Sonderweg en Historikerstreit

De Duitsers als gevangenen van hun verleden

Sonderweg en Historikerstreit•Na 1945 kunnen we twee visies op de

Duitse geschiedenis onderscheiden:

1.Een nationaal-conservatieve visie: het Derde Rijk was een wezensvreemd element in de Duitse geschiedenis.

2.Een andere Rankeaanse visie die uitgaat van continuïteit in de Duitse geschiedenis vanaf de Pruisische tijd.

Sonderweg en Historikerstreit• Eerste visie, discontinuïteit, schetste de Pruisisch-

Duitse geschiedenis als Sonderweg, maar wel positief. Wereldoorlogen vormen tijdelijke breukmomenten. (oorzaak; ontworteling samenleving als gevolg van radicale modernisering van de Westerse samenleving)

• Tweede visie, continuïteit, de Pruisisch-Duitse geschiedenis als opmaat en onderdeel van de Sonderweg. Mede als gevolg van late natievorming en de kwetsbare militair-geografische positie, zou de Duitse Sonderweg uitmonden in twee oorlogen.

Pogingen het Derde Rijk te begrijpen

• Maw. de pogingen tot begrijpen leiden meestal tot:

1. De constatering van een breuk in de Duitse geschiedenis.

2. De waarneming van een Duitse dwaalweg, waarbij het nazisme als het logische eindproduct van een lange Duitse ontwikkeling wordt beschouwd.

3. Of een inbedding van het Derde Rijk in de algemene Europese geschiedenis van het interbellum. (Historikerstreit)

Historische Context: Herdenkingspraktijken in Duitsland en verwerking van het verleden•Vier fasen:1.1945 – 1960: inbedding in een nationale

voorstelling met maatschappelijke consensus als doel.

2.1960 – 1979: confrontatie en ontkrachting nationaal beeld

3.1980 – 1989: brede maatschappelijke strijd om herinnering en geheugen.

4.1990 - … : herinneringsconcurrentie

Periode 1945 - 1960• Tegen het einde van de oorlog was de nationaal-

socialisten er veel aan gelegen de Duitse bevolking zich medeplichtig te laten voelen aan de moord op de Joden.

• Daardoor ontstond een vrees voor vergelding die tegelijkertijd een belemmering vormde de kennis over de Shoah te verdringen.

• Deze periode wordt gekenmerkt door het benoemen van de Nazi-periode als een ongelukkige, min of meer zelfstandige periode.

Buchenwald: confrontatieConfrontatie belemmerde reflectie en zelf-verwerking

Duitsland: het land van het grote vergeten…• De weerstand om Auschwitz onder ogen te zien

kan geïnterpreteerd worden als een voortzetting van de onverschilligheid jegens de Joden toen zij vervolgd en vermoord werden.

• De historische figuur van de nazi en de maatschappelijke voorwaarden voor het nationaal-socialisme werden zo verregaand gemythologiseerd en van hun werkelijkheid ontdaan, dat de daders en de toeschouwers zich tot een deel van hun levensgeschiedenis konden verhouden als tot een fantasma.

Voortdurend antisemitisme•De discussie van de jaren vijftig over

collectieve schuld en collectieve aansprakelijkheid verving vervolgens de discussie over individuele schuld, persoonlijke verantwoordelijkheid en verantwoording.

•Er bleef in Duitsland een latent antisemitisme.

De periode 1960 - 1979•Historische context:- Antisemitische golf 1959 – 1960 als

opmaat- Eichmann-proces 1961 – 1962 - Oratorium ‘Die Ermittlung’ 1965

Die Ermittlung• Peter Weiss schrijft een stuk, Die Ermittlung, een

oratorium in elf ‘zangen’, dat een naoorlogs proces (over Auschwitz) scenisch verbeeldt en waarin dus rechters, verdedigers, getuigen, aanklagers en verdachten optreden. Het gebeurt in zangen, wat episch toneel veronderstelt en in een oratorium. In de toneelaanwijzingen wijst de auteur erop dat hij het concentraat van een proces wenst weer te geven, dat het onmogelijk is een kamp in al zijn gruwelijkheid op het toneel te reconstrueren, dat persoonlijke ervaringen moeten opgaan in anonimiteit: personen zijn tot spreekbuizen geworden.33 Uitzondering daarop vormen de aangeklaagden die allen met name worden genoemd.

1960 – 1979 historische context• Delegitimering van de oorlogsgeneratie door

de protestgeneratie was onderdeel van een algehele maatschappelijke omwenteling.

• Een nieuwe generatie historici begon aan een drastische revisie van de nationale geschiedenis.

• Echter: enerzijds was de holocaust niet helemaal binnen het neomarxistische raamwerk te plaatsen, anderzijds vergemakkelijkten de radicalisering en theoretische oriëntatie de marginalisering van deze op zichzelf terechte kritiek.

Bondskanselier Willy Brandt bezoekt het voormalige Getto van Warschau (1970)

1960 - 1979•In jaren zeventig een ‘Hitler-golf’.

•Naast nieuwsgierigheid klonk ook flink wat nostalgie en heimelijke bewondering voor het nazisme door.

De tweede periode 1960 - 1979• De nieuwe generatie (Anglicaanse alsook Duitse)

historici ging het bijzondere karakter van de Duitse geschiedenis benadrukken (der Deutsche Sonderweg); men constateerde dat er sprake was van continuïteit in de Duitse geschiedenis.

• De oorsprong van het ‘Sonderweg-denken’ vinden we overigens al in de Duitse nationale geschiedschrijving. Door zijn geschiedenis en cultuur zou de Duitse natie afwijken van de algemene westerse geschiedenis; deze afwijkende Duitse geschiedenis moest welhaast het Derde Rijk als logisch eindpunt hebben.

Der Deutsche Sonderweg• Duitse historici zoals Friedrich Meinecke (Duits ideeën-

historicus) hadden al over de Duitse Sonderweg geschreven;

- Duitse Kultur versus Westerse civilisation; een strijd van de Duitse geest tegen de westerse geesteloosheid. (verklaring voor WO I)

- De Vrede van Versailles toonde volgens Duitse historici dat de Duitse (unieke) cultuur niet geschikt was voor het door het Westen opgedrongen democratische systeem. Duitsland kon temidden van vijandige naties alleen overleven door een krachtig en autoritair staatsgezag.

Der Deutsche Sonderweg• Na 1940 werd het beeld van een negatieve

Sonderweg in verschillende varianten ontwikkeld.

• Anglicaanse historici; De Duitse Sonderweg was vooral een Duits ‘Sonderbewußtsein’. De Duitse cultuur zou zich na 1800 geleidelijk los hebben gemaakt van de kosmopolitische en Verlichte hoofdstroming van het Westerse denken. Tegenover het analytische rationalisme en positivisme van het westen, stond een anti-analytische, op synthese gerichte Duitse denkwijze.

Der Deutsche SonderwegDoor deze ‘intellectuele’ Sonderweg ontwikkelde zich:1. Het idee dat de Staat boven iedere morele kritiek

verheven was.2. Het ideaal van de Bildungsburger

Daarmee werden burgers gekweekt die niet over de capaciteiten beschikten om de democratie gestalte te geven. De Bildungsburger schikte zich in de rol van Untertan; hij was antiliberaal en ‘unpolitisch’; voor hem was het politieke spel een vulgaire aangelegenheid. Bovendien was hij gefocust op de völkische Kultur en stond hij afwijzend tegenover de moderne cultuur. (en was er een overreactie op het moderniseringsproces)

Sonderweg•Völkische Kultur

Vanwege ‘hun’ culturele en politieke Sonderweg stonden

de Duitsers ongewapend tegenover het gedachtegoed

van de Nazi’s

Der Deutsche Sonderweg•Fundamentele bezwaar tegen deze

interpretatie is het gegeven dat de onvrede over de moderne industriële en democratische samenleving geen Duits monopolie was.

•Wanneer we dat nu nuanceren kunnen we toch stellen dat in Duitsland de discrepantie tussen de maatschappelijke realiteit en de culturele idealen wel groter was dan elders.

Der Deutsche Sonderweg• De nieuwe generatie Duitse historici gingen vooral

in hun Sonderweg-these uit van een sociaal-wetenschappelijke benadering.

• De kern van hun benadering was het moderniseringsproces: de razendsnelle modernisering was noch met de ontwikkeling van een parlementaire democratie noch met de opkomst van de burgerij gepaard gegaan. De liberalen waren na de revolutie van 1848 onderdrukt en daarmee de kans op het ontstaan van een democratie.

Der Deutsche Sonderweg•De (liberale) burgerij sloot na 1871 met

de aristocratie een conservatief bondgenootschap ‘tegen de tijd’. Vervolgens ontstonden structurele maatschappelijke en politieke spanningen.

“Preußens Grenzen nach den Wiener Verträgen sind

zu einem gesunden Staatsleben nicht günstig;

nicht durch Reden und Majoritätsbeschlüsse

werden die großen Fragen der Zeit entschieden – das

ist der große Fehler von 1848 und 1849 gewesen –, sondern durch Eisen und

Blut.“

Der Deutsche Sonderweg• Kritiek op deze these:

1. De Duitse historici hadden teveel de oorzaak v/d Duitse dwaling opgehangen aan de mislukte revolutie van 1848.

2. Maar de these van criticaster Eley dat de oorzaak in de pre-industriële traditie van de aristocratische Junkers moest worden gezocht doorstond de internationale vergelijking ook niet.

Der Deutsche SonderwegEley en Blackbourn concluderen op

een gegeven moment: “We should be open to the full meaning of Germany as the “tragic land” of the twentieth century. Our historical and moral sense of that tragedy is sharpened, not blunted, if we decline to view it solely as the final culmination of German peculiarity.”

Periode 1980 – 1989 Historische context•De televisieserie Holocaust (1978)

veranderde het publieke debat over het nazi-verleden. De holocaust werd nadrukkelijk onder de aandacht gebracht en bediscussieerd.

YouTube - Scenes from the TV movie drama HOLOCAUST

De ‘echte’ dagboeken…?!

De Hitlergolf die op het einde van de jaren

zeventig was begonnen, zette

nadrukkelijk door…

Kohl en Reagan in Bitburg (1985)

Der Historikerstreit (1986)

Fassbinder (1985)

De Duitse Sonderweg in de Historikerstreit (1986-1989)•Veel conservatieve politici waren (nog steeds

of alweer) de mening toegedaan dat het Derde Rijk en Auschwitz wezensvreemde elementen waren.

•De tijd was rijp voor een gepaste nationale trots op het eigen verleden. Bundeskanzler Helmuth Kohl wilde dat de Duitsers zich weer konden identificeren met de Nation. Maar daarvoor was wel een ‘nieuw perspectief’ op het Derde Rijk noodzakelijk.

De Duitse Sonderweg in de Historikerstreit (1986-1989)•Inrichting van een grote

tentoonstelling in 1981 en vormgeving en inrichting van een nieuw op te richten museum voor de Duitse geschiedenis waren aanleiding voor een nieuw openbaar debat over aard en wezen van de Duitse geschiedenis.

Voorzet werd gegeven in 1985•8 – mei rede Bondspresident Von

Weizsäcker ter gelegenheid van de Duitse capitulatie:

•“ Geen Duitser die de jaren 1933 – 1945 bewust heeft meegemaakt, is het kunnen ontgaan dat het nationaal-socialisme een misdadig regime was.”

•“Wer aber vor der Vergangenheit die Augen verschliesst, wird blind für die Gegenwart.”

Der Historikerstreit•De ontkenning van de continuïteit tussen

de Duitse geschiedenis tot 1933 en het Duitse Rijk was al voor mening historicus een beproefde strategie om het verleden zijn belastende karakter te ontnemen.

•Halverwege de jaren tachtig kwam de Holocaust in de discussie weer centraal te staan.

De twee hoofdrolspelers: Ernst Nolte en Jürgen Habermas

Ernst Nolte•Volgens Nolte moest de geschiedenis van

het Derde rijk in een nieuw perspectief worden geplaatst. Historici zouden tot dan gebruik hebben gemaakt van de argumentatiefiguur van de Nazi’s; Duitsers (ipv. Joden) werden zo met een collectieve schuld opgezadeld.

•De negatieve uitstraling die van het Derde Rijk uitging, leidde bij de Duitse bevolking tot een negatief nationalisme.

Ernst NolteTwee invullingen:1. Nationaalsocialisme moest in een Europees en

mondiaal perspectief worden gezien.2. Holocaust was een van de utopische

vernietigingsfantasieën (naast Turkse genocide, communistische bloedbaden etc.) ontstaan als antwoord op de ontworteling van hele bevolkingsgroepen als gevolg van de modernisering van de samenleving. De bijzonderheid van dit misdrijf werd daarmee ontkend.

Ernst Nolte•Het waren volgens Nolte de dreiging

die van de Russische Revolutie uitging en de angst om net als de Russische bourgeoisie door het bolsjewisme vernietigd te worden, die Hitler tot de Auschwitz-praktijken bracht.

•Het bolsjewisme was in de nationaalsocialistische voorstellingswereld namelijk een joodse vinding en de SU een door de joden gedomineerde staat.

Ernst NolteMaw.• Het antisemitisme van de Nazi’s zag

Nolte als het gevolg van hun terechte angst voor het Bolsjewisme.

• De Nazi’s kopieerden alleen maar de stalinistische Goelag-praktijken.

• Bovendien zou het Joodse volk in 1939 aan Hitler de oorlog hebben verklaard. De concentratiekamp-gevangen waren dus krijgsgevangenen.

Habermas

• Habermas beschuldigde de conservatieve historici van ‘Entsorgung der Vergangenheit’. Hij maakte zich zorgen over de conservatieve reactie; hij vermoedde dat de trivialisering van Auschwitz van Duitsland weer een ‘normale’ natie moest maken.

• • Volgens Habermas moest juist vanwege de uniciteit

van de holocaust en de Duitse schuld afscheid worden genomen van het traditionele nationalisme.

Habermas• Er was sprake van apologetische

tendensen in de interpretaties van het nationaalsocialisme. (verdediging van de leer en het handelen van de nationaalsocialisten / afschilderen van het nationaalsocialisme als een ‘bedrijfsongeval)

• Opnieuw moest een grootse geschiedenis de natie van een identiteit voorzien; het resultaat was een geforceerde historische onbevangenheid.

Periode 1989 - 2009•Herinneringsconcurrentie: naast de

belang-stelling voor het Naziverleden ontstond er ook een ‘Ostalgie’.

Periode 1989 - 2009•Ostalgie krijgt functie van tegenwicht

tegen het nationaalsocialistisch onrecht. Dat laatste wordt zelfs gebagatelliseerd en genivelleerd.

Geschenkkorb Ostalgie

Periode 1989 - 2009•Ontkenning en confrontatie, verdringing

en aandacht, uitsluiting en integratie – het zijn allemaal vormen waarin de Duitse samenleving met het nationaal-socialisme is omgegaan. En soms raakte de ene met de andere verweven.

Duitse herinneringscultuur•Als afsluiting: geen staat ter wereld is de

confrontatie met zijn belastende geschiedenis zo intensief aangegaan als het westelijk deel van Duitsland in de afgelopen halve eeuw.