SPONE I SPOROVI: BOSNA I HERCEGOVINA U JUGOSLAVENSKOJ

57

DOI: 10.5644/PI2019.179.03

SPONE I SPOROVI: BOSNA I HERCEGOVINA U JUGOSLAVENSKOJ DRŽAVI (1918–1941)

Safet Bandžović*

Sažetak

Stvaranje jugoslavenske države 1918. predstavljalo je objedinjavanje na-cionalnih, vjerskih, kulturnih, historijskih, društvenih, ekonomskih, regional-nih razlika i perspektiva, sponu raznolikih državno-pravnih historija, iskusta-va, tradicija, običaja, mentaliteta, standarda obrazovanja i življenja. Bila je i “rezultat međunarodnih okolnosti”, novi toponim, složena tvorevina na mapi “nove Evrope”, sastavljena od više “matičnih naroda” (Hrvata, Slovenaca i Srba) te nacionalnih i vjerskih manjina. Počivala je na nestabilnim temeljima. Interpretacije akta o “brzom ujedinjenju” ostale su predmet nesporazuma i razmimoilaženja. Sukob između pobornika antagonističkih nacionalnih ideo-logija oko vizije države, bio je najteži unutrašnji problem. Bosna i Hercego-vina je nakon 1918. zadržala, preko Zemaljske vlade do jula 1921, a potom Pokrajinske uprave, neke oblike autonomnosti. Pokrajinska uprava djeluje do februara 1924, kada se, shodno odredbama Vidovdanskog ustava (1921), u državi okončava organiziranje oblasti i zavodi centralizacija uprave. BiH je izdijeljena na šest oblasti, bez međusobnih veza, podređenih vladi u Be-ogradu. Formiranjem novih administrativnih jedinica – banovina, s ciljem razbijanja historijskih pokrajina, BiH je podijeljena 1929. između Drinske, Vrbaske, Primorske i Zetske banovine. Njen je status zavisio od projekcija re-žima, kao i od međusobnih srpsko-hrvatskih političkih odnosa i sporova, što se manifestiralo i tokom stvaranja Banovine Hrvatske (1939) i određivanja njenih granica, kao i u kombinacijama oko daljeg teritorijalnog preustrojstva države. Srpski i hrvatski političari nisu bili spremni da prihvate stvaranje po-sebne “bosanske banovine”, kako su tražili muslimanski predstavnici. Teško naslijeđe pokušaja da se riješi unutrašnje uređenje zemlje imalo je znatnog uticaja na podjele i konflikte 1941. na prostoru okupirane Jugoslavije.Ključne riječi: Kraljevina SHS / Jugoslavija, unutrašnje uređenje, Bosna i Hercegovina, nacionalne ideologije, političke rasprave, unitarizam, federalizam, autonomija

* Dr. sci., Institut za historiju Univerziteta u Sarajevu. E-mail: [email protected]

58

Posebna izdanja ANUBiH CLXXIX, ODN 11, OHN 46, str. 57-92

Multiperspektivno istraživanje prošlosti iziskuje uvažavanje i novih isku-stava, sadržanih u protoku vremena, prisutnih u svijesti savremenika, pa i historičara, “kao čeda svoje epohe”, svjesnog postojanja različitih historijskih perspektiva (Petranović i Zečević 1991: 71; Kuljić 2006: 123-155). Prošlost se raznim metodološkim zahvatima može spoznati na više načina. Diskurs s prošlošću jeste dokaz da je savremenost višestruko povezana s jučerašnjim. Promatranje pojava u kontinuitetu ne dopušta zaborav i previđanje. I preko površnog izučavanja historije, prema Meši Selimoviću, iznenadimo se koliko ima “analognih, pa i identičnih situacija s našima, iz ovog vremena u kojem živimo” (Selimović 1972: 93-95). Historija je puna primjera nestalih država i naroda. I kad država nestane, društvo koje se kroz nju organiziralo dijelom preživljava preko različitih, manje ili više “raširenih i strukturiranih obraza-ca” djelanja, kulture, stilova života i vrijednosti (Ilić 2012: 723). Historija složenih država je i dio historije svih naroda koji su u njima živjeli, uz sve razlike, zasebne narative, memorirane datume i priče.

Stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS) u decembru 1918. predstavljalo je činjenicu evropske stvarnosti, “najmaštovitiju političku ide-ju” primijenjenu u Istočnoj Evropi, prekoračivanje “granica različitih civi-lizacija i vera”, ostvarenje osjetljivog dodira drukčijih iskustava, tradicija, mentaliteta, običaja, pravnih režima, standarda obrazovanja i življenja, dija-lekata, geografskog ambijenta. Objedinila je brojne vjerske, kulturne, histo-rijske, društvene, ekonomske i regionalne razlike. Bila je među najkomplek-snijim tvorevinama koje su se pojavile na mapi ‘nove Evrope’. Narodi u njoj nisu, pak, imali zajedničke političke filozofije i iskustva na kojima bi mogli izgraditi jednu novu političku zajednicu. (Đokić 2007: 44-47; Gligorov 2014: 99-100; Hoptner 1973: 52; Perović 2017: 226) Odnos prema ovoj složenoj državi među političkim i intelektualnim elitama “tri konstitutivna naroda”, ali i onima drugim unutar nje, odslikavao je suprotstavljena politička polazišta, pripadnost različitim tradicijama i “politikama sjećanja” (Petranović 1992: 22; Ristović 2013: 134). Za Srbe je ona 1918. bila ostvarenje težnji da se stvori velika, unitarna država, “bratska” zajednica pod dinastijom Karađorđe-vića. Slovenci i Hrvati, nalazeći se uzburkane 1918. – “granice epoha”, pod pritiskom zbog mogućnosti da italijanska vojska zauzme znatna slovenska i hrvatska područja, zalagali su se, pak, za stvaranje jugoslavenske države, vjerujući da će biti uređena kao konfederacija u kojoj će biti ravnopravni sa Srbima. (Donia 2004: 85; Sretenović i Dimitrijević 2008: 48) Ideje jugosla-venstva su se prethodno javljale odvojeno: na Istoku, u srpskom narodu, i na Zapadu, u južnoslavenskom stanovništvu Austro-Ugarske. Bile su, shodno raznolikostima historijskih iskustava, različitog značenja, “u skladu s razlika-

59

Safet Bandžović: Spone i sporovi: Bosna i Hercegovina u jugoslavenskoj državi (1918–1941)

ma između istočnog i zapadnog civilizacijskog kruga”. Vizije iz XIX stoljeća, možda najpoznatijih eksponenata ideja federalističkoga jugoslavenstva i “Ve-like Srbije” – Josipa Jurja Štrosmajera (Strossmayer) i Vuka Karadžića, utrle su put političkim razlikama većine političara dvaju najbrojnijih naroda nove države. (Marković 2008; Rudolf i Čobanov 2009: 300)

Iz svake historijske situacije ima više alternativa. Dio elite, koji donosi presudne odluke, svjedoče iskustva, ima odgovornost za izbor pravca za koji se odlučilo. Nova država, Kraljevina SHS, rezultat i međunarodnih okol-nosti – posljedica odluke velikih sila, dio “Sanitarnog koridora” od Baltika do Sredozemlja, instaliranog u antinjemačke svrhe, nastala je u “haotičnom kontekstu”, ne pravnim, već faktičkim putem, sastavljena od više “matičnih naroda” (Hrvata, Slovenaca i Srba), nacionalnih i vjerskih manjina, u neujed-načenom položaju, s različitim pravima i nadanjima. Obuhvatila je područja pobjedničkih i poraženih snaga iz svjetskog – “Velikog rata”. Imala je povr-šinu od 249.000 km2, s 12 miliona stanovnika u 1921. godini. Nije zaživjela kao rezultat dogovora legitimnih predstavnika naroda unutar te državne za-jednice, već političkim manipulacijama i nametanjem volje Kraljevine Srbije. (Dubravica 2008: 24-25; Sobolevski 2000: 398; opšir. u: Stanković 2009)1

1 U južnoslavenskim pokrajinama Austro-Ugarske vlast se od ljeta 1918. počela raspadati. Stvorena su narodna vijeća koja su izrastala u nove organe vlasti. Početkom oktobra u Zagrebu je osnovano Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba koji su živjeli u Austro-Ugarskoj. Njegov program je predviđao ujedinjenje Slovenaca, Hrvata i Srba u nezavisnu državu – Državu Slovenaca, Hrvata i Srba, koja bi se potom ujedinila sa Srbijom i Crnom Gorom. Hrvatski sabor je 29. oktobra raskinuo državno-pravne veze s Bečom i Budimpeštom. Bosna i Hercegovina je u novu državu ušla kao historijsko-politički subjekt. Narodno vijeće SHS za BiH s Glavnim odborom od 25 članova i Predsjedništvom od pet članova formirano je 20. oktobra, s poslanicima iz sva tri naroda. Do 1. novembra ustrojene su oružane snage i policija te okružni, kotarski i seoski odbori. Predstavnici dotadašnje uprave istog su dana predali vlast ovom vijeću činom odstupanja namjesnika Stjepana Sarkotića s funkcije zemaljskog poglavara. Glavni odbor je 1. novembra uputio Proklamaciju stanovnicima BiH u kojoj je stajalo: “Narode Srba, Hrvata i Slovenaca... raduj se, veseli, pevaj i plači od sreće, tako željene i teško dočekane.” Vlada za BiH imenovana je 3. novembra, u kojoj su predsjednik i pet ministara (ili povjerenika) bili Srbi, tri ministra Hrvata i jedan Bošnjak. Jedan od njenih prvih poteza bio je poziv srpskoj vojsci 4. novembra da pređe u BiH i pomogne pri zavođenju reda i mira, “čime je ujedinjenje izvršeno politikom svršenog čina”. Jedna njena jedinica ušla je 6. novembra u Sarajevo. Organizacija vojske, policije i žandarmerije, do tada u kompetenciji Narodnog vijeća u Zagrebu, prešla je na Komandu srpske vojske u Sarajevu. Akcija za prisajedinjenje BiH Srbiji dobila je najjači zamah u Banjaluci, gdje je 27. novembra donesena proklamacija da se od tog dana BiH smatra “sastavnim i nerazdruživim dijelom Kraljevine Srbije, te da se podvrgava jedino vlasti kralja Petra Prvog Karađorđevića i njegovoj vladi u Beogradu”. Prvodecembarskim aktom 1918. izvršeno je ujedinjenje Države Slovenaca, Hrvata i Srba s Kraljevinom Srbijom u državu pod nazivom Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca (od 1921. do 1929. – Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca – prim. S.

60


“Pijemontska” uloga Srbije u njenom stvaranju učvršćivala je srpsko vjero-vanje da ova država treba i da odredi karakter ujedinjenja, oblik vladavine i unutrašnje uređenje. “Vojni Pijemont” nije bio i “pijemontska snaga u civili-zacijskom smislu”. U novoj državi, slabo razvijene političke kulture, susrele su se i dvije divergentne koncepcije i politike jugoslavenstva. U zapadnom jugoslavenstvu bile su izražene težnje ka federativnom uređenju države. Oče-kivalo se da građanske i nacionalne slobode slavenskih naroda u slavenskoj državi budu više od prava i sloboda stečenih u germanskoj carevini. Istočni partner ujedinjenja, Kraljevina Srbija, nastupao je, međutim, kao država, s vlastitom, ambicioznom dinastijom, sa svojim tipom državne organizacije i s pobjedničkom vojskom. U ratu, prezentiranom kao srpska “nacionalizovana Hristijada”, nađeni su elementi za formiranje državne nacionalne ideologije. (Manojlović 1996: 99; Krešić 2009). Primarni cilj srpske politike od XIX stoljeća bio je stvaranje velike nacionalne države. Srbija, čija je međunarodna pozicija ipak 1918. bila oslabljena nestankom carske Rusije iz Antantinog tabora, svoj primat temeljila je na ratnim zaslugama, političkoj hegemoniji i pokušaju stvaranja jugoslavenske integralističke ideologije, uz razne oblike nasilja. (upor. Perović 2005: 31; Đokić 2010: 66; Čalić 2013: 113-114; Banac, Behar). Gola sila u krajnjoj liniji, kaže Čedomir Popov, upakovana u razne ambalaže, regulira odnose među državama i narodima (prema: Vulin 2010).2 Državu, koja provodi politiku u ime ideje nacionalnosti, ne interesira ima li u historiji istine ili pravde, “ona želi tamo videti sebe i svoje”. Konstitutivno načelo nove države svodilo se na unifikujući srpski princip (upor. Biserko 2004: 363; Dimić 1998: 34-36; Đurić 2009: 151; Pavlović 2004: 272). Srpski predstavnici isticali su da su oni njeni tvorci i primarna snaga. Trijumfalno je riješen problem “geografskog diskontinuiteta” srpskog naroda i njegove matice, da skoro svi Srbi budu u jednoj državi, mada u zajednici s drugim na-rodima (Helfant Budding 2004: 50; Klark 2014: 19; Petranović 1993b: 219-220; Stančić 1968-1969: 189). Pitanje o postanku države, pisao je Slobodan Jovanović, “nije pravno pitanje već faktičko. O načinu kako države postaju, nisu propisana nikakva pravila, niti je ustanovljena neka vlast koja će paziti da se države stvaraju po tim pravilima... Za postojanje države traži se samo jedno, a to je svršen čin” (prema: Krkljuš 2004: 116). Vodeći srpski političari

B.). Prva vlada formirana je 20. decembra. Tri dana kasnije, Glavni odbor Narodnog vijeća u Sarajevu donio je odluku da Narodna vlada za BiH demisionira – vidi: Antić 2012: 12-14; Azinović 1991: 62-63; Imamović 2014: 278-280; Mastilović 2012; Nešković 2013: 83; Nikolić 2008: 18-19; Šehić 1997: 326-330.2 Svaka država uvijek je povezana s moći kao centralnim pojmom politike, a sve “političke tvorevine” koriste silu, mada s promjenljivom snagom i različitim načinima upotrebe te razli-čitom “ekspanzivnošću” prema vanjskom svijetu – upor. Bakić 2011: 13; Ekmečić 1973: 11.

61


su federativno ustrojstvo države odbacivali s obrazloženjem da je nemoguće obilježiti granice između Srba, Hrvata i Slovenaca, osim sistemom “iseljava-nja i doseljavanja kojim bi se rastavili razni elementi, što su sada ispremeštani na najzapleteniji način” (Milosavljević 2015: 31-32).

Srbija nije uviđala da 1918. ulazi u novu političku zajednicu, smatrajući tu državu, shodno ranijim iskustvima, sopstvenim proširenjem (“Srbija i njena Jugoslavija”; “naša proširena otadžbina”). Kraljevina SHS nije, iz srpskog ugla, tretirana kao nova država. O njenim krajevima izvan granica predratne Srbije govorilo se kao o “našim novim krajevima”. Granica se, sa Save i Du-nava, pomjerila na Karavanke. Srbija je u Kraljevinu SHS unijela ideologiju narodne države koja je podrazumijevala ostvarenje jedinstva srpskog naroda. Ova je ideologija mutirala u integralno jugoslavenstvo, snažeći međunacio-nalne tenzije. Poput Engleza koji su u “britanstvu” vidjeli širi pojam od “en-glestva”, i Srbi su u “jugoslavenstvu” vidjeli širi pojam “srpstva” (Jovanović 1993: 18; Perović 2006: 26; opšir. Prpa 2018). Jugoslavenska ideja shvatana je “predominantno kao oblik nacionalne unitarizacije”, put “srbizacije juž-noslovenskih naroda”. Nova nacija, nastala tim amalgamom, trebala je biti “uvećana srpska nacija samo pod drugim (jugoslavenskim) imenom” (Mar-ković 2008). Unitaristička jugoslavenska teza činila je apsurdnom ideje au-tonomije, a posebno “države u državi”. Politikom centralizma i ideologijom unitarizma, beogradske elite i srpski vladajući krugovi snažili su odbrambene reflekse drugih naroda i dinamizirali procese njihove integracije, ujednačena reagiranja i istupe kroz svoje masovne stranke. Lista “neprijatelja režima” bila je duga. On je otpore nametnutom centralizmu teško primao i osjećao ih kao “nezahvalnost oslobođenih” (Cohen 1996: 34; upor. Cvetković 1999). Ideja složene države bila je strana srpskoj političkoj misli. Mnogi srpski in-telektualci, kako je uočio Ivo Banac, nisu se odlikovali visokom stepenom demokratskog duha. Netolerantni, sebe su vidjeli kao inžinjere koji će pre-poroditi zemlju, ako treba i silom. Iako su južnoslavenski narodi već bili for-mirani, oni su htjeli stvoriti “Veliku Srbiju” ili “Veliku Jugoslaviju”, neki iz idealizma, a drugi iz pragmatizma, izazivajući snažno protivljenje, naročito među Hrvatima.

Pobornici velikosrpske verzije države suprotstavljali su se predstavnicima nesrpskih naroda koji su tražili federativno (ili konfederalno) državno uređe-nje, odbacujući tu ideju kao pokušaj obnavljanja poražene, složene Habsbur-ške monarhije, pogubni “anahronizam modernog vremena”, nesaglasan s vo-ljom pobjednika (Banac 1995: 174; Petranović 1994: 123; Radojević 2001: 307-309). Oblici historijskog iskustva mogu biti različiti, ali su u pitanju “činjenice jednakog ranga”. Ključni srpski političari zahtjeve drugih naroda

62


nisu tretirali kao nacionalne, nego kao opozicione. Tvrdili su da u “Južnoj Srbiji”, Hrvatskoj, BiH i Crnoj Gori “grade državu” usred neprijateljskog sta-novništva (Mazower 2003: 130).3 Srpska vojska oštro je suzbijala “prevratnu anarhiju”. Najuticajniji srpski političar Nikola Pašić kazivao je da nesrpski narodi ne moraju biti “baš sluge, ali da se mora znati ko je gazda”. U raspravi sa Stojanom Protićem o Ustavu iz 1921, Pašić govori: “Mi nismo želeli da oni (‘poražena ratna strana’ – prim. S. B.) budu sluge, a mi gospodari, ali smo im morali staviti do znanja da smo mi – Srbi – bili ti, koji smo izvojevali slobodu i omogućili ujedinjenje” (Grupa autora 2008: 101; Perović 2013: 44; Stanković 2005: 35). Ideja “historijskog i državnog prava” bila je suprotna “srpskom shvatanju državnosti”. U federalnoj organizaciji države vidjela se pobjeda separatizma i partikularizma, koji vode podjeli i slabljenju srpstva, a time i države (Nikolić 2008b: 477).4 Kriza cjeline skreće veću pažnju na njene sastavnice. U prvim raspravama o oblicima državnog uređenja, Bosna i Her-cegovina i Vojvodina zauzimale su posebnu pozornost. Njihov položaj nije razmatran nezavisno od cjeline problema. Bila su to “dva kamena spoticanja, kojima je u projektima ustavno-pravnog uređenja i preuređenja države, često namenjivana ista ili slična sudbina”. Objema pokrajinama bila je zajednička “krajnja osetljivost državne i nacionalne politike u njima”. Politička volja Bošnjaka i vojvođanskih neslavenskih manjina bila je drugorazredni faktor u političkoj zbilji države, bez velikog uticaja. Više su služili kao sredstvo pritiska na jednu od strana suprotstavljenih oko modela državnog uređenja. Rješenja su primarno zavisila od režima, odnosa srpske i hrvatske politike (Radojević 2000: 327-328). Prostor Bosne i Hercegovine se s periferije Au-stro-Ugarske, nestankom ove monarhije, našao, nakon 1918, u geografskom središtu nove države. BiH je, od prijašnjeg austrougarskog “klina” koji je onemogućavao ujedinjenje južnoslavenskih država, trebala postati “ognjište” jugoslavenskog pokreta i centar okupljanja južnoslavenskih zemalja. Pero Slijepčević, srpski političar, ustvrđuje da je ona imala “ulogu kopče između Srbije i Hrvata” (Lučić 2018).

Nova država, nastala na graničnom području hrišćanske i islamske ci-vilizacije, nekadašnje osmanske i austrougarske imperije, stajala je, uz rast

3 Sima Marković, jedan od osnivača Komunističke partije Jugoslavije, uočava 1923. da je “srpska buržoazija” ekonomski nerazvijenija i finansijski slabija od hrvatske i slovenske, čvrsto “držala svu državnu vlast u svojim rukama, da bi sredstvima političke prevlasti mogla kompenzovati svoju ekonomsku zaostalost”.4 Četničke i druge slične organizacije smatrale su da bi priznanje “hrvatskog pitanja” namet-nulo i “srpsko i slovenačko pitanje”, da “postoje regionalne koncepcije i partikularistički interesi Herceg Bosne, Dalmacije, Crne Gore i drugih i kad bi se to ređalo, ne bi mu imalo kraja” – vidi: Matković 1999: 115; Šehić 1970: 725.

63


unutrašnjih suprotnosti, na nesigurnim političkim i ekonomskim temeljima, s nizom nepoznanica. Smatrala se državom jednog “troimenog” naroda u kojoj, osim tri “plemena” (Srba, Hrvata i Slovenaca), nije bilo drugih priznatih, kon-stitutivnih “plemena”. Narodi u njoj nisu se dobro poznavali.5 U srži sporova koji su je potresali nalazilo se pitanje koncepcije države (upor. Dimić 1998b: 25-26; Ekmečić 2008: 403; Perović 2000: 228). Bila je to suverena, “ali ne i konsenzualna država” (Perović 2008). Uloga države je prekomjerno ideali-zirana. Glavnu ulogu u političkom životu imao je dvor. Regentu i docnijem kralju Aleksandru bilo je do “pravljenja zajednice koja će kao stožer imati njegovu autoritarnu vlast” (Petrović 2008: 35; Vrkatić 2001: 165; 2009: 332; Zundhausen 2008: 261). Ona nije, ocjenjuje Desimir Tošić, nastala kao izraz benevolentnosti, već kao hegemonistička težnja srpskog nacionalizma. “Brzo ujedinjenje” nije značilo oslobađanje “braće” od austrougarskog jarma, kako se uobičajeno govorilo, jer “Hrvatska nije bila država”, ali ni okupirana te-ritorija koju je trebalo “oslobađati”.6 Novu državu je, prije svega, određivao odnos između dva najbrojnija naroda, Srba i Hrvata. Hrvatska politička elita u jesen 1918. suočila se sa složenim problemom, sličnom onom iz 1102. kada je Hrvatska stupila u državno-pravne odnose s Ugarskom, onom iz 1527. kada je njeno plemstvo pristalo na Habsburge kao svoje vladare, kao i onom iz 1868. kada je potpisana Hrvatsko-ugarska nagodba. Tradicionalan stav Hr-vata bila je borba protiv centralne vlasti i težnja ka autonomiji. Nakon 1918, počeli su gledati na Beograd na isti način kao i prije na Budimpeštu i Beč (Pešić 1996: 10; Bilandžić 1999: 68-71).7 Nisu htjeli, govori August Cesarec (1919), da umjesto Pijemonta imaju Prusku.

Nastup srpskih političkih stranaka u Ustavotvornoj skupštini baziran je na zajedničkoj platformi. Radikali i demokrate zalagali su se za monarhistički oblik vladavine, za centralističko uređenje i unitarnu državu – ideal i željeni

5 Uvijek je samo mali dio masa svih profila agilan, bori se i postiže promjenu svog položaja ili opšteg stanja, dok drugi dio stoji po strani društvenog života prepuštajući se stihiji trajanja. Relacije tih dijelova društva mijenjaju se nekad postupno, nekad brzo. One i njihove promje-ne imaju važne konsekvence u historijskim događanjima i procesima – prema: Lovrenčić 2016: 409-410.6 Srpski nacionalisti će docnije tvrditi da je “srpski narod velikodušno odbacio Londonski pakt koji mu je nudio mogućnost stvaranja Velike Srbije”. Londonski pakt od 26. aprila 1915. bio je tajni ugovor između Italije i savezničkih sila o ustupanju Italiji, pored ostalih teritorija, Dalmacije i Istre, da bi ušla u rat na strani Antante. Srbiji nije nuđena “Velika Srbija”, niti je o tom paktu bila informirana – vidi: Biserko 2006: 95-96; Mitrović 1998: 18; Tošić 2008: 48, 63.7 Republika, organ Republikanske demokratske stranke, navodi 9. maja 1920. godine: “Dok smo pre rata bili sa Hrvatima i Slovencima teritorijalno razjedinjeni, a duhovno ujedinjeni, danas je obratno: teritorijalno ujedinjenje je dobiveno, a duhovno izgubljeno.”

64


cilj i političkih i intelektualnih elita u Srbiji. Isključivali su podjelu na histo-rijske pokrajine (Popović 2008: 93). Unitarna država bila je shvaćena i kao izraz političke modernosti. Nikola Pašić je, prilikom utemeljenja Konstituan-te, tvrdio da se ne može raditi o majorizaciji, jer nje nema u “jedinstvenom narodu”, a Srbi, Hrvati i Slovenci su jedan narod. Kada je Ustavotvorna skup-ština 1921. donosila najviši pravni akt, nisu izbjegnuti nedemokratski načini postizanja većine u njoj, niti su prethodno bili osigurani slobodni izbori (Pe-tranović i Zečević 1991: 59).8 Na Vidovdan (28. juni) 1921, izglasan je, “uz saradnju mračnih sila reakcije, korupcije, militarizma i bankokratije” – kako je objavila Republika, Ustav Kraljevine, podrškom demokrata i radikala, di-jelom zastupnika Zemljoradničke stranke te Jugoslovenske muslimanske or-ganizacije (JMO), Džemijeta (“Islam Muhafazai Hukuk Cemiyet” – Društva za zaštitu muslimanskih prava iz “Južne Srbije”) i Kmetijske stranke (tzv. slovenački radikali Bogumila Vošnjaka).9 Izglasan je prevashodno zahvalju-jući podršci “muslimanskih poslanika”. U pridobijanju potrebnih glasova ko-rištena su razna sredstva, od pritisaka do podmićivanja (Goldstein 2008: 58; Đorđević 2013: 300).10 Ustavu je dato retroaktivno djejstvo, sam je regulirao način svog donošenja i sebi “osigurao” legitimitet (Aksić 2016: 108).11 Do-nesen je prostom, a ne dvotrećinskom većinom, kako su se politički predstav-nici Srba i Hrvata 1917. dogovorili na Krfu.12 Kraljevina je, u ime “državne

8 Kod utvrđivanja izbornog rezultata za izbor jednog poslanika bilo je potrebno u Hrvatskoj 4720 glasova, u Srbiji 3212, u Sloveniji 3956, a u Bosni i Hercegovini 5240 glasova – vidi: Čulinović 1961 (I): 311.9 Obrazlažući svoj ulazak u vladu i glasanje za Ustav, Mehmed Spaho, vođa JMO-a, 27. juna na sjednici Ustavotvorne skupštine ističe da je osnovni uslov za to bilo “garantiranje kom-paktnosti muslimana u Bosni i Hercegovini”. Postignut je sporazum, pa je u Ustav unijet čl. 135 (u štampi nazvan “turski paragraf”) kojim je određeno da BiH “ostaje u svojim sadašnjim granicama” te da postojeći okruzi u njoj “važe kao oblasti”. Time je privremeno očuvana te-ritorijalna cjelovitost BiH. Član 134. Ustava predviđao je da se zatečene pokrajinske uprave zadrže do donošenja zakona o podjeli zemlje na oblasti, okruge i opštine. Narodna skupština je 26. aprila 1922. donijela Zakon o oblasnoj i sreskoj samoupravi kojim je bila predviđena podjela države na 33 oblasti – vidi: Zovko 2011: 150; Drakić i Stanković 2017: 1496.10 Kada bi, kasnije, iz JMO tražili od vlade neke pogodnosti, ili adekvatnije dogovore, grubo im je ukazivano na to da je prošlo vrijeme ustupaka. Jedan srpski zastupnik govorio je dvije godine kasnije: “Šutite vi o autonomiji, jer ste izgubili pravo o tom govoriti, kad ste sami glasovali za Vidovdanski ustav.” List nastavlja kako “Beograd smatra bosanske muslimane od dana glasovanja za pare; za prostu prostitutku” – prema: Pelesić 2009: 70.11 Ustav je narode Kraljevine SHS tretirao kao “troimeni narod Srba, Hrvata i Slovenaca”.12 Pitanje državnog uređenja nije rješavano na osnovu sporazumijevanja ujedinjenih naroda, već je o tome odlučivao stvarni odnos snaga političkih nosilaca stvaranja nove države. Iako je naputak Narodnog vijeća predviđao dvotrećinsku većinu za usvajanje Ustava, kao i Krfska deklaracija (iz 1917), osnovni zakon nove države usvojen je prostom većinom. Od 258 pri-

65


ideje”, određena kao ustavna i parlamentarna monarhija. “Pakosne rasprave” oko Ustava 1921. – “inicijalne greške”, “jabuke razdora”, konstatira Mis-ha Glenny, dovele su do velikih zločina 1941, nakon okupacije Jugoslavije (upor. Gleni 2001: 103; Vrkatić 2001: 167). Nacionalno pitanje bilo je izraz uzajamno isključivih nacionalnih ideologija. Njegov hrvatski aspekt ostao je “točka oko koje se vrtio svaki problem” politike države. Do 1925. u Hrvat-skoj je trajao faktički provizorij (Banac 1995: 341-343).

Primarna dimenzija u relaciji prema “drugom”, u odnosima “većine i ma-njine”, različitih etničkih i vjerskih zajednica je odnos jednakosti, odnosno nejednakosti. Jugoslavenska država je nastala kao trijumf srpskog, hrvatskog i slovenskog nacionalizma nad multinacionalnim imperijama. Kod inteligen-cije i političara iz tri “državotvorna” naroda bio je izražen jak osjećaj “histo-rijske nepravde” za koju su bili “krivi” narodi čiji su se dijelovi stvaranjem nove države našli u položaju manjina. Srbi, Hrvati i Slovenci po kojima je država nazvana, bili su “može se reći, vlasnici ili titulari Kraljevine, kako iz samog njenog imena logički i pravno sledi” (Bakić 2011: 366). Narodi u BiH nisu imali istu političku platformu. Vlado Jokanović iznosi da je većina Bošnjaka nestanak Austro-Ugarske i nastanak Kraljevine SHS doživjela kao “novu okupaciju” BiH, “koja za muslimanski narod predstavlja veću opa-snost od one ranije, iako je bilo deklaracija kojima se pozdravlja Oslobođe-nje” (Jokanović 1968: 255). Početkom 1919. u nekim krajevima srpski seljaci i komite napadali su i pljačkali Bošnjake. Muslimani su nerijetko identifi-cirani s “omrznutim nekadašnjim turskim osvajačem”. Osnovni mehanizam kojim se stvaraju argumenti za streotipe o “drugima” je historija. Mitovi su također, po svojoj prirodi, ukorijenjeni u psihu pojedinaca i grupa. Složen je i odnos između religije i sukoba. Pozicija “drugosti” određuje se iz pozicija moći. Na osnovu Senžermenskog mirovnog ugovora (1919) i iz toga nastalih ustavnih i zakonskih obaveza, muslimansko stanovništvo u Kraljevini SHS steklo je status vjerske manjine (Karčić 2018: 165-167). Manjinski položaj otvorio je brojne pokušaje “nacionalizacije” Bošnjaka u pravcu prihvatanja srpstva ili hrvatstva. “Osnovna masa” se nije identificirala sa Srbima, kao, uostalom, ni s Hrvatima.

Način i metode rješavanja agrarnih odnosa u BiH putem neregularne agrarne reforme otkrili su ubrzo njen osnovni cilj – ekonomsko devastira-nje bošnjačkog življa. Mehmed Spaho 1923. piše da “sve, što nije srpsko i pravoslavno, sve što nije voljno da pomaže i odobrava nezasitne prohtjeve centralista, proglašuje većina beogradske štampe protudržavnim elementima,

sutnih poslanika, za Ustav su glasala 223 poslanika, a 35 protiv. Apstiniralo je 158 poslanika – vidi: Petranović 1992: 25; Pleterski 1985: 169-170.

66


kojima treba oduzeti sva građanska prava”.13 Politika neravnopravnosti Boš-njaka dala je svoj obol snaženju političke uloge Jugoslavenske muslimanske organizacije (JMO), jedine političke snage u BiH koja je u svom programu imala autonomiju BiH.14 Hrvati i Srbi u BiH nisu obnovili političke organi-zacije s početka XX stoljeća (Hrvatsku narodnu zajednicu i Srpsku narodnu organizaciju), već su se, uglavnom, politički organizirali u stranke čije su centrale bile u Zagrebu i Beogradu. One nisu bile zainteresirane da se očuva cjelovitost BiH kao političkog i upravno-administrativnog subjekta. JMO je polagala i na vjerski faktor, pa se javljala i u ulozi zaštitnika islama.15 Svoje vjersko usmjerenje njeni predstavnici mogli su braniti samo kao nužan od-govor na diskriminatorsku politiku centralističkih vlada. JMO je bila i dokaz postojanja posebnog pitanja “Muslimana, ne samo kao vjerskog već i kao nacionalno političkog pitanja” (Pleterski 1985). Režim nije dozvolio da ova stranka, koja je u svom imenu imala naziv “jugoslavenska”, razvije svoju djelatnost među Bošnjacima u Sandžaku i muslimanima u “Južnoj Srbiji”. Nastojala je da balansira između srpskih i hrvatskih pretenzija, ne prezajući od različitih političkih sporazuma, zaokreta i stranačke saradnje (Gligorijević 1979: 42-43; Purivatra 1977: 123-125).16 U februaru 1924. odlukom vlade u BiH i drugim “austrijskim” južnoslavenskim zemljama likvidirani su ostaci autonomije koje su, mada više simbolično nego realno, predstavljale pokra-jinske uprave. U BiH su uvedene oblasti (ranije okruzi) kao administrativna područja (sarajevska, tuzlanska, travnička, mostarska, bihaćka i vrbaska s

13 Čitavo javno mnijenje u Beogradu je po njemu, jednostrano, “slabo obaviješteno o prili-kama u pojedinim krajevima države, a što je još gore, ono je vrlo rđavo raspoloženo prema nesrpskom i nepravoslavnom stanovništvu naše države”; opšir. Spaho 2001.14 Historičar Stanoje Stanojević u beogradskoj Politici, dan prije donošenja Vidovdanskog ustava, u članku “Autonomija Bosne”, između ostalog, ukazuje: “Bosanski Muslimani traže ni manje ni više nego autonomiju Bosne i Hercegovine, traže državu u državi […] traže da se država baci u nov besmislen haos i uvede u nove beskrajne smutnje i trzavice. […] No Skupština ne sme primiti ono što traže Muslimani jer ako to učini, ma u kojoj formi, ona će potkopati ugaoni kamen na kojem počiva ne samo osnovni princip njenog Ustava, nego i budućnost naroda i države” – prema: Ivanišević 2010: 333.15 Projugoslavensku orijentaciju Bošnjaka u JMO “varijanti” formulirao je Sakib Korkut u decembru 1918, kada je izjavio: “Stajao sam i stojim na stanovištu da je nacionalizam bo-sansko-hercegovačkih kršćana u mnogo koječemu skopčan sa katolicizmom, odnosno pra-voslavljem” i “dok se srpstvo i hrvatstvo ne riješi ovih primjesa, muslimanskim su masama nepristupačni”. Zaključujući da će do toga proći dosta vremena, on je ustvrdio da je za mu-slimane najprikladnije jugoslavenstvo “jer nije ni sa čim pomiješano”; opšir. Šehić 1985: 161-165.16 Enver Redžić (1970: 99) iznosi da je vodstvo JMO “svojim učešćem u raznobojnim centra-lističkim jugoslovenskim vladama pokazalo da i ne pomišlja na pokretanje bosanskih Musli-mana u borbu za autonomiju Bosne”.

67


centrom u Banjaluci). U duhu Ustava, otvoren je put državnom centralizmu (Dubravica 2011: 159; opšir. Lučić 2010). Iako se BiH nalazila u središtu države, produžila je svoju periferijalnost “provincije u pozadini”. U poratnim godinama u njoj je od poljoprivrede živjelo 86,37% stanovništva. Imala je sve atribute nerazvijene agrarne zemlje.17

Pojam politike ograničava se na tzv. “real-politiku”. Kraljevina SHS, na-stala “kao plod dejstva više uzajamno isprepletenih činilaca”, prolazila je kroz različite krize. Sistem centralizma postao je faktor njenog destruiranja. Diktatura kralja Aleksandra I Karađorđevića, zavedena 1929, temeljila se na iluzijama da je decenija života u Kraljevini dovoljno dug period nakon ko-jeg se moglo prići oživotvorenju nove državne ideologije. Država je dobila ime Kraljevina Jugoslavija, “plemenska” imena su potisnuta. Šestojanuar-ski režim bio je jedna od verzija građanske diktature, slična tradicionalnom balkanskom monarhističkom apsolutizmu. Zabranjen je rad svim političkim strankama i udruženjima s nacionalnim obilježjima. Uspostavljena je “država prerađene prošlosti”. Razvijan je mit o jedinstvenoj jugoslavenskoj naciji, je-dinstvenom psihičkom tipu Jugoslavena, kontinuitetu jugoslavenske ideje od davnina. Kralj Aleksandar je vjerovao da će većina stanovništva, integrirana u jugoslavenstvo, nakon svih političkih tenzija i različitosti interesa, državu “discipline i reda” prihvatiti kao svoju (Jovanović 1993: 16). Htio je biti kralj Jugoslavena. Nametano je političko i integralističko jugoslavenstvo. Auguste Gauvain (Ogist Goven), francuski novinar i publicista, još je 1918. zapazio da evropska javnost ne razumije Jugoslovene, “u očima zapadnih državnika Jugosloveni izgledaju kao uljezi. Za to je zaslužno samo njihovo ime. Ono u sebi sadrži varvarsku atmosferu i prazno značenje”. Uvođenje novog re-gionalizma, kojim je zamijenjen “vidovdanski” (“oblasni”), izvršeno je pod uticajima savezničkih zemalja. Traženo je od kralja Aleksandra da učvrsti dr-žavno jedinstvo, ali i da decentralizira upravu (Pavlović 2012: 512). Primje-nom Zakona o nazivu i podeli Kraljevine na upravna područja (1929) njegov režim je dosegao krajnju tačku svojih idejno-političkih mogućnosti. Umjesto na ranije 33 oblasti, država je, razbijanjem historijskih cjelina i brisanjem njihovih granica, podijeljena na devet banovina, navodno obrazovanih u ime saobraćajnih, ekonomskih i upravnih rješenja. Srbi su imali kontrolu nad šest banovina, mada su činili 42% stanovništva države.

U BiH su restriktivne mjere državnog aparata i akcije prorežimskih struja bile uperene prevashodno protiv opozicije. Primjenjivane su rigoroznije nego u drugim dijelovima zemlje. Već početkom 1919. počeli su u BiH pristizati

17 BiH su “srpske zemlje”, ali, navodi E. Redžić (1983: 94), “krupni kapitalisti Srbije nisu to gledište potvrđivali ulaganjem svoga kapitala” u privredni razvoj BiH.

68


činovnici iz Srbije da zauzimaju odgovorne dužnosti i položaje u državnoj upravi. Brojni srpski političari iz “preka” bili su “monarhističkiji i militari-stičkiji” od radikala u Srbiji. Još se početkom XX stoljeća među Srbima u Au-stro-Ugarskoj držalo da je Srbija “najmjerodavniji faktor u srpskom narodu za prosuđivanje srpskih interesa”. Od potiskivane manjine u njoj postali su 1918. “vladajući narod”, identificirali su se sa “zajedničkom državom” i po-državali su politiku državnog vrha. Milan Srškić, jedan od prvaka bosanskih radikala, zalagao se “da Bosna i Hercegovina, kao pokrajinska individualnost i kao geografski pojam, treba za navijek da nestane”, da je “pitanje BiH riješe-no ulaskom srpske vojske u te zemlje” (Purivatra 1977: 415; opšir. Malcolm 1995: 227; Šarac 1975: 279). Politike srpskih građanskih stranaka u BiH, bez obzira na programske razlike, imale su u biti isti zadatak: jačanje nacionalne samosvijesti i vezivanje Srba u BiH za Srbiju, te utvrđivanje BiH kao “srpske zemlje” (Redžić 1970: 130). S podjelom teritorije BiH 1929. na Vrbasku, Primorsku, Drinsku i Zetsku banovinu, Bošnjaci nisu imali većinu ni u jednoj od njih, iako je Sarajevo postalo banovinski centar. Gubili su kompaktnost u bosanskohercegovačkim okvirima, u svakoj banovini postali su brojčano inferiorni. Britanski publicist Robert Seton-Watson (Siton Votson), nakon po-vratka iz Jugoslavije, u londonskom The Timesu naveo je podjelu BiH kao jednu od mana novog državnog ustrojstva, opisujući je i kao mjeru uperenu protiv “muslimanskog elementa koji je već ionako teško pogođen ekonomski, asimilacijom i od provoditelja pansrbizma smatran jeftinim plijenom”.18

Vrbaska je banovina u režimskim državnim projekcijama imala poseb-no mjesto. U prvoj audijenciji 12. oktobra 1929. kralj Aleksandar je rekao Svetislavu Tisi Milosavljeviću, novoimenovanom banu ove banovine: “Pre svega zapamtite, Tiso, da ste vi moj lični izbor za bana i to bana za Vrbasku banovinu gde Vam predstoji veliki nacionalni rad. Tamo su Srbi u većini i to najbolji Srbi u pogledu ljubavi prema otadžbini i patriotizmu uopšte, ali među tamošnjim muslimanima i Hrvatima ima još uvek pojedinaca i manjih grupa, koje se ne mogu pomiriti s novim faktičkim stanjem. I zato, i na tom polju imate posla. Pokušavajte održati dobre odnose s tim nezadovoljnim elemen-tima i pridobijajte ih polako za ideju državnog jedinstva, a tamo gde treba sprečavati štetnu akciju budite odlučni ne popuštajte i lomite je u korenu, ne upuštajući se u frontalnu borbu” (upor. Bandžović 1991a; Milosavljević 1996: 29; opšir. Radojević 2005). Vrbaska banovina obuhvatala je zapadnu

18 Petar Živković, predsjednik vlade, prilikom posjete Sarajevu u augustu 1930. isticao je, pak, da Drinskoj banovini i Sarajevu, zbog njihova “centralnog položaja” i zastupljenosti “svih vjeroispovijesti našeg naroda”, pripada posebna uloga u “sprovođenju jugoslavenske ideje i misli” – prema: Hasanbegović 2010: 18.

69


Bosnu, banijski srez Dvor i dvije manje ličke opštine iz sreza Korenica. U ovoj banovini, u 24 sreza, po popisu 1931. živjelo je 1.037.382 stanovnika: pravoslavnih – 600.529 (57,9%), muslimana – 250.265 (24,1%), rimokato-lika – 172.787 (16,6%) i pripadnika ostalih vjeroispovijesti – 13.801 (1,4%) (Radojević 1994: 13-16; 1995: 123). Privilegiran politički tretman i znatne dotacije omogućili su banskoj upravi da započne ambicioznu ekonomsku i kulturnu djelatnost (opšir. Vojinović 1997).

Pokušaji integracije države bili su vezani za faktor sile, apsolutizaciju norme, nametnutu ideologiju bez masovne osnove, propagandne kampanje i mehaniku ponavljanja neprihvatljivih ideja. Nauka u službi jugoslavenske politike i osmišljavanja jugoslavenskog identiteta, opterećena srpskim etnič-kima atributima, bila je, zapravo, “kruta fiktivna konstrukcija koja je imala malo veze s političkim zahtevima i potrebama nesrpskih etničkih zajednica u Jugoslaviji”. Duga politička kriza reflektirala se na mnoge sfere društvenog života. U tridesetim godinama problemi su se nagomilavali (Petranović 2005: 54).19 Ljubomir Davidović, šef Demokratske stranke, pisao je 1933. da se za-laže da BiH u eventualnom preuređenju države bude četvrta savezna jedinica, mješovita i prelazna, pored tri izrazito etničke, formirane oko Beograda, Za-greba i Ljubljane: “/BiH/ ili će Srbe i Hrvate istinski ujediniti, ili će ih teško zakrviti. Jedni i drugi tu treba da sviju svoje male zastave, dok se iz rada na narodnom blagostanju ne izdigne jedna nova velika zastava. Ja nisam delio neka gledišta o Bosni i Hercegovini moga prijatelja Ljube Stojanovića, ali mi iz glave nikad nije izlazila njegova tvrdnja: da između Srba i Hrvata nema razumnog razgraničenja. Pravo postavljene međe tu nema do preko grobova. Zato više od svega želim da Bosna i Hercegovina, živa i zdrava, ostvari ne među nego most.” Nastojanja da se postigne uravnoteženost u političkoj zbi-lji nisu dovodila do pravih rezultata. Beograd i Zagreb su bili dva centra oko kojih su se okupljali opozicioni prvaci, prije svega zbog različitih shvatanja glavnih državnih i nacionalnih pitanja. Opozicija u Srbiji: demokrati, zemljo-radnici i radikali, potom na drugoj strani Hrvatska seljačka stranka (HSS) Vladka Mačeka i Samostalna (Pribićevićeva) demokratska stranka, “gušili” su se u dugim razgovorima, kako da se iziđe iz labirinta. Hrvati su tražili

19 Profesor Dragoljub Jovanović govorio je, još prije ubistva hrvatskih predstavnika u Skup-štini: “Pošteni Srbi, naročito Srbijanci, treba da znaju kako stoji stvar sa hrvatskim pitanjem... Oni moraju znati da su Hrvati pre rata imali skupštinu (Sabor) u Zagrebu, da su njihovi sinovi služili vojsku u Hrvatskoj, da je postojala Kraljevina Hrvatska i Slavonija. Mi moramo pri-znati da danas, u slobodnoj svojoj državi Hrvati ne smeju imati manje. A u mnogim stvarima oni danas imaju manje nego pre.” Trebalo je, dakle, naći rješenje da “državna zajednica ostane, a da ipak svaki od naših naroda bude svoj na svome, da bude gospodar u svojoj kući” – prema: Ivanović 2003.

70


preko Mačeka, svog vodećeg političara, sporazum o podjeli vlasti i teritori-je. Srpske demokratske stranke daju naglasak na demokratizaciju koja treba otvoriti put za rješavanje međunacionalnih pitanja. Propast koncepcije inte-gralnog jugoslavenstva naslućivao se od 1935, kada je nakon ubistva kralja Aleksandra 1934. obnovljen parlamentarni i politički život. Da bi primorao vladu na popuštanje, Maček se okrenuo srbijanskoj Udruženoj opoziciji koju je knez Pavle htio da marginalizira. Rezultat pregovora između predstavnika Udružene opozicije (Zemljoradnička stranka, Radikalna oko Glavnog odbora i Demokratska) i Seljačko-demokratske koalicije, koju je predvodio Maček, bilo je zaključivanje “Narodnog sporazuma” 1937. u Farkašiću kod Petrinje. Postignuta je saglasnost o nekim pitanjima budućeg ustava (zajednička drža-va, monarhija, građanske i političke slobode, onemogućavanje majorizacije). Pitanja unutrašnjeg uređenja države prepuštena su ustavotvornoj skupštini koja bi se sazvala nakon dolaska opozicije na vlast (Dubravica 2008: 38; Tošić 2007).

Multietnička država bila je “teško ostvariva umnost”. Krajem 1936. pod uticajem vodećih intelektualnih, naučnih i poslovnih srpskih krugova, pripad-nika različitih političkih stranaka i ubjeđenja, došlo je do osnivanja Srpskog kulturnog kluba (SKK) s osnovnim zadatkom djelatnosti, kako je stajalo u njegovim pravilima, na njegovanju “srpske kulture u okviru Jugoslavije, sa strogim isključenjem dnevne i partijske politike”.20 Predsjednik SKK bio je Slobodan Jovanović, univerzitetski profesor i historičar, potpredsjednici ad-vokat Nikola Stojanović i književnik Dragiša Vasić, a sekretar historičar Vasa Čubrilović. Ideolozi SKK procjenjivali su da je jugoslavenstvo proisticalo iz “teške političke nužde”, jer su u Evropi mogle opstati samo veće državne zajednice. Krajem 1937. SKK je, prema sudu svog čelništva, bio izričit u po-gledu svojih kulturnih zadataka: “Srbi sačinjavaju polovinu stanovnika Jugo-slavije i nastanjuju najuglednije jugoslovenske oblasti, od Timoka i Vardara do Jadranskog mora. Oni imaju državotvornu tendenciju i vojničke ambicije, a praktično su najistrajniji. Mi nalazimo da je dužnost svakog Jugoslovena da pomogne da se dobre srpske osobine razviju do krajnje granice mogućnosti jer svesno i jako srpstvo predstavlja najsigurniju odbranu Jugoslavije”. SKK je težio da bude reprezent, stožer političkog okupljanja, kao i glasnogovornik srpskih interesa. “Država pre svega” bila je parola SKK, uz upute da bez nje nema slobode i života. Sve zemlje u kojima su Srbi živjeli, bez obzira na po-stojeće plemensko-administrativne podjele “već izvršene ili koje će se izvrši-

20 Ovaj je klub imao 70 osnivača, među kojima je bilo 22 univerzitetska profesora, šest vi-sokih državnih dužnosnika, osam uglednih privrednika, sedam sudija i dva visoka oficira vojske Kraljevine Jugoslavije – vidi: Regan 2008: 401-403.

71


ti”, označavane su za srpske – “isto onoliko koliko i hrabra Šumadija i koliko i gordi Lovćen”. Pod pojmom otadžbina označavan je prostor od Subotice do Dalmatinskog Kosova kraj Šibenika i od Sušaka do Đevđelije. SKK je BiH vidio kao “srpsku zemlju”, suprotstavljao se hrvatskoj propagandi, naglaša-vao da ta oblast mora cjelovita ući u buduću srpsku teritorijalnu jedinicu. Srpski narod u BiH označavan je za budnog čuvara srpske narodne svijesti (Dimić 2001: 367).21

Srpski nacionalni front u planovima oko preustrojstva zemlje više je raču-nao na etničko nego na historijsko “pravo”. U publikacijama SKK može se naći tumačenje da su srpske zemlje “svugde gde god je Srba”, a srpske su zato što su “te zemlje preci današnjih Srba svojom junačkom mišicom branili i od-branili”. “Etničko pravo” je tako obuhvatalo sve pravoslavne u Srbiji, Make-doniji, BiH, Hrvatskoj, Crnoj Gori, zatim sve “konvertite” kako su nazivani Bošnjaci, katolici, “arnautaši”, “bugaraši”, “izmišljeni narodi”. Mnogi hrvat-ski intelektualci u tom su vremenu, poput srpskih, također svojatali Bošnjake. Rudolf Bićanić je tvrdio da se oni u najvećem broju izjašnjavaju kao Hrvati, a samo mali dio kao Srbi, dok “jedan dio je nacionalno još neizražen, ali će se konačno prikloniti Hrvatima”, jer je ta “grupa više sklona Hrvatima nego li Srbima, prema kojima postoji jako naglašen antagonizam”. Ivan Sisarić je, navođenjem “nepobitnih povijesno-etnografskih dokaza”, dokazivao da su Bošnjaci “najčišća hrvatska krv” iako su, prelazeći nekada na islam a onda na jugoslavenstvo, “pokušali izvesti harikiri na svom vlastitom hrvatskom narodnom organizmu” (upor. Bićanić 1938: 3; Milosavljević 2002: 117-122; 311-314; Sisarić 1938).22 Zbilja je govorila nešto drugo. To je potvrdilo i ograničeno djelovanje Muslimanske organizacije – ogranka Hrvatske seljač-ke stranke, koju je, s grupom istomišljenika, osnovao Hakija Hadžić, političar izrazite prohrvatske orijentacije, razočaran ulaskom 1935. M. Spahe u vladu Milana Stojadinovića, zagovornicu tzv. “realnog jugoslovenstva”. Hadžić je na zborovima u jesen 1936. izražavao nadanja da će i muslimane “kao sa-stavni dio hrvatskog naroda” obuhvatiti rješenje “hrvatskog pitanja u svim

21 U vrhu SKK smatralo se da Srbija ima historijsko pravo na BiH i da su muslimani – Srbi islamske vjeroispovijesti – vidi: Redžić 1983: 375.22 Ante Pavelić naglašavao je u julu 1938. da se ne smije dozvoljavati da se o Bosni i Herce-govini govori kao o posebnim zemljama, “a da se muslimane razlučuje od hrvatskog naroda jer je Bosna srdce hrvatske države, a muslimani plemeniti dio hrvatskog naroda, te zajedno sa katolicima sačinjavaju ogromnu većinu i u toj pokrajini, koja je silom svojedobno otrgnuta od Hrvatske, i koja opet mora postati središte Hrvatske države”. Krajem novembra 1940. on ponovo ističe značaj BiH za ustaški pokret, naglašavajući da je “Bosna od vajkada dio hrvat-ske zemlje”, da je ona “i središte hrvatske države” i da će “zajedno s Hercegovinom, doći u sklop Nezavisne Države Hrvatske” – prema: Odić 1976: 249.

72


pravcima, te da budu svoji na svome”.23 Maček je uključivanjem ove organi-zacije u HSS težio da ona prvenstveno obuhvati seoski bošnjački živalj, sitne zanatlije i privrednike kako bi imala što veći broj pristalica. Pošto je parola autonomije bila privlačna za Bošnjake, dozvolio je da ona bude u programu “Muslimanskog ogranka” kao njegova glavna tačka, iako se nerado i rijetko izjašnjavao da stoji iza autonomije BiH. Naprotiv, u svojim porukama Maček je isticao da su muslimani u BiH zapravo Hrvati, a sama BiH dio historijskog hrvatskog teritorija (Begić 1965: 188). “Muslimanskom ogranku” je pred iz-bore 1938. pristupila tek grupica Spahinih političkih protivnika, a na izbori-ma je osvojio tek nekoliko hiljada glasova. Većina bošnjačkog stanovništva koliko je bila prožeta vjerskim osjećanjima, toliko je zdušno podržavala M. Spahu. Tvrdnje “da su muslimani u Bosni bili Hrvati i da su sada Hrvati, jer da su od rođenja takvi” i ponavljanje poziva narodu “da glasa za Dr Mačeka, uz kojega su najveći srpski političari”, izazivali su među Bošnjacima, na koje su računali H. Hadžić i njegove pristalice, kontraefekat. I pored svih napora, “Muslimanski ogranak” nije dosegao u BiH, ni preko HSS-a, poziciju respek-tabilnog aktera političkih zbivanja (Išek 1991: 230, 267).24

Vanjski uticaji i napori kneza Pavla da se konsolidiraju prilike u zemlji, pod pritiskom događaja u Evropi i zebnji od mogućih separatističkih poteza i ponavljanja “slovačkog scenarija”, kada je Slovačka, pod Hitlerovim dikta-tom, proglasila u martu 1939. nezavisnost i odvajanje od Čehoslovačke koju su okupirali Nijemci i uspostavili Protektorat Bohemije (Češka) i Moravske, doveli su te godine do srpsko-hrvatskog sporazuma – početka razgradnje centralističke Jugoslavije. Zamišljena kao “trojstvo naroda”, nakon prizna-nja hrvatske političke individualnosti, ona se kretala u smjeru federalizaci-je, to jest trijalističke države. Sporazum je bio i izraz upliva međunarodnih faktora, posebno Velike Britanije, koji su insistirali na federalizaciji države i smirivanju srpsko-hrvatskih napetosti. Odnosi u Jugoslaviji zaokupljivali su Britance primarno zbog mogućeg svjetskog sukoba i jačanja njihove pozicije u Podunavlju, na Balkanu i u zaleđu Mediterana. Jedan od glavnih motiva u politici velesila oduvijek je bio sopstveni interes. Knez Pavle je primjenom

23 Ni s formalno-pravne, niti praktično djelatne strane, ukazuje Tomislav Išek, ne bi bilo opravdano definirati ni svoditi ovu malobrojnu i neuticajnu političku grupaciju pod pojam stranke, jer ona to faktički nije ni bila. To se očitovalo na različite načine: kroz dnevnopolitič-ku praksu samog “Muslimanskog ogranka”, njegov položaj među Bošnjacima, odnos ostalih političkih faktora Bošnjaka i njegov tretman od strane HSS i samog Mačeka; opšir. u: Išek 1991: 213-215.24 Hadžić je sve više naginjao frankovačkom pokretu, imajući u vidu bliskosti zajedničkih rješenja u pogledu teritorijalizacije BiH i identična shvatanja o nacionalnom (hrvatskom) “podrijetlu” Bošnjaka.

73


člana 116. “Oktroiranog ustava” iz 1931, pod krinkom “vanredne situacije”, izmijenio ustavnopravnu strukturu Jugoslavije. Dobio je za tu politiku po-dršku hrvatskih i slovenačkih predstavnika, Zemljoradničke i Samostalne demokratske stranke i, u početku, nekih radikala. Dragiša Cvetković, kome je dao povjerenje, trebalo je da izvršava njegove naloge, pa je stekao naziv “kneževog kurira” (Petranović 1988: 291).25 Do kraja aprila 1939. pregova-račke strane su se, u saradnji s pravnim stručnjacima, saglasile s uspostavom Banovine Hrvatske. Bilo je, međutim, potrebno dodatno vrijeme da sporazum Cvetković – Maček, kako su ga svi zvali, “dobije konačan oblik prihvatljiv za kneza Pavla”, da bi se “obezbedilo učešće Hrvata u životu države i tako očuvali javni interesi” (Ivanišević 2010: 346; Pavlović 2010: 18).26

Srpsko-hrvatski pregovori (Cvetković – Maček) bili su složeni. Mihailo Konstantinović, pravni ekspert, značajni učesnik u radu na srpsko-hrvatskim pregovorima – “arhitekta toga sporazuma”, zapisao je, na početku pregovora, da “ovaj projekat ide konfederaciji… Ali, ako se hoće to, onda će se o tome imati da govori s drugima, s Generalštabom.”27 Planirane granice nisu bile pripremljene za konfederaciju: “Neka se ide, ako se baš mora, i konfederaciji; ali granice onda moraju biti na sasvim drugačiji način povučene”. Osnovna poteškoća za ranije potpisivanje Sporazuma bilo je pitanje oko podjele BiH. U proljeće 1939. širom Hrvatske održano je više skupova HSS-a na koji-ma je traženo da čitava Bosna “pripadne Hrvatskoj”. BiH je postala poprište konfrontacije i “najšire šovinističke kampanje”. Mišljenja bošnjačkih poli-tičara nisu uvažavana u kombinacijama oko preustrojstva države. Bošnjaci, odnosno Muslimani, za Dragišu Cvetkovića i Vladka Mačeka nisu postojali.28 “Muslimanski problem”, shvaćen kao manje značajan, uklopljen je u srpsko-25 Robert Siton Votson je, nakon obilaska Jugoslavije, u memorandumu koji je, između osta-log, 1936. uputio i Foreign Officu, ukazivao na potrebu stvaranja federacije koja bi osigurala Hrvatima i drugim prečanima “minimum samouprave, ravnopravnosti u državi sa Srbima iz Srbije”. Smatrao je idealnim kompromisom federaciju od pet jedinica: 1. Slovenija; 2. Hr-vatska-Dalmacija; 3. Bosna i Hercegovina; 4. Vojvodina; 5. Srbija u kojoj bi bili autonomne Južna Srbija i Crna Gora; opšir. Boban 1967-1968: 326; Šarac 1996: 184.26 Uredba o Banovini Hrvatskoj donesena je na osnovu člana 116. Ustava (“Oktroirani ustav”), kojim su bila data ovlaštenja kralju da, u slučaju okolnosti kojima su ugroženi pore-dak i sigurnost u zemlji, mimo ustavnih i zakonskih propisa, poduzme i odgovarajuće mjere.27 Planirane granice nisu bile pripremljene za konfederaciju: “Neka se ide, ako se baš mora, i konfederaciji; ali granice onda moraju biti na sasvim drugačiji način povučene” – prema: Konstantinović 1998: 34, 42. Anton Korošec i M. Spaho su članove srpskog pregovaračkog tima savjetovali da ne budu suviše precizni i jasni.28 O tome je pisao Branko Miljuš, ministar u Cvetkovićevoj vladi: “To mi je u Parizu potvrdio 1946. i sam V. Maček kada sam ga pitao na kom su gledištu on i D. Cvetković vršili podelu Bosne i Hercegovine. On mi je doslovno odgovorio: Kada sam sa Dragišom pravio sporazum 1939., mi smo se sporazumjeli kada smo došli na Bosnu i Muslimane, da smatramo da Musli-

74


hrvatski odnos, koji nije mnogo držao do drugih naroda u državi. Dragiša Cvetković, predsjednik vlade i šef Jugoslavenske radikalne zajednice (JRZ) kojoj je ranije pristupila i JMO, odgovarao je na proteste čelnika JMO da bo-sanskohercegovački muslimani ne mogu biti strana u pregovorima iz dva ra-zloga. Prvi je bio da su oni već uključeni u pregovore, jer su se nalazili unutar vladajuće koalicije koja je vodila pregovore i kao takve upravo ih je predstav-ljao Cvetković.29 Drugi je razlog bio da su ti pregovori vođeni radi rješavanja pitanja srpsko-hrvatskih odnosa, a kako muslimani nisu nacija, nemaju naci-onalno ime i posebnost, njihova stranka nije bosanska ili bošnjačka, odnosno nije nacionalno definirana, već je jugoslavenska, oni ne mogu učestvovati u pregovorima (Filipović 1996: 71; Petranović i Zečević 1991: 127). Mehmed Spaho je insistirao na plebiscitu i uključivanju Bošnjaka u pregovore. Sa svo-je strane, Maček je želio da se u postizanju sporazuma isključi uticaj Spahe. Sporazum je trebalo da bude zaključen na račun interesa JMO. Iznenadna Spahina smrt otklonila je tu prepreku za postizanje sporazuma. Događaji su pošli “kobnim obrtom” za budućnost BiH. Hrvatski i srpski političari, piše Muhidin Pelesić, prave sporazum i dijele BiH 1939. ne držeći do bošnjačkih političara. To je bila posljedica ranije stečenih međusobnih navika, da srpski i hrvatski političko-poslovni krugovi, “za sitnu paru i poneku uslugu, mogu kupiti bošnjačke političare, njihovu pratnju i klijentelu” (Pelesić 2009: 84). Srpsko-hrvatska nagodba bila je za Bošnjake pogubna. Bila je to, kako anali-zira Muhamed Filipović, krajnja posljedica nedostatka bilo kakve jasne opšte političke i povijesne orijentacije Bošnjaka, a u ovom slučaju i već obezglav-ljenog i slabog vođstva JMO (Filipović 1996: 72).30

mani ne postoje. I tako smo radili”; opšir. u: Imamović 1997: 520-521; Isaković 1990: 276. Maček je Bošnjake smatrao “najčišćim Hrvatima” – vidi: Redžić 2000: 148.29 Milan Stojadinović je, naime, 1935. formirao novu vladinu stranku – Jugoslavensku ra-dikalnu zajednicu (JRZ), kojoj su pristupili članovi i simpatizeri bivše Radikalne stranke, Slovenske ljudske stranke te JMO. Mehmed Spaho je kao ministar saobraćaja ušao u no-voformiranu vladu M. Stojadinovića. O napuštanju dotadašnje opozicije i prilaženju vlasti Spaho nije dao objašnjenje članstvu JMO-a. Time je prestala samostalna aktivnost JMO kao bosansko-muslimanske stranke. JRZ je, pod vodstvom Stojadinovića, provodio politiku dr-žavnog centralizma zasnovanog na jugoslavenskom nacionalnom unitarizmu. Nakon Sto-jadinovićeva pada 1939. na čelo JRZ i vlade došao je Dragiša Cvetković. Tokom njegovog mandata (1939–1941) JRZ zastupa federalističku jugoslavensku ideologiju.30 JMO je inicirala održavanje političkih skupova sa zahtjevima za autonomiju BiH. Na takve težnje bosanski su radikali odgovarali da Srbi iz Bosne imaju “iste poglede na autonomiju Bosne i Hercegovine kao i na pokojnu Austriju”. I pojedini muslimanski krugovi okupljeni oko Muslimanske svijesti opirali su se autonomiji BiH, tvrdeći da bi “udruženi katolici i mu-slimani osim onih trinaest srezova, što su danas u Hrvatskoj... prostom većinom muslimana i katolika ili sami muslimani mogli dobiti još dvadesetak kotareva iz Bosne i Hercegovine”. U bošnjačkim krugovima prosrpske orijentacije zastupalo se shvatanje prema kome se “Bosna

75


Sporazum je, s blagoslovom kneza Pavla, zaključen 26. augusta 1939. kada su ga potpisali Dragiša Cvetković u ime vlade Kraljevine Jugoslavije i Vladko Maček u ime Seljačko-demokratske koalicije. U njegovom uvodnom paragrafu navodi se da je “Jugoslavija najbolji jamac nezavisnosti i napretka Srba, Hrvata i Slovenaca”. U novu banovinu ulazilo je 4.400.000 stanovnika “sa manjinom od 168.000 muslimana i 866.000 Srba” (Milorad Ekmečić). Pri određivanju granica u BiH ignorirano je muslimansko stanovništvo. Gledao se samo omjer Srba i Hrvata u pojedinim kotarevima, što je teško opteretilo dotadašnju saradnju HSS s muslimanskim političarima na anticentralističkom programu (Goldstein 2009: 189; Đokić 2010: 291). Uključivanje dijelova BiH u Banovinu Hrvatsku značilo je već djelimično sprovođenje dogovora o podjeli BiH između Srbije i Hrvatske. Sporazumom su Banovini Hrvat-skoj priključeni gradovi: Brčko, Gradačac, Derventa, Travnik, Fojnica, oblast zapadne Hercegovine, Mostar i Stolac. Od BiH je otrgnuto oko 612,2 km2 teritorije i oko 712.000 stanovnika, od kojih je bilo oko 62% katolika, 13% pravoslavnih, oko 20% muslimana i 5% ostalih. Izvršena podjela zanemariva-la je prava Bošnjaka. Ukoliko je u jednoj opštini bilo 31% katolika i 30% pra-voslavaca, ona je ušla u sastav Banovine Hrvatske. Ovaj sporazum se, ni kao privremeno rješenje, nije suočio sa svim aspektima nacionalnih problema. S njim se raspala ideologija jugoslavenskog nacionalizma. Udaren je “glogov kolac onakovom integralnom jugoslovenstvu kakva su ga njegovi neimari bili sebi zamislili, a to je, valjda, i jedina dobra strana sporazuma ovih smetenja-ka i njihovih novih podjela” – pisao je Husein Ćišić. Stvaranjem Banovine Hrvatske priznato je “hrvatsko pitanje”. Izdvojeno je iz problema državne cjeline. Napušten je dotadašnji princip po kojem banovina nije nacionalni teritorij, stvorena je autonomna i eksplicitno hrvatska teritorijalno-upravna jedinica. “Sporazumaško” jugoslavenstvo koje je otvorilo puteve federaliza-ciji zemlje, nakon 1939. artikulirano je definicijom o tri posebna “kulturno-historijska individualiteta”. Protivnika Sporazuma bilo je na svim stranama: vojska, Udružena opozicija, separatisti, dio rimokatoličke i Srpske pravoslav-ne crkve. Srpski radikali su tvrdili da se srpski narod nije izjasnio o Sporazu-mu, pa “stoga ceo ovaj rad nosi obeležje privremenosti”. Slobodan Jovanović je govorio srpskim pregovaračima da je bilo bolje da su se sporazumjeli s Nijemcima nego s Hrvatima. Vasa Čubrilović je smatrao da Hrvati nemaju

i Hercegovina neprestano kroz istoriju vezala i osećala... sa istočnim delom naših naroda – srpski”, da “bosanskohercegovački muslimani neosporno pripadaju istočnom delu naroda, srpskom. Zato niko ne poriče niti može poreći da je... Spaho govorio iz duše svih muslimana kada je rekao prilikom pregovora o Sporazumu Srpsko-Hrvatskom: ‘Ako Bosna i Hercego-vina ne mogu dobiti autonomiju, onda ne možemo ni pod koju cijenu dozvoliti da se dijeli, nego kao cjelina neka pripada Srbiji’”; opšir. u: Redžić 1982: 258-259.

76


geopolitičkih uslova za samostalnu državu, da je “moćna srpska manjina što se nalazi u srcu hrvatskih zemalja uvek u stanju da omete konsolidaciju jedne takve države i onda kada bi se sticajem međunarodnih događaja i stvorila”. Sporazum je imao domino efekat. Projekat za rješenje “srpskog nacionalnog pitanja” počeo je u novembru 1939. da se aktualizira u raspravama u SKK o “Srpskim zemljama”. Srpski glas, glasilo SKK, kao “Srpske zemlje” na-vodi Srbiju (s Makedonijom, Kosovom i Sandžakom), Crnu Goru, Vojvodi-nu, Bosnu i Hercegovinu, Liku, dijelove Dalmacije i Slavonije. Bio je 1940. pripremljen i jedan nacrt uredbe o “Srpskim zemljama”.31 Na plan stvaranja “srpske banovine” i zaokruživanja srpskog etničkog prostora, kao odgovor na nastanak Banovine Hrvatske, reagirao je, između ostalih, i profesor Ži-vojin Perić. Jugoslavija kao “proširena Srbija, Velika Srbija” – bio je, prema njegovom sudu, “plan o srpskoj hegemoniji” koji su “Veliko-Srbi i njihovi pomagači Jugosloveni” imali i pre ujedinjenja.32 Čuli su se, pak, i prijedlozi Sekule Drljevića, prvaka crnogorskih federalista, da BiH treba pripojiti Crnoj Gori koja je za nju dva puta ratovala.

BiH je, upućuje Srećko M. Džaja, uprkos svim mijenama kojima je “kroz svoju povijest bila izložena – ostala povijesni krajolik, tj. prostor koji je bio izložen i dramatičnim promjenama, ali je sačuvao svoje ime i geopolitičke obrise”. Sporazum je donio nove neizvjesnosti u BiH. Prema izvještajima ne-kih sreskih načelnika, “sporazum je pozdravljalo hrvatsko stanovništvo dok su muslimanske i srpske mase bile u stavu iščekivanja”. Djelatnost SKK u BiH došla je do novog izražaja nakon Sporazuma. Njegovi pododbori imali su zadatak da rade na propagiranju njenog navodnog srpskog karaktera, ja-čanju svijesti da cijela BiH treba pripasti budućoj srpskoj jedinici. Uz parolu “Gde god je Srba – tu je Srbija” Srbi u BiH označavani su za “budnog čuvara

31 Dragiša Cvetković je docnije, na kritike da nije rješavao osim hrvatskog i srpsko pitanje, odgovarao da je za to imao ne samo razrađen plan već navodno i pristanak predstavnika nacionalnih manjina, prije svih muslimanske zajednice, ali ga je izbijanje rata 1941. u tome omelo. Prema njegovom planu “složena srpska jedinica” u Kraljevini Jugoslaviji imala bi autonomne pokrajine Srbiju, Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu, Makedoniju i Vojvodinu. Sjedište srpske vlade i Skupštine bilo bi u Skoplju, a sjedište jugoslavenske federalne vlade i parlamenta u Beogradu – vidi: Petrović 2006; Miladinović 2006: 14. 32 Perića je hvatala zebnja od podjele BiH. U njoj ne samo da nije moguće etničko razgraniče-nje između Srba, Hrvata i Muslimana – koji se u ovoj pokrajini “imaju smatrati kao posebna etnička zajednica... srpsko-hrvatska ili još bolje jugoslovenska” – nego je tokom historije Bosna “stekla karakter etičkoga jedinstva”, stvoren je u njoj poseban identitet, “jedna psiha bosansko-hercegovačka, kao što postoji i izvesna psiha vojvođanska i hrvatska” – opominjao je Perić. Stoga, “rasparčati ovaj političko-ekonomski organizam bilo bi isto kao rasparčati Srbiju, Hrvatsku ili Crnu Goru”. “Ako se ikojoj istorijskoj pokrajini mora dati autonomija to je Bosni i Hercegovini” – uzvikivao je Perić – prema: Popović-Obradović 2009: 315.

77


srpske narodne svesti”. SKK je pocrtavao brojčanu premoć pravoslavaca u BiH nad katolicima i muslimanima, konstatirajući da je BiH “raskomadana po želji Hrvata koji sada upućuju Muslimane protiv Srba da traže autonomiju BiH, kao da je mogućno izigrati jasnu volju onih čijom je krvlju ova država stvorena”. Srpski glas je (br. 2, Beograd 23. novembar 1939), protiveći se ideji o autonomiji BiH, naglašavao da je u historiji jugoslavenske države teš-ko pronaći “neku granicu koja je nepromenjeno trajala znatno više od ciglo jednog veka”. A “ako se već ističe istorijski momenat, ne vidi se zašto bi se poštovale baš one granice koje je povukla Austro-Ugarska 1878. okupacijom Bosne i Hercegovine i zašto bi se samo one imale na neki način ovekoveči-ti” (Radojević 1994: 36). Srbi, okupljeni oko društva Krajina, zalagali su se za Krajinu kao teritorijalno-političku jedinicu koja bi obuhvatala 25 srezova bivšeg bihaćkog i banjalučkog okruga, s centrom u Bihaću.

Oblasni odbor SKK u Banjaluci, s advokatom dr. Stevanom Moljevićem na čelu, držao se postavljenih ciljeva ovog kluba, kao i uloge Vrbaske banovi-ne u njihovom ostvarivanju. Moljević je i ranije preko Otadžbine i udruženja Krajina radio na objedinjavanju Srba iz Vrbaske, Primorske i Savske bano-vine. Program Moljevićevog odbora predviđao je okupljanje Srba Bosanske krajine, Like, Banije, Korduna i sjeverne Dalmacije. Srbi su u tim krajevi-ma prema Moljeviću (1939: 16-18), koji je nastojao da od Bosanske krajine stvori srpski centar, bili “živi zid” kojim se onemogućavalo stvaranje Velike Hrvatske izvan okvira Jugoslavije i otcjepljenje Srba u BiH od “ostalih Srba”. Bosanska krajina je uzdizana kao “nosilac države i nacionalne misli”, prostor koji je zanemaren za račun razvitka i pohlepe Ljubljane, Zagreba i Sarajeva, ali i činilac koji će spriječiti da se zbog spoljne opasnosti diktira Srbima. Često je korištena metafora o tzv. “srpskom zidu” – od 1,2 miliona Srba, na prostoru od Bosanske krajine do sjeverne Dalmacije. Moljević je ukazivao na to da su Srbi jedini pravi nosioci državotvorne i jugoslavenske misli, da imaju historijsko pravo na Vrbasku banovinu, a da su Bošnjaci zapravo Srbi islamske vjeroispovijesti. Zbog suzbijanja “antidržavnih tendencija”, izraže-nih kroz “bošnjakluk” i “frankovluk”, prema njegovom sudu, bilo je nužno “održati i ojačati ovaj živi zid, potrebno je okupiti sve Srbe što već jedan vek stoje pod oružjem i čuvaju mrtvu stražu, potrebno je održati, pridići i izgraditi Vrbasku banovinu, a Banja Luku osposobiti da bude snažan kulturni centar, koji će paralisati uticaj i Zagreba i Sarajeva, ukoliko bi taj uticaj bio protivan opštoj nacionalnoj ideji, a biti predstraža Beograda – kao nosioca državne i nacionalne misli. Kad to bude, i ti velikohrvati će, računajući se stvarnosti, uvidjeti da je samo u jakoj jugoslovenskoj državi i njihova budućnost”. Po-tencirano je da Srbi u Bosanskoj krajini mogu da se razvijaju samo u okviru

78


Vrbaske banovine jer “već danas u Banjoj Luci Srbi imaju relativnu većinu. Vremenom će imati i apsolutnu” (Šehić 1968: 180).

Oblasni komitet SKK opirao se svakoj pomisli na podjelu Vrbaske banovi-ne, ili nagovještavanju ideje o autonomiji BiH i njenom vraćanju u historijske granice. Otadžbina je pisala da muslimani hoće “cjelovitu BiH, kao što je bila za sultana”, da “Hrvati hoće s Talijanima, Švabama, Mađarima, samo neće sa Srbima”. Ideje o autonomiji BiH tretirane su kao “mnogo opasnije” od podje-le Vrbaske banovine. Ideju o autonomiji Moljević je procjenjivao kao “pot-puno” i “otvoreno” protivnu srpskoj nacionalnoj i državotvornoj misli, jer joj je, po njemu, cilj bio u ponovnom uspostavljanju granice na Drini i odvajanju Srba iz Bosne od Srba iz Srbije: “A Srbija je i ušla u rat da tu granicu briše i da nas oslobodi i ujedini”. Takvim bi činom, po tim stavovima, Bošnjaci i Hrvati stekli većinu pa bi Srbi “opet morali da se nose sa bošnjaklukom na jednoj i frankovlukom na drugoj strani, ili što je najviše u izgledu sa udruže-nim bošnjaklukom i frankovlukom”. Zato je naglašavano da je i ranije, u doba austrougarske uprave, oblast Vrbaske banovine bila namjerno zapostavljena zbog većinskog srpskog stanovništva, dok je “pohlepno” Sarajevo planski izgrađivano, pa je od njega “svim silama veštački stvoren jedan centar koji će biti pouzdan nosilac bošnjakluka” (v: Vojinović 1980: 92-93; Radojević 1995: 127-128, nap. 22; Stefanovski 1988: 59). Srbi su tražili da “upravljaju sami sobom, naslonjeni neposredno na Beograd, i bez ikakvog posredovanja Zagreba i Sarajeva”.

Vladimir Ćorović piše 1939. da je BiH centralna oblast države, “sa najči-stijim delom srpsko-hrvatske rase (96%)”, koja, osim geografske, treba posta-ti i “politička spona Srba i Hrvata”. Pred usvajanje Sporazuma, piše da bi bila fatalna pogreška svake kombinacije koja bi se usudila da pred Bosnu postavi alternativu: “ili Beograd ili Zagreb. Jer u tom času ceo srpski element, po-navljam, ceo, onaj koji u Bosni ima relativnu i apsolutnu većinu, dao bi samo jedan odgovor”. Brojne srpske političke organizacije i društva, podsticane iz Beograda, isključivale su mogućnost autonomije i podjele BiH, otvoreno zagovarajući, pod parolom “Srpstvo je u opasnosti” i “Srbi na okup”, njeno potpuno uključivanje u “Srpske zemlje”, projekat koji je bio “dete panike” (M. Ekmečić). Srbi iz sjeverne Bosne, iz derventskog i brčanskog kraja, tra-že izdvajanje ovih srezova iz Banovine Hrvatske i pripajanje Srbiji. Jedna delegacija Srba iz Dervente, Gradačca, Bosanskog Šamca i Brčkog odlazi u Beograd sa zahtjevima da se ti gradovi izdvoje iz Banovine Hrvatske. U oktobru 1939. Miki Blagojeviću, srpskom političaru, koji je zastupao tezu da BiH kao cjelina treba da odlučuje o svojoj sudbini, novinar Dobrosav Jevđe-vić odgovarao je da bi autonomna BiH docnije postala žarište sukoba i da su

79


muslimani – Hrvati ili Srbi te da shodno tome i nisu pripadnici drugih naroda (Begić 1966: 181). Krajem 1939. intezivirano je djelovanje brojnih srpskih društava i udruženja koje je rezultiralo osnivanjem srpskih narodnih vijeća, koja su zvanično imala nadstranački karakter, kao i formiranjem Savjeta srp-skih nacionalnih i ostalih društava u Sarajevu. Zadatak ovog savjeta bio je da radi na očuvanju srpske nacionalne misli i “srpskog karaktera” BiH. Najveća manifestacija u njegovoj organizaciji bio je Sabor svih srpskih i ostalih naci-onalnih društava i ustanova u Doboju 31. decembra 1939, u prisustvu preko 500 delegata iz krajeva širom BiH i 3.000 Srba iz Doboja i okoline. Tada je usvojena rezolucija da “rešenjem pitanja Hrvatskog nameće se rešavanje pitanja Srpskog. Svi danas koji smo bar malo nacionalni trebamo da se bo-rimo protivu toga zla i da se mi međusobno ne cepamo”. Poručeno je da će se boriti protiv svega što bi dovelo do odvajanja srpskih krajeva u ma kom obliku od Srbije i Crne Gore, s pozivom na objedinjavanje svih Srba i ostalih jugoslavenskih nacionalnosti, na zbijanje redova bez obzira na stranački i lič-ni interes (Bandžović 1991b; Redžić 1999: 170).33 Različite srpske građanske snage su u svojoj suštini “bosansko pitanje” razmatrale i razumijevale samo kao vlastito, tj. “srpsko pitanje”. Zajedničko u stavovima vodstava srpskih stranaka u BiH je apsolutna vezanost za Srbiju, pozivanje kako na želju ispo-ljenu tokom ujedinjenja 1918, tako i na viziju budućnosti u zajednici s njom.

Radikali su sudbinu BiH isključivo vezivali za Srbiju, težeći da stvore “je-dinstveni srpski front” koji bi se suprotstavio zahtjevima hrvatske i bošnjačke političke strane. Primarni srpski stav bio je, navodio je radikal Kosta Majkić, koji je u Banjaluci izdavao list “Srpsko jedinstvo”, da je Srbija “oružjem, mučeništvom i krvlju stekla pravo na Bosnu” (Radojević 1995: 131). Drago-slav Stranjaković je naglašavao da je kod Srba razvijen kult države, da je ona njihova najbolja tradicija, dok se kod Hrvata razvio samo osjećaj za njihovo posebno – hrvatsko, a ne za opšte državno, zajedničko i jugoslavensko. “Na-čertanije” Ilije Garašanina proglasio je pravim spomenikom jugoslavenstva. Pitanje unutrašnjih granica bilo je najosjetljivije. Uredništvo Srpskog glasa jasno je poručivalo: “Naše je gledište jasno – mi hoćemo sporazum, ali po određenim principima, ali za celo područje na kome žive Srbi i Hrvati. Mi ne mislimo da ostavimo srezove s čisto srpskom većinom u granicama Hrvat-ske, Dalmacije, BiH, Banovini Hrvatskoj. Srbima u tim krajevima treba dati pravo da se izjasne da li će se priključiti srpskoj jedinici” (Festić 1976: 281;

33 Nakon formiranja Banovine Hrvatske, došlo je u nekim “njenim” bosanskohercegovačkim područjima do otpuštanja dijela bošnjačkih činovnika, vršena su nova teritorijalna razgrani-čenja opština kako bi se, na štetu Bošnjaka, postigao majoritet Hrvata. U pojedinim opštin-skim upravama postavljeno je raspelo – vidi: Hadžijahić 1974: 235, nap. 12.

80


Radojević 1995: 130). Unutar Banovine Hrvatske Srbi su se opirali. U nekim njenim dijelovima oni su, nasuprot hrvatskim jedinicama “Seljačke zaštite”, počeli formirati “Srpske straže”, sa šajkačom kao dijelom uniforme. Procesi vezani za pokret “Srbi na okup” pogodovali su stvaranju četničkih udruženja. Početkom aprila 1940. bilo ih je više od hiljadu, od toga u Hrvatskoj i BiH više od stotinu, od kojih su neka djelovala u ilegali. Mada su banovinske vlasti za-branjivale zborove i pooštravale mjere protiv istupa i manifestacija četničkih udruženja, njihov je rad nastavljen. Neki srpski listovi apostrofirali su 1940. da za Srbe u Banovini Hrvatskoj postoji samo jedna politika narodnog jedinstva oličena u Beogradu i “samo jedno geslo a to je: jedinstvena država i kralj”.

Nastanak Banovine Hrvatske bio je znak, dijagnosticira Ljubodrag Dimić, da je u dugom “rvanju” s jugoslovenskom ideologijom hrvatski etnocentri-zam izašao kao pobjednik. Sporazum je, uz raspad ideologije jugosloven-skog nacionalizma, federalizirao Jugoslaviju na asimetričan način, stvorivši hrvatsku banovinu, a da nije federalizirao cijelu državu. Ovakvo himerično rješenje najbolje simbolizira osnovni politički konflikt u Jugoslaviji. Ma-ček krajem augusta 1939. govori da je bilo moguće, zbog brojnih neslaga-nja, sklopiti samo “djelimičan sporazum”, da do potpunog nije moglo doći. Razgraničenje se shvatalo kao nedovršeno i privremeno. U srpsko-hrvatskim raspravama gdje je, između ostalog, kao važno pitanje figurirala BiH i njen status, duhovi se nisu smirivali. Juraj Krnjević je tražio “pušku na hrvatskom ramenu”. Jedinice Hrvatske seljačke i građanske zaštite postaju legalne sna-ge za zaštitu ustavnih prava Banovine i pomoćne snage za održavanje reda i zakona. Početkom 1940. u nekoliko većih mjesta na teritoriji BiH, koja su ušla u sastav Banovine (Derventi, Bosanskom Brodu), održani su skupovi s ciljem osnivanja poluvojničkih organizacija u režiji Hrvatske seljačke stran-ke (Boban 1961: 244-245; Išek 1987: 134). Procesi unutar hrvatske politike Banovine izbacili su na površinu i druge političke snage, među njima i ustaše. Za njih je stvaranje Banovine bilo tek vid “lažne samostalnosti” ili “prividna samostalnost”, da je ono što je dobijeno Sporazumom ispod minimuma, da čitava BiH treba biti u okviru hrvatske države. Za dostizanje tog cilja bilo je potrebno, po njima, stvoriti jedinstveni front od “Hrvata islamske i katoličke vjere”. U političkom djelovanju HSS-a osjećao se uticaj frankovačko-ustaš-kih elemenata, kojima je bio cilj da radikaliziraju njen politički program u smislu separatizma i razbijanja Jugoslavije. Pripajanje BiH Hrvatskoj smatra-lo se završnom etapom na pravcu realizacije doktrine “oca domovine” Ante Starčevića (Redžić 2005: 106).

Među Bošnjacima je došlo do vrenja s obzirom na pitanje rješenja nji-hovog političkog statusa unutar BiH i Jugoslavije. Prvu struju među njima

81


zastupala je Muslimanska organizacija HSS-a pod vodstvom Hakije Hadžića, koja je zagovarala ideju ujedinjenja BiH s Banovinom Hrvatskom. Drugu, federalističku struju predvodio je ministar Džafer Kulenović, Spahin nasljed-nik, kao i društvo Gajret, ujedinjeni u Pokret za autonomiju BiH, zagovaraju-ći osnivanje bosanske banovine. Kulenović je na početku pregovora govorio da muslimani žele da sporazum bude “pravedan i da zadovolji sve”, da “sa punim pravom možemo da tražimo da ono što se dade drugim krajevima, da se dade svima” (Hamzić 2017: 62). Treća, najmanja, bila je centralistička struja proizišla iz bošnjačke gradske inteligencije okupljene pod vodstvom dr. Šefkije Behmena. Zalagala se za unitarnu državu, u kojoj bošnjački korpus ne bi bio izdijeljen administrativnim granicama.

Pravda, glasilo JMO, navodi 1. septembra 1939. kako “bojazan naših pri-staša i prijatelja (...) nije na mjestu”, da Sporazum ima tek privremeni zna-čaj. “Definitivno razgraničenje upravnih jedinica” ima da odredi “tek novi Ustav”. Džafer Kulenović je tada reaktualizirao zahtjev za uspostavom auto-nomne BiH. Tvrdio je da bi ona predstavljala “u minijaturi malu Jugoslaviju, koja bi privlačila sve snage iz svih krajeva naše otadžbine i time Jugoslaviju kao cjelinu ojačala”. Predstavljala bi “čvor ove države, privlačila sebi i Srbe i Hrvate i postala stožer Jugoslavenstva i državne misli” (upor. Hamzić 2017: 65-66; Lučić 2018). Kulenović i JMO tretirali su Banovinu Hrvatsku kao privremeno rješenje u bosanskohercegovačkom dijelu Sporazuma: “Svakako, definitivno razgraničenje upravnih jedinica naše zemlje donijet će tek Ustav, koji ima nadomjestiti sadašnji i koji će predstavljati konačnu riječ o ovom predmetu.” Kulenovićevo protivljenje podjeli BiH između Hrvatske i Srbije podržano je od većine Bošnjaka, bez obzira na hrvatsku ili srpsku orijenta-ciju. Međutim, kad je riječ o hrvatskom vođstvu, sporazum sa Srbima bio je od veće važnosti nego negativne reakcije Bošnjaka, a Srbi su bili spremniji prihvatiti podjelu BiH nego njenu autonomiju. Vladimir Jeftić, ban Drinske banovine, poručivao je Kulenoviću da je srpska vojska ušla u Sarajevo po-što je prethodno “uništila granicu, koja je vjekovima razdvajala Srbiju i Bo-snu... da se ona nikad ne spomene”. Do kraja 1939. sve bošnjačke političke organizacije, razna kulturna, prosvjetna i druga udruženja, revitalizirali su autonomističke ideje i istakli su u prvi plan političku borbu za autonomiju BiH. Širom BiH održavaju se protestni skupovi sa zahtjevom za autonomi-jom. Bošnjačka društva i ustanove u Tuzli u novembru 1939. u zajedničkoj rezoluciji naveli su kako je “neumjesno i historijski nepravedno postavljati opredjeljivanje BiH, jer BiH nije ni srpska, ni hrvatska, nego naša zajednič-ka”, da je njena autonomija “najsretnije rješenje za čitavo stanovništvo... ne samo za muslimane, nego za interese čitavog stanovništva” (Bećirović 2004:

82


56). Glavni odbor Gajreta krajem novembra na plenumu o pitanju “Unutraš-njeg preuređenja države” konstatira da su Sporazumom Cvetković – Maček “nanijete uvrede svim muslimanima slovenske krvi i jezika time što im je osporena jugoslovenska rasna pripadnost i pripadnost rodnoj grudi pa se pri tome išlo tako daleko da su se osporavala i osnovna građanska prava, uključu-jući i pravo da uopšte izraze svoje mišljenje o preuređenju države”. Plenum je zaključio da je “jedinstven stav muslimanskog elementa u traženju da se kod predstojećeg državnog preuređenja naše države stvori zasebna samoupravna jedinica u koju bi ušla Bosna i Hercegovina te Sandžak sa autonomnom upra-vom” (Hasanagić 2010: 67). Bilo je i onih koji su predlagali da se Bosni vrati Sandžak, stoljećima njen dio u okviru osmanske uprave. Bošnjački pokret organizaciono se, u decembru 1939, slio u snažan Pokret za autonomiju BiH (Imamović 2003: 337).34

Džafer Kulenović je tražio da se BiH konstituira kao četvrta banovina – “Bosanska banovina”, s “brojnim muslimanskim življem povijesnog san-džačkog područja”, ne prihvatajući pritom ni definitivno odvajanje onih bo-sanskohercegovačkih srezova uključenih u sastav Banovine Hrvatske (Boban 1965: 259; Đurović 2017: 84).35 Ovom Kulenovićevom izjavom o pitanju teritorijalnog integriteta BiH revitaliziran je tzv. bosanski problem jer je on naglašavao da govori u ime JMO. Time se on ogradio od stava i mišljenja Glavnog odbora JRZ, čiji je bio potpredsjednik. Problematizirana je i dalja saradnja u okviru JRZ, između predstavnika JMO i grupe oko Cvetkovića koja je prihvatila Sporazum (Begić 1965: 184-185). Enver Redžić (1983: 379; 1970: 128) smatra da je, suprotstavljajući se srpskoj i hrvatskoj domina-ciji, muslimanska politika tražila “da ona bude gazda u Bosni i Hercegovini”, odnosno da je autonomna BiH te politike podrazumijevala “vodeći položaj Muslimana”. Bošnjački zahtjevi za autonomijom BiH rezultirali su oštrim reakcijama srpskih političkih grupacija u BiH. Kulenović je, mada nezadovo-ljan, ostao član vlade. Govorio je da to nije značilo odustajanje od autonomije

34 Izvršni odbor ovog pokreta oglasio se proglasom sa zahtjevom za “autonomiju BiH u nje-nim istorijskim granicama”, uz stanovište “da bi jedno takvo rješenje zadovoljilo potrebe stanovništva ovih pokrajina, jer bi na taj način bili zadovoljeni svi ekonomski i geografski uslovi razvoja ovih pokrajina i njihovog stanovništva”; opšir. u: Babić 1973: 36-38.35 Kulenović početkom novembra 1939. na sastanku u prostorijama Vlade govori: “Bosna i Hercegovina mora biti posebna jedinica. Ona je živela i ranije kroz vekove svojim posebnim životom. Ona za sebe to želi i za u buduće... ako je ovo Jugoslavija u velikom, onda je Bosna i Hercegovina mala Jugoslavija. Zato ona treba da bude posebna. Ako nema Bosne i Herce-govine posebne nema ni Jugoslavije.” Na to Milan Gavrilović, predsjednik Saveza zemljo-radnika, odgovara: “Ja sam za trijalizam, sa posebnim položajem Bosne u jednoj komponenti toga trijalizma... ja kažem nema Jugoslavije ako je Srbija ne drži. A ona je neće držati ako nastane parcelizacija Srba.” – vidi: Đokić 2010: 282-284.

83


i granica BiH, već da se uradi šta se može uraditi. Ukazivao je da JMO dobiva samo mrvice, da ne može podnijeti rasprave o tome da se formiraju Sloven-ska i Srpska banovina u rangu Banovine Hrvatske, a da se niko ne sjeti da se formira i banovina BiH (upor. Malcolm 1995: 231; Filandra 1998: 130).36 Zagreb i Beograd nisu bili spremni da podrže stvaranje posebne bosanske banovine (Đokić 2007: 57). Kulenović je nastavio s praksom akcentiranja autonomističkog stava, tražeći oslonac u Mačeku i HSS-u, koji su, pak, težili da stvore uporište među Bošnjacima za svoju koncepciju o nastavku preure-đenja države proširenjem granica Banovine Hrvatske. Maček je govorio kako neće prigovarati ako vlada odluči da od ostatka BiH, koji nije pripao Banovini Hrvatskoj, stvori novu administrativnu cjelinu sa statusom provincije. Ali, ako Srbi budu pokušavali da priključe BiH Srbiji, onda će i Hrvatska zatražiti svoj jednaki dio.

Početkom februara 1940. Kulenović opet aktualizira pitanje formiranja autonomne BiH, izjavljujući da se, kao potpredsjednik JRZ, ne slaže sa za-ključcima sastanka njenog Glavnog odbora, održanog u januaru, u kojima se ne nalazi nikakvo rješenje, niti se spominje BiH. Krajem marta u Beogradu je održana sjednica banovinskog odbora JRZ za Drinsku banovinu. Dragiša Cvetković, predsjednik JRZ, tada ustvrđuje kako u BiH postoji disharmo-nija u radu organizacija, određeni raskorak u stavovima, da se daju izjave koje nisu usaglašene, prodiskutirane “jer su Muslimani iznijeli svoje gledište a naša braća pravoslavni odmah su to shvatili kao gotovu stvar i počela je borba”. Apelirao je da se “vrate” na politiku pune “saradnje Srba i Musli-mana”, na politiku M. Spahe, tj. da nema rješenja nijednog problema u BiH ako ono ne bude “rezultat sporazuma Srba i Muslimana”. Cvetković je tražio da se ostave i “savjeti raznih kulturnih društava, i svi odbori autonomistički i vratimo celu stvar u JRZ”. U tom smislu prihvaćena je rezolucija koja je insistirala na većoj srpsko-muslimanskoj saradnji. Štampa je, pak, ocijenila da JRZ nije uspjela očuvati pozicije među muslimanima. Njihovo političko vodstvo je i dalje stajalo na stanovištu održanja jugoslavenske države. Iskazi-valo se uvjerenje da, nakon Sporazuma, koji je značio “mir u državi”, interesi muslimana i Srba u Banovini Hrvatskoj neće biti zanemareni. Reisul-ulema Fehim Spaho uputio je u maju 1940. poruku muslimanima, upozoravajući ih na moguće potrese i opasnosti, da “uvijek i na svakom mjestu budu na visini svoga zadatka kao sinovi i građani ove zemlje, da se čuvaju svega onoga što

36 Mihailo Konstantinović zapisuje 1. januara 1940. da su u BiH Srbi i Muslimani zategli odnose zbog Kulenovićevih izjava o autonomiji Bosne i Hercegovine, “ali su Muslimani još više zavađeni zbog cepanja Muslimana. Mi ne možemo Džafera da sprečimo da govori. Ali, on to više kaže radi svojih birača” – cit. prema: Konstantinović 1998: 89.

84


je štetno za njihov ugled i građanske vrline i da prema svakom štetnom utica-ju nepoželjne propagande bilo s koje strane ona dolazila budu odlučni, a da u ovim momentima njima gospodari zdrav razum i duh otpornosti”, kao i da je potrebno veće razumijevanje i saradnja među svim građanima bez obzira na njihovo “vjersko i plemensko određenje” (Bećirović 2008: 204-205).

Duh kompromisa koji je provijavao Sporazumom “otvorio je apetite” su-dionicima političkih igara, izazivajući nove sporove. U komunističkoj štampi Sporazum je okarakteriziran kao “pokušaj velike prevare naroda”.37 Promjene nastale pučem 27. marta 1941. nisu značile suštinski zaokret ni u unutraš-njoj ni u spoljnoj politici države. Banovina Hrvatska nije profunkcionirala u punom smislu, Hrvatski sabor nije izabran. Višestruka kriza u Jugoslaviji i aprilski rat 1941. prekinuli su “mirnodopske” poslove oko nastavka dorade projekcija o reorganizaciji i karakteru države. Teško nasljeđe i neuspjeh me-đuratnih pokušaja da se riješi njeno unutrašnje uređenje znatno su uticali na dalja zbivanja, konflikte i podjele na prostoru okupirane Jugoslavije. Obnov-ljena je, nakon Drugog svjetskog rata, na federativnim osnovama, s Bosnom i Hercegovinom kao jednom od republika, uz odbacivanje niza ranijih nega-tivnih državnih, političkih i društvenih iskustava. Društvena sadržina bila je u diskontinuitetu sa sistemom koji je u toj zemlji prethodno postojao. Jugo-slavija se ipak, pokazuje njena složena historija, i pored izmjene više oblika društvenog i državnog uređenja (“stara” i “nova”; “monarhistička” i “socija-listička”), traženja “formule održivosti”, s prigušenim nacionalizmom, nije uspjela okušati kao istinski demokratska država i zajednica naroda. Historija je polifoničan i višeznačan proces. Opasno je svako jednoznačno svođenje totaliteta na jednu dimenziju. Prvi zadatak nauke je stalno otkrivanje zabo-ravljenih ili nepoznatih dijelova prošlosti, obuhvatanje historijskih pojava u cjelini, kao i preispitivanje ranijih znanja, uz izbjegavanje zamki redukcio-nizma, normiranosti i jednostranosti. Veliki je pritom značaj primjene mul-tidisciplinarnog metoda, kao i policentričnog pristupa historijskom iskustvu.

37 Konačan stav prema pitanju BiH komunisti su zauzeli u oktobru 1940. na V zemaljskoj konferenciji. Imajući u vidu isprepletenost srpskog i hrvatskog elementa, uz usvajanje teze o posebnosti muslimanskog stanovništva, delegati pokrajinskih komiteta KPJ i predstavnici partijskog vrha bili su saglasni u stavu da BiH treba dati autonomiju te da se treba boriti “protiv pokušaja srpske i hrvatske buržoazije da međusobno dijele Bosnu i Hercegovinu i ne pitajući narode tih oblasti. Mi komunisti smatramo da narodi Bosne i Hercegovine treba da se sami slobodno opredijele i nađu rješenje za uređenje u tim oblastima putem autonomije i slično” – prema: Bojković 2013: 85.

85


LiteraturaAksić, S. (2016). Legitimitet Vidovdanskog ustava i odnosi njime uspostavljeni. Zbornik

radova Pravnog fakulteta u Nišu, Vol. 55 (br. 73), 105-116.Antić, Lj. (2012). 1918: granica epoha. U: Horvat, R. (ur.) 1918. u hrvatskoj povijesti:

Zbornik (11-16), Matica Hrvatska. Zagreb.Antonić, Z. (ur.) (1995). Srpski pisci i naučnici o Bosni i Hercegovini. Službeni list SRJ.

Beograd.Azinović, V. (1991). Bosna i Hercegovina u državnoj zajednici jugoslavenskih naroda. U:

Lovrenović, D. (et al.) (ur.) Istina o Bosni i Hercegovini: činjenice iz istorije BiH (61-79), Altermedia, Narodna i univerzitetska biblioteka BiH. Sarajevo.

Babić, N. (1967). Bosna i Hercegovina u koncepcijama građanskih političkih snaga i Komunistička partija Jugoslavije do 1941. godine. Prilozi, br. 3, 7-45.

Babić, N. (1973). Osnovna obilježja društveno-političkih prilika i djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini uoči aprilskog rata 1941. godine. U: Antonić, Z. (et al.) 1941. u istoriji naroda Bosne i Hercegovine: naučni skup, održan u Drvaru od 7. do 9. oktobra 1972. godine (35-42), Veselin Masleša. Sarajevo.

Bakić, J. (2011). Jugoslavija: razaranje i njegovi tumači. Službeni glasnik, Filozofski fakultet. Beograd.

Banac, I. (1995). Nacionalno pitanje u Jugoslaviji: Porijeklo, povijest, politika. Durieux. Zagreb.

Banac, I. Još jednom o Jugoslaviji. Behar. Preuzeto s: https://behar.hr/jos-jednom-o-jugoslaviji.

Bandžović, S. (1991a). Čija je Banjaluka. Naši dani, br. 1014, Sarajevo 26. april 1991.Bandžović, S. (1991b). Vrbaska banovina “predstraža Beograda”. Oslobođenje, Sarajevo 28.

april 1991.Bandžović, S. (2001). Koncepcije Srpskog kulturnog kluba o preuređenju Jugoslavije

(1937.–1941.). Prilozi, br. 30, 163-193.Bećirović, D. (2004). Sporazum Cvetković–Maček, s posebnim osvrtom na reakcije u Tuzli.

Stav, br. 6-7.Bećirović, D. (2008). O položaju Islamske vjerske zajednice u Kraljevini Jugoslaviji (1929-

1941). Historijska traganja, br. 2, 190-208.Begić, D. (1965). Akcije muslimanskih građanskih političara poslije skupštinskih izbora

1935. godine. Godišnjak Društva istoričara BiH, Vol. XVI, 173-189.Begić, D. (1966). Pokret za autonomiju Bosne i Hercegovine u uslovima sporazuma

Cvetković–Maček. Prilozi, br. 2, 177-191.Bićanić, R. (1938). Ekonomska podloga hrvatskog pitanja. V. Maček. Zagreb.Bilandžić, D. (1999). Hrvatska moderna povijest. Golden Marketing. Zagreb.Biserko, S. (2004). Srbija na Orijentu. Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji. Beograd.Biserko, S. (ur.) (2006). Kovanje antijugoslovenske zavere. Knj. 1. Helsinški odbor za ljudska

prava u Srbiji. Beograd.Boban, Lj. (1961). O političkim previranjima na selu u Banovini Hrvatskoj. U: Janković,

D. (ur.) Istorija XX veka: Zbornik radova, knj. II (225-266), Institut društvenih nauka, Odeljenje za istorijske nauke. Beograd.

Boban, Lj. (1965). Sporazum Cvetković–Maček. Monografije / Institut društvenih nauka, Odeljenje za istorijske nauke, Ser. I, 5. Beograd.

Boban, Lj. (1967-1968). Memorandum R. W. Seton-Watsona o prilikama u Jugoslaviji (1936). Historijski zbornik, Vol. XIX-XX, 311-332.

86


Bojković, D. (2013). Stavovi jugoslovenskih komunista o “Narodnom sporazumu” i Banovini Hrvatskoj 1939–1941. Zbornik Matice srpske za istoriju, knj. 88, 73-91.

Cohen, P. (1996). Srpski tajni rat: propaganda i manipulacija historijom. Ljiljan. Sarajevo.Cvetković, V. (1999). Srpstvo, jugoslovenstvo i Jugoslavija. Republika, br. 204-205, Beograd

1.-31. januar 1999.Čalić, M. J. (2013). Istorija Jugoslavije u 20. veku. Klio. Beograd.Čulinović, F. (1961). Jugoslavija između dva rata, I–II. JAZU. Zagreb.Dimić, Lj. (1993). Srpski kulturni klub između kulture i politike. Književnost, br. 9-10, 859-

903. Dimić, Lj. (1998a). Srbi i Jugoslavija: prostor, društvo, politika (pogled s kraja veka).

Stubovi kulture. Beograd.Dimić, Lj. (1998b). Prvi decembar 1918. Republika, br. 202-203, Beograd 1.-31. decembar

1998.Dimić, Lj. (2001). Srpski kulturni klub i preuređenje jugoslovenske države. U: Fleck, H.-G., i

Graovac, I. (prir.) Dijalog povjesničara-istoričara IV, Pečuj, 20-22. oktobar 2000 (359-370), Zaklada Friedrich-Naumann. Zagreb.

Dobrivojević, I. (2009). Prilog proučavanju sučeljenih percepcija – Hrvati i Srbi o Kraljevini Jugoslaviji. Tokovi istorije, br. 3, 189-206.

Donia, R. (2004). Vještački nalaz. Časopis za suvremenu povijest, Vol. 36 (br. 1), 71-106.Drakić, G. M., i Stanković, U. N. (2017). Lokalna samouprava u Kraljevini Srba, Hrvata i

Slovenaca. Zbornik radova Pravnog fakulteta, Vol. 51 (br. 4), 1485-1503.Dubravica, B. (2008). Hrvatska u Kraljevini SHS/Jugoslaviji. U: Badovinac, T. (ur.) Titovo

doba: Hrvatska prije, za vrijeme i poslije (21-52), Savez društava Josip Broz Tito. Zagreb.

Dubravica, B. (2011). Primorska banovina u politici upravne podjele Bosne i Hercegovine. Politička misao: Časopis za politologiju, Vol. 48 (br. 4), 154-172.

Dujmović, S. (2005). Srpsko građanstvo Bosne i Hercegovine prema sporazumu Cvetković–Maček. Tokovi istorije, br. 1-2, 54-69.

Đokić, D. (2007). Sukob sa istorijom: neka razmišljanja o prošlosti i odnosu prema njoj u postsocijalističkoj Srbiji. Reč, Vol. 75 (br. 21), 42-59.

Đokić, D. (2010). Nedostižni kompromis: srpsko-hrvatsko pitanje u međuratnoj Jugoslaviji. Fabrika knjiga. Beograd.

Đorđević, M. (2013). Istorijat izbora u Kraljevini SHS i Kraljevini Jugoslaviji. Strani pravni život, Vol 57. (br. 3), 293-309.

Đurić, I. (2009). Vlast, opozicija, alternativa. Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji. Beograd.

Đurović, D. (2017). Sarajevska štampa o stvaranju Banovine Hrvatske i preuređenju Kraljevine Jugoslavije 1939–1941. Arhiv, br. 1-2, 75-92.

Ekmečić, M. (2008). Dugo kretanje između klanja i oranja: istorija Srba u Novom Veku (1492–1992). Zavod za udžbenike. Beograd.

Ekmečić, M. (1973). Sudbina jugoslovenske ideje do 1914. godine. U: Acković, A. (ur.) Politički život Jugoslavije 1914-1945: Zbornik radova (11-47), Treći program Radio Beograda. Beograd.

Festić, R. (1976). Bosna i Hercegovina u koncepcijama građanskih političkih stranaka između dva rata. Godišnjak Pravnog fakulteta, Vol. XXIV, 265-286.

Filandra, Š. (1998). Bošnjačka politika u XX. stoljeću. Sejtarija. Sarajevo.

87


Filipović, M. (1996). Bošnjačka politika: Politički razvoj u Bosni u 19. i 20. stoljeću. Svjetlost. Sarajevo.

Gleni, M. (2001). Balkan 1804-1999: Nacionalizam, rat i velike sile: Deo 2. B92. Beograd.Gligorijević, B. (1979). Parlament i političke stranke u Jugoslaviji 1919-1929. Institut za

savremenu istoriju i Narodna knjiga. BeogradGligorov, V. (2014). Zašto se zemlje raspadaju: slučaj Jugoslavija. Peščanik. Beograd.Goldstein, I. (2008). Hrvatska 1918-2008. Novi liber et al. ZagrebGrupa autora (2008). Snaga lične odgovornosti. Svedočanstva br. 32. Helsinški odbor za

ljudska prava. Beograd.Hadžijahić, M. (1974). Od tradicije do identiteta: geneza nacionalnog pitanja bosanskih

Muslimana. Svjetlost. Sarajevo.Hamzić, O. (2017). Uloga Džafera Kulenovića u obnavljanju programa i organizaciji pokreta

za autonomiju BiH 1939. U: Mutapčić, E. (ur.) Zbornik radova sa Naučnog skupa Historija države i prava BiH: izazovi i perspektive. Povodom 50. godina naučnog i publicističkog rada prof. dr. Mustafe Imamovića (57-70), JU Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona. Tuzla.

Hasanagić, E. (2010). Pljevljak Muhamed Hadžismajlović. Biblioteka Svjedočanstva. Almanah. Podgorica.

Hasanbegović, Z. (2010). Jugoslavenska muslimanska organizacija od uvođenja diktature kralja Aleksandra do Sarajevskih punktacija (1929.-1933.). Pilar: Časopis za društvene i humanističke studije, Vol. V, br. 10 (2), 9-44.

Hasanbegović, Z. (2012). Jugoslavenska muslimanska organizacija 1929.–1941. (u ratu i revoluciji 1941.–1945.). Bošnjačka nacionalna zajednica za Grad Zagreb i Zagrebačku županiju, Institut društvenih znanosti “Ivo Pilar”, Medžlis Islamske zajednice. Zagreb.

Helfant Budding, A. (2004). Srpski nacionalizam u XX veku. U: Biserko, S. (prir.) Milošević vs Jugoslavija, knj. 1 (41-126), Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji. Beograd.

Hoptner, J. B. (1973). Jugoslavija u krizi 1934–1941. Otokar Keršovani. Rijeka.Ilić, V. (2012). Razbijanje i/ili raspad Jugoslavije. Sociologija, Vol. LIV (br. 4), 721-730.Imamović, M. (1997). Historija Bošnjaka. Bošnjačka zajednica kulture Preporod. Sarajevo. Imamović, M. (2014). Historija države i prava Bosne i Hercegovine. University Press.

Sarajevo.Isaković, A. (prir.) (1990). O “nacionaliziranju” Muslimana: 101 godina afirmiranja i

negiranja nacionalnog identiteta Muslimana. Globus. Zagreb.Išek, T. (1987). “Hrvatska seljačka zaštita”, “Hrvatska građanska garda” – poluvojne

organizacije Hrvatske seljačke stranke. Prilozi, Vol. XXII (br. 23), 116-142.Išek, T. (1991). Hrvatska seljačka stranka u Bosni i Hercegovini 1929.–1941. Institut za

istoriju. Sarajevo.Ivanišević, A. (2010). Kao guske u maglu? Položaj Hrvatske u prvoj jugoslavenskoj državi.

Između mita i stvarnosti. Radovi Hrvatskog instituta za povijest, Vol. 42 (br. 1), 305-354.

Ivanović, D. (2003). Iskustvo s prvom Jugoslavijom. Republika, br. 312-313, Beograd 1.-31. juli 2003.

Jokanović, V. (1968). Elementi koji su kroz istoriju djelovali pozitivno i negativno na stvaranje bošnjaštva kao nacionalnog pokreta (II). Pregled, br. 9, 241-263.

Jovanović, M. (1993). Srbi u raspadu Jugoslavije 1992-1993. Narodna knjiga, Alfa. Beograd.Karčić, F. (2018). Stogodišnjica ugovora o zaštiti manjina iz Saint-Germaina. Takvim 2019.Kazimirović, V. (1995). Srbija i Jugoslavija 1914–1945, II. Prizma. Kragujevac.

88


Klark, K. (2014). Mesečari: kako je Evropa krenula u rat 1914. Heliks. Smederevo.Kljajić, S. (2012). “Nikada više Jugoslavija!”: jugoslavenstvo u vizijama hrvatskih nacio-

nalističkih intelektualaca. U: Roksandić, D., i Cvijović Javorina, I. (ur.) Intelektualci i rat 1939.–1947., Zbornik radova s Desničinih susreta 2011 (183-199), Plejada. Zagreb.

Konstantinović, M. (1998). Politika Sporazuma: Dnevničke beleške 1939–1941. Londonske beleške 1944–1945. Agencija Mir, Prometej. Novi Sad.

Krešić, A. (2009). Zašto je Jugoslavija dvaput propadala. Republika, br. 466-467, Beograd 1.-31. decembar 2009.

Krkljuš, Lj. (2004). Pravna priroda dokumenata od 1. decembra 1918. godine o stvaranju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Zbornik Matice srpske za istoriju, br. 69-70, 97-117.

Kuljić, T. (2006). Kultura sećanja: Teorijska objašnjenja upotrebe prošlosti. Čigoja štampa. Beograd.

Lovrenčić, R. (2016). Stvarni ili izmišljeni čovjek u historiografiji. Pro tempore: Časopis studenata povijesti, br. 10-11, 409-411.

Lučić, I. (2010). Bosna i Hercegovina u Kraljevstvu Srba, Hrvata i Slovenaca, s posebnim osvrtom na stanje u Hercegovini (1918.-1921.). U: Matijević, Z. (ur.) Godina 1918: Prethodnice, zbivanja i posljedice: Zbornik radova s Međunarodnoga znanstvenog skupa održanog u Zagrebu 4. i 5. prosinca 2008. (207-245), Hrvatski institut za povijest. Zagreb.

Lučić, I. (2018). Kako se idejom o BiH kao ‘Jugoslaviji u malom’ rušila ideja hrvatske države. Jutarnji list, 4. 11. 2018. Preuzeto s: https://www.jutarnji.hr/globus/Globus-komentari/ivo-lucic-pise-za-globus-kako-se-idejom-o-bih-kao-jugoslaviji-u-malom-rusila-ideja-hrvatske-drzave/8016950/.

Malcolm, N. (1995). Povijest Bosne: Kratki pregled. Erasmus Gilda, Novi Liber, Dani. Zagreb – Sarajevo.

Manojlović, O. (1996). Koncentrični krugovi pamćenja: sećanje, tradicija i istorija. Tokovi istorije, br. 1-2, 91-103.

Marković, M. (2008). Stvaranje i razaranje Jugoslavije. Republika, br. 438-439, Beograd 1.-31. oktobar 2008.

Mastilović, D. (2012). Između srpstva i jugoslovenstva: srpska elita iz Bosne i Hercegovine i stvaranje Jugoslavije. Agencija Filip Višnjić. Beograd.

Matković, H. (1999). Povijest Jugoslavije 1918–1991: hrvatski pogled. Naklada Pavičić. Zagreb.

Mazower, M. (2003). Balkan: kratka povijest. Srednja Europa. Zagreb.Miladinović, Z. (2006). Bolje pakt nego rat. Danas, Beograd 15–16. juli 2006.Milosavljević Tisa, S. (1996). Moji razgovori sa Kraljem. Banjaluka.Milosavljević, O. (2002). U tradiciji nacionalizma: ili stereotipi srpskih intelektualaca

XX veka o “nama” i “drugima”. Ogledi 1, Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji. Beograd

Milosavljević, O. (2015). Nacionalizam i federalizam: nemogući spoj i jugoslovensko iskustvo. U: Đurić-Bosnić, A. (et al.) (ur.) Socio-kulturni aspekti regionalizacije Srbije u kontekstu evrointegracija: zbornik tekstova (29-38), Centar za interkulturnu komunikaciju. Petrovaradin.

Mitrović, A. (1998). Vreme netrpeljivih: Politička istorija velikih država Evrope 1919-1939. CID. Podgorica.

89


Moljević, S. (1939). Uloga i značaj Vrbaske banovine: Predavanje održano 30. januara 1939. Banjaluka.

Nešković, R. (2013). Nedovršena država: politički sistem Bosne i Hercegovine. Friedrich-Ebert Stiftung. Sarajevo.

Nikolić, K. (2008a). Srbi i stvaranje Jugoslavije. Istorija 20. veka, br. 2, 11-22.Nikolić, K. (2008b). Srpski 20. vek – vek “izgubljene istorije”. Istorija 20. veka, br. 2, 476-

541.Odić, S. (1976). Ustaški pokret i katolička crkva u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini. U: Srednja

Bosna u Nob-u. knj. 1, Srednja Bosna do ustanka i u ustanku 1941.: članci i sjećanja. Vojnoizdavački zavod. Beograd.

Pavlović, S. (2010). Kraj Kraljevine Jugoslavije, feljton. Politika, Beograd 26. mart 2010.Pavlović, M. (2012). Časlav Ocić, ed. “Jugoslovenska kraljevina: prva evropska regionalna

država”. Zbornik Matice srpske za društvene nauke, br. 141, 503-521.Pavlović, S. K. (2004). Srbija: istorija iza imena. Clio. Beograd.Pelesić, M. (2009). Drijemanje na ramenu vremena ili žudnja za vlašću predvodnika iznad

nada i strahova sunarodnjaka (Bošnjački političari u prevratničkom vremenu sloma Imperije i rođenja Kraljevine). Historijska traganja, br. 3, 51-89.

Perović, L. (2000). Ljudi, događaji i knjige. Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji. Beograd.

Perović, L. (2005). Nesavladive unutrašnje kontradikcije. Helsinška povelja, br. 83-84, 28-32.

Perović, L. (2006). Srbija u modernizacijskim procesima XIX i XX veka. U: Perović, L. (et al.) Srbija u modernizacijskim procesima XIX veka. 4, Žene i deca. Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji. Beograd.

Perović, L. (2013). Istorija Jugoslavije kao otvoren proces. Helsinška povelja, Vol. XVIII (br. 179-180), Beograd septembar-oktobar 2013, 37-49.

Perović, L. (2017). Srbi i Srbija u novovekovnoj istoriji: iskustvo sa drugim narodima. U: Perović, L. (et al.) (ur.) Jugoslavija u istorijskoj perspektivi (202-250), Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji. Beograd.

Pešić, V. (1996). Rat za nacionalne države. U: Popov, N. (prir.) Srpska strana rata: trauma i katarza u istorijskom pamćenju (3-59), Samizdat B92. Beograd.

Petranović, B. (1988). Istorija Jugoslavije 1918–1988. Knj. 1, Kraljevina Jugoslavija: 1914–1941. Nolit. Beograd.

Petranović, B. (1992). Srbija u Drugom svetskom ratu 1939–1945. Vojnoizdavački i novinski centar. Beograd.

Petranović, B. (1993a). Jugoslovensko iskustvo srpske nacionalne integracije. Službeni list SRJ. Beograd.

Petranović, B. (1993b). Srbi i Jugoslavija. Filozofija i društvo, br. IV, 215-221.Petranović, B. (1994). Unutrašnje i međunarodne pretpostavke raspada dve Jugoslavije –

nacionalni sukobi i promenljivost međunarodnog položaja Jugoslavije kao uzročnici sloma. Filozofija i društvo, br. 6, 121-141.

Petranović, B., i Zečević, M. (1987). Jugoslovenski federalizam: Ideje i stvarnost: Tematska zbirka dokumenata, tom I. Prosveta. Beograd.

Petranović, B., i Zečević, M. (1991). Agonija dve Jugoslavije. Zaslon. Beograd.Petrović, Lj. (2008). Jugoslovensko društvo između dva svetska rata. Istorija 20. veka, br.

2, 23-44. Pleterski, J. (1985). Nacije, Jugoslavija, revolucija. Komunist. Beograd.

90


Popović, N. (2008). Srpske parlamentarne stranke u Kraljevini SHS 1918-1929. Istorija 20. veka: Časopis za savremenu istoriju, Vol. 26 (br. 2), 84-108.

Popović-Obradović, M. (2009). Kakva ili kolika država: ogledi o političkoj i društvenoj istoriji Srbije XIX–XXI veka. Helsinški odbor za ljudska prava. Beograd.

Prpa, B. (2018). Srpski intelektualci i Jugoslavija 1918-1929. Clio. Beograd.Purivatra, A. (1977). Jugoslovenska muslimanska organizacija u političkom životu Kraljevine

Srba, Hrvata i Slovenaca. Svjetlost. Sarajevo.Radojević, M. (1994). Bosna i Hercegovina u raspravama o državnom uređenju Kraljevine

(SHS) Jugoslavije 1918–1941. godine. Istorija 20. veka, br. 1, 7-41.Radojević, M. (1995). Sporazum Cvetković–Maček i Bosna i Hercegovina. U: Vasić, M.

(et al.) (ur.) Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena: Međunarodni naučni skup 13-15. decembar 1994. (123-133), Istorijski institut SANU. Beograd.

Radojević, M. (2000). Srpsko-hrvatski spor oko Bosne i Hercegovine i Vojvodine u periodu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. U: Fleck, H.-G., i Graovac, I. (ur.) Dijalog povjesničara-istoričara, knj. 2 (325-339), Friedrich Naumann Stiftung. Zagreb.

Radojević, M. (2001). O problemima demokratije, parlamentarizma u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca / Jugoslaviji. U: Fleck, H.-G., i Graovac, I. (ur.) Dijalog povjesničara-istoričara, knj. 3 (303-313), Friedrich Naumann Stiftung. Zagreb.

Radojević, M. (2005). Vrbaska banovina u vreme šestojanuarskog režima: državno-pravne rasprave. U: Mikić, Đ. (ur.) Svetislav-Tisa Milosavljević: Zbornik Okruglog stola održanog u Banjaluci 16. oktobra 2004. godine (37-48), Institut za istoriju. Banjaluka.

Redžić, E. (1970). Tokovi i otpori. Svjetlost. Sarajevo.Redžić, E. (1982). Jugoslovenska misao i socijalizam. “Svjetlost”, OOUR Izdavačka

djelatnost. Sarajevo.Redžić, E. (1983). Jugoslavenski radnički pokret i nacionalno pitanje u Bosni i Hercegovini

(1918–1941). Svjetlost. Sarajevo.Redžić, E. (1999). Uz 60-godišnjicu sporazuma Cvetković-Maček. Forum Bosnae, br. 5,

165-176.Redžić, E. (2000). Sto godina muslimanske politike u tezama i kontraverzama istorijske

nauke: Geneza ideje bosanske, bošnjačke nacije. ANUBiH, Institut za istoriju. Sarajevo.Redžić, E. (2005). Historijski pogledi na vjerske i nacionalne odnose u Bosni i Hercegovini.

Svjetlost. Sarajevo.Regan, K. (2008). Srpski kulturni klub i Banovina Hrvatska. Časopis za suvremenu povijest,

Vol. 40 (br. 2), 397-423.Ristović, M. (2013). Kome pripada istorija Jugoslavije? Godišnjak za društvenu istoriju, br.

1, 132-143.Rudolf, D., i Čobanov, S. (2009). Jugoslavija: unitarna država ili federacija, povijesne težnje

srpskoga i hrvatskog naroda – jedan od uzroka raspada Jugoslavije. Zbornik radova Pravnog fakulteta u Splitu, Vol. 46 (br. 2), 287-314.

Selimović, M. (1972). Roman i istorija. U: Zbornik radova posvećen uspomeni Salke Nazečića. Sarajevo.

Sisarić, I. (1938). Hrvatski mit XX stoljeća: ideologija hrvatskog seljačkog pokreta: apologija hrvatskog nacionalizma. Hrvatski tiskarski zavod. Zagreb.

Sobolevski, M. (2000). Nacionalne manjine u Kraljevini Jugoslaviji. U: Fleck, H.-G., i Graovac, I. (ur.) Dijalog povjesničara-istoričara, knj. 2 (396-410), Friedrich Naumann Stiftung. Zagreb.

91


Spaho, M. (2001). Zašto smo protiv centralizma? Godišnjak BZK “Preporod”, Vol. I, 180-182.

Sretenović, S., i Dimitrijević, B. (2008). Spoljna politika Kraljevine SHS/Jugoslavije 1918–1934, Istorija 20. veka, br. 2, 43-82.

Stančić, N. (1968-1969). Problemi “Načertanija” Ilije Garašanina u našoj historiografiji. Historijski zbornik, Vol. XXI-XXII, 179-196.

Stanišić, M. (2000). Projekti “Velika Srbija”. Službeni list SRJ. Beograd.Stanković, Đ. (2005). Veština govorništva Nikole Pašića. Tokovi istorije, br. 1-2, 9-37.Stanković, Đ. (2009). Srbija i stvaranje Jugoslavije. Službeni glasnik. Beograd.Stefanovski, M. (1988). Srpska politička emigracija o preuređenju Jugoslavije 1941-1943.

Narodna knjiga. Beograd.Šarac, N. (1975). Uspostavljanje Šestojanuarskog režima 1929. godine sa posebnim osvrtom

na Bosnu i Hercegovinu. Svjetlost. Sarajevo.Šarac, N. (1996). Razgovori Roberta V. Sitona-Votsona u Sarajevu 1919. godine. U:

Kamberović, H. (ur.) Bosna i Hercegovina i svijet. Institut za istoriju. SarajevoŠehić, N. (1968). Srpski građanski politički krugovi prema pitanju preuređenja države i

položaju Bosne i Hercegovine. Prilozi, Vol 4. (br. 4).Šehić, N. (1970). Neka bitna obilježja četništva kao nacionalističkog pokreta do aprilskog

rata 1941. Pregled, br. 6.Šehić, N. (1985). Počeci formiranja građanskih političkih stranaka u Bosni i Hercegovini

nakon stvaranja Kraljevine SHS (1918-1919). Prilozi, br. 21.Šehić, N. (1991). Bosna i Hercegovina 1918–1925.: Privredni i politički razvoj. Institut za

istoriju. Sarajevo.Šehić, N. (1997). Sarajevo u prijelomnim danima stvaranja Kraljevstva Srba, Hrvata i

Slovenaca. U: Juzbašić, Dž. (ur.) Prilozi historiji Sarajeva. Institut za istoriju, Orijentalni institut. Sarajevo.

Tošić, D. (2007). Višegodišnje traženje izlaza iz ćorsokaka. Danas, 18. 1. 2007. Preuzeto s: http://www.danas.rs/danasrs/feljton/visegodisnje_trazenje_izlaza_iz_corsokaka.24.html?news_id=98443.

Tošić, D. (2008). Kritikom ka prosvećivanju. Službeni glasnik. Beograd.Vojinović, P. (1997). Vrbaska banovina u političkom sistemu Kraljevine Jugoslavije.

Filozofski fakultet, Odsjek za istoriju. Banjaluka.Vojinović, P. (1980). Vrbaska banovina u koncepciji Sporazuma Cvetković-Maček.

Jugoslovenski istorijski časopis, Vol. 19 (br. 1-2), 85-105.Vrkatić, L. (2001). Istorijsko nasleđe konzervativne političke ideje. U: Ingrao, Č., i Vrkatić,

L. (ur.) Nenaučena lekcija – srednjoevropska ideja i srpski nacionalni program (37-212). Helsinške sveske 10. Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji. Beograd.

Vrkatić, L. (2009). Pojam i biće srpske nacije. Izabrana dela, knj. 5. Mediterran publishing, USEE. Novi Sad.

Vulin, A. (2010). Čedomir Popov: u svetu bez vizije i perspektive. Pečat: List Slobodne Srbije, 7. 1. 2010. Preuzeto s: http://www.pecat.co.rs/2010/01/u-svetu-bez-vizije-i-perspektive.

Zovko, Lj. (2011). Pitanje položaja Bosne i Hercegovine i njene administrativno-teritorijalne podjele u Kraljevini SHS (1921.–1929.). U: Mutapčić, E. (ur.) Zbornik radova: Naučni skup Ustavno pravni razvoj Bosne i Hercegovine (1910-2010.): Tuzla, 17-19. XII 2010. (149-160), Univerzitet u Tuzli, Pravni fakultet. Tuzla.

Zundhausen, H. (2008). Istorija Srbije od 19. do 21. veka. Clio. Beograd.

92


BONDS AND DISPUTES: BOSNIA AND HERZEGOVINA IN THE YUGOSLAV STATE (1918–1941)

Creation of the Yugoslav state in 1918, which Bosnia and Herzegovina joined as an historical and political subject, meant unification of national, religious, cultural, historical, social, economic, regional differences and per-spectives, ties of different national histories, experiences, traditions, customs, mentalities, way of education and living. Being together is not the same as be-ing the same. It was the result of international circumstances, a new toponym, complex state on the map of new Europe, made of different ethnic groups (recognized Serbs, Croats and Slovenes), national and religious minorities who entered the new state with different political, cultural and civilisational ideas. Yugoslavia was standing on unstable political and economical founda-tions. Having an regime that identifies opinions of the opposition as anti-state action caused resistance against the idea of a new Yugoslav state. Political violence and dictatorship marked the period of existence of Yugoslavia. Conflict between antagonistic supporters of how should the state look like was its biggest inner problem. After 1918, Bosnia and Herzegovina preserved its autonomy with its National government until 1921 and the Provincional government. The Provincional government functioned until 1924 when due to the changes brought by the Vidovdan Constitution (1921) centralization and new inner structure took place. Bosnia and Herzegovina was divided into six regions which were seperate and depedent on the government in Belgrade. With the goal of destroying old historical provinces, new administrative units were formed – banovinas. Bosnia and Herzegovina was in 1929 divided by the Drina, Vrbas, Littoral and the Zeta Banovina. Her status was depedent by the projections of the regime, and by the Serbian-Croatian agreements and problems in their relations which were manifested with the formation of the Banovina of Croatia in 1939. and determination of its borders. Same things occured during talks about the future inner structure of Yugoslavia. Serb and Croat politicans were not ready to accept the formation of a “Bosnian banovi-na” as it was requested by Muslim politicians. The legacy of several attempts to finally define the inner structure of the country had huge influence in con-flicts and in partition of occupied Yugoslavia in 1941.Keywords: Kingdom of SHS, Bosnia and Herzegovina/Yugoslavia, interior constitution, Bosnia and Herzegovina, national ideologies, political discussions, unitarism, federalism, autonomy

Documents

SPONE I SPOROVI: BOSNA I HERCEGOVINA U JUGOSLAVENSKOJ