SSSÖÖÖÏÏÏ ÑÑÑOOOÙÙÙNNNGGG GGGOOOÙÙÙPPP CCCUUUÛÛÛAAA

GGGIIIAAAÙÙÙMMM MMMUUUÏÏÏCCC PPPIIIGGGNNNEEEAAAUUU DDDEEE BBBEEEÙÙÙHHHAAAIIINNNEEE VVVAAAØØØOOO

CCCOOOÂÂÂNNNGGG CCCUUUOOOÄÄÄCCC CCCAAAÛÛÛIII CCCAAAÙÙÙCCCHHH ÔÔÔÛÛÛ

GGGIIIAAA ÑÑÑÒÒÒNNNHHH

2

LÔØI MÔÛ ÑAÀU

Trong chieàu höôùng ñöa ra moät lôøi giaûi thích cho thôøi kyø tranh huøng cuoái theá kyû XVIII giöõa hai theá löïc Taây Sôn vaø chuùa Nguyeãn, nhieàu söû gia caän ñaïi ñaõ ñoàng hoùa nhöõng giaùo só vôùi caùc theá löïc ngaàm khuynh loaùt trong caùc aâm möu chính trò. Quan ñieåm naøy coøn nhieàu ñieåm caàn ñaùnh giaù laïi. Tuy khoâng theå phuû nhaän nhöõng thöøa sai coù yù ñònh khai thaùc aûnh höôûng vôùi chính quyeàn ñeå truyeàn ñaïo nhöng ngöôïc laïi nhaø caàm quyeàn cuõng laém phen söû duïng hoï vaøo nhöõng muïc tieâu quaân söï.

Moïi vieäc khoâng ñôn giaûn khi chuùng ta laïi tìm ra nhöõng chöùng côù chuùa Nguyeãn vaø ñoàng minh thaân caän nhaát cuûa oâng laø giaùm muïc Pigneau de Beùhaine [1741-1799] – thöôøng ñöôïc bieát döôùi teân Haùn dòch laø Baù Ña Loäc - ñaõ boân ba caàu vieän khoâng phaûi moät theá löïc maø goõ cöûa raát nhieàu nôi, laân bang cuõng coù, caùc nöôùc Taây phöông nhö Anh, Boà Ñaøo Nha, Taây Ban Nha, Hoaø Lan, Phaùp ... cuõng coù. Vai troø ñoäc ñaùo cuûa chuùa Nguyeãn khieán cho nhieàu theá löïc coâng khai ñaàu tö vaøo oâng nhö moät hình thöùc buoân vua ñuû bieát chính chuùa Nguyeãn cuõng coù nhöõng hình thöùc töï vaän ñoäng raát ñaùng keå. Tuy oâng ñöôïc ngöôøi Xieâm giuùp ñôõ trong moät soá tröôøng hôïp nhöng khoâng phaûi khoâng coù luùc laâm nguy moät khi chính oâng laïi trôû thaønh moät maàm hoaï ñaùng quan ngaïi cho chính hoï.

Veà phaàn ngöôøi Phaùp, trong khuynh höôùng laøm noåi baät söï ñoùng goùp vaøo coâng cuoäc trung höng cuûa nhaø Nguyeãn ñaõ mieâu taû giaùm muïc

Baù Ña Loäc nhö moät “ñieäp vieân chính trò” ñi tìm cô hoäi môû ñaàu cho söï baønh tröôùng thuoäc ñòa. Vieäc ñeà cao vai troø cuûa oâng ñaõ trôû thaønh muïc tieâu taán coâng cuûa moät soá ngöôøi coù xu höôùng baøi ngoaïi, laïi caøng ñöôïc ñaët thaønh troïng taâm trong tinh thaàn cöïc ñoan chính trò hay toân giaùo. Ñeán cuoái theá kyû XIX, khi ngöôøi Phaùp duøng voõ löïc chieám Vieät Nam hoï ñaõ noã löïc ñeà cao vai troø cuûa Baù Ña Loäc vaø caùc giaùo daân thôøi chuùa Nguyeãn ñeå tìm kieám caùc yeåm trôï cuûa daân baûn xöù, voâ hình trung laïi khôi theâm chia caùch giöõa ngöôøi Vieät vôùi ngöôøi Vieät.

Sau khi hoaøn thaønh vieäc thoáng trò toaøn coõi Ñoâng Döông, moät pho töôïng cao gaàn 3 thöôùc taïc giaùm muïc Pigneau de Beùhaine, moät tay daét hoaøng töû Caûnh, moät tay ñöa ra baûn hieäp öôùc Versailles 1787 ñöôïc nhaø caàm quyeàn Phaùp döïng leân ngay tröôùc nhaø thôø Saøi goøn trong moät ñaïi leã naêm 1901.1

3

Khi töôøng thuaät veà vai troø cuûa Pigneau de Beùhaine, caùc taùc giaû Taây phöông thöôøng nhaán maïnh vaøo vieäc oâng xaû thaân cöùu chuùa Nguyeãn khi coøn ñang boân ñaøo nhaát laø ñöôïc tin caäy ñeå caàm quoác aán vaø ñöa hoaøng töû Caûnh qua Phaùp caàu vieän roài trôû veà Gia Ñònh vôùi moät soá chieán thuyeàn, thuûy thuû, suùng oáng. Ngöôøi ta cuõng nhaéc ñeán vai troø cuûa oâng trong nhöõng chieán dòch ñaùnh vôùi Taây Sôn tröôùc khi oâng qua ñôøi nhöng laïi ñeà caäp raát giaûn löôïc vai troø trung gian trong du nhaäp kyõ thuaät vaø vaên hoùa vaøo nöôùc ta, coi nhö moät chuyeän bình thöôøng. Chính vì theá oâng chæ ñöôïc coi nhö moät keû chuû möu ñaùng leân aùn vaø nhöõng ngöôøi ngoaïi quoác ñeán giuùp chuùa Nguyeãn cuõng chæ coi nhö moät soá lính ñaùnh thueâ vì muïc tieâu danh lôïi chöù khoâng phaûi laø nhöõng coá vaán ñoùng goùp vaøo vieäc xaây döïng moät quoác gia theo kieåu maãu Taây phöông.

4

CON NGÖÔØI BAÙ ÑA LOÄC

Cho ñeán nay, khi vieát veà giaùm muïc Pigneau de Beùhaine [1741-1799], töùc Eveâque d’Adran, hay Baù Ña Loäc, moãi söû gia coù moät nhaän ñònh, ñoâi khi hoaøn toaøn traùi ngöôïc. Moät soá nhaø bieân khaûo keát aùn giaùm muïc Pigneau coù ñaàu oùc thöïc daân ñaõ môû ñöôøng cho cuoäc xaâm laêng cuûa Phaùp nhöng moät soá khaùc laïi cho raèng oâng thuaàn tuyù laø moät thöøa sai, nhöõng vieäc oâng giuùp chuùa Nguyeãn ngoaøi tình baïn cuõng chæ nhaèm muïc tieâu ñöôïc deã daøng hôn trong vieäc truyeàn giaùo sau naøy.

Tieåu söû cuûa oâng cheùp trong Ñaïi Nam Chính Bieân Lieät Truyeän quyeån XXVIII laø quyeån cheùp veà nhöõng ngöôøi nöôùc ngoaøi theo giuùp chuùa Nguyeãn nhö Haø Hæ Vaên, ngöôøi Trung Hoa [moät dö ñaûng Thieân Ñòa Hoäi], Nguyeãn Vaên Toàn, ngöôøi Cao Mieân, Haø Coâng Thaùi, ngöôøi Möôøng, Baù Ña Loäc, ngöôøi Phaùp vaø Vónh Ma Ly, ngöôøi Xieâm.2

Noùi chung, tuy Baù Ña Loäc coù coâng lôùn nhöng söû trieàu Nguyeãn cheùp veà oâng laïi khaù sô saøi, coù veû muoán cho lu môø ñeå naâng cao vai troø saùng nghieäp cuûa Nguyeãn AÙnh. Tuy nhieân, neáu ñaùnh giaù cho khaùch quan vaø duø muïc tieâu ñích thöïc cuûa oâng laø gì chaêng nöõa, Baù Ña Loäc quaû ñoùng goùp raát lôùn trong vieäc phuïc quoác cuûa chuùa Nguyeãn.

Khaùc haún vôùi loái nhìn cuûa AÙ Ñoâng khi ñöa ra maãu ngöôøi “quaân sö” möu trí “ngoài trong tröôùng maø quyeát thaéng chuyeän ngoaøi ngaøn daëm”, giaùm muïc Pigneau haønh ñoäng gioáng nhö nhöõng coá vaán Taây phöông gaàn ñaây, ñöa yù kieán ñoàng thôøi phaân tích lôïi haïi ñeå chuùa Nguyeãn choïn löïa giaûi phaùp chöù khoâng eùp buoäc hay ñoøi hoûi keá hoaïch cuûa mình phaûi ñöôïc thöïc hieän trieät ñeå. Nhieàu lyù do khieán chuùng ta coù theå tin raèng nhöõng maâu thuaãn hay xung ñoät neáu coù thöôøng baét nguoàn töø tính ña nghi cuûa Nguyeãn AÙnh vaø söï ghen gheùt cuûa nhöõng ngöôøi thaân caän oâng.

Cuõng vì theá tuy oâng qua ñôøi khaù ñoät ngoät, söï nghieäp cuûa chuùa Nguyeãn khoâng bò beá taéc nhö Löu Bò maát Khoång Minh. Caùi cheát cuûa giaùm muïc Pigneau gaàn nhö khoâng aûnh höôûng gì ñeán theá löïc cuûa chuùa Nguyeãn luùc baáy giôø. Vai troø cuûa oâng laø moät ñaàu caàu trung gian, taïo nhöõng ñieàu kieän toát ñeå Nguyeãn AÙnh tieáp thu ñöôïc vaên minh AÂu Chaâu laøm neàn taûng cho nhöõng caûi caùch. Ñoái chieáu vôùi phaùt trieån thöïc teá, nhöõng thay ñoåi maïnh meõ veà toå chöùc vaø kyõ thuaät laø nhöõng nhaân toá coát yeáu giuùp chuùa Nguyeãn thaønh coâng.

Neáu khoâng coù Baù Ña Loäc, chuùa Nguyeãn seõ khoâng theå ñoät phaù ñöôïc nhöõng beá taéc cuûa khu vöïc vaø raát khoù toàn taïi khi löïc löôïng cuûa oâng so vôùi anh em Taây Sôn quaû laø keùm theá. Thaéng lôïi cuûa oâng ñaõ khieán cho caû Xieâm laãn Phaùp ñeàu cho raèng vai troø cuûa mình quan troïng hôn nhöng thöïc tình maø noùi, Xieâm La cho oâng nöông thaân khi coøn haøn vi nhöng giuùp ñôõ cuõng coù giôùi haïn, moät phaàn vì hoï coøn nhieàu vieäc phaûi lo, phaàn khaùc cuõng khoâng thöïc taâm muoán Vieät Nam seõ trôû thaønh moät nöôùc laùng gieàng nguy hieåm. Ngöôïc laïi, giaùm muïc Baù Ña Loäc coù quyeát taâm giuùp Nguyeãn AÙnh vì muïc tieâu truyeàn giaùo ôû AÙ Ñoâng vaø coù theå aûnh höôûng töø caû nhöõng chuû tröông chieám höõu cuûa moät soá ngöôøi ñi tröôùc. Vieäc oâng ñöa baùn ñaûo Tourane vaøo trong nhöôïng ñòa maø chuùa Nguyeãn seõ phaûi nhöôøng cho Phaùp cho thaáy oâng ñaõ ñoàng tình vôùi Poivre [moät nhaø truyeàn giaùo

5

sau ñoåi sang ngheà con buoân] veà khôûi ñaàu moät chuû tröông can thieäp saâu hôn vaøo baùn ñaûo Ñoâng Döông nhöng cuõng coù theå chæ laø moät ñoåi chaùc thöôøng tình. Neáu so saùnh vôùi nhöõng öu ñaõi maø Nguyeãn Nhaïc ñeà nghò vôùi Chapman3 khi ñoøi mua khí giôùi vaø nhôø ngöôøi Anh giuùp ñôõ thì thaùi ñoä cuûa chuùa Nguyeãn coøn deø daët hôn vaø cuõng khoâng ñaùng keát aùn moät caùch nghieät ngaõ.

Moät ñieàu chaéc chaén, chuùa Nguyeãn khoâng bò ai daãn daét theo ñöôøng loái cuûa hoï maø chæ tham khaûo roài coù quyeát ñònh toái haäu, daãu raèng khi ñuùng, khi sai. OÂng laø kieán truùc sö trong vieäc xaây döïng moâ hình quoác gia vaø cuõng laø vò tham möu tröôûng trong moïi chieán dòch lôùn.

6

VIEÄC CAÛI CAÙCH ÔÛ GIA ÑÒNH

Trong baøi naøy chuùng toâi löôïc boû phaàn giaùm muïc Adran ñöa hoaøng töû Caûnh sang Phaùp ñeå caàu vieän vaø kyù vôùi baù töôùc de Montmorin [khi ñoù laø ngoaïi tröôûng nöôùc Phaùp thôøi vua Louis XIV] moät baûn hieäp öôùc goïi laø hieäp öôùc Versailles. Vì nhieàu lyù do, hieäp öôùc naøy khoâng thi haønh ñöôïc neân giaùm muïc Baù Ña Loäc phaûi xuaát tieàn ra chieâu moä binh só vaø mua chieán thuyeàn ñem veà Gia Ñònh naêm 1789. Nhöõng chi tieát cuï theå veà chuyeán ñi naøy coù theå tìm thaáy trong nhöõng bieân khaûo veà coâng cuoäc khoâi phuïc cuûa vöông trieàu Nguyeãn, ñaëc bieät laø tieåu söû cuûa Baù Ña Loäc trong Mgr Pigneau de Behaine, Eùveâque d’Adran cuûa Alexis Faure (Paris, 1891).

Theo hai taùc giaû ñeán Ñaøng Trong trong nhöõng thôøi ñieåm maø aûnh höôûng vaø vai troø cuûa giaùm muïc Adran coøn hieän höõu, chuùng ta bieát ñöôïc moät soá chi tieát söû trieàu Nguyeãn ñaõ khoâng nhaéc ñeán khieán vai troø cuûa oâng môø nhaït hôn nhöng ñoù chính laø nhöõng troïng ñieåm ñöa ñeán söï thaønh coâng cuûa vua Gia Long sau naøy.

Trong A Voyage to Cochin China [John Barrow, 1806], taùc giaû ngöôøi Anh ghi laïi nhöõng ñieàu maét thaáy tai nghe ôû Ñaøng Trong khi oân ta ôû trong phaùi boä Macartney coù dòp gheù ngang nöôùc ta treân ñöôøng sang Trung Hoa naêm 1792.

Gaàn 30 naêm sau [1819] John White, moät thöông gia ngöôøi Myõ trong moät taùc phaåm cuøng teân [A Voyage to Cochin China, 1824] ghi laïi nhöõng gì oâng ta thaáy ôû Gia Ñònh giuùp chuùng ta kieåm chöùng ñöôïc nhöõng gì ñaõ thöïc söï hieän höõu 30 naêm tröôùc.

Theo Barrow, khi tìm hieåu baûn dòch boä Encyclopedie cuûa giaùm muïc Pigneau de Beùhaine, Nguyeãn AÙnh raát quan taâm ñeán kieán thöùc Taây phöông veà hai phöông dieän: haøng haûi vaø ñoùng thuyeàn (navigation and ship-building).4

Chi tieát naøy töông ñoái quan troïng cho chuùng ta thaáy raèng giaùm muïc Adran ñaõ trao laïi cho chuùa Nguyeãn kieán thöùc khoa hoïc vaø quaân söï Taây phöông thoâng qua moät soá ñeà taøi thích ñaùng trong boä baùch khoa vì ñoù laø nguoàn taøi lieäu töông ñoái caäp nhaät vaø chính xaùc, ñaïi dieän cho vaên minh AÂu chaâu thôøi ñoù. Tuy nhieân, moät soá thaønh quaû khaùc cuõng quan troïng khoâng keùm do nhöõng ngöôøi ñi cuøng vôùi Pigneau de Beùhaine ñeán Ñaøng Trong coøn

7

ñöôïc ghi laïi treân giaáy traéng möïc ñen, chaúng haïn nhö Victor Olivier laø toång coâng trình sö (chief engineer) xaây thaønh Gia Ñònh vaø Le Brun ñöôïc coi nhö ñaïi keá hoaïch gia (principal architect-planner) cuûa Saigon khi ñoù. Ñaây laø moâ hình thieát keá ñoâ thò (urban planning) theo khuoân maãu Taây phöông sôùm suûa nhaát thôøi baáy giôø ôû khu vöïc Ñoâng Nam AÙ.

Ngoaøi vai troø truyeàn giaùo, Pigneau de Beùhaine coøn laø moät chuyeân gia ngoân ngöõ, ñaõ ñoùng goùp chính yeáu trong vieäc hoaøn thaønh boä töø ñieån Annamite-Latin [Dictionarium Anamitico-Latinum] vaøo khoaûng 1772-3, ñöôïc giaùm muïc Jean-Louis Taberd boå tuùc vaø aán haønh naêm 1835. OÂng cuõng thoâng thaïo tieáng Vieät vaø am hieåu chöõ Haùn, chöõ Noâm neân coù leõ oâng ñaõ duøng thì giôø khi ñi treân taøu töø Phaùp veà Gia Ñònh ñeå tìm hieåu, choïn löïa vaø phieân dòch nhöõng gì oâng thaáy raèng caàn thieát cho chuùa Nguyeãn.

Cuõng neân theâm raèng, boä baùch khoa ñaïi töø ñieån khoâng phaûi chæ thuaàn tuùy laø chöõ maø coù raát nhieàu hình veõ ñöôïc in theo loái ñoàng baûn hoïa neân chuùa Nguyeãn cuõng coù theå tìm hieåu nguyeân baûn, xem hình aûnh. Khoâng thaáy taøi lieäu naøo noùi oâng coù bieát chöõ vieát theo maãu töï Latin hay khoâng nhöng Rei, moät thöông gia ngöôøi Phaùp coù ñeà caäp ñeán thaùi töû Ñaûm bieát vieát chöõ quoác ngöõ. Trong nhöõng laù thö cuûa caùc thöøa sai göûi veà giaùo hoäi hay lieân laïc vôùi nhau, thænh thoaûng chuùng ta cuõng thaáy keøm theo moät soá töø ngöõ Vieät vieát theo loái maãu töï Latin.

Do ñoù, muoán tìm hieåu xem chuùa Nguyeãn ñaõ hoïc hoûi ñöôïc gì veà kyõ thuaät cuûa Taây phöông –moät phaàn chìm maø söû saùch khoâng ñeà caäp ñeán nhieàu – chuùng ta phaûi ñi saâu vaøo nguoàn kieán thöùc, neáu khoâng coù nguyeân baûn boä saùch maø giaùm muïc Adran ñaõ duøng thì ít ra cuõng phaûi qua saùch vôû cuøng thôøi kyø ñeå döïng laïi moät quaù trình hoïc hoûi vaø öùng duïng trong vieäc canh taân toå chöùc haønh chaùnh vaø quaân söï.

Chuùng ta cuõng coù theå xem nhöõng mieâu taû, qua baûn ñoà, hình aûnh cuûa nhöõng ngöôøi coù maët ôû Ñaøng Trong thôøi kyø ñoù ñeå ít nhieàu bieát ñöôïc aûnh höôûng Taây phöông nhö theá naøo, hay nhöõng gì maø sinh hoaït truyeàn thoáng chöa hieän höõu. Tröôùc ñaây khi ñeà caäp ñeán thaéng lôïi cuûa chuùa Nguyeãn, caùc söû gia thöôøng chæ nhaán maïnh vaøo söï tieáp söùc cuûa ngöôøi Phaùp qua vieän trôï suùng ñaïn vaø soá töôùng só ñi theo giaùm muïc Adran sang giuùp maø thöôøng khoâng nhaéc ñeán nhöõng ñònh cheá toå chöùc vaø moâ hình haønh chaùnh laø neàn taûng giuùp cho caûi caùch coù cô hoäi phaùt trieån.

Veà boä Encyclopedie maø giaùm muïc Pigneau de Beùhaine coù theå tìm ñöôïc trong khoaûng thaùng 2 ñeán 12-1787 laø thôøi gian oâng vaø hoaøng töû Caûnh ôû Phaùp thì chæ coù boä Encyclopeùdie cuûa Denis Diderot, aán haønh trong khoaûng töø 1751-1766 maø boä naøy cuõng chæ dòch laïi töø boä Cyclopaedia cuûa Anh aán haønh naêm 1728. Tuy nhieân boä Encyclopeùdie cuûa Diderot khoù coù theå kieám ñöôïc taïi Paris sau 21 naêm xuaát baûn, nhaát laø boä naøy coù nhieàu chi tieát bò coi laø traùi vôùi ñöôøng loái cuûa giaùo hoäi (heretical).

Boä ñaïi töø ñieån deã kieám hôn trong thôøi gian ñoù coù leõ laø boä Encyclopedia Britannica aán baûn ñaàu tieân in töø naêm 1768 ñeán 1771 [goàm 3 quyeån, 2391 trang, vôùi 160 trang ñoàng baûn hoaï] hay laàn thöù hai naêm 1784 ñöôïc caûi bieân coù theâm phaàn lòch söû, ñòa lyù vaø tieåu

8

söû caùc danh nhaân theá giôùi [toång coäng 10 quyeån, 8,595 trang vaø 340 trang hình veõ].5 Do ñoù, muoán tìm hieåu nhöõng kieán thöùc vaø kyõ thuaät maø giaùm muïc Baù Ña Loäc mang töø Taây phöông truyeàn ñaït cho chuùa Nguyeãn, chuùng ta khoâng theå khoâng tìm hieåu veà nhöõng sôû ñaéc cuï theå hieän höõu trong boä saùch naøy.

Töø nhöõng kieán thöùc mang tính thôøi ñaïi, chuùng ta coù theå döïng laïi nhöõng moâ hình gaàn nhaát vôùi kieán thöùc khoa hoïc quaân söï töø boán muïc quan troïng laø kyõ thuaät xaây thaønh (fortification), kyõ thuaät haøng haûi (navigation), kyõ thuaät cheá taïo suùng (gunnery) vaø kyõ thuaät ñoùng taøu (ship building) ñeå ñoái chieáu vôùi nhöõng gì ñöôïc thöïc hieän ôû Ñaøng Trong trong khoaûng töø 1789 ñeán 1799 laø thôøi gian Baù Ña Loäc coäng taùc maät thieát vôùi Nguyeãn AÙnh. Ngoaøi ra chuùng ta cuõng khoâng theå queân ñöôïc nhöõng döï aùn veà xaây döïng ñoâ thò (urban planning) raát môùi meû so saùnh vôùi nhöõng thaønh phoá khaùc treân baùn ñaûo Ñoâng Döông. Thaønh phoá Saigon vaøo cuoái theá kyû XVIII laø moät moâ hình Taây phöông, ngoaøi thaønh trì laø caên cöù quaân söï coøn coù nhöõng ñöôøng saù thaúng vaø roäng ñöôïc traéc ñòa theo oâ vuoâng, coù nhöõng khu vöïc traïi lính, kho gaïo, xöôûng ñoùng taøu, loø ñuùc suùng vaø caû moät nghóa ñòa rieâng bieät thay vì baï ñaâu choân ñoù nhö taäp quaùn cuûa ngöôøi AÙ Ñoâng.

Ngoaøi ra, chuùng ta cuõng khoâng theå boû qua moâ hình haønh chaùnh vì ñoù laø neàn taûng cô sôû ñeå coù theå öùng duïng nhöõng kyõ thuaät môùi. Tuy chæ trong moät thôøi gian raát ngaén, treân daûi ñaát Vieät Nam thôøi ñoù ñaõ xuaát hieän moät tieåu quoác maø ngöôøi ngoaøi thöôøng goïi laø nöôùc Ñoàng Nai, ngöôøi Thanh goïi laø ñaát Noâng Naïi coøn söû nöôùc ta quen goïi laø Gia Ñònh, nhöõng caùi teân coøn toàn taïi ñeán taän baây giôø. Theo nhöõng chi tieát maø chuùng ta coù ñöôïc, veà phöông dieän haønh chaùnh vöông quoác naøy coù theå coi laø thoaùi thaân cuûa vöông trieàu Nguyeãn, ñöôïc toå chöùc theo moät khuoân maãu toång hôïp nhieàu moâ hình nhöng ñaõ ñöôïc caûi bieân cho phuø hôïp vôùi nhu caàu. Treân nhieàu laõnh vöïc, chuùa Nguyeãn AÙnh ñaõ aùp duïng nhieàu canh taân vaø hoïc hoûi töø Xieâm La vaø caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ nhöng cuõng maïnh daïn caûi caùch theo ñöôøng loái Taây phöông, chuû yeáu laø caùc laõnh vöïc quaân söï, thöông maïi, kyõ thuaät.

Giöõa Baù Ña Loäc vaø Nguyeãn AÙnh, chuùng ta thaáy hai ngöôøi tuy vaãn heát loøng vôùi nhau nhöng maët khaùc cuõng tìm caùch khai thaùc cho muïc tieâu rieâng cuûa mình. Chuùa Nguyeãn muoán Baù Ña Loäc laøm ñaàu caàu trung gian ñeå thuû ñaéc kyõ thuaät vaø söï giuùp ñôõ cuûa Taây phöông, trong khi vò giaùm muïc cuõng mong vieäc laøm cuûa mình seõ ñem tôùi nhöõng öu ñaõi ñeå truyeàn ñaïo moät khi chuùa Nguyeãn thaønh coâng.

Khoâng noùi tôùi nhöõng aâm möu hay tham voïng döïa treân suy luaän caûm tính, trong bieân khaûo naøy chuùng toâi coá gaéng ñaøo saâu vaøo moät soá chi tieát cuï theå, nhöõng kyõ thuaät môùi du nhaäp vaøo nöôùc ta trong ñoù bao goàm caùc kyõ thuaät quaân söï vaø moät soá ñònh cheá ñöôïc giaùm muïc Pigneau de Beùhaine giôùi thieäu vaøo moät tieåu quoác môùi thaønh laäp: Ñoàng Nai hay ñaát Gia Ñònh. Vieäc du nhaäp ñoù ñöôïc aùp duïng moät phaàn lôùn vì ñaõ giuùp cho chuùa Nguyeãn gia taêng khaû naêng choáng laïi Taây Sôn nhöng ñoàng thôøi cuõng laø moät moâ hình thí nghieäm theo kieåu Taây phöông ñaàu tieân trong vuøng Ñoâng Nam AÙ. Mieàn nam nöôùc ta ñaõ hình thaønh moät quoác gia vôùi ñaày ñuû cô cheá, dung hôïp thöïc löïc baûn ñòa vôùi ba nguoàn “chaân khí ngoaïi chuûng”, töø Trung Hoa cuûa nhöõng ngöôøi di daân goác nhaø Minh, töø Xieâm

9

La maø chuùa Nguyeãn ñaõ löu nguï ruùt tæa kinh nghieäm chieán ñaáu, töø Taây phöông do nhöõng thöøa sai vaø nhöõng ngöôøi AÂu Chaâu sang giuùp.

Nhöõng vaán ñeà chính trò xen keõ vôùi quaân söï vaø moät taäp theå ña daïng ñaët ra nhöõng caâu hoûi veà quaûn trò. Cuõng vì tröôûng thaønh trong gian nan vaø luoân luoân bò ñe doaï bôûi chung quanh, chuùng ta phaàn naøo coù theå hieåu ñöôïc thaùi ñoä quyeát lieät, laém khi taøn nhaãn cuûa chuùa Nguyeãn khi ñaõ leân naém quyeàn. Treân thöïc teá Nguyeãn AÙnh vaãn khoân kheùo quaân bình moïi löïc löôïng phoø taù oâng neân tuy nhöõng ngöôøi Phaùp coù noåi baät trong nhöõng ngaøy ñaàu veà sau laïi lui vaøo boùng toái khi ngöôøi Vieät ñaõ thuû ñaéc nhöõng öu ñieåm veà quaân söï vaø kyõ thuaät cuûa hoï. Ngoaøi Baù Ña Loäc haàu nhö khoâng moät ngöôøi ngoaïi quoác naøo ñöôïc coi troïng hôn moät töôùng laõnh baäc trung.

Trong moät thôøi gian töông ñoái ngaén 1788 – 1792, chuùa Nguyeãn ñaõ hoaøn thaønh ñöôïc nhöõng cô caáu caên baûn ñeå chuaån bò taán coâng. Trong nhöõng naêm sau ñoù, oâng ñaõ ñaåy ñoái phöông vaøo theá thuû vaø chöa ñaày 10 naêm thì oâng ñaõ laáy laïi ñöôïc vöông quoác cuûa Nguyeãn Nhaïc vaø chieám luoân caû laõnh thoå mieàn baéc trong tay Nguyeãn Quang Toaûn.

Vieäc caûi caùch ôû Gia Ñònh khoâng phaûi chæ nhaèm muïc tieâu khai khaån moät vuøng ñaát hoang hay toå chöùc moät vöông quoác maø ñeå cho muïc tieâu toái haäu laø khoâi phuïc laïi vuøng laõnh thoå ôû phöông nam noùi theo töø ngöõ ngaøy nay laø xaây döïng moät haäu phöông ñeå hoaøn thaønh coâng vieäc baéc tieán. Tuy nhieân, ñoù chæ laø moät suy luaän sau khi oâng ñaõ thaønh coâng coøn ngay trong thôøi ñieåm ñoù, tuy Nguyeãn AÙnh vaãn nhaém tôùi vieäc khoâi phuïc laïi vuøng ñaát cuûa cha oâng laø töø soâng Gianh ñoå vaøo nhöng ñoái vôùi tình hình thöïc teá, vieäc laøm sao baûo ñaûm ñöôïc khu vöïc Ñoàng Nai khoâng bò anh em Taây Sôn xua quaân vaøo chieám laïi nhö thôøi kyø tröôùc môùi thöïc söï quan troïng.

Kinh nghieäm cuõ cho thaáy moät khi bò Taây Sôn ñuoåi ñaùnh phaûi boân ñaøo, moïi coâng trình chuùa Nguyeãn ñaõ vaø ñang xaây döïng ñeàu trôû thaønh tay traéng, tan bieán nhö nhöõng vieân caùt troøn cuûa con daõ traøng treân bôø bieån khi bò soùng ñaùnh qua. Do ñoù, tröôùc khi taäp trung ñöôïc söùc maïnh ñeå tieán ra baéc, noã löïc cuûng coá, xaây döïng vaø phoøng thuû laø öu tieân haøng ñaàu luùc baáy giôø.

Vaøo khoaûng 1673, tröôûng kyõ sö binh bò cuûa vua Phaùp Louis XIV laø Sebastien Le Prestre de Vauban ñöa ra moät döï aùn caûi caùch phöông thöùc phoøng ngöï. OÂng nghieân cöùu suoát 30 naêm vaø thuyeát phuïc Phaùp hoaøng kieán truùc hoaëc xaây laïi 133 thaønh luyõ ôû bieân phoøng thoâng vôùi ñaát ñòch. Nhöõng thaønh luyõ ñoù coù qui moâ lôùn ñuû ñeå chöùa ñöïng quaân nhu vaø binh só trong caû coâng taùc baûo veä laãn taán coâng. Vieäc phoøng thuû hieäu quaû cuõng coøn laøm gia taêng ñöôïc soá quaân chieán ñaáu ñeå ñieàu ñoäng vaøo nhöõng maët traän khaùc.6

Cuoái theá kyû XVIII, cuoäc noäi chieán taïi Vieät Nam cuõng ñöa ñeán nhöõng phaùt trieån caên baûn khieán chieán löôïc, chieán thuaät phaûi thay ñoåi theo. Nhöõng tieán boä kyõ thuaät veà vuõ khí vaø qui moâ cuûa ñoäi hình, vaän chuyeån ñeå söû duïng nhöõng ñoäi quaân ñoâng ñaûo neân vieäc phoøng thuû theo kieåu cuõ khoâng coøn hieäu quaû. Suùng ñaïi baùc vaø thaàn coâng ñaõ töông ñoái thoâng duïng neân hai beân khoâng coøn phaûi caän chieán maø coù theå baén töø xa. Thaønh trì vì

10

vaäy ñöôïc toå chöùc sao cho linh hoaït hôn, coù theå töï tuùc ñöôïc moät thôøi gian daøi maø khoâng bò kieät queä veà löông thöïc, nöôùc uoáng hay ñaïn döôïc.

Nhöõng cuoäc coâng thaønh vì theá thöôøng laâu hôn, keùo daøi haøng thaùng, coù khi haøng naêm neân chieán thuaät “thaàn toác”, ñaùnh mau ñaùnh maïnh, laáy soá ñoâng ñeå aùp ñaûo khoâng coøn hieäu quaû. Thaønh Qui moät maët döïa vaøo soâng Saøi Goøn, ba maët coøn laïi coù nhieàu ñaàm laày laø nhöõng chöôùng ngaïi thieân nhieân.

Noãi aùm aûnh lôùn nhaát cuûa chuùa Nguyeãn khi môùi laáy laïi ñöôïc Gia Ñònh laø e ngaïi moät cuoäc taán coâng qui moâ cuûa Taây Sôn, chieám laïi nhöõng gì oâng vöøa coù ñöôïc. Chính vì theá, trong giai ñoaïn ñaàu oâng troâng chôø ôû vieän binh do giaùm muïc Baù Ña Loäc ñang ñi vaän ñoäng. OÂng ñaõ thieát laäp nhöõng heä thoáng thoâng tin töø bieån vaøo ñaát lieàn ñeå coù ñöôïc nhöõng tin töùc sôùm suûa nhaát.

Khi Baù Ña Loäc trôû veà, tuy khoâng mang ñöôïc nhöõng gì oâng mong ñôïi nhöng laïi coù ñöôïc nhöõng cô baûn caàn thieát ñuùng luùc maø oâng yeâu caàu. Khoâng phaûi vuõ khí hay nhaân söï, tieàn baïc, giaùm muïc xöù Adran ñaõ trao laïi cho oâng kyõ thuaät cuûa Taây phöông, ngay caû nhöõng gì thuoäc loaïi bí maät, khoâng nhö ngöôøi AÙ Ñoâng thöôøng thöôøng daáu kín cho rieâng mình.

Vieäc ñaàu tieân maø chuùa Nguyeãn nhôø ñeán ngöôøi Taây phöông giuùp söùc laø xaây döïng moät thaønh phoá nhöng phoøng thuû ñöôïc. Cöù theo nhöõng töôøng thuaät cuûa ngöôøi nöôùc ngoaøi, töø nam chí baéc cho tôùi luùc ñoù ngöôøi Vieät chöa xaây ñöôïc moät thaønh theo nghóa ñoù, neáu khoâng coù chöôùng ngaïi thieân nhieân nhö soâng nuùi, ñaàm laày thì chæ bieát ñaép luõy, ñaøo haøo vaø döïng nhöõng chöôùng ngaïi chung quanh nôi ñoùng quaân. Luõy Ñoàng Hôùi hay Luõy Thaày do Ñaøo Duy Töø thieát trí ñöôïc coi laø moät coâng trình lôùn nhöng thöïc teá chæ laø moät böùc töôøng coù ñaët suùng theo maãu Vaïn Lyù Tröôøng Thaønh cuûa Trung Hoa ôû moät qui moâ nhoû.

Trong khi ñoù, Taây phöông thôøi trung coå ñaõ coù nhöõng tieán boä ñaùng keå veà vieäc xaây döïng nhöõng thaønh trì (citadel) vaø laâu ñaøi (castle) vaø ñaït tôùi moät heä thoáng coâng söï (fortification) chu ñaùo. Muoán ñaït tôùi tieâu chuaån naøy, moät thaønh phoá phaûi coù theå töï baûo veä ñöôïc vaø nhaát laø moïi cô caáu trong ñoù ñeàu thoâng ñöôïc vôùi nhau khieán cho chæ caàn moät nhoùm ngöôøi nhoû coù theå ngaên chaën ñöôïc moät löôïng ñòch quaân lôùn vaø theo thôøi gian, quaân ñòch seõ hao binh toån töôùng ñeå chôø dòp phaûn coâng.

Trong boä Encyclopaedia Britannica in laàn thöù nhaát (1771) phaàn coâng söï ñaõ ñöôïc mieâu taû kyõ löôõng trong 8 trang chöõ nhoû vaø ba trang hình aûnh, khaù ñaày ñuû chi tieát bình ñoà, thieát ñoà ñuû thieát keá moät toøa thaønh vôùi nhöõng öu ñieåm vöôït troäi.

1. Caûi caùch haønh chaùnh:

Veà phöông dieän toå chöùc quoác gia, thôøi kyø ñaàu chuùa Nguyeãn môùi laáy laïi Gia Ñònh chuùng ta thaáy coù nhöõng keá hoaïch xaây döïng moät kinh ñoâ cho tieåu vöông quoác, taùi phaân chia laïi ñòa giôùi caùc khu vöïc ñeå hình thaønh moät boä maùy chính quyeàn töông ñoái höõu hieäu neáu khoâng hôn thì cuõng khoâng keùm caùc nöôùc laùng gieàng.

a. Thieát keá ñoâ thò

11

Vieäc quan taâm ñaàu tieân cuûa chuùa Nguyeãn coù söï ñoùng goùp cuûa ngöôøi ngoaïi quoác laø xaây döïng moät kinh ñoâ. Kinh ñoâ ñoù vöøa laø nôi thò töù taäp trung ñöôïc moät soá löôïng quaàn chuùng ñoâng ñaûo ñeå baûo ñaûm cho vieäc boå sung theo nhu caàu maø coøn phaûi thuaän tieän cho thuyeàn beø nöôùc ngoaøi vaøo buoân baùn. Rieâng tröôøng hôïp cuûa chuùa Nguyeãn, xaây döïng kinh ñoâ cuõng ñoàng thôøi laø cöù ñòa phoøng thuû nhöõng traän “giaëc muøa” cuûa Taây Sôn neân hai muïc tieâu kinh teá vaø quaân söï aáy ñeàu phaûi ñöôïc quan taâm. Chính khoù khaên naøy ñaõ khieán cho chuùa Nguyeãn lo laéng trong nhöõng ngaøy ñaàu môùi chieám laïi Gia Ñònh, e ngaïi seõ phaûi vong gia thaát thoå moät laàn nöõa neáu quaân baéc laïi keùo vaøo neân ngaøy ngaøy oâng troâng ngoùng vieän binh cuûa Baù Ña Loäc.

Vieäc trôû veà cuûa Pigneau de Beùhaine tuy ñem laïi moät soá nieàm vui nhöng cuõng khieán oâng thaát voïng khi khoâng coù taát caû nhöõng gì oâng mong ñôïi. Theá nhöng trong ruûi coù may vì vieäc hieäp öôùc Versailles khoâng thi haønh neân sau naøy oâng khoâng vöôùng vaøo moùn nôï vôùi nöôùc Phaùp vaø nhöõng ngöôøi sang giuùp oâng laïi thieát keá moät moâ hình ñoâ thò phoøng thuû (city-fortress).

Tuy thaønh Gia Ñònh ñaõ bò phaù huyû döôùi thôøi Minh Maïng nhöng moät soá taøi lieäu coøn ghi cheùp töông ñoái roõ raøng veà kích thöôùc, hình daùng, vaät lieäu. Ngoaøi ra chuùng ta coøn coù theå tham khaûo moät soá baûn ñoà vaø hình veõ cuûa ngöôøi AÂu Chaâu coù dòp gheù nöôùc ta thôøi kyø ñoù. Theo nhöõng taøi lieäu cuûa ngöôøi Phaùp, thaønh Gia Ñònh do Theodore Lebrun hoaï kieåu vaø Victor Olivier de Puymanel thieát keá. Trong laù thö cuûa De Guignes göûi Boä Ngoaïi Giao Phaùp ñeà ngaøy 29 thaùng 12 naêm 1791 coøn taøng tröõ taïi Hoà Sô Boä Haûi Ngoaïi veà AÙ Chaâu, trích laïi theo Freùdeùric Mantienne thì coù khoaûng ba vaïn nhaân coâng ñöôïc ñieàu ñoäng ñeå xaây thaønh, daân chuùng vì bò ñeø neùn quaù neân ñaõ noåi loaïn.7

Baûn ñoà thöù nhaát coù ghi Plan de la ville de Saigon fortifieùe en 1790 par le Colonel Victor Olivier, Reduit du Grand Plan Leveù en 1795 par ordre du Roi de Cochinchine par Brun Ingeùnieur. [Baûn ñoà thaønh phoá Saigon ñöôïc boå sung naêm 1790 bôûi ñaïi taù Victor Olivier, laø baûn ñoà thu heïp cuûa ñaïi keá hoaïch do kyõ sö Brun ñeà ra naêm 1795 theo leänh cuûa vua nöôùc Cochinchine]

Baûn ñoà thöù hai mang teân Plan de la Ville de Saigon fortifieùe en 1790 par le Colonel Victor Olivier, Reduit du Grand Plan Leveù par Ordre du Roi en 1795 par Mr. Brun, Ingeùnieur de sa Majesteù, par Mr Dayot 1799. [Baûn ñoà thaønh phoá Saigon ñöôïc boå sung naêm 1790 bôûi ñaïi taù Victor Olivier, laø baûn ñoà thu heïp ñaïi keá hoaïch do Brun, kyõ sö trieàu ñình veõ naêm 1795 theo leänh cuûa vua nöôùc Cochinchine, hoïa laïi bôûi oâng Dayot naêm 1799]

Nhö vaäy hai baûn ñoà naøy caùch nhau 4 naêm noùi chung khoâng coù gì khaùc bieät maëc daàu baûn ñoà cuûa Brun coù veõ vaø ghi chuù moät soá chi tieát chung quanh khu vöïc ñoâ thò, caùc vöôøn döøa, chuoái hay ruoäng luùa ... Baûn ñoà cuûa Dayot coù theâm ñoä saâu cuûa soâng Ñoàng Nai ôû nhieàu nôi caïnh thaønh phoá Saigon nhöng toång quaùt chæ laø baûn sao cuûa Brun. Caû hai baûn ñoà coù nhöõng ghi chuù roõ raøng cung Vua (Palais du Roi), cung Hoaøng Haäu (Palais de la Reine), cung Thaùi Töû (Palais du Prince), nhaø thöông (Hopital), traïi lính (Magasin des

12

Troupes), kho suùng vaø loø ñuùc (Arsenal et Forges), Nhaø ñeå xe (Charonnerie), kho thuoác ñaïn (Magasin aø Poudre), daõy suùng thaàn coâng (Pare d’Artillerie), Kho khí giôùi (Place d’Armes), kyø ñaøi (Mat de Pavillion), loø gaïch (Briqueteries), coâng tröôøng (Chantier de construction), baõi taém voi (bassin), ñeä traïch cuûa Baù Ña Loäc (Maison de l’EÂveque d’An-nam), kho baïc (Monnaie).

13

Baûn ñoà thöù ba nhan ñeà “Baûn ñoà soâng Ñoàng Nai töø Muõi St. James ñeán thaønh phoá Saigon” [Map of the River of Don-Nai from Cape St. James to the City of Saigon] do John White veõ naêm 1820 vôùi ghi chuù laø “Döïa theo Nguyeân baûn cuûa M. Dayot, thuyû hoaï vieân cuûa vua xöù Ñaøng Trong” veõ naêm 17918. Nhö vaäy baûn Brun coù leõ laø baûn töông ñoái sôùm suûa nhaát vì ñöôïc thöïc hieän ngay khi thaønh phoá Saigon coøn ñang xaây.

Baûn ñoà cuûa White traéc ñòa töø ngoaøi khôi Vuõng Taøu [ngoaøi teân Vung-tau coøn coù teân Cape St. James töùc St. Jacques theo caùc baûn ñoà Phaùp] theo soâng Ñoàng Nai vaøo tôùi taän Saigon nhöng khi ñoù chæ môùi coù thaønh Gia Ñònh vaø moät soá ñöôøng phoá doïc theo bôø soâng.

14

Ngoaøi baûn ñoà naøy, chuùng ta cuõng coøn coù theå kieám ñöôïc baûn ñoà cuûa moät hoïa vieân ngöôøi Vieät laø Traàn Vaên Hoïc naêm 1815, coù leõ laø moät trong nhöõng kyõ thuaät Taây phöông sôùm nhaát do ngöôøi baûn xöù thöïc hieän. Traàn Vaên Hoïc cuõng thaùp tuøng Baù Ña Loäc khi qua Phaùp vaø hoïc ñöôïc phöông phaùp naøy cuûa AÂu chaâu. Baûn ñoà naøy bao phuû moät khu vöïc roäng hôn baûn ñoà cuûa Brun nhöng khoâng veõ ñöôøng saù maø chæ coù caùc dinh thöï (cadastral footprints).

Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí do Trònh Hoaøi Ñöùc soaïn mieâu taû khaù kyõ veà thaønh Gia Ñònh [quyeån VI, Thaønh Trì Chí] nhöng laïi khoâng ñeà caäp ñeán vieäc khôûi ñaàu ñöôïc thieát keá nhö theá naøo, nhaát laø nguyeân nhaân chieán löôïc cuûa vieäc kieán taïo toaø thaønh qui moâ ñoù. Freùdeùric Mantienne cho raèng khi bieân soaïn, hoï Trònh ñaõ “deø daët loaïi boû nhöõng ñeà caäp lieân quan ñeán ngöôøi ngoaïi quoác trong coâng taùc naøy”9. Mantienne cuõng ghi nhaän laø trong maáy trang tieåu söû Baù Ña Loäc vaø nhöõng ngöôøi AÂu theo giuùp chuùa Nguyeãn [trong DNCBLT] cuõng khoâng noùi gì ñeán vieäc ñoù.

Ñöùng veà maët kieán truùc, thaønh phoá Saøi Goøn cuoái theá kyû XVIII laø thaønh phoá Vieät Nam ñaàu tieân ñöôïc thieát keá vaø xaây döïng theo maãu Taây phöông. John White cuõng mieâu taû khaù chi tieát veà sinh hoaït taïi ñaây, treân baûn ñoà thuyû loä töø Vuõng Taøu veà Saøi Goøn chuùng ta coøn thaáy moät soá ñaïi loä coù caây troàng thaønh haøng doïc theo hai beân ñöôøng coù teân laø palmaria, “moät loaïi caây ñeïp, gioáng nhö caây leâ [pear-tree], coù hoa traéng thôm noàng maø ñeán thaùng möôøi, möôøi moät thì toûa ra raát xa. Töø hoa naøy, ngöôøi daân baûn xöù trích ra moät loaïi daàu maø hoï baûo laø chöõa ñöôïc moïi thöông tích.”

b. Xaây döïng thaønh trì:

Vieäc xaây thaønh Qui coù theå do Nguyeãn AÙnh nung naáu ñaõ laâu, keát hôïp caû nhöõng ñieàu môùi hoïc hoûi laãn kinh nghieäm ñaõ qua. Muoán bieát oâng hoïc hoûi ñöôïc gì, chuùng ta khoâng theå khoâng xeùt ñeán quaù trình löu vong taïi Xieâm La trong khoaûng thôøi gian 1785 ñeán 1789 vaø nhöõng gì oâng chöùng kieán quaân Xieâm ñoái phoù vôùi nhöõng cuoäc taán coâng khoác lieät cuûa quaân Mieán töø phöông baéc keùo xuoáng. Coù theå noùi, chính cuoäc chieán tranh Xieâm – Mieán ñaõ laø moät moâ hình toát ñeå oâng suy ngaãm veà phöông thöùc ñoái phoù vôùi Taây Sôn maø oâng söû duïng sau naøy.

Hoaøn caûnh cuûa Xieâm La coù theå noùi raát gaàn vôùi hoaøn caûnh cuûa Vieät Nam thôøi ñoù, chæ khaùc nhau laø nhöõng vieäc xaûy ra ôû Xieâm ñi tröôùc Vieät Nam khoaûng vaøi möôi naêm. Vaøo giöõa theá kyû XVIII, ngöôøi Mieán thöôøng xuyeân ñem quaân xuoáng cöôùp phaù kinh ñoâ Ayutthaya ôû löu vöïc soâng Chao Phya. Naêm 1767, quaân Mieán phaù kinh ñoâ Ayutthaya thaønh bình ñòa, gieát vaø baét laøm noâ leä gaàn nhö toaøn boä daân chuùng khi ñoù khoaûng moät trieäu ngöôøi. Quoác vöông bò gieát vaø chæ khoaûng 10,000 ngöôøi thoaùt cheát.10

Moät trong nhöõng töôùng laõnh teân laø Taksin troán thoaùt, chieâu taäp binh maõ chæ moät naêm sau ñaùnh ñuoåi quaân Mieán vaø döïng laïi moät kinh ñoâ môùi ôû phía nam laø Thonburi, beân kia soâng cuûa moät laøng chaøi coù teân Bangkok11. Cuõng thôøi gian ñoù, gaàn nhö toaøn boä löïc löôïng Mieán Ñieän bò caàm chaân trong chieán tranh vôùi Trung Hoa naêm 1768 khieán cho vieäc chieám ñoùng Ayutthaya loûng leûo vaø Taksin coù theå tieán ñaùnh töøng doanh traïi cuûa

15

ngöôøi Mieán khoâng maáy khoù khaên.12 Cuïc dieän hoaøn toaøn thay ñoåi khi quaân Xieâm do töôùng Suki chæ huy taïi Posamton thaéng ñöôïc moät traän quyeát lieät ñöa ñeán thaéng lôïi hoaøn toaøn. Naêm 1782, Taksin bò haï beä vaø xöû töû, töôùng Chakkri leân ngoâi vua [söû goïi laø Rama I] roài dôøi ñoâ sang Bangkok.

Vieäc thieân ñoâ naøy coù muïc tieâu chieán löôïc cuûa noù. Vua Rama I cho raèng vieäc thaønh laäp kinh ñoâ ôû phía ñoâng cuûa baùn ñaûo coù lôïi theá veà phoøng thuû vì hôn moät nöûa chu vi bao quanh laø soâng. Ngoaøi ra, vieäc choïn moät kinh ñoâ môùi cuõng laø daáu hieäu cuûa vieäc khôûi ñaàu moät trieàu ñaïi theo tin töôûng cuûa ngöôøi daân Nam AÙ.13 Vua Rama I cuõng ñoåi teân Bangkok thaønh Krungthep [City of Deities] nhöng ngöôøi ngoaïi quoác vaãn quen goïi theo teân cuõ.

Thôøi gian chuùa Nguyeãn soáng löu vong giuùp oâng hoïc hoûi kinh nghieäm thöïc teá cuûa nöôùc Xieâm vaø tham gia moät soá traän ñaùnh vôùi quaân Mieán Ñieän. Thaønh Gia Ñònh coù khaù nhieàu töông ñoàng vôùi kinh ñoâ Krungthep, cuõng naèm caïnh bôø soâng caùch bieån khoâng xa laém. Tuy nhieân, ngoaøi vò trí ñòa lôïi, chuùa Nguyeãn coøn ñi theâm moät böïc laø xaây thaønh khoâng phaûi chæ laø moät hoaøng cung nhö maãu cuûa Xieâm La maø coøn laø moät moâ hình phoøng thuû Taây phöông maø chuùng ta thöôøng goïi laø kieåu Vauban ñeà phoøng moät traän taán coâng ñaïi qui moâ cuûa Taây Sôn töø Thuaän Hoùa ñaùnh vaøo nhaát laø sau khi vua Quang Trung ñaùnh baïi quaân Thanh taïo neân moät chieán tích laãy löøng. Vieäc xaây moät toaø thaønh kieân coá ôû Gia Ñònh keát hôïp nhieàu nguyeân nhaân, töø vieäc choïn ñòa ñieåm phuø hôïp vôùi phong thuyû, cho ñeán söï thuaän lôïi ñeå phoøng thuû vaø laø haäu phöông ñeå laøm ñieåm xuaát phaùt taán coâng ra baéc.

Tröôùc ñoù ñaát Gia Ñònh môùi khai khaån, tình traïng toå chöùc sô saøi, chöa thích hôïp cho toång haønh dinh qui moâ ñeå truù ñoùng laâu daøi. Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí vieát:

Traán Gia Ñònh xöa coù nhieàu ao ñaàm, röøng ruù, buoåi ñaàu thôøi Thaùi Toâng (Nguyeãn Phuùc Taàn 1648-1687), sai töôùng vaøo môû mang bôø coõi, choïn nôi ñaát baèng roäng raõi, töùc choã chôï Ñieàu Khieån ngaøy nay, xaây caát ñoàn dinh laøm choã cho Thoáng suaát tham möu truù ñoùng, laïi ñaët dinh Phieân Traán taïi laân Taân Thuaän ngaøy nay, laøm nha thöï cho caùc quan Giaùm quaân, Cai baï vaø Kyù luïc ôû, ñöôïc traïi quaân baûo veä, coù raøo giaäu ngaên caûn haïn cheá vaøo ra, ngoaøi ra thì cho daân tröng chieám, chia laäp ra laøng xoùm, chôï phoá. Nôi ñaây nhaø ôû hoãn taïp, ñöôøng saù choã cong choã thaúng, taïm tuyø tieän cho daân maø chöa kòp phaân chia söûa sang cho ngaên naép. Chöùc Khoån suyù thay ñoåi laém laàn cuõng ñeå y nhö vaäy. Ñeán muøa xuaân naêm AÁt Muøi (1775), ñôøi vua Dueä Toâng (Nguyeãn Phuùc Thuaàn) thöù 11, xa giaù phaûi chaïy ñeán truù ôû thoân Taân Khai. Muøa thu naêm Maäu Thaân (1788) naêm thöù 11, buoåi ñaàu ñôøi Theá Toå (Nguyeãn Phuùc AÙnh) Trung höng, vieäc binh coøn beà boän, ngaøi phaûi taïm truù nôi ñoàn cuõ cuûa Taây Sôn ôû phía ñoâng soâng Bình Döông ñeå cho nghæ quaân döôõng daân.

Naêm 1789, giaùm muïc Baù Ña Loäc ñem hoaøng töû Caûnh veà laïi Gia Ñònh cuøng vôùi ba chieác taøu thuyû vaø moät soá ngöôøi Phaùp sang giuùp chuùa Nguyeãn. Chuùa Nguyeãn lieàn baét tay vaøo vieäc xaây döïng thaønh Gia Ñònh. Trònh Hoaøi Ñöùc mieâu taû nhö sau:

16

Ngaøy 4 thaùng 2 naêm Canh Tuaát thöù 13 (1790), taïi choã goø cao thoân Taân Khai thuoäc ñaát Bình Döông, ngaøi môùi cho ñaép thaønh baùt quaùi nhö hình hoa sen, môû ra 8 cöûa, coù 8 con ñöôøng ngang doïc, töø ñoâng ñeán taây laø 131 tröôïng 2 thöôùc ta, töø nam ñeán baéc cuõng nhö theá, beà cao 13 thöôùc ta, chaân daøy 7 tröôïng 5 thöôùc ta, ñaép laøm ba caáp, toaï ngoâi Caøn, troâng höôùng Toán. Trong thaønh, phía tröôùc beân taû döïng Thaùi mieáu, giöõa laøm sôû haønh taïi, beân taû laø kho chöùa, beân höõu laø Cuïc cheá taïo, xung quanh laø caùc daõy nhaø cho quan tuùc veä ôû. Tröôùc saân döïng caây coät côø ba taàng, cao 12 tröôïng 5 thöôùc ta, treân coù laøm choøi canh voïng ñaåu baùt giaùc toaø, ôû beân treo caùi thang daây ñeå thöôøng xuyeân leân xuoáng, treân aáy coù quaân ngoài canh giöõ, coù ñieàu gì caàn caûnh baùo thì ban ngaøy treo côø hieäu, ban ñeâm treo ñeøn hieäu canh gaùc, caùc quaân cöù troâng hieäu ñoù ñeå tuaân theo söï ñieàu ñoäng.

Neáu ñuùng nhö vaäy, vieäc khôûi ñaàu xaây thaønh Gia Ñònh tính ra khoaûng 8 thaùng sau khi giaùm muïc Baù Ña Loäc veà laïi Gia Ñònh, moät khoaûng thôøi gian ñuû daøi ñeå nhöõng kieán truùc sö ngöôøi Phaùp coù theå ñöa ra moät maãu hình ñoâ thò (master plan) maëc duø vò trí chieán löôïc cuûa thaønh Qui chaéc haún do chuùa Nguyeãn quyeát ñònh. Sôû dó chuùng ta coù theå khaúng ñònh aûnh höôûng AÂu chaâu cuûa thaønh Gia Ñònh vì moâ hình töôøng thaønh vaø caùc phaùo ñaøi hoaøn toaøn ñuùng nhö caùc kieåu maãu tìm thaáy trong boä Brittanica maø ôû caùc nôi khaùc chöa heà coù cho thaáy ñaây laø moät ñoät phaù veà kyõ thuaät xaây thaønh vaø phoøng thuû thôøi ñaïi ñoù. Theo John White ñeán Gia Ñònh naêm 1819 [vaøo thôøi kyø maø vua Gia Long coøn soáng nhöng ñang ôû Hueá] thì thaønh Qui nhö sau:

... Chuùng toâi tôùi moät chieác caàu ñeïp laøm baèng ñaù vaø ñaát baéc ngang moät haøo roäng vaø saâu, daãn ñeán cöûa ñoâng nam cuûa toøa thaønh, hay chính xaùc hôn, moät quaân traán vì caùc böùc töôøng ñeàu baèng gaïch vaø ñaát cao khoaûng 6 meùt, daøy voâ cuøng, vaây quanh moät khu vöïc hình töù giaùc maø moãi beà ñeán hôn 1km.

Nôi ñaây vieân toång traán14 vaø caùc voõ quan ôû, ngoaøi ra coù nhöõng doanh traïi khang trang, tieän nghi ñuû söùc chöùa ñeán naêm vaïn quaân. Dinh vua ôû naèm ôû giöõa thaønh treân moät vuøng ñaát xanh töôi toång coäng chöøng 8 maãu chung quanh coù haøng raøo cao. Dinh thöï ñoù hình chöõ nhaät, moät beà 30, moät beà 18 meùt, xaây chuû yeáu baèng gaïch vôùi maùi hieân coù che maønh, cao hôn maët ñaát chöøng 1.8 meùt treân moät neàn gaïch vaø ñi leân baèng nhöõng baäc thang goã chaéc chaén.

Moãi beân boán beà cuûa cung ñieän caùch chöøng 30 meùt ôû ñaèng tröôùc laø moät thaùp canh hình vuoâng, cao khoaûng 9 meùt, beân treân treo moät caùi chuoâng lôùn. ÔÛ phía sau dinh caùch chöøng 45 thöôùc laø moät cung ñieän cuõng beà theá khoâng keùm, bao goàm nhöõng phoøng cho caùc baø vaø nhöõng vaên phoøng ñuû loaïi, maùi lôïp ngoùi traùng men, trang trì baèng hình roàng phöôïng vaø caùc quaùi thuù chaúng khaùc gì ôû Trung Hoa.

Theo caùc thöông nhaân AÂu chaâu coù dòp gheù Gia Ñònh vaø hoaï ñoà cuûa thaønh phoá Saigon coøn löu laïi, thaønh Qui xaây baèng ñaù, chu vi ño ñöôïc 4,176 meùt. Thaønh ñöôïc xaây theo hình ña giaùc, coù boán höôùng chính, boán goùc laø boán phaùo ñaøi, ba caïnh laïi coù theâm hai phaùo ñaøi phuï, toång coäng caû thaûy laø 10. Thaønh ñöôïc ñaët teân theo taùm höôùng Caøn Nguyeân, Ly Minh, Chaán Hanh, Caán Chæ, Khoân Haäu, Khaûm Hieåm, Ñoaøi Duyeät, Toán

17

Thuaän. Vieäc dung hôïp vaø pha troän giöõa Ñoâng vaø Taây trong kieán truùc töông ñoái khaù phoå bieán taïi Ñoâng AÙ thôøi kyø naøy. Do ñoù thaønh Qui ñöôïc ñaët teân theo baùt quaùi, laïi mieâu taû nhö hình hoa sen.

Theo Tröông Vónh Kyù, thaønh Qui vaø caùc caàu xaây baèng ñaù Bieân Hoøa, töôøng cao 5.2 meùt, giöõa coù kyø ñaøi, taùm cöûa coù teân Gia Ñònh, Phan Yeân, Voïng Khuyeát, Coäng Thìn, Hoaøi Lai, Phuïc Vieãn, Ñònh Bieân, Tuyeân Hoùa.15

Vieäc toå chöùc laïi thaønh Gia Ñònh theo kieåu Vauban ñaõ coù nhöõng keát quaû toát. Tuy veà sau quaân Taây Sôn khoâng coøn taán coâng vaøo Gia Ñònh nhöng thaønh Qui ñaõ chöùng minh ñöôïc söï höõu hieäu trong coâng taùc phoøng thuû khi Leâ Vaên Khoâi laøm phaûn, quaân trieàu ñình vaây thaønh hôn 3 naêm môùi haï ñöôïc. Naêm 1836, thaønh Qui bò phaù huyû vaø trieàu ñình cho xaây laïi moät thaønh nhoû hôn, chæ coù boán caïnh goïi laø thaønh Phuïng.

c. Caûi toå cô caáu:

Vieäc caûi toå haønh chaùnh cuûa Nguyeãn AÙnh bao goàm caû caûi caùch toå chöùc laãn ñònh cheá cai trò. Veà toå chöùc, chuùa Nguyeãn chia laïi ñòa giôùi caùc tænh vaø xaây döïng moät maïng löôùi giao thoâng, lieân laïc. Nhöõng caûi caùch kinh teá ñaõ bieán vuøng Ñoàng Nai töø moät khu vöïc hoang vu, ít ngöôøi ôû thaønh moät tieåu quoác truø phuù. Vì mieàn nam laø moät taâm ñieåm giao löu, moät khi tình hình an ninh ñöôïc oån ñònh, caùc thöông thuyeàn qua laïi buoân baùn ñem ñeán nhöõng moùn tieàn lôùn.

Trong moät thôøi gian töông ñoái ngaén, ñaát Ñoàng Nai coù theâm nhieàu ñaïi loä, ñöôïc veõ vaø traéc ñòa theo kieåu Taây phöông, moät heä thoáng soâng ñaøo qui moâ vöøa thuaän tieän cho vieäc giao thoâng, vöøa caûi caùch heä thoáng thoaùt nöôùc ñeå thuaàn hoaù moät khu vöïc roäng voán chæ laø ñaàm laày khoâng theå canh taùc ñöôïc.

Nhöõng con ñöôøng trong thaønh phoá cuõng ñöôïc môû theo ñöôøng thaúng vaø neáu ñònh vò vôùi baûn ñoà Saigon sau naøy, chuùng ta coøn coù theå tìm ra ñöôïc moät soá ñaïi loä chính. Nhôø caùc phoùng ñoà naøy, khi ngöôøi Phaùp chieám Nam Kyø, vieäc môû roäng thaønh phoá khoâng ñoøi hoûi vieäc taùi qui hoaïch toaøn boä khu vöïc maø chæ tieáp noái vaøo nhöõng coâng trình cuõ coøn dôû dang hoaëc ñaõ thoaùi hoùa vì ñaõ laâu khoâng tu boå.

Theo nhieàu taøi lieäu cuûa ngöôøi nöôùc ngoaøi, moät soá ñònh cheá phaùp luaät töông ñoái môùi meû vaø coâng bình ñöôïc ban haønh. Caùc chính quyeàn trieàu ñaïi cuûa phöông Ñoâng thöôøng khoâng minh baïch veà luaät leä vaø ñeå coù ñöôïc nhöõng deã daõi, caùc thuyeàn buoân thöôøng phaûi bieáu xeùn raát nhieàu caáp, nhieàu laàn vì choã naøo cuõng coù theå gaây khoù khaên, haïch saùch laøm ngaên trôû coâng vieäc.

2. Caûi caùch kinh teá:

Ngoaøi yù nghóa giao thoâng, heä thoáng ñöôøng boä, ñöôøng soâng cuõng giaûi quyeát vieäc löông thöïc, haäu caàn ñeå cung öùng cho chieán tranh vôùi ñoái phöông ôû Ñaøng Ngoaøi. Nhöõng khu vöïc troàng troït ñöôïc, chuùa Nguyeãn khuyeán khích laäp caùc ñoàn ñieàn troàng cau vaø traàu, voán dó laø nhöõng maët haøng xuaát caûng quan troïng trong vuøng Ñoâng Nam AÙ. Vieäc troàng daâu nuoâi taèm, ñöôøng mía vaø cô xöôûng cheá taïo caùc vaät lieäu ñoùng thuyeàn nhö haéc ín,

18

nhöïa keo ... cuõng ñöôïc thöïc hieän treân qui moâ lôùn. Tuy khoâng bieát roõ coù nhöõng caûi tieán naøo cho kinh teá ñòa phöông, nhöõng ngöôøi ngoaïi quoác mieâu taû moät thôøi kyø suy thoaùi nhöng cuõng coù raát nhieàu maët haøng, ñaëc bieäc giaù caû raát reû so vôùi caùc quoác gia khaùc.

- Thòt heo 3 xu (cents) moät pound (khoaûng 450 gr)

- Thòt boø 4 xu moät pound

- Gaø 50 xu moät taù [12 con]

- Vòt 10 xu moät con

- Tröùng 50 xu moät traêm

- Boà caâu 30 xu moät taù

- Toâm caù 50 xu [ñuû cho caû taøu aên]

- Nai 1 dollar 25 xu [moät con]

- Khoai lang 30 xu [100 cuû]

- Gaïo 1 dollar [moät thaïch, 150 pounds]

- Khoai 45 xu [moät thaïch]

- Cam 30 xu ñeán 1 dollar [100 quaû]

- Chuoái 2 xu [moät buoàng]16

- Böôûi 50 xu [100 quaû]

- Döøa 1 dollar [100 quaû]

- Chanh 50 xu [100 quaû]17

3. Caûi caùch kyõ thuaät:

Baù Ña Loäc cuõng phieân dòch sang chöõ Haùn moät soá binh thö, chieán thuaät Taây phöông ñeå cho kòp vôùi caùc caûi tieán quaân ñoäi. Chuùng ta thaáy ôû Gia Ñònh khi ñoù ñaõ coù nhöõng cô xöôûng quan troïng phuïc vuï cho coâng taùc quaân söï bao goàm coâng xöôûng ñoùng taøu, nhaø maùy laøm thuoác ñaïn, haéc ín, vaø caû moät loø ñuùc suùng. Phaàn boä ñuùc kim loaïi (foundery hay foundry) cuûa Taây phöông ñöôïc tham khaûo vì töông ñoái ñöôïc ñeà caäp khaù kyõ caøng trong boä töø ñieån baùch khoa (khoaûng 4 trang 625-629, vol. II). Caù nhaân chuùa Nguyeãn ñích thaân troâng coi vieäc ñoùng taøu, laøm vieäc chung vôùi thôï thuyeàn coøn nhöõng coâng vieäc khaùc giao laïi cho caùc só quan Taây phöông. Moät soá kyõ thuaät ñöôïc coi laø taân tieán nhaát ñöôïc nhaäp caûng trong ñoù coù vieäc söû duïng ñaïn noå [ñaïn ñaïi baùc noå khi chaïm ñích], taøu boïc ñoàng [phaàn goã chìm döôùi nöôùc ñeå ñöôïc beàn hôn], vaø coøn toan duøng khinh khí caàu ñeå coâng thaønh [tuy khoâng duøng trong muïc tieâu quaân söï nhöng ñaõ thí nghieäm cho daân chuùng xem] ... Veà sau, khi ñaõ leân ngoâi, vua Gia Long cuõng nhôø thöông gia Phaùp ñaët

19

cho oâng moät taøu chaïy hôi nöôùc laø phaùt minh môùi cuûa AÂu chaâu thôøi ñoù khi hoï ñeán buoân baùn ôû Hueá chöùng toû oâng raát quan taâm ñeán caùc kyõ thuaät taân tieán cuûa thôøi ñaïi.

Tröôùc ñaây, caùc nhaø nghieân cöùu ít ai ñeå taâm so saùnh söï khaùc bieät hay töông ñoàng giöõa binh phaùp Taây phöông vaø toå chöùc quaân söï thöïc teá ôû khu vöïc Gia Ñònh neân thöôøng chæ phôùt qua maø khoâng ñi vaøo chi tieát. Vieäc aùp duïng chieán thuaät môùi ñoàng thôøi keøm theo caûi toå cô cheá vaø huaán luyeän neân quaân ñoäi Gia Ñònh thôøi ñoù ñaõ ñöôïc toå chöùc theo loái Taây phöông.

Cuoái theá kyû XVIII, quaân ñoäi AÂu Chaâu noùi chung va nhaát laøø quaân ñoäi Phaùp ñaõ coù nhöõng böôùc nhaûy voït vöôït haún toå chöùc theo kieåu AÙ Ñoâng. Ngay tröôùc Caùch Maïng 1789, quaân ñoäi Phaùp ñöôïc coi laø moät trong nhöõng löïc löôïng tinh nhueä ñöôïc trang bò toái taân nhaát theá giôùi, ñaëc bieäc laø boä binh. Vieäc aûnh höôûng cuûa Phaùp do nhöõng só quan hay binh só maø giaùm muïc Baù Ña Loäc mang theo voâ hình trung ñaõ giuùp chuùa Nguyeãn thuû ñaéc kyõ thuaät vaø toå chöùc quaân ñoäi töø moät quoác gia tieán boä, giuùp oâng loät xaùc ñeå coù ñuû löïc löôïng taán coâng ra baéc. So saùnh giöõa ñöôøng loái toå chöùc coå ñieån vaø canh taân chuùng ta coù theå ñaùnh giaù nhöõng caûi caùch quaân söï cuûa chuùa Nguyeãn vaø löôïng ñònh laïi töông quan löïc löôïng moät caùch chính xaùc maø khoâng bò caûm tính chi phoái.

4. Caûi caùch quaân söï:

• Trang bò

Cuõng vôùi tình hình taøi chaùnh khaû quan, ngay töø naêm 1791, chuùa Nguyeãn ñaõ mua ñöôïc 10,000 suùng tröôøng (muskets), 2,000 suùng thaàn coâng (moãi coã 100 caân) vaø 2,000 ñaïn noå (ñöôøng kính 10 taác).18

Khi quay trôû veà caùi cöûa nam lôùn maø chuùng toâi ñaõ vaøo, chuùng toâi ñi qua moät haøng hieân roäng19, beân döôùi xeáp khoaûng hai traêm naêm möôi khaåu thaàn coâng, nhieàu kích côõ vaø kieåu khaùc nhau, laém caùi ñuùc baèng ñoàng, chuû yeáu laø do Taây phöông cheá taïo, thöôøng ñöôïc ñaët treân caùc giaù goã ñeå treân taøu hö muïc nhieàu möùc ñoä.

Trong soá naøy chuùng toâi thaáy coù moät daõy chöøng ñoä moät taù [dozen] ñaïi baùc phaùo binh treân coù daáu hieäu ba boâng hoa hueä [fleurs de lis] vaø khaéc chöõ ñöôïc ñuùc döôùi thôøi Louis XIV 20 coøn trong tình traïng khaû quan. Gaàn ñoù coù moät soá suùng giaû baèng goã ñeå cho lính taäp vaø ôû ñoàn gaùc chính, gaàn coång ra coù maáy ngöôøi lính bò ñoùng goâng [caungue]. Ñeán baây giôø chuùng toâi môùi bieát goâng duøng cho quaân ñoäi laøm baèng tre coøn nhöõng toäi nhaân khaùc thì laøm baèng goã lim naëng. Phía baéc cuûa cöûa ñoâng laø moät phaùo ñaøi coù coät côø, nôi ñoù côø An Nam treo leân ngaøy ñaàu thaùng aâm lòch vaø nhöõng dòp leã khaùc.

Coù taát caû boán cöûa laøm raát kieân coá taùn ñinh saét theo kieåu AÂu chaâu, coù caàu baéc ngang haøo nöôùc ñöôïc trang trí baèng nhieàu chaïm noåi ñuû loaïi kieåu caùch quaân söï vaø toân giaùo treân caùc vaùch. Treân moãi cöûa coù caùc voïng laâu vuoâng, maùi ngoùi vaø caàu thang ñi leân treân töôøng ôû hai beân cöûa phía beân trong thaønh.

20

ÔÛ khu vöïc phía taây thaønh phoá laø moät nghóa ñòa coù töôøng vaây quanh, beân trong coù vaøi chieác laêng moä cuûa maáy vieân quan xaây raát traùng leä theo kieåu Trung Hoa. Moät vaøi nhaø moà coù khaéc chöõ vaø phuø ñieâu treân ñaù, ñöôøng neùt ngoaïn muïc.

Khu vöïc ñoâng baéc coù saùu toøa nhaø lôùn, coù raøo chung quanh, caên naøy caùch rôøi caên kia. Moãi bieät thöï ñoù vaøo khoaûng 36 x 24 meùt, maùi coù nhöõng rui meø raát chaéc chaén, lôïp ngoùi traùng men, coù coät baèng gaïch, giöõa hai coät coù vaùch goã chaéc chaén cao chöøng 5.4 meùt. Ñaây laø caùc kho chöùa ñoà tieáp lieäu cho binh lính vaø haûi quaân, thöïc phaåm, khí giôùi ...

Nhieàu leàu cuûa caùc nhoùm binh lính ñoùng raûi raùc beân trong töôøng, naèm laån vôùi caùc buïi caây nhieät ñôùi troâng raát neân thô. Ngoaøi nhöõng thöù khaùc, chuùng toâi cuõng thaáy coù maáy ñoáng phaân choàn. Nhieàu ñöôøng ñi ñeïp toûa ra töù phía, hai beân coù troàng caây palmaria, moät loaïi caây ñeïp, gioáng nhö caây leâ [pear-tree], coù hoa traéng thôm noàng maø ñeán thaùng möôøi, möôøi moät thì toûa ra raát xa. Töø hoa naøy, ngöôøi daân baûn xöù trích ra moät loaïi daàu maø hoï baûo laø chöõa ñöôïc moïi thöông tích.

Ngoaøi cöûa thaønh döôùi trieàn doác maø con ñöôøng gaïch bò caét ñöùt coù thaû rong vaøi con voi cuûa trieàu ñình coù naøi chaên, ngoài treân coå voi.Vaøi con trong soá naøy coù thaân hình khoång loà, lôùn hôn nhöõng con voi toâi thaáy ôû AÁn Ñoä nhieàu. Nhöõng ngöôøi naøi – ñuùng hôn laø ngöôøi ñi chaên – caàm moät caùi oáng goã bòt hai ñaàu, chính giöõa coù moät caùi loã maø hoï thoåi thaønh tieáng gioáng nhö thoåi vaøo moät caùi thuøng roãng ñeå nhaéc chöøng cho ngöôøi ñi ñöôøng bieát laø voi ñang tôùi vì hoï ít khi naøo muoán maát coâng phaûi laùi voi qua höôùng khaùc khi gaëp chöôùng ngaïi, vaø quaû thaät töùc cöôøi khi thaáy maáy baø giaø ñang buoân baùn khi nghe thaáy tieáng huï laäp töùc thu doïn haøng hoùa chaïy ra moät quaõng xa trong khi voi xuoáng bôø soâng uoáng nöôùc roài quay veà.21

• Heä thoáng toå chöùc

Quaân ñoäi theo heä thoáng Taây phöông ñöôïc ñaùnh giaù treân hai öu ñieåm: trang bò vaø heä thoáng toå chöùc. Theo moät taám aûnh maøu veõ hình moät ngöôøi lính Ñaøng Trong vaøo ñaàu theá kyû XVIII, ngöôøi lính thôøi Nguyeãn veà ngoaïi bieåu raát gioáng moät ngöôøi lính Phaùp vaø chuùng ta coù theå tin raèng y phuïc vaø trang bò ñoù laø moät phoù baûn cuûa AÂu Chaâu22. Vieäc thoáng nhaát trang bò, huaán luyeän vaø quaân phuïc ngay töø ñaàu khieán quaân ñoäi cuûa Nguyeãn AÙnh ñaõ coù veû chuyeân moân, khaùc haún vôùi quaân Taây Sôn maø theo nhöõng hình aûnh William Alexander baét gaëp naêm 1793 taïi Tourane thì vaãn raát gaàn guõi vôùi moät ngöôøi daân bình thöôøng, chæ khaùc ôû choã coù trang bò vuõ khí.23

Toå chöùc cuõ thöôøng phong caáp döïa treân soá quaân só maø moät caù nhaân töï moä tuyeån, gioáng nhö moät daïng thaân binh, tuyø toøng neân vieäc thoáng nhaát chæ huy thöôøng loûng leûo, deã ñöa ñeán naïn söù quaân. Moät khi chuû töôùng bò thaát suûng hay bò gieát, quaân só döôùi quyeàn thöôøng taùch ra, coù khi choáng laïi

21

trieàu ñình [chaúng haïn quaân Ñoâng Sôn cuûa Ñoã Thanh Nhaân]. Vì theá, vieäc ñaàu tieân chuùa Nguyeãn thay ñoåi theo loái Taây phöông laø thoáng nhaát chæ huy vaø toå chöùc binh ñoäi theo moät heä thoáng kim töï thaùp roài chæ ñònh nhöõng caù nhaân coù thöïc taøi vaø am töôøng chuyeân moân vaøo vò trí chæ huy hoaëc thöôøng tröïc, hoaëc theo chieán dòch. Vôùi kieán thöùc cuûa chuùng ta ngaøy nay, vieäc boå nhieäm töôùng laõnh ñoù khoâng coù gì gheâ gôùm nhöng tröôùc ñaây hai theá kyû laø moät cuoäc caùch maïng lôùn lao.

Trong quaân ñoäi cuûa chuùa Nguyeãn ñaõ xuaát hieän nhöõng caù nhaân ñoùng vai troø khaù ñaëc bieät baát keå goác tích laø haøng töôùng hay ngöôøi ñaõ theo oâng töø laâu, ngöôøi Vieät hay ngöôøi nöôùc ngoaøi, ngöôøi trong toân thaát hay daân daõ ... khaùc haún vôùi truyeàn thoáng söû duïng ngöôøi gaàn guõi, coù lieân heä thaân toäc, huyeát thoáng. Nhöõng ñôn vò cuõng ñöôïc aán ñònh roõ raøng veà soá löôïng vaø nhieäm vuï thay vì tuyø tieän theo nhu caàu.

Chuùa Nguyeãn cuõng thieát laäp moät heä thoáng tieáp lieäu vaø löông boång döïa vaøo thueá maù thay vì chæ döïa vaøo “chieán lôïi phaåm” [maø coù caùi teân raát keâu laø “dó löông ö ñòch” (laáy löông thöïc cuûa ñòch ñeå nuoâi quaân mình)] khoâng nhöõng ñaõ baáp beânh vaø thöôøng thaát nhaân taâm. Caûi caùch ñoù cuõng khaùc haún vôùi ñoái thuû cuûa oâng laø quaân Taây Sôn thöôøng coù khuynh höôùng thu veùt hay ñoát phaù nhöõng vuøng cuûa ñòch maø hoï chieám ñöôïc ñieån hình laø nhöõng laàn vaøo ñaùnh Gia Ñònh hay khi chieám ñöôïc Baéc Haø. Vieäc quaân Xieâm sang giuùp roài trôû thaønh moät ñaùm cöôùp lôùn ñöa ñeán thua traän cuõng laø moät kinh nghieâäm maø Nguyeãn AÙnh hoïc ñöôïc. Ngoaøi khaû naêng chieán ñaáu, chuùa Nguyeãn cuõng thaáy raèng neáu muoán duy trì moät löïc löôïng thöôøng xuyeân vaø khoâng tuyø thuoäc vaøo hoaøn caûnh beân ngoaøi, quaân ñoäi phaûi ñöôïc chính qui hoaù nghóa laø ñöôïc huaán luyeän chu ñaùo vaø chæ ñöôïc söû duïng vaøo coâng taùc chieán ñaáu maø thoâi. Moät soá löïc löôïng cuûa oâng laø ngöôøi nöôùc ngoaøi ñöôïc tuyeån moä vaø traû löông gioáng nhö nhöõng “lính ñaùnh thueâ” maø oâng thaáy hieän höõu ôû laân bang, maëc duø söû Vieät Nam sau naøy ghi nhaän hoï nhö nhöõng ñoäi quaân tình nguyeän.

Nhôø maïng löôùi truyeàn giaùo taïi AÙ Ñoâng, Baù Ña Loäc giuùp chuùa Nguyeãn mua ñöôïc “vaøi taøu suùng oáng vaø ñaïn döôïc” [several cargoes of arms and ammunitions] ôû Pondichery vaø Mauritus. Chuùa Nguyeãn cuõng coù theå göûi moät soá tay chaân thaân tín ngöôøi Hoa, ngöôøi Phaùp vaø ngöôøi Anh ñi sang Goa, Melaka, Penang, Macao vaø caû Singapore ñeå mua caùc loaïi suùng môùi.24 Vôùi moät thaønh phaàn phoø taù töông ñoái ña daïng25, vieäc söû duïng ñöôïc hoï maø khoâng taïo ra nhöõng maâu thuaãn veà saéc toäc, veà ñòa phöông coù theå noùi laø moät thaønh coâng ñaùng keå cuûa chuùa Nguyeãn vì cuõng trong thôøi kyø ñoù, ñoái phöông cuûa oâng laïi rôi vaøo nhöõng tranh chaáp cuïc boä neân caøng luùc caøng rôi vaøo theá töï hoaïi.

• Xaây döïng cô xöôûng

Trong moät khoaûng thôøi gian töông ñoái ngaén, chuùa Nguyeãn ñaõ taäp trung xaây döïng nhöõng cô xöôûng ñuùc suùng ñaïn, nhaát laø cheá taïo chieán thuyeàn. Theo ghi nhaän cuûa ngöôøi AÂu chaâu, Baù Ña Loäc ñaõ giuùp chuùa Nguyeãn xaây döïng nhieàu cô sôû haï taàng, vöøa coù giaù trò kinh teá, vöøa phuïc vuï muïc tieâu quaân söï. Vaøo khoaûng thaäp nieân 1790, chuùa Nguyeãn xaây döïng moät nhaø maùy cheá taïo dieâm tieâu (salpetre), khai moû vaø loø luyeän kim ñeå ñuùc

22

suùng thaàn coâng. Baù Ña Loäc cuõng giuùp Nguyeãn AÙnh laäp nhöõng loø saûn xuaát haéc ín, keo ... duøng trong vieäc ñoùng thuyeàn. Caùc coâng taùc naøy coù tieáng vang ra tôùi beân ngoaøi neân ñaõ coù luùc ñaát Gia Ñònh noåi tieáng veà ñöôøng mía vaø kyõ ngheä ñoùng taàu chieán.

Theo John Barrow thì ñeå coù theå bieát töôøng taän veà thöïc haønh cuõng nhö lyù thuyeát caáu truùc ñoùng thuyeàn, chuùa Nguyeãn ñaõ mua haún moät chieác taøu cuûa ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñeå chính tay thaùo rôøi töøng maûnh, töøng taám vaùn, sau ñoù cheá taïo nhöõng maûnh ni taác y heät nhö theá ñem thay vaøo töøng boä phaän moät cho tôùi khi hoaøn toaøn laø moät chieác taøu môùi.26 Hai möôi naêm sau, John White cuõng kinh ngaïc veà xöôûng ñoùng taøu cuûa Ñaøng Trong ôû Gia Ñònh:

... Veà phía ñoâng baéc cuûa thaønh phoá, treân bôø moät con raïch saâu laø xöôûng thuûy quaân vaø kho ñaïn, nôi maø tröôùc ñaây khi coù loaïn [töùc thôøi Taây Sôn] ñaõ ñoùng moät soá ñaïi hieäu [war-junks] vaø hai chieán haïm [frigates] theo kieåu AÂu chaâu, döôùi quyeàn giaùm thò cuûa caùc só quan ngöôøi Phaùp. Coâng trình naøy khieán ngöôøi An Nam haõnh dieän hôn heát thaûy treân toaøn coõi vaø quaû laø coù theå saùnh ngang vôùi nhieàu xöôûng ñoùng taøu taïi AÂu chaâu. Khoâng coù nhöõng chieán thuyeàn lôùn ñöôïc ñoùng hay ñang ñoùng ôû ñaây nhöng thaáy coù raát nhieàu vaät lieäu toát ñuû ñeå ñoùng vaøi ba chieán haïm. Goã ñoùng taøu vaø nhöõng phieán vaùn toâi thaáy toát hôn heát nhöõng gì toâi ñaõ gaëp. Toâi ño thöû moät taám vaùn, ni taác cuûa noù laø 32.7 meùt, daøy hôn moät taác [.1meùt], vuoâng vöùc töø ñaàu chí cuoái maø beà roäng laø 6 taác [.6 meùt]. Phieán goã ñoù cöa töø moät caây teak maø toâi tin raèng khoâng moät nôi naøo treân theá giôùi coù ñöôïc nhöõng caây khoång loà nhö ôû Ñaøng Trong. Toâi ñaõ thaáy ôû ngoaøi ñoàng moät caây lôùn ñuû laøm moät caùi coät buoàm chính cho moät chieán haïm, khoâng coù maáu maø theo toâi bieát thì khoâng phaûi laø chuyeän khaùc thöôøng ôû xöù naøy.

Coù vaøo khoaûng 150 tieåu hieäu [chieán thuyeàn nhoû, gallies] ñöôïc ñoùng ñeïp voâ cuøng keùo ñeå trong caùc laùn, moãi chieác daøi töø 12 ñeán 30 meùt, moät soá coù gaén 16 ñaïi phaùo loaïi noøng ñaïn 3 pounds. Nhöõng chieác khaùc thì gaén 4 hay 6 ñaïi baùc, noøng töø 4 ñeán 12 pounds, ñeàu laøm baèng ñoàng ñeïp tuyeät traàn. Ngoaøi ra cuõng coøn khoaûng 40 tieåu hieäu khaùc ñeå treân soâng ñeå chuaån bò cho quan toång traán du ngoaïn leân thöôïng nguoàn soâng khi oâng ta töø Hueá trôû veà. Haàu heát nhöõng chieán thuyeàn naøy coù trang trí daùt vaøng vaø caùc hình traïm troå, caém côø ñuoâi nheo saëc sôõ troâng raát soáng ñoäng, deã öa.

Ngöôøi An Nam phaûi noùi laø nhöõng ngöôøi ñoùng taøu kheùo leùo nhaát vaø hoaøn thaønh coâng vieäc cöïc kyø tinh xaûo. Toâi raát thích phaàn boä kinh teá coù tính chính trò naøy neân vaãn thöôøng ñeán xem cô xöôûng thuûy quaân.27

• Huaán luyeän

Tröôùc ñaây caùc caáp chæ huy thöôøng do töï taïo hay thieân tö maø khoâng qua moät chöông trình ñaøo taïo cuï theå. Neáu noùi veà maët thöïc teá, chuùa Nguyeãn ñaõ thaønh laäp nhöõng quaân tröôøng huaán luyeän binh só ñaàu tieân theo kieåu AÂu chaâu. Theo truyeàn thoáng ñaøo taïo voõ quan ôû phöông Ñoâng, caùc voõ tröôøng chæ ñeå bieåu dieãn thao taùc cung kieám, khoâng ñöôïc

23

duøng ñeå ñaøo taïo binh só hay töôùng laõnh. Caùc kyø thi voõ chæ ñeå saùt haïch öùng tuyeån vieân qua moät vaøi boä moân caên baûn nhö cöôõi ngöïa, baén cung, xaùch taï, muùa sang [thöông] ... vaø thöôøng do caùc quan vaên laøm chuû khaûo. Theo John White, Baù Ña Loäc ñaõ giuùp Nguyeãn AÙnh thieát laäp chöông trình huaán luyeän veà khoa hoïc vuõ khí (science of gunnary), trang bò cho só quan vaø binh só kieán thöùc chuyeân moân söû duïng caùc loaïi suùng oáng.28

Sau 10 naêm boân ba theo chuùa Nguyeãn trong nhöõng chieán dòch lôùn, giaùm muïc Baù Ña Loäc töùc Mgr Pigneaux de Beùhaine bò beänh cheát taïi Qui Nhôn ngaøy moàng 9 thaùng 10 naêm 1799, hoài 10:30 saùng. Theo nhöõng ngöôøi coù maët luùc laâm chung, oâng hoaøn toaøn tænh taùo cho ñeán khi truùt hôi thôû cuoái cuøng29.

Khi nghe tin giaùm muïc Baù Ña Loäc qua ñôøi, chuùa Nguyeãn cho taån lieäm vaø cho ñöa xaùc veà Ñoàng Nai. Linh cöõu vieân coá ñaïo ñöôïc ñeå taïi nhaø quaøn hai thaùng ñeå cho caùc quan vaø giaùo daân ñeán vieáng. Ngaøy 16 thaùng 12 laø ngaøy haï huyeät, coù caû Nguyeãn vöông, ñoâng cung vaø caùc phi taàn, hoaøng haäu ñi ñöa. Theo moät soá taøi lieäu thì ngoaøi 12000 quaân tuùc veä coøn coù ñeán boán vaïn ngöôøi, löông laãn giaùo, ñi ñöa ñaùm oâng. Chuùa Nguyeãn ban cho oâng moät saéc thö phong taëng oâng laøm Thaùi Töû Thaùi Phoù Bi Nhu Quaän Coâng, teân thuïy Trung YÙ.

Cöù theo thuaàn lyù, vò thöøa sai naøy khoâng phaûi laø con ngöôøi quaân söï vaø coù leõ oâng ta cuõng khoâng muoán mình tham gia quaù nhieàu vaøo coâng taùc chieán tranh, traùi vôùi tieâu chuaån vaø muïc tieâu cuûa moät nhaø truyeàn giaùo.

Xeùt veà nhöõng coâng trình vaø thaønh töïu cuûa oâng, oâng coù khaû naêng cuûa moät nhaø caûi caùch haønh chaùnh hôn laø moät töôùng laõnh. Vieäc ñöa oâng vaøo moät vai troø laáy thaønh, chieám ñaát khoâng haún laø do tình nguyeän maø vì chuùa Nguyeãn khoâng muoán oâng ôû haäu phöông vôùi ngöôøi con tröôûng, sôï raèng coù nhöõng bieán ñoäng maø chuùa Nguyeãn khoâng theå kieåm soaùt ñöôïc, töông töï nhö bieán coá Ñoâng Sôn ngaøy naøo.

24

KEÁT LUAÄN

Moät ñieàu cho ñeán nay chuùng ta bieát khaù chaéc chaén: trieàu Nguyeãn ñaõ khoâng coâng baèng vôùi lòch söû. Khoâng noùi gì hoï ñaõ xuyeân taïc, boùp meùo vaø bòa ñaët nhieàu ñieàu veà thaønh phaàn ñoái nghòch vôùi hoï [Leâ Trònh, Taây Sôn] ngay chính nhöõng ngöôøi giuùp ñôõ trieàu ñình – noùi ñuùng hôn giuùp cho chuùa Nguyeãn khoâi phuïc vöông vò – cuõng khoâng ñöôïc nhaéc ñeán moät caùch chính xaùc. Giaùm muïc Pigneau de Beùhaine chæ ñöôïc nhaéc ñeán trong voûn veïn chöa ñaày 600 chöõ trong Ñaïi Nam Chính Bieân Lieät Truyeän Sô Taäp, quyeån XXVIII. Nhöõng só quan ngöôøi Phaùp thì hoaøn toaøn chæ ñöôïc bieát ñeán qua vaøi caùi teân ñaõ dòch sang aâm Haùn Vieät vaø moät soá chi tieát khoâng laáy noåi troäi trong Ñaïi Nam thöïc luïc.

Neáu nhìn laïi dieãn tieán cuûa chuùa Nguyeãn, chuùng ta thaáy raèng khi töø Bangkok chaïy veà, coù leõ oâng cuõng khoâng thaáy coù hi voïng gì tranh huøng vôùi ñoái phöông ñang trong thôøi kyø toaøn thònh, veà caû tieáng taêm laãn thöïc löïc. OÂng chæ troâng mong vaøo ngoaïi vieän töø moät nöôùc xa xaêm laø nöôùc Phaùp do noã löïc cuûa vò thöøa sai coù theå vaän ñoäng ñöôïc taïi Paris maø chöa coù chuû ñònh seõ phaûi laøm gì.

Ñeán khi giaùm muïc Baù Ña Loäc trôû veà, coù leõ sau nhöõng naêm thaùng qua laïi vaø tieáp xuùc vôùi nhieàu thaønh phaàn khaùc nhau, vò thöøa sai ñaõ tìm ra phöông caùch ñeå caûi thieän tình hình ñeå giôùi thieäu moät chöông trình bieán mieàn nam töø moät vuøng ñaàm laày hoang vu thaønh moät ñòa baøn phoøng thuû chaéc chaén, coù theå giöõ ñöôïc khi quaân Taây Sôn taán coâng vaøo vaø cuõng coù theå laøm baøn ñaïp ñeå taán coâng ra baéc.

Vai troø vaø söï tham gia cuûa giaùm muïc Baù Ña Loäc vaøo heä thoáng quyeàn löïc vaø cheá ñoä thöïc daân ôû nöôùc ta vaãn coøn laø moät ñeà taøi môû vôùi nhieàu yù kieán vaø laäp tröôøng khaùc nhau, beânh vaø choáng.

Thöïc teá, trong tình traïng phaân tranh cuoái theá kyû XVIII, vieäc hoài sinh töø “voâ trung sinh höõu” cuûa chuùa Nguyeãn laø moät ñieàu kyø dieäu – neáu khoâng baèng loøng vôùi nhöõng tin töôûng veà chaân meänh ñeá vöông cuûa oâng thì phaûi coâng nhaän raèng vieäc vöôït qua ñöôïc nhöõng chaëng ñöôøng gian nan aáy khoâng phaûi deã.

Söï e ngaïi cuûa chuùa Nguyeãn thöïc chaát laø töø ñaâu? Vì oâng khoâng muoán ngöôøi ngoaøi aûnh höôûng ñeán oâng hay thöïc söï oâng muoán moät nöôùc Vieät Nam ñoäc laäp? Vôùi taát caû nhöõng ñieàu ngöôøi ta cheùp veà oâng sau naøy, coù leõ oâng khoâng muoán chia xeû quyeàn haønh vôùi baát cöù ai, khoâng nhöõng khi oâng coøn caàm quyeàn maø coøn tính ñeán caû vieäc sau khi oâng ñaõ cheát. Ñeå ngaên ngöøa haäu hoaïn, oâng ñaõ laäp töï töø raát sôùm, maëc daàu caùc chaùu noäi oâng cuõng ñaõ tröôûng thaønh. John White ñaõ vieát:

Caùi cheát cuûa giaùm muïc Adran, xaûy ra moät thôøi gian ngaén sau khi noäi chieán chaám döùt30 laø moät ñaïi hoïa cho xöù naøy, raát nhieàu ñònh cheá tuyeät haûo cuûa oâng thieát laäp bò baõi boû, nhieàu luaät leä laønh maïnh ñöôïc ñöa ra do oâng baûo trôï trôû thaønh loãi thôøi; luaân lyù cuûa quaàn chuùng vì tình traïng noäi loaïn maø suy ñoài, sa ñoïa nay ñöôïc caûi thieän, thöông maïi, noâng nghieâäp, ngheä thuaät ñaõ ñöôïc hoài sinh vaø ôû cuoái chaân trôøi ñaõ loùe leân nhöõng tia hi voïng cuûa xöù sôû laâu nay bò daøy voø vaø trôû neân thöa thôùt naøy.

25

Chæ trong moät thôøi gian ngaén khi nhöõng vieäc laønh naøy troâi qua vaø quaû thaät ñaây laø moät giai ñoaïn phuø du, nhöõng thay ñoåi maø chæ vaøi naêm ñaõ xoay chuyeån ñöôïc nay trôû thaønh u buoàn, hoang mang.

Nhaø vua tuy cuõng bieát raèng toaøn daân ñeàu baát maõn nhöng oâng vaãn theo ñuoåi nhöõng tham voïng chinh phuïc voán noåi baät trong thôøi kyø oâng trò vì. Naêm naøo oâng cuõng tìm côù ñeå gaây chuyeän vôùi ngöôøi baéc maø phaàn lôùn ñaát ñai cuûa hoï oâng ñaõ chieám ñoaït nhöng thöïc ra hoï cuõng chaúng khaùc gì moät thuoäc quoác; vaø nay oâng laïi coù tham voïng nhoøm ngoù ñaát Xieâm neân vieäc ñaøo theâm con kinh môùi cuøng nhöõng döï aùn khaùc ñang ñöôïc thöïc hieän khi toâi ôû ñaây – coù theå nay ñaõ hoaøn thaønh – bieåu hieän höôùng ñi ñoù.31

Phaûi noùi raèng ñaàu theá kyû XIX, ñaát nöôùc chuùng ta coù moät cô hoäi raát toát ñeå canh taân vaø ñaát Gia Ñònh laø moät thí ñieåm toát neán ñöôïc tieáp tuïc tieán haønh nhöõng caûi caùch maø giaùm muïc Pigneau de Beùhaine ñöa ra. Tuy nhieân, sau khi leân ngoâi, vua Gia Long khoâng coøn quan taâm ñeán vieäc ñöa ñaát nöôùc tieán leân maø ngöôïc laïi oâng laïi sôï ngöôøi daân seõ khoâng coøn phuïc tuøng oâng nöõa.

Taát caû taøi nguyeân söùc löïc cuûa ñaát nöôùc nay trôû thaønh moät phöông tieän ñeå oâng cuûng coá quyeàn haønh vaø vò theá cuûa vöông trieàu Nguyeãn. Trong suoát hai möôi naêm taïi vò, vua Gia Long chæ taäp trung vaøo moät vieäc: xaây döïng kinh thaønh Hueá thaønh moät phaùo ñaøi vó ñaïi theo daïng thöùc Strasburg cuûa Ñöùc vôùi 24 thaùp suùng, moãi nôi ñaët 36 khaåu thaàn coâng. Soá nhaân coâng thöôøng tröïc laø möôøi vaïn ngöôøi vaø coù boán vaïn quaân truù ñoùng.

Theá nhöng coâng vieäc canh taân chæ ñeán theá, caùc vua keá tieáp sau Gia Long laïi theo ñuoåi moät chính saùch baøi Taây phöông vaø ngaû theo Trung Hoa, haàu nhö loaïi tröø moïi tieán boä maø hoï coù ñöôïc trong thôøi gian phuïc quoác ñeå quay veà moâ hình nhaø Thanh, moät moâ hình quaân chuû loãi thôøi vaø huû baïi.

Daãu theá, caùi öôùc mô cuûa vua Gia Long, cuûa con oâng chæ laø aûo aûnh vì ôû ngai vaøng chöa heát ñöôïc caâu ñaàu trong baøi Ñeá Heä Thi thì vöông trieàu Nguyeãn ñaõ caùo chung.

26

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. A. Folliot. Notions sur l’histoire de l’Annam et sur les reùsultats de l’occupation Française. Saigon: Imprimeùrie-Libraire Claude & Cie., 1905

2. Barrow, John. A Voyage to Cochinchina. (historical reprints) Kuala Lumpur: Oxford University Press, 1975

3. Blofeld, John. Bangkok.: Amsterdam: TIME-LIFE International (Nederland) B.V., 1979

4. Boudet, Paul vaø Andreù Masson. Iconographie Historique de l’Indochine Française. Paris: Les EÙditions G. Van Oest, 1931

5. Chula Chakrabongse [Prince of Thailand]. Lords of Life: A History of the Kings of Thailand. London: Alvin Redman, 1967 (rev. edition)

6. Cooke, Nola vaø Li Tana (chuû bieân). Water Frontier: Commerce and the Chinese in the Lower Mekong Region, 1750-1880 (ed. Singapore: Singapore University Press, 2004 tr. 4 (reprinted in USA by Rowman & Littlefield Publishers, Inc., 2004)

7. Dronet, J. B. Vua Gia Long. Hongkong: Imprimeùrie de Narazeth, 1913

8. Encyclopaedia Britannica. [3 volumes] England: Edinburgh, 1771 (first edition)

9. Faure, Alexis. Les Français en Cochinchine au XVIIIeø Sieøcle: Monseigneur Pigneau de Beùhaine, Eveâque d’Adran (1741-1799). Paris: Librairie Coloniale, 1891.

10. Flood, Thadeus & Chadin (trans. & edited). The Dynastic Chronicles Bangkok Era The First Reign (Chaophraya Thiphakorawong Edition). Volume One: Text. Tokyo: The Centre for East Asian Cultural Studies, 1978.

11. Khuyeát Danh. Söû Kyù Ñaïi Nam Vieät (Annales Annamites). Saigon: Nhaø Doøng Taân Ñònh (Imprimerie de la mission aø Taân ñònh), 1909. (Nhoùm Nghieân Cöùu Söû Ñòa Vieät Nam in laïi Saøi goøn, 1974, taùi baûn Montreal, 1986)

12. Kostof, Spiro. The City Shaped: Urban Patterns and Meanings Through History. Boston.Toronto.London:A Bulfinch Press Book, Little, Brown and Company, 1991

13. Lamb, Alastair. The Mandarin Road to Old Hueù: Narratives of Anglo-Vietnamese Diplomacy from the 17th century to the eve of the French Conquest. London: Chatto & Windus, 1970.

14. Launay, Adrien. Histoire de la Mission de Cochinchine 1658-1823 [Documents Historiques III: 1771-1823] (Paris, Anciennes Maisons Charles Douniol et Retaux, 1925)

27

15. Mantienne, Freùdeùric. Les Relations Politiques et Commerciales entre la France et la Peùninsule Indochinoise (XVIIIe sieøcle). Paris: Les Indes Savantes, 2003.

16. Nam Phong taïp chí

17. Nguyeãn, Ñình Ñaàu. From Saigon to HoChiMinh City: 300 year history. Haø Noäi: Science and Technics Pub. House, 1998

18. Parker, Geoffrey. The Military Revolution: Military Innovation and the Rise of the West 1500-1800. Cambridge University Press, 1996

19. Phan, Khoang. Vieät Söû Xöù Ñaøng Trong. Haø Noäi: nxb Vaên Hoïc, 2001.

20. Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, taäp V (baûn dòch Phaïm Troïng Ñieàm) Hueá: Thuaän Hoaù, 1997

21. Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn. Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Taäp Moät (baûn dòch Vieän Söû Hoïc). Haø Noäi: nxb Giaùo Duïc, 2002.

22. Taøi lieäu internet

http://belleindochine.free.fr/PigneauxDeBehaine.htm

23. Thaùi, Vaên Kieåm. The Twain Did Meet- First Contacts Between Vietnam and the United States of America. Republic of Vietnam, Department of National Education, 1960.

24. Tran, Tuyet Nhung & Anthony Reid (ed.) Vieät Nam: Borderless Histories. Madison: The University of Wisconsin Press, 2005.

25. Tröông, Baù Caàn (chuû bieân). Lòch Söû Phaùt Trieån Coâng Giaùo Vieät Nam (taäp I & II). Haø Noäi: nxb Toân Giaùo, 2008

26. Tröông, Vónh Kyù M.P. Souvernirs Historiques sur Saigon et ses Environs (Confeùrence faite au colleøge des interpreøtes). Saigon: Imprimerie Coloniale, 1885

27. Vöông, Hoàng Seån. Saøi Goøn Naêm Xöa. Calif: Xuaân Thu, khoâng ñeà naêm (in laïi theo loái aûnh aán baûn Saøi goøn: Khai Trí, 1968)

28. White, John. A Voyage to Cochin China. Kuala Lumpur: Oxford University Press, 1972. (in laïi baûn cuûa Longman, Hurst, Rees, Orme, Brown, and Green, Paternoster-Row naêm 1824)

29. Yang, Baoyun. Contribution aø l’histoire de la principauteù des Nguyeân au Vietnam meùridional (1600-1775). Geneøve: Olizane/Etudes Orientales, 1992.

28

CHUÙ THÍCH

1 James P. Daughton, “Recasting Pigneau de Beùhaine” trong Tran Tuyet Nhung & Anthony Reid (chuû bieân). Vieät Nam – Borderless Histories (Wisconsin: The University of Wisconsin Press, 2006) tr. 307 2 Moät soá só quan ñöôïc lieät keâ Chaigneau, de Forçant, Vannier, Dayot, Ollivier, Le Brun, Barizy, Girald de l’Isle Selleù, Despiaux, Guillion, Guilloux ... [A. Folliot, Notions sur l’histoire de l’Annam et sur les reùsultats de l’occupation Française, (Saigon, 1905)] tr. 20. Cuõng theo Folliot thì nhöõng ngöôøi AÂu coù kieán thöùc vaø naêng ñoäng naøy ñaõ giuùp oâng xaây döïng moät ñoäi chieán thuyeàn, phoøng thuû thaønh trì vaø xung phong giuùp oâng trong moïi tröôøng hôïp caàn ñeán söï can tröôøng vaø thieän chí cuûa hoï (...Ces auxiliaires instruits et eùnergetiques lui construisirent une flotte, lui fortifieørent ses villes eit lui preùteørent dans toutes les circonstances l’appui de leur courage et de leur deùvouement) 3 ...They were no less than to subdue the Kingdom of Cambodia with the whole peninsula as far as Siam, and the Provinces belonging to Cochin China to the north now in the hands of the Tonquinese. To effect these (and indeed it would be requisite) he wished much for the assisstance of some English vessels, in recompense for which he would make them such grants of land for settlement as they might think proper. “... Phaûi laøm sao chinh phuïc vöông quoác Cambodia vaø toaøn theå baùn ñaûo cho tôùi taän Xieâm La, cuøng [laáy laïi] nhöõng tænh thuoäc Ñaøng Trong ôû phía baéc nay ñang ôû trong tay ngöôøi Ñaøng Ngoaøi. Vaø ñeå thöïc hieän döï tính ñoù, oâng (Nguyeãn Nhaïc) mong ñöôïc ngöôøi Anh giuùp cho moät soá taøu chieán, vaø ñeå traû laïi thì oâng saün loøng nhöôøng cho hoï maûnh ñaát naøo hoï thaáy thích hôïp ñeå truù ñoùng.” Alastair Lamb, The Mandarin Road to Old Hueù: Narratives of Anglo-Vietnamese Diplomacy from the 17th century to the eve of the French Conquest (London: Chatto & Windus, 1970) tr. 100 4 ...and, through the translations into the Chinese character of the Encyclopedie by the Bishop Adran, he has acquired no inconsiderable knowledge of European arts and sciences, among which he is most attached to such as relate to navigation and ship-building. ... qua baûn dòch boä Encyclopedie sang chöõ Haùn do giaùm muïc Adran thöïc hieän, oâng ñaõ thu löôïm ñöôïc moät soá kieán thöùc Taây phöông ñaùng keå veà kyõ thuaät vaø khoa hoïc trong ñoù hai ngaønh oâng chuù troïng nhaát laø haûi haønh vaø ñoùng taøu. John Barrow, A Voyage to Cochinchina (Kuala Lumpur: Oxford University Press, 1975) tr. 277 5 Maáy naêm tröôùc, ngöôøi vieát voâ tình mua ñöôïc moät boä Encyclopedia Britannica aán baûn laàn thöù nhaát goàm 3 quyeån ñuùng nhö mieâu taû trong caùc nguoàn taøi lieäu veà lòch söû cuûa caùc boä baùch khoa töø ñieån, treân moãi trang coù nhöõng veát oá cuûa giaáy ñeå laâu naêm, vaø trong suoát gaàn 3000 trang saùch khoâng thaáy chi tieát naøo ñeà caäp ñeán vieäc taùi baûn nhö nhöõng saùch vôû chuïp laïi cuûa caùc taøi lieäu hieám quí treân thò tröôøng. Trong cuoán III, phaàn hình veõ veà Midwifery [ñôõ ñeû] vaãn coøn ñaày ñuû [laø phaàn maø veà sau bò loaïi tröø vì lieân quan ñeán thai saûn] cho chuùng ta thaáy trình ñoä y thuaät cuûa AÂu chaâu theá kyû XVIII. 6 Geoffrey Parker, The Military Revolution: Military Innovation and the Rise of the West 1500-1800. (Cambridge University Press, 1996) tr. 42-3 7 Freùdeùric Mantienne, “The Transfer of Western Military Technology to Vietnam in the Late Eighteenth and Early Nineteenth Centuries: The Case of the Nguyeãn” (Cambridge University Press: Journal of Southeast Asian Studies, Volume 34, Number 3, October 2003) tr. 522 8 Map of the River of Don-Nai from Cape St. James to the City of Saigon, from the original by M. Dayot, Hydrographer to the King of Cochin China 1791 with additions to 1820 by John White U.S.N. 9 ... carefully omitted any reference to foreigners or their achievements. Freùdeùric Mantienne, taøi lieäu ñaõ daãn tr. 523. Ñieàu ñaùng noùi laø thaønh Qui quan troïng nhö vaäy nhöng laïi khoâng ñöôïc ñeà caäp ñeán trong nhöõng taøi lieäu veà Ñòa Dö Chí caên baûn nhaát nhö Hoaøng Vieät Nhaát Thoáng Ñòa Dö Chí cuûa Leâ Quang Ñònh [soaïn naêm 1806] hay Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc [soaïn vaøo khoaûng 1820 ñeán 1822]. Chæ rieâng Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí quyeån XXXI vieát veà tænh Gia Ñònh coù nhaéc ñeán “naêm Canh Tuaát (1790) ñaép thaønh Baùt Quaùi ôû treân goø cao thuoäc ñòa phaän thoân Taân Khai toång Bình Döông” Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, taäp V (Hueá: Thuaän Hoaù, 1997) tr. 201 (baûn dòch Phaïm Troïng Ñieàm)

29

10 John Blofeld, Bangkok (TIME-LIFE International, 1979) tr. 10 11 Vieäc khoâi phuïc laïi vöông quoác Xieâm La thaønh coâng chính vì quaân Mieán chæ xuoáng ñeå cöôùp boùc taøi vaät vaø baét ngöôøi veà laøm noâ leä maø khoâng coù yù ñònh chieám ñoùng ñaát ñai, töông töï nhö quaân Taây Sôn khi xuoáng Gia Ñònh hay vaøo Thaêng Long vôùi chuû ñích thu goùp chieán lôïi phaåm, tieàn baïc roài laïi ruùt veà neân sau khi ñòch ñi khoûi chuùa Nguyeãn laïi coù cô hoäi hoài sinh. 12 Caùc söû gia Thaùi Lan cuõng vì quaù ñeà cao vieäc phuïc quoác cuûa Taksin neân khoâng chuù troïng ñeán yeáu toá Mieán Ñieän ñang coù chieán tranh vôùi Trung Hoa, töông töï nhö tröôøng hôïp chuùa Nguyeãn nhôø vaøo maâu thuaãn cuûa Nguyeãn Nhaïc – Nguyeãn Hueä vaø vieäc trieàu ñình Quang Trung ñang vöôùng maéc vaøo vaán ñeà ngoaïi giao vôùi Thanh trieàu. 13 ... This was a strategic move, since Bangkok was well protected by water on one side and by a vast swampy plain stretching away to east and south on the other. It was also a symbolic move, intended as a fresh and auspicious start for the kingdom. Blofeld, Bangkok, tr. 10. Khi Lyù Coâng Uaån leân ngoâi, oâng cuõng dôøi ñoâ töø Hoa Lö ra Thaêng Long vôùi cuøng moät yù nghóa vaø muïc tieâu nhö vieäc vua Rama I choïn Bangkok laøm kinh ñoâ môùi. 14 Nguyeân taùc viceroy töùc phoù vöông 15 M.P. Tröông Vónh Kyù. Souvenirs historiques sur Saigon et ses environs (Saigon: Imprimerie Coloniale, 1885) tr. 7 16 Mieàn nam goïi laø moät quaøi chuoái 17 John White, A Voyage to Cochin China (Kuala Lumpur: Oxford University Press, 1972) tr. 228 18 Phan Khoang, Vieät Söû xöù Ñaøng Trong (Vaên Hoïc, 2001) tr. 529 vaø Ñaïi Nam Thöïc Luïc (Chính Bieân, Ñeä Nhaát Kyû – Quyeån V) (baûn dòch Vieän Söû Hoïc, 2002) tr. 272. Ñaïn ñaïi baùc noå khi tôùi ñích laø moät phaùt minh lôùn vaø chæ môùi ñöôïc söû duïng moät thôøi gian ngaén tröôùc khi chuùa Nguyeãn trang bò cho quaân Gia Ñònh. Naêm 1792, theo nhöõng tin töùc truyeàn ra Ñaøng Ngoaøi, Nguyeãn vöông coù caû taøu boïc ñoàng vaø khinh khí caàu trong coâng taùc chieán ñaáu. 19 Nguyeân taùc laø bungalo[w], moät thöù haønh lang chæ coù maùi che, khoâng coù vaùch 20 Vua Phaùp trò vì raát laâu (1638-1715) ôû thôøi kyø thònh trò. 21 John White, sñd. tr. 224-6 22 Moät ñieàu ñaùng löu yù laø hình aûnh “ñaàu ñoäi noùn daáu vai mang suùng daøi” aáy chæ môùi xuaát hieän trong quaân ñoäi Vieät Nam trong khoaûng 200 naêm gaàn ñaây thì laïi ñöôïc söû duïng ñeå mieâu taû ngöôøi lính nöôùc ta trong suoát chieàu daøi lòch söû, keå caû nhöõng chieán só töø thôøi Haùn trong cô nguõ cuûa Tröng Vöông trong caùc truyeän lòch söû hay ôû caùc buoåi teá leã, chæ khaùc laø thay vì mang suùng thì caàm giaùo, caàm göôm. 23 ÔÛ ñaây chuùng toâi khoâng noùi ñeán nhöõng ñoäi thaân binh maëc aùo ñoû, côø ñoû maø ngöôøi ta thöôøng mieâu taû nhö moät ñaëc tröng cuûa quaân ñoäi Taây Sôn. Hình aûnh naøy chæ aùp duïng cho moät soá ñôn vò chöù khoâng phaûi laø toaøn boä vì ña soá quaân Taây Sôn thuoäc daïng daân quaân, trang bò vaø y phuïc raát tuyø tieän. 24 Li Tana, “The Water Frontier: An Introduction”, Water Frontier: Commerce and the Chinese in the Lower Mekong Region, 1750-1880 (ed. Nola Cooke vaø Li Tana) (Singapore: Singapore University Press, 2004) tr. 4 (reprinted in USA by Rowman & Littlefield Publishers, Inc., 2004) 25 Chuùa Nguyeãn ñaõ göûi nhieàu phaùi ñoaøn ñi caùc nöôùc chung quanh nhö Cao Mieân, Xieâm La, AÁn Ñoä, Maõ Lai [Melaka], Phi, Ma Cao vaø Phaùp, trao ñoåi vaø giao thieäp vôùi ngöôøi Anh, ngöôøi Boà Ñaøo Nha, Taây Ban Nha, Hoaø Lan, Phaùp ... Xem theâm Wynn Wilcox, “Transnationalism and Multiethnicity in the Early Nguyeãn AÙnh Gia Long Period”, Vieät Nam: Borderless Histories tr. 194-216 26 It is stated, on what appears to be good authority, that, in order to obtain a thorough knowledge of the practice as well as theory of European naval architecture, he purchased a Portugueze vessel, for the sole purpose of taking in pieces, plank by plank, with his own hands, fitting in a new piece of similar shape and dimensiona as the old one he removed, till every beam, timber, knee and plank had been replaced by new ones of his own construction, and the ship thus completely renovated. John Barrow, sñd. tr. 277 27 John White, sñd. tr. 234-6

30

28 ... The officers of the navy were instructed in naval tactics by Frenchmen; his army was divided into regular regiments; military schools were established, and the officers taught the science of gunnery. John White, History of a Voyage to the China Sea (Boston: Wells and Lilly, 1823) tr. 94 29 Adrien Launay, Histoire de la Mission de Cochinchine 1658-1823 [Documents Historiques III: 1771-1823] (Paris, Anciennes Maisons Charles Douniol et Retaux, 1925) tr. 374 30 Chi tieát naøy sai, giaùm muïc Pigneau de Beùhaine cheát naêm 1799, 2 naêm tröôùc khi nhaø Taây Sôn bò dieät vong. 31 John White, sñd. tr. 262-3