Fakultet za menadžment u saobraćaju i komunikacijama

Berane

Predmet: Osnovi ekonomije

Tema: Tržište

Ime i prezime: Selma Šljuka 139/09

Boričić Danijela 152/09

Mentor: Prof. Dr. Bećir Kalač

Šta je tržište?

Tržište predstavlja mehanizam ekonomskog povezivanja osamostaljenih i atominiziranih proizvođačkih i potrošačkih ekonomskih subjekata, proizvođača i potrošača, prodavaca i kupaca, mjesto na kome se susreću ponuda i tražnja, proces društvenog vrijednovanja individulano ponuđenih roba (dobara i usluga) i njihove razmjene posredstvom novca.

Tržište je, u stvari, drugi naziv za „proces u kome su sve odluke domaćinstava o potrošnji alternativnih roba, odluke preduzeća o tome šta i kako da proizvode i odluke radnika o tome koliko i za koga da rade usklađene na osnovu cjenovnih prilagođavanja1“.

Postoji i jednostavnija definicija: „Tržište je set aranžmana pomoću kojih se kupci i prodavci u kontaktu da bi razmijenili dobra i usluge“.

Tržište je objektivna društvena i ekonomska kategorija uslovljena podjelom rada koja se neprekidno razvija usled rastućih proizvodnih snaga mimo subjektivne volje ljudi oblika njihove političke organizacije i ideologije.

Tržište je zajedno sa planom čini ekonomski mehanizam i ima svoju funkciju. Tržište označava ukupnost tražnje i ponude, dobara i usluga, međusobne odnose tražnje i ponude, ugovorne odnose između kupaca iprodavaca u procesu razmjene dobara i usluga kao i povezivanje proizvodnje i potrošnje u procesu ukupne reprodukcije na osnovu autinomnih odlika ekonomskih subjekata o tome šta prozvoditi, kako proizvoditi i za koga proizvoditi.

S obzirom na to da se preko tržišta prelamaju najčešće sukobljeni interesi na relaciji: proizvođač – potrošač, potrošač – država, proizvođač – država, proizvođač – proizvođač, u tom slučaju postaje i sredstvo opšte borbe za osiguravanje određenog (što povoljnijeg) položaja u raspodjeli, razmjeni i potrošnji u određenom društvu.

Nastanak tržišta

Dosadašnji istorijski razvoj je potvrdio da bez tržišta nema efikasnosti u privređivanju, nema efikasnosti u korišćenju raspoloživih resursa, nema tehnološkog , privrednog i društvenog napretka.

Tržište je otprilike nastalo prije 5000god. Nastalo je tokom istorijskog procesa razvijanja društvene podjele rada, razdavjanja ranije jedinstvenog privrednog subjekta na proizvođačai potrošača i njihovog transformisanja u

1 David Begg, Stanley Fischer, Rudiger Dornbusch citat

odvojene privredne subjekte. Sa pojavom tržišta proizvođač i potrošač više nisu isti privredni subjekat.

Elementarni oblik tržišne privrede je trampa. Jedna roba neposredno se razmjenjuje za drugu robu zato što je njihova vrijednost identična, u stvaranje obje robe utrošena je ista „masa“ faktora proizvodnje, isti broj časova rada, odnosno zato što jekorist od kupljene i prodate robe identična i za prodavca i za kupca. Trampa je primitivni oblik robne razmjene. Ona je bila prelazna forma razvoja prometa dobara i usluga od nerazvijene naturalne ka razvijenoj tržišnoj privredi. Trampa je istovremeno i komplikovan oblik robnog prometa. Različite robe je veoma teško međusobno vrijednosno upoređivati što po prirodi stvari usporava prometni proces, povezivanje proizvođača i potrošača.

Vremenom došlo je do pojave novca koji je postao opšte sredstvo razmejne, odnosno zajednička mjera vrijednosti svih roba koje se razmjenjuju.

Tržišna sloboda

Tržišna sloboda aktera na ekonomskoj sceni, to jest ekonomskih subjekata, polazna je tacka tržišne ekonomije. Preduslov tržisne slobode je privatna svojina. Bez nje, bez dominacije privatnog vlasništva i individualizma, tržišna ekonomija, u svom punom i pravom značenju, ne može da egzistira.

Sve stvari koje se na tržištu slobodno razmjenjuju nalaze se u režimu privatno - pravnog prisvajanja. Kupovina i prodaja roba na tržištu je, u stvari, slobodan promet prava nad stvarima koje se razmjenjuju. Prodavac prodaje a kupac kupuje sopstvenost nad stvarima koje su predmet kupoprodaje, izraženu u novcu.

Tržišni odnosi se u svom pravom smislu izražavaju kao odnosi između pravnih vlasnika, odnosno titulara svojine nad robama koje su predmet razmjene.

Tržište na kojem se slobodno bez posredovanja sa strane uspostavljaju ekonomski odnosi između privrednih subjekata je slobodno tržište.

Proces uspostavljanja slobodnih tržišnih odnosa između aktera na ekonomskoj sceni je slobodna konkurencija. Slobodnu konkurenciju u savremenim privrednim uslovima na lokalnom i svjetskom planu ugrožavaju monopolska i oligopolska ponašanja privrednih subjekata na tržišnoj sceni, posebno multinacionalnih kompanija, kao i administrativno uplitanje države u privredni život.

„Nevidljiva ruka“ tržišta

Tržište samo po sebi svojim sopstvenim zakonitostima svojom „nevidljivom rukom“ pokreće, uređuje i organizuje privredni život svakog društva, oblikuje odnose između aktera na ekonomskoj sceni između kupaca i prodavaca.

Proces prodaje i kupovine roba koji se neprestano odvija na tržištu naziva se razmjena. Količina dobara i usluga koja se kupuje i prodaje zavis od želja kupaca i prodavaca koje su međusobno suprotstavljene. „Nevidljiva ruka“ tržišta djeluje kroz zakon tražnje i zakon ponude. Tržište takođe ima svoju etiku i logiku.

Zakon tražnje se izražava kroz ekonomsko ponašanje kupaca, odnosno želju kupaca da svaku robu na tržištu kupe po što nižoj cijeni.

Zakon ponude se izražava kroz ekonomsko ponašanja prodavaca, odnosno želju prodavaca da svaku robu prodaju na tržištu po što višoj cijeni i time ostvare što veću dobit.

Ponašanje prodavaca i kupaca je egoistično, a ekonomski interesi su im različiti, jer prodavac želi da svoje proizvode proda po što višoj cijeni, a kupac da ih kupi po što nižoj cijeni. Tržišna razmjena dobara se ostvaruje kada su interesi prrodavca i kupca recipročni a njihove potrebe istog onima. To je tržišna logika.

Dva različita privredna subjekta, npr. prodavac i kupac, proizvođač i potrošač, međusobno se priznaju kao ravnopravni, poštuju se kao ličnosti, kao poslovni partneri, slobodno izražavaju svoju volju, bez nametanja uslova i pritisaka sa starne. Tržišne je svojevrsno takmičenje slobodnih privrednih subjekata. Na njemu neko gubi a neko dobija. Težnja svakog privrednog subjekta je da dobija i pobjeđuje u toj velikoj ekonomskoj trci. To je tržišna etika.

Ekonomske funkcije tržišta

Teorijski posmatrano tržište vrši distributivnu, selektivnu, alokativnu i informativnu funkciju, obavljajući ih istovremeno. Te funkcije ono mora da obavlja jer u supriotnom ne bi bilo tržište.

Distributivna funkcija - Na tržištu se dobija konačna vrijednosna ocjena uspješnosti svakog privrednog subjekta. Tržište kažnjava svaki privredni subjekat čiji su ukupni troškovi rada i kapitala viši od jednog prosjeka koji tržište priznaje. Isto tako, tržište nagrađuje ponašanje svakog privrednog subjekta čiji su ukupni troškovi niži od prosječnih tržišnih troškova. Uspjeh nekkog privrednog subjekta na tržisštu istovremeno znači pogoršanje

ekonomskog položaja nekog drugog privrednog subjekta. Tržište podstiče preduzeće da ostvari što bolji poslovni rezultat i da konstantno vodi računa o visini svojih ukupnih troškova i o produktivnosti svog rada, nastojeći da svaki proizvod proizvede uz što manje troškove.

Selektivna funkcija - Tržište orijentiše ekonomske subjekte u njihovoj poslovnoj aktivnosti. Ekonomski subjekti orijentisaće se na proizvodnju one robe za kojom postoji tražnja, za kojom postoji stvarni interes potrošača. Na taj način ekonomski subjekti vode računa o kvalitetu svojih proizvoda, odlučuju se kako proizvoditi u odnosu na potrebe, opredjeljuju se za nove vrste robe, ekonomišu sirovinama, energijom i drugim materijalima i sl.

Alokativna funkcija - Tržište ukazuje na pravce i dinamiku investicija i mogućeg razvoja privrednog subjekta. Vođen ekonomskim principom što veće dobiti privredni subjekat usmjerava sredstva za razvoj i proizvodnju u one poslovne projekte i programe koji će donijeti maksimalne ekonomske efekte. Mjeru tog povecanog profita kao i nivo produktivnosti rada određuje tržište.

Informativna funkcija – tržište pruža raznovrsne informacije, relevantne podatke o stanju, odnosima i kretanju ponude i tražnje, kako globalne tako i pojedinačnih roba, značajnih za ekonomski racionalno postavljanje svakog privrednog subjekta. Objektivna tržišna informacija je polazna tačka procesa donošenja poslovnih odluka u preduzećima. Poslovne odluke koje se donose mimo takvih informacija unaprijed su osuđene na neuspijeh. Ona je isto tako važna i za proces donošenja makroekonomskih odluka države. Poslovne odluke se nerijetko donose i na osnovu tzv. insajd informisanja, tj podataka o tržišnim uslovima nabavke ili prodaje dobara i usluga dobijenih iz sredtsava javnog informisanja ili iz raznih „povjerljivih izvora“.

Nedostaci i ograničenja tržišta

Tržište nije savršeni mehanizam. Ono ima svoje mane i ograničenja. Nijednu od svojih funkcija trržište ne vrši na idealan način nego uvijek uz određene elemente nesavršenosti zavisno od vremena i prostora što periodično izaziva krize i depresije, uz smjenjivanje inflacije i nezaposlenosti ili njihove koegzistiranje.

Brojne ekonomske probleme na tržištu stavra ciklično kretanje privrede. Osnovne faze privrednog ciklusa su:

Usporavanje privredne aktivnosti (recesija) – situacija kada je jedno lice zaposleno a drugo lice ostalo bez posla,

Dostizanje najniže tačke u privrednoj aktivnosti (depresija) – situacija kada bez posla ostanu oba lica,

Oživljavanje privredne sktivnosto (opravak) – sitiuacija kada jedno lice uspije da se zaposli, a drugo ne,

Dostizanje najviše tačke u privrednoj aktivnosti (prosperitet) – situacija kada se osim jednog lica zaposli i drugo lice.

Međutim, intervencija države u privredi je ipak neophodna, mada i sa državnom intervencijom privredni ciklusi nisu iščezli već se postiže samo njihovo ublažavanje. Nastoji se da period recesije traje što kraće, spriječava se pad privredne aktivnosti do dna recesije, teži se da oživljavanje privrede traje što kraće, izbjegava se „pregrijavanje“ privredne ektivnosti i sl.

Poslovanje po tržišnim načelima ne daje uvijek dobre rezultate kada se javlja problem javnog dobra, bez obzira na to da li se za njegovo korišćenje plaća cijena ili ne. U određenim situacijama moraju se zbog opšteg inetersa proizvoditi neke vrste roba za koje impulsi ne dolaze direktno sa tržišta.

Velika ekonomska kriza koja se desila 30-tih godina prošlog vijeka, raspršila je iluzije i apsolutnu moć tržišta, odnosno vjerovanje u njegovu ekonosku perfektnost. Glavna karakteristika je bila nezaposlenost i obamrla privredna aktivnost. U takvoj situaciji jedino je država mogla da sa samog dna pokrene takvu privredu. Jedna od takvih mjera bila je organizovanje velikih javnih radova u državnoj režiji. Najpoznatiji pokušaj rešenja takvog ekonomskog problema je bio američki poduhvat „New deal“.

Tržišta prema obliku konkurencije

Najpoznatija je Stakelbergova klasifikacija tržišta zavisnop od broja učesnika na tržištu, tj zavisno od oblika tržišne konkurencije, odnosno ponašanja privrednih subjekata na starni ponude i tražnje2.

Slobodno tržište

Slobodno tržište je oblik potpune konkurencije. Na strani ponude se nalazi veliki brojmalih prodavaca istih ili sličnih proizvoda ili usluga.

Isto tako, na strani tražnje postoji veliki broj malih kupaca tih proizvoda i usluga. Zbog svoje ograničene ekonomske snage, nijedan prodavac nije u mogućnostu da bitnije utiče na promenu odnosa snaga na strani ponude. Takođe, zbog svoje ograničene ekonomske snage, nijedan kupac nije u mogućnosti da bitnije utiče na mijenjanje odnosa snaga na strani tražnje. Uslovi ulaska i izlaska na takvo tržište su laki.2 Mirko Jamnik, Pavle Vasić – Istraživanje tržišta

Tržište gdje prodavci i kupci imaju punu slobodu u definisanju svog privrednog ponašanja, ali ne i ekonomsku snagu da mijenjaju odnose snaga na strani ponude i tražnje, jesu slobodna ili konkurentska tržišta.

Svoje privredno ponašanje u usloima potpune konkurencije preduzeće zasniva na tzv. marginalnom pravilu. Sa povećanjem proizvodnje povećavaju se i ukupan prihod i ukupni troškovi. Ukoliko rast ukupnog prihoda nadmaši rast troškova, kad je marginalni prihod veći od marginalnog troška, tada svako povećanje jedinice proizvoda povećava profit.

Slobodno tržište je karakteristika ekonomskog liberalizma.„Nevidljiva ruka“ uređuje međusobne odnose privrednih subjekata i na

strani ponude i na strani tržnje. U takvom ekonomskom poretku nema mjesta za uticaj i uplitanje države u privredni život.

Monopol i monopson

Tržišno stanje u kojem se na strani ponude nalazi samo jedan prodavac, koji je u mogućnosti da odlučujuće utiče na formiiranje cijena, a na strani tražnje nalazi se mnoštvo kupaca, bez mogućnosti izbora drugog dobavljača i uticaja na cijenu, naziva se monopol. Monopoli su potpuno zaštićeni od ulaska u tržišnu igru novih rivala. Na monopolskom tržištu se formiraju monopolističke cijene, koje, pored ostalog, opredeljuju visinu profita monopoliste. Za monopolistu ne važi marginalno pravilo. Monopolistička pozicija na tržištu mu omogućava da maksimira profit, proizvodeći onu količinu proizvoda i usluga za koju su marginalni troškovi jednaki marginalnom prihodu.

Postoje tržišna stanja u kojim se na strani tražnje nalazi samo jedan kupac, a na strani ponude više prodavaca. Odsustvo konkurencije na strani tražnje naziva se monopson.

U savremenom kapitalistučkom svijetu postoji veoma razuđeno antimonopolsko zakonodavstvo kojim se sprečava stvaranje monopla i monopolsko ponašanje.

Oligopol i oligopson

Tržišno stanje u kojem na strani ponude postoji mali broj prodavaca koji međusobnom aktivnošću mogu da kontrolišu ponudu i da utiču na formiranje cijena a pri tome se na strani tražnje nalazi neograničen broj kupaca koji nisu u mogućnosti da utču na tražnju nazova se oligopol. Uslovi ulaska i izlaska prodavaca iz oligopola su unaprijed definisani uz postojanje odgovarajućih barijera u tom pogledu.

Tržišno stanje u kojem se na strani tražnje nalazi ograničeni broj kupaca a na strani ponude neograničeni broj prodavaca, naziva se oligopson.

Oligopoli i oligopsoni su izraz ograničene tržišne konkurencije.

Polipol i polipson

Polipol i polipson su sinonimi za potpunu konkurenciju na tržištu. Polipol predstavlja neograničen broj učesnika na strani ponude roba i usluga, a polipson predstavlja neograničen broj učesnika na strani tražnje roba i usluga.

Tržišta prema vrsti prometnih dobara

Tržište roba

Tržište roba je takvo tržište na kojem se promeću proizvedena materijalna dobra, odnosno srestva za život i sredstva za proizvodnju, tj vrše kupoprodajne transakcije, uspostavljaju svbakodnevne direktne veze između prodavac i kupaca roba. Robna tržišta, zavisno od obima tržišnih transakcija mogu da budu tržišta na veliko i tržišta na malo. Na robnim tržištima srećemo ajmanje tri grupe subjekata:

Kupce – to su pojedinci, preduzeća i ustanove koji najčešće mogu biti i potrošači.

Proizvođače – to su preduzeća, radnje ili pojedinci Trgovačka preduzeća i radnje koji su sa stanovišta proizvođača –

kupci, a stanovišta potrošača – prodavci roba.

Postoje dvije forme tržišta roba:

Robne berze – na njima se obavljaju kupoprodajne transakcije bez prisustva vlasnika robe, kao i bez fizičkog prisustav robe koje je predmet kupovine odnosno pordaje. Na njima se promeću tzv berzanske robe koje su standardizovane i tipizirane ta kod a se unaprijed zna kakvog kvaliteta se neka roba kupuje ili prodaje

Slobodne zone (poslovne, industrijske i carinske) – to je specifičan spoj nacionalnog i svjetskog tržišta, smještene su unutar nacionalnog prostora jedne države, a kupoprodajne transakcije se obavljaju na liberalan način, bez plaćanja carinskih i drugih sličnih fiskalnih opterećenja.

Tržište usluga

Tržište na kojem se promeću usluge, tj na kojem se one kupuju i prodaju nazivaju se tržištima usluga. Ono je dio robnog tržišta jer sve vrste usluga koje se promeću na tržištu imaju robni karakter. Na tržištu usluga se susreću proizvođači i potrošači usluga. Cijena usluga se formira zavisno od odnosa snaga ponude i tražnje usluga. Neke vrste tržišta usluga su:

Tržište transportnih usluga – na njemu se nude iste i različite prevozne usluge po različitim cijenama.

Tržište zdravstvenih usluga – na njemu se korisnici opredjeljuju za jednu ili drugu bolničku ustanovu, jednog ili drugog ljekara i sl.

Medijsko tržište – na njemu djeluju zakonitosti ponude i tražnje, postoji realna konkurencija, na njemu se kupuju i prodaju medijski produkti koji imaju svoju vrijednost i cijenu.

Finansijsko tržište

Finansijsko tržište je uređen, orrganizovan i institucionalizovan način razmjene finansijskih novčanih sredstava gdje se zavisno od ponude i tražnje, formira cijena ovih sredstava. Uloga ovog tržišta je da kroz interakciju ponude i tražnje opredjeli cijenu finansijske imovine, kao i prinos koji ona dobacuje. Savremena finansijska tržišta su izložena procesu globalizacije3 i institucionalizacije4. Finansijsko tržište se dijeli na:

Tržište novca – obezbeđuje brz transfer instrumenata kratkoročnog duga koji se koristi za finansiranje privrede, države i potrošača.

Devizno tržište – devize su sva potraživanja jedne zemlje od inostranstva, odnosno potraživanja na novac koji se nalazi na depozitama u inostranstvu. Na deviznom tržištu se po odgovarajućim kursnim stopama razmenjuju valute i uspostavljaju njihovi realni kursevi. Kursna stopa je vrijednost jedne valute koja se može razmijeniti za drugu valutu. Direktna kursna lista predstavlja domaću cijenu strane valute, a indirektna kursna lista daje stranu cijenu domaće valute.

Tržište kapitala – institucionalno i normativno uređen i ustaljen mehanizam odvijanja razmjene dugoročnih novčanih sredstava, kapitala i dugoročnih hartija od vrijednosti. Na ovom tržištu se kreira i cirkuliše kapital

3 Globalizacija je proces povezivanja finansijskih tržišta širom svijeta u internacionalno finansijsko tržište4 Institucionalizacija se ogleda u sve većem prisustvu moćnih institucionalnih investitora (investicioni fondovi, osiguravajuća društva, penzioni fondovi)

koji opslužuje dugoročne potrebe emitenata. Ono obuhvata tri specijalizovana tržišna segmenta:

Kreditno investicioni tržište Hipotekarno tržište Tržište dugoročnih hartija od vrijednosti

Kreditno investiciono i hipotekarno tržište čine bankarsko tržište. Na njemu se pojavljuje zajmovni kapital, koji se daje u formi dugoročnih kredita. Dugoročni investicioni krediti su karakteristika za kreditno investiciono tržište, a dugoročni hipotekarni krediti su karakteristika za hipotekarno tržište kapitala. Tržište hartija od vrijednosti dijeli se na:

Primarno – to je tržište novih emisija hartija od vrijednosti i njihovog prvog otkupa. Prva emisija hartija od vrijednosti obavlja se na dva načina:

Javnom emisijom – dugoročne hartije od vrijednosti se prodaju investitorskoj javnosti pod fromalnom kontrolom države.

Privatni plasman – obavlja se sa ograničenim brojem investitora is a znatno manje pravne regulative.

Sekundarno – povezano je sa primarnim tržištem kapitala jer obezbeđuje povećanu likvidnost već emitovanih nenaplaćenih hartija od vrijednosti.

Tržište radne snage

Radna snaga je predmet ponude i tražnje kao i svaka druga roba. Tržište u kojem se pojavljuju kupci i prodavci radne snage, poslodavci iposloprimci, naziva se tržištem radne snage, odnosno tržištem rada.

Vlasnik radne snage je čovjek, odnosno pojedinačni radnik, slobodna ličnost. Na tržištu radne snage, po zakonima ponude i tražnje formira se cijena radne snage čija visina zavisi od odnosa ponude i tražnje za tim faktorom proizvodnje.

Prostorna tržišta

Prostorna tržišta mogu biti:

Lokalno tržište – to su ekonomsko – geografski prostori, relativno malih dimenzija, na kojima se susreću kupci i prodavci i obavljaju kupoprodajne transakcije. Njega karakteriše tradicija, zadovoljavanje specifičnih ukusa i potreba potrošača.

Nacionalno tržište – to je prostor koji se obično poklapa sa državnim granicama jedne države i regulisano je nacionalnim zakonodavstvom. Na njemu se promeću proizvodi i usluge domaće proizvodnje kao i iz uvoza.

Svijetsko tržište – predstavlja ukupnost kupoprodajnih odnosa domaćih i stranih privrednih subjekata pri čemu se za kriterijum nacionalne pripadnosti nekog privrednog subjekta uzima njegovo poslovno sjedište, a ne državljanstvo vlasnika robe.

„Crna“ tržišta

To su neregularna tržišta i mogu biti: „Crna“ robna tržišta – na njima se promeću na ilegalan način

švercovane robe različitih vrsta koje nisu nabavljene pod normalnim uslovima na koju nije plaćen porez na promet, na koju nisu plaćena carinska i druga slična fisklana opterećenja. Posebno se promeću opojne droge i „bijelo“ roblje tj trgovina ljudima

„Crna“ finansijska tržišta – na njima se promeću špekulativni, lutajući lihvarski kapital koji ide tamo gdje može da se oplodi po nenormalno visokim kamatama, tj u one zemlje koje sokudijevaju ukapitalu, kojima je kapital prijeko potreban nezavisno od cijene koju treba platiti.

Literatura:

„Osnovi ekonomije“ – prof. Dr. David Đ. Dašić & prof. Dr. Bećir Kalač

„Ekonomija“ – prof. Dr. Jovo Kovač

Sadržaj:Šta je tržište?...............................................................................................................................................2

Nastanak tržišta...........................................................................................................................................2

Tržišna sloboda............................................................................................................................................3

„Nevidljiva ruka“ tržišta...............................................................................................................................4

Ekonomske funkcije tržišta..........................................................................................................................4

Nedostaci i ograničenja tržišta....................................................................................................................5

Tržišta prema obliku konkurencije..............................................................................................................6

Slobodno tržište......................................................................................................................................6

Monopol i monopson..............................................................................................................................7

Oligopol i oligopson.................................................................................................................................7

Polipol i polipson.....................................................................................................................................8

Tržišta prema vrsti prometnih dobara.........................................................................................................8

Tržište roba..............................................................................................................................................8

Tržište usluga...........................................................................................................................................9

Finansijsko tržište....................................................................................................................................9

Tržište radne snage................................................................................................................................10

Prostorna tržišta........................................................................................................................................11

„Crna“ tržišta.............................................................................................................................................11

Literatura:..................................................................................................................................................12