Upload
hakhanh
View
216
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
1
Maak OosterwoldLandschap van Initiatieven
Stadslandbouw in OosterwoldInspiratie voor initiatiefnemers
2 3
Trendy of tijdloos?De laatste jaren is stadslandbouw steeds meer in de belangstelling komen te staan. Je zou kunnen
zeggen dat stadslandbouw hip is, maar dan klinkt het als een vluchtige trend. En dat is het niet.
Stadslandbouw is goedbeschouwd helemaal niet nieuw. Het bestaat al sinds de mensheid in steden
is gaan wonen. De laatste 200 jaar zijn stad en landbouw echter uit elkaar gegroeid, door onder meer
conservering van voedsel, landbouwmechanisatie, sneller transport en kunstmest. Stad en landbouw
zijn gescheiden werelden geworden. Stadslandbouw beoogt die band te herstellen.
Moderne stadslandbouwStadslandbouw kan gedefinieerd worden als het voortbrengen, verwerken en vermarkten van
voedsel (en daaraan gerelateerde producten) in en om de stad.1 Moderne stadslandbouw wordt
vaak geassocieerd met stedelingen die in hun directe omgeving groente en fruit verbouwen, maar
er zijn veel meer vormen van stadslandbouw. Stadslandbouw is multifunctioneel en kent vele
verschijningsvormen. Bij stadslandbouw gaat het natuurlijk om voedselproductie maar ook om zaken
als sociale cohesie en participatie, zorg, educatie, korte (voedsel)ketens, duurzame energie en het
sluiten van kringlopen.
OnderscheidStadslandbouw is niet per se hetzelfde als kleinschalige landbouw. Het verschil tussen stadslandbouw
en reguliere landbouw zit niet zozeer in schaal, vorm en intensiteit van de voedselproductie, maar
in het zoeken en aangaan van verbindingen met de stad. De buurt-, volks- en schooltuin zijn
vormen van stadslandbouw maar ook de ondernemingen in en rond de stad die op het gebied van
voedselproductie nieuwe markten aanboren zoals agrarische kinderopvang, zorg of het produceren
van energie voor een nabijgelegen woonwijk. Het kan ook een landgoed zijn, dat wonen combineert
met voedselproductie en andere functies. Voorbeelden uit de praktijk vind je in hoofdstuk 3.
1. Wat is stadslandbouw?
4 5
Oorsprong: the Garden CityZeewolde is altijd al een landbouwgemeente geweest. In potentie geldt dat ook voor Almere.
Stadslandbouw zit namelijk in het DNA van Almere. Het oorspronkelijk ontwerp van de stad volgt de
structuur van the Garden City van Ebenezer Howard.2 Howards ontwerp bestaat uit een netwerk van
satellietsteden met daartussen veel ruimte voor groen en landbouw. De structuur van Almere bestaat
uit een cluster van kernen met veel groen ertussen. In het oorspronkelijke ontwerp was zelfs (stads)
landbouw bedacht. Hoewel dit idee niet echt tot ontwikkeling is gekomen, vinden we in het groen
van Almere veel nutsgewassen zoals kersen-, noten- en appelbomen, maar ook bramen, vlier en
kornoelje.3 Bovendien vestigde zich in 1995 al een commerciële stadsboerderij in Almere.
Toekomst: Growing Green CitiesPaste landbouw al bij Almere; in de duurzame stad van de toekomst is stadslandbouw niet meer
weg te denken. Daarom wordt er bij de ontwikkelingen voor Oosterwold ruimte gegeven aan
stadslandbouw. Dat maakt Almere tot de ideale plek voor de komende Floriade van 2022. Het centrale
thema van deze wereldtuinbouwtentoonstelling luidt namelijk Growing Green Cities.
Dat gaat de komende jaren letterlijk in de praktijk worden gebracht in het gebied tussen Almere en
Zeewolde, waar de stad en de traditionele landbouw elkaar raken: Oosterwold.
Oosterwold: ruimte voor stadslandbouwOosterwold is 4.363 hectare groot. Het is een open gebied dat voornamelijk wordt gebruikt voor
landbouw. Oosterwold zal een agrarisch en groen gebied blijven, maar verandert van karakter. In de
traditionele landbouw, die voor de wereldmarkt produceert, is een tendens waarneembaar naar lokaal,
duurzaam en verantwoord geproduceerd voedsel. Oosterwold reserveert daarom veel ruimte voor
stadslandbouw, waarbij combinaties met andere functies mogelijk zijn, op het gebied van horeca,
recreatie, zorg en/of educatie. Op die manier wordt de stad vervlochten met de agrarische sector.
Overeenkomstig de toekomstfilosofie van de gemeenten Zeewolde en Almere wordt deze ontwikkeling
geheel bepaald door het (particuliere) initiatief. Meer hierover lees je in hoofdstuk 4.
2. Waarom in Oosterwold?
6 7
Stadslandbouw kent vele verschijningsvormen. Maar hoe zie het er nu in praktijk uit? Dat laten we zien
met enkele voorbeelden uit de praktijk, als inspiratie voor toekomstige initiatiefnemers.
LandgoederenIn Oosterwold is ruimte voor nieuwe landgoederen. Hoeve Kraaiveld in Woudrichem is een
voorbeeld van zo’n landgoed.4 Het 50 ha grote bedrijf heeft een agrarische tak, natuur, zorg en een
woonfunctie. De opzet van een dergelijk landgoed kan kapitaal vrij maken voor de ondernemer om een
multifunctionele tak op te zetten of deze juist te versterken.
StadsboerderijenOosterwold biedt volop ruimte aan stadsgerichte agrarische bedrijven. Philips Fruittuin5 is zo’n
bedrijf, aan de rand van Eindhoven. Het bedrijf, oorspronkelijk een onderdeel van Philips, trekt vele
duizenden bezoekers met zijn landwinkel, pannenkoekenrestaurant en boomgaard. Op het bedrijf
worden daarnaast jaarlijks vele activiteiten georganiseerd. Het ligt midden in een groene corridor
die Eindhoven met natuurgebied Het Groene Woud verbindt. De ligging, het bedrijfstype (fruit) en zijn
diensten maken Philips Fruittuin tot een dynamisch ankerpunt net buiten de stad.
Een ander voorbeeld is de Ridammerhoeve6 in het Amsterdamse bos. Dit geitenbedrijf is slechts acht
ha groot maar ontvangt wel ruim 250.000 bezoekers per jaar. Het bedrijf bestaat uit een kaasmakerij,
een kinderboerderij, een speeltuin en een educatie- en conferentieruimte. Op de boerderij lopen
zo’n honderd melkgeiten en ander vee rond. De geitenmelk wordt in de kaaskelder verwerkt tot
zuivelproducten en kaas. Al deze producten zijn in de boerderijwinkel en op het terras te koop.
De Ridammerhoeve heeft zo’n tien mensen in dienst.
Almere heeft zelf ook een stadsgericht agrarisch bedrijf: de stadsboerderij.7 De stadsboerderij pacht
tijdelijk beschikbare grond van Almere en verbouwt er haar gewassen op of laat er vleeskoeien
weiden. Het bedrijf zit op Landgoed Kemphaan en is vrij toegankelijk voor publiek. Iedere week wordt
er een boerenmarkt gehouden met aanbieders uit de regio. De stadsboerderij verzorgt verder lessen
voor schoolklassen en kookworkshops.
Zeewolde kent binnen de dorpsgrenzen een zorgboerderij, een samenwerkingsverband tussen de
stichting Mensen Met Mogelijkheden (een ouderinitiatief) en de zorgorganisatie Triade.
De zorgboerderij bestaat uit een woning, kinderboerderij/gemengd boerenbedrijf, boerderijwinkel,
theeschenkerij en midgetgolfbaan. In de boerderijwinkel worden niet alleen de eigen biologische
producten verkocht, maar het biedt ook het assortiment van een natuurvoedingswinkel aan.
Inrichting en beheer van groenDe bewoners van Oosterwold zouden ook kunnen samenwerken bij particuliere inrichting en beheer
van het groen. De gemeente Groningen en de Natuur- en Milieufederatie Groningen startten het
initiatief Eetbare Stad.8 Met Eetbare Stad is het voor bewoners mogelijk om in overleg met de
gemeente een gezamenlijke moes-, fruit- of kruidentuin aan te leggen. De bewoners moeten zelf met
een gemeenschappelijk idee komen. Samen met Eetbare stad wordt vervolgens een concreet plan
uitgewerkt voor aanleg en onderhoud. Zo zorgt Eetbare stad dat bewoners in buurten waar fruitbomen
3. Stadslandbouw in de praktijkRidammerhoeve
8 9
komen snoeiles kunnen krijgen van een oud-fruitteler. Inmiddels zijn er ruim vijftig Eetbare Stad-
initiatieven in de stad Groningen.
Almere heeft haar eigen kenniskring buurt- en schooltuinen, die periodiek bijeenkomt. Deze
kenniskring wordt gecoördineerd door Het Ontwikkelcentrum Stadslandbouw Almere (OSA).9 Het OSA
werd in 2011 opgericht door CAH Vilentum, Witteveen+Bos, de Ontwikkelingsmaatschappij Flevoland
en Wageningen UR om samenhang te brengen tussen bestaande en nieuwe initiatieven rondom
stadslandbouw. Meer informatie over inrichting, beheer en organisatie van gezamenlijk groen biedt
onder andere de organisatie Samentuinen van Velt (België).10
KetensamenwerkingOndernemers kunnen ook samenwerken in de keten om hun producten direct in de stad af te zetten,
zonder tussenkomst van ketenpartijen. Oregional11 is een voorbeeld van een dergelijk initiatief
van boeren, in de regio Nijmegen en Arnhem. De coöperatie verkoopt producten van de ongeveer
twintig aangesloten leden, uit een gebied met een straal van vijftig kilometer rondom Nijmegen,
rechtstreeks aan afnemers binnen de regio. Afnemers zijn bijvoorbeeld horeca- en zorginstellingen,
maar ook bedrijfscateraars en winkels. Ook rondom Almere is een eerste stap gezet naar regionale
samenwerking. Op een website presenteren de regionaal georiënteerde ondernemers (producenten en
ketenpartijen) zich met hun producten.12
SamenwerkingsvormenIn Oosterwold is ook ruimte voor nieuwe samenwerkingsvormen tussen ondernemers en bewoners.
Gosse Haarsma is sinds 2013 stadsboer van stadstuin Âsum in de nieuwbouwwijk De Zuidlanden in
Leeuwarden.13 Deze tuin is ontwikkeld volgens het Community Supported Agriculture (CSA) systeem.
Dit betekent dat een groep bewoners de boer in de buurt van een inkomen verzekert, zodat hij zijn
producten kan produceren. Âsum teelt groenten, bloemen, kruiden en klein fruit. Als tegenprestatie
mogen de leden hun groenten en fruit vers van het land oogsten. Stadstuin Âsum werkt met een
zelfoogst. Je bepaalt dan zelf welke producten je meeneemt en wanneer.
Een vergelijkbaar en al wat langer bestaand initiatief is de Bioakker,14 die een pluktuin voor leden
midden in Zutphen heeft. Een samenwerking binnen één bedrijf biedt Villa Augustus in Dordrecht, een
oude watertoren die omgebouwd is tot hotel-restaurant. In Villa Augustus eten nu gemiddeld zo’n
400 mensen per dag. Een deel van de maaltijden komt uit de ca 1,5 ha grote tuin.
Daarnaast bestaat de mogelijkheid om als Vereniging van Eigenaren gemeenschappelijk een gebied te
beheren. Het kan gaan om bijvoorbeeld een tuin, boomgaard, speelterrein of bos en water. We noemen
dit een mandelig gebied.
Stadsboerderij Almere Bioakker Zutphen
10 11
Innovatieve conceptenIn de VS zijn bedrijven die commerciële daktuinen hebben, zoals Brooklyn Grange in New York.15 Het
bedrijf levert aan restaurants, staat op boerenmarkten, organiseert events en heeft een CSA met een
40-tal aangesloten leden. De unieke ligging met zicht op Manhattan is nadrukkelijk onderdeel van het
business concept van het bedrijf.
De glastuinder van ONZE16 in Almere Buitenvaart biedt een uniek concept; volkstuintjes onder glas.
Bedrijven en particulieren kunnen uit diverse pakketten kiezen, van alleen oogsten tot alles zelf doen.
Er zijn steeds meer voorbeelden van bedrijven die zoveel mogelijk de gehele keten in eigen hand
houden om zo rendabel en duurzaam te kunnen werken. Een sprekend voorbeeld is UitJeEigenStad17
dat in 2012 haar locatie aan de Marconistrip in Rotterdam opende. Teelt, verwerking en verkoop
vinden op één locatie plaats. Het bedrijf combineert glastuinbouw, aquaponics, buitenteelt, dierhouderij
(kippen en vis) met een restaurant, winkel en ruimte voor vergaderingen en events. Het nog geen
anderhalve ha grote bedrijf heeft tien mensen in dienst.
Sluiten van kringlopenStadslandbouw is ook een belangrijke schakel in de circulaire economie, het bijdragen aan het
sluiten van kringlopen in Oosterwold. Het is al geen uitzondering meer dat boeren energie produceren
uit groenafval en mest. In de Polderwijk in Zeewolde18 leveren lokale ondernemers Poldergas, dat
gebaseerd is op het vergisten van mest en andere biomassa. Het geproduceerde Poldergas wordt
omgezet in duurzame elektriciteit en warmte.
Reststromen in Oosterwold zouden gekoppeld kunnen worden aan productie van nieuwe grondstoffen,
bijvoorbeeld de kweek van algen op reststromen als afvalwater. Algen vormen niet alleen een bron
van veel eiwit, maar bevatten gemiddeld ook nog eens 20% koolhydraten en 10% olie.19 Reststromen
uit de sanitatie bevatten cruciale elementen voor de landbouw, zoals fosfaat. Het sluiten van deze
kringloop vertraagt de uitputting van de wereldvoorraad aan fosfaat.
Tijdelijke initiatievenStadslandbouw hoeft zich niet altijd op een vaste plek te ontwikkelen. Stadsboeren kunnen tijdelijk
beschikbare grond – bijvoorbeeld locaties die voorlopig nog niet ontwikkeld worden – benutten om
gewassen te telen of dieren te houden. Op die manier kun je locaties aantrekkelijker maken voor
toekomstige ontwikkelingen. Een voorbeeld is toekomstig bedrijventerrein Sterckwijck in Beugen
(Noord Brabant). Het bedrijventerrein wordt tijdelijk verpacht aan de Agrarische Natuurvereniging (ANV)
Groen Boxmeer.20 De ANV zaait er tarwe en bloemenmengsels. Doordat de bloemen geplukt mogen
worden, wordt een verbinding met de aanliggende woonwijk gemaakt.
Tijdelijk beschikbare gronden kunnen ook commerciële bedrijven een kans bieden. UitJeEigenStad
pacht op tijdelijke basis grond en gebouwen van de gemeente via woningbouwcorporatie Havensteder.
Voor de komst van UitJeEigenStad was de locatie een in verval geraakt bedrijventerrein in de haven.
Het bedrijf kan de locatie minimaal tien jaar gebruiken, daarna is het de bedoeling dat hier huizen
komen. Voor Havensteder is deze constructie aantrekkelijk, omdat UitJeEigenStad nu al kleur en
inhoud aan het toekomstige ontwikkelgebied geeft.
Brooklyn Grange, New York UitJeEigenStad Rotterdam (foto Arjan Dekking WUR-PPO)
12 13
Organische ontwikkelingHoe de stadslandbouw in Oosterwold er straks uit gaat zien, is onbekend. Dat heeft te maken met
de unieke manier waarop dit gebied in ontwikkeling wordt gebracht. Als pioniers op het gebied van
zelfbouw en particulier opdrachtgeverschap hebben de gemeenten Almere en Zeewolde besloten
om in Oosterwold ook de gebiedsinrichting aan het eigen initiatief overlaten. Dat wil zeggen dat
de bewoners niet alleen zeggenschap over de eigen woning krijgen, maar ook over bedrijvigheid,
wegen en paden, groen, water en de openbare ruimte. Daarom is niet te voorspellen in welk tempo
Oosterwold zich zal ontwikkelen, net zo min als hoe het eindresultaat eruit zal zien. Met de keuze voor
een organische ontwikkelingsstrategie nemen de gemeenten het toeval als uitgangspunt.
Ontwikkeling naar stadslandbouwDe gemeenten geven meer ruimte voor eigen initiatieven en doen nadrukkelijk zelf een stap terug.
Dat wil echter niet zeggen dat ze geen ideeën hebben over de toekomst van Oosterwold. De visie en
spelregels voor Oosterwold staan verwoord in een intergemeentelijke structuurvisie. Daarin wordt ook
de keuze voor stadslandbouw verder toegelicht.
De landbouw verandert van functie, het schakelt met producten en diensten om van de wereldmarkt
naar een lokale oriëntatie. Dit kan invloed hebben op de schaal van het bedrijf maar hoeft niet. De
diversiteit van de landbouw wordt alleen veel groter. Grootschalige landbouwbedrijven zullen er blijven.
Maar er komen particuliere initiatieven, landgoederen, recreatie, zorg en vele andere vormen van
landbouw bij, vergelijkbaar met de voorbeelden uit hoofdstuk 3. Het is de bedoeling dat ongeveer de
helft van het totale gebied gereserveerd wordt voor stadslandbouw. Concreet betekent dit dat elke
ontwikkeling in Oosterwold moet worden omringd door een vrije zone voor wegen, groen, water en
stadslandbouw. Daarbij komt dat de energievoorziening, wateropvang en kringlopen lokaal geregeld
moeten worden; ook hierin doet de overheid namelijk een stap terug. Hier kan de landbouw een
belangrijke rol spelen, als beheerder van de wateropvang, producent van energie of als afnemer van
reststoffen.
Deze ontwikkelingsstrategie maakt Oosterwold uniek. Nergens in de wereld dragen (stads)boeren op
deze schaal bij aan de ontwikkeling van een nieuwe groene stad. Maar wat wel en niet zal werken is
vooraf lang niet altijd te bedenken. Oosterwold wordt dan ook een broedplaats van experimenten.
Zelf aan de slag?Misschien inspireert deze brochure je wel om zelf in Oosterwold aan de slag te gaan. Wellicht loop
je al met een idee rond om iets met stadslandbouw te gaan doen, maar heb je nog geen grond. Dan
kan de gebiedsregisseur voor Oosterwold helpen. De gebiedsregisseur kan je in contact brengen
met grondeigenaren en ontwikkelaars die huizen willen ontwikkelen maar mogelijk niets met
stadslandbouw hebben. Of omgekeerd, je wilt een woonconcept, buurt of landgoed in Oosterwold
ontwikkelen maar de stadslandbouw overlaten aan iemand anders. Ook dan kan de gebiedsregisseur
als verbindende partij optreden en je in contact brengen met mede-initiatiefnemers die de groene
vingers hebben die je zoekt.
4. Stadslandbouw in Oosterwold
14 15
Wegwijs en wetten en regelsOok als het gaat om kennis is de gebiedsregisseur de verbindende schakel, bijvoorbeeld als je meer
wilt weten over regelgeving, bestemmingsplannen en zo meer. Of je een kas wilt opzetten met visteelt
en gewassen in een gesloten systeem inclusief een restaurant, of je scharrelvarkens wilt houden
om te verwerken tot kwaliteitsworst onder lokaal label, je krijgt hoe dan ook met wetten en regels te
maken. Naast de spelregels die specifiek voor Oosterwold gelden zul je aan landelijke en EU-regels
moeten voldoen, bijvoorbeeld wat betreft hygiëne-eisen. De gebiedsregisseur kan je in contact
brengen met de juiste deskundigen.
Zoals gezegd is er geen blauwdruk van stadslandbouw in Oosterwold. Er is wel volop ruimte voor
innovatieve ideeën en nieuwe concepten. Hiervoor bestaat zelden een pasklare uitwerking. Of
iets uiteindelijk kan, werkt en mag ontstaat in samenspel met het gebied, zijn bewoners en de
gebiedsregisseur.
1 Veen, E.J., B., Breman en J.E. Jansma, 2012. Stadslandbouw. Een verkenning van groen en boer zijn in en om de stad. Wageningen UR, Lelystad 2012. 42 pp.
2 Remmers, G.G.A., 2011. City resilience; building cultural repertoire for urban farming in Almere. Urban Agriculture Magazine 25 (2011): 47-50.
3 Former, M., 2013. Almeerse Weelde, eten voor ’t oprapen. Uitgave Almeerse Weelde 95 pp.
4 Landgoed Hoeve Kraaiveld, Woudrichem (www.landgoedkraaiveld.nl)
5 Philips fruittuin, Eindhoven (www.philipsfruittuin.nl)
6 Ridammerhoeve, Amsterdam, (www.geitenboerderij.nl)
7 Stadsboerderij Almere (www.stadsboerderijalmere.nl)
8 Eetbare stad Groningen (www.eetbarestadgroningen.nl)
9 Ontwikkelcentrum Stadslandbouw Almere (OSA), (www.os-almere.nl)
10 Samentuinen, Velt, (www.samentuinen.org)
11 Oregional, Nijmegen-Arnhem, (www.oregional.nl)
12 Netwerk regionale ondernemers Almere, (www.lokaalvoedselalmere.nl)
13 Âsum, Leeuwarden, (www.asumstadstuin.nl)
14 Bioakker, Zutphen, (www.bioakker.nl)
15 Brooklyn Grange, New York (www.brooklyngrangefarm.com)
16 ONZE volkstuinen onder glas, Almere, (www.onzevolkstuinen.nl)
17 UitJeEigenStad, Rotterdam (www.uitjeeigenstad.nl)
18 Polderwijk, Zeewolde (www.essent.nl/content/particulier/producten/warmte/flevoland_zeewolde_polderwijk.html)
19 ACCRES, Lelystad (www.acrres.nl)
20 Agrarische Natuurvereniging (ANV) Groen Boxmeer (www.gelderlander.nl/regio/maasland/bloemen-en-tarwe-op-bedrijventerrein-sterckwijck-in-beugen-1.3766879)
Noten
16
ContactLanddroststraat 2 • 1315 RG Almere • T (036) 547 18 94 • E [email protected]
Meer informatiewww.maakoosterwold.nl
Dit is een uitgave van de gemeenten Almere en Zeewolde. Februari 2014
Ondanks dat zorgvuldig aan deze brochure is gewerkt, kunnen er onjuistheden of onvolledigheden in voorkomen. Daarom kunnen aan de inhoud van deze uitgave geen rechten worden ontleend.