SADRŽAJ

UVOD........................................................................................................................2

1. KLASIFIKACIJA ŽELJEZNIČKIH VOZILA...................................................3

2. VUČENA VOZILA............................................................................................62.1. Zajednički sklopovi vučenih vozila..............................................................62.2. Teretna kola................................................................................................15

3. ODRŽAVANJE TERETNIH KOLA................................................................24

4. ŽELJEZNIČKA VOZILA................................................................................304.1. Zakon o bezbjednosti u željezničkom saobraćaju.......................................30

UVOD

Željeznica kao organizacija u cijelini, čiji je zadatak da vrši transportne usluge, predstavlja složen proizvodni organizam. Dijelovi tog složenog proizvodnog organizma su u međusobnoj vezi. Ta povezanost postoji kako između pojedinih grana mnogostruke željezničke službe, tako i među pojedinim radnim jedinicama jedne te iste grane, koje su ponekad udaljene na stotine i hiljade kilometara jedna od druge. Tako na primjer efikasnost rada vučnih vozila u procesu prevoza ne zavisi samo od njihovog broja i jačine, niti, pored ovog, i od produktivnosti mašinskog osoblja, već i od cijelog niza drugih činjenica, koje omogućavaju najoptimalnije korištenje ovih sredstava.

Cijelokupna organizacija na željeznici sa svim svojim postrojenjima, sredstvima i ljudstvom, bilo neposredno ili posredno, usredočena je uglavnom na to- da voz saobraća. Dakle, sve što čini željeznicu željeznicom ima kao krajnji cilj prevoz robe i putnika sa jednog mjesta na drugo- a to se postiže saobraćajem vozova.

Željeznička vozila su vozila koja se kreću po tračnicama, predviđena da vuku ili budu vučena od strane vučnih vozila (u ovu vrstu vozila ne spadaju tramvaji). Željeznička vozila namijenjena su prijevozu putnika, roba (tereta) ili za potrebe željeznice. Ova vozila se povezuju u jedno ili više vučnih vozila i jedno ili više vučenih vozila i tada tu skupinu vozila nazivamo vlak.

Prema osnovnoj podjeli željeznička vozila dijele se na:

vučna vozila - željeznička vozila s vlastitim pogonom (lokomotive, motorni vlakovi) vučena vozila - željeznička vozila bez vlastitog pogona koja mogu služiti za javni

prijevoz putnika (putnički vagon), za prijevoz tereta (teretni vagon) i za posebne namjene vozila za posebne namjene - željeznička vozila s vlastitim pogonom ili ono koje je

vučeno drugim vozilom, a služe u željezničke svrhe.

Vučna i vučena vozila su složeni tehnički sistem, koji su pored sklopova i uređaja, tj.složenog sistema od kojih su sastavljeni, izloženi tokom vremena radu i velikom i različitom naprezanju.

Pored zahtijeva za funkcionisanje u željezničkom prometu vozova i vučenih vozila imaju posebne zahtijeve koji moraju biti riješeni pravilnim održavanjem:

Posebni elementi sigurnosti ( kako nebi došlo do havarije, ljudskih žrtava...) Svaki zastoj narušava terminarni rad vožnje, te dovodi do zakašnjnja i ostalih ispravnih

vozila.

2

Na vozilima se ne mogu najčešće izvesti provjere u toku rada Potrebno je pored održavanja vršiti i moderniziranje i rekonstrukciju dijelova A sve ovo opet navedeno, radi ekonomskog stanovišta

3

1. VUČENA VOZILA

1.1. Zajednički sklopovi vučenih vozila

Vučena vozila se generalno sastoje od slijedećih sklopova i uređaja:

kolski sanduk, donje postolje, obrtno postolje/kotrljajući stroj, uređaji za kočenje, osvijetljenje, klimatizaciju

(grijanje/hlađenje/provjetravanje), vuču, odbojni, itd.

Teretna i putnička kola imaju sklopove i uređaje prema kojima se međusobno razlikuju, kao što su kolski sanduk, uređaj za klimatizaciju i uređaj za osvijetljenje. Međutim, pojedini sklopovi i uređaji su slični ili jednaki, kao što su donje postolje, obrtno postolje, odbojni i vučni uređaji, pa se o njima može govoriti kao zajedničkim sklopovima vučenih vozila.

Donje postolje se izrađuje od čeličnih profila, kao uzdužnih, poprečnih i dijagonalnih nosača, međusobno spojenih zavarivanjem. Konstrukcija ovog elementa mora imati veliku čvrstoću i krutost s obzirom na to da donje postolje preuzima velike statičke i dinamičke sile iz svih smjerova. Na slici u nastavku je dato donje postolje dvoosovnih kola.

Slika 42. Donje postolje dvoosovnih kola

Elementi postolja su slijedeći:

(1) - glavni uzdužni nosači,

4

(2) - glavni poprečni nosači, (3) - srednji uzdužni nosači, (4) - dijagonalni nosači, (5) - vučni uređaj, (6) - odbojni uređaj.

S obzirom na to da se na glavne poprečne nosače učvršćuju odbojni uređaji, oni moraju biti adekvatno dimenzionisani za preuzimanje velikih udarnih sila pri manevrisanju. Pojačanje u tom smislu se postiže ugradnjom dijagonalnih nosača.

Kotrljajući stroj kod dvoosovnih kola predstavljaju kolski sklop sa elementima veze i elastičnim elementima. Kolski sklop ima na krajevima osovine ležajeve ugrađene u kućišta.

Slika 43. Kotrljajući stroj

(1)- oslonac opruge, (2) - kućište ležaja, (3) - opruga, (4) - karika, (5) - glavni uzdužni nosač donjeg postolja, (6) - potpornik, (7) - vodilica, (8) - klizači, (9) - vezni nosač, (10) - kolski sklop

Kućišta su smještena između vođica koje im dopuštaju vertikalno pomjeranje po odgovarajućim klizačima. Vertikalne sile između donjeg postolja i kolskih

5

sklopova prenose se preko gibnjeva (opruga), koji predstavljaju elastične i prigušne elemente. Karike opruge omogućavaju promjenu dužine opruge pri njenom izvijanju. Karike povezuju potpornike sa gibnjevima. Potpornici su zavareni za uzdužne nosače, isto kao i vođice. Na donjem kraju su vodilice međusobno povezane sa odgovarajućim nosačem.

Dvoosovna kola imaju ograničenu nosivost i stvaraju otežan prolazak kroz krivinu. Veliki razmak međusobno paralelnih osovina stvara veliki otpor u krivini i povećava trošenje točka/bandaža i šina.

Slika 44. Prolaz kola kroz krivinu (dvoosovna i četvoroosovna kola)

Ugradnjom obrtnih postolja se povećava nosivost zbog većeg broja osovina i olakšava se prolazak kroz krivinu. Obrtna postolja se poput kolica slobodnije kreću u odnosu na donje postolje. Razmak kolskih sklopova kod obrtnih postolja je 1,5-2,5m kod teretnih kola, a do 3,6m kod putničkih kola.

Slika 45. Obrtno postolje za putnička kola

(1) - zdjela, (2) - gornja kolijevka,

6

(3) - opruge, (4) - amortizer, (5) - donja kolijevka, (6) - ram postolja, (7) - vješalice, (8) - uzdužni elastični elementi, (9) - uzdužna poluga, (10) - kućište ležaja, (11) - kolski sklop.

Pri kretanju kola kroz krivinu, zakretanjem obrtnih postolja se kolski sklopovi pozicioniraju gotovo radijalno u odnosu na centar krivine. Točkovi se približavaju tangencijalnom položaju u odnosu na šine, što smanjuje otpore kretanja kroz krivinu, a smanjuje se i trošenje šina i točkova/bandaža. Time se omogućava povećanje brzine kola, pri čemu je vožnja sigurna i hod kola relativno miran. Na slici 45 je prikazano obrtno postolje putničkih kola za brzine do 250km/h. Donje postolje kola se oslanja na obrtna postolja preko zdjela. Sa zdjele, sila se prenosi preko gornje kolijevke na opruge, a zatim na donju kolijevku. Sila se dalje prenosi preko vješalica na ram obrtnog postolja koje se oslanja na kućišta ležajeva kolskih sklopova. Uzdužna stabilizacija se postiže polugama i elastičnim elementima. Savremeno obrtno postolje za teretna kola je dato na slici 46. To je vrlo čvrst i krut ram postolja, koji se oslanja preko zavojnih opruga na kućišta ležajeva kolskih sklopova.

7

Slika 46. Obrtno postolje za teretna kola

Na kola se ugrađuju slobodni kolski sklopovi. To znači da se takav kolski sklop sastoji od osovine i dva čvrsto navučena točka, bez elemenata za prijenos obrtnog momenta. Na kolske sklopove putničkih kola kod brzina većih od 120km/h često se ugrađuju diskovi kočnica, koji se čvrsto vezuju za osovinu između točkova.

8

Slika 47. Kolski sklop za vučena vozila

Vučni uređaj služi za međusobno povezivanje kola i prenošenje vučne sile od vučnog vozila. Ovaj uređaj se principijelno sastoji od tegljenika i kvačila. Tegljenik može biti prolazni, što je uobičajeno rješenje kod dvoosovnih kola, te čelni koji se koriste kod četvoroosovnih kola sa obrtnim postoljima.

Slika 48. Tegljenici

9

Prolazni tegljenik Čelni tegljenik(1) – tegljenik (1) – kuka (2) – pužasta opruga (2) – pužasta opruga (3) – kuka

Kod prolaznih tegljenika, donje postolje nije opterećeno vučnim silama, dok je kod čelnih tegljenika ovo postolje opterećeno vučnim silama i zbog toga se dodatno dimenzioniše. Pojačani su čelni i uzdužni nosači.

Prolazni tegljenički uređaj se satoji od tegljenika, pužaste opruge i kuka na krajevima postolja. Vučna sila se prenosi preko kuke, tegljenika i pužaste opruge na donje postolje. Čelni tegljenički uređaji se sastoje od kuke i pružaste opruge. Preko tih elemenata se prenosi vučna sila na ojačani čeoni nosač, a od njega preko uzdužnih nosača na drugi kraj donjeg postolja.

Sila kidanja kuke i tegljenika treba biti najmanje 1.000kN, a kvačila 850kN. Kvačilo je mehanizam koji omogućava povezivanje kola u sastav. Mehanizam se satoji od vretena, matice, stremena i ručice.

Slika 49. Kvačilo

(1) - kuka, (2) - ručica,

10

(3) - stremen, (4) - matica, (5) - vreteno.

Matice i vreteno imaju lijeve i desne navoje čime se omogućuje primicanje i razmicanje kola zavisno od smjera okretanja vretena. Na kolima se nalazi i mjesto na kojem se kvačilo može ovjesiti kada se ne koristi u vuči. Osim vretenastog, u svijetu se koriste i automatska kvačila.

Sile koje nastaju pri vuči voza kod usporavanja i zaustavljanja preuzima odbojni uređaj. Ove sile su izražajne kod manevrisanja vozilima. Da bi se ublažilo dinamičko opterećenje kola, u odbojne uređaje se ugrađuju elastični elementi.

Slika 50. Odbojnici

Odbojnik sa pužastom oprugom Odbojnik sa prstenastom oprugom

(1) – ravna odbojnička ploča (1) – ravna odbojnička ploča(2) – čahura (2) – prstenasta opruga(3) – pužasta opruga (3) – čahura

Odbojnik sa pužastom oprugom podnosi silu do 160kN kod dvoosovnih, a do 240kN kod četvoroosovnih kola. S obzirom na to da taj odbojnik nema prigušna svojstva, počeli su se koristiti odbojnici sa prstenastom oprugom. Odbojnici sa prstenastom oprugom imaju brojne prednosti u odnosu na one sa pužastom oprugom. Te prednosti su slijedeće:

veća sila pritiska, a time i manja opasnost od oštećenja donjeg postolja,

11

trenjem između prstenova se veći dio rada sile pritiska pretvara u toplotu, čime se postiže visok stepen prigušenja i smanjuje trzanje voza,

duži vijek trajanja za oko 20 godina, i manja šteta kod loma opruge, s obzirom da se najčešće slomiju jedan ili dva

prstena.

Prstenastu oprugu obično čine 12 ili 15 prstenova. Vanjski prstenovi su opterećeni na vuču, a unutrašnji na pritisak. Takva opruga može podnijeti sile u rasponu 310-450kN. Oblik odbojniče ploče je standardizovan. Posmatrajući izvana na čeonu stranu kola, odbojnička ploča lijevog odbojnika može biti ispupčena, a desna ravna. Ispupčenje odbojnika se izvodi radi lakšeg prolaska voza kroz krivinu. Kada su obje odbojničke ploče ispupčene, poluprečnik ispupčenja ne smije biti manji od 1.500mm. Prečnik odbojničke ploče mora biti usklađen sa dimenzijama kola i mora omogućiti prolaz voza kroz minimalni poluprečnik krivine od 150m.

1.2. Teretna kola

Teretna kola su namijenjena prijevozu robe raznih oblika i sadržaja i razvrstana su u 13 raznih kategorija, koje se označavaju velikim slovima. Svaka serija ima određene tehničko-eksploatacione karakteristike prema kojima se određuje specifična namjena teretnih kola. Specifične namjene se označavaju kao podserije sa malim slovima. Teretna kola koja zadovoljavaju odredbe Pravilnika o međusobnoj razmjeni teretnih kola u međunarodnom saobraćaju, imaju oznaku RIV (Regolemento Internazionale Veicoli) i koriste se u međunarodnom željezničkom tereretnom saobraćaju.

Kola serije "E" (obična otvorena kola visokih stranica) su dvoosovna ili četvoroosovna kola sa stranicama visine 80-180cm, bočnim vratima za istovar tereta pomoću prevrtanja kola, a ponekad i sa čeonim preklopnim otvorima.

12

Slika 51. kola serije "E"

Ova kola su namijenjena za prijevoz robe u rasutom stanju svih granulacija i komada, a prvenstveno robe koja ne mora da bude zaštićena od atmosferskih uticaja za vrijeme prijevoza (kiša, vjetar, sunce, snijeg i nagle promjene temperature). Utovar u ova kola se vrši sa gornje strane ili kroz bočna vrata odnosno čeona preklopne otvore pomoću prevrtanja kola i odozgo. U voim kolima se prevozi ugalj, željezna ruda, boksit, koks, šljunak, metalni otpaci, neobrađeno/poluobrađeno drvo, trupci, celulozno drvo, daske, građevinski poluproizvodi, proizvodi metalne i mašinske industrije, elementi od prenapregnutog betona cigla, metalni odlivci, ploče, koturovi, čelici, itd. Tovar se kod ovih kola dodatno može zaštiti prekrivačima na taj način što se vežu za ušice, kojima je većina ovih kola opremljena.

Kola serije "F" (specijalna otvorena kola visokih stranica) su kola za istovar tereta pomoću slobodnog pada otvaranjem preklopnih vrata na otvorima za istovar, koja se nalaze na obje bočne strane kola.

Slika 52. Kola serije "F"

13

Utovar u ova kola se vrši preko otvora na vrhu kola. Kola su specijalno građena za prijevoz pojedinih vrsta roba, a konstrukcija je uslovljena načinom istovara. U ovoj seriji se nalaze i kola za prijevoz zastornog materijala za potrebe željeznica, koja mogu da istovaruju teret na jednu ili drugu stranu kolosijeka, posredini između točkova ili istovremeno po svim kombinacijama. Kola za prijevoz rude imaju istovarne otvore podešene tako da ruda pada u bunkere sa jedne ili druge strane kolosijeka. Na kolima za prijevoz razne vrste roba su otvori za utovar i istovar produženi u oblik točila, dok je mehanizam za otvaranje i zatvaranje klapni izveden tako da se može regulisati količina istovarene robe. Istovar se može u bilo kojem momentu prekinuti, a istovremeno pretovarati direktno u ambalažu, vreće ili elevatore. Kola se koriste za prijevoz roba koju ne treba štititi od atmosferskih uticaja, a prevozi se u većim količinama: ugalj, željezna ruda, koks, boksit, šljinak i slično. Granulacija robe za prijevoz ovim kolima može biti u rasponu 1-500m. Kod fine granulacije i debljih komada tereta, preporučljiva je prethodna provjera ponašanja tereta u transportu, jer stresanje za vrijeme prijevoza ne zavisi samo od granulacije već i od ostalih fizičkih karakteristika tereta. Preklopna vrata na istovarnim otvorima pojedinih kola ove serije, otvaraju se i zatvaraju mehanički/ručno, na nekim pomoću komprimiranog vazduha ili na oba načina sa platforme na čelu kola.

Kola serije "G" (obična zatvorena kola) su kola sa brojnim konstruktivnim rješenjima s obzirom na dužinu, nosivost, brzinu trčanja, položaj/broj vrata, položaj/broj otvora za provjetravanje i užu namjenu.

Slika 53. Kola serije "G"

14

Osnovna namjena ovih kola je prijevoz komadne robe, paletizovane robe, prehrambenih proizvoda, životinja i drugih tereta koji moraju biti zaštićeni od atmosferskih uticaja. Izuzetno se mogu koristiti za prijevoz ostalih tereta, koji se mogu smjestiti u ova kola, uključujući čak i prijevoz ljudi. Sa tog aspekta se ubrajaju u najuniverzalnija kola u željezničkom teretnom parku kola. Dvoosovna kola imaju na bočnim stranama po jedna vrata i četiri otvora za provjetravanje, dok četvoroosovna kola imaju sa svake strane po dvoja vrata ili jedna dvostruka i sa po četiri otvora za provjetravanje. Uža namjena kola označava podseriju kao na primjer prijevoz žitarica, ranog voća/povrća i drugo. Pojedina kola su opremljena rinfuznim daskama za prijevoz tereta u rasutom stanju, a pojedina imaju karike za vezivanje stoke.

Kola serije "H" (specijalna zatvorena kola) su kola čiji način utovara i mogućnost transportovanja trajektom (feribotom) i prugama BR-a, karakterišu ova kola, koja su u principu namijenjena za prijevoz iste vrste roba kao kod kola serije "G".

Slika 54. Kola serije "H"

Kola ove serije sa podserijom "i" imaju mogućnost otvaranja bočnih stranica do 2/3 ukupne korisne dužine kola. Time je olakšan mehanizovan utovar robe na paletama pomoću viljuškara, a nisu potrebne utovarne rampe. Pojedina kola ove serije imaju u unutrašnjosti pokretne pregrade koje vise na točkovima u vođici ispod krova kola. Ove pregrade se mogu pokretati po cijeloj dužini kola i ujedno služe za pričvršćavanje tereta u kolima. Između svakog reda paleta ili drugog tereta stavlja se po jedna pregrada, a na kraju se napušu vazdušni jastuci, koji tako napuhani pritišću teret i štite ga. Treba napomenuti da ova kola nemaju otvore za provjetravanje, pa se u njih tovare one robe koje ne zahtijevaju provjetravanje. U drugu grupu ovih kola spadaju kola sa posebnim tehničkim rješenjima za transport

15

feribotom i prugama BR-a, iako su po svojim transportnim karakteristikama potpuno identična običnim zatvorenim kolima. Za lakše raspoznavanje od drugih serija/podserija, iznad broja ovih kola se nalazi uokviren znak sidra bijele boje.

Kola serije "I" (specijalna kola sa temperaturnom kontrolom) su kola koja služe za prijevoz roba koje zahtijevaju posebne temperaturne uslove (svježe meso, mesni proizvodi, svježe voće i povrće, itd.).

Slika 55. Kola serije "I" Kod ove serije je potrebno razlikovati slijedeće tipove kola:

Izotermička kola, koja imaju dvostruke zidove i između kojih je smještena izolirajuća masa. Na taj način se izoluje uticaj vanjske temperature (mraza ili vrućine) na temperaturu u kolima koja konstantno ostaje ista;

Rashladna kola, koja imaju dvostruke izolirajuće zidove i ledenjake (rezervoare sa ledom), pomoću kojih se vrši rashlađivanje kola;

Kola za duboko zamrzavanje, koja imaju izolirajuće zidove i posebne rashladne uređaje (frižidere) za stvaranje niskih temperatura u kolima i održavanje pošiljaka u zamrznutom stanju. Ova kola nemaju ledenjake;

Toplotna kola, koja imaju posebne uređaje (grijalice, radijatore i slično) za zagrijavanje unutrašnjosti kola pri prijevozu određenih vrsta pošiljaka (žabe, zmije, banane itd.) za koje je nužna, naročito zimi, viša temperatura u kolima od vanjske temperature;

Sva navedena specijalna kola mogu imati ugrađene kuke za vješanje mesa, podne rešetke radi zaštite robe od kvašenja i ventilatore za provjetravanje.

Kola serije "K" (plato i plitka dvoosovna kola) su dvoosovna plato-kola sa stupcima i/ili niskim stranicama. Njima se prevoze komadna roba koja nije posebno teška, a principijelno su namijenjena za prijevoz robe koja ne zahtjeva zaštitu od atmosferskih uticaja.

16

Slika 56. Kola serije "K"

Pojedine krupnije pošiljke je potrebno posebno pričvrstiti, kao što su kontejneri, sanduci, mašine, vozila, daske, balvani, itd. Ova kola se mogu koristiti i kao tzv. "štitna" kola. Kola ove serije sa stranicama su pogodna za prijevoz tereta i u rasutom stanju, gdje istovar nije mehanizovan ili se prevoze relativno male količine tereta (pijesak, šljunak, tucanik, itd.).

Kola serije "L" (specijalna kola za prijevoz automobila) su kola uglavnom namijenjena za automobile, dok se podserija sa četiri osovine i jednom platformom mogu koristiti i za prijevoz kamiona i prikolica.

Slika 57. Kola serije "L"

Većina ovih kola ima dvije platforme, dvije jedinice i opremljena su uređajima za prijevoz u sastavu putničkih vozova. Automobile možemo tovariti na obje platforme i za to je potrebna čeona rampa preko koje tovarimo čitavu kompoziciju, jer su kola konstruisana tako da automobili mogu prelaziti sa jednih kola na druga. Dio gornje platforme se spušta koso do visine donje platforme i preko tako spuštenog dijela se može utovariti gornja platforma čitave kompozicije, poslije čega se spušteni dio ponovo vraća u horizontalan položaj. Na platformama kola se nalaze vođice za automobilske točkove i uređaj za pričvršćivanje automobila. U optimalnim uslovima eksploatacije na troosovna kola može stati 10 automobila srednje klase ili 20 automobila niže klase. Maksimalno se na jedna kola može utovariti 12 kola srednje klase ili 28 automobila niže klase.

Kola serije "R" (obična četvoroosovna plato-kola) su kola koja se koriste za transport tereta u većim komadima ili veće mase, kao što su građevinske mašine, poljoprivredne mašine, čelične konstrukcije, betonske konstrukcije, vozila, plovila, velike bale, koturovi, ploče, kameni blokovi i metalurški proizvodi.

17

Slika 58. Kola serije "R"

Na kolima sa čeonim i bočnim stranicama se mogu prevoziti bez ambalaže manji komadi sa većom masom, koji ne moraju biti zaštićeni od atmosferskih uticaja. Na kola se mogu postaviti pokrivači, koji se pričvršćuju za ušice ili obruče locirane duž čitavih kola. Kola takođe mogu biti opremljena nauglicama za smještaj i transport kontejnera. S obzirom na relativno veliku nosivost i korisnu dužinu, ova kola su svestrano upotrebljiva.

Kola serije "S" (specijalna plato-kola sa šest ili osam osovina) su specijalna kola namijenjena za prijevoz kontejnera, teških vozila i posebnih pošiljaka.

Slika 59. Kola serije "S" Kola za prijevoz kontejnera imaju nekoliko jedinstvenih konstrukcionih rješenja. Kontejneri se na ovim kolima ne pričvršćuju nauglicama, već se stavljaju na pod kola pri čemu poprečni hod kontejnera spriječava 15mm visoke stranice koje ujedno služe za olakšan pretovar kontejnera. Visina poda ovih kola iznad GIŠ-a (gornja ivica šine) je najmanje u odnosu na sva ostala plato-kola. Kola sa podserijom "t" imaju tako čvrst pod da podnosi najveće pritiske, pa se njima mogu prevoziti tereti sa podmetačima koji naliježu na relativno male površine.

Kola serije "T" (specijalna kola sa pokretnim krovom) su kod kola kod kojih je pokretan krov osnovna specifičnost serije.

18

Slika 60. Kola serije "T"

Ova kola imaju dosta zajedničkih karakteristika sa kolima serije "G" i "H". Prednost "T" kola u odnosu na prethodno navedene serije je ta što se mogu prevoziti tereti većih dimenzija i što je omogućen utovar sa gornje strane kola. Istvremeno je ovim kolima omogućena velika manevarska raspoloživost u smislu raznih kombinacija pretovarnih operacija (moguć je istovremeni utovar sa gornje strane kola sa istovarom pomoću viljuškara sa bočne strane kola). Kola imaju ravan pod bez otvora za provjetravanje.

Kola serije "Z" (specijalna kola-cisterne) su kola za prijevoz tečnosti i gasova bez ambalaže i onih čvrstih materija koje na povišenoj temperaturi prelaze u tečno stanje (mazut, bitumen, asfalt, parafini, loj, vosak, itd.

Slika 61. Kola serije "Z"

Ovim kolima se mogu prevoziti razne tečnosti, ali ipak u cilju izbjegavanja stalnog pranja rezervoara poslije transporta (degazacija ili ispiranje tankova) na kolima se nalazi oznaka u boji, koja označava vrstu tečnosti za koju su kola namijenjena u prijevozu. Tankovi u kojima se prevoze tečnosti koje treba istakati pri povišenoj temperaturi, opremljeni su grijačima u unutrašnjosti. Tankovi sa i bez grijača su jednako toplotno izolovani. Tankovi za transport agresivnih tečnosti (kiseline i baze) izolovani su sa unutrašnje strane odgovarajućim materijalom da ne bi došlo do nagrizanja zida tanka.

19

Kola serije "Uc" (specijalna kola sa istovarom pomoću komprimiranog vazduha) su kola prvenstveno namijenjena za prijevoz cementa u rasutom stanju, ali se mogu uspješno koristiti i za prijevoz drugih materijala u prahu ili zrnu granulacije do 5mm.

Slika 62. Kola serije "Uc"

Međutim, kada granulacije premaši vrijednost od 2mm, mogu se prevoziti samo one materije sa pogodnim fizičkim karakteristikama, prvenstveno sa malom specifičnom masom. U takve materije se ubrajaju žito i glinica. Prilikom istovara (pražnjenja) tereta, važne su pojedine fizičke karakteristike tereta (na pr. vlažnost/higroskopnost), jer se jako higroskopne materije ne smiju tovariti u ova kola zbog nemogućnosti njihovog kasnijeg istovara. Zavisno od konstrukcije kola, postoje 1-4 tanka (silosa) u koje se tovari materijal kroz otvore na gornjem dijelu tanka. Tankovi se izrađuju u obliku uzdužnog cilindra postavljenog na postolje ili u obliku dvostrukog konusa sa centralnim cilindričnim dijelom, postavljenim okomito na postolje kola. Istovar se vrši pomoću komprimiranog vazduha, pa su zbog toga tankovi hermetički zatvoreni. Za priključak vazduha se može koristiti vatrogasna cijev sa uvodnicom od 5,08cm (2 inča), dok se za istovar koristi armirana vatrogasna ili druga čvrsta cijes sa izvodnicom od 10,16cm (4 inča). Optimalan pritisak za pražnjenje je 182kPa (1,8 bar-a). Količina vazduha za nadopunu pri ovom procesu je najmanje 5m3/min. Preko cijevi se može prazniti na daljinu do 100m u horizontali i do 30m po vertikali. Ukoliko kola imaju nekoliko tankova, u njima se mogu prevoziti istovremeno različite materije.

Kola serije "Uai" (specijalna kola sa spuštenim podom) su kola koja služe za prijevoz specijalnih (vangabaritnih tereta) kao što su kotlovi, transformatori i slično.

Slika 63. Kola serije "Uai"

20

Ovi tereti se ne mogu tovariti na bilo koja druga kola zbog svojih dimenzija, jer bi tada prekoračivala tovarni profil. Takvi prijevozi se uobičajeno tretiraju kao "naročite" pošiljke. Ova kola se kontrukciono izvode sa četiri ili više osovina.

Osnovne tehničko-eksploatacione karakteristike svih teretnih kola su slijedeće:

Broj osovina – ukupan broj osovina kola (neimenovana veličina), Osovinski razmak – rastojanje između osovina kod dvoosovnih kola ili

rastojanje između stožera višeosovnih kola (mm), Dužina kola – rastojanje između prednjeg i zadnjeg nesabijenog odbojnika

kola (mm), Korisna dužina kola – rastojanje između unutrašnjih čeonih strana sanduka

kola (mm), Korisna širina kola – rastojanje između unutrašnjih bočnih strana sanduka

kola (mm), Korisna površina kola – umnožak korisne dužine sa korisnom širinom poda

kola (m2), Korisna zapremina kola – umnožak korisne površine kola i korisne visine

kola (m3), Sopstvena masa kola/tara – masa netovarenih kola (t), i Nosivost kola – masa tereta koju kola mogu primiti (t),

21

2. ODRŽAVANJE TERETNIH KOLA

Redovno održavanje teretnih kola je ono koje se unaprijed planira i periodično ponavlja. Redovno održavanje teretnih kola se dijeli na:

Stalni nadzor u eksploataciji - SN, Kontrolne preglede - KPTK, Redovne opravke - ROTK.

Stalni nadzor teretnih kola u eksploataciji vrši se pregledom kola: Prije i poslije utovara, Prije dodavanja kola vozu, U vozovima:pri otpravljanju, prolazu i prispjeću voza, Poslije istovara kola.

Kontrolni pregled teretnih kola obuhvata pregled svih sastavnih dijelova i sklopova na kolima, uključujući kočnicu i osovinske ležajeve (klizne i kotrljane). KPTK se vrše sa otkačivanjem kola i tretiraju se na isti način kao i vanredne opravke manjeg obima (tekuće opravke) sa otkačivanjem, pri čemu je obavezan pregled kočnica.

22

Definiše se šta treba pregledati i kontrolisati prilikom kontrolnog pregleda kola i to zavisno od kontrukcije kola, vrste službe i uslova rada.

Kontrolni pregled teretnih kola vrši se sa otkačivanjem kola i tretiraju se na isti način kao i vanplanske opravke kola manjeg obima(tekuće opravke) sa otkačivanjem. Prilikom izvršenja svake tekuće opravke teretnih kola sa otkačivanjem vrši se i preged kočnice.

Kontrolni pregled teretnih kola vrši se u periodu vremena naznačenom na kolima, sa dozvoljenim odstupanjem od 3 mjeseca. Ukoliko se u ovom vremenskom intervalu vrši tekuca opravka teretnih kola sa otkačivanjem, tom prilikom obavezno se vrši kontrolni pregled kola.

23

24

25

Redovne opravke: Male opravke - MO, u okviru ROTK, podrazumjeva:

a. Pregled i opravku sklopova i uređaja bezbjednosti, kao što su vozeći stroj, kočnica, tegleće i odbojne naprave

b. Bojenje oštećenih dijelova kolaVelike opravke – VO, podrazumjevaju detaljne opravke svih dijelova i sklopova na kolima.

Ciklusni rokovi redovnog održavanja teretnih kola su određeni u zavisnosti od vrste ležajeva, najveće dozvoljene brzine vožnje, službe (za međunarodni ili za unutrašnji saobraćaj konstrukcije i starosti kola).

Kriterijum za određivanje rokova za izvršenje kontrolnih pregleda( odstupanje 3 mjeseca) i redovnih opravaka je kalendarsko vrijeme.

Propisani rokovi redovnih opravaka kod teretnih kola (ROTK) je kalendarsko vrijeme, a dozvoljeno odstupanje od propisanih rokova kod teretnih kola za međunarodni saobraćaj se određuje u skladu sa odredbama RIV-a, a u unutrašnjem saobraćaju mogu se produžiti uzastopno dva puta po 6 mjeseci, ukoliko to dozvoljava tehničko stanje kola, što je utvrđeno komisijski.

Vanredno održavanje teretnih kola dijeli se na: Vanplanske opravke manjeg obima (tekuće opravke) Vanplanske opravke većeg obima.

U vanplansko održavanje teretnih kola spada pranje i čišćenje, dezinfekcija, dezinsekcija i deratizacija kola, a vrši se prema ukazanoj potrebi.

Pranje i čišćenje: Analiza uzroka promjena stanja vozila ukazuje na niz negativnih posljedica mehaničkih, toplotnih i strukturnih opterećenja. Vozilo je u toku normalnog korišćenja neprekidno izloženo dejstvu takvih opterećenja. Ona prouzrokuju vrlo različite otkaze, među koje spadaju i oštećenje spoljnih dijelova vozila.

Usljed dejstva okoline, a naročito zbog uticaja toplote i mehaničkih i hemijskih nečistoća dolazi do oštećenja laka kojim je zaštićena ( i ukrašena) karoserija vozila. Znatno se zagađuju i donji dijelovi vozila, što ima za posljedicu povećano dejstvo korozije, starenja i drugih neželjenih pojava. U isto vrijeme, naslage prljavštine i drugih nečistoća na spoljašnjim i donjim dijelovima vozila otežavaju

26

ili onemogućavaju njihov vizuelni izgled, a znatno komplikuju izvršavanje niza postupaka održavanja (razne provjere nivoa ili zazora, dopunu ili zamjenu tehničkih tečnosti, podešavanja i sl.)

Takođe postoji latentna opasnost da se nečistoća unese unutar pojedinih komponenata vozila preko otvorenih kliznih ili drugih pokretnih površina. Ovo se događa kod različitih radnih cilindara i sličnih komponenata. Na taj način se u unutrašnjosti komponenata javljaju zagađivači čije prisustvo nije uobičajeno, što je praćeno nizom nepoželjnih posljedica.

Unutrašnjost vozila (kabina, tovarni sanduk i dr.) takođe se zagađuje. Rukohvati, unutrašnja oplata, podovi, zidovi i plafoni i sl. Su dijelovi unutrašnjosti vozila koji se prljaju prašinom i dodirom...Posebno se prlja unutrašnjost karoserije teretnih vozila usljed ostatka tereta koji je prevožen.

Obično se smatra da pranje i čišćenje predstavlja skup tehnoloških postupaka koji se primjenjuju sa ciljem smanjivanja negativnih efekata gore pomenutih uticaja. Ima, međutim, puno slučajeva da se pored njege i čišćenja vrši i preventivna zaštita lakiranih površina vozila korišćenjem raznih premaza, ili tzv.”poliranje”. U slučaju da se pored pranja i čišćenja vrši i poliranje lakiranih površina i zaštitno premazivanje hromiranih i drugih površina karoserije ili opreme vozila, govori se o postupcima njege vozila. Samo na prvi pogled može se uočiti da je ranje vozila banalna tehnološka operacija, međutim radi se o složenom tehološkom skupu sljedećih operacija:

Vlaženje (kvašenje, namakanje) Pred – pranje vodom Šaponiranje Pranje Ispiranje Cjeđenje Sušenje prirodnim ili prinudnim putem

27

Pranje vozila

Spoljašnje

Lako

Ručno

Unutrašnje

Teško

Mašinsko

Kombinovano

3. ŽELJEZNIČKA VOZILA

3.1. Zakon o bezbjednosti u željezničkom saobraćaju

Član 29

(1) Željeznička vozila, uređaji i oprema koji se ugrađuju u ta vozila moraju se projektovati, proizvoditi, rekonstruisati i održavati na način propisan ovim zakonom i propisima donesenim na osnovu ovog zakona, standardima, kao i propisima o zaštiti od požara. (2) Tehničke i druge uslove koje moraju ispunjavati željeznička vozila, uređaji i oprema koji se ugrađuju u ta vozila propisuje Ministarstvo. (3) Željeznička vozila namijenjena za korišćenje u međunarodnom željezničkom saobraćaju, pored uslova iz stava 1 ovog člana, moraju ispunjavati i zahtjeve interoperabilnosti, kao i uslove utvrđene međunarodnim ugovorima i međunarodnim željezničkim propisima.

Član 30

(1) Željeznička vozila sa teretom ili bez tereta moraju, u pogledu gabaritnih dimenzija vozila, mase po osovini i mase po dužnom metru, ispunjavati propisane uslove za prugu na kojoj saobraćaju. (2) Željeznička vozila koja ne ispunjavaju uslove iz stava 1 ovog člana mogu saobraćati na željezničkoj pruzi ako ispunjavaju propisane posebne uslove koji omogućavaju bezbjednost željezničkog saobraćaja i ako za to dobiju odobrenje, u skladu sa ovim zakonom (prevoz naročitih pošiljki u željezničkom saobraćaju). (3) Odobrenje za prevoz naročitih pošiljki u unutrašnjem željezničkom saobraćaju izdaje organ uprave. (4) Posebne uslove pod kojima željeznička vozila, koja ne ispunjavaju uslove propisane za željezničke pruge, mogu saobraćati na željezničkim prugama, propisuje Ministarstvo.

Član 31

(1) Inostrana željeznička vozila mogu saobraćati na željezničkoj pruzi Crne Gore ako ispunjavaju uslove utvrđene međunarodnim ugovorima, međunarodnim željezničkim propisima i propisima Crne Gore.

28

(2) Izuzetno od stava 1 ovog člana, na željezničkoj pruzi u Crnoj Gori, kad prevoz treba da se izvrši do određenog mjesta na teritoriji Crne Gore mogu saobraćati inostrana željeznička vozila pod uslovima propisanim ovim zakonom, ako su ti uslovi blaži od uslova utvrđenih u međunarodnim ugovorima i ako se ne radi o tranzitu preko teritorije Crne Gore.(3) Inostrana željeznička vozila koja ne ispunjavaju uslove utvrđene međunarodnim ugovorima, mogu saobraćati na željezničkoj pruzi Crne Gore ako ispunjavaju posebne uslove koji omogućavaju bezbjednost željezničkog saobraćaja i ako za to dobiju odobrenje, u skladu sa ovim zakonom (prevoz naročitih pošiljki u željezničkom saobraćaju). (4) Odobrenje za prevoz naročitih pošiljki iz stava 3 ovog člana izdaje organ uprave. (5) Posebne uslove pod kojima mogu saobraćati na željezničkoj pruzi Crne Gore inostrana željeznička vozila, koja ne ispunjavaju uslove utvrđene međunarodnim ugovorima, propisuje Ministarstvo.

Član 32

Uređaji i oprema koji se ugrađuju na željeznička vozila, a koji su bitni za bezbjednost željezničkog saobraćaja, kao što su uređaji i djelovi uređaja za: upravljanje vozilima, međusobno spajanje vozila, zaustavljanje vozila, davanje svjetlosnih signala i zvučnih signalnih znakova i sl., kao i odgovarajuća oprema, obavezno se atestiraju i mogu se ugraditi u željeznička vozila samo ako je za njih izdat atest, u skladu sa propisima o atestiranju tih uređaja i opreme.

Član 33

(1) Željeznička vozila koja se proizvode moraju, u pogledu konstruktivnih i eksploatacionih osobina vozila, uređaja i opreme kao sastavnih djelova tih vozila, odgovarati uslovima propisanim ovim zakonom i propisima donesenim na osnovu ovog zakona, standardima i tehničkim elementima propisanim za prototip željezničkog vozila. (2) Prototip željezničkog vozila, na osnovu koga će se serijski proizvoditi željeznička vozila, mora biti odobren od strane organa uprave. (3) Željeznička vozila koja se uključuju u saobraćaj moraju odgovarati odobrenom prototipu.

29

(4) Tehničke uslove koje mora da ispunjava prototip željezničkog vozila, način i postupak odobravanja prototipa željezničkog vozila i obrazac odobrenja prototipa željezničkog vozila propisuje Ministarstvo.

Član 34

(1) Tehnički pregled obavezan je za željezničko vozilo. (2) Tehnički pregled željezničkog vozila vrši se prije njegovog uključenja u saobraćaj. (3) Na tehničkom pregledu utvrđuje se da li željeznička vozila koja se serijski ili pojedinačno proizvode, prepravljaju ili uvoze imaju propisane uređaje, a naročito uređaje za: upravljanje i zaustavljanje vozila, davanje svjetlosnih signala i zvučnih signalnih znakova, osvjetljavanje pruge i vozila i sl., kao i propisanu opremu, i da li su ti uređaji i oprema u ispravnom stanju, odnosno da li vozila ispunjavaju i druge uslove za bezbjednost željezničkog saobraćaja. (4) Tehnički pregled iz stava 2 ovog člana obavljaju institucije i privredna društva, koja ovlasti Ministarstvo. (5) Ministarstvo rješenjem određuje koje institucije i privredna društva ispunjavaju propisane uslove za obavljanje tehničkog pregleda iz stava 2 ovog člana i objavljuje spisak ovlašćenih institucija i privrednih društava. (6) Za željezničko vozilo koje je tehnički pregledano institucije i privredna društva iz stava 4 ovog člana izdaju potvrdu o tehničkoj ispravnosti. (7) Način i uslove obavljanja tehničkih pregleda iz stava 2 ovog člana, kao i uslove koje moraju ispunjavati institucije i privredna društva ovlašćena za obavljanje tehničkih pregleda propisuje Ministarstvo.

Član 35

(1) Željezničko vozilo koje je tehnički pregledano i za koje je izdata potvrda da je tehnički ispravno prije uključenja u saobraćaj mora biti upisano u evidenciju željezničkih vozila koja sadrži: vrstu, seriju, nosivost, godinu proizvodnje, evidencioni broj i druge potrebne podatke, zavisno od vrste vozila. (2) Upravljač infrastrukture, prevoznik i druga privredna društva koja raspolažu željezničkim vozilima dužna su da o njima vode evidenciju i druge tehničke podatke koji su od značaja za bezbjednost željezničkog saobraćaja, koju propisuje Ministarstvo.

30

Član 36

(1) Željezničko vozilo mora se održavati u stanju koje obezbjeđuje bezbjednost željezničkog saobraćaja. (2) Željezničko vozilo mora u saobraćaju biti redovno kontrolisano i periodično pregledano (kontrolni pregled) radi provjeravanja da li ima propisane uređaje i opremu u ispravnom stanju i da li ispunjava i druge uslove neophodne za bezbjednost željezničkog saobraćaja. (3) Način održavanja, kontrole i periodičnih pregleda željezničkog vozila i druge uslove od značaja za bezbjednost željezničkog saobraćaja, propisuje Ministarstvo.

Član 37

(1) Željezničko vozilo mora biti opremljeno uređajima za automatsko kočenje voza. (2) Uređajima za ručno kočenje (ručnim kočnicama) moraju biti opremljena željeznička putnička kola, a pritvrdnim kočnicama moraju biti opremljena vučna vozila. (3) Pritvrdne kočnice za obezbjeđenje željezničkog vozila od samopokretanja ili ručne kočnice mora imati i određeni broj željezničkih teretnih kola u odnosu na ukupan broj željezničkih teretnih kola uključenih u vozni park prevoznika, kao i u odnosu na ukupan broj željezničkih teretnih kola uvrštenih u voz. (4) Broj željezničkih teretnih kola koja u voznom parku odnosno u vozu prevoznika, moraju imati pritvrdne ili ručne kočnice, za bezbjednost željezničkog saobraćaja, utvrđuje organ uprave. (5) Lokomotiva, putnička i motorna kola moraju biti opremljeni uređajima za brzo kočenje u slučaju opasnosti. (6) Uređaji iz stava 5 ovog člana ugrađeni u putničkim i motornim kolima, moraju biti dostupni putnicima.

Član 38

(1) Vučno vozilo u saobraćaju na željezničkoj pruzi koja je opremljena auto-stop uređajima mora imati ugrađene auto-stop uređaje. (2) Na željezničkoj pruzi opremljenoj auto-stop uređajima, u izuzetnim slučajevima, mogu saobraćati vučna vozila bez ugrađenog auto-stop uređaja ili sa neispravnim auto-stop uređajima (vožnja voza sa pruge bez ugrađenog auto-stop uređaja na pruzi sa ugrađenim auto-stop uređajem i obratno, vožnja voza po obilaznoj pruzi, produženje vožnje do prve moguće zamjene vučnog vozila

31

u slučaju kvara auto-stop uređaja za vrijeme vožnje, doprema vučnog vozila u depo, radionicu i sl.), u skladu sa propisanim osnovnim uslovima i mjerama za bezbjednost željezničkog saobraćaja, koje propisuje Ministarstvo.(3) Vučna vozila u saobraćaju na željezničkoj pruzi na kojoj je maksimalna brzina preko 100 km/h moraju biti opremljena radio-uređajima kojima se uspostavlja radio-veza sa dispečerskim centrom. (4) Vučna vozila moraju biti opremljena budnikom, uređajima za davanje zvučnih signala, registrujućim brzinomjerom (tahografom), priborom za prvu pomoć i aparatima za gašenje požara.

Član 39

Putnička kola moraju biti opremljena uređajima za grijanje i hlađenje, električno osvjetljavanje, sanitarno-higijenskim uređajima, aparatima za gašenje požara , kao i podešena za bezbjedno prelaženje putnika iz jednih kola u druga.

Član 40

Na djelovima željezničkog vozila koji mogu doći pod električni napon i dovesti u opasnost živote lica moraju se sprovesti mjere zaštite koje propisuje Ministarstvo.

32