ex waxa ay u taalaa Ka , halka ay ‘Works’ u taal ‘ka warshada’, amaa bakhaarka) weeyaan. Sidaas darteed ‘Ex works’ waxa weeyaan ‘ka warshada amaa bakhaarka. Waxaa uu tilmaamaya cida wax iibinaysa goobtooda. EXW waxa ay tilmaamaysaa qalabku inta uu dhex yaalo goobta supplierka yaalo qiimaha uu leeyahay. Heshiiska qaabkan loo fuliyo qalabka inta goobta cida wax iibinaysa (iibiyaha) yimaado hadii rarto masuuliyada kharashyada dheeriga ah rarashada iyo dhibaato (risk) uu dhacdo inta wadada lagu jiro waxaa leh cida wax iibsatay( iibsadaha). Hasa ahaatee badana marka goobka cida wax iibinaysa( iibiyaha) gaadhi lagaga rarayo amaa Koontanayr lagu rarayo kharashka lagu rarayo waxaa dabooli cida wax iibinaysa( iibiyaha). EXW

190

waxaa lagu xijisiin goobta magaceega. Tusaale ahaan EXW ( Addis Ababa)

EXW magaca ah sida loo yaqaan wax soo saaraha (iibiyaha) iyo ganacsadaha (iibsadaha) oo ganacsaduhu magacyada ganacsi ee kale cida iibsanaysa (iibsadaha) dalka ka dibadiisa marka uu ka iibinayo ayaa la isticmaali. Wax soo saarayaasha qaarkood Ex factory magaca ah ayay istimaalayaan macnihiisuna waa Ex works ayuu la mid yahay. INCOTERMS kan cida wax iibinaysa (iibiyaha) xilkiisu uu yaryahay. Cida wax iibinaysa hadii uu raritaanka fasixin qalabka goobtiisa amaa goob kale oo la magacdhabay tusaale ahaan (works factory, warehouse etc…) inuu cida wax iibsanays u diyaariyo ayay masuuliyad ka saarantahay. Qalabka marka uu ka qaadayo cida iibinaysa goobteeda (ganjeelkeeda) kharashyada iyo culusyda kale ee cabsiyeed waxa ay fuuli cida iibsanaysa (iibsadaha).

Incoterm Marka kharashka cida iibinaysa( iibiyaha) qalabka gaadhiga lagu rarayo amaa tareenka amaa kontaneerka qalabka goobta laga qaadayo cida wax iibinaysa goobteeda amaa tareen la yaqaan amaa goob( bakhaar) rarka lagu dajiyo oo la yaqaan amaa cida rartay iyadoo joogta oo la wareejiyo. Bakhaarka qalabka laga soo qaadayo waxa uu noqon karaa xaroon hawlaha jibriga lagaga faraxasho amaa ma noqon karto. Cida iibsanaysa rarka, caymiska rarka iyo kharashyada kale iyo shilalka xilkeega (masuuliyadeeda) way qaadi.

Marka qalabka lagu rarayo diyaarad diyaarada rartay ilaaladeeda qalabka ku jira xilliga diyaarada lagu raro ayaa la tirin. Sida waaqiciga ah marka qalabka (alaabta) diyaarad lagu rarayo Exporterka iyo Importerku FOB ayay isticmaalayaa. FCA gu RO/RO (roll on/roll off) adeegyada ahna waa loo isticmaalaa. Qiimaha lagu diray dhokumentiga lagu gudbinayo FCA meesha leh ka dib goobta (laga soo rarayo) waa in la tilmaamo ayaa loo bahanyahay. Tusaale ahaan, FCA (Hong kong) FCA (seattle). Wax soo saarayaasha qaarkood cida iibinaysa-dhoofinaysa kolka ay ka iibinayaan FOT (free on truck) iyo FOR (free on rail) ayay isticmaalayaan.

Cida iibinaysa in la diro qalabka diyaarka u ah goobaha laga rarayo inta uu geeyo cid rarta oo uu cida iibsanaysa (iibsaduhu) doortay ayuu ku wareejin. Goobta loo doortay in qalabka la geeyo qalabka in laga raro iyo in lagu dajiyo inuu faaidu u leedahay waa in la ogaadaa. Kala wareejinta qalabka waxaa la fulinayo hadii ay goobta cida iibinaysa, cida iibinaysa ayaa masuuliyada kharashka raritaanka iska leh. Hasa ahaatee hadii ay goob kale cida iibinaysa male msuuliyada daadajinta. Marka ay gaadhaan qalabku goobta

191

loo wado ka dib kharashyada dhamaantood ay ku jiraan cashuurta dakhliga waxaa masuuliydeeda leh cida iibsatay (iibsadaha).

FAS ( free alongside ship)

In kharashka iibsadaha qalabka goobta dakada lagu dajiyo, xaruunta amaa markabka goob u dhaw( agtiisa) dakada goobta lagu dajiyo guudkeega amaa doonta korkeega( dusheeda) marka markabka lagu rarayo qalabka markabka dul dhigaya meel uu gaadhayo oo qalabka la dhigo. Cida iibsanysa (Iibsaduhu) kharasha lagu raray qalabka ugu muhiimsan oo gaadiid lagu qaado, raritaanka, caymiska iyo kharashyad kale iyo cabsida ayuu masuul ka noqon. Dhokumentiga qiimaha lagu dirayo lagu soo gudbiyo guudkeega meesha FAS ay ku qorantahay dabadeeda waa in la tilmaamaa dakada uu ka soo bilaabmay( laga soo raray). Tusaale ahaan FAS newyork FAS( Bremen). Fro example, “FOB Vancouver” indicates that the seller will pay for transportation of the goods to the port of Vancouver, and the cost of loading the goods on to the cargo ship ( this includes inland haulage, Customs clearance, origin documentation charges, demurarage if any, origin prort handling charges, in this case Vancouver) FAS magaca leh waxaa si balaadhan u adeegsada dalalka wax soo dajista ee qalab aad u badan masaafo gaaban u rara iyo maraakiibtooda isticmaala. Cida iibinaysa marka la raro dakad la yaqaan marka uu dhigo (gaadhsiiyo) waxaa loo tirin inuu qalabka wareejiyay. Taasi waxa ay ka dhigantahay mudadas laga bilaabo cida qalabka iibsanysaa kharashyda dhamaantood iyo khatarta ah inay lumaan amaa dhibaato kastaa iyo cabsi xilkeeda uu qaad. FAS qalabka inta uu u diyaarinayo in la diro masuuliyadeedu inay saarnatahay cida iibinaysa (iibiyaha) ayuu tilmaamayaa.

FOB ( free on Board) ( Goobta ha tilmaamo)

Xilliga kharashka iibiyaha (cida iibsanaysa) qalabka lagu rarayo waa in dakada lagu gudoonsiiyaa. Cida iibsanaysa (iibsadaha) kharshka lagu rarayo, gaadiidka raritaanka qalabka muhiimka ah, kharashyada rarka, rarka caymiskiisa iyo kharashyada kale iyo cabsida jirta ayuu masuuliyadeeda qaadi. Dhokumentiga qiimaha lagu soo gudbinayo FOB meesha leh gadaasheed waa in lagu tilmaamaa goobta( dakada) laga soo raray, tusaale ahaan, “FOB Voncouver” indicates that the seller will pay for transportation of the goods to the port of Voncouver, and the cost of loading the goods on to the cargo ship( this includes inland haulage, Customs clearance, origin documentation charges, demurrage if any, origin port handling charges, in this case Vancouver) Sida uu sharciyada Incoterms ka ee soo baxay 1990 tirsiga yurub FOB ga waxaa loo isticmaali oo kaliya gaadiidka bada. Hasa ahaatee Importeradu iyo Exportaradu waxaa kale oo ay u isticmaalaan gaadiidka diyaarada. FOB origin waxa ay tilmaamaysaa iibsaduhu( cida iibsanaysa)

192

inuu kharashyada rarka iyo kharashyada kale masuuliyadeeda uu qaadanayo, FOB destination ku qalabku inta ay gaadhayaan goobta iibsadaha heshiiska u dhaxeeya iibsadaha iyo iibiyaha sida uu dhigayo inta hawlaha jibriga la xidhiidha iyo cashuurta dalka iibsadaha lagu baxsho iyo iibiyuhu( cida iibinaysaa) raritaanka iyo kharashyada kale cabsida jirta masuuliyadeeda inuu qaadayo ayay tilmaamaysaa. Hasa ahaatee magacyadan maadaamooy ahayn ganacsiga Incoterms yada caalamiga ah qayb ka tirsan ma haboona in loo isticmaalo FOB origin iyo FOB Destination Incoterms yada ah.

Marka ay qalabku dhaafaan xadiidka markabka ee dakada waxaa ay ka dhigantahay iibiyuhu qalabka uu gudoonsiiyay iibsadaha oo xilligaa ka dib iibsaduhu kharashyada iyo khatarta ah inuu qalabku lumo amaa dhibaato ay soo gaadho iyo masuuliyada raritaanka xilkeeda ayaa saaran. FOB waxa ay tilmaamaysa masuuliyada ah in qalabka loo diyaariyo raritaanka iyo xilka inta la rarayo ka horaysa inay tahay masuuliyad saaran iibiyaha( cida iibinaysa). Labada dhinac ee wada hadlaysa marka ay heshiiyaan oo iibiyuhu inuu ku gudoonsiiyo goobta markabka hadii ay rabin waxa ay isticmaali karaan FCA.

CFR ( Cost and Freight)

Marka ay qalabku lagu gaadhsiinayo kharashka iibiyaha waa in lagu gudoonsiiyaa dakad caan ah( la garanayo). Cida iibsanaysa cyamiska iyo kharashyada kale ee rarka iyo khatarta dhalan karta masuuliyadeeda ayuu qaadi. CFR waxaa loo qori jiray hada ka hor C&F. dhokumentiga qiimaha lagu dirayo lagu soo gudbiyo guudkeega goobta ay ku qurantahay CFR gadaasheed waa in lagu tilmaamaa dakada laga soo rarayo. Tusaale ahaan CFR (karaachi) CFR (Elexandria). Qalabku marka ay dhaafaan xadiidka marka ee dakada ku yaal waxaa ay ka dhigantahay (loo arkaa) inuu iibiyuhu qalabka gudbiyay (gudoonsiiyay). Iibiyuhu waa inuu bixiyaa kharashyada gaadiidka ee loo baahanyahay inta la gaadhsiinayo inta dakada loo wado (ugu danbaysa) la gaadhsiinayo, hasa ahaatee marka qalabku dhaafaan goobta markabka lagu raro hadii ay lumaan amaa dhibaato ay soo gaadho oo qalabku marka lagu raro markabka guudkiisa xaaladaha la soo gudboonaan kara hadii ay dhaliyaan kharashyo dheeri ah masuuliyadeedo waxa ay ka wareegi iibiyaha oo iibsadaha ayay ku wareegi. CFR ku waxa uu tillmaamayaa in masuuliyadu ay saarantahay iibiyaha (cida iibinaysa) inta qalabka inta loo diyraarinayo raritaanka. Badanaa waxaa loo isticmaalaa ( CFR ka ) gaadiidka bada amaa gaadiidka bada ee la isticmaalo marka uu gaadho qalabku dalka iibsadaha( cida iibsanaysa).

CIF (Cost, Insurance freight)

Kharashyada rarka iyadoo lagu darayo kharashyada caymiska oo iibiyuhu bixiyaa inta la gaadhsiinayo qalabka (alaabta) dakad la yaqaan oo la gudoonsiiyo. Iibsaduhuna cashuurta jibriga iyo

193

kharashyada kale cabsida jirta ayuu masuuliyadeeda qaadi. Dhokumentiga qiimaha lagu dirayo CIF goobta leh ka dib waa in lagu qoraa goobta (dakada) qalabka la gaadhsiinayo. Tusaale ahaan CIF (Busan) amaa CIF (singapore).

Qalabku marka ay dhaafaan xadiidka markabka ee dakada ku yaal waxaa loo arkaa (ay ka dhigantahay) iibiyuhu qalabka uu wareejiyay (gudoonsiiyay). Iibiyuhu kharashka loo baahanyahay in la gaadhsiiyo goobta la gaadhsiinayo( dakada) waa inuu bixiyaa hasa ahaatee qalabku marka markabka lagu raro ka dib hadii ay lumaan amaa dhibaato ay soo gaadho iyo marka qalabka markabka lagu raro ka dib xaaladaha dhalan kara hadii ay sobobaan kharashya dheeri ah masuulayadu way ka wareegi iibiyaha oo iibsadaha ayay ku wareegi. Hasa ahaatee qalabku inta ay gaadhayaan goobta (dakada) ugu danbaysa waa inuu caymis ah qalabku hadii ay lumaan amaa dhibaato ay soo gaadho inuu iibsado ayaa laga filayaa. Iibiyuhu waa inuu shirkada caymiska kala gorgortamaa oo uu carbuunta bixiyaa. Xilliga CIF ka iibiyuhu damaanda caymiska uu iibsaday iibsaduhu waa inuu ogaadaa inuu yahay mid inyar uun daboolaysa. Sidaas darteed iibsaduhu hadii rabo damaanad caymis oo aad u baalaadhan waa inuu heshiis la galaa iibiyaha amaa isagu uu iibsadaa caymis aad u weyn. CIF ku waxa uu tilmaamayaa marxalada inta qalabka in la diro loo diyaarinayo masuuliyada jirta weeyaan. Badanaa CIF ka waxaa loo isticmaalaa gaadiidka bada amaa qalabku marka ay gaadhaan dalka iibsadaha gadiidka bada (biyaha) weeyaan.

CPT (Carriage Paid to)

Kharashka iibiyaha oo goob (dakad) la yaqaan lagu wareejiyo (gudoonsiiyo). Iibsaduhu caymiska raritaanka, cashuurta in la baxsho marka ay qalabku( alaabtu) ay dalka soo gasho ka dib iyo cashuuraha kale oo la baxsho iyo kharashyada kale iyo khatarta iman karta ayuu masuuliyadeeda qaadi. Dhokumentiga qiimaha lagu diro ee la soo gudbiyay goobta ay CPT ay ku qorantahay ka dib ayaa lagu qore goobta( dakada) la gaadhsiinayo. Tusaale ahaan, CPT (Los Angeles) amaa CPT (Osaka).

Taasi waxa ay ka dhigantahay iibiyuhu( cida iibinaysaa) ka bilow cida raraysa uu doortay ku wareejinteeda ilaa dakada la gaadhsiinayo ( ugu danbaysa) kharashyada loo baahanyahay inuu daboolayo ayay tilmaamaysaa. Marka ay qalabku dakada ugu danbaysa la gaadhsiiyo masuuliyada hadii qalabku lumo amaa dhibaato ay soo gaadho amaa kharash kastaa soo gaadha waxaa qaadi iibsadaha (cida iibsatay). Cida gaadiidka ku qaadaysaa waa heshiiska gadiidka (heshiiska raritaanka) sida uu dhigayo waa cida masuuliyada in qalabka ku rarto tareen, baabuur, diyaarad, bada, iyo dalka dhexdiisa biyaha guudkiisa amaa nuucyada gadiidka ee kala duwan oo la isticmaalo qaadaysa. Qalabka in la gaadhsiiyo

194

goobta heshiisku dhigayo gadiid kala du duwan hadii la isticmaalayo hadii ay yihiin kuwa ganacsi marka ay qalabka la wareegaan ayay masuuliyadeeda ay qaadayaan. CPT gu waxa uu tilmaamayaa qalabka inta loo diyaariyo masuuliyadu waxa ay saarantahay iibiyaha inuu yahay ayay tilmaamaysaa. Magacaabistan gaadiidyada kala du duwan inta la isticmaalo ayaa nuuca gaadiidka inta la kala saarin ayaa la isticmaali karaa.

CIP( Cost, Insurance Paid) ( Goobta ayaa la tilmaami)

Iyadoo uu iibiyuhu kharashka bixinayo ayaa qalabka goob la yaqaan lagu wareejin (gudoonsiin). Iibsaduhu caymiska, qalabku marka ay soo galaan dalka oo cashuuraha jibriga la wada bixiyo, in cashuurta la wada baxsho iyo kharashyada kale iyo khataraha iman kara ayuu masuuliyadeeda uu qaadi. Dhokumentiga qiimaha lagu soo gudbiyo ee la soo gudbiyo goobta ay CIP ay ku qorantahay ka dib waa in lagu tilmaamaa goobta ugu danbaysa (lagu daadajinayo). Tusaale ahaan, CIP (Paris) amaa CIP (Athens).

Taasi waxa ay ka dhigantahay iibiyuhu (cida iibinaysaa) isagu cid rarta uu doorto ilaa dakada ugu danbaysa ee la gaadhsiinayo kharashyada baxaya ayuu dabooli. Qalabka marka ay goobta ugu danbaysa gaadhaan ka dib lumitaanka qalabka amaa dhibaatooyinka ku dhici kara iyo kharashyada kale ayuu masuuliyadeeda uu qaadi. Hasa ahaatee inta ay qalabku gaadhayo goobta ugu danbaysa( la gaadhsiinayo) qalabka lumitaanka ku iman kara amaa dhibaatada ku dhici karta iibiyuhu( cida iibinaysa) waa inay u iibsataa caymis. Iibiyuhu (cida iibsanaysa) waa inuu shirkada caymiska la gorgortamaa ayuu carbuunta caymiska kharashkeega bixin. CIP gu gaadiidka nuucyadiisa kala du duwan ayaa iyaduu nuucyada gaadiidka uu kala saarayn ayaa la isticmaali akaraa.

DAF ( Delivered at Frontier) ( Goobta ayaa la tilmaami)

Kharashka iibiyaha (cida iibsanaysa) ayaa qalabka dalka la xusay gudihiisa ayaa lagu wareejin. Iibsaduhu rarka caymiskiisa, qalabku marka ay dalka soo galaan amaahaha cashuurta ee jibriga oo saafi laga noqdo, cashuuraha oo la baxsho iyo kharashyada kale khatarta iman karta masuuliyadeeda uu qaadi. Dhokumentiga qiimaha lagu dirayo ee la soo gudbiyo dhexdeeda goobta ay DAF ku qorantahay ka dib dalka la gaynayo ayaa lagu qori, tusaale ahaan DAF (Bufaale).

Qalabka in la dhoofiyo iyadoo iyadoo saafi ah oo la gaadhsiiyo goob la yaqaan hadii iyadoo saafi laga dhigin hasa ahaatee inta uu gaadhin jibriga dalka dariska ah iibiyuhu hadii uu dhaadhiciyo (daadajiyo) qalabka iyadoo formality ga loo baahanyahay dhamaystiro waxaa loo arki inuu qalabka wareejiyay (gudbiyay).

195

Xuduuda dalka waxaa loola jeedaa xuduud kastaa ayaa loo isticmaali karaa dalka soo diray xadkiisa ayaa ku jira. Sidaas darteed qalabku goobta la gaadhsiinayo in la tilmaamo ayay wanaagsan. Hasa ahaatee labada dhinac wada hadalka ay yeelanayaan iibiyuhu qalabka gaadiidka loo doortay in lagu raro kharashyada la xidhiidha rarka iyo gaadiidka iyo khatarta dhici karta masuuliyadeeda uu qaadi karaa. DAF iyadoo nuuca gaadiidka la kala saarayn in qalabka xuduuda lagu wareejiyo ( gudoonsiiyo) waxaa la hawl galin karaa heshiis kasto oo dhexmara iibiyaha iyo iibsadaha.

DES ( Delivered Ex Ship) ( goobta waa la tilmaami)

Kharashka iibiyaha oo qalabka goobta la gaynayo markabka guudkiisa lagu gudoonsiiyo. Iibsaduhu qalabka waxa lagu daadajinayo, caymiska rarka, qalabku marka ay dalka soo gaadhaan hawlaha jibriga uga dhamaystoodu, cashuurta jibriga bixinteeda iyo kharashyada kale iyo khatarta dhalan karta ayuu masuuliyadeeda uu qaadi. Dhokumentiga qiimaha lagu diro ee la soo gudbinayo dhexdeeda DES goobta ay ku qurantahay ka dib waa in la tilmaamaa goobta la gaadhsiinayo. Tusaale ahaan, DES (Helsinki) amaa DES (Stockholm).

Qalabka goobta loogu talagalay in la gaadhsiiyo hawlaha la xidhiidha inta la dhamaystirin ka hor hadii iibiyuhu (cida iibinaysa) markabka guudkeega inta uu ku raro iibsadaha uu iskugu daba rido waxaa loo arkaa (ay ka dhigantahay) qalabka inuu wareejiyay (gudbiyay). Qalabku inta ay gaadhayaan goobta (dakada) ugu danbaysa kharashyada baxaya iyo khatarta iman karta oo dhan waxaa dabooli iibiyaha (cida iibinaysa). Hasa ahaatee labada dhinac ee wada hadalka leh heshiis ay horay galaayaan kharashyada in qalabka dakada laga soo raro, kharashyada kale iyo khatarta dhici karta hadii la go aamiyo in ay yihiin masuuliyada iibiyaha inay yihiin DEQ ayaa la isticmaali. Magacan waxaa loo isticmaali karaa gaadiidka bada iyo dalka iibsadaha dhexdiisa gaadiidka biyaha guudkiisa weeyaan.

Delivered Ex Quay (Duty Paid) ( Goobta ayaa la tilmaami)

Kharashka iibiyaha qalabku markabka goobta uu istaagayo inta uu dakada ku daadajiyo ayaa goob la yaqaan lagu wareejin. Iibiyuhu marka ay qalabku soo galaan dalka gudihiisa magaca iibsadaha ayaa uu jibriga hawlaha la xidhiidha inuu kaga soo dhamaystiro, cashuurta jibriga in la baxsho ayuu masuuliyadeeda leeyahay. Iibsaduhu rarka ayuu caymis iyo kharashyada kale iyo khatarta dhalan karta ayuu masuuliyadeeda qaadi. Dhokumentiga qiimaha lagu diro ee la soo gudbiyay goobta ay DEQ ku qorantahay ka dib ayaa goobta ugu danbaysa uu qalabku gaadhayo lagu qori. Tusaale ahaan DEQ (Liverpool) amaa DEQ (Maputo).

Hadii iibiyuhu qalabka goobta ugu danbaysa uu markabku

196

gaadhsiinayo isagoon ‘clear’ garayn si uu iskugu daba rido iibsadaha (cida iibsanaysa) ugu daadajiyo waxaa ay ka dhigantahay (loo arkaa) in uu qalabka wareejiyay. Kharashyada gaadhsiinta iyo daaddjinta qalabka ee dakada ugu danbaysa lagu daadajinayo iyo khatarta dhalan karta waxaa qaba (bixin) iibiyaha (cida wax iibinaysa). Heshiiska marka uu ku salaysanyahay DEQ iibsaduhu (cida iibsanaysa) si uu qalabka dalkiisa u soo galiyo formality yada inuu buuxiyo laga rabo inta uu buuxiyo, cashuurta iyo kharashyada kale ayaa inuu bixiyo laga filayaa. Hasa ahaatee labada dhinac ee wadalku u dhaxeeyo qalabku marka ay iibsadaha( cida iibsanaysa) dalkiisa galayso kharashyada la bixinayo hadii ay rabaan in iibiyuhu inuu bixiyo amaa qayb uu ka baxsho waa in heshiiska dhexdiisa si cad loogu tilmaamaa. DEQ waxaa loo isticmaali karaa gaadiid kastaa oo gaadiidka bada ah amaa dalka gudihiisa biyaha guudkeega amaa geedi socodka markabku uu qalabka ku dadajinayo dakada ugu danbaysa.

DDU ( Delivered Duty Unpaid) ( Goobta waa la tilmaamaa)

Iibiyaha oo qalabka iyo rarkiisa kharashkooda isagoo daboolaya ilaa uu ku wareejinayo dalka loo wado amaa goobta (ganjeelka) iibsadaha uu ku wareejiyaa. Xiliga uu qalabku soo gaadho dalka iibsadaha (cida iibsanaysa) ayaa masuul ka ah in hawlaha la xidhiidha jibriga uu dhamaystiro iyo cashuurta in la baxsho. Iibiyuhu damaanada caymiska ee qalabka uu gali karaa amaa inuu galin ayaa dhici karta. Dhokumentiga qiimaha lagu diro ee la soo gudbiyay guudkiisa goobta ay DDU ay ku qorantahay gadaasheed waxaa lagu qori goobta lagu daadajinayo. Tusaale ahaan DDU (Addis Ababa).

Iibiyuhu(cida iibinaysaa) qalabka in la soo galiyo isagoon ‘clear’ garayn oo goobta ugu danbaysa ee la go aamiyay isagoon ku daadajin ayuu iibsadaha( cida iibsanaysa) ku wareejin. Iibiyuhu goobta kor ku xusan inta la gaadhsiinayo kharashyada loo baahanayahay iyo khatarta dhalan karta waa inuu daboolaa, intaas waxyaabaha ka baxsan sida cashuuta iyo iibsaduhu( cida iibsanaysa) hadii uu formality ga buuxan waayo oo taasi ay sabobto kharashyo dheeri ah iyo khataraha kale ee arinkaa ka dhalan kara waxaa dabooli( bixin) iibsadaha. Hasa ahaatee labada dhinac marka ay wada hadlayaan( heshiinayaan) hadii uu heshiiskoogu dhigayo in formality yada jibriga (Hawlaha jibriga ku xidhan oo dhan) iyo kharashyada la xidhiidha iyo khatarta dhalan karta inuu iibiyuhu baxasho waa in ay heshiis cad oo arinkaas tilmaamaya ku qoraan heshiiskooga. DDU ga waxaa loo isticmaali karaa nuucyada gaadiidka dhamaantood.

197

DDP ( Delivered Duty Paid) ( Goobta waa in la tilmaamaa)

Iibiyuhu magaca iibsadaha ayuu

Gunaanad

Incoterms Nuuca gaadiidka

EXW…………………………. Nuuc FCA…………………………… Nuuc walli FAS……………………………. Gaadiidka Badda FOB……………………………. Gaadiidka BaddaCFR……………………………. Gaadiidka Badda CIF……………………………... Gaadiidka Badda CPT…………………………….. Nuuc kastaa CIP……………………………… Nuuc kastaa DAF……………………………… Nuuc kastaa DES………………………………. Gaadiidka Badda DEQ………………………………. Gaadiidka Badda DDU………………………………. Nuuc kastaa DDP………………………………. Nuuc kastaa

11.1.2 Cida wax iibsanaysaa( iibsadayaashu) badanaa Incoterm( CIF) weeyaan. Gaadiidka barinka, tareenka( train) amaa iyo diyaarada waxyaabaha loo isticmaalo waxaa (CIF) ka laga door bidaa (CIP) ga. Wadamada leh shirkad markab oo qaranku leeyahay hadii u adeegsadaan maraakiibtooda ganacsiga ay dibada la leeyihiin shaxda liiska tartanka lagu cadaynayo ( Bid Data Sheet) korkeega (CIF) ka ka so kow (FOB) ga qiimihiisa iyo/amaa (FCA) ga in loo soo gudbiyo ayuu dhigayaa( codsanayaan). Hasa ahaatee cida iibsanaysa tartanka ay fulinayso qiimayntiisa iyo doorashadiisa qiimaheega waa in lagu saleeyaa (CIF). Qiimaha (CIF) ka lagu saleeyay qiimayntiisu tartamaha ku guulaystay marka la ogaado ka dib waa in cida iibsanaysa gaadiidka iyo damaanada caymiska inta uu isku diyaariyo ayuu cida keenaysa uu la saxeexan heshiis qiimihiisu ku salaysanyahay qiimaha(FOB) ga.

198

11.1.3 Dhokumentiga tartanka caadiga ah awaamiirta tartamayaasha waxaa lagu cadeeyay in ay tartamayaashu shaxda ay ku buuxinayaan qiimaha ku buuxiyaan waxyaabaha hoos ku qoran:

11.1.3.1 Faah faahinta tartanka liiska lagu cadeeyo (Bid Dat Sheet) sida lagu sharaxo qalabka dalka iibsanaya la keenayo dalka dhexdiisa qiimaha gaadiidka, damaanada caymiska iyo qalabka in goobta ugu danbaysa la gaadhsiiiyo kharashyada kale ee dheeriga ah

11.1.3.2 Qalabka dalka dibadiisa laga keenayo

11.1.3.3 Faah faahinta tartanka liiska lagu cadeeyo ( Bid Data Sheet) sida lagu cadeeyay (CIF) ku iyo/amaa (CPT) ga qiimahooga, tatamuhu marka uu buuxinayo qiimayaashan waxa uu awoodaa inuu qiimaha uu rakaabyada dalalka kale ka jira qiimaha ay ku rarayaan isticmaalo ayuu qiimaha lagu rarayo ayaa uu ku xisaabtami karaa.

11.1.3.4 Faah faahinta tartanka liiska lagu cadeeyo hadii la codsado qiimaha (FOB),(FCA), (CFR) iyo/amaa (CPT) ga 11.1.3.5 Faah faahinta tartanka liiska lagu cadeeyo dhexdiisa gaadiidka dalka ee lagu cadeeyo oo lagu raro, damaanada caymiska iyo qalabyada kale gobta ugu danbaysa in la gaadhsiiyo kharashyada loo baahanyahay

11.2 Damaanada Caymiska

11.2.1 Cida iibsanaysa( iibsaduhu) marka qalabku uu wadada ku sii jiro iyo qalabka ina uu goobta lagu wareejinayo inta uu gaadhayo dhaawacyad( xumaashaha) ku imaan kara, lumitaanka ku iman kara iyo cabsida kale ee la qabo damaanad caymis oo damaanad noqota waa inuu iibsado. Geedi socodka fulinta iibka khaas ahaan maamulka koontraadada arimaha la xidhiidha arimaha caymisku siyaabo kala du duwan ayay u dhici karaan. Cida iibsanaysa( iibsaduhu) arimaha caymiska waxyaabaha hoos ku xusan ayaa ka mid ah. Inta uu qalabku wadada ku jiro caymiska rarka, marka qalabka la taagayo( rakibayo) khatarta imankartoo kasta caymiskeega, masuuliyada cida sadexaad cymiskeega, magdhawga shaqaalaha iyo cida shaqaalaysiisay masuuliyadeeda. Waxyaabahan la xidhiidha caymiska fulintooda guud ahaan iibsadaha( cida iibsanaysa) iyo supplierka amaa qandaraaslaha dhexdooda heshiisyada ay galayaan kuwa ku xadidan inkastoo ay yihiin qaybtan ka tirsan tilmaam bixiyahan( maanualkan) caymisyadan waxyaabaha inay daboolaan ay tahay ayuu cadaymo ka bixin.

11.2.2 Caymiska gaadiidka

11.2.2.1 Cida wax iibsanaysa (iibsadayaashu) inta qalabka ay iibsanayaan la wareegin ka hor qalabka goobta ugu danbaysa ee la gaadhsiinayo amaa lagu rakibayo gaadhsiinteeda khatarta shilalka dhici kara si looga hor tago waa in

199

damaanad caymis la galaa amaa la caymis la iibsadaa. Magdhawdu waa inay noqotaa sida uu heshiisku dhigayo amaa cumlad si fudud loo sarifi karayo. Supplieradu cid walli oo buuxinaysa tayada caymis bixinta caymis waa uu ka iibsan karaan. Hasa ahaatee cida iibsanaysaa( iibsaduhu) heshiiska caymiska hadii uu doono inuu siiyo caymis dalka dhexdiisa ah amaa cid kale oo uu doortay oo iibka lagu fulinayo lacago laga helay haayado caalami ah baanka amaahda uu ka helayo kharashyada damaanada caymiskeega meesheeda kuma badali karayo.

11.2.2.2 Raritaanka arimaha la xidhiidha dhokumentiga tartanka waxyaabaha lagu xusay iyado la raacayo iibsaduhu( cida iibsanaysa) amaa supplierku in arimaha raritaanka isku daba rido iyo sida uu heshiiska amaahdu ay dhigayso marka dalka gudihiisa bakhaarka dhexdiisa hadii ay dhib ay dhacdo waa inuu iibsadaa damaanada caymiska. Heshiisyada gaadiidka (CIF) ka iyo ( CIP) ga tusaale ahaan supplierku inuu ilaa dakada amaa qalabka goobta kalee lagula kala wareegayo iibsado damaanada caymiska mid saaraya isagoo ah, cida iibsanaysaa (iibsaduhu) damaanada caymiska ah uu iibsanayo waa nuucyada damaanada ee hoos ku xusan ayaa ka mid ah.

Qalabku iyadoo ku jiro qalabka dayactirku( spare parts) supplierka amaa cida soo saartay goobteeda amaa bakhaarkeega ilaa goobta lagu adeegsanayo uu gaadhayo

Qalab dhismeedka uu qandaraaslu amaa qandaraas hoosaadka qaadatay ay keenayaan

11.2.2.3 Dhinaca kale hadii qalabka lagu soo iibinayo FOB mar hadii la raro ka dib ilaa goobta gaadhsiinteeda damaanada caymiska ee loo baahanyahay cida iibsanaysa( iibsadaha) waa inuu daboolaa.

11.2.3 Damaanada caymiska ee qandaraaslayaasha

11.2.3.1 Badanaa dhokumentiga tartanka ee iibsaduhu diyaariyo qandaraaslayaashu dhamaantood qandaraaska dhinac walli damaanad caymis (Contractor’s All Riska Insurance) (CAR) inay galaan ayuu dhigayaa. CAR ku waxaa loo adeegsadaa damaanada caymis ee guud ahaaneed ee dhibaatooyinka ku dhaca xubnaha amaa shaqooyinka mashruuca iyo cid sadexaad hantideeda dhibaatooyinka soo gaadha caymiska ugu muhiimsan ee jira ayaa loo adeegsadaa.

11.2.3.2 Baaxada damaanada caymisku cida sadexaad ee caymiska loo galay masuuliyada saaran waa inuu noqdaa mid u dhigma. Arimaha hantida tusaale ahaan kharash magdhawga loo bixinayo waa in lgu baxshaa cumlad (lacag) caalami ahaan la isku waafaqsanyahay amaa dalka uu shilku ka dhacay cumladeeda ayaa la isticmaali karaa.

11.2.4 Damaanada caymiska ah ee masuuliyada xilkasnimadka designerka

200

11.2.4.1 Injineerada (Enginers) la taliya yaasha ah amaa arkitektiyada (arctecture) saraha naqshadaha dhraafigooda( draft), faah faahinta farsameed, faahfaahinta naqshadaha( design), naqsahdaha, hawlaha dhismaha daba galkooga( supervisión) ayaa loo shaqaalaysiisan karaa. Xaaladahan naqshada la qorsheeyay hadii ay sobobto inay dhibaato ka imato amaa khalad uu dhaco cida adeega bixinaysa damaanad caymis oo xirfadlayaashu masuuliyada ay qaadayaan ay u iibsadeen (Professional Indeminity Insurance) ayaa dabooli. Iibsaduhu waa inuu hubiyaa in la taliyaha la shaqaaleeyay oo haysto caymiska kor lagu xusay amaa dal daloolada ka dhasha dhayalsashada qandaraaslayaasha dhibatooyinka ay sobobaan caymis kale oo daboola oo ka hore la mid ah.

11.2.5 Masuuliyada cida sadexaaad damaanada caymis ee loo galayo

11.2.5 Shaqaalaha cida shaqaalaysiisay (qandaraaslaha) ku hoos jira iyo dad kale iyo adeegayada iibka la xidhiidha, keenitaanka iyo hawlaha isku rakibida inta lagu gudo jiro dhibaatooyinka hantida soo gaadha iyadoo iyo cid sadexaad dhaawacyada xaga xubnaha ee soo gaadhi kara amaa dhimasho ayuu daboolayaa.

11.2.6 Magdhawga la siinayo shaqaalaha iyo xilkasnimada cida wax shaqaalaysiisay damaanada caymis 11.2.6.1 waa nuuc caymis oo iibsadaha amaa qandaraaslaha shaqaalahooga dhaawaca xubnaha ka soo gaadha amaa shilka dhimashada nuuc caymis oo lagu daboolayo oo fulintiisu dalka wax iibsanaya sharciyadiisa ayaa lagu dhaqmi.

Rabitaanka damaanada caymiska oo la qiimeeyo

Kharashyada damaanada caymiska iyadoo lagu darayo xafiisayda dawladu si danihii looga gol lahaa looga gaadho geedi socodka iibku inta la guda galin ka hor waa in ay hubiyaan in faahfaahin guud lagu sameeyo damaanada caymiska shilka iyo rabitaanka caymiska loo qabo. Faah faahintan xafiiska waxa ay ka caawin go aaminta waxyaabaha cabsi dhalin kara uu xafiisku daboolayo iyo waxyaabaha kelee cabsi shileed dhilinaya ee damaanad caymis in loo galo ay tahay. In rabitaanka damaanada caymiska la faah faahiyo masuuliyadeedu iyadoon ku koobnaanayn xiliga fulinta oo kaliya ee waa inuu inta uu iibka la dhamaystirayo socdaa oo waxyaabaha cabsida ah la sii qiyaaso oo talaabada lagaga digtoonaanayo iyadoo la qaadana oo cabsida la qabo ee in lagu dhex daro faah faahinta loo baahanyahay lagu dhex daro waa in la gartaa in ay tahay hawlo laga sogayo xafiisyada.

11.3.1 Natiijada ay ku leeyihiin arimaha damaanada caymiska ee gaadiidku qiimaynta tartanka

Badanaa dakad qudhaatay amaa goob kaliya oo la gaadhsiinayo marka la sheego ee tartanku uu yahay oo kaliya qalab la soo dajinayo (Imported Goods), qiimaynteedu waxay noqon mid toos ah. Hasa ahaatee hadii qalabka la keenayo ay yihiin kuwo

201

meela kala du duwan la keenayo amaa hadii xamuulka habab (wadooyin) kala du duwan yahay waqtiga qiimaynta tartanka waa in hababka kale ee loo la tacaali iyo kharashyada gaadiidka dhexdiisa lagu daraa.

Tusmo 12: - Geedi socodka iibka (Flow Chart)

Geedi Socodka iibka

Waaxda isticmaalaysa Waaxda iibka

Diy

aari

nta

qors

haha

iibk

a H

ordh

aca

tart

anka

202

Rabitaanada waaxaha oo la soo ururiyo

Waaxaha oo qorshaha iibka diyaarsada

Iibabka gaar gaarka ah qorshahooga oo la diyaariyo

Qorshaha iibeedka guud ee sanadka oo la diyaariyo

Qorshaha iibka ay waaxuhu soo gudbiyeen oo la qiimeeyo

Muu wanaagsanyahay?

Rabitaanada waaxaha oo la soo ururiyo

Su aalaha iibeed ee la ansixiyay iyo specificationka oo la soo gudbiyo

Habka (wadada) iibka oo la doorto

Ansixinta su aasha iibka iyo specification ka oo la qiimeeyo

Dhokumentiga tartanka oo la diyaariyo Muu

wanaagsanyahay?

Yab

oohi

taan

ka ta

rtan

ka

Furi

taan

ka

tart

anka

iy

o qi

imay

nta

Hes

hiis

ka

Maa

rayn

ta

hesh

iiska

Geedi socodka iibka uu fulinayo hal supplier ( Flow chart)

203

Tartanka oo la yabooho/ dhokumentiga qiimaha lagu gudbisto/ dhokumentiga tartanka lagu gudbisto oo la keeno

Liiska tartamayaash oo la siiyo oo la diiwaan galiyo

Tartamayaasha dhamaantood oo la ogaysiiyo

Ugu danbaysta

Tartanka oo la qiimeeyo (minute iyo warbixin oo la diyaariyo)

Cida guulaysatay maa la dooran karaa

Tartanka oo la furo/ minute oo la qabto

Tartamaha guulaystay iyo kuwa laga guulaystay oo la ogaysiiyo

Gorgortanka (hadii loo baahdo)

Heshiiska oo supplierka la siiyo

Ugu danbaystaa

Warbixinta qiimaynta oo la gudbiyo

Gabagabada heshiiska

Qallabka/adeegyada/ hawlaha dhismaha oo keenitaankoodaa la hibiyo oo la qiimeeyo

Magacaabitaanka maamulaha heshiiska

Diyaarinta qorshaha iibka Iibka la fulinayo oo qiyaas qiimo oo la ogyahay loo diyaariyo

Diyaarinta tartanka Iibka lagu fulinayo dhokumentiga tartanka ee caadiga ah oo dhokumentiga tartanka iyo rabitaanka dhokumentiga lagu cadaynayo oo la diyaariyo oo qandaraaslaha amaa supplierka la soo saaro

Xaalado in hal supplier oo qudhaata laga iibsado ku qasbaya may jiraan? Hadii ay jawaabto Haa tahay- amarka iibka oo la baxsho amaa heshiis la galo. Amaa Tartanka oo la aqbalo Tartanka oo la furo oo la socodsiiyo (la qabto)

Minute oo la qabto Xubnaha waaxda iibka oo joogta u ah oo tartanka la furo

Geedi socodka nidaamka fulinta iibka iyo ansixintiisaGudiga qiimaynta ay waaxda iibku magacaabtay oo qudhaata ayaa tartanka qiimaynGeedi socodku mid sir ah ayuu noqon

Tartanka cida ku guulaysatay oo la ogaysiiyo Heshiiska oo la kala saxeexdo Maaraynta heshiiska

Geedi socodka tartanka furan

204

Diyaarinta qorshaha iibka

Diyaarinta qiyaasta qiimaha

Hadii uu yahay qiimaynta kartida hordhaca ah in la diyaariyo dhokumentiga hordhaca ah oo la diyaariyo Dhokumentiga kartida hordhaca ee wakaalada iibka dawlada iyo maamulka hantidu ay diyaarisay oo la isticmaaloTartamayaasha kartida leh si loo ogaado in la raaco qiimaynta tartanka hordhaca ah iyo natiijadiisa

U diyaar galawga tartanka Dhokumentiga tartanka oo la diyaariyo iyadoo lagu salaynayo dhokumentiga tartanka caadiga ah Iibka la fulinayo oo loo diyaariyo dhokumentiga rabitaanka lagu soo gudbisto

Dhokumentiyada tartanka oo la qaabilo oo tartanka la fuliyo

Foomka heshiiska ee caadiga ah oo la isticmaalo Gorgortan xaga qiimaha ah lama ogala Hadii uu cida tartanka ku guulaysatay ay ogalayn inuu heshiiska saxeexo waa in damaanada uu heshiiska u dhigay la dhaxlaa oo tartamayaasha kale ee kartida leh dhexdooda tartamaha ku xigay ayaa la dooran oo tartanka qiimayn iyo baadhitaan lagu sameeyo.

205

Geedi socodka tartanka furan

206

Taratanka oo la yabooho (loogu yeeho tartamayaasha)

Dhokumentiyada lagu tartansiinayo oo la gudoomo, Tartanka oo koox (team) lagu furo oo nidaam furitanka loo sameeyo Minute ka oo la qabto Awooda maamulka maaliyada ee loo wakeeshay ayaa uu tartanka baadhitaan lagu samayn, la qiimayn oo la ansixin


Iibka oo qiiyaasta qiimaha loo diyaariyo

Awooda maamulka maaliyada ee loo wakeeshay

207

Diyaargalawga tartanka Iyadoo lagu salaynayo dhokumentiga tartanka ee caadiga ah oo la diyaariyo dhokumentiga tartanka Diyaarinta yabooha (ugu yeedhitaanka) tartanka

In la hubiyo kartida-ku guulaysiga ka dib ee tartamaha tartanka ku guulaystay

Cida tartanka ku guulaysatay oo heshiis la la saxeexdo Foomka heshiiska ee caadiga ah oo la isticmaalo Gorgortan lama ogala Hadii cida tartanka ku guulaysatay ogalaan waydo in ay heshiiska saxeexdo waa in inta damaanada tartanka la dhaxlo oo tartamayaasha kale ee laga doortaa tartamayaasha kartida leh

Geedi socodka dhokumentiga qiimaha lagu soo gudbisto

208

Suppliero kooban oo la doorto amaa liiska tartamayaasha kartida leh oo la diyaariyo Suppliero kooban amaa tartamayaal kari u leh fulinta tartanka oo loogu yaboohoDhokumentiga lagu tartansiinayo oo la diyaariyo Tartanka oo tartamayaashu amaa wakiiladoodu sharciga ah goob ay ku sugan yihiin oo lagu furo Iyadoo lagu darayo damaanada tartanka waxyaabaha tartamayaasha in loocadeeyo ay tahay oo cod kor loo qaadayo loogu akhriyo Iyadoo lagu salaynayo nidaamka taratanka fulintiisa waxyaabaha in la sameeyo ay tahay oo la fuliyo Minute ka oo la qabto Awooda maamulka maaliyada ee loo wakeeshay iyadoo laga duulayo oo tartanka baadhitaan lagu sameeyo oo la ansixiyo Sirta geedi socodka oo la ilaaliyo

Cida tartanka ku guulaysatay oo la ogaysiiyo

Iibka oo la fuliyo Hawlaha maamulka heshiiska oo la fuliyo Dhokumentiyada tartanka lagu fuliyay oo si haboon loo dhawraa oo loo ilaaliyaa

Iibka lagu fulinayo dhokumentiga qiimaha lagu soo gudbisto

Qiiyaasta qiimaha oo iibka loo diyaariyo Dhokumentiga caadiga ah ee qiimaha in lagu soo gudbisto loo dhigay inta la isticmaalo ayaa dhokumentiga tartanka la diyaain Ugu yaraan sadex tartamayaal inta dhokumentiga tartanka ee caadiga dhokumentiga loo diyaariyay inta loo diro ayaa qiimahooga inay soo gudbistaan loogu yeedhi.

Geedi socodka habka iibka adeegyada tala bixinta tayadooda iyo kharashkooda oo doorasho ku salaysan

209

Dhokumentiyada qiimaha lagu soo gudbistay ee tartamayaashu ay soo gudbistaan oo la gudoomo (la aqbalo) In qiimayn la sameeyo Cadaymaha la iskubarbardhigay iyado lagu darayo oo tartamaha guulaystay la soo saaroAmarka iibka amaa shaqada oo la baxsho

In iibka la fuliyo Hadii loo baahdo in la fuliyo hawlaha maaraynta heshiiska qiimaha la soo gudbisto Dhokumentiyada iibka lagu fuliyo oo si haboon loo dhawro oo la ilaaliyo


Marka TOR ka iyo qiyaasta kharasha la diyaariyo ka dib iibka adeega tala bixintu qiyaas ahaan hadii uu ka badan yahay 300,000 waa in la diyaariya yabooha cadaynta rabitaanka (EOI) oo loogu yeedhaa

210

Dhokumentiga caadiga ah ay wakaalada iibka iyo maamulka hantida dawladu diyaarisay iyadoo la raacayo oo loo diyaariyo iibka adeega talabixinta dhokumetniga tartanka lagu soo gudbisto

Awaamiirta iibka qodokeeda 21.6.1.2 sida uu dhigayo shuruudaha qiimaynta iyo inuu yahay mid karti leh dhibicda (mark) ugu yar inta la go aamiyo dhokumentiga tartanka lagu codsanayo in lagu daray waa in la hubiyaa Iyadoo la raacayo dhokumentiga tartanka caadiga ah ay wakaalada iibka iyo maamulka hantida dawlada ayaa la diyaarin dhokumenti tartan oo dhamaystiran In loo diro dhokumentiga tartanka lagu codsado la taliyayaal la xushay oo aan ka yaryan 3 oo aan ka badnayn 7 Tartanku mudada uu u furnaanayo musharaxiinta tartanka oo loo go aamiyo sida awaamiirta iibka Tusmada 3 lagu tilmaamay Dhokumentiga tartanka lgu soo gudbisto oo laga tarakabo( laga gudoomo) la taliyayaasha

Arimaha farsamada iyo xisaabaadka iyo dhokumentiyada tartanka oo la qiimeeyo

Tartanka oo tartamayaasha/ wakiiladooda sharciga ah goob ay joogaan oo lagu furo, arimaha tartamayaasha in loo sharaxo ay u baahanyihiin oo loo cadeeyo iyo minuteka tartan furniinka oo la qaado, qiimaynta farsamo oo la qabto Qiimaynta dhinaca farsamo oo la qabto Qiimaynta farsamada tartamayaasha natiijadoodu ka badantahay 70% oo la baqshadaha dhokumeniyada qiimahooga Ntiijada qiimaynta farsamo oo la taliya yaasha ka soo qaybqaatay la ogaysiiyo La taliya yaasha musharaxiinta ah qiimaha loo gudbiyay iyo tartamayaasha kale oo la cadeeyo waxyaabaha in loo cadeeyo ay tahayInta qiimaynta dhinaca farsamo natiijadeeda inta la isku daro oo qiimaha ugu koreeya la taliyaha hela la soo saaro Hadii loo baahdo in gor gortan arimaha qiimaa aan qusayn lagala yeesho la taliyaha ntiijada ugu saraysa keenay

Tusmo 13:-

Cinwaanka barta internetka shirkadaha hawlaha iibka la xidhiidha Shirkada Goobta laga helo Baanka caalamiga ah( world bank) www.worldbank.orgHaayada horowmarinta iyo iskaashiga dhaqaalaha

www.oecd.org

Haayda Gancisga ee caalamiga ( WTO)

www.wto.org

Haayada qaramada midoobey ee fandhiga horowmarinta (UNDP)

www.undp.org

Haayada ganacsiga iyo horowmarinta ee qaramada midoobay

www.unctad.org

Waaxda horowmarinta caalamiga ah ee ingiriiska

www.dfid.gov.org

Haayda internatioanal transparency www.transparency.orgBaanka horowmarinta Africa www.afdb.org Baanka horowmarinta Asia www.adb.orgXaruunta tababarka ee caalamiga www.simap.eu.orgSuuqa DG- fursado tartan iyo iib www.dgmarket.org

211

Lataliyaha guulaystay oo heshiis la la saxeexdo Hawsha tala bixinta oo la bilaabo Hawlaha maaraynta heshiiska oo la fuliyo

http://www.dgmarket.org/

http://www.simap.eu.org/

http://www.adb.org/

http://www.afdb.org/

http://www.transparency.org/

http://www.dfid.gov.org/

http://www.unctad.org/

http://www.undp.org/

http://www.wto.org/

http://www.oecd.org/

http://www.worldbank.org/

Tusmo 14:- TOR

TOR ka marka uu diyaarinayo la taliyuhu hawlaha la qabanayo maadaamuu u yahay aasaas waa inuu faahfaahsanaado oo waxyaabaha hoos ku xusan waa inuu koobtaa.

Si loo hubiyo in la taliyayaashu ay si fiican u fahmeen hawlaha la qabanayo waa in qaybtan uu xafiiska dawladu uu si taxadar ku dheehanyahay uu u diyaariyaa.

Cinwaan:- Iibka adeega talabixinta daraasaad Itoobiya dhexdeeda lagu samaynayo

A) Background

Dawlada jamhuuriyda ee faderaalka ee Itoobiya si ay uga dhigto diiwaan dhakhliga mid koomputerized ah ayay mashruuc loo qorsheeyay oo hawlaheega lagu guda jiraa. Ujeedada mashruuca laga leeyahay waa in diiwaanka dhakhliga dhulka la horowmariyaa oo laga dhigo mid casri ah. Ujeedada ugu weyn ee mashruuca waa sidii looga dhigi lahaa nidaamka fulinta mid fudud oo bulshadu ay u heli lahayd xogta ku saabsan dhulka, sharciyada la badalay oo uu wacyi galin ka bixiyo iyo cida ugu danbaynta adeega helaysa adeegyo diwaan galineed oo aad u balaadhan in la siiyay uu hubiyo oo nidaam adag oo xogta la isku waydaarsado in la abuuro weeyaan. Qorshaha mashruucu marka ay noqdaan diwaanada dhulku mid koomputerized ah dagmooyinka loo qorsheeyay in xaruun adeeg laga dhisay, taas ka sokow xaruumaha dagmooyinka waxa looga dan leeyahay in la abuuro xaruun lagala socdo oo uu hogaaminayo maareeyaha mashruuca ee damada. Shaqaalaha dakhligu marka kaste xogta koombuterka ay markastaa ay babadalayaan tayadeeda si ay xilkeeda ay u qaadi lahaayeen waa in daraasaadka lagu daraa.

Si loo horowmarinlaha cudada shaqaale, habka xogta loo kala qaato iyo kaabaha xaga warisgaadhsiinta oo la horowmariyo waa in asbadil guud ahaan lagu sameeyaa xafiiska, sharciyada iyo isbadal dhinaca poolisiiyda (policy). Daraasaadka wax lagu indh indhaynayo waa in xogta loo baahanyahay in la gaadhi karo iyo in kale, in xog la isticmaali karo la soo ururiyo in laga dhigo adeegyada kale ee la bixinayo mid dagdag ah inta laga dhigo ayaa mashruucu faa idooyinka uu u leeyahay shacabka Itoobiya.

B) Ujeedooyinka shaqo (Objectives of the Assignment)Bilawga (indhaindhaynta) baadhista mashruuca bulsho iyo dhaqaale baadhis balaadhan waa laanta ugu horaysaa.Baadhista bulsho ee dhaqaale waxaa ku hoos jira sadex baadhis sida indhaindhaynta (bilawga),miid dhaxe iyo waxaa uu

212

kulmistay mashruuca dhamaaday.Baadhista bulsho iyo ta dhaqaale ujeedada mashruuca ku luglayaasha kala duwan rabitaankooda iyo qiyaastooda (Natiijoyinka la sugayo) jawaabaha midhadhaliska ah in la siiyo iyo wakhtiga la rabo isbadal haddii la samayn karo in la go’aansho waa in la dhigtaa.Surta galnimadda mashruuca macaamiisha qiimaynaysa habka cusub haday iswaafaqaan diwaan galinta iyo darajadda ugu saraysa ee hanti waaska ah iyo haddii la helo adeegyo roon waa farxadda ay ka heleen.Qiimaynta mashruuca ujeedada koritaan ee u leyahay marka loo eego natijada jirta waxa ka muuqda rayi sababo leh iyo xornimo.Qiimaynta degmo kalaatay hab kaydinaya muruqa intaan la bilaabin ka hor waxay tusaysa halkay ka bilaabato talaabadu sido kale tusayaashasi waa in lagu daro dhamaadka mashruuca.

C) Xuduuda adeegyadda (baaxad)(Scope of service) Natiijadda mashruuca oo loo qaato bilaw baadhista bilawga oo lagu biirsho baadhisa bulsho iyo ta dhaqaale sababo ay ku hubinayaan dacwadlayaasha iyo habka ay u hubinayaan in badan wuu faahfaahinaya sidokale wuu sharxaa.Natiijadu waxay xaanbaarsantahay guud ahaan mashruuca iyo qaybo kala duwan (xubno) waxay tilmaamaysa natiijada ay iskugu yimaadan sido kale natiijooyinkaasi inla cabiro shurudaha loo baahanyahay,qalabka iyo masuuliyad waa in losoo jeediyaa raa’yi khuseeya.Baadhista bulsho iyo ta dhaqaale fafaahinta bulsho waa mid shan qodob lagu lafa gurayo.

A.Isdhexgalka bulshada iyo jinsiyad6aB.Xafiisyadda, shuruucda iyo dabeecadaha,C. Ku luglayaashaD. Ka qaybgalayaashaE. Dhibaatooyinka bulsho

Kuwan soo socda ee lahadalqaaday (kuwa laga doodayo) fikrado bilaw ah iyo nuxurka isku qalma haday yihin kuwa shaqaynaya waa inla dhex gasho wareega darasaatka.

Isdhex galka bulsho iyo ta jinsiyadeed:-qaybta bulshadda ee muhimada la siinayo waxaa loo soo bandhiga waydiinta iyo la socodka xaalado haboon dadka jawaabta bixinaya dadooda, jiinsiyada, waxbarasho, lahaanshaha dhulka, shaqo, dakhli iyo baadiyaha/xaaladamagaalo waa in lagu diiwaan galiya xoogta khusaysa.Kooxahaasi (qaybahaasi) qaybaha bulshada ee kala duwan jawaabaha ay siiyeen wuxu u faaidaynaya inla isbarbar dhigo iyo in la qeexo.Xafiisyadda, shurucdda iyo dabeecadaha:-Baadhista dhamaystiran ee mashrucyadda iyo ta dhexe waxay ka helaan mashruuca maamulka dakhli maxkamadaha, Baankiyadda, xafiisyadda kale ee lacageed, xirfadlaha sharciga, wakiiladda dhismo guri waxa lamid ah shaqooyinka jira (fulinta) waxa darsaya xidhiidhka uu dhaxeeya.Ku luglayaasha iyo ka qayb qaadashadooda:-lataliyuhu riiboortiga koobaad ee ku xusan sida soo socota ku lug layaasha kala duwan ee mashruuca rabitaankooda,xadidaya iyo xirfadooda (kartidooda) way ku kala duwan yihiin

213

sidoo kale waa la meelayni.Baadhista dhamaystirka mashruuca ama kala badhtan kulug layaasha kala duwan doorka ay ku leeyihin mashruuca iyo natiijadu saamayn ayay ku yeelanaysaa.

Shuruucda bulsho iyo ta dhaqaale:-qiimaynta ama ku lug layaasha oo dhan adeega mashruuca amaa faa’iidooyinka laga helo mashruuca dhibaatooyinka ay ka faa’iidaysan Karin way ka duwanyihiin.Dhibaatooyinku sababa daba galka mashruuca ka baxsan ayay uu dhici karaan.Sida darteed xaaladda qiimaynta lagu sameeyo cabsidda ku dhacda ku luglayaasha iyo xuduuda inla kala sooco bulsho balaaran,waa in lakala sooco muqaaladda dhaqaale iyo ka siyaasadeed.D) Haddii loo baahdo tababarHaddii loo arko wax muhiim ah waa muhiim in inla suurta galiyo fulinta tababaradda shaqaale.F) Riboortiyadda iyo wakhtiga jadwalka (shaxda)Baadhista bilawga ee riboortiga (riboortiyadda) waa inlagu daro ugu yaraan cutubyadda soo socda.

1. Hordhaca mashruucc2. Baadhista shaqo guud ahaan bulsho iyo dhaqaale3. Baadhista bilawaga ee shaqo4. Dabeecadaha shacabka ee bulsho iyo dhaqaale 5. Wakhti xaadirka siinta adeega khuseeya waxaa laga hela aragtida machadka6. Isdaba jooga faa’iido kuwa laga helo waa in la helo adeegyo la xidhiidha

diwaan galinta dhulka7. Wakhti xaadirka ka faa’iidaystayaasha adeega diiwaangalinta dhulka waxay

heli kari lahayeen waxa kala kulma….8. Xooga dhulka ee mitir kaare kharashka ku baxa (kharash bixin,wakhti iyo

muuqaalo kale)9. Wakhti xaadirka cabashooyinka jira marka la saxayo (hagaajintooda) waa in la

helo hab shaqo10. Rabitaanka kulug layaasha,qiyaasaha, (waxyaabaha ilaaliya) iyo siinta natiijo11. Carqaladaha bulsho iyo tadhaqaale12. Ra’yiyo

Natiijo Marka hore bilawga riboortiyadda:-Adeega talo marka hore shaqayntiisa, khusaynta faafaahinta natiijooyinka wakhtiga sugaya.

Waydiinta sawir qorshaha diwaan galinta xogta:-faafaahinta xogta intaan la bilaabin ka hor waa mid la soo bandhigayo riboortigu hadduu

214

waydiiyo ka faa’iidaystayaasha hormarka waydiinata loo bahanyahay iyo tixraaca (ilaalinta) (qoraal xogeedka),

Wax qabadka dhexdiisa sida lagu xusay (sida wax loo dhigay) waydiimo iyo asaaska waxyaabaha muhiimka ah waxa uu ka koobnaanaya qorsha samaynta faafaahinta shaxda.Baadhis bilaw ah riboortiyada oo la kala dheereyo:-riboortigaasi faafaahinta kor lagu xusay daraasaad bilaw ah helidda baadhis waxay daboosha ra’yiga.

Riboorti daraasad indha indhayn ah:-macaamiisha riboortiga kor loogu soo gudbiyay ra’yiga ay ka dhiibteen oo lagu daro daraasad bilaw ah oo la hor dhigo waa duubis la hagaajiyay (isbadal leh).

G) Xogta adeegyada:-Cududda shaqaale ee uu u bixiyo macaamiisha iyo adeegyadda muhiimka ah

H) Xaaladaha kharash bixineed

Qodobka 15:- Faafaahinta shaqo ee masuulka iibkaDarajadda (shaqo) hubinta ________________masulka iibkaKala duwnaashaha darajo: ______________Awaamirta____________________Laanta iibkaMasuuliyada _________________Masuulka Sare ee xafiiska ama____________

15.1 Shaqada guud 15.1.1 Awaamirta iib asaasida, maamulida iyo hogaaminta,iibka xafiisku ubaahanyahay wakhtigii loo qabtay iyo maaraynta kharashka la bixinayo iyo isgaadhsiinta sidoo kale strateejiyadda iibka iyo ujeedada sharciyada khayraadka dhaqaale iyo farxadda macaamiishu si ay uubiirto waa in la hubiyo in loo diyaariyay xaalad la awoodi karo.

15.1.2 Maamulka iyo Hogaaminta 15.1.2.1 Maamulida iyo maaraynta falka iibka oo dhan, shaqooyinka iyo cadcadaanta, isxilqaamida, dabagal samaynta iyo iibka dawladda iyo bayaanka maaraynta hantiyeed, awaamirta iyo xeerarkale oo la mid ah hubinta in la sameeyay.

215

15.1.3 Habka xidhiidhada 15.1.3.1 Kooxda iibka dhexdooda khibraddaha roon iyo kartida xirfadeed in la fuliyo muhiimadda waxbarashada la midka ah iyo heshiisyo in lala sameeyo xubnaha xirfadlayaasha,

15.1.3.2 Rabitaankooda iibka waa mid dhamaystiran iyo mid la ogyahay in la hubiyo macaamisha oo dhan iyo laamaha shaqo maamulida (hogaaminta) natiijooyinka geedi socod ee jooga.

15.1.3.3 Shirarka lala galo kuwa wax soo bandhiga xubnaha iibka fuliya iyo wakiiladda qaybta iibka wada xaajoodka heshiisyada, dhisida heshiisyadda darajooyinka adeeg, dawladu iibka lacagtii ay ku bixisay faa’iido qiimo oo dheelitiran waa in ay ka hesho, dhibaatoyinka lasoo gudboonaada oo laxaliyo iyo samaysasho macaamiil adag/xidhiid dhaw.

15.3.1.4 Xubnaha xogaaminaya shaqaalaha ka shaqeeya iyo hanaanka kale shaqaalaha iibka, bayaanka iibka cabsi ku abuura, awaamirta iyo xeerasha kale waa in la siiyo waano waxtarleh oo wakhiga ku saabsan.

15.2 Xeerasha iyo adeegyada oo la xoojiyo

15.2.1 Xubnaha iibka fuliya xoojinta qorshaha iibka iyo fulinta yoolka shirkadda in la fuliyo waa in wakhikasta la hoormarsha.

15.2.2 Xubnaha fuliya iibka ujeedooyinkooda in lataageero kharash biixinta muhiimka ah goobaha lagu fuliyo heshiisyadda iyo heshiisyaddu waxay ka koobanyihin waa in la dhawro.

15.2.3 Khibradda laga helo qaar kale fal lagu qaybiyo, fulinta faa’iidada leh (cabiraada), adeegyadda muhiimka ah marka lagu biiriyo darajooyinka heshiis fulinta kooxaha iibka iyo soo bandhigayaasha waa in la aasaaso habab lagu baadhayo.

15.2.4 Xoogta teknooloojiyada tusaale iikomeetris, soo gudbinta loojistikada isku xidhan, hubinta tayo iwm horumarka oo la adeegsado ganacsiga lala sameyo soo bandhigayaasha oo la yareeyo waa in la asaaso hanaan isku xidha.

15.3 Haynta Documentiga iyo Xogta

216

15.3.1 Hababka haboon iyo nidaamyadu inay kusugan yihiin meel ku haboon oo la hubiyo sii loo sheego, waa in la dhawro xeerka in lala talaabsan karo, iyo ujeedooyinka hanti dhawrka waa in la dhawro tayadda diwaan galinta iibka.

15.3.2 Documentiga iibka, awaamirta iyo xeerasha kale waa in la hubiyo faylasha iibka iyo kuwa la xidhiidha in ladhawro.

15.3.3 Documentiyaasha foomamka iibka ee tartamyaasha la siiyo, ka koobnaasho iyo siinta waa in la hubiyo in ay ku salaysnaato documentiga iyo awaamirta.

15.3.4 Masuulka laanta iibka bishaa, waa in la diyaariyo riboortiyaasha sanad rubuceedka iyo riboortiga sanadlaha ee shaqadii la qabtay.

15.4 Xeerar kala duwan

15.4.1 Baaqa tartanka, documentiyaasha hore ee kartida ka warama iyo waydiinta soo gudbinta rabitaanka ogaysiisyadda documentiga iibka iyo diyaarinta lagu saleeyo awaamirta, waa in lahubiyo in la daabacay iyo in la baahshay.

15.4.2 Ogaysiinta qofka ku gulaystay tartanka, aqbalaada tartanka, tartanka oo la dheereeyo iyo waajibaadka oo laga siinayo faafaahin in la hubiyo lana qabto salka documentiga iibka iyo awaamirta.

15.4.3 Documentiyaasha tartanka iyadoo la fiirinayo gulaystaha go’aanada loo bandhigayo iyo hubinta in la diyaariyay ayadoo loo eegayo documentiga iyo awaamirta.

15.4.4 Falalka ay qabtaan gudidu iyo kooxdu marka lagu daro caawimaada gudida ansixisa iibka waa in ay fuliyaan ooy go’aanadana fal u badalaan.15.4.5 Arimaha la xidhiidha iibka wakaaladda maaraynta hantidda iyo iibka dawladda iyo xubnaha kale oo ilaaqaad lala sameeyo.

15.4.6 Documentiga, riboortiyada iyo awaamirta wakaaladu ay rabto waa inay diyaariyaan una bandhigiaan wakaaladda.

15.4.7 Heshiiyadda oo lagu fuliyo xaaladaha heshiis oo la hubiyo ka faa’iidaystaha awaamirta maaraynta heshiisyadda oo lala socdo.

15.4.8 Xaaladaha heshiiska farqiga asaasiga ee udhexeeya xubnaha fuliya iibka waa in warbixin loo sameeyo masuulka sare.

15.4.9 Dabagalka gudaha bandhigidda isku xidhka qiimaynta falalka cawinta.

217

15.4.10 Fulinta hanaanka iibka xubnaha la siiyay awooda go’aan xaaladda joogta ee suuq xoog in laga siiyo markasta waa inla hubiyaa daraasaad inla samaynayo.

15.4.11 Maaliyadda iyo marka la fiiriyo shuruudda xeer sanad walba markasta waa in la hubiya tirinta alaabaha lasameeyay.

15.4.12 invoice iyo hubinta votureka

15.4.13 Jagooyinka ganacsi ee xafiiska iyo ujeedooyinka dhaqaale surtagalnimadooda tiro hubinta (inventory) natiijooyinka ilaalin in lasameeyay.

15.4.14 Documentiga, awaamirta iyo xafiiska in loosooco masuulka sare waa in la fuliyo waajibaadka iyo hawlaha la siiyay.

15.5 Shurudaha ugu hooseya ee kartida (minimum qualification/Requirement)

16.5.1 Codsaduhu bandhiga iibka, suuqgalinta, haddu haysto degree xaga dhaqaalaha ama maaraynta wuxu noqon karaa ka qaybqaate macadka soo bandhigidda iyo iibka.Bandhiiga iibka qofka ku haysta master degree ama wax la mid ah faa’iido dheeri ah ayay u leedahay.

15.5.2 Aqoonta loo baahanyahay, xiirfada iyo kartida,

15.5.2.1 Bayaanka iyo awaamirta aqoonta guud ee loogu shaqayn karo,

15.5.2.2 Aqoonta qorshaha iibka,

15.2.2.3 Xidhiidh aad uu wanaagsan, heshiisyadda isfahanka xirfadeed,

15.2.2.4 Qiimaynta iyo dabagalka waxqabadka shaqadda marka lagu daro xirfadda hogaaminta iyo tababar siinta dadka isku shaqadda ah,

15.2.2.5 Aqoonta koombiitarka,

15.2.2.6 Ixtiraamidda xirfadeed ee shaqaynta xaaladaha adag iyo mudada adag ee loo qabtay.

15.6 Khibradda Macadyadda waawayn ee caamka ah iyo maamuladda sare ee isku darajadda aha oo leh ugu yaraan shan sano oo khibrad ah.

218

Tusmo 16: - Muunada bashqada loo qorayo tartanka cida ku guulaysatay

Waaxda iibka fulinaysa cinwaankeega

----------------------------------------------

Ku: _________________

Sumada tartanka: ______

Magaca Tartanka: _____

1. Waraaqdan waxaan kuugu soo qoraynaa si aan kuu ogaysiino in tartanka aad ku guulaysatay.

2. Si aan u ogaano rabitaanka aad u haysid heshiis inaad gashid fadlan waxaan rabnaa inaad noo hubisid inay waraaqdan ku soo gaadhay.

3. Heshiiska labada dhinac ee galaysa laga bilaabo maalinka waraaqdan la qoro ilaa _____________ maalmood gudohood ayaa lagu saxeexi, hasa ahaatee ma noqonayso ______________ ka hor.

219

4. Waraaqdan tartamaha guulaystay lagu ogaysiinayo arinka khuseeya waxaa lagala xidhiidha shaqaalaha uu magaciisu iyo cinwaankiisu uu hoos ku qoranyahay

Magaca shaqaalaha iyo cinwaankiisa ______________________________Saxeexa _____________________

Tusmo 17: - Muunada bashqada loo qorayo tartanka cida ku guulaysatay

Waaxda iibka fulinaysa cinwaankeega

----------------------------------------------

Ku: _________________

Sumada tartanka: ______

Magaca Tartanka: _____

1. Waraaqdan waxaan kuugu soo qoraynaa si aan kuu ogaysiino in tartanka aad ku guulaysatay.

2. Si aan u ogaano rabitaanka aad u haysid heshiis inaad gashid fadlan waxaan rabnaa inaad noo hubisid inay waraaqdan ku soo gaadhay.

3. Heshiiska labada dhinac ee galaysa laga bilaabo maalinka waraaqdan la qoro ilaa _____________ maalmood gudohood ayaa lagu saxeexi, hasa ahaatee ma noqonayso ______________ ka hor.

220

4. Waraaqdan tartamaha guulaystay lagu ogaysiinayo arinka khuseeya waxaa lagala xidhiidha shaqaalaha uu magaciisu iyo cinwaankiisu uu hoos ku qoranyahay

Magaca shaqaalaha iyo cinwaankiisa ______________________________

Saxeexa _____________________

221

Documents

Somali BoFED · Web viewDAWLADA DEEGAANKA SOOMAALIDA ITOOBIYA XAFIISKA MAALIYADA IYO HORUMARINTA DHAQAALAHA. BUUGA TILMAAM BIXIYAHA FULINTA IIBKA DAWLADA DDS. HAMLE, 2004 T.I. Hordhac