LIFE Sparc

Space for Adaptingthe River Scheldt to Climate change

httpslife-sparceu

Gevolgen van klimaatverandering

Flora amp fauna

gevolgen voor ecosystemen

gevolgen voor flora gevolgen voor fauna

Klimaatverandering

httpswwwfacebookcomcanvastvvideos449520362313101

Gevolgen voor ecosystemen

gevolgen voor ecosystemen

gevolgen voor flora gevolgen voor fauna

Klimaatverandering

httpswwwfacebookcomcanvastvvideos449520362313101

Gevolgen voor ecosystemen

httpswwwfacebookcomcanvastvvideos449520362313101

Gevolgen voor ecosystemen

Gevolgen voor ecosystemen

Flora

Plantensoorten verschillen vooral in hun gevoeligheid voor temperatuurverandering en vochtigheidsgraad van lucht en bodem

Daarnaast zijn planten weinig mobiel de mobiliteit zit in de verspreidingswijze van zaden en vruchten

De grootste impact van klimaatverandering zit dus in het feit dat planten hun leefgebied niet gemakkelijk kunnen verschuiven

FloraVerlenging van het groeiseizoen

rarr bloeiknoppen van bomen lopen sneller uit- dus meer kans op vorstschade meer kans op

insectenplagen- mismatch met bestuivers

= negatieve impact op planten (bomen)

Bloei van half februari jaren rsquo60 naar begin januari na 2010

Hazelaar

Sleedoorn

Bloeipiek van half april jaren rsquo60 naar begin maart na 2010Bron Natuurkalender

rarr Vroege bladontplooiing

Ugent ndash studie VRT archiefbeelden RVV 1980 - 2016

FloraVerlenging van het groeiseizoen recent fenomeenBron Metereologica 1-2000

KMI Ukkel

FloraBeiumlnvloeding van bladkleuring en bladval op verschillende tijdstippen van het seizoen

rarr Versnelling bladkleuring (chlorofylproductie)in lente

rarr Vertraging van de bladkleuring in herfst

= positieve impact op groei van planten (bomen)

26112019

Hazelaar

rarr Droogtestress veroorzaakt vervroeging van bladval door te droge zomers(vooral droogtegevoelige soorten en soorten met vroege bladval)

=gt negatieve impact op groei van planten (bomen)=gt grotere vatbaarheid voor ziektes en parasieten

httpswwwvrtbevrtnwsnl20190729bomen-komen-steeds-meer-onder-druk

Percentage bladverkleuring berk achter het Lumengebouw van Wageningen Universityin herfst 2015 2016 en 2017 tot 23 augustus 2017 (Bron Natuurkalendernl)

Flora

Plantensoorten verschillen vooral in hun gevoeligheid voor temperatuurverandering en vochtigheidsgraad van lucht en bodem

Daarnaast zijn planten weinig mobiel de mobiliteit zit in de verspreidingswijze van zaden en vruchten

De grootste impact van klimaatverandering zit dus in het feit dat planten hun leefgebied niet gemakkelijk kunnen verschuiven

FloraVerlenging van het groeiseizoen

rarr bloeiknoppen van bomen lopen sneller uit- dus meer kans op vorstschade meer kans op

insectenplagen- mismatch met bestuivers

= negatieve impact op planten (bomen)

Bloei van half februari jaren rsquo60 naar begin januari na 2010

Hazelaar

Sleedoorn

Bloeipiek van half april jaren rsquo60 naar begin maart na 2010Bron Natuurkalender

rarr Vroege bladontplooiing

Ugent ndash studie VRT archiefbeelden RVV 1980 - 2016

FloraVerlenging van het groeiseizoen recent fenomeenBron Metereologica 1-2000

KMI Ukkel

FloraBeiumlnvloeding van bladkleuring en bladval op verschillende tijdstippen van het seizoen

rarr Versnelling bladkleuring (chlorofylproductie)in lente

rarr Vertraging van de bladkleuring in herfst

= positieve impact op groei van planten (bomen)

26112019

Hazelaar

rarr Droogtestress veroorzaakt vervroeging van bladval door te droge zomers(vooral droogtegevoelige soorten en soorten met vroege bladval)

=gt negatieve impact op groei van planten (bomen)=gt grotere vatbaarheid voor ziektes en parasieten

httpswwwvrtbevrtnwsnl20190729bomen-komen-steeds-meer-onder-druk

Percentage bladverkleuring berk achter het Lumengebouw van Wageningen Universityin herfst 2015 2016 en 2017 tot 23 augustus 2017 (Bron Natuurkalendernl)

FloraVerlenging van het groeiseizoen

rarr bloeiknoppen van bomen lopen sneller uit- dus meer kans op vorstschade meer kans op

insectenplagen- mismatch met bestuivers

= negatieve impact op planten (bomen)

Bloei van half februari jaren rsquo60 naar begin januari na 2010

Hazelaar

Sleedoorn

Bloeipiek van half april jaren rsquo60 naar begin maart na 2010Bron Natuurkalender

rarr Vroege bladontplooiing

Ugent ndash studie VRT archiefbeelden RVV 1980 - 2016

FloraVerlenging van het groeiseizoen recent fenomeenBron Metereologica 1-2000

KMI Ukkel

FloraBeiumlnvloeding van bladkleuring en bladval op verschillende tijdstippen van het seizoen

rarr Versnelling bladkleuring (chlorofylproductie)in lente

rarr Vertraging van de bladkleuring in herfst

= positieve impact op groei van planten (bomen)

26112019

Hazelaar

rarr Droogtestress veroorzaakt vervroeging van bladval door te droge zomers(vooral droogtegevoelige soorten en soorten met vroege bladval)

=gt negatieve impact op groei van planten (bomen)=gt grotere vatbaarheid voor ziektes en parasieten

httpswwwvrtbevrtnwsnl20190729bomen-komen-steeds-meer-onder-druk

Percentage bladverkleuring berk achter het Lumengebouw van Wageningen Universityin herfst 2015 2016 en 2017 tot 23 augustus 2017 (Bron Natuurkalendernl)

FloraVerlenging van het groeiseizoen recent fenomeenBron Metereologica 1-2000

KMI Ukkel

FloraBeiumlnvloeding van bladkleuring en bladval op verschillende tijdstippen van het seizoen

rarr Versnelling bladkleuring (chlorofylproductie)in lente

rarr Vertraging van de bladkleuring in herfst

= positieve impact op groei van planten (bomen)

26112019

Hazelaar

rarr Droogtestress veroorzaakt vervroeging van bladval door te droge zomers(vooral droogtegevoelige soorten en soorten met vroege bladval)

=gt negatieve impact op groei van planten (bomen)=gt grotere vatbaarheid voor ziektes en parasieten

httpswwwvrtbevrtnwsnl20190729bomen-komen-steeds-meer-onder-druk

Percentage bladverkleuring berk achter het Lumengebouw van Wageningen Universityin herfst 2015 2016 en 2017 tot 23 augustus 2017 (Bron Natuurkalendernl)

FloraBeiumlnvloeding van bladkleuring en bladval op verschillende tijdstippen van het seizoen

rarr Versnelling bladkleuring (chlorofylproductie)in lente

rarr Vertraging van de bladkleuring in herfst

= positieve impact op groei van planten (bomen)

26112019

Hazelaar

rarr Droogtestress veroorzaakt vervroeging van bladval door te droge zomers(vooral droogtegevoelige soorten en soorten met vroege bladval)

=gt negatieve impact op groei van planten (bomen)=gt grotere vatbaarheid voor ziektes en parasieten

httpswwwvrtbevrtnwsnl20190729bomen-komen-steeds-meer-onder-druk

Percentage bladverkleuring berk achter het Lumengebouw van Wageningen Universityin herfst 2015 2016 en 2017 tot 23 augustus 2017 (Bron Natuurkalendernl)

FloraVoorjaarsbloeiers vervroegen bloeitijdstip

SOORT BLOEITIJD lt 1970 BLOEITIJD gt 1970

SNEEUWKLOKJE EIND FEBRUARI EIND JANUARISPEENKRUID EIND MAART BEGIN MAARTFLUITENKRUID BEGIN MEI HALF APRILKLEIN HOEFBLAD TWEEDE HELFT MAART TWEEDE HELFT FEBRUARIBOSANEMOON EERSTE HELFT APRIL TWEEDE HELFT MAARTMAARTS VIOOLTJE EERSTE HELFT APRIL EERSTE HELFT MAART

Sneeuwklokje

Maarts viooltje

Fritz Geller Grimm ndash CC License

Bengt Nyman ndash CC License

Fluitenkruid

Wikmedia - CC License

FloraVroege vruchtrijping

rarr vruchtrijping begint vroegerrarr Vruchtrijping gaat snellervb Lijsterbes rarr eind juli - begin september lt 1965

rarr eind juni ndash half augustus gt 1965

Tweede bloeitijdstip

Bloei van appel in Haastrecht (Nederland)op zondag 27 november 2011(foto Arnold van Vliet)

Bron Nature Today (foto Arnold van Vliet)

Vroege vruchtrijping heeft invloed op beschikbaarheid van vruchten tijdens trektijd van vogels of beschikbaarheid als wintervoedselInvloed op kieming van zaden

Wilde lijsterbes

Wikmedia - CC License

Flora ndash fotosynthese en respiratie

httpswwwnaturecomarticlesnature17142

rarr Globaal CO2foto gt CO2resp - (CO2-sink)

Invloed op fotosynthese en -respiratie van planten

Door klimaatwijzigingrarr Toename van de fotosynthetische activiteit

(langer groeiseizoen)

rarr Anderzijds neemt respiratie toe met stijgingvan temperatuurVooral bij hittestress CO2foto gtlt CO2resp

Respiratie positief feedbackmechanisme

rarr Internationaal veldonderzoek op 10 boomsoorten overmeerdere jaren

conclusie bomen zijn in staat om hun ademhaling aan te passen(tot op zekere hoogte)

FloraVroege vruchtrijping

rarr vruchtrijping begint vroegerrarr Vruchtrijping gaat snellervb Lijsterbes rarr eind juli - begin september lt 1965

rarr eind juni ndash half augustus gt 1965

Tweede bloeitijdstip

Bloei van appel in Haastrecht (Nederland)op zondag 27 november 2011(foto Arnold van Vliet)

Bron Nature Today (foto Arnold van Vliet)

Vroege vruchtrijping heeft invloed op beschikbaarheid van vruchten tijdens trektijd van vogels of beschikbaarheid als wintervoedselInvloed op kieming van zaden

Wilde lijsterbes

Wikmedia - CC License

Flora ndash fotosynthese en respiratie

httpswwwnaturecomarticlesnature17142

rarr Globaal CO2foto gt CO2resp - (CO2-sink)

Invloed op fotosynthese en -respiratie van planten

Door klimaatwijzigingrarr Toename van de fotosynthetische activiteit

(langer groeiseizoen)

rarr Anderzijds neemt respiratie toe met stijgingvan temperatuurVooral bij hittestress CO2foto gtlt CO2resp

Respiratie positief feedbackmechanisme

rarr Internationaal veldonderzoek op 10 boomsoorten overmeerdere jaren

conclusie bomen zijn in staat om hun ademhaling aan te passen(tot op zekere hoogte)

Flora ndash fotosynthese en respiratie

httpswwwnaturecomarticlesnature17142

rarr Globaal CO2foto gt CO2resp - (CO2-sink)

Invloed op fotosynthese en -respiratie van planten

Door klimaatwijzigingrarr Toename van de fotosynthetische activiteit

(langer groeiseizoen)

rarr Anderzijds neemt respiratie toe met stijgingvan temperatuurVooral bij hittestress CO2foto gtlt CO2resp

Respiratie positief feedbackmechanisme

rarr Internationaal veldonderzoek op 10 boomsoorten overmeerdere jaren

conclusie bomen zijn in staat om hun ademhaling aan te passen(tot op zekere hoogte)

Flora

rarr Veel (warmteminnende) soorten verschuiven hun verspreidingsgebied naar het noorden

- warmteminnende soorten verschuivenhun bovengrens

- koudeminnende soorten verschuivenhun ondergrens noordwaarts

Verspreiding van plantensoorten

warmteminnende soort rarr Klimop

rarr Verdwijnen van soorten gaat langzamer dan het verschijnen van nieuwe soorten voor elke soort die verdwijnt komen er ca 5 soorten bij

rarr Sommige soorten zullen volledig verdwijnencf onderzoek KU Leuven ndash Natuurfocus 184 (2019)

Flora

rarr Soorten die veel eisen stellen aan hunleefgebied krijgen het moeilijkerbijkomende factor = versnippering

oa koudeminnende soortenrarrBosaardbeirarrEenbesrarr Bosanemoon

Verspreiding van plantensoortenTemperatuurstijging Totaal aantal

soortenAantal Rode Lijstsoorten

Tot T=9degC (50j geleden) 63 38

Van T=9degC naar T=10degC 39 21

van T=10degC naar T=11degC 60 24

van T=11degC naar T=12degC 107 33

van T=12degC naar T=13degC 124 38

van T=13degC naar T=14degC 97 26

Van T=9degC naar T=14degC 427 142

Wageningen Environmental Research

Bosaardbei

Op basis van temperatuurrange van plantensoorten

Eenbes

Wikimedia ndash CC License

Wikimedia ndash CC License

Flora

rarr Soorten die veel eisen stellen aan hunleefgebied krijgen het moeilijkerbijkomende factor = versnippering

oa koudeminnende soortenrarrBosaardbeirarrEenbesrarr Bosanemoon

Verspreiding van plantensoortenTemperatuurstijging Totaal aantal

soortenAantal Rode Lijstsoorten

Tot T=9degC (50j geleden) 63 38

Van T=9degC naar T=10degC 39 21

van T=10degC naar T=11degC 60 24

van T=11degC naar T=12degC 107 33

van T=12degC naar T=13degC 124 38

van T=13degC naar T=14degC 97 26

Van T=9degC naar T=14degC 427 142

Wageningen Environmental Research

Bosaardbei

Op basis van temperatuurrange van plantensoorten

Eenbes

Wikimedia ndash CC License

Wikimedia ndash CC License

Flora

Soorten van moerassen ndash vennen - veengebieden

rarr Verdrogingrarr Interne eutrofieumlring

Aquatische soorten en waterafhankelijke soorten verdwijnen en worden overgenomen door terrestrische soorten

Groot blaasjeskruid

Michaeumll Kurz ndash CC License

DotterbloemTheun Spaans ndash CC License

Verspreiding van plantensoorten

FloraVerspreiding van plantensoortenonderzoek KU Leuven ndash Stef Haesenamp Koenraad Van Meerbeek

bron Natuurfocus 184 (2019)

soortenverspreidingsmodellen op 881 soortenrarr Vlaanderen wordt te warm voor 3 van onze (kwetsbare) plantensoorten

Grote ratelaar

Bron NatuurFocus 184 (2019)Hans Hillewaert ndash CC License

Flora - bossen

Bossen ndash de verliezersBeuk ndash Es ndash Zwarte els ndash Meidoorn

Beuk

Wikimedia - CC License

Leif Bolding - CC License

Es

Natte winters en droge zomersrarr Wijziging in de concurrentieverhouding tussen

boomsoorten

Zwarte els

Wikimedia - CC License

Flora

Bossen ndash de winnaars

Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik

Winterlinde

Wikimedia ndash CC License

Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License

Spaanse aak

Wikimedia ndash CC License

FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS

Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert

Fauna

rarr Winterslaap en winterrust van dieren

aanspreken van de vetreserves

rarr Mismatching

kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod

Egel

CC Wikimedia

Ree CC Wikimedia

Invloed op fenologie

Fauna

Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk

bepalend zijn

Bramensprinkhaan

Zuidelijk spitskopje

Fauna

Mantelgrondeekhoorn

Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt

Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)

rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm

Kanoet

CC Wikimedia

CC Wikimedia

Fauna

Genetische adaptatie

Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend

rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie

Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)

Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering

Roze zalm

Public domain

Paul Hebert ndash CC License Watervlo

Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder

afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik

Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016

1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)

Extra generatie

ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)

rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo

dagpauwoog

Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes

Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar

het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes

Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger

Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980

Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990

atalanta

CC Wikimedia

Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus

Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en

drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten

Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering

rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje

Veenhooibeestje

CC Janet Graham

Gehakkelde aurelia

CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License

Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten

Opschuiven areaalgrenzen

rarrmeer Zuid-Europese soorten

Verschuiving vliegtijden

R Ketelaar

Kleine roodoogjuffer

rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml

rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen

Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen

Fauna ndash amfibieeumln

Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek

Vinpootsalamander

Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)

Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander

Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen

vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari

Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende

vetreserves opbouwen

Christian Fischer ndash CC License

Gewone pad

Wikimedia - CC License

Fauna - VissenSoorten verdwijnen

vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip

KLIMAATVERANDERING

Europese paling

Nevit Dilmen ndash CC License

httpsyoutube_685bZNBMyk

Leptocephalus

Wikimedia - CC License

glasaal

FloraVerspreiding van plantensoortenonderzoek KU Leuven ndash Stef Haesenamp Koenraad Van Meerbeek

bron Natuurfocus 184 (2019)

soortenverspreidingsmodellen op 881 soortenrarr Vlaanderen wordt te warm voor 3 van onze (kwetsbare) plantensoorten

Grote ratelaar

Bron NatuurFocus 184 (2019)Hans Hillewaert ndash CC License

Flora - bossen

Bossen ndash de verliezersBeuk ndash Es ndash Zwarte els ndash Meidoorn

Beuk

Wikimedia - CC License

Leif Bolding - CC License

Es

Natte winters en droge zomersrarr Wijziging in de concurrentieverhouding tussen

boomsoorten

Zwarte els

Wikimedia - CC License

Flora

Bossen ndash de winnaars

Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik

Winterlinde

Wikimedia ndash CC License

Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License

Spaanse aak

Wikimedia ndash CC License

FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS

Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert

Fauna

rarr Winterslaap en winterrust van dieren

aanspreken van de vetreserves

rarr Mismatching

kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod

Egel

CC Wikimedia

Ree CC Wikimedia

Invloed op fenologie

Fauna

Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk

bepalend zijn

Bramensprinkhaan

Zuidelijk spitskopje

Fauna

Mantelgrondeekhoorn

Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt

Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)

rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm

Kanoet

CC Wikimedia

CC Wikimedia

Fauna

Genetische adaptatie

Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend

rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie

Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)

Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering

Roze zalm

Public domain

Paul Hebert ndash CC License Watervlo

Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder

afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik

Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016

1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)

Extra generatie

ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)

rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo

dagpauwoog

Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes

Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar

het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes

Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger

Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980

Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990

atalanta

CC Wikimedia

Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus

Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en

drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten

Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering

rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje

Veenhooibeestje

CC Janet Graham

Gehakkelde aurelia

CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License

Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten

Opschuiven areaalgrenzen

rarrmeer Zuid-Europese soorten

Verschuiving vliegtijden

R Ketelaar

Kleine roodoogjuffer

rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml

rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen

Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen

Fauna ndash amfibieeumln

Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek

Vinpootsalamander

Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)

Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander

Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen

vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari

Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende

vetreserves opbouwen

Christian Fischer ndash CC License

Gewone pad

Wikimedia - CC License

Fauna - VissenSoorten verdwijnen

vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip

KLIMAATVERANDERING

Europese paling

Nevit Dilmen ndash CC License

httpsyoutube_685bZNBMyk

Leptocephalus

Wikimedia - CC License

glasaal

Flora - bossen

Bossen ndash de verliezersBeuk ndash Es ndash Zwarte els ndash Meidoorn

Beuk

Wikimedia - CC License

Leif Bolding - CC License

Es

Natte winters en droge zomersrarr Wijziging in de concurrentieverhouding tussen

boomsoorten

Zwarte els

Wikimedia - CC License

Flora

Bossen ndash de winnaars

Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik

Winterlinde

Wikimedia ndash CC License

Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License

Spaanse aak

Wikimedia ndash CC License

FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS

Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert

Fauna

rarr Winterslaap en winterrust van dieren

aanspreken van de vetreserves

rarr Mismatching

kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod

Egel

CC Wikimedia

Ree CC Wikimedia

Invloed op fenologie

Fauna

Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk

bepalend zijn

Bramensprinkhaan

Zuidelijk spitskopje

Fauna

Mantelgrondeekhoorn

Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt

Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)

rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm

Kanoet

CC Wikimedia

CC Wikimedia

Fauna

Genetische adaptatie

Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend

rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie

Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)

Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering

Roze zalm

Public domain

Paul Hebert ndash CC License Watervlo

Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder

afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik

Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016

1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)

Extra generatie

ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)

rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo

dagpauwoog

Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes

Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar

het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes

Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger

Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980

Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990

atalanta

CC Wikimedia

Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus

Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en

drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten

Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering

rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje

Veenhooibeestje

CC Janet Graham

Gehakkelde aurelia

CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License

Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten

Opschuiven areaalgrenzen

rarrmeer Zuid-Europese soorten

Verschuiving vliegtijden

R Ketelaar

Kleine roodoogjuffer

rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml

rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen

Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen

Fauna ndash amfibieeumln

Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek

Vinpootsalamander

Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)

Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander

Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen

vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari

Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende

vetreserves opbouwen

Christian Fischer ndash CC License

Gewone pad

Wikimedia - CC License

Fauna - VissenSoorten verdwijnen

vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip

KLIMAATVERANDERING

Europese paling

Nevit Dilmen ndash CC License

httpsyoutube_685bZNBMyk

Leptocephalus

Wikimedia - CC License

glasaal

Flora

Bossen ndash de winnaars

Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik

Winterlinde

Wikimedia ndash CC License

Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License

Spaanse aak

Wikimedia ndash CC License

FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS

Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert

Fauna

rarr Winterslaap en winterrust van dieren

aanspreken van de vetreserves

rarr Mismatching

kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod

Egel

CC Wikimedia

Ree CC Wikimedia

Invloed op fenologie

Fauna

Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk

bepalend zijn

Bramensprinkhaan

Zuidelijk spitskopje

Fauna

Mantelgrondeekhoorn

Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt

Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)

rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm

Kanoet

CC Wikimedia

CC Wikimedia

Fauna

Genetische adaptatie

Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend

rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie

Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)

Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering

Roze zalm

Public domain

Paul Hebert ndash CC License Watervlo

Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder

afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik

Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016

1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)

Extra generatie

ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)

rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo

dagpauwoog

Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes

Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar

het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes

Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger

Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980

Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990

atalanta

CC Wikimedia

Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus

Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en

drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten

Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering

rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje

Veenhooibeestje

CC Janet Graham

Gehakkelde aurelia

CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License

Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten

Opschuiven areaalgrenzen

rarrmeer Zuid-Europese soorten

Verschuiving vliegtijden

R Ketelaar

Kleine roodoogjuffer

rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml

rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen

Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen

Fauna ndash amfibieeumln

Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek

Vinpootsalamander

Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)

Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander

Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen

vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari

Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende

vetreserves opbouwen

Christian Fischer ndash CC License

Gewone pad

Wikimedia - CC License

Fauna - VissenSoorten verdwijnen

vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip

KLIMAATVERANDERING

Europese paling

Nevit Dilmen ndash CC License

httpsyoutube_685bZNBMyk

Leptocephalus

Wikimedia - CC License

glasaal

FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS

Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert

Fauna

rarr Winterslaap en winterrust van dieren

aanspreken van de vetreserves

rarr Mismatching

kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod

Egel

CC Wikimedia

Ree CC Wikimedia

Invloed op fenologie

Fauna

Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk

bepalend zijn

Bramensprinkhaan

Zuidelijk spitskopje

Fauna

Mantelgrondeekhoorn

Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt

Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)

rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm

Kanoet

CC Wikimedia

CC Wikimedia

Fauna

Genetische adaptatie

Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend

rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie

Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)

Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering

Roze zalm

Public domain

Paul Hebert ndash CC License Watervlo

Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder

afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik

Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016

1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)

Extra generatie

ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)

rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo

dagpauwoog

Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes

Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar

het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes

Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger

Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980

Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990

atalanta

CC Wikimedia

Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus

Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en

drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten

Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering

rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje

Veenhooibeestje

CC Janet Graham

Gehakkelde aurelia

CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License

Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten

Opschuiven areaalgrenzen

rarrmeer Zuid-Europese soorten

Verschuiving vliegtijden

R Ketelaar

Kleine roodoogjuffer

rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml

rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen

Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen

Fauna ndash amfibieeumln

Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek

Vinpootsalamander

Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)

Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander

Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen

vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari

Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende

vetreserves opbouwen

Christian Fischer ndash CC License

Gewone pad

Wikimedia - CC License

Fauna - VissenSoorten verdwijnen

vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip

KLIMAATVERANDERING

Europese paling

Nevit Dilmen ndash CC License

httpsyoutube_685bZNBMyk

Leptocephalus

Wikimedia - CC License

glasaal

Fauna

rarr Winterslaap en winterrust van dieren

aanspreken van de vetreserves

rarr Mismatching

kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod

Egel

CC Wikimedia

Ree CC Wikimedia

Invloed op fenologie

Fauna

Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk

bepalend zijn

Bramensprinkhaan

Zuidelijk spitskopje

Fauna

Mantelgrondeekhoorn

Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt

Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)

rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm

Kanoet

CC Wikimedia

CC Wikimedia

Fauna

Genetische adaptatie

Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend

rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie

Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)

Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering

Roze zalm

Public domain

Paul Hebert ndash CC License Watervlo

Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder

afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik

Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016

1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)

Extra generatie

ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)

rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo

dagpauwoog

Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes

Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar

het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes

Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger

Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980

Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990

atalanta

CC Wikimedia

Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus

Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en

drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten

Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering

rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje

Veenhooibeestje

CC Janet Graham

Gehakkelde aurelia

CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License

Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten

Opschuiven areaalgrenzen

rarrmeer Zuid-Europese soorten

Verschuiving vliegtijden

R Ketelaar

Kleine roodoogjuffer

rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml

rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen

Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen

Fauna ndash amfibieeumln

Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek

Vinpootsalamander

Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)

Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander

Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen

vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari

Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende

vetreserves opbouwen

Christian Fischer ndash CC License

Gewone pad

Wikimedia - CC License

Fauna - VissenSoorten verdwijnen

vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip

KLIMAATVERANDERING

Europese paling

Nevit Dilmen ndash CC License

httpsyoutube_685bZNBMyk

Leptocephalus

Wikimedia - CC License

glasaal

Fauna

Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk

bepalend zijn

Bramensprinkhaan

Zuidelijk spitskopje

Fauna

Mantelgrondeekhoorn

Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt

Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)

rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm

Kanoet

CC Wikimedia

CC Wikimedia

Fauna

Genetische adaptatie

Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend

rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie

Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)

Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering

Roze zalm

Public domain

Paul Hebert ndash CC License Watervlo

Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder

afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik

Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016

1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)

Extra generatie

ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)

rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo

dagpauwoog

Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes

Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar

het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes

Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger

Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980

Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990

atalanta

CC Wikimedia

Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus

Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en

drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten

Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering

rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje

Veenhooibeestje

CC Janet Graham

Gehakkelde aurelia

CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License

Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten

Opschuiven areaalgrenzen

rarrmeer Zuid-Europese soorten

Verschuiving vliegtijden

R Ketelaar

Kleine roodoogjuffer

rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml

rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen

Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen

Fauna ndash amfibieeumln

Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek

Vinpootsalamander

Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)

Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander

Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen

vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari

Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende

vetreserves opbouwen

Christian Fischer ndash CC License

Gewone pad

Wikimedia - CC License

Fauna - VissenSoorten verdwijnen

vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip

KLIMAATVERANDERING

Europese paling

Nevit Dilmen ndash CC License

httpsyoutube_685bZNBMyk

Leptocephalus

Wikimedia - CC License

glasaal

Fauna

Mantelgrondeekhoorn

Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt

Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)

rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm

Kanoet

CC Wikimedia

CC Wikimedia

Fauna

Genetische adaptatie

Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend

rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie

Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)

Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering

Roze zalm

Public domain

Paul Hebert ndash CC License Watervlo

Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder

afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik

Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016

1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)

Extra generatie

ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)

rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo

dagpauwoog

Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes

Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar

het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes

Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger

Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980

Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990

atalanta

CC Wikimedia

Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus

Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en

drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten

Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering

rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje

Veenhooibeestje

CC Janet Graham

Gehakkelde aurelia

CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License

Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten

Opschuiven areaalgrenzen

rarrmeer Zuid-Europese soorten

Verschuiving vliegtijden

R Ketelaar

Kleine roodoogjuffer

rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml

rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen

Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen

Fauna ndash amfibieeumln

Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek

Vinpootsalamander

Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)

Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander

Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen

vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari

Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende

vetreserves opbouwen

Christian Fischer ndash CC License

Gewone pad

Wikimedia - CC License

Fauna - VissenSoorten verdwijnen

vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip

KLIMAATVERANDERING

Europese paling

Nevit Dilmen ndash CC License

httpsyoutube_685bZNBMyk

Leptocephalus

Wikimedia - CC License

glasaal

Fauna

Genetische adaptatie

Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend

rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie

Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)

Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering

Roze zalm

Public domain

Paul Hebert ndash CC License Watervlo

Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder

afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik

Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016

1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)

Extra generatie

ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)

rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo

dagpauwoog

Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes

Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar

het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes

Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger

Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980

Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990

atalanta

CC Wikimedia

Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus

Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en

drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten

Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering

rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje

Veenhooibeestje

CC Janet Graham

Gehakkelde aurelia

CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License

Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten

Opschuiven areaalgrenzen

rarrmeer Zuid-Europese soorten

Verschuiving vliegtijden

R Ketelaar

Kleine roodoogjuffer

rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml

rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen

Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen

Fauna ndash amfibieeumln

Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek

Vinpootsalamander

Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)

Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander

Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen

vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari

Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende

vetreserves opbouwen

Christian Fischer ndash CC License

Gewone pad

Wikimedia - CC License

Fauna - VissenSoorten verdwijnen

vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip

KLIMAATVERANDERING

Europese paling

Nevit Dilmen ndash CC License

httpsyoutube_685bZNBMyk

Leptocephalus

Wikimedia - CC License

glasaal

Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder

afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik

Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016

1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)

Extra generatie

ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)

rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo

dagpauwoog

Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes

Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar

het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes

Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger

Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980

Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990

atalanta

CC Wikimedia

Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus

Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en

drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten

Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering

rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje

Veenhooibeestje

CC Janet Graham

Gehakkelde aurelia

CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License

Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten

Opschuiven areaalgrenzen

rarrmeer Zuid-Europese soorten

Verschuiving vliegtijden

R Ketelaar

Kleine roodoogjuffer

rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml

rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen

Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen

Fauna ndash amfibieeumln

Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek

Vinpootsalamander

Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)

Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander

Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen

vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari

Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende

vetreserves opbouwen

Christian Fischer ndash CC License

Gewone pad

Wikimedia - CC License

Fauna - VissenSoorten verdwijnen

vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip

KLIMAATVERANDERING

Europese paling

Nevit Dilmen ndash CC License

httpsyoutube_685bZNBMyk

Leptocephalus

Wikimedia - CC License

glasaal

Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes

Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar

het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes

Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger

Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980

Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990

atalanta

CC Wikimedia

Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus

Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en

drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten

Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering

rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje

Veenhooibeestje

CC Janet Graham

Gehakkelde aurelia

CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License

Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten

Opschuiven areaalgrenzen

rarrmeer Zuid-Europese soorten

Verschuiving vliegtijden

R Ketelaar

Kleine roodoogjuffer

rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml

rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen

Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen

Fauna ndash amfibieeumln

Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek

Vinpootsalamander

Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)

Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander

Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen

vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari

Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende

vetreserves opbouwen

Christian Fischer ndash CC License

Gewone pad

Wikimedia - CC License

Fauna - VissenSoorten verdwijnen

vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip

KLIMAATVERANDERING

Europese paling

Nevit Dilmen ndash CC License

httpsyoutube_685bZNBMyk

Leptocephalus

Wikimedia - CC License

glasaal

Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus

Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en

drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten

Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering

rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje

Veenhooibeestje

CC Janet Graham

Gehakkelde aurelia

CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License

Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten

Opschuiven areaalgrenzen

rarrmeer Zuid-Europese soorten

Verschuiving vliegtijden

R Ketelaar

Kleine roodoogjuffer

rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml

rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen

Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen

Fauna ndash amfibieeumln

Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek

Vinpootsalamander

Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)

Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander

Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen

vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari

Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende

vetreserves opbouwen

Christian Fischer ndash CC License

Gewone pad

Wikimedia - CC License

Fauna - VissenSoorten verdwijnen

vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip

KLIMAATVERANDERING

Europese paling

Nevit Dilmen ndash CC License

httpsyoutube_685bZNBMyk

Leptocephalus

Wikimedia - CC License

glasaal

Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten

Opschuiven areaalgrenzen

rarrmeer Zuid-Europese soorten

Verschuiving vliegtijden

R Ketelaar

Kleine roodoogjuffer

rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml

rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen

Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen

Fauna ndash amfibieeumln

Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek

Vinpootsalamander

Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)

Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander

Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen

vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari

Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende

vetreserves opbouwen

Christian Fischer ndash CC License

Gewone pad

Wikimedia - CC License

Fauna - VissenSoorten verdwijnen

vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip

KLIMAATVERANDERING

Europese paling

Nevit Dilmen ndash CC License

httpsyoutube_685bZNBMyk

Leptocephalus

Wikimedia - CC License

glasaal

Fauna ndash amfibieeumln

Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek

Vinpootsalamander

Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)

Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander

Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen

vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari

Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende

vetreserves opbouwen

Christian Fischer ndash CC License

Gewone pad

Wikimedia - CC License

Fauna - VissenSoorten verdwijnen

vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip

KLIMAATVERANDERING

Europese paling

Nevit Dilmen ndash CC License

httpsyoutube_685bZNBMyk

Leptocephalus

Wikimedia - CC License

glasaal

Fauna - VissenSoorten verdwijnen

vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip

KLIMAATVERANDERING

Europese paling

Nevit Dilmen ndash CC License

httpsyoutube_685bZNBMyk

Leptocephalus

Wikimedia - CC License

glasaal

Fauna - Vissen

Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee

rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven

Hans Hillewaert ndash CC License

Kleine Pieterman

Hans Hillewaert ndash CC License

Zeebaars

Kabeljauw

NOAA Fishwatch ndash Public domain

rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven

vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip

Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen

rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa

Middelste bonte specht

Wikimedia - CC License

Fauna ndash vogels

Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort

Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen

httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA

Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen

rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa

Middelste bonte specht

Wikimedia - CC License

Fauna ndash vogels

Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort

Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen

httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA

Fauna ndash vogels

Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort

Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen

httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA

Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen

rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip

Orpheusspotvogel

Frank Vassen - CC License

Graszanger

JM Garg - CC License

Iberische tjiftjaf

RS de Almeida- CC License

httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA

Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange

rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)

rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis

Roerdomp

Wikimedia - CC License

Bruine kiekendief

Wikimedia - CC License

Blauwborst

Wikimedia - CC License

Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip

Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie

rarrTiming eileg

- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld

- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers

en standvogels

Kievit

Wikimedia - CC License

Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie

Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied

CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan

Brandganzen

Wikimedia - CC License

rarrTrekpatronen

Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen

Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie

Wikimedia - CC License

Bonte kraai

Wikimedia - CC License

rarrTrekpatronen

Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert

- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties

Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie

rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek

- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange

afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over

korte afstand trekken (vb Heggenmus)

- sterke afname rupsen voor jonge koekoek

Alistair Rae ndash CC License

Koekoek

Kleine karekiet Heggenmus

Wikimedia ndash CC License

rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron

Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie

rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron

Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger

Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie

Koolmees

Kathy Busscher ndash CC License

Implicaties voor natuurbeheer

Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer

Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie

habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten

Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c

Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie

rarrTiming eileg

- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld

- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers

en standvogels

Kievit

Wikimedia - CC License

Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie

Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied

CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan

Brandganzen

Wikimedia - CC License

rarrTrekpatronen

Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen

Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie

Wikimedia - CC License

Bonte kraai

Wikimedia - CC License

rarrTrekpatronen

Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert

- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties

Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie

rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek

- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange

afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over

korte afstand trekken (vb Heggenmus)

- sterke afname rupsen voor jonge koekoek

Alistair Rae ndash CC License

Koekoek

Kleine karekiet Heggenmus

Wikimedia ndash CC License

rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron

Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie

rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron

Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger

Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie

Koolmees

Kathy Busscher ndash CC License

Implicaties voor natuurbeheer

Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer

Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie

habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten

Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c

Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie

Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied

CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan

Brandganzen

Wikimedia - CC License

rarrTrekpatronen

Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen

Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie

Wikimedia - CC License

Bonte kraai

Wikimedia - CC License

rarrTrekpatronen

Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert

- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties

Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie

rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek

- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange

afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over

korte afstand trekken (vb Heggenmus)

- sterke afname rupsen voor jonge koekoek

Alistair Rae ndash CC License

Koekoek

Kleine karekiet Heggenmus

Wikimedia ndash CC License

rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron

Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie

rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron

Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger

Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie

Koolmees

Kathy Busscher ndash CC License

Implicaties voor natuurbeheer

Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer

Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie

habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten

Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c

Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie

Wikimedia - CC License

Bonte kraai

Wikimedia - CC License

rarrTrekpatronen

Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert

- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties

Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie

rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek

- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange

afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over

korte afstand trekken (vb Heggenmus)

- sterke afname rupsen voor jonge koekoek

Alistair Rae ndash CC License

Koekoek

Kleine karekiet Heggenmus

Wikimedia ndash CC License

rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron

Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie

rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron

Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger

Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie

Koolmees

Kathy Busscher ndash CC License

Implicaties voor natuurbeheer

Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer

Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie

habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten

Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c

Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie

rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek

- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange

afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over

korte afstand trekken (vb Heggenmus)

- sterke afname rupsen voor jonge koekoek

Alistair Rae ndash CC License

Koekoek

Kleine karekiet Heggenmus

Wikimedia ndash CC License

rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron

Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie

rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron

Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger

Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie

Koolmees

Kathy Busscher ndash CC License

Implicaties voor natuurbeheer

Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer

Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie

habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten

Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c

Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie

rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron

Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger

Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie

Koolmees

Kathy Busscher ndash CC License

Implicaties voor natuurbeheer

Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer

Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie

habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten

Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c

Implicaties voor natuurbeheer

Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer

Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie

habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten

Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c

Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c

Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering

bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf

bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel

bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu

bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf

bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml

bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf

bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1

bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit

bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx

bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51

bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen

bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf

bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat

bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome

bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)

bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl

bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf

bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen

bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege

bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)

Filmpjes

bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes

bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8

bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden

bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe

bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog

bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker

bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener

bull httpsslideplayernlslide2094505

bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen