1

Standardizacija romskog jezika kao živi proces

Svi jezici su društveno uslovljeni i prolazili su kroz razne faze istorijskog razvoja. Romski, kao i

mnogi drugi jezici, pokazuju, međutim, da se nikada sav stariji jezik ne pretače u novi, niti se novi u

potpunosti preoblikuje iz staroga.

Jezik pre svega služi za izražavanje, odnosno razmenu misli, razmenu informacija i saznanja,

kao i za fiksiranje i prenošenje saznanja i iskustava. Kreativnost, pojmovno apstrahovanje i

mogudnost da se stvara metajezik u cilju refleksije samoga jezika – što je tek započeto u romskom

jeziku – neke su od bitnih odlika jezika.

Standardizacija romskog jezika snaži identitet Roma, podstiče njihovu integraciju i efikasno je

sredstvo zaštite od asimilizacije.

Taj proces može da bude izvor implementacije prava i sloboda Roma u Evropi, naročito onih

koji su sadržani u Evropskoj povelji o zaštiti regionalnih i manjinskih jezika, koju su ratifikovale mnoge

evropske države.

Iako je nakon ratifikacije Evropske povelje romski jezik postao predmet univerzitetskih studija

u pojedinim evropskim državama, zatim nastavni predmet u osnovnim i srednjim školama, jezik

medija itd., snažne predrasude prema Romima i anticiganizam, kao specifični oblik rasizma, inače

dokazano veoma podesan supstitut za antisemitizam, stvaraju i u ovoj oblasti mnoge prepreke i

teškode. Imajudi u vidu istorijsko iskustvo, da je ugrožavanje pojedinih prava i sloboda uvek i

ugrožavanje mnogih prava i sloboda, ako ne i svih, predlaže se osnivanje odgovarajudih ustanova za

standardizaciju, negovanje i razvoj romskog jezika.

Jedno od važnih lingvističkih saznanja glasi: „Jezik je u pokretu“.

Proces standardizacije treba da bude primeren tom saznanju. Kao normirani oblik, standardni

romski jezik nadi de primenu u javnom komuniciranju i treba da postane jezik obrazovanja, nauke,

kulture, medija i drugih oblasti javnog života. Tim potrebama i ciljevima namenjen je i ovaj projekat.

Svaki jezik je komunikacijski sistem koji se sastoji od reči, tonaliteta kojim se izgovaraju te

reči, zatim vizuelne komponente jezika, gesta, stava i pokreta koji dopunjuju rečenu informaciju.

Značenje reči nije određeno onim što ona predstavlja u fizičkom svetlu, nego njenom odnosu sa

drugim rečima. To direktno ukazuje na to da je ljudski način razmišljanja vezan za određeni jezik, pa

čak i njegov vokabular. Jezik je, svakako, sredstvo sporazumevanja ali i socijalizacije, formiranja

2

identiteta i sociokulturne integracije pojedinaca i društvenih grupa. Posredstvom jezika formiramo

svoj identitet, definišemo kulturnu samobitnost i specifičnost svog naroda. Jezik pokazuje lični i

etnički društveni karakter, ali i zajednički kulturni obrazac nacionalne i globalne kulture koju delimo

sa drugima. Sama ključna dimenzija Roma, ustvari je njihov, romski jezik. Dinamički posmatrano u

romskom jeziku skrivena je i proživljena istorija jednog naroda, njegovih uspona i padova i u njemu su

zabeležene sve poruke i ožiljci u rastu ovog naroda od korena do cveta.

Međutim, rezultati višegodišnje negativne asimilacije uradile su čudnu jezičku kreaturu

unutar samog romskog jezika. Sporna je i tendencija pojedinaca, pripadnika same romske nacionalne

manjine koji su svrstani u etničko različite romske grupe da nasilnim intervencijama u sam romski

jezik umetnu veštačke, nepoznate i neprihvatljive nove nazive i razlike. Sporna je i sama etnička

ideologija samog romskog jezika, koja se tako, a na tendencijama pojedinaca, uvodi i namede drugim

Romima i to sve doprinosi negativnom rešavanju da se romski jezik uvede u obrazovanje, javnu

upotrebu i da se uradi njegova standardizacija.

Standardizacija romskog jezika jača koheziju romske zajednice od jezičkih raznolikosti koje su

dovele do poteškoda u razumevanju između različitih grupa Roma. Prepoznavanje važnosti romskog

jezika, kao i njegova standardizacija i edukacija od najvede su važnosti za romsku nacionalnu manjinu.

Zajednički jezik stvara i zajednički identitet. Standard romskog jezika, kao prestižni oblik govora, je

ključan da bi romski narod bio društveno priznat. On još uvek nije standardizovan i godinama se radi

na tome, ali se isti još uvek koristi samo na dijalektnoj osnovi. Formiranje romskog standardnog jezika

diktira i potrebe obrazovanja i informisanja na romskom jeziku. Da li de i u kojoj meri proces

standardizacije romskog jezika uspeti, prvenstveno zavisi od toga koliko se poštuju i štite prava za

unapređenje jezičkog, kulturnog i opšteg razvoja nacionalnih manjina u Evropi, svetu, pa dakle i u

Srbiji. Romski jezik, koji za Rome, Sinte i Kale ima neprocenjiv nacionalni, kulturni i istorijski značaj

treba štititi kao kulturno dobro koje se neprestano ugrožava. Pošto ovaj narod nema svoju državu

međunarodna zajednica bi trebalo da prezme ulogu zaštitnika njegovog najznačajnijeg kulturnog

dobra, odnosno romskog jezika.

Romskom jeziku preti opasnost od nestajanja, ako ne bude zaštiden i finansijski podržan od

strane nacionalnih i internacionalnih aktera i onih koji donose odluke. Politika segregacije romske

dece u školama je još uvek česta u nekim oblicima širom Evrope, na istoku i na zapadu. Manjine

Roma i Travelersa, i nacionalne i imigrantske, kao i svi ostali, imaju prava vezana za jezik koja treba da

se poštuju.

3

Romski jezik se govori širom Evrope i zato ga treba smatrati evropskim jezikom i priznati kao

maternji jezik njegovim govornicima i onima koji žele da ožive ili obnove njegovo korišdenje kao svoj

maternji jezik.

Romi imaju mogudnost da izaberu bilingvalno obrazovanje, da bi mogli da nauče i nacionalni i

sopstveni jezik. Ovo treba da bude nešto što roditelji biraju, a ne ono što namede sistem školstva i

ostali.

Nastava romskog jezika mora biti dostupna u različitim formama učenicima koji ovaj jezik

govore kod kude i onima koje nemaju predhodno znanje ovog jezika.

Cilj učenja i podučavanja romskog jeizika nije samo da omogudi učeniku da govori dobro

jednim dijalektom, ved i da razume i da ima neko znanje o oblicima romskog jezika koji se koriste

širom Evrope.

Poželjno je da se uspostavi internacionalno umrežavanje zbog izrade tekstova i nastavnih

sredstava na romskom jeziku, čak i ako je prihvadeno da proizvodnja ovakvog nastavnog matrijala

isključivo regionalna, nacionalna i lokalna aktivnost. Postoje brojni razlozi da se stvori široko polje

talenata, iskustava i ekspertize i da se omogudi razvoj jezičkih izvora za romski jezik u međunarodnom

kontekstu.

Planirani prioriteti u domenu obrazovanja Roma i u oblasti učenja jezika ukazuju na potrebu

osnovnih izvora finansiranja koje treba da obezbede država, kao i donacije i programi/projekti.

Romski jezik je jedan jezik, sa brojnim dijalektima koje koriste različite grupe (Arlije, Gurbeti,

Tamari, Bugurđije, Leaši, Kalderaši, Lovari, Rudari, Čergari, Kale). Kada se govori o razvoju pisanog

romskog jezika, termin kodifikacija treba preferirati u odnosu na termin standardizacija, jer

standardizacija asocira na unifikaciju. Dok standardni dijalekat (jezik) nije „potreban” u ovom

trenutku, zajedničko razumevanje i lingvistički pluralizam su od suštinskog značaja. (Mada

standardizacija je važna na nacionalnom nivou, iako je to „živ proces”).

Romski jezik je termin koji treba koristiti umesto drugih termina

Potreba za merama podrške romskom jeziku spominjana je eksplicitno u brojnim

međunarodnim rezolucijama. Jedna od njih koja se najčešde citiraje Preporuka Saveta Evrope 1203 o

Romima u Evropi (1993.) koja zahteva Evropski program za proučavanje Roma. Ovakvo obrazovanje,

jezik i potreba Roma za maternjim jezikom su predstavljeni u Preporuci R 4 Saveta Ministara (2000.),

4

a takođe je spomenuta u Rezoluciji Evropskog parlamenta (1989. i 2005.) kao i u Preporuci UN o

Romima br. 27 i u mnogim drugim međunarodnim priručnicima koji se odnose na Rome i Travelerse.

Kurikularni okvir za učenje romskog jezika oslanja se na deskriptivne kategorije i zajedničke

referentne nivoe Zajedničkog evropskog referentnog okvira za žive jezike (Common European

Framework of Reference for Languages, ZERO) i tako se povezuje sa širim jezičkim obrazovnim

politikama Saveta Evrope koje oblikuju rad na jezičkom obrazovanju u Evropi.

Savet Evrope je nastao sa ciljem da brani ljudska prava, parlamentarnu demokratiju i

vladavinu prava. U skladu sa ciljevima, reafirmisanim u Varšavskoj deklaraciji (2005.), širom

kontinenta se stvaraju dogovori o standardizaciji socijalnih i pravnih delovanja zemalja članica i

promoviše se svest o evropskom identitetu koja se zasniva zajedničkim vrednostima i obuhvata

različite kulture. Ovo objašnjava zašto Savet Evrope pridaje veliki značaj očuvanju jezičke i kulturne

raznovrsnosti i ohrabruje učenje jezika kao sredstvo očuvanja jezičkog i kulturnog identiteta,

unapeđujudi komunikaciju i međusobno razumevanje i boredi se protiv netolerancije i ksenofobije.

ZERO je razvijen da omogudi „zajedničku bazu za izradu nastavnih planova, smernica u

kreiranju nastavnih programa, uputstva za evaluaciju i ocenjivanje, pripremu udžbenika i slično širom

Evrope”.

Kurikularni okvir za učenje romskog jezika razvijen je u istom duhu. (kao ZERO).

Srbija

Integrisanje Roma u društvo podrazumeva i očuvanje jezika i negovanje kulturnog identiteta i

tradicije. Standardizacija romskog jezika je izvršena ali se romskom jeziku, nažalost, nije pridavala

tolika važnost. Bavljenje romskim jezikom bilo je uvek pradeno mnogobrojnim problemima:

Nedovoljan broj stručnog kadra koji bi mogao romski jezik da usvoji i postane kompetentan u

podučavanju. Na početku primenjivanja Dekade obrazovna slika Roma bila je izuzetno loša: veoma

nizak procenat osoba sa završenim srednjoškolskim i višim obrazovanjem i veoma visok procenat i

bez osnovnog obrazovanja. Gorudi problemi u obrazovanju bili su: jezička barijera, socijalna

izolovanost, neadekvatna rana stimulacija, nizak obrazovni nivo roditelja i rano napuštanje škole,

posebno kod devojčica. Da bi se sprečila generacijska neobrazovanost primenjivane su afirmativne

mere upisivanja u osnovne, srednje škole i na fakultete, uvedena je pozicija pedagoškog asistenta u

5

nastavi i dodeljivane su stipendije najboljim romskim učenicima. Prema probnom popisu stanovništva

iz 2009. godine 20,71% Roma je bez osnovne škole, 30,35% ima osnovno obrazovanje i 0,28% visoko

ili više obrazovanje.

Nedovoljna primena Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina koji predviđa

školovanje na maternjem jeziku:

Ukoliko u trenutku donošenja ovoga zakona ne postoji obrazovanje na jeziku nacionalne manjine u

okviru sistema javnog obrazovanja za pripadnike nacionalne manjine (...) država je dužna stvoriti

uslove za organizovanje na jeziku nacionalne manjine, a do tog vremena obezbediti dvojezičku

nastavu ili izučavanje jezika nacionalne manjine sa elementima nacionalne istorije i kulture za

pripadnike nacionalnih manjina

Nemogućnost usvajanja i daljeg usavršavanja romskog jezika. Neprimenjivanje Zakona o

zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina isključuje mogudnost školovanja na jeziku nacionalne

manjine i ne nudi mogudnost usvajanja jezika u nekoj drugoj instituciji. Iako je zakonom predviđeno

da država podstiče stručno usavršavanje na jeziku nacionalnih manjina čini se da ipak to nije slučaj sa

romskim jezikom.

Nepostojanjem budžeta na nacionalnom i lokalnom nivou, kojim bi se podsticale aktivnosti za

usvajanje i negovanje romskog jezika. Primenjivanje programa za učenje jezika nacionalnih manjina

sa elementima nacionalne istorije i kulture podrazumeva nastavna sredstva koja nisu predviđena u

budžetu.

Ovakav trend zapostavljanja romskog jezika doprinede dugoročnim odlikama koje de se jako loše

odraziti na romsku nacinalnu manjinu. Jedna od mogudih posledica je jačanje isključenosti Roma iz

društvenog života. Druga pak gubljenje romskog jezika i slabljenje romskog identiteta. Ukoliko

postoji sve manji broj aktivnih govornika romskog jezika upotreba romskog jezika de sve više slabiti

do trenutka kada de prestati sa upotebom zato što nede postojati govornika jezika.

Dokumentacija i pravni osnov

Ustavni i zakonski osnov za uvođenje romskog jezika kao maternjeg (oblast kolektivnih prava).

Međunarodni osnov Okvirna Konvencija o regionalnim i manjinskim jezicima.

Ministarstvo prosvete i Zavod za unapređivanje obrazovanja usvojilo je na moj predlog u ime NSR

Plan i Program za Romski jezik od prvog do osmog razreda (Službeni glasnik 2005. do 2007. godine).

6

Nacionalni savet Roma je posle niz godina rasprave o jeziku usvojilo moj predlog zasnovan pre

svega na knjige dr Rajka Đurida o Normalizaciji, kodifikaciji i standardizaciji romskog jezika ove godine

(2013.).

Postoji dokumetacija (zahtevi) NSR od strane roditelja da njihova deca uče romski jezik (8 600).

Ministarstvo je zainteresovano da učestvuje u ovoj akciji.

Postoji stručni kadar i udžbenici, određena praksa (u Vojvodini).

Postoji spisak kandidata za nastavnike.

Postoji spisak škola koji su zainteresovani za uvođenje romskog jezika.

Sertifikovan je program Standardizacija romskog jezika od strane Zavoda za unapređivanje

obrazovanja i vaspitanja.

ISTORIJA ROMSKOG JEZIKA

Poreklo imena

Naziv Romi predstavlja etnonim, odnosno ime kojim neka etnija označava sebe

(autoetnonimi ili endoetnonimi) ili kojim ga drugi narodi označavaju (egzoetnonimi). Primer Roma

pripada ređim slučajevima kada se egzoetnonimi razlikuju od endoetnonima.

Zbog poprimanja pogrdnog značenja nekih egzoetnonima danas se daje prednost

autoetnonimu, a to je slučaj i sa nazivom Romi umesto Cigani.

Uobičajeni naziv za Rome dolazi u evropske jezika u raznim varijantama. Tako u vedem delu Evrope

Romi su poznati po slededim imenima: francuski Tsigane, albanski Cigan, Maxhup, Gabel;

makedonski Cigani; bugarski Cigani; češki Cikáni; holandski i nemački Zigeuner; danski Sigøjner;

litvanski Čigonai; ruski Cыgane; mađarski Cigány; grčki Tσιγγάνoι; italijanski Zingari; rumunski Ţigani;

srpski Cigani;poljski Cyganie; portugalski Cigano; španski Gitano; turski Ҫingene. U Iranu ih zovu Kauli.

U Indiji Lambani. Lambadi ili Rabari. U engleskom jeziku se za Rome koristi naziv Gypsi koji je izveden

od imena Egipat zbog verovanja da su Romi bili starosedeoci Egipta. Postoji još naziva za romski

narod. U Crnoj Gori i Dalmaciji postoji naziv Jeđupi ili Jeđupci, a u Makedoniji Đupci. Kod Turaka

Osmanlija i Arapa, zbog mišljenja da Romi potiču iz Egipta nastao je naziv Fir’aun kawmy (Faraonov

narod). Ovo ime se u Mađarskoj pretvorilo u Pharao nepe, a preko Turaka u Bosnu ušao kao Firauni.

7

Francuzi imaju još jedan naziv za Rome, a to je Bohémiens (od Bohemije u Češkoj). U skandinavskim

zemljama Rome zovu Tatern i Heiden.

Vedina Roma sebe oslovljava po generičkom imenu Rom (što u nekom jednostavnom

prevodu znači čovek, ali i muž, suprug). Dok za pripadnike drugih naroda Romi koriste naziv Gadže ili

Das.

Romi su tradicionalno nomadski narod i veruje se da su napustili Indiju oko 1000. godine i da

su prošli kroz zemlje koje su danas obuhvadene granicama Avganistana, Irana, Jemena i Turske. Deo

Roma i danas živi na istoku, čak i u Iranu, uključujudi i neke grupe koje su se selile u Evropu a zatim se

ponovo vratile. Početkom 14. veka Romi dolaze na Balkan, a ved u 16. veku sele se sve do Škotske i

Švedske. Neke grupe Roma selile su se prema jugu preko Sirije i severne Afrike ulazedi u Evropu preko

Gibraltara. Ljudi slični Romima i danas žive u Indiji i potiču iz indijske države Radžastan.

Uzrok seobe Roma svakako je jedna od najvedih zagonetki u istoriji naroda. Nema istorijskih

dokaza koji bi mogli da potvrde, razjasne ili dokažu ko su bili stvarni preci Roma i čime su bili

motivisani da krenu u velike migracije sa indijskog potkontinenta.

Romi su poreklom iz Indije, a francuski etnolozi i arheolozi otkrili su da su oni između 8. i 12.

veka na severu Indije i današnjem Pakistanu imali 21 kraljevstvo i da je rat bio uzrok dijaspore. Neki

naučnici pretpostavljaju da su Romi poreklom iz niske društvene kaste hinduističkih ljudi, te da su bili

regrutovani kao pladenici. Kasnije dobijaju status šatrija – ratničke kaste i kao takvi poslati na zapad

kako bi se suprotstavili islamskoj vojnoj ekspanziji.

Prema drugoj teoriji, Romi su potomci zarobljenika uzetih u roblje od strane muslimanskih

osvajača severne Indije i vremenom su razvili posebnu kulturu u zemlji svog zarobljeništva. Neki

podaci ukazuju na to da je Mahmud od Ghaznija uzeo pola miliona zarobljenika tokom tursko-

persijske invazije na Sind i Pendžab u Indiji.

Mongolski upadi u Evropu početkom prve polovine 13. veka izazvali su slededi talac migracije

Roma prema zapadu. Posle Evrope Romi su se proširili i na druge kontinente. Velika udaljenost i sama

disperzivnost imeđu romskih plemena doveli su do razvoja novog romskog jezika, odnosno do razlike

unutar samog romskog jezika.

Zašto se Romi nisu vratili u Indiju i zašto su nastavili da putuju na zapad u zemlje Evrope je

takođe istorijska enigma koja možda može da bude povezana sa vojnom službom pod muslimanima.

Useljavanje Roma u Sjedinjene američke države počelo je u kolonijalnim vremenima u malim

grupama na području Virdžinije i Luizijane. Vede i organizovanije useljavanje počelo je posle 1860.

8

godine sa dolaskom grupe Romnišala iz Velike Britanije. Najvedi broj romskih dosenjenika došao je

početkom 20. veka i to preko vlaških grupa i Kalderaša. Veliki broj Roma se naselio u srednjoj Americi.

Vratimo se ponovo na prvi egzodus Roma. Vladar Avganistana, Mahmud od Ghaznija, koji je

upao sa ogromnom vojskom u područje Sind tokom 1001. do 1027. godine izazvao je prvi egzodus

Roma. Drugi dolazi iz napada koji se desio na severozapadu Indije i koji je izazvao Mahmud od Gorha

tokom 1191-1192. Godine, a zatim Indiju napada i sam Džingis Khan tokom 1215-1227. godine. Tredi

egzodus dogodio se u vreme vladavine Khan Tamerlana u kasnijim godinama 14. i ranim godinama

15. veka kada je pokušao da ponovi Džingis Khanove osnivačke podvige.

Sa antropološke tačke gledišta ovaj prolazni, potupno nomadski, način života razvio se kao

odgovor na stalne ratove koji su Rome, ustvari gurali prema zapadu. Prve izbeglice Roma mislile su da

de se vratiti u svoju domovinu čim Mahmud od Ghaznija bude zaustavljen u svojim napadima. Ali,

ratna događanja su se nastavila, što je za njih bio podsticaj da nastave dalje svoj put. Romi tako ulaze

u područje vizantijske Anadolije, a napadi Seldžuka Turaka na Armeniju tokom 11. veka podstakli su

Rome da se kredu dalje prema Evropi. I tako u slededih 200 godina Romi polako napreduju prema

jugozapadnoj Arabiji, Egiptu i severnoj Africi u jednom pravcu, a u drugom severozapadno od

vizantijskog carstva i nastanjuju se u južnim balkanskim zemljama.

U vremenu kada su se Romi nalazili na prostoru balkanskih i istočnoevropskih država

postojao je veliki pritisak od tadašnjeg mongolskog carstva na ove zemlje, tako da je kretanje Roma

prema zapadu bilo sporo. Tek kada je Khublaj Khan umro, 1294. godine započeo je raspad

mongolskog carstva. A granice su se povukle natrag na istok i time se smanjio pritisak na tadašnje

evropske države, a sami Romi su se brže proširili prema Evropi. Prva beleška o dolasku vede grupe

Roma na teritoriju srpske zemlje potiče iz 1323. godine, za vreme srpskog kralja Stefana Dečanskog, a

njihov boravak u Dubrovniku zabeležen je tokom 1362. godine. Do 1400. godine, Romi su prekrili

čitav Balkan.

Ako bi sada malo uprostili, kada su Romi napustili pokrajinu Sind oni su verovatno planirali da

žive neko vreme u izgnanstvu, i imali su nameru da se vrate na svoje matično područje. Druga

generacija izbeglica smirila se na tom novom, privremenom, području te su u početku bili

polunomadski narod. Zatim su Seldžuci Turci vršili svoje ratne pohode i tako ih prisilno gurali prema

zapadu. A nakon toga i monglska ekspanzija i njihovi osvajački ratovi gurali su ih sve dalje dok sama

ideja o povratku kudi nije bila potpuno izgubljena.

Romi su zadržali svoj izvorni polunomadski način života usred dominantnih kultura, čuvali su

svoj jezik i strogo izgrađenu ideologiju kao i same običaje i kulturu, a sve iz razloga da održe svoje

9

jedinstvo kao narod. To je sasvim normalan postupak jer su se na taj način, držedi se za nešto njima

poznato, očuvali usred čudne, nove i njima nepoznate kulture. Njihov identitet kao posebnog naroda

još uvek dovoljno jak, no uvek su sa sobom nosili teret predrasuda i mržnje. Tokom 14. I 15. Veka

Romi pokrivaju područje Trakije, Makedonije, Grčke, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Srbije,

Hrvatske, Slovenije i Rumunije i to mnogo pre nego što su Turci stigli kao osvajači na ovaj prostor.

Evropski Romi su možda originalne izbeglice iz ratova koje je vodio Mahmud od Ghaznija jer

svih 60 romskih narečja sadrže u sebi armenske reči, sugerišudi time da su Romi prolazili kroz

Armeniju u ranom 11. veku i to na putu prema vizantijskom carstvu.

Izbeglice vrlo često ostaju spremne na povratak u svoje mesto porekla i to nakon

višegodišnjeg izbivanja izvan svoje matične zemlje. No, sva ova ratna i osvajačka događanja koja su

trajala niz vekova imali su veliki uticaj na samu migraciju Roma. Dug period izvan svoje matične

zemlje doveo je do toga da se više nikad nisu vratili u mesto svog porekla.

Razvoj jezika

Načelo nacionalnog suvereniteta i potpune ravnopravnosti obuhvata i pravo svakog naroda

da čuva sve atribute svog nacionalnog postojanja i identiteta i da maksimalno razvija svoju kulturu i

jezik. Među tim atributima naročitu ulogu ima vlastito nacionalno ime, kao i ime samog jezika kojim

se svaki narod služi.

Neotuđivo pravo svakog naroda je da svoj jezik naziva vlastitim imenom, bez obzira na to da li

se radi o filološkom fenomenu koji je u obliku posebne jezičke varijante.

Romi imaju zajedničku lingvistističku osnovu svog jezika i nužno je razgraničiti pojam jezičkih

sastava kojim se oni, kao manjina, služe. Strukturalna lingvistika, kao i standardologija razlikuju

dijakronijski i sinkronijski pristup jeziku.

Dijakronijski opisuje jezičku istoriju, odnosno kako se vremenom menjala strukturalna

funkcija jezika, dok sinkronija daje opis sadašnjeg ustrojstva jezičkog sastava.

Jezik Roma (romani chib, romani dhib, rromani čhib) pripada indijskoj grani jezika u koji je

zbog njihovog nomadskog načina života prodro veliki broj stranih reči, pa je najvedu promenu

doživeo sam rečnik. U pogledu svojih gramatičkih struktura romski jezik je konzervativan, a u

održavanju je gotovo netaknut i blizak sa srednjim indoarijskim sadašnjim glagolskim vremenom i u

održavanju ima suglasnički završetak. Ima obe karakteristike koje su ved pomalo izgubljene u vedini

10

drugih modernih jezika središnje Indije i deli inovativni obrazac prošlosti sa jezicima na severozapadu

Indije. Romski jezik vedinom ima iste glasove kao i srpski jezik, osim nekih grlenih glasova, postoje

dva roda, a imenica ima osam padeža. Pozajmice iz drugih jezika imaju posebnu deklinaciju, a glagola

ima tri vrste. Vedina Roma govori neku od varijanti romskog jezika, a analiza romskog jezika pokazala

je da je on blisko povezan sa jezicima koji se govore u severnoj Indiji i Pakistanu. Ova činjenica je

važna za utvrđivanje geografskog porekla Roma, pogotovo zbog toga što pozajmice u romskom jeziku

omogudavaju pradenje šeme njihovih seoba ka zapadu. Romski jezik ima vokabular od 33 000 reči i to

predstavlja dobro polazište za modernizaciju i standardizaciju. Pod romski jezik ponekad se smatra

grupa dijalekata ili grupa srodnih jezika koji čine svi članovi genetskih podskupova. U romskom jeziku

ravnopravno je zastupljeno 17 romskih dijalekata i ključ očuvanja nacionalnog identiteta Roma, kao

nacije bez zajedničke teritorije i istorije, upravo je jezik koji je sačuvan uprkos malom broju pisanih

dokumenata. Zajednička književna verzija romskog jezika još uvek nije utvrđena, ali teškode u

međusobnom razumevanju uglavnom nema, jer je jezgro romskog jezika oko 200 stabilnih pojmova

koji su opstali.

Romski jezik, kao standardni idiom izražavanja nacionalne romske kulture prošao je tokom

istorije nekoliko faza. Isti je oblikovan sa dva simultana procesa. Jednim, spontanim glasovnim i

oblikoslovnim promenama romskih govora na nivou jezika kao sistema narečja i drugim, nesvesnim i

nestandardizacijskim koji je tokom minulih vekova pretrpeo. Pokušamo li ugrubo da rekonstruišemo

njegovu evoluciju, romski jezik, na nivou narečja, nikada se nije iskristalizovao i nije se stabilizovao, te

je stvoren tek njegov mali normativ. Romski jezik je u stvari jedan jezik u generičkom smislu, pri

čemu svaka grupa Roma ima pravo da svoj dijalekat posebno imenuje i standardizuje.

Ako bi se učinila nekakva reanimacija romskog jezika, onog od samog polaska Roma iz Indije,

pa sve do njihovog dolaska na prostor Balkana i dalje do savremenog romskog jezika, moglo bi se redi

da svi Romi govore jednim jezikom. Od jednog i jedinstvenog romskog jezika nastalo je više romskih

jezičkih dijalekata, a sa istima su se razvila i razna romska plemena. Takođe, religijskim

konfesionalnim i političkim faktorima proizvedeno je više romskih grupa, plemena, odnosno nastalo

je više romskih dijalekata i time je došlo do veštačke deobe samog romskog jezika. Kasnije se iz tih

različitik romskih plemena razvijala i različita romska kultura. Sve ove promene odrazile su se i na sam

romski jezik. Unifikacija, zatim nepostojanje romskog standardnog jezika samo su još dalje potisnule

osnove prajezičke kulture, ali prve osnove romskog jezika i danas žive.

Današnji dijalekti romskog jezika razlikuju se i po vokabularu prihvadenih stranih reči koje su

Romi prihvatili od drugih naroda, kao i kroz divergentne evolucije koje imaju fonemske i gramatičke

karakteristike. Mnogi Romi danas ne govore romski jezik ili govore razne nove dijalekte romskog

11

jezika koji proizilaze iz lokalnog dijalekta uz dodatak romskog rečnika. Savremena lingvistika utvrdila

je povezanost romskog jezika sa pendžabskim i potoharskim jezikom koji se govori u severnoj Indiji i

Pakistanu. Neki Romi su razvili specifične kreolske ili mešane jezike. Iz perspektive onih koji govore

romskim jezikom zasigurno se u gramatičkom, sintaksičkom i leksičkom smislu uspostavlja saznanje

da nema velikih razlika između dijalekata. On se, onima koji ga ne govore, što je sasvim logično, može

učiniti kao jedan jezik sa različitim dijalektima. Na lingivistikim katedrama u svetu izučava se romski

jezik, ali uz sve svoje varijante i razlike.

Nastojanje Roma da ujedine sve Rome u jednu etniju nailazi na znatan otpor kod ostalih,

verskih, civilizacijskih i etničkih grupa.

Romski jezik je srodan sa nekim severnoindijskim jezicima, među ostalim i starom sanskritu,

jednom od najstarijih poznatih indoevropskih jezika uopšte. U svom istorijskom delu, romski jezik

može da se podeli u tri faze: protoromski jezik koji spada u razdoblje pre dolaska Roma na prostor

Evrope; rani romski jezik koji se razvijao u vreme vizantijskog doba i moderne romske jezike i

dijalekte koji se razvijaju od 14. do 15. veka.

Nakon pada vizantijskog carstva, krajem 14. veka, Romi započinju svoju migraciju prema

Balkanu i naseljavaju se u središnjoj i zapadnoj Evropi tokom 15. i početkom 16. veka. Razlike među

govornim sortama upravo su nastale u tom razdoblju što je rezultiralo i podelom u dijalektne grane

romskog jezika. Različiti unutrašnji razvoj morfologije, fonologije i leksike bio je u pratnji sa uticaijma

različitih kontakata sa drugim jezicima i pojedinačnim narečjima, a najznačajniji od njih su uticaj

turskog, rumunskog, mađarskog i nemačkog jezika, kao i uticaj raznih jezika koji pripadaju slovenskim

jezicima. Najranije zabeleženi delovi romskog jezika dolaze obično u obliku kratkih rečenica, a

zabeleženi su između sredine 16. i početkom 17. Veka. Ovi izvori predstavljaju dijalekte Roma sa

područja zapadne Evrope, južne Evorpe i Balkana. Tu je i obilje izvora iz 18. veka gde postoji

dokumentacija romskog jezika iz svih krajeva Evrope. Jezičke karakteristike koje su zabeležene u tim

dokumentima ved tada beleže da je došlo do dijalektalnih varijacija na koje i danas nailazimo u

romskom jeziku. Dakle, može se sa sigurnošdu utvrditi da je u 17. veku ved došlo do formiranja

različitih romskih jezika.

Ved nekoliko desetina godina pokušava se da se uradi standardizacija romskog jezika, ali taj

cilj još nije dostignut. Razlozi za standardizaciju romskog jezika su uglavnom makro-socijalne situacije.

Na manjim geografskim područjima pojedinci svojim procesima i ambicijama pokušavaju da urade

formalnu standardizaciju romskog jezika, ali su to u vedini slučajeva nezavisne pojave.

12

Klasifikacija i status romskog jezika

Romski jezik nosi niže navedene ISO klasifikacije koje se sastoje od sedam romskih podjezika:

ISO 639-1 nema; ISO 639-2 romski jezik; ISO 639-3 rom (romski uopšteno); ISO 639-3 rmn (balkanski

romski); ISO 639-3 rml (baltički romski); ISO 639-3 rmsc (karpatski romski); ISO 639-3 rmf (kalofinski

romski); ISO 639-3 rmo (sinti romski); ISO 639-3 rmy (vlaški romski); ISO 639-3 rmw (velški romski).

Istraživanja o jezicima koje govore Romi

Iako je romski jezik trebalo da bude opisan kao heterogeni dijalekt bez homogenih standarda

sve teze dijalekta i određene strukturne karakteristike ustvari su zajedničke i sigurno mogu da budu

označene kao srž romskog jezika. Ta jezgra se odnose na leksikon, kao i na morfologiju.

Sintaksa i fonologija, ili fonetika, tačnije od pojedinih romskih dijalekata, najvedim delom su

prihvadene i asimilovane do same strukture primarnog kontakt jezika. Taj razvoj višejezičnosti i samih

razlika unutar romskog jezika rezultat je svih romskih grupa. To je do te mere i posledica stalnog

pritiska i same negativne asimilacije Roma koje su sprovedene od pojedinih vedinskih naroda,

odnosno od njihovog samog uticaja koje su trpeli Romi kroz niz vekova. Za romski jezik pokazalo se da

ga zajedničko čuvanje starinskih crta veže uz severozapadne indijske jezike, ali da ga zajedničke

inovacije vezuju sa jezicima hindi-radžastanskog područja. S obzirom na te veze romski jezik se može

definisati kao jezik koji poseduje iznenađujude starinske crte u glasovnom smislu kao srednje indijski

jezici, a novo indijske crte indijski jezik poseduje tek u gramatičkoj strukturi. Na osnovu toga

zaključeno je da domovinu Roma valja tražiti na području severno centralne Indije. Međutim, ni

danas nema podataka kada, i u koliko talasa su Romi krenuli prema severozapadu, koliko su se dugo

zadržali među govornicima blisko srodnih ali i dosta različitih jezika, pre nego što su svoje migracije

nastavili prema zapadu.

Glavna koncentracija romskih zvučnih glasova nalazi se u istočnoj Evropi. Iz dokaza

komparativne lingvistike romski jezik odvojen je od povezanih severno indijskih jezika oko 1000.

godine. Moderni romski dijalekti u celom svetu svrstani su po slovenskom naučniku Francu Miklošiču,

a u skladu sa evropskim zemljama u kojima su živeli i ima ih četrnaest: grčki, rumunski, mađarski,

češki, nemački, poljski, ruski, finski, skandinavski, italijanski, srpski, hrvatski, velški i španjolski.

Dijalektalne diferencijacije nastale su kada su Romi ostali da žive u zemljama u kojima su se ti

13

navedeni jezici govorili. Živedi u tim zemljama Romi su usvojili i mnoge pozajmljenice iz izvornih

jezika, a ponekad su prihvatili fonetske, pa čak i gramatičke karakteristike.

Samoglasnički vokal i suglasnički sastav svih romskih dijalekata jasno proizilaze iz sanskrit

jezika. Neke od promena odgovaraju onim podvrgnutim indijskim modernim jezicima, a indoarijski

retrofleks suglasnici su nastali iz suglasničkog sastava, dok su slovenski frikativ i afrikat zvuci

prihvadeni. Takva teza je prihvatljiva sve dok se ne postigne jasniji uvid u hronologiju jezičkih

promena u Indiji. Neke od promena odgovaraju onima koji su podvrgnuti modernim indijskim

jezicima, drugi pak predstavljaju više arhaična stanja, na primer očuvanja početnih suglasničkih

klastera, kao što su: dr, tr-a; medijalni suglasnički klasteri st h, sv h; a nekoliko je uopšte teško i

objasniti.

Glavni izvori, osim u izvornim indijskim deonicama romskog jezika, su iranski, armenski, grčki,

rumunski, mađarski i slovenski jezici. A, isto tako indo-arijski uticaji jezika uključuju hindski, sanskrit i

prakrit jezik. Tako se u romskom jeziku mogu nadi tragovi mnogih jezika koji su geografski prilično

daleko od indijskog govornog jezika. Razlozi zašto su reči pozajmljene iz nečijeg jezika su uvek

različite i nije ih uvek lako odgonetnuti. Na primer, osoba koja je svesna nekog drugog jezika, čak i

minimalno, može da pozajmi neku reč iz drugog ako joj njen maternji jezik nije ponudio izraz za tu

pozajmljenu reč. Isto tako, ako se dve različite kulture susredu i uče jedni od drugih, terminologija

oko podele informacija reči često idu dalje. Zbog duge tradicije i dodira sa drugim jezicima na Balkanu

romski jezik ima veliki broj pozajmljenih reči iz fonda naroda balkanskih zemalja.

Tri grupe romskog jezika u celini potiču iz indo-arijskog jezika, najverovatnije sa područja

središnje i severnozapadne grane. Pojedinačno, te tri grupe romskog jezika, odražavaju tri različita

istorijska sloja indo-arijske inovacije, što upuduje na tri uzastupne migracije Roma. Sa iranskog

govornog područja kao prve inscenacije područja i jezičkog kontakta, najraniji sloj se ogleda u

različitim srednje-istočnim grupama koje najverovatnije potiču iz druge polovine Prvog milenijuma.

To uključuje vedinu romskih dijalekata od središnje Azije do Anadolije i na sever Afrike. Naknadni sloj

čini evropska grupa Roma koji započinje na jugoistočnom Balkanu, otprilike oko 1100. godine u

Viznatijskom carstvu, gde sastavna sorta evoluira u relativno jedinstven romski jezik iz koga i

proizilaze sve evropske varijante romskog jezika.

Romski jezik je obično uključen u centralne zone jezika zajedno sa jezicima: Zapadno-

hindskim, Bhili, Gujarati, Khandeši, Rajastani i slično. Trenutna pretpostavka da je poreklo imena Sinti

ustvari toponim za Sindh, regiju jugoistočnog dela Pakistana i zapadne Indije (Rajastan i Gujarat), oko

donjeg toka reke Ind. To je utvrđeno prvenstveno kroz komparativne jezičke studije o romskom

jeziku sa raznim severnim indijskim dijalektima i jezicima koje poreklo Roma prati unazad sve do

14

Indije. Romski jezik deli neke iste reči, gramatički materijal i slične sastave sa jezicima Pendžabi i

Potkhohari. Neke novije teorije ukazuju da je romski jezik povezan sa sinhala jezikom. Za romski jezik

se smatra da je alternativni skup dijalekata ili zbirka povezanih jezika koji čine svi članovi jedne

genetske podgrupe. Različite varijante romskog jezika sada su u procesu kodifikacije i to u onim

zemljama u kojima živi veliki procenat romske populacije.

Istorija

Ne postoje sigurni istorijski dokumenti o ranijim fazama razvoja romskog jezika (prvo

spominjanje Roma i njihovog jezika odnosi se na zapise iz 11. veka koje je napisao persijski pesnik

Firdusi). Do prvog milenijuma, indo-arijski jezici (kome pripada i romski) imali su tri roda: muški,

ženski i srednji. Po prelasku u drugi milenijum isti jezik se menja u svojoj fazi i gubi srednji rod.

Vedina imenica u gramatici postaje muški rod, dok tek nekoliko njih dobija ženski. Paralela u

gramatičkoj rodnoj evoluciji između romskog i drugih jezika je da se dokaže da je do promene

romskog jezika došlo na potkontinentu. Poznato je da je u vreme oko 1000. Godine došlo do velikog

previranja u severnom delu indijskog potkontinenta. Muslimanska invazija dovela je do pustošenja,

kao i do velikih migracija. Između 1001. i 1026. godine muslimani su izvršili sedamnaest prodora u

područjima Sindh i Pendžab, boredi se protiv lokalnih Indusa. Radžiput je odigrao važnu ulogu u

pružanju otpora muslimanima. Oni su bili mešavina različitih kasti koji su se okupili sa zajedničkom

željom da zaustave osvajače i oteraju ih sa svog životnog prostora. Smatra se da je veliki broj od njih

bio uhvaden, te su kao robovi bili poslati u centralnu Aziju gde su ih koristili kao rezerviste u daljim

borbama. Romski jezik podupire tvrdnju da ima radžiputsko poreklo. Vedina reči vezanih za rat imaju

svoje indo-arijske pretke, kao što su reči: xanrro (mač) i tover (sekira). Naziv za one koji nisu Romi,

gaje (gadžo), proizilazi iz prakrit jezika (gajja). Tu je i 80 odsto romskih reči koje su persijskog porekla,

a zatim dolazi indo-arijski jezik (sa mnogo persijskih i arapskih reči), koje su se razvile u novom

društvu. Takođe postoje i kulturne sličnosti između Roma i Radžputa, a DNK istraživanja pokazuju

genetske sličnosti. Sam persijski jezik čijih reči ima unutar romskih jezika, potiču iz fonda reči koje su

preuzete i to ne pre 10. veka. Međutim, najveda promena unutar romskog jezika došla je daljim

migracijama prema zapadu. Istorijski dokumenti govore o kretanju stanovništva iz središnje Azije do

istočne Anadolije. Čini se da se ovde romski jezika razvijao kao jedan od mnogih indo-arijskih jezika

kojim govore preci Roma. Izvorni status romskog jezika podržan je od strane vokabulara koji su indo-

arijskog porekla. On ne može da bude povezan sa određenim područjem, ali on ipak u sebi uključuje i

reči iz svih zemalja severnog potkontinenta. Tokom svog razvoja romski jezik je prošao i izvesni

15

stepen uticaja i iz lokalnog grčkog jezika. Taj uticaj je vidljiv u rečniku i gramatici jer unutar romskog

jezika postoje neki nastavci grčkog porekla. Anadolijski jezici pridoneli su stvaranju romskog jezika,

kao i vedina drugih jezika, a posebno je na romski, uticao armenski jezik.

Čini se da su tada Romi razvili svoj identitet kao posebnu karakteristiku, napuštajudi razlike

koje dolaze iz kasti. Štaviše, oni su se prilagodili životu u stranim zemljama i pronašli su način za svoj

ekonomski opstanak.

Analiza romskog rečnika pokazuje da preci Roma nisu bili izvorno nomadski narod. Indo-

arijske reči poput kher – (kuda); udar – (vrata); gav – (selo); thagar – (kralj); balo – (svinja); khajni –

(kokoš); giv – (pšenica) ukazuju na to.

Reči koje se odnose na nomadstvo dolaze iz Anadolije, gde je prvi put nomadski način postao

i sam stil života koji je nametnut zajedno svim Romima. Na primer reči grast (konj) i char (trava)

dolaze od amenskog jezika, vurdon (kola) dolazi iz kurdskog jezika, dok reči drom (put) i petalo

(potkovica) dolaze iz grčkog jezika. Takođe, veštine za obradu metala naučene su na navedenim

područjima jer su reči za metal i gvožđe (sastrn) pozjamljene iz grčkog i armenskog jezika.

Mongolska invazija Evrope započinje početkom prve polovine 13. veka i izaziva drugi talas

migracije prema zapadu. Romi su stigli na područje Evrope upravo u tom razdoblju i nakon toga su se

proširili i na druge kontinente. Velika udaljenost između sada raspršenih romskih grupa i pozajmljene

reči koje su preuzete iz drugih jezika, dovode do razvoja različitih dijalekata, odnosno do razlika koje

su vidljive i danas unutar različitih romskih grupa, plemena. Različiti lokalni uticaji drugih jezika jako

su uticali na savremeni romski jezik, podelivši ga na više različitih narečja. Danas se romski jezik

govori po malim grupama u 42 evropske zemlje, a deo romskih dijalekata na rubu je samog

izumiranja.

Romski jezik je bio misterija za Evropljane kada su prvi put došli u kontakt sa njim. Najranija

dokumentacija o romskom jeziku objavljena je 1542. godine. Prva akademska istraživanja i otkrida

koja se odnose na romski jezik u Evropi objavljena su u Evropi u drugoj polovini 18. Veka. Istraživači

su bili nemački lingvisti Johan Kristijan Ridiger i Hajnrih Grelman koji su otkrili jezički odnos između

romskog jezika i Indije.

Romski jezik evoluirao je u različitie dijalekte, kao što su jezici Roma Sinti i Kalo/Calo grupe

koji se obično računaju kao jezici zapadnog dela Evrope, u neslovenskim zemljama. Romski jezici, tj.

romski dijalekti Kalderaš, Lovari, Gurbalija, Haladitko, kao i drugi romski dijalekti računaju kao narečja

pod slovenskim zemljama. Obe ove dve glavne grupe dijalekata su pod uticajem lokalnih jezika.

16

Istraživači kažu da je osnovni vokabular romskog ostao gotovo isti unutar različitih jezika. To je

uglavnom zbog zatvorene veze između romskih zajednica koje potiču i iz različitih zemalja.

Prisilna asimilacija Roma u prošlosti bila je službena politika u mnogim evropskim zemljama,

kao što su Francuska, Nemačka, Austrija, Španija, Rumunija, Mađarska i druge države. Smatralo se da

se uništavanjem romskog jezika i kulture može postidi asimilacija Roma. Nakon Drugog svetskog rata

pojedine zemlje i dalje su razmišljale da li je potrebno odobriti upotrebu romskog jezika. Takav

pristup i zanemarivanje dovelo je do sve manjeg korišdenja romskog jezika. Zbog svojih istorijskih

progona veliki broj starijih Roma smatra da bi trebalo da žive u svom zatvorenom krugu, odnosno da

budu zatvoreni za širu zajednicu, jer ako šira zajednica ne poznaje romski jezik i njihovu kulturu

postoji manje mogudnosti da ih unište ili povrede.

Romi su nerado otkrivali svoj jezik, čuvajudi ga sredstvo izolacije i sigurnosti unutar društva

koje Romima nije bilo baš naklonjeno. Ipak su se na kraju 16. i početkom 17. veka pojavila učenja,

razmišljanja ali i špekulacije o romskom jeziku. Prvi je 1597. godine Bonaventura Vulkanius, profesor

grčkog jezika u Lajdenu, objavio listu od šezdeset i sedam romskih reči i nešto romske gramatike.

Tada je upozorio da je romski jezik bitan za otkrivanje porekla samog romskog naroda. To te činjenice

pošao je i nemački naučnik Rudiger. On je postupio tako da je jezički uzorak romskog jezika uporedio

sa poznatim jezicima i bio je zapanjen kada je otkrio veliku sličnost romskog jezika sa hindustanskim

za koji je našao opis u jednoj ranoj gramatici. Logično je zaključio da poreklo romskog naroda treba

tražiti u Indiji i svoje otkride objavio 1782. godine. Izvedeno iz prideva na romskom jeziku romani čhib

označava jezik Roma, to jest romski jezik. Osim toga vedina definicija za nove indo-arijske jezike

završavaju se na – i: hindski, pendžabi, maharati, bengalski. Romski jezik time implicira svoju

pripadnost indo-arijskim i indo-evropskim jezicima. Dakle, romski jezik je indo-arijski jezik koji se

govori isključivo izvan Indije. Premijerno ima poziciju unutar indo-iranske grane indoevropskih jezika.

Knjiga Fridriha Grelmana „Disertacija o Ciganima“ 1787. godine poslužila je A. F. Potu kao

glavna podloga, a on je utvrdio da je romski jezik, u svim zemljama u kojima se govori, u svojim

dubokim korenima jedinstven i jednak i predstavlja poseban i jedinstven jezik. Taj jezik potiče iz

severne Indije i bez sumnje je jedan od vedeg broja mlađih indijskih narodnih govora. U oduševljenju,

Pot ga naziva „eine echte Sanskritidin“. Ta fundamentalna pripadnost sanskritskoj lozi indijskih jezika

jasno se pokazuje u gramatici, rečniku kao i u opštem karakteru jezika i pored velikih stranih

dodataka. Romska filologija dobila je velikog naslednika Potovog istraživanja, a to je Franc Miklošič,

slavista i indo-evropeista.

Veliki broj leksičkog materijala iz vedeg broja romskih govora omogudio mu je da uradi

analizu rečnika proučavajudi stari indijski sloj koji mu je pomogao da identifikuje slojeve pozajmljenih

17

reči u romskom jeziku koje potiču iz jezika domadina u zemljama kroz koje su se Romi kretali na svom

putu iz Indije.

To je omogudilo da rekonstruiše pravce i migracije Roma i da klasifikuje romski jezik i njegove

dijalekte u Evropi. Što se tiče azijskih romskih dijalekata, poznato je da su oni pretrpeli vede i dublje

promene od evropskih, delimično i zato što su se romske grupe koje su se zadržale u Aziji temeljno

stopile sa samim lokalnim društvenim zajednicama i čine manje koherentnu celinu romskih govora

nego evropske grupe.

Miklošid se posebno bavio pitanjem u romologiji o kojem se do tada nije mnogo raspravljalo.

On je, naime, želeo da utvrdi uže indijsko područje iz kog su Romi krenuli na svoje migracije po svetu.

A, želeo je da pronađe i indijski jezik koji bi bio najbliži romskom jeziku. Na temelju fonološkog

sistema romskih reči i poređenja sa novoindijskim i srednjeindijskim prakrtskim jezicima, on je

ustanovio da romski jezik pripada starijem stupnju. Naime, romski jezik još uvek čuva neke starijske

grupe indijskih suglasnika. Taj podatak upudivao je na zaključak da su Romi vrlo rano krenuli na svoje

migracije sa samog područja Indije. Miklošič za to vreme prvih migracija navodi vreme od 5. do 11.

veka. Što se pak tiče indijske domovine, Mikošič je postavio tezu da Romi potiču iz krajnjih

severozapadnih delova Indije, južno od Hindukuša.

Rom, Dom, Lom

Rom – Romski jezik se govori isključivo u Evropi i to od srednjeg veka. Ime Rom je samo

oznaka govornika i ima svoju povezanost sa dugim putovanjima Roma i njihovim migracijama, a

ustvari su to romske zajednice koje govore indijskim jezikom, ili se delimično koriste istim.

Lom na Kavkazu i Anadoliji koji imaju umetnuti indijski vokabular i njihovu raznolikost sa

armenskim jezicima;

Dom sa područja Bliskog Istoka, koji su izvorno prerađivači metala, kao i zabavljači (Domari

govore jednim od najkonzervativnijih indo-arijskim jezikom). U dolini Humza u severozapadnom delu

Pakistana živi stanovništvo koje se naziva Dum, koji su takođe prerađivači metala i muzičari i isto

govore centralno-indijskim jezikom, to jest lokalnim jezikom.

Na temelju sistematičnosti promena zvuka u tim jezicima, znamo da sva ova imena proizilaze

iz indijskog pojma Dom „ḍom“.

18

U raznim delovima Indije same grupe poznate kao Dom ustvari su kaste komercijalnih

nomada. Reference na Dom (dum ili Ḍōmba) ved se spominju od strane srednjovekovnih pisaca u

Indiji, kao što je Alberuni (oko 1020. Godine), gramatičar Hemačandra (oko 1120.), kao i pripadnik

indijske verske sekte istoričar Kašmir Kalhana (oko 1150.). Svi oni opisuju pleme Dom kao vrlo nisku

kastu čiji je tipičan posao čišdenje, bavljenje muzikom i pevanje, prerada metala i izrađivanje korpi.

Slična zanimanja i dalje su poznata za zajednicu pod nazivom Dom koja živi u severnoj Indiji. Lična

oznaka za Dom = Rom na taj način je ustvari oznaka za prvobitno značenje samih kasta, a iste su se

koristile u različitim područjima među različitim populacijama i uz slične vrste poslova kojima su se

bavili. Ova populacija je govorila, ili još uvek govori, različitim jezicima, ali njihov jezik pripada

indijskoj, to jest indo-arijskoj jezičkoj porodici.

Romi u Evropi svoj jezik nazivaju „romani dhib“. Vedina romskih grupa koristi se rečju Rom,

koja u prevodu znači čovek (!). Romni je u prevodu naziv za žensku osobu, Romkinju ili suprugu.

Množina koja se koristi, Roma ili Rom, takođe se koristi kao kolektivan naziv za romski narod. Neke

grupe su prihvatile druge oznake kao što su: Romacel, Romančal, Kale, Manuš i Sinti.

Navedena imena su lični nazivi koja koriste neka od romskih plemena. Ostale grupe imaju

imena koja su konkretno usvojena iz drugih jezika, a često se zasnivaju na tradicionalnim

zanimanjima kojima su se bavili. Recimo, Kalderaši, čije ime dolazi iz rumunskog jezika Caldarar.

Durari koji su se tradicionalno bavili izradom sita, a njihovo ime dolazi iz rumunskog jezika i rečice

ciurar. Ime Ursara, dresera medveda, dolazi iz rumunske reči ursar. Sepeči, koji su se tradicionalno

bavili izradom korpi dolazi iz turskog jezika i reči sepetci. Bugurdži su se bavili izradom burgija, i

njihovo ime potiče iz turske reči bugurcu. Arli, Alije ili Erli’ takođe dolazi iz turskog jezika – yerli.

Romi, one koji nisu Romi, nazivaju gadžo ili das (gadži, dasni). Ta oznaka za nerome nalazi se i

u srednjeistočnom jeziku grupe Dom koji nerome nazivaju „kaddža“, a među različitim grupama

plemena Dom u Indiji nazivi za nerome su: „kājwā, kajjā ili kājarō“.

Istorija romske lingvistike

Najraniju dokumentaciju romske lingvistike objavljuje Andrej Borde (Andrew Boorde) koji,

ustvari, objavljuje transkripciju od samo trinaest rečenica romske lingvistike koje su prevedene na

engleski jezik poz nazivom „Egypt Speche“, a objavljene 1565. godine.

19

Tokom 1597. godine Johan fon Evsum (Johan van Ewsum) objavljuje knjigu na nemačkom

jeziku pod nazivom „Govor malog Egipta“ („Clene Gijpta Sprake“).

Bonaventura Vulkanius (Bonaventura Vulcanius) objavljuje knjigu na latinskom jeziku pod

naslovom „De Nubianis erronibus, quos Itali Cingaros appellant, eorumque lingua“ tokom 1668.

godine.

Evlija Čelebija (Evliya Çelebi), turski putopisac i istraživač, uključuje poglavlje o Romima u

svoju knjigu putopisa „Seyahat“ sa uzorkom romskog jezika. To je najraniji dokument balkanske

romske lingvistike, a ista je objavljena 1691. godine.

Džob Ludolf (Job Ludolf) objavljuje knjigu o Romima 1727. godine.

Rečnik Valdhajm (The Waldheim Glossary), koji je objavljen 1750. godine, dokumentuje

leksikon prikupljen u sirotištu u srednjoj Nemačkoj (Saska), koji sadrži romske reči koje su odvojene i

označene kao „Romski rečnik“ („Gypsy language“).

Španski romski rečnik objavio je 1755. godine u Kataloniji Markes de Sentmenat (Marqués de

Sentamenat), i on ostaje najvažniji izvor o kreiranju romskog jezika na Pirinejskom poluostrvu.

Romski jezik je kasnije zabranjen na području Španije i napušten u svakodnevnom govoru Roma.

Knjiga „Rotvelš gramatika“ (Rotwelsche Grammatik) objavljena je 1776. godine u Frankfurtu,

a sadrži prvi potpuni romski rečnik, kao i pesmu pod nazivom „Pismo Ciganina njegovoj ženi“ („Letter

from a Gypsy to his wife“) koja je u potpunosti napisana na romskom Sinti dijalektu. To je ujedno i

najraniji koherenti tekst na romskom jeziku.

Jakob Brajant (Jacob Bryant) vodi rasrpavu sa brojnim kolegama o romskom rečniku i isti

upoređuje sa iranskim jezicima. Knjiga je objavljena tokom 1777. godine.

Profesor na Univerzitetu u nemačkom gradu Haleu (Halle), Kristijan Johan Kristof Rudiger

(Christian Johann Christoph Rüdiger), u pismu svom kolegi Bakhmajster Hartvigu (Bacmeister

Hartwig) sugeriše da je romski jezik povezan sa jezikom Indije. Rudiger je na osnovu nalaza koje su

sproveli Bakhmajster i njegov učitelj Kristijan Bitner (Christian Büttner), ali i na temelju svojih

istraživanja koje je sproveo uz pomod romskih govornika, objavio gramatiku hindustanskog jezika.

Ovaj rad je objavljen 1782. godine i bio je povod za široku diskusiju stručnjaka koji su se bavili

lingvistikom.

Kristijan Johan Kristof Rudiger (Christian Johann Christoph Rüdiger) objavljuje svoje ideje u

članku „Indijski jezik i poreklo Roma“ („On the Indic language and origin of the Gipsies“) i u njemu

upoređuje gramatičke strukture romskog jezika sa onima iz hidustanskog jezika, a na osnovu Sinti

20

dijalekta. To je ujedno i prvi gramatički pregled svih romskih raznolikosti, kao i prvog sistematičnog

upoređivanja romskih dijalekata sa drugim indo-arijskim jezicima. Ovo delo je objavljeno 1783.

godine.

Hajnrih Grelman (Heinrich Grellmann) objavljuje 1787. godine delo „Disertacija o Ciganima“

(„Dissertation on the Gypsies“), koje sadrži poglavlje o jeziku, ali to je uglavnom prepis iz Rudigerovih

dela. On čini veliki marketinški napor, pa ga zahvaljujudi tome, neki i danas još uvek smatraju

pronalazačem indijskog porekla Roma.

Tokom 1836. godine Urlih Secen (Ulrich Seetzen) prikuplja prvi rečnik romskog plemena

Domari, indo-arijskog jezika koji se govori na Bliskom istoku, u blizini grada Nablus.

Avgust Pot (August Pott) svoja dela, koja je prikupio tokom 1836. godine, objavljuje u knjizi i

u kasnijim člancima tokom 1846. godine, kao i Fr. Kruse (Fr. Kruse) u svojoj uređenoj verziji „Seetzen

dnevnicima“ koja je objavljena 1854. godine.

Tokom 1844. godine, prvi put je na osnovu jednog od Sinti dijalekta prevedeno Evanđelje.

Rukopis je napisan u Fridrihslori (Friedrichslohra), ali nije objavljen sve do 1911. godine, kada ga

objavljuje Teodor Urban Strigau (Teodor Urban Striegau) pod nazivom „Priča o patnji i smrt

Gospodina našega Isusa Hrista“ („Paramisa – Amare Raieskr Jezu Christi Duk te meripen“).

Od 1844. godine, pa sve do 1845. Avgust Pot (August Pott) objavljuje prvu istorijsku –

komparativnu gramatiku romskih vrsta i komparativni romski rečnik, a Pot ukazuje na verovatnu

pripadnost Roma indijskoj kasti Domba (Ḍōmba).

Franc Miklošič (Franz Miklosich) objavljuje izvorne ankete romskih dijalekata, uz raspravu o

njihovom poreklu, putevima migracije, istorijsko – komparativnu gramatiku i leksikon reči. Na

osnovu grčkih komponenti, on ih deli na narečja i navodi da je ustvari grčko govorno pdručje

domovina dijalekata evropskih Roma. Ovo delo je objavljeno tokom 1875. godine.

Tokom 1875. godine, M. De Goeje (M. de Goeje) sugeriše da su Romi bili putnici koji su sledili

vojsku i pružali joj zanatske usluge, i da su u Evropu došli zajedno sa vojskom. Knjiga koja je postala

poznata široj javnosti objavljena je tek 1903. godine.

Tokom 1888. godine formiran je „Časopis Džipsi Lor društva“ („Journal of Gipsy Lore

Society“) koji otvara forum za naučnu raspravu o Romima i to na romskom jeziku. Časopis nastavlja

da izlazi sa prekidima, a objavljivan je sve do 1999. godine kada menja ime u „Romološke studije“

(„Romani Studies“).

21

U odvojenim delima, tokom 1907. i 1908. godine N. Fink (N. Finck) i K. Patkanof (K. Patkanoff)

opisuju govor sa Kavkaza i amenskog dijalekta Poša ili Lom, koji ima armenski oblik sa indijsko –

derivednim vokabularom.

U časopisu „Journal of the Gypsy Lore Society“ između 1914. I 1915. R. Stivart Mekalister(R.

Stewart Macalister) u nizu tekstova opisuje Domare, indijski jezik Navar (Nawar) i ljude koji se bave

preradom metala u mestu Dom u Jerusalimu.

Bernar Giliat-Smit (Bernard Gilliat-Smith) objavljuje u „Journal of Gipsy Lore Society“ tokom

1914. i 1915. godine niz članaka u kome opisuje romski dijalekt iz severne Bugarske i uvodi

klasifikaciju Vlah i nevlah „Vlax“ i „non-Vlax“.

Tokom 1926. godine, Ralf Tarner (Ralph Turner) objavljuje tekst u časopisu „Journal of Gipsy

Lore Society“ pod nazivom „Položaj romskog u indo-arijanu“ („The position of Romani in Indo-

Aryan“), tvrdedi, i to na osnovu detaljnih istorijskih poređenja sa drugim indijskim romskim jezicima,

a koji su se pojavili u središnjoj Indiji, da je romski jezik jedan od indijskih jezika koji se stalnim

migracijama samih Roma premeštao prema severozapadu.

U Sovjetskom Savezu tokom 1927. godine romski jezik je priznat kao jedan od brojnih

etničkih jezika. Otvaraju se romske škole koje imaju nastavne predmete na romskom jeziku, a postoji

i veliki broj prevoda političkih i književnih tekstova, uključujudi i prevod Puškinovih dela na ovom

jeziku.

Robert Riter (Robert Ritter) i njegova asistentkinja Eva Justin (Eva Justin), tokom 1936.

godine, u istraživanjima u ime nacističke ideologije i „rasne higijene“ opisuje Rome kao kriminalce i

genetski nečistim osobama, te pokušavaju da nauče romski jezik kako bi olakšali pristup unutar

romske zajednice. Za pomod su se obratili i poznatom lingvisti Sigmundu A. Vulfu (Siegmund A. Wolf),

koji je odbio saradnju sa njima, zbog čega je kasnije izložen progonu i maltretiranju od strane nacista.

Jedini lingvista, stručnjak za romski jezik, koji je pristao na saradnju sa nacistima bio je Johan Knobloh

(Johann Knobloch), koji je posle rata postao uticajan u akademskoj zajednici kao profesor lingivistike

na Univerzitetu u Bonu. Naime, Knobolha je kao naučnika angažovao SS koji je snimao romski jezik u

koncentracionom logoru Lokenbah (Lackenbach) u Austriji. Delovi Knobolhove rasprave o govoru

burgenlandskih Roma objavljeni su kao knjiga tokom 1953. godine.

Olaf Gjerdaman (Olof Gjerdman) i Erik Lunberg (Erik Ljungberg) objavili su 1963. godine

gramatiku i rečnik baziran na govoru Johana Dimitrija Tajkona (Johan Dimitri Taikon), švedskog Roma

iz grupe Kalderaša. Ova knjiga je često citirana, a doprinela je istraživanju jezika kojim govori romska

grupa Kalderaš.

22

Između 1963-1969. godine Jan Košanovski (Jan Kochanowski) i Jan Henkok (Ian Hancock)

postaju prvi studenti lingvistike koji su romskog porekla. Neke od svojih prvih radova objavljuju u

naučnom časopisu „Journal of Gipsy Lore Society“.

Iranista Gernort Vindfuhr (Gernot Windfuhr) 1970. Godine objavljuje tekst u časopisu

„Anthropological Linguistics“ opisujudi romski dijalekt koji se govori u selu Zargar, u iranskom

Azarbejdžanu. Ovaj dijalekt pokazuje tragove grčkog i slovenskog uticaja, te se jasno odnosi na

balkanske dijalekte romskog jezika. To je do sada prvi izolovani pokazatelj migracije Roma prema

istoku.

Na Prvom svetskom kongresu Roma, 1971. godine u Londonu, formirana je Radna grupa koja

je dobila zadatak da razmotri standardizaciju i ujedinjenje romskog jezika, kao i da formira književni

romski jezik.

Jan Henkon (Jan Hancock) tokom 1979-1980. Godine objavljuje prvu moderno uređenu

zbirku romske lingvistike „Romani sociolinguistics“ u časopisu „International Journal for the Sociology

of Language“.

Tokom 1986. godine na prostoru tadašnje SFRJ izlazi prva romska normativna gramatika koja

je objavljena u Republici Makedoniji, a autori su Krume Kepeski i Šaip Jusuf. Gramatika se temelji na

rukopisu koji je bio u upotrebi ved deset godina, a kombinacija je arlijskog i džambaskog narečja.

Norbert Boretcki (Norbert Boretzky) objavljuje 1986. godine svoj prvi tekst o skici za gurbetski

dijalekt romskog jezika.

Konferencija „Romski jezik i kultura“, koja je održana u Sarajevu 1990. godine, prvi put je

okupila međunarodne naučnike koji se bave proučavanjem romskog jezika. Iste godine na Karlovom

univerzitetu u Pragu, Milena Hubšmanova pokrenula je prvi stepen akademskog programa koji

izučava romski jezik i lingvistiku.

Superdijalekti O i E

Pošto je način života Roma dugo vremena bio pokretan, dijalektološka podela po geografskim

zonama ne može da odgovara romskoj dijalekatskoj strukturi. Adekvatnija je, prema tome, podela na

dva superdijalekta: O i E, dalje četiri glavna dijalekta ili tri sloja razvoja, čija se područja delimično

pokrivaju i predstavljaju romski jezik u užem smislu (nasleđe 90 odsto svih Roma na svetu):

23

1. Superdijalekat "O", odnosno balkansko-karpatsko-baltički, najarhaičniji je, posebno u

fonološkom pogledu. Karakterizuje ga samoglasnik "o" (sa varijantom "u") u nastavku prvog lica

jednine prošlog vremena glagola (phirdǒm, phirdom "hodao sam", xalǒm, xalom "jeo sam",

mukhlǒm, mukhlom "ostavio sam" itd, sa varijantama phirdǔm, xalǔm, mukhlǔm itd., pogotovo na

Kosovu [izg. phirdžum, haljum]). Za njega se često kaže u Srbiji "arlijski" dijalekat, ali arlijski je samo

jedan poseban govor među svim govorima ovog superdijalekta. Superdijalekat "O" deli se na:

● balkanske govore na "O", među kojima vredi pomenuti pre svega taregonski, mahadžerski,

bugurdžijski, pa i narečje Khorane Rroma i narečje Terzi mahale u Prizrenu (na Kosovu i Metohiji),

erliski (u Bugarskoj i Makedoniji), mečkarski, kabudžijski i rupanski (u Albaniji), fičirski i bačorski (u

Grčkoj) itd;

● karpatske govore, od kojih je najpoznatiji i najočuvaniji tzv. istočno-slovački govor.

● baltičke govore, posebno idiome Polska-Roma (u Poljskoj), kao i one koji se govore u baltičkim

krajevima (čuhnički) i u Severnoj Rusiji, uključujudi Moskvu.

Svi ovi govori sačinjavaju "sloj 1" romskog jezika. Osim toga, postoji u Mađarskoj, Ukrajini i

Severnoj Rumuniji mala grupa dijalekata, koji strukturno pripadaju superdijalektu "O" ali istovremeno

se razlikuju od njega fonološkom pojavom zvanom "mutacija afrikata" ćh i ʒ u *šj+ i *žj+ te

predstavljaju "sloj 1a"; najpoznatiji među njima je cerharski iz mađarske oblasti Szabolcs-Szatmar.Z

2. Superdijalekat "E", koji se razlikuje od superdijalekta "O" samoglasnikom "e" u nastavku

prvog lica jednine prošlog vremena glagola (phirdem, ređe phirděm, "hodao sam", xalem "jeo sam",

meklem "ostavio sam" itd). Za njega se često kaže u Srbiji "gurbetski" dijalekat, ali gurbetski je samo

jedan poseban govor među svim govorima ovo superdijalekta. Superdijalekat "E" deli se na:

● govore bez mutacije ili gurbetsko-džambasko-čergarski dijalekat. Gurbetski dijalekat se

upotrebljava najviše u Srbiji, na Kosovu (pre svega u Mitrovici, pa i u Obilidu, Prištini, Đakovici itd) i u

nekim zonama Bosne i Hrvatske, dok se na džambaskom govori pre svega u Makedoniji, na

čergarskom u Crnoj Gori i Bosni, pa i u nekim zonama severne i srednje Albanije, (gde se naziva i

skadarski), na filipidžijskom i handurskom u Grčkoj. Ovaj je dijalekat poznat i kao "sloj 2" romskog

jezika.

Govornici ovih govora po pravilu nisu se udaljavali sa Balkana, sem jednog ograničenog

migracionog talasa posle Drugog svetskog rata u pravcu Italije i Nemačke zbog ekonomskih razloga;

sada opet su počeli da emigriraju iz Jugoslovenskih zemalja posle 1990. Kao što smo pomenuli gore,

superdijalekti "O" i "E" razlikuju se uglavnom morfološki, odnosno superdijalekt "O" (slojevi 1 i 1a)

ima nastavak -om (ili -um) u prošlom vremenu (prvo lice): phirdom, phirdǒm, phirdǔm itd... dok

24

nalazimo nastavak -em u slojevima 2 i 3: phirdem, phirděm ali druga važna crta je prelaz svršetka -ni

sloja 1 (npr. u rečima pani "voda", khoni "mast", kuni "lakat" itd...) na -i u sloju 1a (pai, khoi, kui itd.)

ili -j u slojevima 2 i 3 (paj, khoj, kuj itd...).

● govore sa mutacijom afrikata ćh i ʒ, odnosno dijalekat kalderaško-lovarski, ili "sloj 3" (koristi se i

"2a"). Najpoznatiji govori tog sloja su kelderaški, proširen skoro u celoj Evropi, kao i u obema

Amerikama, i lovarski, takođe široko rasprostranje (srednja Evropa, Francuska, Skandinavija, SAD);

postoje takođe drizarski i madharski.

Osim više pomenutih narečja, razlikuju se i takozvani Pagerdilekti (taj naziv potiče od naziva

govora pagerdi, koji se upotrebljava u Engleskoj i koji predstavlja karakterističan tip takvih govora; ovi

govori su nasleđa oko 8 odsto Roma na svetu). Pagerdilekti, svojevrsni tajni jezici, sastoje se od

nekoliko desetaka romskih reči ubačenih u gramatičku strukturu lokalnog jezika; glavni pagerdilekti

su, sa jedne strane, iberoromski idiomi ili kaló, kojim govore Hitanosi (odnosno Romi iberskog

poluostrva, na osnovi lokalne gramatike: pre svega španske i katalonske) i, sa druge strane,

engleskoromski ili pagerdi u Engleskoj (na osnovi engleskih dijalekata). Ovi su se idiomi davno odvojili

od sloja 1 (superdijalekta "O"), i sada čine tzv. atlantsku granu romskog jezika. Najverovatnije zbog

progona, koje su pretrpeli Romi u izvesnim mestima, usvajanje maternjeg jezika nije se više obavljalo

u porodičnom ambijentu, nego u radnoj sredini i u kontaktu sa odraslima, osim toga nije se više vršio

u detinjstvu nego u adolescentnom uzrastu, pa se time objašnjava slabljenje i gubitak romskih

gramatičkih struktura kao i njihova zamena gramatikom lokalnih jezika, te gubitak velikog dela

rečnika (ova se pojava zove pagerdizacija).

Na kraju treba pomenuti govore Sintomanuš (nasleđe oko 2 odsto Roma) takođe davno

odvojene od sloja 1 (tačnije od karpatsko-baltičke podgrupe), koji nisu pretrpeli pagerdizaciju kao

iberska i britanska narečja, nego su se postepeno udaljavali od zajedničkog stabla dotle da je

sporazumevanje sa romskim govorima postalo skoro nemogude; ovi se govori upotrebljavaju naročito

u Nemačkoj, Francuskoj i Italiji.

Za razliku od pagerdilekta i sintomanuških govora, koji su delimično ili potpuno preuzeli

fleksiju (morfološke promene) iz lokalnih evropskih jezika, narečja romskog jezika u užem smislu reči

sačuvala su u ogromnoj meri izvorni morfološki prasistem indijskog porekla. Zato se ponekad

upotrebljava, naročito kod nemačkih gramatičara, naziv "fleksioni romski jezik" umesto "romskog

jezika u užem smislu". To ne znači da pagerdilekti i sintomanuš nemaju sopstvenu fleksiju, samo što

ta njihova fleksija nije izvorna nego je posuđena u Evropi.

25

Dijalektometrička istraživanja pokazala su, da govori romskog jezika, kako se njime govori u

celoj istočnoj Evropi, stoje u međusobnim odnosima kao dijalekti jednog i istog jezika a ne kao

posebni jezici; ovo se može potvrditi s obzirom na široko sporazumevanje, koje među njima postoji.

Sa druge strane pak, idiomi, koji se nalaze na vedoj udaljenosti od stabla (u dijalektometričkom

smislu), kao što su pagerdilekti i sintomanušni idiomi, ne pripadaju romskom jeziku u užem smislu te

reči i poznati su pod nazivom pararomski govori. Pagerdilekti (ukupno sa nekoliko stotina hiljada

govornika, to znači možda do 8 odsto svih Roma) stoje dijalektometrički prilično daleko od fleksionog

romskog jezika, dok su sintomanušni govori (sa sto ili dvesta hiljada govornika) relativno bliži

romskim narečjima (kojima govore milioni Roma) nego pagerdilektima, u šta se možemo uveriti zbog

nemogudnosti međusobnog sporazumevanja između govornika ovih dveju klasa govora.

dijalekat O bez mutacije čitava Evropa + Turska sloj 1

dijalekat Oa sa mutacijom Karpati sloj 1a

dijalekat E bez mutacije Balkan + Turska sloj 2

dijalekat Ea sa mutacijom čitava Evropa + Amerika sloj 3 (ili 2a)

Tip Dijalekat Sloj Primeri romskih narečja

E

↑

Ea = „e” sa

mutacijom

3 (ili 2a) lovarski, kelderarski, drizarski itd.

Eb= „e” no mutation 1 gurbetski, dergarski, xandurski, zambaski, filipizijski itd.

↑

↑

O

↑

Oa = „o” sa

mutacijom

1a cerharski, colarsko-durarski itd.

Ob= „o” bez mutacije

1N Polska Rroma, xaladìtka itd.

1C karpatiko, rromungro itd.

1F fenetika, ślajferika, tòcke ili roman

1S arlijski, badorski, fidirski, medkarski, kabuzijski, thare-

gone, mahazerski itd.