SORULARLA

OSMANLIİMPARATORLUĞU

SORULARLA

OSMANLIİMPARATORLUĞU

ERHANAFYONCU

YayınYönetmeni

MustafaKaragüllüoğlu

©YeditepeYayınevi

T.C.KültürveTurizmBakanlığı

SertifikaNo:16427

ISBN:978-605-4052-14-1

YeditepeYayınevi:130

AraştırmaİncelemeDizisi:109

BirinciBaskı:Şubat2011

İkinciBaskı:Nisan2012

KapakResim:YıldırımBayezid

SayfaDüzeni

İrfanGüngörür

KapakTasarım

SercanArslan

Baskı-Cilt

ŞenyıldızYay.MatbaacılıkLtd.Şti.

GümüşsuyuCad.No:3/2-Topkapı/İstanbul

Tel:02124834791-92(SertifikaNo:11964)

YEDİTEPEYAYINEVİ

ÇatalçeşmeSk.No:27/1534410Cağaloğlu-İstanbul

Tel:(0212)5284753Faks:(0212)5123378

www.yeditepeyayinevi.com|bilgi@yeditepeyayinevi.com

onlinesipariş:www.kitapadresi.com

http://www.yeditepeyayinevi.commailto:bilgi@yeditepeyayinevi.comhttp://www.kitapadresi.com

ERHANAFYONCU

1967’deTokat’ta doğdu. İlk ve orta öğrenimini burada tamamladı. 1984’debaşladığı Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi, Sosyal BilgilerEğitimi Bölümü Tarih Öğretmenliği Anabilim Dalı’ndan 1988’de mezunoldu.1989’daMarmaraÜniversitesiAtatürkEğitimFakültesi,SosyalBilgilerEğitimi Bölümü’ne Araştırma görevlisi olarak atandı. Yüksek lisansınıMarmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’ndeNecati Efendi Tarih-iKırım (Rusya Sefaretnamesi) isimli tez ile 1990’da tamamladı. 1997’deOsmanlıDevletTeşkilatındaDefterhâne-iÂmire(XVI-XVIII.Yüzyıllar)isimlitez ile doktorasını bitirdi. 2000 yılında yardımcı doçent oldu. 2001Mayıs’ındaMarmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’negeçti.2008’dedoçentoldu.

HalenMarmaraÜniversitesiFen-EdebiyatFakültesi’ndeöğretimüyesiolarakgörev yapan Erhan Afyoncu’nun “Sorularla Osmanlı İmparatorluğu”,“Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi”, “Osmanlı’nın Hayaleti”, “Truva’nınİntikamı”,“Yavuz’unKüpesi”,“Osmanlı İmparatorluğu’ndaAskeri İsyanlarveDarbeler”(AhmetÖnalveUğurDemirilebirlikte),“MuhteşemSüleyman-KanunîSultanSüleymanveHürremSultan”“Fransa’yaOsmanlıTokadı”,“OttomanEmpireUnveiled”ve“DasOsmanischeReich:Unverhüllt” isimlikitapları ileOsmanlıbürokrasisi,aşiretlerveOsmanlı tarihçileriüzerineçoksayıdaakademikmakalesivardır.

e-mail:eafyoncu@hotmail.com

mailto:eafyoncu@hotmail.com

Yıllardırbenimvekitaplarımınçilesiniçeken

sevgilieşimFatma’ya

TÜRKLER’İNANADOLU’YAGELİŞİ1

1Türkler’inAnadolu’yagelişidenilinceaklahepMalazgirtgelir.BubüyükzaferTürkler’inAnadolu’yufethiyleilgilidiğerteferruatlarıunutturmaktadır.BuyazıdaTürkler’inAnadolu’yagelişlerivefetihleriileilgilidiğernoktalardaelealınmıştır.

Soru1:Türkleranayurtlarındannedenayrıldılar?

Proto-Moğollar’dan,Kıtaylar’ın924’teOrhunhavalisinehakimolmalarıylabirlikte,bubölgedekiTürkboylarıbirbirlerinisıkıştırarakbatıyadoğrugöçet-meye başladılar. 1027 yılına gelindiğinde artan Kıtay baskısı sonucuTürkler’inbatıyagöçübüyükbirselhalinialmıştı.KayveKıpçakbaskısıileOğuzlardayurtlarındanayrıldılar.ŞamanîPeçenekveOğuzlar,DoğuveOrtaAvrupa’ya,Balkanlar’a;MüslümanOğuzlariseMaveraünnehir’e,Horasan’ave diğer İslâm ülkelerine göç ettiler. Oğuzlar, 1040’da Dandanakan’daSelçuklular’ın idaresinde Gazneliler’i yenip, kendi devletlerini kurdular.Ancak Orta Asya’dan yüz binlerce Türk, Moğol kabilelerinin tazyiki ilebatıya göçe devam ediyordu. Maveraün-nehir bölgesi onları barındırmayayetmediveyenibiryurtaramayabaşladılar.

Soru2:NiçinAnadolu’yageldiler?

Büyük Selçuklu Devleti kurulmadan önce Oğuzlar’dan kopan bir kısımboylarAzerbaycan,GüneydoğuAnadoluveIrak’agitmişlerdi.Göktaş,Buka,MansurveAnasıoğluidaresialtındakiTürkmenler,CizreveDiyarbakırhava-lisiileMusul’uelegeçirmişlersede,uzunsüreburalardahakimolamadılarveAzerbaycan’ageridöndüler.

Kendilerine yurt, hayvanlarına da otlak arayan Türkmen kitleleri, BüyükSelçuklu topraklarına gelmeye devam ediyordu. Selçuklular Türkmenleri,kargaşaçıkarmalarınıveotlaksıkıntısınasebebiyetvermeleriniönlemekiçinAnadolu’yasevketti.

Türkler, Suriye ve Irak’a da gidip, yerleşmişlerse de, ülkelerin içbölgelerine girmemişlerdi. Bu bölgelerin iklim ve otlak durumununhayvanları için uygun olmaması, Türkler’in buralarda yoğun bir şekildeyayılmasınaengeloldu.ClaudeCahen,Türkler’inMezopotamyaveSuriye’degerçek bir yerleşim göstermeyip, askerî hakim sınıf olarak kalmalarınınsebebini, bu bölgede Bedevi ve Kürt çobanların bulunması ve Türkdevelerinin sıcak iklime uyum gösterememesi olarak zikreder. Anadolu iseiklimi ve geniş otlakları ile Türkler’in yaşantısına uygundu. Aynı zamandaAnadolu’nunyoğunbirnüfusasahipolmamasıveburadaTürkler’edirenecekgüçlü bir askerî organizasyonun bulunmaması da Türkmenler’in buraya

gelmesiniteşvikediciunsurlaroldu.

Soru3:TürklergeldiğindeAnadolu’dakimlervardı?

Selçuklular,Anadolu’yageldiğindeburadaRumlar,Ermeniler,Süryanilerve Araplar vardı. Ancak Bizans Anadolu’nun tek hakimiydi. İlk Türkakınlarının başladığı sırada Ani, Van, Lori ve Kars’ta Ermeni prenslikleribulunuyordu.Bizansİmparatorluğu,II.Basilios’un1021’dekiDoğuAnadoluseferlerinden itibaren bu bölgedeki Ermeni prensliklerini ortadan kaldırdı.Son Ermeni prensliği de 1064’te Selçuklular’ın korkusundan Bizans’a tâbioldu.Bizansİmparatorluğu,Ermeniprensliklerininsiyasîhakimiyetlerinesonverdikten sonra, önemli miktarda Ermeni nüfusunu sürgün ederek İçAnadolu’yayerleştirdi.Bizans,ErmeniveSüryaniler’iOrtodoksluğukabulezorluyordu. Bu yüzden söz konusu halklar, Anadolu’nun Türkler’e karşımüdafaasındaBizanslılar’ayardımetmedi.ErmenitarihçiUrfalıMatheosileSüryani tarihçiMihael’in eserlerindeBizanslılar’a karşı olan bu kinin izlerigörülür. Süryani Mihael’in şu sözleri bu durumu açıkça göstermektedir;“Türkler,şerirverafınRumlargibikimsenindinineveinancınakarışmıyor;hiçbirbaskıvezulümdüşünmüyorlardı”.

Anadolu’dabumilletlerindışındabulunanbirdiğer toplulukdaHristiyanTürkler’di. Bizans, Selçuklular’ın akınlarına karşı Balkanlar’a yerleşmiş veburadaHristiyanolmuşOğuz(Guz),Kıpçak(Kuman)vePeçenekTürkleri’nizamanzamanAnadolu’yagetiripiskânederek,birsavunmahattıoluşturmayaçalışmıştı.BilhassaBizans İmparatoruLaskarides ve Paliologlar zamanındaHristiyan Türkler geniş ölçüde Anadolu’ya getirildi. Hristiyan Türkler’inönemlibirkısmızamaniçerisindeMüslümanlaşmışsada,birkısmıgünümüzekadar Hristiyan kimliklerini devam ettirdiler. Hatta Yunanistan’la yapılannüfus mübadelesi sırasında Hristiyan oldukları için bu Türkler’den degönderilenleroldu.

Soru4:TürklerAnadolu’yailkolaraknezamangeldiler?

Türkler’in Anadolu’ya gelişini Milattan Önce 3000-2000 yıllarına kadarçıkaranlarvarsada,buiddialartarihçilerarasındagenelkabulgörmüşfikirlerdeğildir. Anadolu’ya Türkler’in ilk gelişi IV. yüzyılın sonlarına doğru BatıHun-ları (Avrupa Hunları) tarafından gerçekleştirildi. Hunlar bir taraftanBalkanlar üzerinden Trakya’ya doğru yürürken, diğer taraftan BatıHunları’nındoğubölümüdeKafkasdağlarınıaşıp,Anadolu’yagirdi.Kursıkve Basık isimli iki komutan idaresindeki Hun atlıları Erzurum üzerindenMalatya’yaulaştılar.Çukurova’yaindiler,UrfaveAntakya’yıkuşattılarsadaalamadılar. Kudüs’e kadar inen Hunlar, burada fazla kalmadılar ve 396’datekrarKafkaslaradöndüler. İkiyıl sonra tekrarAnadolu içlerinegirmişlerse

de,bubölgedeyerleşmeyedönükbirteşebbüsleriolmadı.

Hunlar’dansonraTürkler’inAnadolu’yaikincigelişiSabarlarlaoldu.İdil,Don ve Kuban ırmakları arasındaki bölgede bir devlet kurmuş olan SabarTürkleri VI. yüzyılda Kafkasların güneyine kadar olan toprakları elegeçirdiler. Daha sonra Kayseri, Konya, Ankara taraflarına şiddetli akınlarıoldu.

Selçuklular, Karahanlı ve Gazneliler karşısında tutunamayınca, 1018’deÇağrı Bey’in önderliğinde 3000 süvari ile büyük mesafeleri ve çeşitlitehlikeleri aşarak, Doğu Anadolu’ya bir sefer yapmışlardı. Bu kuvvetlerAzerbaycan’darastladığıTürkmenler’idealıp,birlikteVangölücivarınıelegeçirdi.ÇağrıBey,bubaşarılıakınınardındanuzunmesafeleri tekrargeçip,Buhara’ya döndü. Aile mensuplarına Anadolu’da kendilerine karşıkoyabilecek bir kimseye rastlamadığını bildirdi. Ancak Selçuklular,Gazneliler’i mağlup ederek Maveraünnehr bölgesine hakim olduklarından,kendileri Anadolu’ya gitmediler, ancak sel hâlinde ülkelerine gelenTürkmenler’iAnadolu’yagönderdiler.

Soru5:Malazgirt’tenöncekazanılansavaşhangisidir?

TuğrulBey’inüveykardeşiİbrahimYinal,1047’deNişabur’agelenTürk-menkitleleriniAnadolu’yagöndermişvekendisinindearkalarındangelece-ğini vaadetmişti. Bu sırada (1047/1048) Selçuklu hanedanındanHasan Beykomutasındaki kuvvetler de,Van gölü havzasını ele geçirmek için hareketegeçmişlerdi. Vaspurakan’da BizansValisi Aaron, Selçuklular’ı, Büyük ZapSuyucivarındapusuyadüşürerek,mağlupetti.SavaştaSelçukluprensiHasanBey de şehid olmuştu. Bu olayın ardından büyük bir ordu ile Anadolu’yagelen İbrahim Yinal ve Kutalmış, Bizans kuvvetlerini Pasin ovasındakiHasankale’de 18 Eylül 1048’de büyük bir mağlubiyete uğrattılar. Bu zafersayesindeTürkmenlerAnadolu’dayayılma imkânıbularak,Trabzon’akadarilerlediler.

Soru6:Anadolunasılfethedildi?

1048’deki Hasankale zaferinden sonra Anadolu’da yayılmaya başlayanTürkmen kitleleri, 1059’da Sivas ve Malatya’yı ele geçirdiler. 1064’teAlparslan, Kars’ı fethetti. 1067’ye gelindiğinde Kayseri, Niksar ve Konyafethedilmişti.AfşinBey,1068’deAnadolu’yuboydanboyageçerek,İstanbulBoğazı’nakadargeldi.

TürkmenlerAnadolu’nundoğuveortakısımlarınayayılmışlarsada,burasıhenüz onlar için emin bir yurt değildi. Zira Türkmenler’in düzenli Bizansordularına karşımücadele edecek güçleri yoktu.Bu yüzdenBizans orduları

üzerlerine geldiği zaman Türkmenler, Kafkaslar’a çekilmek zorunda kalı-yorlardı.AyrıcaAnadolu’nunfethedilememişpekçokmüstahkemmevkivekalelerivardı.BuralarınyeterlimuhasarasilahınasahipolmayanTürkmenlertarafından ele geçirilmesi oldukça zordu. Selçuklu orduları daTürkmenler’ihimaye için her zaman Anadolu’ya gelemiyordu. 26 Ağustos 1071’dekazanılan Malazgirt zaferi Bizans ordusunu ve mukavemetini çökertti veAnadolu’nunkapılarınısonunakadarTürkmenler’eaçtı.Bizans’ınyediğibubüyükdarbeTürkmenler’inAnadolu’yaselhâlindedolmalarınısağladı.

Malazgirt zaferinden sonra esirBizans İmparatoruRomanosDiogenis ileAlparslan’ın yaptığı antlaşma, yeni Bizans İmparatoru tarafından bozuldu.Bunun üzerine Alparslan, Artuk Bey’i Anadolu’nun fethiyle görevlendirdi.Artuk Bey’in, Alparslan’ın ölümünden sonra İran’a geri çağrılması üzerineonun yerini Tutak Bey aldı. Ancak asıl başarı Alparslan’a karşı tahtmücadelesi yaparken öldürülen Kutalmış’ın oğulları sayesinde kazanıldı.Alparslan’ın oğulları ve kardeşleri arasındaki taht mücadelesi sırasındaİran’da esaret altında bulunan Kutalmış’ın oğulları kaçarak, Anadolu’yageldiler. Daha önce babalarına ve Alparslan’ın eniştesi Elbasan’a bağlıYabgulu Türkmenleri ile İbrahim Yinal’a bağlı aşiretler de Anadolu’yagelmişlerdi. Bunlar İran’daki taht mücadelelerinde başarıya ulaşamamışküskünOğuzkitleleriidiveSelçukluhanedanındanbaşlarınageçecekbirisinibekliyorlardı.KutalmışoğluSüleymanŞahbuTürkmenler’inbaşınageçtivekısasüredeOrtaAnadolu’danİznik’ekadarolansahayıelegeçirerek,TürkiyeSelçukluDevleti’nikurdu.BudevletBüyükSelçuklular’atâbideğildi,ayrıcaaralarındadüşmanlıkdavardı.Alparslan’ınoğluMelikşah,Kutalmışoğlu’nunkurduğubudevleti ortadankaldırmak içinBizans’la işbirliği yapmış, ancakölümüüzerineteşebbüsüsonuçsuzkalmıştır.

Türkler,Anadolu’da,TürkiyeSelçukluları’nınyanısırabir takımbeyliklerde kurdular. Artuk Beyin oğulları Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da(Diyarbakır-Mardin-Elazığ-Hasankeyf), Saltuk Bey (Erzurum), DanişmendGazi(Sivas-Amasya-Tokat)veMengücekGazi(Erzincan-Divriği)deOrtaveDoğu Anadolu’da kendi beyliklerini kurarak, o bölgelerin Türkleşmesinisağladılar.AncakbunlarınhiçbirisifazlabüyüyemedivebubeyliklerzamanlaTürkiyeSelçuklularıtarafındanilhakedildi.

Soru7:Anadolu’yanekadarTürkgeldi?

IX. yüzyılın ortalarından itibaren Türkler, Anadolu’da yerleşmeye başla-mışlardı.AsılyerleşmeiseMalazgirtsavaşıylaoldu.Malazgirt’tensonraAna-doluileTürkistanarasındabirgöçkanalıoluştu.Türkmenler,büyükkitlelerhâlinde Anadolu’ya gelmeye başladılar. Ancak ne kadar Türk’ün geldiğini

tamolarakbilemiyoruz.ClaudeCahen’egöre ilkbaştagelenlerinçokgelişibirandaolmamış,birkaçyüzyılsürmüştür.Cahen, ilkgöçdalgasınınbüyükmiktarda olamayacağını söyler. Anadolu’ya Türkmen dalgalarından birisiXIII.yüzyıldaTürkistan’ınMoğol istilasınauğramasındansonragerçekleşti.Türkmenler, Anadolu’ya her zaman direkt olarak gelmediler. Bir kısmıAzerbaycan, Irak ve Suriye’ye gidip, bir müddet oralarda kaldıktan sonraAnadolu’ya geçmişlerdi. Türkmenler’in göçü XVI. yüzyılda SafevîDevleti’ninkurulmasınakadardevametti.SafevîlerzamanındaTürkistanileAnadoluarasındakibugöçkanalıkapandı.

Türkler’in gelmesinden sonra Anadolu’nun yerli ahalisinden bir kısmızamanla din değiştirerekTürkleşti.Ancak bu rakam çok büyükmiktarlardadeğildir. Selçuklu tarihçileri hiçbir zaman toplu ihtidalara (din değiştirme)rastlanmadığınıbelirtirler.ClaudeCahenbukonuda,TürklerileRumlar’ıniyiilişkiler içerisinde olduklarını, ancak bir kaynaşmanın olmadığını söyle-mektedir.

XVI.yüzyılınsonlarındakiOsmanlıkayıtları incelendiğinde,budönemdeAnadolu’dayerleşikhayata tamolarakgeçmemişyaklaşık1milyonYörük/Türkmenin bulunduğu görülür. Sadece İç Anadolu’daki Ulu Yörük ileGüneydoğuveGüneyAnadolu’dabulunanDulkadirTürkmenleri’ninnüfusu300bincivarındadır.Ayrıca,buyüzyılagelindiğindeTürkmenler’inönemlibirkısmıyerleşikhayatageçmişti.Budurumdaolanlarındanüfusu1milyonugeçmektedir. Bütün bunlar Anadolu’nun yerli halkı ile çok büyük orandakarışmanınolmadığınıaçıkçagösterir.

Anadolu’ya gelen Türkler’in büyük bir bölümü Oğuzlar’a mensuptur.Oğuzlar’ın (Türkmenler’in)24boyunun tamamıAnadolu’yageldi.Bunlarındışında Türkler’in diğer kabilelerinden Kıpçaklar (Kumanlar), Peçenekler(Oğuzlar’ın24boyundanbirisiolanPeçeneklerdenbaşkabirkabiledir),Ak-hunlar(Eftalitler)veBulgarlardaAnadolu’yagelmişlerdir.

Soru8:Anadolu’yayalnızgöçebeTürklermigeldi?

Anadolu’ya gelen Türkler’in büyük bir kısmı göçebedir. Ancak göçebeTürkler’in yanısıra önemli sayılabilecek miktarda yarı yerleşik ve tamyerleşik yaşayışta bulunan Türkler de gelmiştir. Divân-ı Lugat-ı Türk’tekiyerleşik hayatla ilgili kelimeler ile Türkiye Türkçesindekilerkarşılaştırıldığında birçoğunun aynı olduğu görülür. Faruk Sümer, göçebeTürkmenler’in haricinde birçok aydın, sanatkâr ve tüccarın da Anadolu’yageldiğinibelirtir.Anadolu’yaasılyerleşiknüfus,XIII.yüzyıldaMoğolistilasısonucuTürkistan’dakişehirlerintahripedilmesiüzerinegelmiştir.

Türkmenler, Anadolu’ya gelirken çadırlarını, yetiştirdikleri hayvanlarını,göçebeveşehirliyaşayışaaitkültürlerini, silah,kıyafetveedebîdeğerlerinideberaberlerindegetirdiler.

Soru9:AnadolunezamanTürkiyeoldu?

Malazgirt’ten sonra Türkler’in akın akın Anadolu’ya gelmeleri sonucuAvrupa’da burası Türkiye diye anılmaya başlandı. Faruk Sümer, 1085’tenitibaren Avrupalılar’ın Anadolu’ya Türkiye demeye başladıklarını belirtir.Fri-edrich Barbarossa’nın Haçlı seferinden itibaren batılı yazarlarAnadolu’dan, Türk hakimiyetine giren hiçbir ülkeye vermedikleri bir adlaTurchia/Turquie (Türkiye) diye söz etmeye başladılar. BuHaçlı seferindenyarımyüzyılsonraSimondeSaint-Quentinbuisimlendirmeyisistematikhalegetirdi. Claude Cahen’e göre Anadolu’da Türkleşme yoğunluğu ne olursaolsun, o zamanki Türkiye’nin sınırları ne kadar belirsiz olursa olsun,çağdaşlarının gözünde Anadolu’nun Türk niteliği ülkenin bütününedamgasınıvurmuştur.

AvrupalıyazarlarAnadolu’yaTürkiyederken,Müslümanyazarlar,Selçuk-lular devlet kurduktan sonra dahi burası için, hiçbir siyasal anlamıkalmamasınarağmenRum/Romadiyebahsetmeyedevametmişlerdir.Soru10:TürkiyeSelçukluDevletinezamankuruldu?

Malazgirt savaşından çok kısa bir süre sonra Türkler İstanbul’un yanıbaşındaki İznik’e kadar olan toprakları ele geçirip, Anadolu’daki ilkdevletlerinikurmuşlardı.Budevletinkuruluş tarihiçeşitli tartışmalarasebepolmuştur.

Türkiye Selçuklu Devleti’nin hangi tarihte kurulduğu konusunda araştır-macılar çeşitli tarihler ileri sürmüşlerdir. Mehmet Altay Köymen, 1073tarihinigösterir.Ayrıcaaynıdevletin1077ve1092tarihlerindeikidefadahakurulduğufikrindedir.MükriminHalilYinanç1077,ZekiVelidiToganveJ.Laurent ise 1080’de kurulduğunu ileri sürerler. İbrahim Kafesoğlu 1092tarihinin üzerinde durur. Türkiye Selçukluları üzerine yaptığı araştırmalarlatanınanOsmanTuran’ındevletinkuruluşuolarakgösterdiğitarihise1075’tir.

Osman Turan’ın 1075 yılını kabul etmesine dayanak yaptığı deliller, butarihindoğruolmaihtimalininfazlaolduğunugösterir.SüryanîMihail,AnnaKommenaveZonaras’ıneserlerindekikayıtlar,1075’teSüleymanŞah’ınba-ğımsızlığını ilân ederek, “Sultan” ünvanını aldığını ortaya çıkarmaktadır.Yinebuyılda,Bizans’layapılanantlaşmada,bağımsızlığınhukukîbelgesidir.

OSMANLITARİHİNEYENİDENBAKMAKOsmanlıİmparatorluğu’nuntarihibugünhenüzyeterinceanlaşılamamışve

meseleleriizahedilememişdurumdadır.Osmanlıtarihininanlaşılabilme-sininönündeki engellerden birisi, kişi veya grupların günümüzdeki meseleleriniçözebilmek için tarihte referans aramaları ve inanç alanları2 çerçevesindetarihihadiselerebakmalarıdır.Modernkavramvekurumları tarihtearamayakalkmakveolmayacakbenzetmelerlebulmakveyabulunmadığıiçinOsmanlıİmparatorluğu’nutenkitetmeksonderecehatalıbirdavranıştır.Yinetarihtekihadisevekurumlarıgünümüzünmantığıaçısındandeğerlendirmeyeçalışmakda,aynışekildeyanlışbirhareketolmaktadır.Geçmişeaitbirkurumveyaha-disenin,ogününmantığınagörenormalolabileceğidüşünülmediğinden,bazıkişilerakıllarısırabunlarıtemizeçıkarmakiçintarihitahrifetmektedirler.Butarzlarınherikisidetarihinanlaşılmasınıtamamenönlemektedir.

2BudeyimyıllarönceAhmetTuranAlkantarafındankullanılmıştır(Bk.“OsmanlıTarihiBir“İnançAlanı”,TürkiyeGünlüğü,sayı:11(Ankara1990),s.4-11).Osmanlı tarihine övmek veya karalamak için bakanların aslında bilimsel

anlamdabirbirlerindenfarklarıyoktur.Buanlayıştakilerbaştaniyiveyakötüdiye nitelendirdikleri olayları, kişileri, düşündükleri kalıp içerisindegöstermek için tarihten delil toplarlar ve bunları analiz etmeden teorilerinedayanakyaparlar.Birhadisehakkındagösterilenbinlercedelil,onunkesinvegeneldoğruolduğunuveyaolmadığınıgöstermez.Binlerceörnekleyapılacakgenellemeler her zaman aksi bir örnekle yanlışlanabilir. Karl Popper’ingeliştirdiği bilim metoduna göre, bir teoriyi doğrulayacak veriler kadar,yanlışlayabilecekverivesüreçlerindedikkatealınmasıgerekir.Ancaksabitfikirleveideolojikolarakhareketedenlerbunadikkatetmezler.Kafalarındakişablonuortayakoyup,dahasonrabunauyacakverilerialtaltasıralarlar.

Osmanlı İmparatorluğu’nun ne kadar kötü bir devlet olduğu fikrindeolanlar, imparatorluk tarihinde yaşanmış bazı olayları alt alta sıralayarak“kanlı tarih, zulüm tarihi” gibi bilim metodolojisine ters eserler meydanagetirmişlerdir. Aynısının tam tersi de Osmanlı tarihinin iyi yöndeki örnekolayları alt alta sıralanarak “Osmanlı’nın fazileti, büyüklüğü” şeklindesunulmasıdır. Her iki anlayış bilimsel metotlara ters olduğu gibi, tarihianlamayıdazorlaştırmaktadır.Bilimselbirtemeledayananaraştırmadaöncehadise anlaşılmalı, daha sonra ise izah edilmelidir. Eğer izah edilemiyorsa,niçinizahedilemediğiizahedilmelidir.

Yukarıdabahsettiğimizzihniyetteolanlar,kendi teorilerinihaklıçıkarmak

için yanlış zikredilen bazı olayları, üzerinde düşünmeden heyecanla alıpkullanırlar. Mesela, 1768-1774 Osmanlı-Rus harbinde yaşanılan Çeşmebozgunununmeydana gelişi, bazı kitaplardaOsmanlı devlet adamlarının nekadar cahil olduklarına dair bir örnek olarak zikredilmektedir. 1768-1774Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Rus donanması Baltıklardan hareket edip,Cebelitarık’ıgeçerekAkdeniz’egelmişveOsmanlıdonanmasınınbüyükbirkısmınıÇeşme’debirbaskınsonucubatırmıştır.RusdonanmasınınbuyollageldiğinihaberalanOsmanlıyönetimiAkdeniz’deniçeriyegirecekbirboğazolduğunu bilmediklerinden (yani Cebelitarık’tan haberleri yok) bu bilgiyeitibar etmemişlerdir. Bu malumat Vasıf Tarihi’ndeki bir kaydın Hammertarafındanyanlışalgılanmasındanvedaha sonragelenlerinde (örn.BernardLewis) bu olayı analiz etmeden, üzerinde düşünmeden aynen zikretme-lerinden kaynaklanmaktadır. Vasıf Tarihi’nde Osmanlı devlet adamlarınınRus filosunun o dönemdeki zayıf haliyle böyle bir hareketigerçekleştiremeyeceklerini düşündükleri anlatılmaktadır. Akdeniz’de birboğazın olduğunu bilmedikleri ile ilgili bir bahis yoktur. Bu bilgi VasıfTarihi’ndenolayaktarılırkenHammertarafındanilaveedilmiştir.

Fas’akadarhakimolmuşvebellibirdönemAkdeniz’desözsahibiolmuşbirdevletinCebelitarıkboğazındanhaberiolmadığınıdüşünmekbirazkomikolmaktadır.OsmanlılartarafındançizilmişAkdenizharitalarınaşöylebirgözatıldığındaCebelitarık’ınOsmanlılarcahiçdemeçhulolmadığıanlaşılacaktır(örn. Piri Reis’in Kitab-ı Bahriyesi veya 1768’de çizilmiş EnderunluMustafa’nın haritası). Ayrıca bu savaş yıllarında yazılmış eserlere bakılırsa(Örn.AhmedResmîEfendi’ninPrusyaSefaretnâmesî)Cebelitarık’ınbırakınbilinmemesini, hem batıda kullanılan adıyla (Gilbatar), hem de Türkçedekiadıyla (Septe Boğazı) zikredildiği görülür3. Belki bu bilgiye bir tarihkitabında rastlayan ve tarihçi olmayan birisi itibar edebilir.Ancak bunu birOsmanlı tarihi uzmanı, Osmanlılar’ın ne kadar cahil olduklarına bir delilolarak kullanmaya kalkarsa, herhalde uzmanlığının sadece bir etiket olduğurahatlıklaanlaşılacaktır.

3Buolayınanaliziiçinbk.KemalBeydilli,“AhmedResmiEfendi”,ToplumsalTarih,sayı:52(İstanbul1998),s.60-61.

Osmanlı tarihini anlamadaönemli bir hususdakullanılankaynakların iyibir şekilde analiz edilmesidir. Osmanlı hükümdarlarının ne kadar adilolduğunu ileri sürenlerin, bunadelil olarakgösterdikleri kaynaklardanbirisiAdaletnâmelerdir.Mahalliyöneticilerzamanzamankanunlardabulunmayanvergileri halktan talep etmişlerdir.Merkezi otoritenin sarsıldığı dönemlerdemahalli yöneticiler, halktan kanunsuz olarak “nalbaha”, “selamlık”, “aylık”,

“cerime”, “pişkeş” gibi adlar altında vergi topladılar. Devletin ahalininşikâyetleriüzerinebuuygulamalarısonaerdirmekiçinadaletnâmeadıverilenfermanlarla, bu işleri yapanları idamla tehdit etmesine rağmen mahalliyöneticilerinbusuistimallerisonaermedi.Mahalliyöneticileributüryollarasevk eden sadece daha fazla gelir elde etme isteği değildi. Bir kısımyöneticiler devletin onlardan aldığı dolaylımakam vergilerini (caize, avaid,bohça)ödeyebilmek içinbuyolabaşvurmakzorundakalmışlardı.Ancakbuuygulamalar halkı ezdi. Özellikle sınır boylarındaki halk, kanunsuz olarakalınan bu tür vergilerle ezildiğinden İran’a veya Avusturya’ya kaçtı.Adaletnâmelerin çıkma sebepleri iyi incelendiğinde, halkın adalet içerisindeyaşadığıdeğil,çektiğisıkıntılargörülür.

Osmanlı tarihi ile ilgili klişe hâline gelmiş laflar vardır.Birmevzu anla-tılırken veya tartışılırken üzerinde hiç düşünmeden aynı şeyler tekrarlanır.Mesela,Türkler’insavaştakazanıp,masadakaybettiğisıksıktekrarlananbirhusustur. Sanki Türkler hiç diplomasiden anlamıyor, saflıkları vebilgisizlikleri yüzünden Avrupalı diplomatlar tarafından kandırılıyor gibianlatılır.Osmanlı İmparatorluğu’nunsonzamanlarındabazısavaşlardagalipgelinmesinerağmen(1897YunanSavaşıgibi)yapılanantlaşmalardankayıplaçıkılmıştır.AncakbununsebebiOsmanlıdiplomatlarınınmaharetsizliğideğil,İngiltere,FransaveRusyagibidevletlerinbaskılarıdır.

Osmanlı tarihiboyuncayapılanantlaşmalar,görüşmesüreçleriveuygula-malarıilebirlikteiyiincelenirseçokmaharetlidiplomatlarınolduğuvebirçokantlaşmanın Osmanlı lehine neticelendirildiği görülür. Mesela, 1606Zitvatorok Antlaşması’nda Avusturya, Osmanlı İmparatorluğu’na elindebulunan Macar toprakları için bir kalemde ve son defa olarak bir meblağödemeyi kabul ettirmiş, ayrıca “Kayser” ünvanını padişaha denk göstermebaşarısını göstermişti. Ancak Avusturya’nın bu kazançlarının geçerlilikbulmasıiçin30yıldanfazlazamangeçmesigerekti.Avusturyahükümdarınınkayserliğihementanınmamış,yazışmalardaalternatifünvanlarlageçiştirilmişveharaçadıaltındaheryılparatalepedilmeyedevamedilmiştir4.

4KemalBeydilli,“DışPolitikaveSiyasîAhlâk”,İlmîAraştırmalar,sayı:7(İstanbul1999),s.49.İkinciViyanaKuşatması’ndansonrameydanagelenve16yılsürensavaş-

larda büyük bir mağlubiyete uğrayan Osmanlı İmparatorluğu, 1699’daKarlofça Antlaşması’nı imzalamak zorunda kalmıştı. Bu antlaşmanıngörüşmelerinde Osmanlı İmparatorluğu’nu temsil eden Reisülküttâp RâmîMehmed Efendi,müzâkerenin bütün safhalarında soğukkanlılığını koruyup,sabır göstererek her meseleyi en ince detayına kadar incelemiş ve buantlaşmanın olabildiğince Osmanlı İmparatorluğu lehine sonuçlanmasını

sağlamıştır5.

5AbdülkadirÖzcan,“300.YılındaKarlofçaAntlaşması”,AkademikAraştırmalarDergisi,sayı:4-5(İstanbul2000),s.237-257.

Osmanlı İmparatorluğu tarihindeki en ağır antlaşmalardan birisi olanKüçükKaynarcaAntlaşması’nınRushüneriveOsmanlıbeceriksizliğiolduğuhükmü iki asırdır hoş bir hikâye olarak süre gelmiştir. Ancak bunun böyleolmadığı,Davison’unyaptığıaraştırmalarlaortayaçıkmıştır6.

6RodericH.Davison,“KüçükKaynarcaAntlaşması’nınYenidenTenkidi”,çev.ErolAköğretmen,TarihEnstitüsüDergisi,sayı:10-11(İstanbul1981),s.343-368.İmparatorluğunsonyüzyılında,zayıfdurumunarağmenAvrupa’nınbüyük

devletleri arasındaki dengelerden istifade ile ayakta kalmasında en önemlipay,devletinkendizaafiyetinianlayıp,Avrupa’nındurumunuvedengelerinibilerekgerçekçibirdışsiyasetizleyenOsmanlıdevletadamlarınındır7.

7KemalBeydilli,Aynımakale,s.56.

Osmanlıtarihindekiüzerindedüşünülmedentartışılankonulardanbiriside,matbaanın Türkiye’ye geç gelmesi meselesidir. Bu mesele tartışılırkenİstanbul’da bulunan 90 bin hattatın buna engel olduğu anlatılır. Bu bilgiüzerindearaştırmadahiyapmadanbirandüşünülse,böylebirşeyinmümkünolamayacağı rahatlıkla anlaşılır. Bırakın 90 bin hattatı, belki İstanbul’dakiesnaflarıntamamıbukadardır.Yinematbaanıngelmemesitartışılırken,“geldide ne oldu?” diye sorulmaz. Matbaanın kurulmasından İbrahimMüteferrika’nın ölümüne kadar geçen yaklaşık 20 yıllık dönemdeMüteferrika’nıngayretleriyle17kitap(23cilt)basılabilmişti.Müteferrika’nınölümündensonraiseyalnızcabirkitapbasıldıveondansonramatbaa46yılfaaliyetinearaverdi.Budurummatbaanınkurulmasınınyanısırafaaliyetininde tamamen İbrahimMüteferrika’nıngayretleri ile yürüdüğünü, ancakbunakarşılıktoplumdakitapbasımınafazlabirrağbetinolmadığınıaçıkçagösterir.

Türkiye’yematbaanıngeçgirişiheptartışılmış,fakatmatbaanıngelişindensonra, ne olduğu üzerinde fazlaca durulmamıştır. XVIII. yüzyılda Osmanlıİmparatorluğu’nda basılan kitap çeşidi elliyi bulmazken, aynı asırdaJaponya’daonbinçeşitkitapbasılmıştır8.ÜstelikbuyüzyıldaJaponkalkın-masıhenüzbaşlamamıştırveAvrupa’dabasılankitapçeşidideJaponya’dançokdahafazladır.Türkiye’yematbaanıngelişielealınırkentoplumsaltalebinvealtyapınınneölçüdeolduğununiyiceincelenmesivebunungecikmeyenekadartesirettiğininbelirlenmesinin,bukonuyudahaiyiaçıklayacağıkanaa-

tindeyiz.Yoksamatbaanınaçılmasına,üzerindedüşünülmedenhiçbirzamanolmamış90binhattatınveyadinanlayışınınengelolduğununiddiaedilmesibumevzuyuizahetmeyecektir.

8TahaAkyol,Osmanlı’daveİran’daMezhepveDevlet,İstanbul1999,s.227.

Tarihtekihadiselerianlamakiçinbakışaçısısondereceönemlidir.Meselâ,bazı Türk tarihçileri,Osmanlılar’ın eşkıyaları affedip, devlet kademelerindegörev vermesini acizlik olarak yorumlarken9, bir Amerikalı araştırmacınınFransa ile Osmanlı İmparatorluğu’nu mukayese ederek yaptığı incelemedeeşkıyalarınaffınınvebirmakamverilmesinin,devletinaczinideğil,kuvvetinive idaresini sürdürme kabiliyetini gösterdiği sonucuna varılmaktadır.Fransa’da merkez-kenar dengesindeki ciddi kaymalardan dolayı isyanlarmeydanagelmişvebuisyanlarzorlabastırılmıştır.Osmanlıİmparatorluğuisetoplumsal sınıfların çoğunu manipüle ederek, büyük isyanların çıkmasınıengellemiştir. Eşkıyaları affederek, devlet kademelerinde görevlendirmiş,böylece kenardaki kuvvetlerin merkez içerisinde erimesini sağlamıştır.Osmanlılar’ıntarzıhemdahainsanî,hemdedahadevletmenfaatinedir10.

9Butürbireserintenkidiiçinbk.GültekinYıldız,“DevletMerkezliTarihinAlternatifiEşkıyaperestlikmi?”,SimurgKitapKokusu,sayı:2-3(İstanbul2000),s.60-77.

10KarenBarkey,EşkıyalarveDevlet,OsmanlıTarzıDevletMerkezileşmesi,çev.ZeynepAltek,İstanbul1999.

Suraiya Faroqhi de, Osmanlılar’ın hac güzergâhındaki bedevilerle anlaş-masını izahı da aynı şekildedir. Çölde eşkıyalık yapan bedevilere bazıhediyeler verilmek suretiyle, fazla bir kuvvet bulundurulmadan hac yoluemniyeti ve Osmanlı İmparatorluğu’nun o topraklardaki meşruiyetisağlanmıştır11.

11SuraiyaFaroqhi,HacılarveSultanlar,çev.GülÇağalıGüven,İstanbul1995.Osmanlı tarihigerektarihöğretimindeokutulanderskitaplarında,gerekse

tarihle uzmanlık derecesinde uğraşmayan insanlar için yazılan ansiklopedi,dergi vs. gibi eserlerde çoğunlukla 100-200 sene önce ortaya konulmuşbilgilerle ifadeedilmektedir.ÜlkemizdeoldukçagelişmişbirbilimdalıolanOsmanlı tarihi üzerine yapılan akademik çalışmalar, kamuoyunaulaşamamaktadır.Çeşitli zamanlarda tenkit edilen, yanlışlığı ortaya konulanbilgiler, ne yazık ki doğruymuş gibi kamuoyuna ve öğrencilere eski hâliylenakledilmektedir.

Osmanlı tarihi hakkındaki genel bilgilerimizin belirli bir şablon hâline

gelmesininilkkaynağıHammer’inyazdığıveçağınagöreoldukçaileriolanOsmanlı Tarihi’dir. Bu eser gerek Avrupa’da, gerekse Osmanlıİmparatorluğu’ndadaha sonrayazılan eserleri oldukça etkilemiştir.OsmanlıtarihihakkındakibilgilerimizleilgilişablonunikincikısmıiseAhmedVefikPaşa’nın rüştiyelerde Osmanlı tarihinin okutulması için yazılmış ilk derskitabıolanve ilk ikibaskısınıTarih-iOsmânî,1869’dansonrakibaskılarınıiseFezleke-i Tarih-iOsmânî adıyla yapan eseri ile oluşmuştur. Bu eser dekendisinden sonra yazılan Osmanlı tarihi kitaplarına büyük ölçüde tesiretmiştir. Bundan sonra ise Ahmed Midhat, Mizancı Murad, AbdurrahmanŞerefveMustafaNuriPaşagibikişilerinvedahasonradaAhmedRefik’inyazdıkları, Osmanlı Tarihi hakkındaki bilgi ve kanaatlerimizi meydanagetiren en önemli kaynaklar olmuşlardır. Bu bahsettiğimiz yazarlarıneserlerindeki bilgiler Cumhuriyet döneminde yazılan birçok kitapta ve derskitaplarındadabenimsenerekkullanılmışveböyleceyaygınlıkkazanmıştır.

Bilhassa Hammer’in Osmanlı İmparatorluğu hakkında oluşturduğu bazıgenellemeler ve daha sonra imparatorluğun son zamanlarında Osmanlıtarihlerinden (kroniklerden) çıkarılarak, diğer kaynaklarla pek fazlakarşılaştırılmadan nakledilen bilgiler ve Osmanlı tarihini anlamak içinoluşturulan şablon sonraki yazılan kitaplarda da bazı ufak değişikliklerletekrarlana tekrarlana günümüze kadar gelmiştir. Ancak son 40-50 yıldaülkemizde ve dünyada yapılan araştırmalar bu bilgilerin hatalı olduğunu veOsmanlıtarihinebakışaçımızınvebilgilerimizindeğişmesigerektiğiniortayaçıkardı. Ancak burada da en önemli mesele, ilk öğrenilen bilginin kesin,değişmez, mukaddes bir değer olarak algılanmasıdır. Bunun örneklerineyıllardır anlattığım Osmanlı tarihi derslerinde defalarca şahit oldum. Yıllarönce bir derste Osmanlılar’ın Amerika’nın keşfinden ne şekilde haberdarolduklarınıanlatırken,PiriReis’inharitasınıngenelliklebilindiğigibioralaragidilip çizilmediğini, 20’den fazla haritanın kullanılarak meydanagetirildiğinden bahsetmiştim. Fakat bu bilgilerin, Piri Reis’in haritasınınüzerindeki notları onlara gösterip okumama rağmen bazı öğrencilerimtarafındanısrarlakabuledilmediğinigördüm.

Osmanlı tarihi ile ilgili kalıplaşmış bilgilerimizin içerisinde en zararlısıimparatorluk tarihinin çağlara taksimidir. Sondereceyanlış noktalardanha-reketederek“kuruluş,yükseliş,duraklama,gerileme,çöküş”biçimindekibudönemlendirme, Osmanlı tarihinin anlaşılmasındaki en önemli engellerdenbirisidir.

Osmanlı tarihinin bu şekilde çağlara taksim edilmesinde, dönemlerinayrılma noktalarına baktığımızda, devletin bir canlı gibi doğup, gençlik ve

orta yaşlılık dönemlerinden sonra ihtiyarlayarak öldüğü şeklindeki birnoktadan hareket edildiği anlaşılmaktadır. Yine bu taksimattakidönemlendirmeninOsmanlıaskerîgücününgelişimvezayıflamasınaparalelolduğu açıkça görülmektedir. Askerî başarılar ve mağlubiyetlerdönemlendirmedeesaskriterolarakkabuledilmiş,Osmanlıtarihindekidiğercephelere dikkat edilmemiştir. Bu şemaya göre XVI. yüzyılın sonlarındanitibarenOsmanlı tarihidevamlıbirgerilemeyeşahitolmuşvehemenhemenhiçiyibirşeygerçekleşmemiştir.Osmanlıİmparatorluğu’nunaskerîgücününyanısıra,bütünmüesseseleritefessühetmişgibiyorumlanmaktadır.

BununlabirlikteOsmanlıtarihiileilgilisonyıllardayapılanakademiktarihçalışmalarında, imparatorluğun XVI. yüzyılın sonlarından itibaren değişendünyaşartlarınaparalelolarak,kendiyapısınıdeğiştirdiğiyönündebirgörüşhakim oldu. XVII. yüzyılın ortalarına gelindiğinde imparatorluğun klasikşeklindentamamenfarklı,yenibirdevletyapısıortayaçıkmıştı.Klasikyapıdameydanagelenbudeğişiklikdevrinnasihatnâmeliteratüründebozulmaolarakalgılanmış ve bu fikir XX. yüzyıldaki tarih araştırmacılarına da intikaletmiştir.Hâlbukiyukarıdabahsettiğimizgibisonotuzyıldayapılançalışma-lar,bununböyleolmadığınıaçıkçaortayaçıkarmıştır.Bunlaragöre,Osmanlıklasik düzenindeki değişmeler bozulma değil, yeni şartlara intibaktır.Çözülmevegerilemeterimlerininyerinebuhranvedönüşümünkullanılmasıdaha uygundur. Esasen Osmanlı İmparatorluğu da karşılaştığı bu buhranıatlatıp,300yıldahadevametmiştir.

OsmanlıİmparatorluğuaskerîaçıdanenkuvvetlidöneminiXVI.yüzyıldayaşamıştır.Ancakdevletindiğermüesseselerindedurumbuşekildedeğildir.Birçok sahada en önemli eserler daha sonraki yüzyıllarda verilmiştir. Yineimparatorluğunteşkilatlanmasındavebununbirdüzeniçerisindeyürümesindeen önemli görevi üstlenen Osmanlı bürokrasisi, XVI. yüzyılda yeni yenigelişmeye başlamış veXVIII. yüzyılda zirve dönemine ulaşmıştır. Osmanlıbürokrasisinde XVI. yüzyıldan sonra bir gerilemeden değil, tam tersine birilerlemedensözedilebilir.OsmanlıvesikalarınınincelenmesiXVIII.yüzyıldabürokrasinin daha profesyonel ve araştırmacıları hayrete düşürecek birmü-kemmeliyette çalıştığını göstermektedir. Ayrıca Osmanlı İmparatorluğu’ndabulunmuş olan Avrupalı diplomatlar da, bu durumu eserlerindezikretmişlerdir.Meselâ,1747-1767yıllarındaİstanbul’dagörevyapanİngilizelçisi JamesPorter şunları söylemektedir:“Bâbıâlî’debirkaçkalemdedoğruve dikkatli olarak yapılan işlerle rekabet edebilecek hiçbir Hristiyan güçyoktur.İşlerçokbüyükbirtitizlikleyapılır,herbirönemlibelgedekelimelerdikkatle ve anlam daima göz önünde bulundurularak kendi menfaatlerinizedelemeyecek şekilde seçilirdi. Yılı bilinmek kaydıyla en eski tarihli

belgeler dahi Bâbıâli’de bulunabilir, çıkmış her irade ve her kanun hemenelde edilebilirdi”. Nitekim 1780’li yıllarda beş sene Osmanlıİmparatorluğu’ndakalanToderini’ninşugözlemleridedikkatçekicidir.“…sayılar ilmine pek düşkündürler. Öyle iyi eğitilmişlerdir ki en iyi Avrupalıaritmetikçileribilehayretedüşürürler.Yıllıkgeliri2.5milyarakçeolandevletbütçesini,birakçelikhatayadüşmeden,ustalıklakayıtlarageçirirler.Çokkısavesadebirmetotlaçokhızlıhesapyaparlar.Bizim4tabakakâğıtla2saatteyaptığımız hesapları, onlar 1 tabaka kâğıt üzerinde, birkaç dakikadayapıverirler”12.Toderini’nin bugörüşleriOsmanlılar’ın üçgenin iç açılarınıbilmedikleriyönündekibilgilerepekuymamaktadır.

12AliAkyıldız,“Hazîne-iEvrâkınKurulmasıveİlkTasnifUsûlleri(1846-1856)”,Prof.Dr.HakkıDursunYılchz’aArmağan,İstanbul1995,s.69;MehmetGenç,Osmanlıİmparatorluğu’ndaDevletveEkonomi,İstanbul2000,s.28-29.

OsmanlıticarîhayatıveüretimideXVI.yüzyıldansonradevamlıgeriliyorve Avrupalı Devletlerle hiç rekabet edemiyor gibi algılanmıştır. Ancakdurum, bu konuda da böyle değildir. Suraiya Faroqhi’nin Ankara veKayseri’deki ev sahipliği ile ilgili araştırması XVII. yüzyıl boyunca bu ikişehrin bir çöküş yaşamadığını ortaya çıkarmıştır. Yaşanılan büyük buhranarağmenAnadolu’nun bazı kesimleriXVII. yüzyılın ortalarında toparlanmış,1700 ile 1770 yılları arasında Osmanlı İmparatorluğu’nun pek çok bölgesibelirginbirekonomikcanlanmayaşamıştır.Mesela,XVII-XVIII.yüzyıllardaTokat’tasanayiüretimiveticaretaltındevriniyaşamaktaydı.ÜretilenmallarAvrupa’nın çeşitli yerlerine ihraç ediliyordu. Kaldı ki XIX. yüzyılda dahiOsmanlıİmparatorluğuimalatsektöründeAvrupakarşısındatamamenhavluatmamış,onunlamücadeleetmiştir.

Suraiya Faroqhi’nin belirttiği gibi Osmanlı tarihçileri artık Osmanlıİmparatorluğu’nun iç tutarlılığını kaybedip siyasî arenadan kaybolması iledeğil, Osmanlı devlet ve toplumunun ilk büyük buhranı atlatıp üç yüz yılkadar bir süre devam etmesini sağlayan mekanizmalarla ilgilenmektedirler.Mehmet Genç’in Osmanlı tarihini siyasî sınırlarının genişleme/daralmatemposuna göre yaptığı şu ayrımla ilgili yorumu da oldukça dikkatçekicidir13:

13MehmetGenç,Aynıeser,s.39-40.1-GenişlemeDönemi(1300-1683)

2-GeriÇekilme(Daralma)Dönemi(1683-1922)

Özellikleikincidönemiçinyaygınkanaatlerinaksibirgörüştedir.Osmanlı

İmparatorluğu’nun Avrupa’dan geri çekilme döneminin, genişlemedönemindendahabaşarısızolmadığı,hattabirbakımadahabaşarılısayılmasıgerektiği iddiasındadır. Zira bu dönemde sanayileşememiş Osmanlıİmparatorluğu,sanayidevriminigerçekleştirmişAvrupa’yakarşıyaklaşıkikiasırdirenebilmiştir.

Tarihte dönemlere ayırma (periodization) meselesi son derece önemlidir.AncakOsmanlı tarihininbugünkullanılandönemleştirilmesi sonderece an-lamsızdır ve yanlış tefsirlere sebebiyet vermektedir.Osmanlı tarihinde olupbitenlerianlamayayardımcıolmakyerinetamtersibirdurumayolaçmakta,anlamayı zorlaştırmaktadır. Bu taksimatın reddedilip, yeni bir dönemlendir-meninyapılmasıOsmanlıtarihçiliğininenelzemmeselelerindenbirisidir.Birdevletin veyamilletin tarihini dönemlere ayırırken kesintiye uğramamış birsüreklilikçerçevesiiçerisinde,önemlidönümnoktalarınıntespitiyapılacakilkiştir. Osmanlı tarihinde yeni bir dönemlendirmeye gidilirken de devlet,toplumveiktisadîhayattakideğişmeleringözönündebulundurulmasıgerekir.

Hiç düşünmeden söylenilen bir diğer husus Osmanlı İmparatorluğu’nunsavaşta elde ettiği ganimetlerle ekonomisini döndürdüğü, yani yağmaya da-yananbirsistemiolduğudur.XVI.yüzyıldansonraeskiaskerîbaşarılareldeedilemeyince Osmanlı İmparatorluğu eski gücünü kaybetmiş, hazinesi açıkvermiştir.BunabağlıbirdiğeryanlışkanaatdeOsmanlı İmparatorluğu’nunilk bütçesinin Tarhuncu Ahmed Paşa tarafından yapıldığı, daha önceimparatorluğun gelir-gider dengesinin bilinmediğidir. Biraz düşünülse üçkıtaya yayılmış büyük bir İmparatorluğun kabile devleti gibi elealınılamayacağı açıkça anlaşılacaktır.Çokgeniş bir coğrafyayayayılmış birimparatorluğun gelir-giderlerini bilmeden, hesaplarını yapmadan asırlarcanasıl ayakta durduğunu izah etmek mümkün değildir. Bugün yayınlanmışbirçokOsmanlıbütçesielimizdedir14.Bunlarincelendiğindeimparatorluğunbütçesinde ganimetin önemsiz bir yer tuttuğu, asıl gelirlerin, tarımüretiminden alınan vergiler ve gümrük, maden vs. gibi diğer kalemlerdengeldiğianlaşılmaktadır.

14Buradadikkatedilmesigerekennoktaşudur;Osmanlıbütçelerimodernbütçelergibigelecekyılıngelir-giderlerininihtivaetmezler.Geçmişyılıngelirbilançolarıdır.Tar-huncuAhmedPaşa,gelecekyılıngelir-giderleriniihtivaedenbirbütçehazırlamıştır.

Osmanlı İmparatorluğu’nudeğerlendirirkenonunsıradanbirdevletolma-dığını,bircihandevletiolduğunugözdenkaçırmamakgerekir.Bazıyazarlar,bunoktayadikkatetmemekte,böylecebüyükyanlışlıklaryapmaktadırlar.Birharitanınkarşısınageçip,Osmanlı’nınsahipolduğutopraklarasadecebakmakbilebu imparatorluğunhaşmetini bizegösterecektir.Osmanlı İmparatorluğu

kuvvetli örgüt yapısı sayesinde birbirinden çok farklı özelliklere sahiptoprakları uzun süre idare edebilmiştir. Özellikle sınır boylarında iyi biristihbarat ağı oluşturulmuştu. 1561’de İstolni Belgrad Sancakbeyi HamzaBey, Habsburglar’ın kendisini büyük bir ordu göndermekle tehdit etmeleriüzerine elçiye şu cevabı vermişti: “Hiçbir yerde askeriniz yok. Olsa benimbilmemlazım,çünkübenimcasusum6yıldırBeç’de(Viyana)oturur,oradakarısı,çocuğuvar;buadamistersekilisedeayineder, istersememur,isterseNemçeli, isterseMacarolur; istersemükemmelçapacıdır, isterseaskerolur,isterse topallar, isterse senin gibi sağlam bacakla gezer ve her türlü dilibilir”15.

15S.Takats,MacaristanTürkAlemindenÇizgiler,İstanbul1992,s.174.

OSMANLIİMPARATORLUĞU’NUNKURULUŞU16

16OsmanGazivedönemiyakınzamanakadarsisleriçerisindeydi.HalilİnalcıkhocamızınçalışmalarıylayepyenibirOsmanGaziportresiortayaçıkmıştır.BubölümünyazımındaHalilİnalcık’ınaraştırmalarıesasalınmıştır.

Soru1:Ca’berKalesi’ninyakınlarındakitürbedeyatanSüleymanŞahkimdir?

20 Ekim 1921’de TBMM hükümetiyle Fransa hükümeti arasındaimzalanan Ankara İtilâfnâmesi’nin dokuzuncu maddesi gereğince Ca’berKalesi ve kuzeybatı eteklerindeki “Türk mezarı” diye anılan türbeninbulunduğu bölge (8.797 m2), Anadolu Türkleri için manevî bir önemiolmasındandolayıTürkiye’yebırakıldı.TürkiyeCumhuriyetitoprağısayılanbubölgedebulunan jandarmakarakoluTürkbayrağınıdalgalandırmaktaydı.1974’te Tabya barajının suları altında kalacağı anlaşılan mezar, Suriye ileyapılanantlaşmauyarıncakuzeydekiKarakozakmevkiinenakledilerek,yenibirtürbeyapıldı.

Burada yatan Süleyman Şah’ın kim olduğu belli değildir. Aşıkpaşazâde,Neşrî,OruçgibibazıOsmanlı tarihçileriErtuğrulGazi’ninbabasıSüleymanŞah’ın, Urfa tarafında bulunduktan sonra Fırat’ı geçerken boğulduğunu veCa’ber Kalesi’ne gömüldüğünü anlatırlar. Enverî ise bu Süleyman Şah’ın,Türkiye Selçukluları’nın kurucusu olan Kutalmışoğlu Süleyman Şaholduğunubelirtir.SelçuklutarihininönemliuzmanlarındanOsmanTuraniseCa’ber Kalesi’nde yatan kişinin Kutalmışoğlu Süleyman Şah olmadığınıbelirtir.Kutalmışoğlu’nunmezarıHalepKapısı’ndadırveoöldüğündeCa’berKalesiSelçuklular’ınelinegeçmemişti.Osmanlıtarihlerindekinehrigeçerkenboğulma ile ilgili rivayetler de Süleyman Şah’a değil, oğlu Kılıçarslan’ınHaburIrmağı’ndaboğulmasınauygundur.

Anadolu’nunfatihleriolanKutalmışoğluSüleymanŞahveKılıçarslanhak-kındaki Anadolu Türkleri arasında yaşayan hatıralar Osmanlılar’a intikaletmiş,buyüzdenbazıOsmanlı tarihçileriSüleymanŞah’ıkendicedlerigibikabul etmişlerdir. Ancak son yapılan araştırmalara göre Osman Gazi’nindedesi Süleyman Şah değil,GündüzAlp isimli birisidir. Enverî,KaramanlıMehmedPaşa,AhmedîgibiOsmanlıtarihçileriOsmanGazi’nindedesiolarakGündüzAlpisminiverirler.

ÖyleyseCa’berKalesi’ndeyatankimdir?Busorununcevabınıbugüniçin

verebilecek durumda değiliz. Belki de burada yatan Süleyman Şah,Osmanlılar’ın atalarından birisidir. Orhan Bey’in oğluna Süleyman adınıvermesi,atalarıarasındabuisimdebirininolabileceğinidüşündürtmektedir.

Soru2:OsmanGazibeyliğinbaşınahangitarihtegeçti?

Osman Gazi 1257 veya 1258’de Söğüd’de doğdu. Babası Ertuğrul Gazi1281’deöldüğündeüçoğluhayattaydı.Gündüz,SaruYatı(Savcı)veOsmanBey.OsmanGazi,yaşçakardeşlerinenküçüğüidi.AncakatılganlığıveliderkarakteriyleönplanaçıktığıiçinErtuğrulGazi’ninsağlığındababasınınvekil-liğini yapmaya başlamıştı. Osman Bey, bu yüzden 1281’de kardeşlerininitirazıolmadanaşiretinbaşınageçti.

Osman Bey, babasından devraldığı aşireti kısa zamanda bir beyliğe dö-nüştürdü.Halefleri,OsmanGazi’ninkurduğubeyliğidünyanınenbüyükim-paratorluğuhâlinegetirdiler.Bubüyük imparatorlukdakurucusunun isminialarakDevlet-iÂliyye-iOsmaniye(YüceOsmanlıDevleti)ismiyleanıldı.

Soru3:OsmanGazi,ilkolaraknerelerifethetti?

Osmanlı İmparatorluğu’nun çekirdeğini oluşturan aşiret, Ertuğrul Gazizamanında Söğüt ile Domaniç arasında bulunuyordu. Osmanlılar, budönemdeçevredebulunanvebirkısmıTürkiyeSelçuklusultanınavergiverentekvur adıyla anılan Bizans valileriyle barış içerisindeydiler. Bu dostluk okadar ileriydiki,aşiretyaylağaçıktığızamanağırlıklarınıBilecik’teemanetolarakbuşehrintekvurunabırakırlardı.

OsmanBeyaşiretinbaşınageçtiğinde, ilkyıllarındaçevredeki tekvurlarlaiyi ilişkileri devam ettirdi. Ancak Türkiye Selçukluları veMoğollar’a karşıAnadolu’nunmuhtelifyerlerindeTürkmen isyanları ileSülemiş’inbaşlattığıayaklanmanın yarattığı otorite boşluğu ve İnegöl Tekvuru’nun aleyhindefaaliyette bulunması üzerine Osman Gazi, 1284’te İnegöl’ü fethetmek içinharekete geçti. İnegöl Tekvuru, Osman Gazi’nin üzerine doğru geldiğinihaberalıncaErmeniBeli’nde(Pazarköy)pusukurdu.MeydanagelensavaştaOsmanGazi’ninyeğeniBay-Hocaşehiddüştü.

Osman Gazi, bu muharebeden kısa bir süre sonra İnegöl yakınlarındakiKulaca Hisar’ı fethetti. Bu durum, İnegöl ve Karacahisar tekvurlarınınOsmanlılar aleyhine birleşmelerine yol açtı. 1286’da İkizce yakınlarındakiDomalicbeli’ndemeydanagelenmuharebedeOsmanGazi’ninkardeşiSaru-Yatı şehid düştü. Halil İnalcık’a göre bu mücadele, Osman Gazi’ningerçektenilksavaşısayılmalıdır.

Osman Gazi kısa bir süre sonra, İnegöl’e bir baskın yaparak tekvurunu

öldürdü. Ardından da 1288’de Karacahisar’ı fethetti ve burayı kendisinemerkez edindi. Osmanlı Beyliği’nin ilk merkezi, Eskişehir’e 7 kilometreuzaklıkta, sarp bir tepe üzerinde bulunan ve bugün mevcut olmayanKaracahisar Kalesi’dir. Osman Gazi, bu kaleyi fethetmekle İznik’tenİstanbul’agidenanayoladahakimoldu.AyrıcaKaracahisar’ınfethiyleHalilİnalcık’ın tespitlerine göre, Türkiye Selçukluları’nın haraçgüzarı tekvurlarlasavaşbaşlatıldı vebölgebir gaza alanı olarak açıldı;OsmanGazi fiilenbirgazi bey durumuna; Osmanlı Beyliği de Çobanoğulları gibi Selçuklusultanının sancak sahibi bir emirliğimertebesineyükseldi. 1299’dabeyliğinmerkezi yeni fethedilen Bilecik’e, ardından da, Yenişehir fethedildiğindeburaya kaydırıldı. Bursa, 1326’da fethedilinceye kadar, Yenişehir OsmanlıBeyliği’ninmerkeziolarakkaldı.

OsmanGazi,1292’deSakaryaNehri’ninkuzeyineakınyapıp,çevreyiyağ-maladıktansonrabirmüddetbarışiçerisindeyaşadı.1299’dahareketegeçenOsmanGazi,kendialeyhinedüzenlenmişbirtuzağıboşaçıkararakBilecikveYarhisar’ı ele geçirdi. Komutanlarından Turgut Alp de İnegöl’ü zaptetti.1301’deYenişehirveYundHisar,1302’deKöprühisarfethedildi.

Soru4:OsmanGazi,amcasıDündarBey’inedenöldürdü?

Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk hükümdarı olan Osman Bey, ErtuğrulGazi’nin en küçük oğlu olmasına rağmen, ağabeylerinin itirazı olmadanaşiretinbaşınageçmişti.Buyüzdendekardeşlerarasındabirçatışmaolmadı.Ancak Osman Bey, özellikle 1288-1299 yılları arasında fetih politikasındaköklübirdeğişikliğegittivebudurumBizanstekvurlarıilekaçınılmazolarakkarşıkarşıyagelmesinenedenoldu.OsmanGazi’ninamcasıDündarBeyisefetih politikasındaki bu köklü değişime ve özellikle Bilecik Tekvuru ilesavaşmaya karşı çıkmaktaydı. Osman Gazi de amcasının bu yöndekifikirlerini kendi politikalarına bir cephe alma olarak görüp Dündar Bey’i1300’lü yılların başında öldürdü. Böylece Osmanlı hanedanı içinde ilk kandökülmüştü.

Soru5:KoyunhisarMuharebesinasılcereyanetti?

OsmanGazi,merkeziYenişehir’igüvencealtınaalmakiçinMarmaracıkveKoyunhisarkaleleriüzerinebirseferyapmış,tekvurlarınıitaataltınaalmıştı.BuharekâttansonraOsmanGazi1302’deİznikseferineçıktı.İznikyakınla-rınabirhavalekulesiyaptırttı.İznikçevresisuyladolusurlarlakorunuyordu.OsmanGazi, bu yüzden uzun süreli bir kuşatma ile şehirdekilerin açlıktanteslimolmalarınısağlamayıdüşünmüştü.Draz(Uzun)Aliisimlibirkomutanıilebirmiktaraskerikuleyebırakarak,İznik’egirişçıkışıengelledi.İznikliler,budurumüzerineİstanbul’danyardımistediler.

Bizans kuvvetlerinin harekete geçtiğini haber alan Osman Gazi deçevredeki Türkmenler’i toplayarak düşmanı karşılamak üzere hareket etti.Bizans ordusu, Heteriarch Mouzalon’ın komutasında İstanbul’dan gelenaskerler, bölgedeki Bizans tekvurlarının birlikleri ve paralı askerler olanAlanlar’dan meydana geliyordu. Ordunun mevcudu iki bin kişiydi veçoğunluğupiyadeidi.

BumuharebeninmeydanageldiğiyerHalilİnalcık’ınaraştırmalarınakadarkarıştırılmıştır.Koyunhisarı,Yalova’yagelmedenönceki tepedebulunanbirkaledir.Bursa’yayakınDimbosüzerindebirbaşkaKoyunhisarıdahavardırve bu ikisi karıştırılmaktadır. Osman Gazi’nin öncü kuvvetleriyle BizansordusuönceKoyunhisarı’nda çatışmışlar ardından asılmuharebeYalova’dameydanagelmiştir.

Osman Gazi, Yalova’da karaya çıkan düşmanı önce bir gece baskınıylayıprattı.ErtesigünovadameydanagelenmuharebedeBizansordusundabulu-nanRumveAlanlararasındakiçekişmevekıskançlıkOsmanlılar’ınzaferindeönemli rol oynadı.Muharebede ilk olarakRumlar aceleyle saldırıya geçmişfakat Alanlar’a verilen ayrıcalıklardan dolayı gevşek davranınca OsmanGazi’nin kuvvetleri karşı saldırıya geçerek Bizans kuvvetlerini mağlupetmişti.

Soru6:Dimboszaferinasılkazanıldı?

OsmanGazi,BapheusMuharebesi’ndeeldeettiğizaferdensonrabölgeninönemlişehirlerindenbirisiolanBursaüzerinehareketetti.BizansİmparatorudaBapheus zaferinden sonra önemli bir tehdit hâline gelenOsmanGazi’yidurdurmak için Bursa civarındaki tekvurlara emir vermişti. Bursa, Kestel,Kite, Adranos ve Bidnos tekvurları birleşip, Yenişehir Ovası ile BursaOvası’nı birbirinden ayıran Dimbos Geçidi’ni geçerek Osman Gazi’ninmerkeziYenişehir’edoğruyürüdüler.

Osmanlı kuvvetleri düşmanı Koyunhisarı’nda karşılayınca, tekvurlarDimbos Geçidi’ne çekildiler. Osman Gazi, Dimbos Geçidi’nde meydanagelenmuharebeyikazandı.1303’tekiDimboszaferiileUlubad’akadarBursaovasıveUludağ,Türkmenyerleşmesineaçıldı.

Soru7:OsmanGazi1304Sakaryaseferindenerelerifethetti?

İlkdönemOsmanlıtarihininkronolojisioldukçakarışıktır.AncakOsmanlıtarihçiliğininenöndegelenisimlerindenHalilİnalcık’ınaraştırmalarıOsmanGazi’ninaskerîfaaliyetleriniaydınlatmıştır.

OsmanGazi,BapheusveDimboszaferlerindensonra1304’teSakaryaüze-

rindeki Bizans kalelerine karşı bir sefer düzenledi. Bu seferden önceKaracahisar’a çağırılan Harmankaya Tekvuru Köse Mihal Müslümanlığadavetedilmişti.

Sefer sırasında Leblebüci Hisarı, Çadırlu, Lefke (Osmaneli), Mekecetekvurları direnemeyeceklerini anladıklarından itaat ettiler. Geyve Tekvuru,kalesini boş bırakarak kaçmıştı. Ancak kaçan tekvur yakalandı. Geyve’densonraTekvurPınarıfethedildi.

Osman Gazi, 1304 seferindeyken Çavdar Tatarı, yani MoğollarKaracahisar’ı yağma etmişlerdi. Bu yüzden kendisi Karacahisar’da kalarakoğlu Orhan Bey ile KöseMihal, Akçakoca, Konur Alp ve Gazi Rahman’ı1305’te Kara Çepüş ve Kara Tigin kalelerini fethe gönderdi. Bizansİmparatorudabölgeyeyardımgöndermişti.

Orhan Gazi, Kara Çepüş Kalesi’ne geldiğinde ordusunu üçe bölmüş, birkısmıylakaleyikuşatmış,birkısmınıkaleyakınlarındakidereyesaklamış,birkısmınıdakaleninöbürtarafınageçirmişti.OrhanGazi’ninkuvvetlerikaleyesaldırdıktan sonrakaçtılar.Bununüzerinekaleden çıkan tekvur, pusuyadü-şürülerekmağlupedildivekalealındı.ArdındanAbsuyufethedildiktensonraKaraTiginkalesi üzerinehareket edildi.KaraTiginTekvuru teslimolmayıreddedincekalekuşatılıpfethedildi.

Osman Gazi fethedilen kaleleri komutanlarının idaresine vermişti. KaraÇepişKalesi’nin idaresiverilenKonurAlp,AkyazıveTuzPazarı’nıda elegeçirdi. Daha sonra da Orhan Gazi devrinde Akyazı, Konrapa, Bolu veMudurnu’yufethetti.Absuyu’nayerleşenAkçaKoca,OsmanGazi’ninyeğeniAktimur’labirlikteİzmit’edoğruAkova’yaakınlaryaptı.

Soru8:Bizans,Osmanlılar’ıdurdurmakiçinnasılbirsiyasettakipetti?

Bizans,topraklarınıelegeçirenTürkmenler’ekarşıparalıKatalanveAlanaskerlerini kullanıyorsa da bir netice elde edemiyordu. Osmanlılar ve BatıAnadolu’da Türk beylikleri karşısında çaresiz duruma düşünce daha önceyaptığıgibiyineİlhanlılar’ıTürkmenler’inüzerinekışkırtmayaçalıştı.

Bizans İmparatoru, İlhanlı Hükümdarı Gazan Han’a bir elçi göndererekİlhanlıhükümdarınıBizanslıbirprensesileevlendirmekistemişvebirittifakantlaşması yapmıştı.GazanHan’la II.Andronikos’un gayrimeşru kızı İrenePaliolog evlendirilecekti. İlhanlı hükümdarı Türkmenlere karşı hareketegeçeceğini vadetmişti. Bu haber Türkmenler arasında yayılınca bir tereddütmeydana geldi ve saldırılar durakladı. Ancak Moğollar gelmeyinceTürkmenlerBizanstopraklarınatekrarsaldırıyabaşladı.

Bizans,GazanHan’ın1304’teölmesiüzerinebirBizanslıprensesiniİlhanlıtahtına çıkanOlcaytoHan’la evlendirip, yardımalmayaçalıştı. İmparatorunkızkardeşiMaria’nın evlendirilmesi düşünüldü. İmparator, İlhanlı hükümda-rınınmüstakbeleşiMaria’yıbirbirliklekuşatmaaltındakiİznik’egöndererekşehrikurtarmayaçalıştı. İznik’egelenMaria,OsmanGazi’yi İlhanlılar’ı ça-ğırmakla tehditettiysedekuşatmayıkaldırtamadı.AncakOsmanlılarMoğoltehdidiyüzündenbazıufakaskerîfaaliyetlerindışındaöncekilergibiseferlerdüzenleyemediler.

Soru9:OsmanGazi’ninBursaveiznikkuşatmasınekadarsürdü?

Osman Gazi’nin Karacahisar, Bilecik, İnegöl ve Yenişehir gibi kalelerifethi İznik ve İstanbul’u koruyan Sakarya kale hattını çökertmişti. Osmanlıhükümdarı1300’lüyıllardaBursave İznik’i fethetmeyidüşünüyordu. İznik,Türkiye Selçukluları’nın ilk başkenti olması hasebiyle Anadolu’da gazayapan Türkmenler için önemli bir hedefti. Ancak Osmanlı ordusu budönemdebüyükkuvvetlerdenoluşmadığıiçinfethihedeflenenBursaveİznikgibi büyük kalelere karşı uzun süreli abluka uygulandı. Fethedilmesiplanlanan kalenin iaşe ve ikmal yolları kontrol altına alınmaya çalışılır,kaleninetrafınaküçükkuşatmakuleleriyapılırdı.Bursaveİznik’inablukası25-30yılsürdü.İznikönlerinebirkaleinşaedilerekDraz(Taz)Aliisimlibirkomutanınemrinde100askerbırakılmıştı.

Osman Gazi, Bursa’yı 1300’lerden itibaren ablukaya almıştı. Babasınınhastalığı yüzünden ordunun komutanlığını yürüten Orhan Gazi, Bursa’yısıkıştırmaya devam etti. Başka çaresi kalmayan Bursa yöneticileri 6 Nisan1326’da şehriOsmanlılar’a teslim ettiler. 1302’de başlayan İznik kuşatmasıda 2 Mart 1331’de neticelendi. 1337’de de yine bölgenin önemlimerkezlerindenolanİzmitfethedildi.

Soru10:OsmanGazi’ningerçekisminedir?

Moravcsik,Bizanskaynaklarıüzerineyaptığıaraştırmadanhareketle,XIV.yüzyıldaOsmanlılar’ındevletvehanedanaadınıverenkişiyiAtamanolaraktanıdıkları,buisminyaArapçakökenliOsmanadınınTürkçeleştirilerekhalkağzında bu duruma getirildiği, ya da daha büyük bir ihtimalle babasınınErtuğrul,kardeşlerininGündüz,Savcı,oğlununOrhangibitamTürkçeadlartaşıdıklarınıgözönünealarak,onunadınındaaslenAtamanolduğunu,fakatİslâmmedeniyetinintesiriileOsmanşeklinebüründüğünüiddiaetmişti.DahasonraAdnanErzide,odevirlereaitbazıkaynaklardaOsmanadının,Tumanve Otman şekillerinde görüldüğünü belirtip, Moravcsik’in iddiasınayaklaşarak, Osman Gazi’nin gerçek isminin bunlardan birisi olduğunu ileri

sürdü.Ancakherikiiddiada,tarihçilerarasındatasvipgörmedi.OrhanGazidevrindeAnadolu’yudolaşanmeşhurseyyahİbnBatuta iseOsmanGazi’yi,Osmancıkolarakzikreder.

Soru11:OsmanGazihangitarihteöldü?

OsmanGazi’ninölümtarihikonusundaihtilafvardır.TarihçilerinbirkısmıOsmanGazi’yi 1324’teBursa’nın fethinden önce ölmüş olarak gösterirken,birkısmıdaOsmanGazi’nin1326’da,Bursa’nınfethinden(6/7Nisan1326)sonra öldüğü kanaatindedirler. Yaptığı araştırmalarla ilk dönem OsmanlıtarihiniaydınlatanHalilİnalcık,OsmanGazi’nin1324’teöldüğüfikrindedir.

Soru12:OsmanGazi’ninkaçoğluvardı?

OsmanGazi’ninOrhan,Alaeddin, Pazarlu,Hamid,MelikBey veÇobanBeyisimlerindealtıoğluveFatmaisimlibirdekızıvardı.OsmanBeyöldü-ğündeüçoğluhayattaydı.BüyükoğluOrhanBeybabasıhayattayken,OsmanBey’inhastalığındandolayıbeyliğinyönetiminifiilenelealmıştı.Buyüzdenbabasının ölümünden sonra tahta çıkması zor olmadı. Tahta çıktığında dakardeşiAlaeddindervişolup,devletişlerinekarışmadı.DiğerkardeşiPazarluBeydeağabeyininhükümdarlığınıtanıyarak,onunlaberaberfetihlerekatıldı.Hamid, Melik Bey ve Çoban Bey isimli şehzâdeler hakkında isimlerindenbaşkabirbilgiyoktur.

Soru13:Osmanlıimparatorluğuhangitarihtekuruldu?

GelenekselOsmanlı tarihyazıcılığı,1299’daSelçukluhakimiyetinin sonaerdiğiniveOsmanGazi’ninbutarihtebağımsızolduğunukabuleder.İlkbü-yükOsmanlıtarihiniyazanHammerde,TürkiyeSelçukluDevleti’ninyıkılıştarihi olarak 1299 yılını esas alır. Türkiye Selçukluları’nın yıkılmasıylaOsmanlıBeyliği’ninbağımsızkaldığını ilerisürerek,1299’u imparatorluğunkuruluş tarihi olarak belirtir.AncakTürkiye Selçuklu tarihi üzerine yapılanaraştırmalarbudevletin1318’ekadardevamettiğiniortayaçıkarmıştır.

AşıkpaşazâdeTarihînegöre1299’daYarhisar,Bilecik,İnegölveYenişehirfethedilmişti.RivayetegöreozamanOsmanGazikendiadınahutbeokutarak,bağımsızlık iddiasındabulundu.Bu şehirlerin fethiOsmanlı tarihi açısındanönemlidir.Ancakfetihtarihleritamolarakbellideğildir.Osmanlıtarihleri,buaşamada Osman Bey’i, Anadolu’daki diğer Türkmen beyleri gibibağımsızlığa hak kazanmış, kendi adına hutbe okutabilecek bir İslâmhükümdarı gibi göstermeye çalışırlar. Araştırmacılar da, Osmanlı tarihyazıcılığındaki bu geleneği izleyerek, imparatorluğun kuruluş tarihi olarak1299’ukabuletmişlerdir.

Osmanlı tarihi üzerine yazılmış birçok kitapta 1299, imparatorluğunkuruluş yılı olarak zikredilir. Ancak bu tarih bugün tartışmalıdır. 1299’daOsmanlı tarihi için çok önemli bir hadise yoktur. Alternatif olarak OsmanGazi’nin beyliğin başına geçtiği 1281 yılının kuruluş tarihi olarak kabuledilebileceği iddiaları vardır. Halil İnalcık, Osmanlı tarihinin ilkdevirlerindekidönümnoktasını,27Temmuz1302’deBizans’la,OsmanGazikomutasındaki Türkmenler arasında meydana gelen Bapheus (Koyunhisar)Savaşı olarak kabul eder. Bu savaştan önceOsman Bey, Bursa veKocaelibölgesindekiTürkmenbeyleriarasındaprimus interpares (benzerleri/eşitlerarasında birinci) konumundaydı. Ancak Koyunhisar savaşında Bizanskuvvetlerinekarşıkazandığızafer,OsmanGazi’yibölgedekarizmatikbirbeydurumunagetirip,onahanedankurucusukarizmasıkazandırdı.Buyüzden27Temmuz 1302 tarihini Osmanlı hanedanının, dolayısıyla Osmanlıİmparatorluğu’nunkesinkuruluş tarihiolarakkabuletmek,1299’agöreçokdahadoğruolacaktır.

Soru14:Kuruluşdevrihakkındabilgiverenhangikaynaklarvardır?

Osmanlı İmparatorluğu’nun tarih sahnesine çıktığı XIII. yüzyılın sonla-rıyla, XIV. yüzyılın başlarına ait kaynak eserler son derece azdır. Butarihlerde eserlerini kaleme almış üç Bizans tarihçisi (Pachymeres,Nicephoras,Kanta-kousenos)ileüçArapseyyahıvecoğrafyacısı(İbnBatuta,İbnSaid,El-Umarî)vardır.BunlarındaeserlerindeOsmanlıBeyliğihakkındaverdikleri bilgiler son derece azdır. Osmanlı Beyliği’nin ilk yıllarındayazılmışbirTürktarihiyoktur.XV.yüzyılınbaşlarındayazılanYahşiFakihMenakıbnâmesi ise bugün mevcut değildir. Yahşi Fakih, Orhan Gazi’ninİmamı İshak Fakih’in oğludur. Eserini yazarken babasının şahit olduğu veduyduğuhadiselerikullanmışolmalıdır.İlkdevirlereaitönemlibilgilerverenbirtarihkalemealanAşıkpaşazâde,1413’teGeyve’dengeçerkenhastalanmışve Yahşi Fakih’in evinde misafir olmuştu. Burada Yahşi Fakih’in yazdığıkitabı görüp, okudu. Kendi tarihini yazarken de bu bilgileri kullandı. Bumenakıbnâme Osmanlı Beyliği’nin ilk yıllarına ait bilgi veren AnonimTevârih-iÂl-iOsmânlaradakaynakolmuştur.Bugün elimizdemevcut en erkenOsmanlı tarihiXV. yüzyılın başlarında

yazılan Ahmedî’nin İskendernâmesî’dir. Yine bu dönemlerde yazılmayabaşlanan Anonim Tevârih-i Âl-i Osmânlar vardır. Osmanlı tarihine aitteferruatlı bilgi veren asıl eserler XV. yüzyılın ikinci yarısında yazılanAşıkpaşazâde, Neşrî ve Oruç tarihleridir. Özellikle Aşıkpaşazâde Tarihi,Yahşi FakihMenakıbnâmesi’ni kullandığı için teferruatlı bilgi vermektedir.

Ancak Osmanlı’nın kuruluş yıllarına ait bilgi veren bu eserleri güvenilmezbulanlar da vardır. Colin Imber, “Bu tarihlerdeki bilgilerin hemen hementamamının hayal ürünü, bu yüzden de Osmanlı tarihinin başlangıcının birkara delik olduğunu belirtir. Bu deliği doldurmak için yapılan girişimlerin,yalnızcayaratılanmasallarınsayısınıartıracağını”söyler.FeridunEmecenise “Osmanlı tarihinin ilk dönemlerini çalışacaklar için tekrar tekrar bukaynaklarabaşvurmaktanbaşkaçarebulunmadığınadikkatçekerveOsmanlıtarihiyle ilgili çalışmalarda ortaya atılacak yenifikirleri, bile bile dipsizkuyuyudoldurmayaçalışmagibiümitsizbiruğraşolarakgörmektenziyâde,kör kuyuyu atılan taşlarla doldurabilire beklentisi olarak mütalaa etmenindahaumutvericibiryaklaşım”olduğunubelirtir.Colin Imber’e göre Aşıkpaşazâde, Bursa bölgesindeki yer isimlerinden

hareketle bir OsmanGazi efsanesi meydana getirdi. OsmanGazi’nin arka-daşlarıolarakanlatılanKöseMihal,TurgutAlp,KonurAlp,AkçaKoca,KaraMürselveHasanAlp’ıngerçektevarolmadıklarını,folk-etimolojininürünleriolduklarını belirtir. Imber’in bu teorisi Halil İnalcık, İrene Beldiceanu gibitarihçilertarafındanşiddetletenkitedilmiştir.Osmanlıarşivkayıtlarındanvesaha araştırmalarından bu tarihî şahsiyetlerin izleri tespit edilmiş veAşıkpaşazâde Tarihi’nde anlatılan olayların belli bir gerçeklik payı taşıdığıortayaçıkarılmıştır.

Soru15:OsmanlıBeyliğihangisebeplerdenbüyüyerek,birim-paratorlukhâlinegeldi?

Osmanlı Beyliği’nin, XIV. yüzyılın başlarında Anadolu’da mevcut olanbeylikleriniçerisindegerektoprakgerekseinsanpotansiyeliaçısındanenkü-çüklerinden birisi iken, onların arasından nasıl sıyrılıp büyük birİmparatorluğadönüştüğüdevamlıtartışılanvemerakedilenkonulardanbirisiolmuştur. Osmanlı tarihçileri çeşitli teorilerle bu konuyu açıklamayaçalışmaktadırlar.

XX. yüzyılın başlarında Herbert Adams Gibbons adlı bir tarihçi,Osmanlılar’ın Marmara bölgesinde bulunan Rumlar’la karışarak, yeni birmillet meydana getirdiklerini ve bu insan potansiyelinin de imparatorluğundoğuşuna sebep olduğunu ileri sürdü. Bu teori FuadKöprülü, PaulWittek,FriedrichGiesegibitarihçilerdenbüyüktepkialdıvereddedildi.

FuadKöprülü,Osmanlıİmparatorluğu’nunkuruluşumeselesinin,XIII.veXIV.yüzyıllarAnadolutarihiçerçevesindeelealınmasıgerektiğinivurgular.PaulWittek iseOsmanlıİmparatorluğu’nunkuruluşundaenönemlifaktörüngazâ fikri olduğunun üzerinde durur.Wittek’e göre gazâ kavramı Osmanlı

Beyliği’nin yegâne varoluş sebebi, savaşçılar için de tek motivasyonkaynağıydı.ButeoriyeColinImber,RudiPaulLindnergibi tarihçilerçeşitlieleştirileryönelttiler.Bu tarihçileregöre,OsmanlıBeyliği’nin ilkdevirlerdegazâ ile uzaktan yakından ilgisi yoktu. Komşuları olan Rumlar’la dostaneilişkilerini, heterodoks unsurlara müsamahalarını ve sınırdaş olduklarıMüslüman beyliklerle savaşmalarını buna delil olarak gösterirler. FeridunEmecenveCemalKafadar’ın yaptığı araştırmalar iseWittek’i eleştirenlerinfikirlerinin tersine gazâ fikrininXIV. yüzyılda var olduğunu ortaya çıkardı.Gazâkavramı,Wittek’inilerisürdüğüölçüdeolmasadaOsmanlıBeyliği’ninfütuhatyoluylabüyümesininenönemlifaktörlerindenbirisidir.

Halil İnalcık,OsmanlıBeyliği’nin büyümesini açıklarken doğudanmüte-madiyendevamedenTürkmengöçüvegazâfikrininüzerindedurur.MoğolbaskısısonucuönceKafkaslar’danDoğuveOrtaAnadolu’ya,dahasonradaOrtaAnadolu’danbatıyagöçetmekzorundakalanyüzbinlerceTürkmen,Egebölgesini ele geçirerek, burada gazi Türkmen beyliklerini kurmuşlardı.Türkmenlerarasında,budevirdemevcutolangazâruhunuBatıAnadolu’dakiGermiyan,Aydınoğlu,Menteşe,Karesi,HamidveSaruhanbeylikleriileKa-radeniz bölgesindeki Çobanoğlu Beyliği yaşatıyorlardı. Bu beylikler hemgazâ adınaHristiyanlar’la savaştılar, hemde fethettikleri bölgelere doğudangelmeyedevamedenTürkmenler’iyerleştirdiler.

XIII. yüzyılın sonlarında Sakarya bölgesinde gazânın temsilcisi olanÇo-banoğulları,Bizans’labarışyaparakgazâyıbıraktı.BundansonraisebölgedeBizans’a karşı akınların liderliğini daha önce Çobanoğulları’na tâbi olanOsman Gazi aldı ve şiddetli bir gazâ faaliyetine başladı. Osman Gazi’ningazâyı son derece atılgan tavırla sürdürmesi, onu gazilerin gerçek önderidurumuna yükseltti. 1302’de Bizans’a karşı kazandığı Koyunhisar Savaşı,onun sınır boyunda bulunan Türkmenler arasındaki gazi şöhretini artırdı.Değişikbölgelerdengelengazilerakınakınonunbayrağıaltınakoştular.

Daha sonraki yıllarda Batı Anadolu’da meydana gelen gelişmeler de,Osmanlılar’ın lehineoldu.1320’liyıllardaBatıAnadolu’dagazâyı sürdürenbeyliklere karşı teşkil edilmiş Haçlı donanmasının baskısı sonucu, Karesi,MenteşegibibeyliklerHaçlılarlaanlaşarakgazâfaaliyetlerinibıraktılar.Gazâbayrağını taşıyan son beylik olan Aydınoğulları da, Umur Bey’in,Hristiyanlar’ınelinegeçenİzmir’igerialmayaçalışırkenşehidolmasısonucudevre dışı kaldı. Böylece Osmanlılar, Hristiyanlar’a karşı sürdürülen gazâfaaliyetlerindetekbaşınakaldılar.

Osmanlılar’ın gittikçe genişleyen gazâ faaliyetleri, doğudan gelmeyedevam eden Türkmen kitlelerini, onların bayrağı altına soktu. Bu savaşçı

potansiyelide,OsmanlıBeyliği’ninfütuhatyoluilebüyümesinisağladı.

Soru16:Osmanlılarhangiboyamensupturlar?

Osmanlılar’ın,Oğuzlar’ın sağkoluolanGünhankolununKayı boyundanolduklarıkabuledilir.Ancakbumeseletarihçilerarasındaderintartışmalarasebepolmuştur.PaulWittek,Osmanlılar’ınII.Murad’danitibarenOğuzşece-resindeşereflibiryersahibiolmakiçinböylebirgeleneğinvücudagelmesinisağlayan bir harekete sebep olduklarını ileri sürerek, Kayı kökenini kabuletmez. Zeki Velidi Togan ise Osmanlılar’ın bir Moğol kabilesi olanKaylardan olduğunu iddia eder. Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşdönemineaitönemliçalışmalaryapanFuatKöprülüiseOsmanlıhanedanınınKayı boyundan olduğu fikrindedir. Nitekim Osmanlı Arşivi’nde yapılançalışmalar sonucunda da, Osmanlı Beyliği’nin kurulduğu bölge civarında(Eskişehir, Bolu, Kastamonu, Kütahya) Kayı boyuna mensup cemaatlererastlanmıştır. Osmanlılar, Moğol baskısı sonucu Batı Karadeniz ve İç Egecivarlarınagelip,buradabölünmüşolanbüyükbirKayıaşiretindenayrılmışbirgrupolmalıdır.

OsmanlıhanedanınınmensupolduğucemaatiseKayılar’danKarakeçililerolarak kabul edilir. Bu husus imparatorluğun son zamanlarında tarihyazıcılığına girmiş ve bilhassa II. Abdülhamid zamanında ön planaçıkarılmıştır. Fakat bu durumun tarihi gerçeklerle bağlantısı vardır. FeridunEmecen’in dikkat çektiği 1673 tarihli bir kayıtta, Karakeçililer’in Söğütlüperakendesinden olduğu belirtilmektedir. Bu bilgi de Karakeçililer’in,Osmanlı İmparatorluğu’nun çekirdek coğrafyasından olduğunu ortayakoymaktadır.

ORHANGAZİVEDÖNEMİSoru1:OrhanGazi’ninannesikimdir?

Osmanlı tarihleri, Osman Gazi’nin oğlu Orhan Gazi’nin annesinin ŞeyhEdebali’ninkızıMalhunHatunolduğunubelirtirler.BöyleceOsmanlıhane-danı ile ŞeyhEdebali arasında soy birliği oluşturulur.Ancak, İsmailHakkıUzunçarşılı’nın yayınladığı Orhan Gazi’nin 1324 tarihli vakfiyesindenMalHatun’un Ömer Bey isimli birisinin kızı olduğu ortaya çıkmıştır. ŞeyhEdebali’nin kızı Bâlâ Hatun olup, muhtemelen Orhan Gazi’nin kardeşiAlaeddin’in an-nesidir. Orhan Gazi’nin dedesi olan Ömer Bey de,Kastamonu’nun batısında küçük bir beylik kurmuş olanUmurBey olabilir.BubeylikOsmanlılar’ınilkilhakettiğibeyliktir.

Soru2:Bursaveİzniknasılfethedildi?

Osman Gazi, Bursa’yı 1300’lerden itibaren ablukaya almıştı. Babasınınhastalığı yüzünden 1324’ten sonra beyliğin idaresini ele alan Orhan Gazi,Bursa’yısıkıştırmayadevametti.BaşkaçaresikalmayanBursaidarecileri6/7Nisan 1326’da şehriOsmanlılar’a teslim ettiler. Bursa’nın fethiyleOsmanlıBeyliği’nin merkezi Yenişehir’den, Bursa’ya nakledildi. Bursa, FetretDevri’nekadarOsmanlıİmparatorluğu’nunbaşkentiolarakkaldı.

1329’da Pelekanon Muharebesi’nde Bizans ordusunun mağlup edilmesiİznik’insonununbaşlangıcıydı.OrhanGazi, İznik’i2Mart1331’defethetti.İznik’in fethi Osmanlılar’a büyük bir prestij kazandırdı. Burası TürkiyeSelçukluları’nın ilk başkentiydi ve Birinci Haçlı Seferi sırasındakaybedilmişti. Selçuklular’ın ve diğer Anadolu beyliklerinin İznik’inBizanslılar’dan alma teşebbüsleri de bir netice vermemişti. İznik’ten sonra1337’dedeİzmitfethedildi.

Soru3:BizansordusuEskihisar(Pelekanon)Muharebesi’ndenasılmağlupedildi?

Osmanlılar, Bursa’dan sonra İznik’i de ele geçirmek üzereydi. Bizans,İznik’ikurtarmaküzerehareketegeçti.BunuhaberalanOrhanGazi,çokhızlıhareketederekEskihisar’dakitepelerielegeçirdi.

1329 yılınınMayıs sonuHaziran başında Eskihisar (Pelekanon)’damey-danagelenmuharebede,OrhanGazisavaşınbaşındastratejiküstünlüğüelinegeçirmişti. Bizanslılar, Osmanlılar’ı tepelerden düzlüğe çekmeden savaşagirmeninaleyhlerineolacağınıfarkettiler.Muharebetepelerdeolursasavaşagirmemeyi kararlaştırmışlardı.AncakOrhanGazi de,Bizans ordusuyla düz

bir arazide değil, tepelerde karşılaşmayı planlamıştı.Bir kısımkuvvetini devadide,pusuyayatırmıştı.

1Haziran1329’daOrhanBey,Bizansordusunuüzerineçekmek için300kişilik bir birliği Bizanslılar’ın üzerine gönderdi. Bizans ordusunu okyağmuruna tutan Osmanlı gazileri kaçmaya başladılar. Bizans kuvvetleriniüstlerine çekmek istiyorlardı. Fakat Bizanslılar onları takip etmeyerek, buoyuna gelmedi. Ertesi gün Osmanlı kuvvetleri aynı saldırıyı tekrarladı. BudefaBizans birliklerinin bir kısmı gazilerin üzerine saldırınca,OrhanGazi,kardeşi Pazarlu Bey komutasında yardım gönderdi. Bizans ordusu hareketegeçince asıl muharebe başladı. Bizans İmparatoru okla yaralanınca, ordu-sunda panik başladı. Yaralı imparatorun gayretine rağmen, Bizans ordusudağıldı. Çevredeki kalelere sığınmaya çalışan Bizans kuvvetleri yok edildi.Bizans ordusunun bir kısmı ise gemilere binerek kaçtı. Bu zafer OsmanlıBeyliği’nin artık Bizans’la rahatlıkla baş eden ve onu tehdit eden bir güçolduğunubelgeliyordu.

Viladimir Mirmiroğlu, bu savaşın Hammer’den itibaren Maltepe Mu-harebesi diye adlandırılmasının yanlış olduğunu, Pelekanon’unMaltepe’denoldukçauzakta,Gebze-Eskihisarbölgesindeolduğunusöyler.

Soru4:KaresiBeyliğinasılilhakedildi?

KaresiBeyliği,köküDanişmendlilerekadargidenbirhanedantarafından,Kuzeybatı Anadolu’da kurulmuştu. 1334’te Batı Anadolu’yu Türkler’denkurtarmakiçinhareketegeçenHaçlıdonanmasındanbüyükbirdarbeyediler.Karesi Beyliği, hükümdarları Yahşi Bey’in ölümünden sonra büyük birkargaşanıniçerisinedüştü.DemirhanBeyileDursunBeyarasındamücadelebaşladı.DemirhanBey’denmemnunolmayanKaresi ileri gelenleri,DursunBey’itahtaçıkarmakiçinhareketegeçerekOrhanGazi’denyardımistediler.Dursun Bey, Karesi Beyi olması hâlinde Bergama, Edremid ve Balıkesir’iOsmanlılar’avermeyiteklifetti.

OrhanGazi,DursunBey’lebirlikteKaresi topraklarınagirip, şehirleribirbirelegeçirmeyebaşladı.BergamaKalesi’nesığınanDemirhanBeyburadakuşatıldı. Dursun Bey ağabeyini teslime ikna için Karesi ileri gelenleriylekaleninönünegittiğinde,atılanbiroklaöldürüldü.Budurumüzerinepaniğekapılan Bergamalılar, Demirhan Bey’i teslim olmaya zorladılar. Bursa’yagötürülenDemirhanBeyikiyılsonraburadaölüncebütünKaresi topraklarıOsmanlılar’ın eline geçti. Orhan Gazi, 1345’te fethi tamamlanan KaresibölgesininidaresinioğluSüleymanPaşa’yaverdi.

KaresiBeyliği’nin topraklarıolanBalıkesir,Manyas,Kapıdağıgibiyerle-

rin alınması, o zamana kadarBizanslılar’a karşı kazanılan zaferlerden dahaönemliydi. Çünkü artık Boğaz’ın güney sahillerini ellerinde bulundurmayabaşlayan Osmanlılar, bu beyliğin denizcilik tecrübelerinden de istifadeederek, ilk fırsatta Rumeli’ye geçeceklerdi. Ayrıca Karesi Beyliği’ninhizmetinde bulunan ve gelecekte Osmanlılar’ın ileri gelen askerî ve idarîyöneticisi olacak olanHacı İlbeyi, EceHalil, Gazi Fazıl Bey gibi kimselerOsmanlı hizmetine girmişlerdi. Bu beyler Osmanlılar’ı, Rumeli’ye geçişeteşvikettilerveburasınınfethindebüyükroloynadılar.

Soru5:Ankarakiminzamanındafethedildi?

Ankara, bazı Osmanlı tarihlerinde I.Murad tarafından fethedilmiş olarakgösterilir.AncakAnkara’nınOsmanlıtopraklarınakatılmasıOrhanGazidev-rindeolmuştur. I.Murad’ınhükümdarlığının ilkyıllarındaAnkara’nıneldençıkıp,ikincidefafethedilmesibukarışıklığasebepolmuştur.

Ankara, Eretnaoğulları Beyliği’ne ait şehirlerden biriydi. EretnaoğullarıBeyi Gıyaseddin Mehmed, 1354’te devlet ileri gelenlerinin baskısıylaKaramanoğulları Beyliği’ne sığınmıştı. Bu karışıklıkları fırsat bilen OrhanGazi’ninbüyükoğluSüleymanPaşa,1354’teAnkara’yıOsmanlıtopraklarınakattı.

Soru6:Osmanlıtarihindeilkparayıkimbastı?

1980’lerekadarilkOsmanlıparasıOrhanBeytarafındanbastırılmışolarakbilinmekteydi. Para bağımsızlık alâmetlerinden birisi olduğundan, ilkOsmanlı parasının kimin zamanında bastırıldığı son derece önemlidir. BazıanonimTevârih-iÂl-iOsmânlarveHadidîTarihîndeOsmanGazi’nin parabastırdığıyönündebilgilermevcuttu.AncakdahasonrakitarihlerdeOsmanlıtarihlerinde zikredilen para basımı ile ilgili bilgiler de bu husus için yeterlidelilolamazdı.Buparadabulunamamıştı.

İbrahimArtuk, 1980’deTürkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Sempozyumünasunduğubirtebliğle,bugünİstanbulArkeolojimüzesindebulunanbirparayıilkOsmanlıparasıolaraktakdimetti.Üzerindetarihbulunmayanbuparanın,XIV. yüzyılın başlarında,Anadolu’daMoğol hakimiyetinin sarsıntıya uğra-dığı yıllarda darp edilmiş olabileceği tahmin edilmişti. Ancak bu para bazıtarihçilervenümizmatlartarafındankabulgörmedi.Halilİnalcık,buparanınsahte olduğu, Osman Gazi’nin Moğollar’ın daha önce Eşrefoğullarına vediğerbeyliklereyaptıklarısertmuamelelerdendolayıparabastırmayacesaretedemeyeceğinibelirtir.

OsmanlısikkeleriüzerinesistematikbiraraştırmayapanSlobadanSrecko-

vicdebuparayıincelemişveOsmanGazitarafındanbastırılmışolamayacağıneticesine varmıştır. Nümizmatik açıdan bu sikkede birçok problemerastlanılmaktadır.Paranınönvearkayüzleri iki farklıhakkakın (parakalıbıyapan kişi) elinden çıkmıştır. Paranın iki tarafında da isim bulunması veharekeli olması, anlaşılamayan bir husustur. Para üzerindeki “duribe(basıldı)” kelimesi, daha sonraki sikkelerde, eğer darp yerinin adı verilirsekullanılmıştır. Bunda darp yeri belirtilmemekle birlikte bu ifade vardır.Osmanlı sikkelerinde I. Murad zamanında kullanılmaya başlananharekelemeninbuakçededegörülmesituhafbirdurumdur.Sreckovic’egörebu sikke GazanMahmud Han’ın (12951304) “çift dirhem”i örnek alınarakhazırlanmıştır.Ancakağırlıkvestandartaçısındanoparalarabenzemez.6.5kırat olan Osman Gazi’nin parasının ağırlığı da bir meseledir. DitrichSchnadelbach’ınİlhanlıdevrindekiparalarınağırlıklarındakideğişimileilgilibir araştırması bu kırattaki paraların, ancak hicrî 723’ten (1323) sonrabasılmayabaşlandığınıgöstermektedir.

Yukarıdaki bu açıklamalardan anlaşılacağı üzere elimizdeki para, tarihidurum ve devrin paralarının tarihi gelişimine uygun değildir. Bu yüzdenİbrahim Artuk’un bulduğu akçe, Osman Gazi tarafından darp edilmemiştirsonucunavarıyoruz.

Amerikaveİngiltere’de,OsmanGazi’yeaitbaşkaparalarınolduğudailerisürülmektedir.Ancakbunlarla ilgili bir incelemeyapılmadığından sahtemi,gerçek mi oldukları konusunda bir bilgimiz bulunmamaktadır. Bugünkübilgilerimiz ışığında ilkOsmanlıparası1327’deOrhanGazi tarafındanakçeismiylebastırılangümüşparadır.

Soru7:Divân-ıHümâyûnnasılkuruldu?

Bazı Osmanlı tarihleri Osman Gazi’nin zaman zaman Divân topladığınısöylerler. Ancak bumuhtemelen aşiret yönetimindeki toplantılardan biridir.ÜyelerivetoplanmaşeklibelirlenmişDivân-ıHümâyûndeğildi.

Orhan Gazi devrinde devlet idaresinde vezir adı verilen bir görevlininortayaçıkmasındansonraDivân-ıHümâyûnörgütlenmesidegerçekleşmişti.Aşıkpaşazâde Tarihînde, devlet adamlarının divân toplantılarına burmalıdülbend, yani bir çeşit sarıkla katıldıklarını yazar. Bu da Divân’ın bellikurallaragöredüzenlendiğinigösterir.

Divân-ı Hümâyûn, Orhan Gazi devrinde kurulduktan sonra devletin bü-yümesineparalelolarakgelişiminisürdürüp,FatihSultanMehmedzamanındaklasikhâlinialdı.

Soru8:İlkOsmanlıaskerîteşkilatınasılkuruldu?

OrhanGazidevrindeOsmanlıBeyliği’nidiğerAnadolubeyliklerindenayı-ranicraatlardanbirideaskerîbirteşkilatınkurulmasıdır.OsmanlıBeyliği’ninaskerî gücü başlangıçta diğer Anadolu beylikleri gibi aşiret kuvvetlerindenoluşuyordu.OrhanGazidevrindeVezirAlaeddinPaşaveÇandarlıKaraHaliltarafındanTürkköylülerindenvergimuafiyetiveseferdegündeikiakçemaaşverilmesikarşılığındayayavemüsellem(süvari)adıaltındabiraskerîteşkilatoluşturuldu.Bu,beyliktendevletegeçişteönemlibiradımdı.

Osmanlılar’ın,Anadolu beylikleri arasında farklı bir yapı kazanmaları butür devlet örgütlenmeleriyle aşiret yapısından kurtulmaları sayesinde oldu.Nitekim1330’luyıllarınbaşındaAnadolu’yugezenmeşhurArapseyyahıİbnBattuta, Orhan Gazi’nin Türkmen beylerinin önde gelenlerinden biriolduğunu, devamlı faaliyette olan büyük bir askerî gücünün bulunduğunusöyler.

Yayavemüsellemteşkilatıbirsüresonrabüyüyendevletinaskerîihtiyacınıkarşılayamaz hale gelince, I. Murad devrinde Kapıkulu sistemi kuruldu.Kapıkulusistemininbüyümesiyleyayavemüsellemlere ihtiyaçazaldıvebuaskerîteşkilatOsmanlıordusunungerihizmetkıtalarındanoldu.Sefereçıkı-lırkenyolların,köprülerintamiriveordununçeşitli ihtiyaçlarınınteminigibigörevleriyerinegetirmeklesorumlubirliklerhâlinegeldiler.

RUMELİ’YEGEÇİŞSoru1:Osmanlılar,ilkdefanezamanRumeli’yegeçtiler?

Osmanlılar’ın,ilkdefa1353’teRumeli’yegeçtiğihemenhemenherkitaptayer alan bir husustur. Ancak 1353’ten önce Osmanlı askerleri, defalarcaRumeli’ye geçmiş ve burada faaliyet göstermişlerdir. Anadolu Türkleri,Rumeli’ye ilk defa 1261’de Türkiye Selçuklu Sultanı II. GıyaseddinKeykavus’laberabergeçerek,Dobruca’yayerleşmişlerdi.1308’deHalilisimlibir Türk’ün 800 süvari ve 2000 piyade ile Rumeli’ye geçerek, buradaKatalanlarla işbirliği yaptığını görüyoruz. 2 yıl burada kalan Türkler,Anadolu’yageridönerkenBizans-Cenevizişbirliğisonucuyokedildiler.

Osmanlılar,Rumeli’yeilkdefa1322’de,Bizans’takiiçsavaşsırasındageç-tiler.8000kişilikbirOsmanlıkuvveti, ihtiyarAndronikos’unordusundayeralıyordu.Bundansonra1329’dakiPelekanon(Eskihisar)Savaşı’nınardındanOrhanBey’ingönderdiğikuvvetlerMeriç’indenizedöküldüğüyerinbatısınaçıktılarsa da, başarılı olamadılar. 1331’de 15 bin kişilik bir Osmanlıkuvvetinin Trakya’ya çıktığını görüyoruz. 1334’te Türk askerleri yineTrakya’dafaaliyetgösteriyorlardı.Osmanlılar,buörneklerdegörüldüğügibi1353’ten önce defalarca ve büyük miktarda kuvvetlerle Rumeli’yegeçmişlerdir.

Soru2:Rumeli’yegeçişsallamıoldu?

Geceleyin salla Rumeli’ye geçilip, buraların fethedildiği fikri tamamengerçek dışıdır. Halil İnalcık, Karesi gazilerinin Rumeli’ye sallarla geçip,yağma faaliyetlerinde bulunmaları ile ilgili bilgilerin Osmanlı dönemindekiyankısından dolayı böyle bir rivayetin çıkmış olabileceğini belirtir. GerekSüleymanPaşa’danönce,gerekseonunlabirlikteRumeli’yebinlercekişi ilegeçilmiştir. Binlerce askerin salla geçmesi mümkün olmadığı gibi,Gelibolu’nun kısa sürede fethinin de salla geçen 30-40 kişininbaşaramayacağıbirişolduğuaçıktır.

Soru3:Gelibolunasılfethedildi?

Osmanlılar’ın sistemli olarak Rumeli’ye geçişleri Bizans İmparatoruKantakuzenos’un, Orhan Bey’den yardım istemesiyle başladı. 1344’tenitibarenOsmanlılar,Bizans’ıniçmücadelelerinemüdahaleetmekveyaBizansüzerindebaskıkuranSırpveBulgarlarakarşımücadeleetmekiçinRumeli’yegeçmeye başladılar. Osmanlılar’dan önce Rumeli’de Aydınoğlu Umur Beyfaaliyetteydi. Umur Bey, Bizans’a yardım etmek için uzun müddetBalkanlar’da bulunmuştu. Ancak Haçlı donanmasının İzmir’i alması onun

Balkanlar’daki faaliyetlerini engelledi. UmurBey’in,Kantakuzenos’a kendiyerineOrhanGazi’yiönerdiğirivayetedilir.

SüleymanPaşa,1352’deSırplar’ıbozgunauğratınca,Rumeli’deyerleşmeimkânı buldu. Anadolu’ya dönerken üs olarak kullandığı Bolayıryakınlarındaki Çimbi (Tsympe)’ye asker bırakarak, burasını bir köprübaşıdurumunagetirdi.Kantakuzenos’unbukaleyiboşaltmasıiçinönerdiğibüyükparaları reddetti. Osmanlılar, bir taraftan Gelibolu, diğer taraftan Tekirdağdoğrultusunda fethe başladılar. Türk fetihleri Bizans’ta büyük bir paniğesebepoldu.BusıradaSüleymanPaşa,Biga’yayakınKemermevkiinden3000kişilikbirkuvvetlehareketederek,Bolayır’ıfethetti.

1354 yılının 1 Mart’ı 2 Mart’a bağlayan gecesinde meydana gelen birdepremneticesindeGeliboluvecivarındakidiğerkalelerinyıkılmasıüzerine,Osmanlı kuvvetleri hemen harekete geçti. Gelibolu ve diğer kaleler elegeçirildivetamiredildi.Osmanlılar,buhadiseyiAllah’ınkendilerinebirlütfuolarakyorumladılar.KaresibölgesindenTürklergetirilerek,fethedilenyerlereiskân edildi. Gelibolu ve civarının ele geçirilerek, Rumeli’de sağlam birköprübaşıkurulmasıOsmanlıtarihinindönümnoktasıdır.

Soru4:Gelibolu’dansonrafetihfaaliyetlerinasılgelişti?

Halilİnalcık,SüleymanPaşa’nınRumeli’yeyerleşinceeskiTürkananesinegöre derhal sağ, orta ve sol kolda uçlar teşkil ettiğini belirtir. Sol koldaEvrenosBeyfaaliyetgösterirken,ortakolilkbaştaSüleymanPaşa’nın,dahasonra daRumeli’de sultanın otoritesini temsil eden beylerbeyinin faaliyetistikametioldu.

1357’de, Süleyman Paşa’nın ani ölümü ve Orhan Gazi’nin 12 yaşındakioğluHalil’inFoça korsanları tarafından kaçırılmasıRumeli’nde fetihleri ikisene duraklattı. Bu iki yıl müddetince Anadolu’dan getirilen Türkler’leRumeli’dekifethedilenyerlerdehakimiyetsağlamlaştırıldı.

SüleymanPaşa’nınnasılöldüğütamolarakaçıklığakavuşmamıştır.Biravkazasındaöldüğüsöylenilir.SüleymanPaşa,ölmedenönceBolayır’agömül-mesinivegazilerinRumeli’yiterketmemelerinivasiyetetmişti.

Soru5:SüleymanPaşa’nınölümündensonraRumeli’dekifetihfaaliyetlerinasılgelişti?

Hacıİl-BeyiveEvrenosGazi,1359’daŞehzâdeHalil,Foçakorsanlarındankurtulduktan sonra, fetihlere büyük gayretle yeniden başladılar. ŞehzâdeHalil,Bizansİmparatorluğu’nunyardımıylafidyeödenerekkurtarılabilmişti.Fetih faaliyetleri Şehzâde Murad ve Lalası Şahin’in idaresindeydi.

Duraklamak buradaki gaziler için yok olmayı beklemek demekti.Yayılmakvekuvvetlenmek,hergünAnadolu’danahilervedervişlerleberabergelmekteolangöçmenlereyeniyurtlaraçmakbuyeniülkedetutunmanınveyaşamanıntekyoluydu.

Halilİnalcık,1359’daRumeligazilerinindahaönce