Embed Size (px)
Citation preview
Recenzjawydawnicza:drPrzemysławBąbel
Copyright©byGdańskieWydawnictwoPsychologiczne,Sopot2009.
Wszystkieprawazastrzeżone.KsiążkaaniżadnajejczęśćniemożebyćprzedrukowywanaaniwżadensposóbreprodukowanalubodczytywanawśrodkachmasowegoprzekazubezpisemnejzgodyGdańskiego
WydawnictwaPsychologicznego.
Wydaniepierwsze2011
Redakcjapolonistyczna:zespółKorekta:KatarzynaLendzion
Opracowaniegraficzneiskład:MirosławTojzaProjektokładki:MonikaPollak
Zdjęcienaokładce:©GaryBuehler/Monsoon/Photolibrary/CorbisIlustracje©A.Miąskiewicz,2010
ISBN978-83-7489-725-9
GdańskieWydawnictwoPsychologiczneSp.zo.o.ul.J.Bema4/1a,81–753Sopot
e-mail:[email protected]
www.wydawnictwogwp.pl
Składwersjielektronicznej:TomaszSzymański
konwersja.virtualo.pl
Spistreści
Podziękowania
1.Wprowadzeniedopsychologiibehawioralnej1.1.Cotojestterapiabehawioralna?1.2.Kiedymożnasamodzielniekorzystaćzmetodbehawioralnych,akiedyjestpotrzebnapomocspecjalistów.Rozpoznawaniezachowańniepożądanych
1.3.Zachowanie:jakjesprawniedefiniowaćimierzyć?1.4.Analizazachowania,czyliotym,codokładniewpływanazachowanie–trochęteorii
1.5.Stosowanaanalizazachowania,czyliotym,codokładniewpływanazachowanie–trochępraktyki
2.Skrzynkaznarzędziami,czylitechnikibehawioralne2.1.Strefanajbliższegorozwoju,czylipracanapoprzeczce2.2.OkularynaADHD,czylimożliwościwsparciawprzypadkuobjawównadruchliwości,impulsywności,zaburzeńuwagi
2.3.Skutecznewydawaniepoleceń2.4.Przypominaniezasady,wyliczanie2.5.Czaszabawyzdzieckiem,czyliwspólnespędzanieczasu2.6.Pozytywnepodsumowanieipochwały2.7.ZmianaA,czylijakzmienićotoczenie,byniedopuścićdopowstaniatrudnegozachowania
2.8.ZasadaPremacka,czylizasadababci2.9.Zestawgwarantowanyprzezprawo,pakietprzywilejów,nagrody2.10.Systemyżetonowe2.11.Zasady2.12.Konsekwencje2.13.Dziecięcewybuchyzłości2.14.Zasoby,czylizmianywfunkcjonowaniuszkoły,rodzinyidomudziecka2.15.Systemszkolnychzajęćdodatkowych–ścieżki2.16.Planowanie
3.Przykładyinterwencjiopartychnaterapiibehawioralnej3.1.Typoweproblemydopracybehawioralnej3.2.Problemyszkolne
3.3.Problemywśrodowiskudomowym
4.Technikibehawioralne–materiałydopracy
Bibliografia
Przypisy
Wszystkierozdziałydostępnewpełnejwersjiksiążki.
Szaleństwo:robićtęsamąrzeczwielerazywtakisamsposóbioczekiwaćinnychrezultatów.
AlbertEinstein
Moimchłopakom(A.P.)Monotematycznie–dlaM.O.(A.K.)
OstrzeżenieCelemtejksiążkijestpokazanie,żeterapiabehawioralnamożebyćprzyjaznymi skutecznym sposobem pracy nad trudnymi zachowaniami dzieci. Chcemyjednak podkreślić, żew przypadkuwielu dzieci lektura tej książki nie zastąpiwizytyuprofesjonalisty.
Podziękowania
Książkę tę stworzyliśmy dla rodziców i nauczycieli w formie praktycznegoporadnika radzenia sobie z trudnymi zachowaniami dzieci. Naszym zamiarembyłoprzedstawieniepolskiemuCzytelnikowi założeń teorii behawioralnej orazpokazanie,żemożebyćonanietylkoskuteczna,aleiprzyjaznadziecku.Wtymmiejscuchcielibyśmypodziękowaćnaszymnauczycielomikolegom,zktórymiwspólniezgłębialiśmytajniki terapiipoznawczo-behawioralnej.Naszepomysłyniebyłybyskutecznebezdokładnejwiedzyorozwojuifunkcjonowaniudziecii młodzieży, którą przekazali nam nasi nauczyciele i bardziej doświadczenikoledzy – między innymi: profesor Jadwiga Komender, profesor TomaszWolańczyk, doktor Anita Bryńska, doktor Małgorzata Święcicka, doktorGabriela Jagielska oraz doktor Aleksandra Lorenz-Steinmec. Serdeczniedziękujemy doktorAnicieBryńskiej za przeczytanie rękopisu iwiele cennychuwag.Nasze doświadczenia i pomysły zebraliśmy w trakcie warsztatów, jakie
prowadziliśmy dla rodziców dzieci nadpobudliwych w Klinice WiekuRozwojowegowSzpitaluprzyul.Litewskiej iwCentrumCBT,orazpracujączogromnąrzesząnauczycieli,pedagogówipsychologów,którychspotykaliśmyna szkoleniach organizowanych na terenie całej Polski w latach 1999–2007.Wiele ciekawych rozwiązań terapeutycznych powstało właśnie w trakcie tychspotkań. Inspiracjędlanas stanowiła takżewspółpracazMagdalenąSkotnickąoraz innymi kolegami po fachu z Krakowa, Elbląga i Poznania. Niemałozawdzięczamyrównieżwspółpracyznaszymimłodszymikolegami,stażystamii wolontariuszami. Wszystkim osobom, z którymi mieliśmy przyjemnośćpracować,chcielibyśmyserdeczniepodziękować.Wieletrudnychsytuacjiomawialiśmyzrodzicamipodczasspotkańwnaszym
gabinecie.Towłaśnieonibardzoczęstopodsuwalinamdoskonałerozwiązania,którepozwoliliśmysobiezamieścićwtejksiążce.Bezwszystkichtychosóbksiążkatanigdybyniepowstała.
Dziękujemy!Autorzy
1Wprowadzeniedopsychologiibehawioralnej
Wrozdziale tym chcielibyśmy przedstawić Państwu główne założeniapsychologiibehawioralnejorazpokazać,wjakisposóbmożebyćonapomocnawpracynadtrudnymizachowaniamidzieci.
1.1.Cotojestterapiabehawioralna?
W niniejszej książce chcielibyśmy przybliżyć Czytelnikom sposób myśleniairozwiązywaniaproblemów,jakistosujebehawiorysta.Zastanówmysięwięcnapoczątku,kimwłaściwiejestbehawiorystaiczymwyróżniasięspośródinnychspecjalistów w dziedzinie psychologii. Po pierwsze, najbardziej interesują gozachowania, ich przyczyny oraz następstwa. Po drugie, jest obserwatorem, cooznacza,żeskupiaswojąuwagęidziałanianamanifestowanychprzezdziecko(alerównieżprzezszefa,partneraczynawetzwierzę)zachowaniach–dokładnieje opisuje, a następnie za pomocą różnych technik stara się je zmienić. Potrzecie,starasięrozwiązywaćproblem„tuiteraz”,dlategonajbardziejinteresujego to, jak dziecko zachowuje się w momencie interwencji. W znaczniemniejszymstopniu–przynajmniejwklasycznejwersjibehawioryzmu–zajmujesięodległymiprzyczynamiproblemów,pragnieniami lubemocjami.Coważnei zachęcające, behawiorysta uważa, że niema zachowania, którego nie da sięzmienić,nauczyćbądźoduczyć.Zakładawięc,żenigdyniejesteśmybezradni.Chociaż terapia behawioralna zaadaptowała różne wyjaśnienia przyczynzaburzeń,toichznajomośćniejestkoniecznadorozpoczęciaiprzeprowadzeniaskutecznej terapii (Pervin i John, 2002; Stern iDrummond, 1995).Na pewnowarto również zaznaczyć, że behawiorysta preferuje proste i szybkierozwiązania,aprzytymjestskuteczny.Właśnietenscharakteryzowanypokrótcesposób myślenia chcielibyśmy szerzej zaprezentować Państwu w dalszychrozdziałachnaszejksiążki.
Celemterapiibehawioralnejjestmodyfikowanieaktualniewystępującychobjawówczyproblemowychzachowań.Metodystosowanewterapiibehawioralnejsąopartenaróżnychtechnikachuczenia.
Chcielibyśmy bardzo mocno podkreślić, że nie ma jednego właściwegosposobu wychowywania dzieci i postępowania z nimi. Opisane w tej książcemetody przezwiele lat stosowaliśmywpracy z rodzicami oraz nauczycielamiiwiemy,żebywająskuteczne.Niemożna jednakpowiedzieć,żekażdaznichbędzie skuteczna w odniesieniu do każdego dziecka. Nawet podczas jednychwarsztatów dla rodziców możemy zaobserwować różne efekty stosowania tejsamej metody. Zawsze namawiamy pracujących z nami dorosłych doeksperymentowaniaiobserwowaniaswoichdzieci.Przyjęciesposobumyśleniabadacza, obserwatora i eksperymentatora to kolejna ważna cecha osóbstosującychmetodybehawioralne.
Stosowaniemetodbehawioralnychjestjakpieczenieszarlotki:musimytrzymaćsięprzepisu,bywyszłowłaśnietakieciasto,aleilośćcukru,cynamonuorazczaspieczeniawymagająjużeksperymentowania.
Opisane w tej książce metody behawioralne są pewnego rodzajukompromisem–musieliśmywybraćtakie,któresąskutecznewodniesieniudowiększościdzieci.Wartojednakzauważyć,żeniemogąbyćskutecznezawsze.Wbardzotrudnychprzypadkachmogąokazaćsięzawodne.Wtakichsytuacjachnamawiamynajaknajszybszeposzukaniepomocyprofesjonalisty.Jeśli jednaknasze dziecko jest grzeczne i nie sprawia problemówwychowawczych, chybanie warto wprowadzać dla niego zasad uczenia się. Ono tego nie potrzebuje.Mówiąc inaczej– jeśliTwojedzieckopłaczez tegopowodu,żewchodziszdosklepudrzwiamiznapisem„wyjście”,toczasnauczyćjełamaniaczasemzasad.
Ważną cechą opisywanych w tej książce metod jest ich uniwersalność.Oznacza to, żemogąbyć stosowanew różnych sytuacjach: czasami jako stałedomoweumowy,aczasamijakodziałaniaawaryjnewprzypadkupojawieniasiętrudnego zachowania. Chcielibyśmy zaprezentować Czytelnikom pewnegorodzaju „skrzynkę z narzędziami”, której można używać w wieluokolicznościachiprzyróżnychtrudnościachwychowawczych.Należy pamiętać, że są to metody dające realne efekty, ale niesprawiające
cudów.Większośćwykorzystującychjeosóbtrzymasiękilkuważnychzałożeń:
1.Byzaszłyzmiany,trzebastosowaćdanąmetodęokołodwóchtygodni.2.Jeślizaplanowanainterwencjaniedałażadnejzmianywciągudwóchtygodni,toraczejjużniepomożeitrzebajązmodyfikować.
3.Sukcesemnazwaćmożnazmianęróżniącąsięo20%odpoprzedniegozachowania(np.trudnezachowanietrwakrócejijesttrochęmniejintensywne).
4.Sątotechniki,którewartowdrożyćnadłużej.Wielurodzicówniestetyuważa,żepokilkutygodniachichstosowaniaipoprawiezachowaniadzieckamogąjużznichzrezygnować.Praktykapokazujejednak,żemożemymówićodługotrwałejpoprawiezachowaniadzieci,gdynastałezmienimynaszsposóbpostępowania.Dlategojeślipopoczątkowymokresieentuzjazmuisukcesówznówciąglesięzłościszikrzyczyszna
dziecko,tomożebyćtosygnał,żewracaszdostarych,nieskutecznychmetod.
1.2.Kiedymożnasamodzielniekorzystaćzmetodbehawioralnych,akiedyjestpotrzebnapomocspecjalistów.Rozpoznawaniezachowańniepożądanych
Każdedzieckomiewazachowania,którenamsiępodobają(np.siedzispokojnie,układa puzzle z zainteresowaniem i skupieniem, odkłada namiejsce zabawkę,którą się bawiło), i takie, które namprzeszkadzają (np. krzyczy i biega, kiedyusiłujemyobejrzećwiadomości, rozrzuca zabawki po całympokoju i bawi sięzpsem).
Analizując zachowanie dziecka, należy zadać sobie pytanie, kiedy powinnosię interweniować.Czy jest tozachowanie,z jakimmogąskuteczniepracowaćsamirodzice,czyteżwymagaonokonsultacjiuspecjalisty?Specjalistaokreśla,
czy zgłaszane zachowanie jest objawem zaburzenia, choroby dziecka czy teżwynika z trudności rodzica w wyznaczaniu granic (tj. odmawianiu,konsekwentnymprzestrzeganiuzasad).O kłopotach z dzieckiem warto myśleć w kontekście trzech rodzajów
zachowań:
1.Zachowaniadrażniące–adekwatnedowiekuzachowania,któreniepokojąrodziców.Dogrupytejnależą:■Budząceniepokójsporadycznezachowania(dzieckowzięłozapałkiirobiącdoświadczeniepodpaliłokawałekfiranki).
■ Częste i drażniące dorosłych zachowania typowe dla dziecka w danymwieku(pobudzonypięciolatekpoprzyjściuzprzedszkolaniemaochotysiępołożyć, tylko stale nagabuje opiekunów, aby razem z nim wyszli narowerekitp.).
■ Trudności dostrzegane tylko przez rodziców o zbyt wygórowanychwymaganiach, których nie potwierdzają niezależni obserwatorzy(„Najlepiej,jakbymojedzieckowogóleniesprawiałoproblemów,wogólesięnieruszało,niczegonieniszczyło”).
2. Zachowania niepożądane – nieodpowiednie do wieku i poziomu rozwojudzieckazachowania,którestanowiąproblemdlarodziców,innychdorosłychlubsamegodziecka(np.dzieckoreagujepłaczemnakażdąprzegraną, rzucasięnaziemięlubbijerodzica,gdytenmuczegośodmawia).■ Mogą być one zwiastunem poważniejszych problemów. Właśnieo zachowaniach niepożądanych opowiemy w tej książce: najpierwpokażemy, jak je opisywać, a w dalszych rozdziałach przedstawimysposobyradzeniasobieznimi.
3.Zaburzenie–zbiórniepożądanychzachowańdzieckatrwającychconajmniejkilka miesięcy1. Zaburzenie znacząco wpływa na funkcjonowanie dzieckai jego otoczenia (rodziców, dziadków, osób w przedszkolu). Rozpoznanieudzieckazaburzenia związane jest zodnalezieniemw jego funkcjonowaniuwielu trudnych, problemowych zachowań, które układają sięw charakterystyczny obraz. Diagnoza, czyli określenie rodzaju zaburzenia,umożliwia lekarzom i psychologom wdrożenie określonego algorytmupostępowanialeczniczegoiterapeutycznego.a) Zaburzenia występujące u dzieci i młodzieży dzielimy na zaburzeniaeksternalizacyjne, internalizacyjne i pozostałe. Jest to podział zgodnyzprzyjętymiklasyfikacjamichorób:MiędzynarodowąKlasyfikacjąChoróbiZaburzeń(ICD-10)2iAmerykańskąKlasyfikacjąZaburzeńPsychicznych
(DSM-IV)3. W tej książce opisujemy zachowania niepokojące, którenajczęściej występują u dzieci z zaburzeniami eksternalizacyjnymi4.Zaliczamydonich:■ Zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD) – najczęstszezaburzenie występujące u dzieci i młodzieży, rozpoznawane u 3–8%populacji. Charakteryzuje się triadą objawów: nadruchliwością,impulsywnością ideficytamiuwagi.DziecizADHDwymagająstałychi systematycznychoddziaływań terapeutycznych, niezależnie od innychrodzajówleczenia.
■ Zaburzenia opozycyjno-buntownicze (ODD) – podstawowymprzejawemzaburzeńopozycyjno-buntowniczychjestutrwalonywzorzeczachowańnegatywistycznych,wrogich,buntowniczych,prowokacyjnychiniszczycielskich,którewyraźnieprzekraczająnormydladanegowieku.WODDniewystępująpoważniejszenaruszeniapraw innychosób, jakw przypadku opisywanych w następnym podpunkcie „poważnych”zaburzeń zachowania. Dzieci z tym typem zaburzeń przejawiajątendencję do aktywnego przeciwstawiania się prośbom i normomdorosłych oraz do celowego „zadręczania” innych ludzi. Zwykle sąskłonnedozłości,urazyiłatworeagujązdenerwowaniemwobecinnychosób,które czyniąwinnymiwłasnychbłędów i trudności.ODDmożnarozpoznaću około 3–5%dzieci, częściej u chłopcówniż dziewczynek.Opisywanewtejksiążcemetodyterapeutycznesąpodstawąprowadzonejwprzypadkutegozaburzeniaterapii.
■Poważnezaburzeniazachowania (CD) – zaburzenia te diagnozujemy,gdy u dziecka pojawiły sięminimum trzy zachowania doprowadzającedo kolizji z prawem: agresja z użyciem niebezpiecznych przedmiotów,okrucieństwo wobec zwierząt, kradzieże, znęcanie się nad innymi,celowe niszczenie mienia, wagary. W przypadku rozpoznania tegoproblemu leczenie jest długie, trudne i wymaga dużej determinacji zestronyrodzicówlubopiekunówdziecka.
Analizująctrudnezachowanialubzaburzeniaudzieci,trzebapamiętać,żeichprzyczyny są złożone. Możemy powiedzieć, że częściowo zależą od genówodziedziczonych po przodkach (temperament), a częściowo od wychowania(charakter). Na wybór genów dla naszego dziecka mamy bardzo niewielkiwpływ5,dlategotakważnyjestsposóbwychowywania.Metodywychowawczestosowanewprzypadkubardzogrzecznejdziewczynkiniebędąodpowiedniedlaruchliwegoiciąglebuntującegosięchłopca,dlategownaszejpracynamawiamy
rodzicówdoobserwowaniaswoichdzieciiodpowiedniegodobieraniasposobówpostępowaniaznimi.Kiedyśnawarsztatachktóraśzmampowiedziała:„Mamdwoje dzieci i teraz widzę, że z każdym z nich muszę postępować trochęinaczej”. Warto też wspomnieć, że w postępowaniu dorosłych wobec dziecimogą pojawić się zachowania zwiększające ryzyko pojawienia się problemów(nazywamy je czynnikami ryzyka) oraz zachowania zmniejszające to ryzyko(nazywamyjeczynnikamiprotekcyjnymi).
Tabela1.1.Czynnikiryzyka,któremogąmiećniekorzystnywpływnakształtowaniesięniepokojącychzachowańizaburzeńudzieci
ZWIĄZANEZDZIECKIEM ZWIĄZANEZRODZINĄ ZWIĄZANEZZACHOWANIAMIRODZICÓW
■geny,czyliżywytemperament(trudnościzzapanowaniemnademocjami,łatwewpadaniewzłość,impulsywność)
■przewlekłachorobadziecka■trudnościwuczeniusię,opóźnionylubnieharmonijnyrozwójdziecka
■słabowykształconeumiejętnościspołeczne
■samotnerodzicielstwo
■konfliktypomiędzyrodzicami
■chorobypsychicznewystępująceurodziców(zwłaszczadepresjaumatki)
■sprzecznepoglądyrodzicówdotyczącepostępowaniazdzieckiem
■brakwłaściwejreakcjirodzicównasygnaływysyłanedonichprzezdziecko(np.rodziceniereagująnapłacz,lęk,smutekdziecka)
■nieokazywaniedzieckuciepłaizaangażowania
■zwracanieuwaginaporażkidziecka■brakchwalenia■zbytsurowelubzbytpobłażliwemetodywychowawcze
■stosowaniekarfizycznychwobecdziecka
■niewłaściweoczekiwaniawobec
■niskiewykształcenierodziców
■bezrobocielubnadmiernepochłonięciepracą(„odranadosukcesu”)
■problemyfinansowe■brakpomocyinnychczłonkówrodzinywopiecenaddzieckiem
możliwościrozwojudziecka(nadmierneoczekiwania)
Źródło:opracowaniewłasnenapodstawieCampbell(2004).
Tabela1.2.Czynnikiprotekcyjne,któremogąmiećochronnywpływnakształtowaniesięniepokojącychzachowańizaburzeńudzieci
ZWIĄZANEZDZIECKIEM ZWIĄZANEZRODZICAMIIRODZINĄ
■wczesneosiągnięcieprzezdzieckoumiejętnościsamoregulacjizachowaniaiemocji(tzw.łatwytemperament)
■rozwinięteumiejętnościspołeczne■rozwinięteumiejętnościizdolnościuczeniasię,odnoszeniesukcesówwnauce
■dobra,stabilnarelacjaprzynamniejzjednymopiekunem
■wspierającyiposiadającyautorytetrodzice■niezmiennyiprzewidywalnystylżyciarodziny,stałeprzyzwyczajenia
■pozytywneinterakcjepomiędzydzieckiemirodzicem
■stabilnasytuacjarodzinna(stabilnyzwiązekrodziców,określonemiejscezamieszkania)
ZWIĄZANEZGRUPĄSPOŁECZNĄ ZWIĄZANEZOTOCZENIEM
■akceptacjaprzezrówieśnikówmającychdobrywpływnazachowaniedziecka
■utrzymywaniekontaktówzdziećmidobrzesięzachowującymi
■naukawdobrymprzedszkolulubszkole■bezpiecznepodwórkoizorganizowanyczaspolekcjach
■posiadaniewyspkompetencji,czylimiejsc,gdziedzieckojestakceptowaneidoceniane
■wpływwartościowegośrodowiska■kontaktzmediamiprezentującymiograniczonąilośćprzemocyiokrucieństwa
Źródło:opracowaniewłasnenapodstawieCampbell(2004)iAylward(2003).
Rodzice wpatrzeni w swoją pociechę mogą się zastanawiać, jak częstoudzieci pojawiają się niepożądane zachowaniaorazktóre z tych zachowań sąnaprawdęniebezpieczneimogąbyćpoczątkiempoważniejszychproblemów.Sięgnijmy do badań i statystyk. Najmniej jest danych dotyczących
niemowlaków.W tymokresie rodzicemają stosunkowoniewieleobaw,a jeślijuż się one pojawiają, to są najczęściej związane ze spaniem, jedzeniemi nadmiernym płaczem. Pomiędzy pierwszym a drugim rokiem życia obawyrodzicówniecosięnasilają,alenadaldotycząprzedewszystkimproblemówzespaniem i jedzeniem. Kiedy dziecko ma dwa lata, zaczynają ich niepokoićkwestiedotyczącemoczeniasięitreninguczystości.Obawyrodzicówznaczniesięnasilająpodczastrzeciegorokużyciadziecka,kiedypojawiająsięproblemy
wychowawcze i trudności z radzeniem sobie z zachowaniem pociechy (np. zwybuchamizłości)lubsłaberelacjezrodzeństwemirówieśnikami.Ponad12%trzylatkówjestopisywanychprzezmatkijakonadmiernieruchliwe,10%–jakotrudnedookiełznania,a9%–jakodziecistalewymuszająceuwagę.Blisko25%trzylatkówprezentujeniepożądanezachowania6.U dzieci cztero- i pięcioletnich trochę łatwiej rozpoznać stały wzorzec
zachowania, czasem możemy już mówić o niepokojących zachowaniach i –rzadziej – o zaburzeniach. Poważne wątpliwości co do zachowania swoichdziecima20%matekczterolatków(Aylward,2003,s.1).Częste,bodotyczącedo8%populacji, sązachowaniaopozycyjno-buntownicze.Uniektórychdzieciobserwuje się także stały wzorzec nadruchliwości, impulsywności i kłopotówzkoncentracjąuwagi,którypozwoliwprzyszłościmyślećodiagnozieADHD(około 3% dzieci w tym wieku). U około połowy dzieci zachowaniabuntownicze i negatywistyczne znikną samoistnie do ósmego roku życia.W omawianym okresie rodziców niepokoją także kłopoty w kontaktachspołecznych dziecka, jego umiejętności społeczne i komunikacyjne (w tymkompetencje językowe), a także zdolność do zadbania o siebie (umiejętnośćsamoobsługi, samodzielnego jedzenia itp.). Dla części rodziców kłopotliwe sątakżelękiiniepokojedzieci,którewtymokresiemogąbyćnaturalnieznacznienasilone.W grupie dzieci sześcioletnich nadal około 12% prezentuje wzmożone
zachowania trudne. Dorośli najczęściej koncentrują się na problemachzwiązanychznadpobudliwościąiopozycyjnością,jednakwtejgrupiewiekowejnierzadkiesąobjawy lękowe,depresyjne,wycofaniaspołecznego i tozarównou dziewczynek, jak i u chłopców.Momentwejścia dziecka do szkoły, awięcszóstyrokżycia, jestmomentem,wktórymcorazwyraźniejdostrzegasię jegotrudności.Sąonewidocznenatlegrupy,atakżewsytuacjizadaniowej,z jakądziecko spotyka się na lekcjach. Problemem staje się wolne tempo pracy,niezgrabność ruchowa i trudności w zdobywaniu wiedzy (kłopoty z naukączytania,pisaniaczyliczenia).W wieku wczesnoszkolnym nadal największymi problemami są ADHD,
zachowania opozycyjno-buntownicze i specyficzne trudności szkolne (teostatnie rozpoznajemyod9. rokużyciadziecka).Ważnezaczynająbyć relacjespołeczneikłopotyznimizwiązane.Zjawiskiem,któreodniedawnaopisujesięw literaturze jest bulling, a więc przemoc rówieśnicza, która może byćprzyczyną traumy dziecka i odmowy chodzenia do szkoły. Dzieci w wiekuszkolnym nadal mogą cierpieć z powodu wielu zaburzeń mających początek
wokresieprzedszkolnym(moczenie,lękseparacyjny).Dlawieludzieciszkołaizwiązanezniąkłopoty,naprzykładnaukaszkolna
i dostosowanie zachowania do wymagań otoczenia, są problemem do końcaedukacji. Ponad 10% nastolatków cierpi z powodu różnorodnych zaburzeńrozwojowych i emocjonalnych, a tylko około 1/4 z nich rozwija sięw sposóbharmonijny.Adolescencja jest trudnym okresem dla młodych ludzi i ich rodziców.
Zjednejstronynastolatkiwalcząosamodzielnośćiwolność,azdrugiejstronyniełatwo poradzić im sobie z odpowiedzialnością i akceptacją siebie jakodorastającychosób.Problemy,jakiemieliwdzieciństwie,najczęściejzaostrzająsię: przykładowonastolatki zADHDmająkłopoty zpowikłaniami, takimi jakglobalnezaległościwnauce,brakmotywacjidopracyinarastającezachowaniaantyspołeczne (u niektórych prowadzące do kolizji z prawem). Na okresnastoletniprzypadapoczątekeksperymentówzsubstancjamipsychoaktywnymioraz inicjacja seksualna. Wielu młodych ludzi podejmuje ryzykownezachowania. Relacje rodzinne w wielu domach są bardzo napięte i na tyletrudne,żewskazanajestpomocosobyzzewnątrz–specjalisty.Przedstawione statystyki i ogólne spojrzenie na rozwój dzieci powinny
wystarczyćnapotrzebytejksiążki.Jesteśmyzdania,żewkażdejsytuacji,któraniepokoi Państwa lub Wasze dzieci na tyle, że zgłaszają potrzebę pomocy,należyskorzystaćzewsparciaprofesjonalisty.Wartoteżpodkreślić,żejeżeliproblemydzieckawynikająz trudnejsytuacji
rodzinnej – przemocy (fizycznej lub psychicznej), uzależnienia rodziców – tozawszewymagaonoochronyipomocyspecjalistycznej.
Początkowo–kiedydefiniujemyjakiśproblemorazpróbujemygozrozumiećimusprostać–dajmysobieczasnapróbęsamodzielnegoporadzeniasobieznim.Jeślijednakpowyznaczonymokresie(coważne,niezbytdługim,np.3tygodnie,3miesiące)nicsięniezmienia,amyczujemysięcorazbardziejbezradni,wartoszukaćpomocyuprofesjonalisty.
W książce przedstawiamy pomysły na to, jak radzić sobie z trudnymizachowaniamidzieci.Namawiamydo ichwykorzystania, ale i dokrytycznego
podejścia,jakimcechujesiępostępowaniebehawiorysty–jeślijakaśinterwencjabehawioralnanieodnosi skutkuwciągudwóch tygodni,należy szukać innegorozwiązania.W odniesieniu do dzieci – szczególnie młodszych – definicja zachowania
problemowego jest dosyć względna. Należy mieć stale na uwadze typowetrudności rozwojowe, takie jak charakterystyczne dla wieku lęki czy okresynasilonegobuntu.
Tabela1.3.Przykładycharakterystycznychprawidłowychzachowańrozwojowych
Emocje Lękseparacyjny,czylilękprzedoddzieleniemodważnejbliskiejosoby–dopiątegorokużyciaDużalabilnośćemocjonalna,czyliskrajneemocjenastępująceszybkoposobie(radość,azarazpotemgniewipłacz)–oddrugiegodotrzeciegorokużyciaNegatywizmiwybuchyzłości–oddrugiegodotrzeciegorokużyciaSilneidługieprzeżywanieemocjiotoczenia–trzecirokżyciaLękprzedzwierzętami–odtrzeciegodoczwartegorokużyciaLękprzedciemnościąiwyimaginowanymipostaciami–odpiątegodoszóstegorokużyciaLękzpowoduśmierciiwojny,obawaoswójwygląd,niepowodzenieiodrzuceniespołeczne–nastolatki
Zabawa Chęćspędzaniaczasuprzedkomputeremlubtelewizorem–trzecirokżyciaBiciesięzrówieśnikami–trzecirokżyciaDziewczynkichętniebawiącesięzchłopcami–doczwartegorokużyciaWspółpraca,dzieleniesięzinnymi,czekanienaswojąkolej,aleczęstotylkowprzypadkuprzypomnieniaotym–trzecirokżycia
Wyobraźniaimyślenie
Posiadaniewyimaginowanychprzyjaciół–trzecirokżyciaRozumienieżartów–trzecirokżyciaRozmowa,tłumaczenieczegośmaskotkomizwierzętom–czwartyrokżycia
Treningczystości
Wstępnagotowośćdoprzejściatreninguczystości–trzecirokżyciaSporadycznemoczenie,szczególnienocne–doczwartegorokużyciaMowa–zacinaniesię–1na20trzylatkówBardzolicznepytaniadotycząceświata–piątyrokżycia.
Źródło:opracowaniewłasnenapodstawieCampbell(2004)orazWolańczykiKomender(2005).
Zachowanietraktujemyjakoproblemowe,jeślijegonatężenie,częstotliwość,czasutrzymywaniasięinastępstwaznaczącoodbiegająodtypowychzachowańdzieciwdanymwieku.Zachowanie toniezmienia sięwczasie, a jeśli już, tonasilasię,anieznika.
Tabela1.4.Charakterystykazachowanianiepożądanego
CECHAZACHOWANIA
ROBOCZADEFINICJA
PRZYKŁAD
Natężenie,moczachowania
Tojegosiła,awięcwpływ,jakiwywarłoononadorosłychzotoczenia,ilośćenergii,jakązużytkowalinaokiełznanietegozachowania.
Każdaporażkawgrzewywołujeudzieckautrzymującąsięprzezokołogodzinęrozpacz,krzykipotrzebęniszczeniaprzedmiotów.
Częstotliwość Tojegofrekwencja,awięcilerazypojawiasięwciągutygodnia,dniaitd.
Siedmiolatekprowokujekłótniezrodzicamiśredniopięćrazydziennie.
Znaczeniezachowania
Jakbardzozachowaniezwracauwagęopiekunów,jakbardzojestdziwneiekscentryczne.
Zpowoduwybuchówzłościrodziceniemogązabieraćdzieckanazakupy.
Czastrwania Okres,przezjakiutrzymujesięzachowanie.
Wartopamiętać,żezregułyokresodtrzechdosześciutygodniwnowymotoczeniutoczasnaadaptacjędonowegośrodowiska,naprzykładpłaczpopójściudoprzedszkolatrwającyprzezpierwszetrzytygodnie.Psychiatrzyprzyjmującezuręczasową–rozpoznaniezaburzeniawymagazazwyczajsześciumiesięcyutrzymywaniasięzachowaniawstopniuzaburzającymfunkcjonowanie.
Podatnośćnainterwencje
Liczbametodstosowanychprzezrodziców,któreokazałysięnieskuteczne.
Jeśliconajmniejdwiemetody(właściwiedobrane)byłykonsekwentniestosowaneprzezminimumtrzytygodnie,możemymyślećoopornościzachowania.
Źródło:opracowaniewłasne.
Zachowanie jest tym trudniejsze, im większe jest jego natężeniei częstotliwość oraz dłuższy czas trwania, a jego znaczenie bardziej dla nasniezrozumiałe i dziwaczne. Oczywiście zawsze porównujemy zachowaniedziecka do zachowań jego rówieśników. Niektóre zachowania są w pewnymwieku normą, a w innym – niepokojącym sygnałem (np. onanizujący sięsiedmiolatek będzie nas niepokoił znacznie bardziej niż onanizujący sięczternastolatek).Musimy także przeczekać okres adaptacji dziecka do nowegośrodowiska(np.zachowaniedzieckawpierwszychtygodniachpoprzystąpieniudopierwszejklasyniemusimówićopoważnymproblemie,aleotrudnościachwadaptacjidonowegośrodowiska).
Podsumowanie:■Zawszemusimysięzastanowić,czyzachowaniejestzachowaniemproblemowym,czynormalnymdladanejsytuacjiiwiekurozwojowegodziecka.
■Dzieckowposzczególnychokresachswojegożyciamaróżnemożliwościiumiejętności,którewpływająnajegosposóbfunkcjonowania.Ichznajomośćczęstopozwalanamzachowaćspokój.
■Jeśliobserwowaneudzieckazachowaniatworząstały,utrzymującysięwzorzecfunkcjonowaniaprzypominającynamktóreśzwystępującychudziecizaburzeń,wartozwrócićsięopomocdospecjalisty.
■Zachowanieuznaćmożemyzaproblemowe,jeślijegonatężenieiczęstotliwośćsązwiększone,aczastrwania–wydłużony.Ponadto,znaczeniezachowaniajestdlanasniezrozumiałeiniepokojące,szczególniewprzypadku,kiedyaniwiekdziecka,anizmianyotoczenianietłumaczątakiegopostępowania.
1.3.Zachowanie:jakjesprawniedefiniowaćimierzyć?
PrzedstawiającPaństwubehawioralnemetody radzenia sobie z niepożądanymizachowaniami, chcielibyśmy w miarę systematycznie opisać warsztat pracybehawiorysty.Jakjużwspomnieliśmywcześniej,terapiabehawioralnastarasięzmienić konkretne zachowania. W poprzednim podrozdziale ogólniescharakteryzowaliśmyzachowanianiepożądane.Terazjeszczerazchcielibyśmyprzyjrzeć się zagadnieniu dotyczącym tego, czym jest, a czym nie jestzachowanie.Zachowaniewujęciubehawioralnymtowszystko,cobezpośredniowidzimy,
obserwującdzieckoczydorosłego.Możnajebardzokrótkoikonkretnieopisać:patrzynaścianę,jeobiad.Innąkwestią,bardziejzwiązanąznasząinterpretacją,
jestto,czyjezesmakiem,czyzniechęcią.Behawiorystęinteresujetylkoto,comożemy zobaczyć, a więc to, czy je szybko (np. w ciągu minuty zjadł 3kanapki), czywolno (przez3minutyprzegryza ten samkęs jedzenia), czy sięuśmiecha.Definiujączachowanie,sprawdzasięje,korzystającztestutrupa(DeadMen’s
Test;MallotiTrojan-Suarez,2004,s.9):„Niejestzachowaniemto,comógłbyzrobić trup. Ale jeśli trup nie jest w stanie tego zrobić, to taka czynność napewno jest zachowaniem”7. Zachowaniem jest więc myślenie, siadaniei kładzenie się, nie jest natomiast siedzenie i leżenie (pewien statyczny stan).Zachowaniem jest konkretna czynność, nie jest nim natomiast brak tejczynności.Zgodnieztymopisemzachowaniecharakteryzujestwierdzenie:„onsiedzi prosto na krześle”, ale nie: „on nie buja się na krześle”. Myśląco zachowaniu, zawszemusimy zadać sobie pytanie: co robi, a nie: czego nierobi (dziecko, dorosły). Zachowanie ma także określone miejsce, czas,przestrzeń, odnosi się do konkretnej sytuacji i do określonych ludzi. Nie jeststanemanicechączłowieka,alekonkretnączynnością.Możnateżokreślićjegonasilenieidotkliwośćdlaosóbpostronnych.Każde dziecko posiada całą gamę zachowań, które będziemy nazywać jego
indywidualnym repertuarem zachowań. Co ciekawe, do wykonania jednejczynności potrzeba namwielu zachowań. Jak Państwomyślicie, ile zachowańtrzebawykonać,żebyumyćzęby?Możemyjewspólniepoliczyć:
1.Zapalenieświatła.2.Naciśnięcieklamki.3.Otworzeniedrzwidołazienki.4.Wejściedołazienki.5.Stanięcieprzedumywalką.6.Chwycenieszczoteczki.7.Odkręceniewody.8.Zmoczenieszczoteczki.9.Odkręceniepasty.10.Podniesienieszczoteczki.11.Wyciśnięciepastynaszczoteczkę.12.Odłożenieszczoteczki.13.Zakręceniepasty.14.Odłożeniepasty.15.Odkręceniewody.16.Podniesieniekubka.
17.Nalaniewodydokubka.18.Postawieniekubka.19.Chwycenieszczoteczki.20.Kręceniekółekwprawo.21.Kręceniekółekwlewo.22. Wykonywanie ruchów na zewnętrznej powierzchni ząbków i po koleiruchemkolistymczyszczenieząbkapoząbku.
23. Czyszczenie powierzchni wewnętrznej ząbków tak zwanym ruchem„wymiatającym”.
24. Czyszczenie powierzchni żujących i tylnych ruchem „tam i z powrotem”wzdłużosizębówiliniidziąsła.
25.Umyciezębówprzednichruchamipionowymi„góra–dół–góra…”.26.Wypukanieustwodą.27. I tak dalej, bo czeka nasz jeszcze wiele czynności, zanim wyjdziemyzłazienki.
Z wyliczenia tego wynika, że prosta na pozór czynność, jakiej częstowymagamy od swoich dzieci, okazuje się skomplikowana i wymagającakilkudziesięciukonkretnychzachowań.Kiedy myślimy o zachowaniu dziecka, często kategoryzujemy (oceniamy):
ten jest grzeczny, a ten niegrzeczny. Dzieje się tak dlatego, że często mamyniejasne poczucie, że to miłe i sympatyczne dziecko, albo utkwiło namw pamięci jedno nieznośne zachowanie. Każdy z nas zachowuje się czasamiwsposóbwłaściwy,ainnymrazem–wsposóbniewłaściwy.Nawetnajwiększyrozrabiaka ma momenty, kiedy słucha, co się do niego mówi, wykonujepolecenie, bawi się cichutko sam. Nim zaczniemy zmieniać zachowania,nauczmysięjespostrzegaćiopisywać.
ProsimyowypisaniekilkuzachowańPaństwadziecka.
WŁAŚCIWEIPOŻĄDANEZACHOWANIADZIECKA
NIEWŁAŚCIWEINIEPOŻĄDANEZACHOWANIADZIECKA
Obserwujączachowanieiopisującje,wartozastanowićsięprzezchwilęnadsposobami jego mierzenia. Najczęściej proponuje się pomiar czasu trwaniai nasilenia zachowania. Poprzez nasilenie rozumiećmożna jego częstotliwość,długośćijakbardzojesttozachowaniedotkliwezarównodladziecka,jakijegootoczenia. Żeby zrozumieć, na czym polega pomiar zachowania, poproszęPaństwaowykonaniekrótkiegoćwiczenia.
Proszęwziąćdorękizegarek,anajlepiejstoper,iocenić,jakdługotrwajączynności.
CZYNNOŚĆ CZASTRWANIA
Myciezębów
Awanturazdzieckiem
Wychodzeniedzieckadoszkoły8
Ubieraniesię
Wnioski:byćmożedlawieluzPaństwabyłozaskoczeniem,żedanaczynnośćtrwała tyle, ile trwała. Nawet jeśli Państwo dobrze oceniacie czas jako osobydorosłe, tozaręczamy,żePaństwapociechymogąmiećz tymdużeproblemy.Dla nich najczęściej czynność nakazana (obowiązek) trwa wieczność,aczynnośćprzyjemna–mgnienieoka.
Iletrwanaprawdętrudnezachowanie?Namnajczęściejwydajesię,żewieczność.
Jeśli chodzi o nasilenie zachowania, to tu nie mamy już tak precyzyjnegonarzędzia, jak stoper czy zegarek, musimy więc stosować miary pośrednie.W przypadku mierzenia częstotliwości zachowania namawiamy domonitorowania, jak często pojawia się ono na przestrzeni czasu – na przykładw ciągu tygodnia lub dnia – i zapisywania tego. Jest to metoda ocenykalendarzykowej, mówiąc inaczej – dziennik obserwacji. W przypadkudotkliwości zachowania pomiar obiektywny nie istnieje. Warto skorzystaćz subiektywnej oceny nasilenia poprzez skalowanie, a więc określenie, jakbardzo każde konkretne zachowanie jest nasilone w skali dziesięcio- lubstupunktowej (gdzie zero oznacza brak takiego zachowania, a 10 lub 100oznacza najbardziej nasilone zachowanie problemowe, jakiego do tej porydoświadczyliśmy).Wzwiązkuztym,żenaszapamięćjestulotna,namawiamydo zapisywania w dzienniku obserwacji – przy wyszczególnionych trudnychzachowaniach – dwóchmagicznych liczb: czasu trwaniawminutach i stopnianasilenia.Dzienniktakimożewyglądaćnastępująco:
Tabela1.5.Dziennikobserwacji
DATA OPISZACHOWANIA CZASTRWANIA NASILENIE
Piątekrano Kłótniazbratemomiejsceprzystole 3min 4wskaliod0do10
Piątekpopołudniu Sprzeczkazbratemokomputer,wyzywanie 10min 7wskaliod0do10
Źródło:opracowaniewłasne.
MożeciesięPaństwozastanawiać,poconam,behawiorystom,takidokładnypomiarzachowania, szczególnie, żemoże tookazać sięcałkiempracochłonne.Otóż okazuje się, że konieczność dokładnegomonitorowaniawymusza na nasznacznieprecyzyjniejsząobserwacjęzachowania,nadjakimchcemypracować.Niewystarczypowiedzieć,żedzieckochodzipoklasie.Żebyadekwatnieopisaćtozachowanie,należywiedziećzakażdymrazem,jakdługotochodzenietrwai jak częstow czasie lekcji zdarza się, że dzieckowstaje i chodzi. Kiedy jużobserwujemyczas inasilenie, to częstoprzy samejobserwacji zauważamy,codzieje się tuż przed zachowaniem, a także jakie są jego następstwa, co taknaprawdędajenamlepszezrozumieniesytuacjiproblemowej.Dodatkowo, pomiar zachowania pozwala nam monitorować i uchwycić
zmianywzachowaniu, awięcodpowiedziećnapytanie, czy to samodotkliwechodzenie po klasie z biegiem czasu nasila się, czy zmniejsza. To z kolei
pozwoli nam zadecydować, czy zachowanie jest nieszkodliwe, czy też zewzględunaswenasileniewymagainterwencji.Dobra obserwacja zachowania i jego pomiar są także dowodem na to, czy
stosowana interwencja jest skuteczna. Jeśli po wprowadzeniu nowegopostępowaniaczastrwanialubnasilenieproblemowegozachowaniazmniejszająsię, to mamy dowód na to, że przedsięwzięte interwencje są skuteczne. Jeślijednaknasilenie i czas trwania zachowanianie zmieniają się, albo zwiększają,oznaczato,żedanainterwencjajestnieskutecznaimożnajejzaniechać.
Zachowaniejestkonkretnączynnością,jakąwykonujedziecko–behawiorystadokładnieopisuje,coijakonorobi.Czasamiważnedlanaszadanie,naprzykładsprzątaniepokoju,myciesię,musimyopisaćwielomakonkretnymi,prostymiczynnościami.Zachowanieniemożebyćstanem,cechąanizaprzeczeniem,czylitym,czegodzieckonierobi.Wreszcie,zdobrzeopisanymzachowaniemmamydoczynieniawtedy,gdyktoś,ktosłuchanaszegoopisu,potrafiodegraćtozachowaniedokładnietak,jakmyjewidzieliśmy.Poprawnezdefiniowaniezachowaniaproblemowegojestdobrymwstępemdo
zrozumienia,naczympolegaproblem,apoprawnezdefiniowaniezachowania,jakiechcielibyśmyosiągnąć,jestświetnymwstępemdobehawioralnejpracynadjegokształtowaniem.Pomiariobserwacjazachowaniadostarczająnamkonkretnychinformacji
ozachowaniu,pozwalająjelepiejzrozumiećimonitorowaćskutecznośćnaszejpracyioddziaływań.
1.4.Analizazachowania,czyliotym,codokładniewpływanazachowanie–trochęteorii
Charakteryzując zachowanie, warto powrócić do zasad behawioryzmu. Jednazpierwszychbrzmiała,żeorganizmdziałapodwpływembodźców.Stworzonowtedy niezmiernie słynny konstrukt S–R, który oznacza, że istnieje związekmiędzy bodźcem i reakcją (np. pchnięcie przez kolegę spowodujeuimpulsywnegodzieckanatychmiastoweoddanie).
Zakładano, że jest to najważniejszy związek, na podstawie którego możnaprzewidywać reakcje organizmu. Behawioryści myślą o działających naorganizmbodźcachwsposóbbardzokonkretnyipoliczalny.Uważajątakże,żekażdybodziecmożnascharakteryzowaćformalniepoprzezskrupulatnyopisjegocech fizycznych i czasowego związku z wystąpieniem reakcji orazfunkcjonalnie,awięcpoprzezopiswpływubodźcanawystąpienieokreślonegozachowania.
Nagradzanezachowaniebędziesiępowtarzaćczęściej.
Następną zasadę behawioryzmu stworzył Edward Thorndike. Jest to prawoefektu,którebrzmi:„Nagradzanezachowaniebędziesiępowtarzałoczęściej”9.Thorndike podkreślał także, że ważna jest satysfakcja jednostki z działania.Kolejny słynny behawiorysta – Burrhus Frederic Skinner – zauważył, że dlawyuczania nowych zachowań, awięc i dlawychowywania, najważniejszy niejest wcale rodzaj bodźca, ale pojawiające się następstwa reakcji organizmuzwanewzmocnieniami.ZmodyfikowałonprawoefektuThorndike’a,twierdząc,żew zależności od rodzajuwzmocnieniamogą pojawić się określone zmiany
wczęstotliwościzachowania.Wzależnościodrodzajubodźcanastępującegopozachowaniu–nagrodylubkary–zachowaniebędziepojawiałosięczęściejlubrzadziej. Odwołując się do życiowego przykładu,można powiedzieć, że: jeśliktoś się do Państwa uśmiechnie, to będzie to jego zachowanie. Jeśli jenagrodzicie (odwzajemnienie uśmiechu), tomożecie się spodziewać kolejnychdowodówsympatii.Jeślinatomiastukarzecie(minaświadczącaodezaprobacie),szansanakolejnedowodysympatiizmaleje.W trakcie uczenia się dochodzi do silnego połączenia zachowania
z konsekwencjami, awięc następstwami działania.W zależności od tego, czykonsekwencje te są korzystne dla jednostki, czy też niekorzystne, zachowaniebędziepojawiaćsięczęściejlubrzadziej.Wtakiwłaśniesposóbdzieciucząsięwiększościswoichzachowań–zarównotychdobrych,jakitychzłych.Można powiedzieć, że pierwsze prawa uczenia stworzył Skinner – on to
dokładnieopisałzależnościpomiędzyrodzajemwzmocnieńizwiększaniemsięlubzmniejszaniemczęstotliwościzachowań.Ortodoksyjnebehawioralnewzorytłumaczące tezależności sądosyćskomplikowane, tak jakskomplikowana jeststosowanaprzy ichopisienomenklatura.Z takichwzorówkorzystaStosowanaAnalizaBehawioralna(AppliedBehaviourAnalisys),którajestdziełemanalizyzachowania i stanowi współczesną, bardzo prężnie rozwijającą się dziedzinąpsychologii, wprowadzającą do powszechnego skutecznego użytku zasadybehawioryzmu.Podsumowując:wartopodkreślić, że zachowaniekształtują jegonastępstwa,
a więc jeśli po zachowaniu pojawi się coś, co zwiększy częstotliwość tegozachowania w przyszłości, nazwiemy to wzmocnieniem, jeśli natomiastzmniejszysięczęstotliwośćzachowania,tobędzietokara.Wzmocnieniemożebyć dodaniem czegoś – a więc nagrodą (tzw. wzmocnienie pozytywnenp.cukierekzawykonaniezadania),lubusunięciemczegośnieprzyjemnego,takzwane wzmocnienie negatywne (np. uniknięcie mandatu za wykroczenie).Podobnie jest z karą – może być ona dodaniem czegoś nieprzyjemnego(tzw. kara pozytywna, np. klaps czy mandat dla kierowcy) lub zabraniemczegoś przyjemnego (kara negatywna, np. obniżenie pensji, skrócenie czasuoglądaniatelewizji,zakazwyjśćzdomu).Pracującz rodzicami,nauczycielami idziećmiznaczniechętniejkorzystamy
zniecouproszczonych,alezatoklarownychwzorówstworzonychprzezCaroleSutton(1999/2006).
Tabela1.6.Podstawowe,uproszczonewzorykształtowaniazachowań
ZACHOWANIAPOŻĄDANE
Zachowaniepożądane+wzmocnieniepozytywne(NAGRODA)10=więcejzachowańpożądanych
wyniósłśmieci+radośćmamyipochwała=chętniezrobitonastępnymrazem
Zachowaniepożądane+brakwzmocnienia(brakuwagi–WYGASZANIE)=mniejzachowańpożądanych
wyniósłśmieci+niktniezauważył=niezrobitegonastępnymrazem;pomyśli:„Chybaniewartosięstarać,boitakniktnigdytegoniezauważa,lepiejnicnierobić”
Zachowaniepożądane+kara(KONSEKWENCJA)=mniejzachowańpożądanych
wyniósłśmieci+mamajęknęła:„Nowidzisz,atychbutelek,costałyprzykoszu,tojużoczywiścieniezabrałeś!”=niepójdzienastępnymrazem;pomyśli:„Onie!następnymrazemnieidę,zawszesięczepia”
ZACHOWANIANIEPOŻĄDANEMAJĄCENACELUPRZYCIĄGNIĘCIENASZEJUWAGI
Zachowanieniepożądane+wzmocnieniepozytywne(NAGRODA–uwaga)=więcejzachowańniepożądanych
Dzieckonalekcjirobigłupieminy+nauczycielprzerywalekcjęinieprowadzijejdalej,tylkorozmawiazeźlezachowującymsięuczniem=dzieckobędzieczęściejrobiłogłupieminy,kiedybędziesięnudzićsięnalekcji
Zachowanieniepożądane+brakwzmocnienia(brakuwagi–WYGASZANIE)=mniejzachowańniepożądanych
nalekcjirobigłupieminy+nauczycielkontynuujelekcjęorazdba,abycałaklasagosłuchała=uczeńniezyskujeuwagianinauczyciela,anidzieci,stopniowobędziemniejtakichzachowańnalekcji
ZACHOWANIANIEPOŻĄDANEMAJĄCENACELUOSIĄGNIĘCIEKORZYŚCIINNEJNIŻUWAGA
Zachowanieniepożądane+wzmocnienienegatywne(WYCOFANIEKARY)=więcejzachowańniepożądanych
KrzyśuderzyłWojtka.Dorosłypogroziłmupalcemiposzedłdalej.Dzieckouczysię,żejegozachowanieniewiążesięzkoniecznościąponiesieniakary.NagrodąjestpokonanieWojtka.
Zachowanieniepożądane+kara(KONSEKWENCJA,KARA)=mniejzachowańniepożądanych
KrzyśuderzyłWojtka.Dorosłyzastosowałkarę.Dzieckouczysię,żejegozachowaniewiążesięzkoniecznościąponiesieniakonsekwencji.KaramusibyćwiększaniżnagrodazapokonanieWojtka.
Źródło:opracowaniawłasnenapodstawieSutton(1992).
Jak Państwo widzicie, wzmocnieniem pozytywnym, a więc nagrodą lubkonsekwencją(karą)zazachowaniedziecka,jestnaszarodzicielskareakcjanatozachowanie.Zarównopodobrym,jakipozłymzachowaniupotrafimyczasemnagradzać. Często dzieje się to automatycznie, kiedy nie zdajemy sobiecałkowiciesprawyznaszychdziałań.OddziśchcielibyśmyPaństwazachęcićdoanalizowaniatego,corobimywobecnaszychdzieciicoztychdziałańwynika.
Świadomiechwaląciwyciągająckonsekwencje,znaczącowpływamynazachowanienaszychdzieci.
Przedstawiliśmy krótko podstawowe zależności dotyczące kształtowaniazachowań, podobne do tych sformułowanych przez Skinnera. Badacz tenstworzyłrównieżspecjalnenarzędziapomiaruzachowaniaijegomodyfikacji–wyróżniłtrzyelementypomiarubehawioralnego(za:PerviniJohn,2002):
1. Identyfikowanie określonych zachowań – zachowań docelowych (targetbehaviors)lubreakcjidocelowych(targetresponse).
2. Identyfikowanie określonych czynników środowiskowych, które wywołujązachowaniaprzedmiotowe,sądlanichsygnałemlubjewzmacniają.
3. Identyfikowanie określonych czynników środowiskowych, którymi możnamanipulowaćwceluzmianyzachowania.
Stosowana analiza zachowania zajmuje się systematycznym stosowaniemprocedurwyprowadzonychzprawopisującychzachowaniewcelupoprawianiaspołecznie istotnych zachowań oraz eksperymentalnego sprawdzenia, że
zastosowane procedury były rzeczywiście odpowiedzialne za zmiany, jakienastąpiły (analiza behawioralna stosowana). Jest to pierwsze i podstawowenarzędzie pracy z zachowaniem, które pozwala później wprowadzićszczegółoweinterwencje.StosowanaanalizazachowaniawedługDonaldaM.Baera,MontroseM.Wolf
i Todda R. Risleya (1968) charakteryzuje się siedmioma cechami: mapraktyczne zastosowanie, koncentruje się na zachowaniu, posługuje sięmetodami analizy, jest mocno sformalizowana, systemowa, efektywnaicałościowa.
Tabela1.7.CechystosowanejanalizyzachowaniawedługBaera,WolfiRisleya
Stosowalna,praktyczna:
stosowanaanalizazachowaniazajmujesięważnymispołeczniezachowaniami.Istotnesąnietylkonatychmiastowezmianywzachowaniu,alerównieżichznaczeniedlafunkcjonowaniajednostkiijejotoczeniaorazto,jakwpływająnaichwzajemneinterakcje.
Behawioralna: analizazachowaniazmieniakonkretnezachowania,anieto,coklientzgłaszajakoproblem,zachowaniejestściślemierzalne.
Analityczna: osobastosującaanalizębehawioralnąjestbadaczemmającymkontrolęnadzachowaniem.Niejesttozawszeprosteanietyczne.Abymiećwpływnazachowaniewnaturalnymśrodowisku,awięckontrolowaćjegozmienność,wartozastosowaćdwarodzajebadania:zodwrotnąiwielokrotnąkontrolą(reversalandmultiplebaselinedesigns).Odwróconakontrolapoleganatym,żezachowanie,którepodlegamodyfikacji,jestmierzonenasamympoczątku,czyliprzedwprowadzeniemjakiejkolwiekmodyfikacji,anastępnie,gdyjestjużustabilizowanepowprowadzeniuzmian.
Sformalizowana(technological):
różneosobystosującetesamemetodypowinnyotrzymaćpodobnyrezultat.Wszystkieinterwencjemusząbyćopisanedokładnieizzachowaniemkolejności,jakprzepisnabiszkoptlubinstrukcjaobsługisprzętu.Cooperiin.przedstawiająsposóbsprawdzenia,czyopisjestwystarczającosformalizowanyiinstruktażowy:„Jeśliosobabiegławanaliziebehawioralnejuważnieprzeczytaopisiwykonadokładnietaksamo,jesttoprawidłowyopis.Jeślijednakosobapopełnijakiśbłąd,dodalubominiejakąśczynnośćlubbędziemiałapytaniecodoopisanejczynności,oznaczato,żeopisjestnieprawidłowyiwymagaulepszenia”.
Spójnawswoimpodejściu:
zarównostosowaneprocedury,jakiinterpretacjemusząopieraćsięnametodachanalizybehawioralnej.
Efektywna: zastosowanieodpowiedniejtechnikimodyfikacjizachowańdajepoprawęzachowania.
Całościowa: możliwadozgeneralizowaniawróżnymczasieiwodmiennychśrodowiskach.Dokonanazmianazachowaniapowinnabyćgeneralizowananapodobnezachowania.Dalszazmianazachowania,pozaprzestaniuinterwencji,takżejestprzykłademgeneralizacji.
Źródło:opracowaniewłasnenapodstawieBaer,WolfiRisley(1968,s.91–97).
Tabela1.8.CzterycechyanalizybehawioralnejdodaneprzezWilliamaHewardaiwspółpracowników
Wytłumaczalna: bezpośrednieiczęstepomiaryzachowaniapozwalająwychwycićzmiennezwiększająceszansepojawieniasiępożądanegorezultatu,atakżezmienneosłabiająceteszanse.Stosowanaanalizazachowaniajestmetodąnaukową,wktórejbadaczniezgaduje,alestawiahipotezyiweryfikujeje.
Jawna: wanaliziebehawioralnejniemamagii,wszystkojestdokładnieopisaneizmierzone.
Możliwaipodbudowującasamegobadacza:
analizazachowaniaproponujenarzędzia,którezmieniajązachowanie,dajeteżmożliwośćobserwowaniazmianizauważeniawłasnejskuteczności.
Optymistyczna: założeniaanalizybehawioralnejmogąnapawaćnasoptymizmem,ponieważzakładają,żewszystkiejednostkimojąjednakowypotencjał,awięcmogąosiągnąćpodobnerezultaty(tzn.każdedzieckomożnawychować).Częsteidokładnepomiaryzachowaniapomagająwykryćnawetdrobnepozytywnezmianywzachowaniu,któreinaczejmożnabyłobyprzeoczyć(np.chodzi5minutzamiasttylko4,5).Metodyanalizybehawioralnejsąskutecznewpracyzbardzotrudnymizachowaniami,wydawałobysię,żeniemożliwymidozmiany.
Źródło:opracowaniewłasnenapodstawieHewardiin.(2005).
Jeżelizaczynamyanalizowaćtrudne,niepożądanezachowania,interesująnastrzy jego składowe: sekwencja tego, co było przed zachowaniem, samozachowanie i jego następstwa. Opisując je w ten sposób, dokonujemy jegobehawioralnejanalizy.
A–COZDARZYŁOSIĘTUŻPRZED B–COONDOKŁADNIEROBI
C–CONASTĄPIŁOBEZPOŚREDNIOPO
Sątomiejsca,konteksty,bodźcewpływającenazachowaniedziecka(np.wydawanepolecenie,prowokacjakolegi)
Samozachowanie,czylicodokładnierobidziecko(beztego,czegonierobi)
Negatywnebądźpozytywnekonsekwencjedladzieckaiinnychosób.Konsekwencjemówiąnam,czyzachowaniejestwzmacniane,czywygaszane
Behawioralne ABC to skrót od angielskiego Antecedents BehaviourConsequences–sposóbpatrzenianazachowaniewkontekścietego,codziejesięprzednim (jakienaszezachowania lubzmianywotoczeniuzwiększają szansępojawienia się danego zachowania), i tego, co następuje po nim (następstwa,konsekwencje, skutkidziałania).Wtaki sposóbmożnaopisaćdokładniekażdezachowanie.Przykłady:
PRZEDZACHOWANIEM ZACHOWANIE NASTĘPSTWAZACHOWANIA
Wstałzłóżkaogodz.7.30,zamiasto7.15
Jeśniadaniewpośpiechu,pijebardzogorącąkawę
Poparzyłsię,wybiegłgłodnyzdomu,nastolepozostawiłbałagan
Dzieckorozbierasięwieczorem Swojerzeczyrzucatam,gdziestoi Mamapodążazadzieckiemiwszystkieporzuconeubraniapodnosiiukłada
Dzieckodługokąpiesięwwanniewstygnącejjużwodzie
Naprośbęrodziców,żebyjużkończyło,mówi:„Nie!”ipiszczy
Rodzicedolewająciepłejwodyiczekają,ażdzieckospokojniezechcewyjśćzwanny
1.Wprowadzeniedopsychologiibehawioralnej
1Klasyfikacjepsychiatrycznepodają,żejestto6miesięcy.2Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10 (2000). Kraków – Warszawa:Versalius,InstytutPsychiatriiiNeurologii.
3 Wciórka, J. (2008). (red.). Kryteria diagnostyczne według DSM-IV-TR. Wrocław: Elsevier Urban &Partner.
4Aletakżesporadycznieuzdrowychdzieci,nastolatkówidorosłych.5Ograniczonydowyborudrugiegorodzica.6 Za: Campbell (2004, s. 68); na podstawie epidemiologicznego badania 705 trzylatków w Londynie(Richman,1982).
7Ifadeadmancandoit,itaren’tbehavior.Andifadeadmancan’tdoit,thenitisbehavior.8Najczęściejstaramysięzrodzicamipoliczyćczynności,jakiedzieckowykonujeodmomentuobudzeniasiędowyjściazdomu.Możemyteżokreślićczaskażdegokolejnegozachowania–myciasię,jedzeniaśniadania,ubierania.
9Prawoefektu:zachowanie,którewdanejsytuacjiwywołujeodczuciezadowolenia(satisfaction),zostajeskojarzoneztąsytuacjąijeśliwprzyszłościsytuacjatasiępowtórzy,towzrastaprawdopodobieństwo,iżpowtórzone zostanie także to zachowanie. Jeżeli zaś w danej sytuacji zachowanie wywoła uczuciedyskomfortu(discomfort),tospadaprawdopodobieństwopowtórzeniasiętegozachowaniawpodobnychwarunkachwprzyszłości.
10 W tej książce będziemy używać wymiennie pojęć „wzmocnienie pozytywne” i „nagroda” jakosynonimów, choć jak słusznie zauważył P. Bąbel (recenzent), nie każda nagroda w potocznymrozumieniu jestwzmocnieniempozytywnym,gdyżniekażdanagrodabędziezwiększaławprzyszłościprawdopodobieństwo zachowania, w którego konsekwencji wystąpiła. Trudno oczekiwać, że nagrodaksiążkowawręczanatradycyjnienazakończenierokuszkolnegouczniom,którzyotrzymaliświadectwoz czerwonym paskiem, zwiększy prawdopodobieństwo uzyskania świadectwa z czerwonym paskiemwprzyszłości.
