Upload
others
View
3
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Haacuteskoacutelinn aacute Akureyri
Feacutelagsviacutesinda- og lagadeild
Loumlgfraeligethi
2008
Stjoacuternarskraacuterfesta og
stjoacuternarskraacuterbreytingar
Huacuteni Heiethar Hallsson
Lokaverkefni iacute feacutelagsviacutesinda- og lagadeild
Haacuteskoacutelinn aacute Akureyri
Feacutelagsviacutesinda- og lagadeild
Loumlgfraeligethi
2008
Stjoacuternarskraacuterfesta og
stjoacuternarskraacuterbreytingar
Huacuteni Heiethar Hallsson
Lokaverkefni iacute naacutemi til 90 eininga iacute feacutelagsviacutesinda- og lagadeild
Leiethbeinandi
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason
i
Yfirlyacutesingar
Eacuteg lyacutesi thornviacute heacuter meeth yfir aeth eacuteg er einn houmlfundur thornessa verkefnis og thornaeth er aacutegoacuteethi eigin
rannsoacutekna
___________________________
Huacuteni Heiethar Hallsson
THORNaeth staethfestist heacuter meeth aeth lokaverkefni thornetta fullnaeliggir aeth miacutenum doacutemi kroumlfum til BA-
proacutefs iacute feacutelagsviacutesinda- og lagadeild
__________________________
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason
ii
Uacutetdraacutettur Aacute liethnum tveimur oumlldum hefur hin skjalfesta stjoacuternarskraacute orethieth eitt helsta einkenni
nuacutetiacutemariacutekisins Iacute thornviacute felst aeth stjoacuternskipunin byggi aacute mannreacutettindum aethgreiningu valdathornaacutetta
hins lyacuteethraeligethislega reacutettarriacutekis hugmyndum reacutettarriacutekisins og oumlethrum grundvallarthornaacutettum sem
telja verethur til undirstoumlethuatrietha hins frjaacutelslynda lyacuteethraeligethisriacutekis Tilkoma hinnar skjalfestu
stjoacuternarkraacuter hefur orethieth til thorness aeth stjoacuternvoumlld buacutea vieth aacutekveethna forskrift um aethhald sem thornau
skuldbinda sig til aeth fara eftir THORNannig hefur verieth leitast vieth aeth tryggja stjoacuternskipulega
bindingu valdastofnana riacutekisins reacutettaroumlryggi og mannreacutettindi Hugtakieth sem lyacutesir thornessum
hugmyndum er aacute ensku constitutionalism en hefur fengieth thornyacuteethinguna stjoacuternarskraacuterfesta aacute
iacuteslensku Iacute thornessari ritgereth er hugtakieth uacutetskyacutert og grunngereth thorness skoethueth Fjallaeth er um
reacutettarriacutekieth skiptingu riacutekisvaldsins uppruna thorness og loumlgmaeligti Stjoacuternarskraacuterfesta iacute stofnunum
althornjoacuteethasamfeacutelagsins er til umfjoumlllunar thornar sem hugtakinu eru gereth skil meeth tilliti til
thornjoacuteethareacutettar althornjoacuteethastofnana og mannreacutettinda
Iacute lokin eru helstu aacutelitamaacutel nefnd sem taka thornarf til skoethunar vieth endurskoethun Stjoacuternarskraacuter
lyacuteethveldisins Iacuteslands og thornaacute seacuter iacute lagi meeth thornaeth iacute huga aeth huacuten uppfylli betur kroumlfur
stjoacuternarskraacuterfestunar Til aeth kanna hvort sliacutek breyting seacute aethkallandi eetha nauethsynleg er
nuacuteverandi stjoacuternskipun iacuteslenska riacutekisins lyacutest og thorneir thornaeligttir dregnir fram sem taldir eru
undirstaetha hennar Niethurstaetha thornessarar athugunar er suacute aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins thornarfnist
heilstaeligethrar endurskoethunar og aeth hana megi faeligra naeligr nuacutetiacutemalegri stjoacuternarskraacutem
Abstract For the past two centuries the written constitution has become the main characteristic of the
modern state That means that the form of government of the state is founded on human
rights the separation of state powers of the democratic state based on the rule of law the
ideas of the rule of law and other fundamental factors which must be considered as bases of
the liberal democracy The emergence of the written constitution has made governments
subject to certain prescript of restraint which they bind themselves to comply with That has
secured governmental binding of state institutions legal certainty and human rights The
concept which describes these ideas is in English constitutionalism but has been translated
stjoacuternarskraacuterfesta in Icelandic In this paper the concept is explained mainly with regard to
its infrastructure The rule of law is discussed the separation of powers its origin and
legitimacy Constitutionalism of international institutions is also discussed where the
concept is explained regarding international law international institutions and human rights
At the end the main matters mentioned which need to be taken into consideration when
the constitution of the Republic of Iceland is revised especially so it can be better equipped
to fulfil the demands of constitutionalism To find out whether such change is insistent or
necessary the present form of government is described and those factors that are considered
its foundation The conclusion of this observation is that the Icelandic constitution will need
a complete revision and that it may be brought nearer to more modern constitutions
Efnisyfirlit
INNGANGUR 1
1 UPPHAF STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 3
11 STJOacuteRNARSKRAacuteR FYRRI TIacuteMA 3 12 TILKOMA THORNJOacuteETHRIacuteKISINS 3 13 UPPGANGUR STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 4 14 UPPHAF NUacuteTIacuteMA STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 5 15 SAMANTEKT 6
2 EINKENNI STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 7
21 GRUNDVALLARTHORNAEligTTIR STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 7
3 STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTA OG REacuteTTARRIacuteKIETH 9
31 LOumlGMAEligTI VALDS 10 32 THORNRIacuteSKIPTING RIacuteKISVALDSINS 11
4 STJOacuteRNARSKRAacuteR 13
41 HLUTVERK STJOacuteRNARSKRAacuteA 13 42 SKJALFESTAR STJOacuteRNARSKRAacuteR 13
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter 14 422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter 15
43 STJOacuteRNARSKRAacute LYacuteETHVELDISINS IacuteSLANDS SKILGREIND 16
5 STJOacuteRNARSKRAacuteR SEM REacuteTTARHEIMILDIR 17
51 TUacuteLKUN STJOacuteRNARSKRAacuteRAacuteKVAEligETHA OG FRAMKVAEligMD THORNEIRRA 17
6 VIETHURKENNING THORNJOacuteETHAREacuteTTAR OG YFIRTHORNJOacuteETHLEGS VALDS 19
61 ALTHORNJOacuteETHADOacuteMSTOacuteLAR OG YFIRTHORNJOacuteETHLEGIR DOacuteMSTOacuteLAR 19 62 MANNREacuteTTINDI 20
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu 21
7 GRUNDVOumlLLUR IacuteSLENSKRAR STJOacuteRNSKIPUNAR 22
71 LYacuteETHVELDISSTJOacuteRNARFORM 22 711 Forsetaembaeligttieth 22 712 THORNingraeligethi 23
72 GREINING RIacuteKISVALDSINS 24 73 LYacuteETHRAEligETHI 24 74 MANNREacuteTTINDAVERND 24 75 ENDURSKOETHUNARVALD DOacuteMSTOacuteLA 25 76 SAMANTEKT 25
8 STJOacuteRNSKIPUNARTHORNROacuteUN EFTIR STRIacuteETH 26
81 MEGIN BREYTINGAR Aacute EVROacutePSKUM STJOacuteRNARSKRAacuteM Aacute SIacuteETHARI TIacuteMUM 26
9 ENDURSKOETHUN STJOacuteRNARSKRAacuteR LYacuteETHVELDISINS IacuteSLANDS 28
91 HELSTU VIETHFANGSEFNI VIETH ENDURSKOETHUN STJOacuteRNARSKRAacuteRINNAR 331944 28 92 LOKAORETH 29
HEIMILDASKRAacute 30
1
Inngangur THORNrjaacuter skjalfestar stjoacuternarskraacuter hafa verieth iacute gildi aacute Iacuteslandi Suacute fyrsta sem gefin var af konungi
toacutek gildi aacuterieth 1874 og veitti huacuten Althorningi innlent loumlggjafarvald aeth hluta og aethskildi thornar meeth
loumlggjafarvaldieth iacute maacutelefnum Iacuteslands aeth nokkru leyti fraacute thornviacute danska Danakonungur hafethi thornoacute
samkvaeligmt henni neitunarvald iacute loumlggjafarmaacutelefnum Aethra stjoacuternarskraacute siacutena fengu Iacuteslendingar
aacuterieth 1920 iacute kjoumllfar thorness aeth iacuteslenska riacutekieth vareth fullvalda aacuterieth 1918 Sjaacutelfraeligethi Iacuteslands aeth
althornjoacuteethaloumlgum var thornar meeth staethreynd thornoacutett riacutekieth vaeligri aacutefram iacute konungssambandi vieth
Danmoumlrku Iacute samraeligmi vieth aacutekvaeligethi sambandslagasamningsins aacuterieth 1918 aacutekvaacuteethu Iacuteslendingar
siacuteethan aeth rjuacutefa samband riacutekjanna aeth tilskildum tiacutema liethnum og stofna lyacuteethveldi aacuterieth 1944 Vieth
thornaeth taeligkifaeligri var riacutekinu sett nyacute stjoacuternarskraacute THORNraacutett fyrir aacutekveethnar grundvallarbreytingar aacute
iacuteslenskri stjoacuternskipun meeth hverri nyacuterri stjoacuternarskraacute einkennist stjoacuternskipuleg thornroacuteun Iacuteslands af
samfellu1 thornoacute oft hafi langur tiacutemi liethieth aacute milli stjoacuternarskraacuterbreytinga Aacutestaeligethuna maacute eflaust
rekja til thorness aeth aacuterekstrar iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi hafa verieth faacutetiacuteethir thorne til loka
siacuteethustu aldar THORNviacute maacute segja aeth thornaeth seacute ekki fyrr en nuacute aacute tuttugustu og fyrstu oumlldinni aeth krafa
seacute gereth til endurskoethunar aacute stjoacuternarskraacutenni sem er nuacute meira en sextiacuteu aacutera goumlmul Vieth
endurskoethun aacute stjoacuternarskraacute er aeth moumlrgu aeth hyggja Fyrst thornarf aeth athuga gaumgaeligfilega hvort
bryacutena nauethsyn beri til breytinga hvort naeliggilegt seacute aeth breyta hluta aacutekvaeligetha viethkomandi
stjoacuternarskraacuter eetha hvort huacuten sinni hlutverki siacutenu baeligrilega eins og huacuten er og til samraeligmist vieth
thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa
Iacute fyrri hluta ritgeretharinnar eru thorneir thornaeligttir sem helst einkenna stjoacuternarskraacuterfestu dregnir
fram og mikilvaeliggi thorneirra iacute nuacutetiacutemariacutekjum og skipulagi thorneirra gereth skil THORNaacute er hinni skjalfestu
stjoacuternarskraacute gereth iacutetarleg skil Iacute seinni hluta ritgeretharinnar verethur leitaeth svara vieth thorneirri
spurningu hvort endurskoetha thornurfi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute aacuterinu 1944 meeth
hliethsjoacuten af stjoacuternarskraacuterfestunni sem fjallaeth er um iacute fyrri hluta ritgeretharinnar
Stjoacuternarskraacuterfesta (constitutionalism) er liacutett thornekkt hugtak heacuter aacute landi enda maacute segja aeth aacute
lyacuteethveldistiacutemanum hafi umraeligethan um framtiacuteeth stjoacuternarskraacuterinnar verieth iacute skoumltuliacuteki THORNoacute vareth
toumlluvereth umraeligetha um gildi aacutekvaeligetha stjoacuternarskraacuterinnar vieth inngoumlngu lyacuteethveldisins iacute Evroacutepska
efnahagssvaeligethieth meeth samningi sem undirritaethur var iacute Oacuteportoacute 2 maiacute 1992 en hann toacutek gildi 1
januacutear 1994 Iacuteslensk stjoacuternarskraacuterumraeligetha naacuteethi aacutekveethnu haacutemarki eftir maacutelskot forseta Iacuteslands
aacute svokoumllluethu fjoumllmiethlafrumvarpi 2 juacuteniacute 2004 Vareth thornaeth ma til thorness aeth forsaeligtisraacuteethherra
aacutekvaeth aeth skipa seacuterstaka stjoacuternarskraacuternefnd iacute byrjun aacuters 2005 sem endurskoetha aacutetti
1 Forsaeligtisraacuteethherra 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter
lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007 bls 62 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute
httpwwwalthingiisaltext133s1293html
2
stjoacuternarskraacutena og gera tilloumlgur aeth breytingum Eina breytingin sem nefndin saacute tiacutemabaeligra var
aeth faeligra almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni meeth thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu2
Hin skjalfesta stjoacuternarskraacute og grunngereth riacutekja hafa mikieth verieth til umraeligethu meethal
Evroacuteputhornjoacuteetha aacute liethnum aacuteratugum vegna soumlgulegra atburetha og maacute thornar nefna siacuteethari
heimstyrjoumlldina stofnun Evroacutepuraacuteethsins og Evroacutepubandalagsins stofnun Evroacutepusambandsins
og fall jaacuterntjaldsins Sem daeligmi maacute nefna aeth stjoacuternarskraacuter flestra Evroacutepuriacutekja toacuteku gildi eftir
seinni heimstyrjoumlld og aethrar hafa verieth endurskoethaethar og endurbaeligttar aacute liethnum aacuteratugum til
samraeligmis vieth Roacutemarsaacutettmaacutelann sem er aeligethsta reacutettarheimild Evroacutepusambandsins
Tilgangur thornessarar ritgerethar er aeth gera lesandanum kleift aeth oumlethlast innsyacuten iacute thornau megin
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu sem nuacute eru almennt talin vera grundvoumlllur evroacutepskra
stjoacuternskipunarhugmynda THORNoacute ekki siacuteethur til aeth gera grein fyrir mikilvaeliggi thorness aeth skjalfestar
stjoacuternarskraacuter seacuteu virtar sem grundvoumlllur stjoacuternskipunar riacutekja og sem aeligethsta reacutettarheimild
thorneirra Iacute lok ritgeretharinnar veretha svo tekin til skoethunar thornau sjoacutenarmieth og hugmyndir sem hafa
ber iacute huga vieth endurskoethun nuacutegildandi eetha skjalfestingu nyacuterra stjoacuternarskraacutea almennt og
thorneirrar iacuteslensku seacuterstaklega
2 Forsaeligtisraacuteethherra 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter
lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
3
1 Upphaf stjoacuternarskraacuterfestu Almennt er talieth aeth stjoacuternarskraacuterfesta eigi upphaf sitt aeth rekja til froumlnsku
mannreacutettindayfirlyacutesingarinnar og stjoacuternarskraacuter Frakka sem fylgdi iacute kjoumllfar froumlnsku
byltingarinnar aacuterieth 1789 THORNaacute ekki siacuteethur til frelsisyfirlyacutesingar Bandariacutekjamanna aacute aacutetjaacutendu oumlld
stjoacuternarskraacuter Bandariacutekjanna fraacute aacuterinu 1787 og mannreacutettindaaacutekvaeligetha hennar sem baeligtt var vieth
aacuterieth 17893 THORNaeth getur boethieth aacutekveethinni haeligttu heim aeth rekja upphaf stjoacuternarskraacuterfestu lengra
aftur iacute soumlguna Ekki einungis vegna thorness hve oacutenaacutekvaeligm suacute athugun yrethi heldur einnig vegna
thorness aeth stjoacuternarskraacuterfesta gaeligti vieth thornaeth orethieth of almenn sem hugtak og gefieth villandi syacuten aacute
thornaeth sem huacuten stendur fyrir iacute nuacutetiacutemanum 4 THORNoacute er gott aeth hafa eftirtalin atriethi iacute huga
11 Stjoacuternarskraacuter fyrri tiacutema
Elstu daeligmi um einhverskonar stjoacuternarskraacute er aeth finna iacute griacutesku borgriacutekjunum aacute sjoumlttu oumlld fkr
iacute skjalfestum lyacutesingum stjoacuternskipana thorneirra Fram aeth lokum miethalda voru stjoacuternarskraacuter
einungis lyacutesandi skrif aacute stjoacuternskipunum riacutekja og voru Grikkir aacutesamt Roacutemverjum fremstir iacute
flokki iacute thorneim skrifum Aacutehrifamestir thorneirra sem skrifuethu um stjoacuternspeki og heimspeki henni
tengdri voru griacutesku heimspekingarnir Platoacute (427-347 fkr) Aristoacuteteles (384-322 fkr) og
Cicero (106-43 fkr) hinn mikli hugsuethur Roacutemverja Allir voru thorneir uppi fyrir Kristsbureth og
foacuter svo aeth hugmyndir thorneirra og heimspeki feacutellu iacute gleymsku iacute yfir heilt aacuterthornuacutesund THORNaeth var iacute
raun ekki fyrr en heilagur Toacutemas af Akviacutenoacute komst yfir rit Aristoacutetelesar og hugmynda hans aeth
framthornroacuteun og skrif um stjoacuternskipun toacuteku aeth birtast aacute nyacute 5
12 Tilkoma thornjoacuteethriacutekisins
Aacute sextaacutendu oumlld foacuter nuacutetiacutemahugtakieth riacuteki aeth oumlethlast nokkrar vinsaeligldir hjaacute thorneim sem soacutettust eftir
aeth stjoacuternskipulegum stoumlethugleika yrethi naacuteeth og vareth svo viethfangsefni umboacutetasinna sautjaacutendu og
aacutetjaacutendu aldar Kveikjan aeth thorneim umboacutetum kom samt ekki til af goacuteethu Truacutear- og
borgarastyrjaldir voru tiacuteethar aacute sextaacutendu og sautjaacutendu oumlld og til vareth steacutett saeligtti sig illa vieth
miethaldafyrirkomulagieth en thornaeth var hin svokallaetha borgarasteacutett THORNaacute foacuteru umraeligethur um
fullveldishugtakieth aeth aukast og spurningar um hver vaeligri fullvalda thornjoacuteethin eetha stjoacuternandi
riacutekisins6
Iacute kjoumllfarieth fylgdu heimspekihugmyndir sem houmlfnuethu hinni almennt viethurkenndu skoethun
aeth konungurinn hefethi guethdoacutemlegt vald og oacuteskoraethan reacutett til aeth sitja einn aeth thorneim voumlldum
3 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir bls 469
4 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 39 5 Sama heimild bls 39-41
6 Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 507
4
THORNessar hugmyndir umboacutetasinnanna gerethu raacuteeth fyrir thornviacute aeth vald riacutekisins og stjoacuternskipuleg
uppbygging vaeligru grundvoumlllueth aacute eethlisreacutetti mannsins til frelsis Aacute grundvelli
samfeacutelagssaacutettmaacutelans faacute valdhafar umboeth sitt til aeth stjoacuterna riacuteki og lyacuteeth meeth thornviacute aeth tryggja frelsi
og velfereth mannsins Kenningar John Locke um hvernig borgaralegt samfeacutelag og riacutekisvald
myndaethist fyrir tilstuethlan samfeacutelags einstaklinga og samkomulagsins um framsal valdsins
hoacutefu thornviacute mikla sigurgoumlngu innan hugtaksins um riacutekieth og naacuteethi huacuten haacutemarki siacutenu vieth
mannreacutettindayfirlyacutesingar Bandariacutekjamanna og Frakka iacute lok aacutetjaacutendu aldar
Samkvaeligmt thornessum tveim samfeacutelagssaacutettmaacutelum er thornaeth foacutelkieth sem veitir riacutekisstjoacuterninni
heimild til aeth stjoacuterna riacutekinu svo framarlega sem thornaeth bryacutetur ekki gegn eethlisreacutetti einstaklinga aacute
afgerandi haacutett Aethskilnaethur valdathornaacutetta riacutekisins var hluti af thornviacute aeth tryggja aeth stjoacuternvoumlld
misnotuethu ekki valdieth sem samfeacutelagieth fengi thornviacute iacute hendur Siacuteethasti hluti hinnar fraeligethilegu
moacutetunar aacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu var hugmyndin um aeth valdieth laeliggi hjaacute thornjoacuteethinni Meeth thornviacute
var lagethur grunnur aeth almennum kosningareacutetti og thorningraeligethi byggt aacute fulltruacutealyacuteethraeligethi7
13 Uppgangur stjoacuternarskraacuterfestu
Sem fyrr segir er litieth aacute skjalfestingu stjoacuternarskraacutea Bandariacutekjanna og Frakklands sem upphaf
stjoacuternarskraacuterfestu og er hugmyndafraeligethi hennar helst rakin til kenninga John Locke Charles
Montesquieu og Jean Jacques Rousseau Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuterfesta hafi baeligethi verieth
tilgangurinn og meethalieth iacute sjaacutelfstaeligethisbaraacutettu Bandariacutekjanna Bandariacuteska stjoacuternarskraacutein fraacute
aacuterinu 1787 oumlethlaethist fljoacutett meginhlutverk iacute lagalegum og poacutelitiacuteskum deilum og hefur oft reynst
borgurum Bandariacutekjanna mikilvaeliggt haldreipi iacute baraacutettunni vieth stjoacuternvoumlld THORNaacute hefur huacuten einnig
haft varanleg aacutehrif aacute stjoacuternskipunarhugmyndir Evroacutepumanna thornoacute hin skjalfesta stjoacuternarskraacute
Frakka sem toacutek gildi aacuterieth 1791 gerethi thornaeth ekki
Fraacute upphafi hefur stjoacuternarskraacuterfesta thornroacuteast iacute tvaeligr nokkueth oacuteliacutekar aacutettir Iacute Bandariacutekjunum thornar
sem ekki thornurfti aeth bylta innlendu valdi var aacutehersla loumlgeth aacute aeth halda megin stofnunum riacutekisins
aethgreindum og sjaacutelfstaeligethum svo thornaeligr gaeligtu veitt hver annarri naeliggilegt aethhald THORNviacute maacute segja aeth
Bandariacutekjamenn hafi reynt aeth forethast oumlflugt miethstyacuteringarvald Franska borgarasteacutettin
kappkostaethi hinsvegar vieth aeth auka vald sitt meeth thornviacute aeth takmarka vald konungs meeth
stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum THORNannig gaacutetu raacuteethherrar konungs ekki setieth vieth voumlld nema meeth stuethningi
meirihluta kosinna fulltruacutea aacute loumlggjafarthorninginu THORNetta var byrjunin aacute lyacuteethraeligethislegri
thorningraeligethishyggju iacute Evroacutepu aacute niacutetjaacutendu oumlld8
7 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 41-42 8 Sama heimils bls 45
5
Aacutekvaeligethi um skiptingu valdastofnana riacutekisins voru almennt orethueth iacute Evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute
niacutetjaacutendu oumlld en ekki aacutekveethieth liacutekt og stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna Hinsvegar fylgdu moumlrg
Evroacutepuriacuteki fordaeligmi Frakka og takmoumlrkuethu vald konungs meeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum og uacuter
urethu thorningbundin eetha stjoacuternarskraacuterbundin konungsriacuteki Vera maacute aeth thornaeth seacute aethal aacutestaeligetha thorness aeth
franska stjoacuternarskraacutein vareth suacute sem litieth var til thornegar nuacutetiacutemalegri stjoacuternarhaeligttir voru teknir upp
iacute riacutekjum sem buacuteieth houmlfethu vieth einveldi konungs Iacute Bandariacutekjunum thornroacuteaethist stoumlethug
stjoacuternarskraacuterfestu sem byggethist aacute endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela og valdajafnvaeliggi aacute meethan
iacutebuacutear Vestur-Evroacutepu voumlldu leieth til lyacuteethraeligethis og naeligr oacutetakmarkaethrar thorningraeligethishyggju
THORNegar konungar iacute riacutekjum Vestur-Evroacutepu houmlfethu verieth sviptir naeligr oumlllu valdi meeth
stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum vareth hlutverk stjoacuternarskraacutea thornessara riacutekja annaeth og miklu minna en aacute
upphafsdoumlgum hinna skjalfestu stjoacuternarskraacutea THORNaeligr tryggethu ekki mannreacutettindi og takmoumlrkuethu
ekki lengur vald riacutekisstofnana handan thorneirra aacutekvaeligetha er snertu lyacuteethraeligethi og thorningraeligethishyggju
Stjoacuternvoumlld fengu valdieth fraacute borgurunum iacute frjaacutelsum kosningum og voru thornviacute reacutettilega kosnir
fulltruacutear thornjoacuteetharinnar meeth einum eetha oumlethrum haeligtti THORNviacute foacuter thornaeth svo aeth stjoacuternarskraacuter Vestur-
Evroacutepuriacutekja urethu aacute fyrri hluta tuttugustu aldar yacutemist gagnslausar eetha foacuternarloumlmb poacutelitiacuteskra
tilrauna thornjoacuteeththorninga iacute stjoacuternarskipulegum maacutelum Valdatoumlku Nasista aacute fjoacuteretha aacuteratug siacuteethustu
aldar maacute td aeth hluta rekja til aacutekveethinna veikleika iacute hinni svokoumlllueth Weimar-stjoacuternarskraacute
Aftur aacute moacuteti var eitt staeligrsta skrefieth iacute aacutett aeth nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu aacute seinni tiacutemum
oacuteneitanlega Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins fraacute aacuterinu 19499
14 Upphaf nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu
Stofnun Sambandslyacuteethveldisins THORNyacuteskalands aacuterieth 1949 lagethi grunninn aeth nyacuterri stefnumoumlrkun iacute
stjoacuternarskraacuterfestu iacute Evroacutepu Grundvallarloumlgin maeligltu svo fyrir aeth stjoacuternlagadoacutemstoacutell
(Bundesverfassungsgericht) yrethi stofnaethur sem hefethi vald til aeth fella uacuter gildi sett loumlg og
doacutema ef hann kaeligmist aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth ekki vaeligri farieth aeth iacute samraeligmi vieth nyacuteju
stjoacuternarskraacutena Hlutverk doacutemstoacutelsins er aeth tryggja aeth allar stofnanir riacutekisins fari aeth aacutekvaeligethum
Grundvallarlaganna Stofnun doacutemstoacutelsins verethur vart rakin til annars en hryllilegrar vald-
niacuteethslu Nasista og thorness hve auethvelt Nasistum reyndist aeth naacute naeligr algerum voumlldum aacuterieth 1933
Langt fram eftir tuttugustu oumlld var thornaeth riacutekjandi aacutelit vestraelignna stjoacuternmaacutela- og fraeligethimanna
aeth einfoumlld lagasetning framkvaeligmd af thornjoacuteeththorningi sem kosieth var iacute almennum kosningum vaeligri
grundvoumlllur loumlgmaeligtra stjoacuternarhaacutetta iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum THORNessir stjoacuternmaacutela- og fraeligethimenn voru thornoacute
ekki tilbuacutenir aeth efast um loumlgmaeligti vildarhyggjunnar thornraacutett fyrir niethurlaeliggingu margra skjalfestra
stjoacuternarskraacutea aacute fyrri hluta tuttugustu aldar og thorness siethmenningarhruns sem valdatiacuteeth Nasista
9 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 46
6
olli THORNaeth kom thornoacute ekki iacute veg fyrir aeth thorneir taeligkju forystu iacute undirbuacuteningi aacute Althornjoacuteethlegu
mannreacutettindayfirlyacutesingunni (1948) sem var greinilega skrifueth iacute anda eethlisreacutettar Aacute aacutettunda
aacuteratug siacuteethustu aldar komst skriethur aacute stjoacuternskipulega thornroacuteun iacute Vestur-Evroacutepu Aacute thorneim tiacutema voru
thornaeth Suethur-Evroacutepuriacuteki sem toacuteku upp lyacuteethraeligethislega stjoacuternarhaeligtti eftir aacuteratuga einraeligethisstjoacutern
Aacutehrifum Mannreacutettindadoacutemstoacutelsins iacute Strasburg og Evroacutepudoacutemstoacutelsins maacute thornoacute ekki gleyma
Tilkoma thornessara doacutemstoacutela hefur sett valdastofnunum riacutekja frekari skorethur og veitt
einstaklingum aacutekveethna vernd aacute reacutettindum thorneirra
Siacuteethast ber aeth nefna thornau umbrot sem urethu iacute Mieth- og Austur-Evroacutepu iacute byrjun tiacuteunda
aacuteratugar siacuteethustu aldar Eftir fall kommuacutenismans kepptust fraeligethimenn vieth aeth lyacutesa yfir algerum
sigri Vesturlanda iacute thorneirri hugmyndafraeligethilegu baraacutettu sem hafethi staethieth yfir fraacute valdatoumlku
Bolseacutevika iacute Ruacutesslandi aacuterieth 1917 THORNaeth sem ekki hefur komieth fram er aeth stjoacuternarskraacuterfesta hefur
oacutetviacuteraeligtt verieth ein aethal aacutestaeligetha thorness aeth poacutelitiacutesk hugmyndafraeligethi vestraelignna thornjoacuteetha hefur verieth
viethurkennd af thorneim sem leiddu frelsisfylkingar iacute Ruacutesslandi og fyrrverandi bandamanna thorneirra
siacuteethan thornessar breytingar aacutettu seacuter staeth Vieth lok tuttugustu aldar jukust thornannig vinsaeligldir hinnar
skjalfestu stjoacuternarskraacuter og urethu aacuteliacuteka og aacute frumskeiethi hennar iacute lok aacutetjaacutendu aldar og byrjun
thorneirrar niacutetjaacutendu Siacuteethustu aacuteratugi hafa siacutefellt fleiri riacuteki valieth stjoacuternarskraacuterfestu til aeth leggja
grunn aeth poacutelitiacuteskri feacutelagslegri og efnahagslegri uppbyggingu10
15 Samantekt
Vangaveltur um loumlgmaeligti og stjoacuternarfar hafa verieth uppi aacute pallborethinu fraacute upphafi
siethmenningar thornar sem uppbygging poacutelitiacutesks samfeacutelags hefur verieth framarlega iacute hugum
manna THORNraacutett fyrir aeth hugtoumlkin takmoumlrkueth riacutekisstjoacutern og einstaklingsreacutettindi seacuteu thornekkt uacuter
heimspeki og truacutearbroumlgethum fyrri tiacutema er ekki reacutett aeth setja thornau iacute beint samhengi vieth
stjoacuternarskraacuter nuacutetiacutemans Fraeligethilegar vangaveltur um nuacutetiacutemariacutekieth og um manninn sem
einstakling voru iacute raun enn aacute frumskeiethi siacutenu aacute seinni hluta sautjaacutendu aldar og thornviacute vart haeliggt
aeth rekja stjoacuternarskraacuterhugtakieth aftar en til loka hennar eetha byrjun aacutetjaacutendu aldar
Meeth uppgangi vildarhyggjunnar aacute seinni hluta niacutetjaacutendu aldar og iacute byrjun thorneirrar siacuteethustu
missti hin skjalfesta stjoacuternarskraacute tiacutemabundieth mikieth af thorneirri virethingu sem huacuten aacuteethur hafethi og thornaacute
ekki siacutest sem aeligethstu loumlg fullvalda riacutekja Aacute seinni hluta tuttugustu aldar hlaut stjoacuternarskraacuterfestan
uppreist aeligru ekki siacutest eftir voethaverk Nasista iacute seinni heimstyrjoumlldinni Vieth siacuteethustu aldamoacutet
vareth stjoacuternarskraacuterfestan einskonar heildarlausn sem riacuteki leituethu til vieth aeth losa sig uacuter
stjoacuternarfarslegum vandraeligethum
10
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-30
7
2 Einkenni stjoacuternarskraacuterfestu Suacute stjoacuternarskraacuterfesta sem heacuter verethur til skoethunar og kalla maacute evroacutepska uacutetfaeligrslu aacute nuacutetiacutema
stjoacuternarskraacuterfestu telst eiga upphaf sitt aeth rekja til gildistoumlku Grundvallarlaga THORNyacuteska
Sambandslyacuteethveldisins thornann 24 maiacute aacuterieth 1949 THORNaeth thornarf etv ekki aeth hafa moumlrg oreth um thornaeth
aeth houmlfundar thornyacutesku Grundvallarlaganna11
houmlfethu sem viethmieth thornaeligr stjoacuternskipulegu hamfarir
sem urethu iacute THORNyacuteskalandi aacuterieth 1933 thornegar Nasistar naacuteethu voumlldum og thorneirra hryllilegu
mannreacutettindabrota sem borgarar riacutekisins maacutettu thornola af stjoacuternvoumlldum iacute kjoumllfarieth Niethurstaethan
vareth suacute aeth mannreacutettindi voru sett iacute oumlndvegi vieth samningu Grundvallarlaganna riacutekisvaldinu
settar aacuteethur oacutethornekktar skorethur og seacuterstoumlkum stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel komieth aacute foacutet og getur hann
hafnaeth loumlggjoumlf ef huacuten stenst ekki stjoacuternarskraacutena aeth hans mati12
21 Grundvallarthornaeligttir stjoacuternarskraacuterfestu
Stjoacuternarskraacuterfesta samanstendur af amk sex grunvallarthornaacutettum ef miethaeth er vieth
nuacutetiacutemaskilning norraelignna fraeligethimanna13
Iacute fyrsta lagi thornarf ritaetha stjoacuternarskraacute sem aeligethst er iacute
lagakerfi hvers riacutekis og thornviacute einskonar grundvallarloumlg Iacute oumlethru lagi thornarf thornaeth aeth liggja fyrir hver
eigi aeth tuacutelka stjoacuternarskraacutena en thornaeth er oftast iacute houmlndum doacutemstoacutela sem hafa aacutekveethieth
endurskoethunarvald aacute stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum gagnvart settum loumlgum Iacute thornriethja lagi skarast
hugmyndirnar um stjoacuternarskraacuterfestu og reacutettarriacutekieth (the rule of law) thornar sem oacuteliacutek viethmieth eru
houmlfeth uppi vieth framkvaeligmd hvors um sig Stjoacuternarskraacuterfesta krefst meiri vandvirkni vieth gereth
laga og loumlgmaeligti thorneirra thornarf aeth eiga oacuteumdeilanleg stoeth iacute stjoacuternarskraacutenni sjaacutelfri Iacute fjoacuteretha lagi
thornarf riacutekisvaldieth aeth vera skipt Heacuter er iacute raun verieth aeth viacutesa til hinnar klassiacutesku thornriacuteskiptingar
riacutekisvaldsins en riacuteki hafa thornoacute misjafnan haacutett aacute aeth skipta riacutekisvaldi niethur aacute stofnanir siacutenar
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir samt thornaacute kroumlfu aeth moumlrkin milli doacutems- loumlggjafar- og
framkvaeligmdavalds seacuteu nokkueth skyacuter Iacute fimmta lagi er gereth krafa um aeth aacutekveethin
einstaklingsreacutettindi (mannreacutettindi) seacuteu stjoacuternarskraacutervarin og aeth ekki seacute haeliggt aeth fella thornau uacuter
gildi Iacute sjoumltta og siacuteethasta lagi thornarf aeth liacuteta til thorness aeth stjoacuternarskraacuterfesta byacuter yfir aacutekveethinni
althornjoacuteethahyggju sem lyacutesir seacuter thornannig aeth yfirthornjoacuteethlegt vald eetha stofnanir njoacuteta viethurkenningar og
11
Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins (Grundgesetz fuumlr die Bundserepublik Deutschland) hafa haldieth
thornessu nafni fraacute gildistoumlku thorneirra aacuterieth 1949 Aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth iacute upphafi var reiknaeth meeth aeth sameinaeth
THORNyacuteskaland myndi taka upp aethra stjoacuternarskraacute thornegar aeth thornviacute kaeligmi en THORNyacuteskaland var aacute thornessum tiacutema skipt aacute milli
Soveacutetriacutekjanna annars vegar og Vesturveldanna Bandariacutekjanna Bretlands og Frakklands hinsvegar Vieth fall
kommuacutenismans iacute Evroacutepu og sameiningu THORNyacuteskalands var aacutekveethieth aeth halda iacute thornessa braacuteethabrigetha stjoacuternarskraacuteldquo
Vestur-THORNyacuteskalands og nafninu haldieth oacutebreyttu enda hafethi huacuten reynst meeth afbrigethum vel 12
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 32 13
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17
8
thornjoacuteethreacutettarsamningar eru virtir Daeligmi um thornetta er samband Evroacutepusambandsins og
Sameinuethu thornjoacuteethanna vieth siacuten aethildarriacuteki14
THORNetta aacute thornoacute ekki alltaf vieth
Bandariacutekjamenn tala um constitutionalism en aacute allt oumlethrum forsendum en heacuter er gert og
hafa thorneir td komieth seacuter undan thornviacute aeth fullgilda althornjoacuteethlega mannreacutettindasamninga og telja sig
eingoumlngu bundna af eigin stjoacuternarskraacute Segja maacute aeth thorneir liacuteti aacute the rule of law eetha reacutettarriacutekieth
sem afleiethu stjoacuternarskraacuterinnar og meeth thornviacute aeth styrkja stoumlethu hennar meeth doacutemafordaeligmum hafa
Bandariacutekjamenn skapaeth sinn eigin constitutionalism sem er ekki aacutethornekkur thorneim evroacutepska En
hver er munurinn aacute reacutettarriacuteki og riacuteki byggethu aacute stjoacuternarskraacuterfestu
14
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17-19
9
3 Stjoacuternarskraacuterfesta og reacutettarriacutekieth Aacutekveethin skilyrethi thornurfa aeth vera uppfyllt til thorness aeth frumvoumlrp geti orethieth aeth loumlgum og
einstaklingar geti orethieth embaeligttismenn iacute nuacutetiacutema lyacuteethraeligethisriacutekjum Seacuteu skilyrethin uppfyllt er
frumvarpieth eetha skipun embaeligttismanns loumlgmaeligt og er thornaeth ein meginkrafa hins svokallaetha
reacutettarriacutekis Embaeligttismenn thornurfa aeth fara eftir boacutekstaf laganna vieth stoumlrf siacuten eetha aacutekvarethanatoumlku
riacutekisstjoacutern thornarf stuethning meirihluta fulltruacutea aacute thornjoacuteeththorningi og loumlg veretha aeth vera samin iacute samraeligmi
vieth stjoacuternarskraacute THORNetta er oacuteumdeilt iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum og er aacutestaeligethan ekki siacutest suacute aeth hugmyndin
um reacutettarriacutekieth er roacutetgroacutein baeligethi iacute fordaeligmisreacutetti (the rule of law) og meginlandsreacutetti Evroacutepu
(Rechtsstaat) THORNoacute aeth stigsmunur seacute aacute virethist thornaeth thornoacute ekki trufla skilgreiningar aacute hugtakinu og
segir Garethar Giacuteslason ma um thornaeth
Grundvallarhugmyndin sem felst iacute orethinu riacuteki reacutettarins er suacute aeth foacutelk eigi aeth hlyacuteetha reacutettinum og laacuteta
hann stjoacuterna gerethum siacutenum iacute samfeacutelaginu En reacutettarriacuteki er oft notaeth iacute thornrengri merkingu en thornetta
thorneirri aeth riacutekisvaldieth skuli bundieth loumlgum og haacuteeth loumlgum15
Segja maacute aeth fyrri skilgreining Garethars eigi vieth um hina daeligmigerethu skilgreiningu
fordaeligmisreacutettar aacute hugtakinu en hin siacuteethari eigi vieth skilgreiningu meginlandsreacutettar Almenn
skilgreining aacute reacutettarriacuteki myndi sjaacutelfsagt uacutetleggjast thornannig aeth thornaeth seacute thornjoacuteethfeacutelag thornar sem
riacutekisvaldinu er komieth aacute foacutet takmarkaeth og bundieth meeth loumlgum og af mannreacutettindum16
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir thornaacute kroumlfu aeth skilyrethin seacuteu meiri en almennt thornykir naeliggjanlegt iacute
daeligmigerethu reacutettarriacuteki og viethurkennir ekki roumlk sem leietha til minnstu tilsloumlkunar skilyretha aacute
kostnaeth td mannreacutettinda17 Heacuter aeth neethan verethur komieth inn aacute aeth yfirleitt thornurfi aukinn
meirihluta thornjoacuteeththornings eetha einfaldan meirihluta thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu til thorness aeth breyta
stjoacuternarskraacute THORNaeth eru hoacuteflega iacutethornyngjandi skilyrethi thornar sem stjoacuternmaacutelaflokkakerfin iacute flestum
vestraelignum loumlndum eru thornannig gereth aeth naacutenast oacutemoumlgulegt er fyrir einn eetha tvo flokka aeth koma
seacuter saman um seacutertaeligka stjoacuternarskraacuterbreytingu Viethkomandi thornjoacuteethum eru thornoacute faacutear skorethur settar
varethandi stjoacuternarskraacuterbreytingar enda oacuteliacuteklegt aeth almenningur samthornykkti iacutethornyngjandi loumlg fyrir
sjaacutelfan sig Uacuterslit thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslna hafa mikieth poacutelitiacuteskt vaeliggi og eru
stjoacuternarskraacuterbreytingar sem framkvaeligmdar eru meeth sliacuteku moacuteti naeligr oacutevefengjanlegar hvaeth
loumlgmaeligti thorneirra varethar
15
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki bls 143 16
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls 582 17 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 73-74
10
31 Loumlgmaeligti valds
Moumlrg menningarsamfeacuteloumlg undanfarinna tvoumlthornuacutesund aacutera houmlfethu thornann haacutettinn aacute aeth fela
seacuterstoumlkum thornjoacuteethhoumlfethingja allt riacutekisvald THORNjoacuteethhoumlfethinginn gat aukieth skattheimtu (loumlggjafarvald)
sent embaeligttismenn til aeth innheimta skattinn (framkvaeligmdavald) og daeligmt thornaacute iacute fangelsi sem
ekki borguethu (doacutemsvald) Valdieth var reacutettlaeligtt meeth yacutemsu moacuteti en thornekktust eru roumlkin aeth vera
konungborinn og guethdoacutemlegt vald (divine authority) THORNetta er thornoacute nokkueth tengt tiacutemabilum og
samfeacuteloumlgum Fyrstu Iacuteslendingarnir voru td eethlisreacutettarmenn aeth thornviacute leiti aeth thorneir truacuteethu thornviacute aeth
goumlmul loumlg vaeligru bundin heiloumlgum boumlndum vieth hieth endanlega reacutettlaeligti THORNeir litu svo aacute aeth thorneir
vaeligru ekki aeth stunda loumlggjafarstarf iacute Loumlgreacutettu thornjoacuteethveldisaldar heldur einungis aeth leietha reacutett loumlg
iacute ljoacutes18
Aacute sautjaacutendu oumlld maacute segja aeth thornessar hugmyndir hafi orethieth undir iacute thornaeth minnsta aacute
Vesturloumlndum Iacute boacutekinni Leviathan sem gefin var uacutet aacuterieth 1651 segir breski heimspekingurinn
Thomas Hobbes meethal annars
And therefore the first Founders and Legislators of Common-wealths amongst the Gentiles whose
ends were only to keep the people in obedience and peace have in all places taken care First to
imprint in their minds a beliefe that those precepts which they gave concerning Religion might not
be thought to proceed from their own device but from the dictates of some God or other spirit or
else that they themselves were of a higher nature than mere mortalls that their Lawes might the
more easily be received 19
Meeth thornessum orethum og fullyrethingum um aeth truacutearbroumlgeth seacuteu notueth til aeth ala aacute heimsku
mannanna afneitar hann algerlega sliacutekum stjoacuternarhaacutettum meeth roumlkum skynseminnar Hobbes
uacutetskyacuterir svo thornjoacuteethriacutekishugtakieth thornar sem hann reisir tilgaacutetu um hvers vegna riacutekisstjoacuternum leyfist
aeth hafa vald yfir flestum thornaacutettum samfeacutelagsins THORNar uacutetskyacuterir Hobbes aeth seacuterhver maethur hafi
liacutekamlegt vald sem hann geti notaeth sjaacutelfum seacuter til varnar eetha til aeth komast yfir hluti THORNetta
vald er samkvaeligmt svokoumllluethum samfeacutelagssaacutettmaacutela framselt hinu almaacutettuga riacutekildquo sem thornaacute
hefur yfir oumlllu valdi thornegna sinna aeth raacuteetha THORNetta sameinaetha og mikla vald aacute svo aeth sjaacute til thorness
aeth tryggja oumlryggi thornegna riacutekisins iacute thornaeth minnsta fyrir hverjum oumlethrum Hobbes uacutetskyacuterir svo
loumlgmaeligti valdsins hjaacute thornessu riacutekisvaldi og hvernig stofnun sliacuteks valds fer fram THORNaacute skilgreinir
hann samfeacutelagssaacutettmaacutelann og thornaeth umboeth sem valdhafar hafa Segir hann thornaeth falieth iacute thorneim
hluta saacutettmaacutelans sem segir aeth thornegnarnir skuli viethurkenna vald thorness sem valdieth hlyacutetur jafnvel
thornoacutett hann faacutei ekki atkvaeligethi allra20
THORNetta er enn iacute dag grundvallarregla iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum
18
Sigurethur Liacutendal Loumlg og lagasetning iacute Iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Bls 125 19
HobbesThomas Leviathan bls 177 20
Sama heimild bls 185-201
11
32 THORNriacuteskipting riacutekisvaldsins
Franski stjoacuternspekingurinn Charles-Louis de Secondat baron de La Bregravede et de Montesquieu
er talinn einn mesti aacutehrifavaldur aacute stjoacuternskipun nuacutetiacutemariacutekja Iacute boacutek sinni LEsprit des lois eetha
Andi laganna fraacute aacuterinu 1748 talar hann fyrir thornviacute aeth valdi riacutekja seacute skipt iacute thornrennt til aeth forethast
valdniacuteethslu THORNar er hann iacute raun aeth lyacutesa eigin reynslu og kynnum af stjoacuternskipun Breta en
Bretland var aacute thorneim tiacutema eins og kunnugt er vagga thorningraeligethis THORNeir stjoacuternarhaeligttir voru thornoacute iacute
mikilli thornroacuteun aacute aacutetjaacutendu oumlld Um riacutekisstjoacuternarvald segir Montesquieu meethal annars
In every government there are three sorts of power the legislative the executive in respect to
things dependent on the law of nations and the executive in regard to matters that depend on the
civil law [hellip] The latter we shall call the judiciary power and the other simply the executive
power of the state
The political liberty of the subject is a tranquillity of mind arising from the opinion each person
has of his safety In order to have this liberty it is requisite the government be so constituted as
one man need not be afraid of another When the legislative and executive powers are united in the
same person or in the same body of magistrates there can be no liberty because apprehensions
may arise lest the same monarch or senate should enact tyrannical laws to execute them in a
tyrannical manner
Again there is no liberty if the judiciary power be not separated from the legislative and
executive Were it joined with the legislative the life and liberty of the subject would be exposed
to arbitrary control for the judge would be then the legislator Were it joined to the executive
power the judge might behave with violence and oppression There would be an end of
everything were the same man or the same body whether of the nobles or of the people to
exercise those three powers that of enacting laws that of executing the public resolutions and of
trying the causes of individuals21
Montesquieu hafethi upplifaeth stjoacuternmaacutel og fraeligethst um stjoacuternspeki iacute fjoumllda aacutera aacuteethur en hann
skrifaethi thornessa merku boacutek Hann skilgreinir valdieth og stofnanir riacutekisins aacutesamt thornviacute aeth vara vieth
aacutekveethnum haeligttum sem valdieth getur skapaeth Stjoacuternmaacutelamenn hafa thornoacute notaeth tviacuteraeligethni iacute
skilgreiningum Montesquieus til aeth reacutettlaeligta oacutejafna skiptingu valdsins Bjarni Benediktsson
frv forsaeligtisraacuteethherra sagethi ma iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins aacuterieth 1956
Td er talieth aeth hinn mikli franski stjoacuternspekingur Montesquieu [] hafi aeth nokkru misskilieth hina
brezku stjoacuternskipan Hann hafi gert meira en reacutett var uacuter skiftingunni milli hinna thornriggja
houmlfuethgreina riacutekisvaldsins thorne iacute loumlggjafarvald framkvaeligmdarvald og doacutemsvald er vaeligru iacute houmlndum
thornriggja oacuteliacutekra aethila eetha valdhafa22
Bjarni setur thornann fyrirvara aacute oreth siacuten aeth thornaeth geti skipt maacuteli hvenaeligr leitaeth var til Bretlands um
fyrirmynd aacute stjoacuternarfyrirkomulagi Eins og fyrr segir var thorningraeligethieth iacute Bretlandi iacute mikilli thornroacuteun
aacute thorneim tiacutema sem Montesquieu var aeth fraeligethast um thornaeth Hann segir samt sem aacuteethur aeth THORNegar
loumlggjafar- og framkvaeligmdavaldieth er sameinaeth iacute einni manneskju eetha sama yfirvaldinu getur
ekkert frelsi thornrifistldquo THORNar meeth er hann aeth segja aeth oacutetakmarkaeth thorningraeligethi geti verieth frelsinu
haeligttulegt THORNoacute veretha oreth hans ekki skilin betur en svo aeth thorningraeligethi seacute betra en samruni
21
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws bls 173-174 22
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 2
12
framkvaeligmda- og doacutemsvalds annars vegar og loumlggjafar- og doacutemsvalds hins vegar
Framkvaeligmda- og doacutemsvalds var iacute houmlndum soumlmu embaeligttismanna aacute Iacuteslandi thornangaeth til aacuterieth
1992 og var thornviacute framkvaeligmdavaldieth aeth hluta til tengt vieth hina tvo megin valdathornaeligtti riacutekisins
sem Montesquieu sagethi iacutegildi doacutemsdags
Ekki verethur annaeth seacuteeth vieth lestur Anda laganna en aeth Montesquieu hafi verieth aeth lyacutesa thornviacute
aacute hverju stjoacuternarskraacuterfesta eigi aeth grundvallast og thornar meeth stjoacuternun og grunnbygging riacutekja
Hann nefnir ma meethalhoacutefsregluna og poacutelitiacuteskt frelsi sem ekki var gert seacuterlega haacutett undir
houmlfethi fyrr en aacute seinni hluta tuttugustu aldar thornraacutett fyrir mannreacutettindayfirlyacutesingar fraacute lokum
aacutetjaacutendu aldar og fyrri hluta thorneirrar niacutetjaacutendu THORNaeth er einmitt saacute tiacutemi sem heacuter er haldieth fram aeth
nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfesta hafi iacute raun orethieth grundvoumlllurinn vieth stofnun riacutekja Hin skjalfesta
stjoacuternarskraacute er afsprengi skrifa Montesquieus og thornviacute liggur beinast vieth aeth skoetha hana aetheins
naacutenar
13
4 Stjoacuternarskraacuter Skjalfestar stjoacuternarskraacuter sem toacuteku gildi aacute aacutetjaacutendu og niacutetjaacutendu oumlld houmlfethu aethallega thornaeth hlutverk
aeth vera laga-poacutelitiacuteskur rammi fyrir upprennandi thornjoacuteethriacuteki Iacute thorneim laacute einnig framsaeligkin aacuteaeligtlun
meeth thornann tilgang aeth efla loumlgmaeligti borgarasteacutettarinnar til aeth krefjast valda iacute baraacutettunni vieth
einveldi Vegna thornessa voru stjoacuternarskraacuter seacuterstaklega hugsaethar til aeth takmarka poacutelitiacutesk afskipti
framkvaeligmdavaldsins eetha konungs en auka feacutelagsleg og poacutelitiacutesk aacutehrif borgarasteacutettarinnar meeth
thornviacute aeth veita thornjoacuteeththorningum sterka stoumlethu innan thornjoacuteethriacutekisins Stjoacuternarskraacuter tuttugustu og fyrstu
aldar veita valdhoumlfum starfsumboeth lyacuteethraeligethisriacutekjum aacutekveethinn lagagrunn og mannreacutettindum
aacutekveethna vernd THORNaeth er thornviacute oacutehaeligtt aeth segja aeth poacutelitiacutesk staetha og hlutverk hinnar skjalfestu
stjoacuternarskraacuter hafi breyst griacuteetharlega mikieth siacuteethustu tvaeligr aldir liacutekt og hieth frjaacutelslynda thornjoacuteethriacuteki
niacutetjaacutendu aldar er oacuteliacutekt velferethar- og lyacuteethraeligethisriacutekjum tuttugustu og fyrstu aldar23
41 Hlutverk stjoacuternarskraacutea
Stjoacuternarskraacuter gegna thornviacute hlutverki aeth skilgreina voumlld skyldur og sambandieth milli stofnana
riacutekisvaldsins eetha valdhafa Auk thorness setja stjoacuternarskraacuter fram aacutekveethnar skilgreiningar og visst
gildismat Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuter uacutetlisti aacutekveethnar meginreglur fyrir stoumlrf valdhafa og gefa
fyrirmaeligli um hvaeth eigi aeth gera iacute seacuterstoumlkum tilvikum24
THORNessar stjoacuternarskraacuterreglur hvort sem
thornaeligr eru skjalfestar eetha ekki greietha fyrir stoumlethugleika og fyrirsjaacuteanleika iacute atferli allra aethila
riacutekisins THORNaacute buacutea sliacutekar forskriftarreglur til aacutekveethinn maeliglikvaretha sem raunverulegt atferli getur
verieth miethaeth vieth og daeligmt eftir25
42 Skjalfestar stjoacuternarskraacuter
Stjoacuternarskraacuter geta verieth baeligethi skjalfestar (written) eetha oacuteskjalfestar (unwritten) og eru aacutestaeligethur
thorness tengdar stjoacuternmaacutelasoumlgu hvers riacutekis Stjoacuternarskraacute Bretlands er td oacuteskjalfest thornoacute aeth
einhver hluti hennar seacute skjalfestar meginreglur laga sem rekja maacute allt til thornrettaacutendu aldar
Aacutestaeligetha thorness aeth stjoacuternarskraacute Breta er oacuteskjalfest er ekki siacutest suacute aeth Bretar hafa naacuteeth naeligr algerri
samfellu iacute thornroacuteun aacute lagakerfi siacutenu aacute thorneim tiacutema sem riacutekisvald hefur verieth thornar til THORNessu er
algerlega oumlfugt farieth iacute riacutekjum sem hafa skjalfesta stjoacuternarskraacute THORNar hafa alger kaflaskil oftast
aacutett seacuter staeth thornegar nyacutejar stjoacuternarskraacuter hafa verieth skjalfestar KC Wheare proacutefessor iacute
stjoacuternskipunarreacutetti vieth Oxford-haacuteskoacutela uacutetskyacuterethi skjalfestar stjoacuternarskraacuter aacute thornennan veg
23
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 31-32 24
Daeligmi um thornetta er 7 gr Stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands en thornar segir Nuacute deyr forseti eetha laeligtur af stoumlrfum
aacuteethur en kjoumlrtiacutema hans er lokieth og skal thornaacute kjoacutesa nyacutejan forseta til 31 juacuteliacute aacute fjoacuteretha aacuteri fraacute kosninguldquo 25
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 6
14
If we investigate the origins of modern constitutions we find that practically without exception
the were drawn up and odopted because people wished to make a fresh start so far as the
statement of their system of government was concerned [] The circumstances in which a break
with the past and the need for a fresh start come about vary from country to country but in almost
every case in modern times countries have a constitution for the very simple and elementary
reason that they wanted for some reaseon to begin again26
Breski stjoacuternspekingurinn Samuel Finer tekur iacute svipaethan streng og Wheare en hann segir
skjalfestar stjoacuternarskraacuter oft vera vanvirtar og aeth siacutefellt seacute verieth aeth breyta thorneim Hann segir
auk thorness
Moreover-so this line of argument goes-Britain New Zealand and Israel have no codified
constitutions but nevertheless follow with remarkable consistency and continuity what
constitutional rules they do posess Hencersquoit is concluded-constitutions are otiose if the
powerholders exercise self-restraint the written constitution is unnecessary and if they do not it is
useless [] But this is not a sound reason for rejecting the study of constitutions rather for
persuing it with sensitivity and common sense otherwise one might just as well deny the
usefulness of door locks These are clearly unnecessary to honest people who pass the door and
equally are useless against the determined burglar But they can and do deter the casual strollers
who might otherwise in and help themselves27
Stjoacuternarskraacuter eru thornviacute teknar iacute notkun vegna thorness aeth foacutelk vill nyacutett upphaf og sjaacutelfsagt leiethreacutetta
sambandieth milli siacuten og riacutekisvaldsins THORNaeth er thornoacute varla noacuteg aeth hafa einungis skjalfesta
stjoacuternarskraacute til aeth tryggja aethhald valdhafa og reacutettindi borgaranna Hinsvegar verethur aeth liacuteta til
oretha Finers thornar sem hann segir aeth thornaeth seacute ekki aacutestaeligetha til aeth forethast notkun thorneirra Hann segir
aeth fleira thornurfi aeth koma til og er thornaeth vel iacute takt vieth thornaeth sem komieth var innaacute aeth ofan um
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu THORNau einkenni gera ekki raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu aetheins til
formlega og aeth aethrar oacuteskjalfestar meginreglur grundvalli stjoacuternskipun riacutekja THORNaeth gefur tilefni
til geeththornoacutettaaacutekvarethana stjoacuternvalda og minnkar reacutettaroumlryggi borgaranna
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter
Samkvaeligmt skoska loumlgspekingnum Neil MacCormick er haeliggt aeth skipta skjalfestum
stjoacuternarskraacutem iacute annars vegar formlegar (formal) stjoacuternarskraacuter og hins vegar virkar
(functional) stjoacuternarskraacuter28
MacCormick segir virkar stjoacuternarskraacuterldquo vera vieth lyacuteethi thornar sem
uppi er haldieth lagakerfi sem viacutesar iacute sjaacutelft sig Til aeth uacutetskyacutera thornetta naacutenar segir hann
The idea of aacuteconstostitution in the functional senseacute is nothing other than the set of rules that
taken together as a dynamic unity establishes and regulates the self-governance of a political
entity This applies wether the entity you have in mind is a nation state a union state a federation
a confederation or whatever other kind of human commonwealth there may be29
Formleg stjoacuternarskraacute er thornviacute andstaeligethan vieth thornetta og er iacute raun skjal sem ekki er farieth
naacutekvaeligmlega eftir heldur er stuethst vieth thornau aacutekvaeligethi sem ekki er haeliggt aeth liacuteta framhjaacute Segja maacute
26
Wheare K C 1966 Modern Constitutions bls 4 27
Samuel Finer 1995 Comparing constitutions bls 2 28
Neil MacCormick 2005 Whorsquos afraid of a European Constitution bls 40-41 29
Sama heimild bls 42
15
sem daeligmi aeth hluti stjoacuternskipunarkafla iacuteslensku stjoacuternarkraacuterinnar seacute aetheins formlega til og allt
oumlnnur stjoacuternarskraacute seacute iacute raun virk THORNaeth er haeliggt aeth taka undir thornaeth aeth farieth seacute eftir helstu
aacutekvaeligethum iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar en stoacuter hluti hennar er ekki virkur Sem daeligmi maacute nefna
14 gr stjoacuternarskraacuterinnar um stjoacuternaraacutebyrgeth sem segir Raacuteethherrar bera aacutebyrgeth aacute
stjoacuternarframkvaeligmdum oumlllum Raacuteethherraaacutebyrgeth er aacutekveethin meeth loumlgum Althorningi getur kaeligrt
raacuteethherra fyrir embaeligttisrekstur thorneirra Landsdoacutemur daeligmir thornau maacutelldquo THORNetta einstaka aacutekvaeligethi
stjoacuternarskraacuterinnar er ekki virkt thornar sem Landsdoacutemur hefur aldrei verieth kallaethur saman og thornviacute
er stjoacuternaraacutebyrgeth aetheins formlegur hluti stjoacuternarskraacuter Iacuteslands
Allar stjoacuternarskraacuter hafa siacutena virku hlieth og siacutena formlegu hlieth Spurningin er hversu
fraacutebrugethnar thornaeligr eru hvorri annarri Ljoacutest er aeth stjoacuternarskraacuterfesta krefst thorness aeth liacutetieth beri thornar aacute
milli thornoacute svo aeth thornviacute verethi kannski aldrei naacuteeth aeth thornaeligr verethi algerlega hliethstaeligethar Laacutegmarkieth er
etv thornaeth aeth haeliggt seacute aeth skynja meginreglur hverrar stjoacuternarskraacuter fyrir sig og aeth thornaeligr stuethli aeth
thornviacute aeth almenningur geti nokkurn veginn seacuteeth fyrir gjoumlrethir valdhafa
422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter
Iacute lok thornessarar yfirferethar um skilgreiningar aacute stjoacuternarskraacutem er reacutett aeth fjalla um torbreytanlegar
(rigid) og auethbreytanlegar (flexible) stjoacuternarskraacuter Torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa
nokkueth samstillt aacutetak til aeth haeliggt seacute aeth breyta thorneim Algengasta einkenni thorneirra er thornaeth aeth
aukinn meirihluta thorne tvo thornriethju hluta thornjoacuteeththornings eetha thornjoacuteetharatkvaeligetha thornarf til aeth breyta thorneim
Daeligmi um thornetta er stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna en tveir thornriethju hlutar beggja thorningdeilda thornurfa
aeth leggja fram frumvarp thorness efnis eetha tvouml af hverjum thornremur loumlggjafarthorningum riacutekjanna
sjaacutelfra30
Hugmyndin aeth baki thornessu fyrirkomulagi er aeth torvelda meirihaacutettar breytingar aacute
stjoacuternskipun riacutekisins aeth tilstuethlan faacuterra stjoacuternmaacutelamanna THORNessi thornroacuteun bandariacutesku stjoacuternar-
skraacuterinnar hefur orethieth til thorness nuacute aacute tiacutemum er naacutenast oacutemoumlgulegt aeth breyta henni thornar sem
gildismat thornjoacuteetharinnar er mun fjoumllskruacuteethugra en thornaeth var fyrir ruacutemum 200 aacuterum thornegar
stjoacuternarskraacutein toacutek gildi
Auethbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa hinsvegar ekki aeth reietha sig aacute algeran samhug
thornjoacuteetharinnar THORNekktasta auethbreytanlega stjoacuternarskraacutein er aacuten vafa Weimar-stjoacuternarskraacutein sem
Hitler nyacutetti seacuter til aeth komast til valda Suacute stjoacuternarskraacute hafethi ma thornann galla aeth thornjoacuteeththorningieth gat
breytt stjoacuternarskraacutenni meeth sama haeligtti og einfoumlldum loumlgum31
THORNaeth er ekki haeliggt aeth benda aacute
seacuterstakt einkenni auethbreytanlegra stjoacuternarskraacutea Segja maacute aeth ef ekki er krafist amk aukins
meirihluta aacute thornjoacuteeththorningi vieth stjoacuternarskraacuterbreytingu seacute um auethbreytanlega stjoacuternarskraacute aeth raeligetha
30
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 10 31
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir Bls 471
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html
Haacuteskoacutelinn aacute Akureyri
Feacutelagsviacutesinda- og lagadeild
Loumlgfraeligethi
2008
Stjoacuternarskraacuterfesta og
stjoacuternarskraacuterbreytingar
Huacuteni Heiethar Hallsson
Lokaverkefni iacute naacutemi til 90 eininga iacute feacutelagsviacutesinda- og lagadeild
Leiethbeinandi
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason
i
Yfirlyacutesingar
Eacuteg lyacutesi thornviacute heacuter meeth yfir aeth eacuteg er einn houmlfundur thornessa verkefnis og thornaeth er aacutegoacuteethi eigin
rannsoacutekna
___________________________
Huacuteni Heiethar Hallsson
THORNaeth staethfestist heacuter meeth aeth lokaverkefni thornetta fullnaeliggir aeth miacutenum doacutemi kroumlfum til BA-
proacutefs iacute feacutelagsviacutesinda- og lagadeild
__________________________
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason
ii
Uacutetdraacutettur Aacute liethnum tveimur oumlldum hefur hin skjalfesta stjoacuternarskraacute orethieth eitt helsta einkenni
nuacutetiacutemariacutekisins Iacute thornviacute felst aeth stjoacuternskipunin byggi aacute mannreacutettindum aethgreiningu valdathornaacutetta
hins lyacuteethraeligethislega reacutettarriacutekis hugmyndum reacutettarriacutekisins og oumlethrum grundvallarthornaacutettum sem
telja verethur til undirstoumlethuatrietha hins frjaacutelslynda lyacuteethraeligethisriacutekis Tilkoma hinnar skjalfestu
stjoacuternarkraacuter hefur orethieth til thorness aeth stjoacuternvoumlld buacutea vieth aacutekveethna forskrift um aethhald sem thornau
skuldbinda sig til aeth fara eftir THORNannig hefur verieth leitast vieth aeth tryggja stjoacuternskipulega
bindingu valdastofnana riacutekisins reacutettaroumlryggi og mannreacutettindi Hugtakieth sem lyacutesir thornessum
hugmyndum er aacute ensku constitutionalism en hefur fengieth thornyacuteethinguna stjoacuternarskraacuterfesta aacute
iacuteslensku Iacute thornessari ritgereth er hugtakieth uacutetskyacutert og grunngereth thorness skoethueth Fjallaeth er um
reacutettarriacutekieth skiptingu riacutekisvaldsins uppruna thorness og loumlgmaeligti Stjoacuternarskraacuterfesta iacute stofnunum
althornjoacuteethasamfeacutelagsins er til umfjoumlllunar thornar sem hugtakinu eru gereth skil meeth tilliti til
thornjoacuteethareacutettar althornjoacuteethastofnana og mannreacutettinda
Iacute lokin eru helstu aacutelitamaacutel nefnd sem taka thornarf til skoethunar vieth endurskoethun Stjoacuternarskraacuter
lyacuteethveldisins Iacuteslands og thornaacute seacuter iacute lagi meeth thornaeth iacute huga aeth huacuten uppfylli betur kroumlfur
stjoacuternarskraacuterfestunar Til aeth kanna hvort sliacutek breyting seacute aethkallandi eetha nauethsynleg er
nuacuteverandi stjoacuternskipun iacuteslenska riacutekisins lyacutest og thorneir thornaeligttir dregnir fram sem taldir eru
undirstaetha hennar Niethurstaetha thornessarar athugunar er suacute aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins thornarfnist
heilstaeligethrar endurskoethunar og aeth hana megi faeligra naeligr nuacutetiacutemalegri stjoacuternarskraacutem
Abstract For the past two centuries the written constitution has become the main characteristic of the
modern state That means that the form of government of the state is founded on human
rights the separation of state powers of the democratic state based on the rule of law the
ideas of the rule of law and other fundamental factors which must be considered as bases of
the liberal democracy The emergence of the written constitution has made governments
subject to certain prescript of restraint which they bind themselves to comply with That has
secured governmental binding of state institutions legal certainty and human rights The
concept which describes these ideas is in English constitutionalism but has been translated
stjoacuternarskraacuterfesta in Icelandic In this paper the concept is explained mainly with regard to
its infrastructure The rule of law is discussed the separation of powers its origin and
legitimacy Constitutionalism of international institutions is also discussed where the
concept is explained regarding international law international institutions and human rights
At the end the main matters mentioned which need to be taken into consideration when
the constitution of the Republic of Iceland is revised especially so it can be better equipped
to fulfil the demands of constitutionalism To find out whether such change is insistent or
necessary the present form of government is described and those factors that are considered
its foundation The conclusion of this observation is that the Icelandic constitution will need
a complete revision and that it may be brought nearer to more modern constitutions
Efnisyfirlit
INNGANGUR 1
1 UPPHAF STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 3
11 STJOacuteRNARSKRAacuteR FYRRI TIacuteMA 3 12 TILKOMA THORNJOacuteETHRIacuteKISINS 3 13 UPPGANGUR STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 4 14 UPPHAF NUacuteTIacuteMA STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 5 15 SAMANTEKT 6
2 EINKENNI STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 7
21 GRUNDVALLARTHORNAEligTTIR STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 7
3 STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTA OG REacuteTTARRIacuteKIETH 9
31 LOumlGMAEligTI VALDS 10 32 THORNRIacuteSKIPTING RIacuteKISVALDSINS 11
4 STJOacuteRNARSKRAacuteR 13
41 HLUTVERK STJOacuteRNARSKRAacuteA 13 42 SKJALFESTAR STJOacuteRNARSKRAacuteR 13
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter 14 422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter 15
43 STJOacuteRNARSKRAacute LYacuteETHVELDISINS IacuteSLANDS SKILGREIND 16
5 STJOacuteRNARSKRAacuteR SEM REacuteTTARHEIMILDIR 17
51 TUacuteLKUN STJOacuteRNARSKRAacuteRAacuteKVAEligETHA OG FRAMKVAEligMD THORNEIRRA 17
6 VIETHURKENNING THORNJOacuteETHAREacuteTTAR OG YFIRTHORNJOacuteETHLEGS VALDS 19
61 ALTHORNJOacuteETHADOacuteMSTOacuteLAR OG YFIRTHORNJOacuteETHLEGIR DOacuteMSTOacuteLAR 19 62 MANNREacuteTTINDI 20
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu 21
7 GRUNDVOumlLLUR IacuteSLENSKRAR STJOacuteRNSKIPUNAR 22
71 LYacuteETHVELDISSTJOacuteRNARFORM 22 711 Forsetaembaeligttieth 22 712 THORNingraeligethi 23
72 GREINING RIacuteKISVALDSINS 24 73 LYacuteETHRAEligETHI 24 74 MANNREacuteTTINDAVERND 24 75 ENDURSKOETHUNARVALD DOacuteMSTOacuteLA 25 76 SAMANTEKT 25
8 STJOacuteRNSKIPUNARTHORNROacuteUN EFTIR STRIacuteETH 26
81 MEGIN BREYTINGAR Aacute EVROacutePSKUM STJOacuteRNARSKRAacuteM Aacute SIacuteETHARI TIacuteMUM 26
9 ENDURSKOETHUN STJOacuteRNARSKRAacuteR LYacuteETHVELDISINS IacuteSLANDS 28
91 HELSTU VIETHFANGSEFNI VIETH ENDURSKOETHUN STJOacuteRNARSKRAacuteRINNAR 331944 28 92 LOKAORETH 29
HEIMILDASKRAacute 30
1
Inngangur THORNrjaacuter skjalfestar stjoacuternarskraacuter hafa verieth iacute gildi aacute Iacuteslandi Suacute fyrsta sem gefin var af konungi
toacutek gildi aacuterieth 1874 og veitti huacuten Althorningi innlent loumlggjafarvald aeth hluta og aethskildi thornar meeth
loumlggjafarvaldieth iacute maacutelefnum Iacuteslands aeth nokkru leyti fraacute thornviacute danska Danakonungur hafethi thornoacute
samkvaeligmt henni neitunarvald iacute loumlggjafarmaacutelefnum Aethra stjoacuternarskraacute siacutena fengu Iacuteslendingar
aacuterieth 1920 iacute kjoumllfar thorness aeth iacuteslenska riacutekieth vareth fullvalda aacuterieth 1918 Sjaacutelfraeligethi Iacuteslands aeth
althornjoacuteethaloumlgum var thornar meeth staethreynd thornoacutett riacutekieth vaeligri aacutefram iacute konungssambandi vieth
Danmoumlrku Iacute samraeligmi vieth aacutekvaeligethi sambandslagasamningsins aacuterieth 1918 aacutekvaacuteethu Iacuteslendingar
siacuteethan aeth rjuacutefa samband riacutekjanna aeth tilskildum tiacutema liethnum og stofna lyacuteethveldi aacuterieth 1944 Vieth
thornaeth taeligkifaeligri var riacutekinu sett nyacute stjoacuternarskraacute THORNraacutett fyrir aacutekveethnar grundvallarbreytingar aacute
iacuteslenskri stjoacuternskipun meeth hverri nyacuterri stjoacuternarskraacute einkennist stjoacuternskipuleg thornroacuteun Iacuteslands af
samfellu1 thornoacute oft hafi langur tiacutemi liethieth aacute milli stjoacuternarskraacuterbreytinga Aacutestaeligethuna maacute eflaust
rekja til thorness aeth aacuterekstrar iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi hafa verieth faacutetiacuteethir thorne til loka
siacuteethustu aldar THORNviacute maacute segja aeth thornaeth seacute ekki fyrr en nuacute aacute tuttugustu og fyrstu oumlldinni aeth krafa
seacute gereth til endurskoethunar aacute stjoacuternarskraacutenni sem er nuacute meira en sextiacuteu aacutera goumlmul Vieth
endurskoethun aacute stjoacuternarskraacute er aeth moumlrgu aeth hyggja Fyrst thornarf aeth athuga gaumgaeligfilega hvort
bryacutena nauethsyn beri til breytinga hvort naeliggilegt seacute aeth breyta hluta aacutekvaeligetha viethkomandi
stjoacuternarskraacuter eetha hvort huacuten sinni hlutverki siacutenu baeligrilega eins og huacuten er og til samraeligmist vieth
thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa
Iacute fyrri hluta ritgeretharinnar eru thorneir thornaeligttir sem helst einkenna stjoacuternarskraacuterfestu dregnir
fram og mikilvaeliggi thorneirra iacute nuacutetiacutemariacutekjum og skipulagi thorneirra gereth skil THORNaacute er hinni skjalfestu
stjoacuternarskraacute gereth iacutetarleg skil Iacute seinni hluta ritgeretharinnar verethur leitaeth svara vieth thorneirri
spurningu hvort endurskoetha thornurfi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute aacuterinu 1944 meeth
hliethsjoacuten af stjoacuternarskraacuterfestunni sem fjallaeth er um iacute fyrri hluta ritgeretharinnar
Stjoacuternarskraacuterfesta (constitutionalism) er liacutett thornekkt hugtak heacuter aacute landi enda maacute segja aeth aacute
lyacuteethveldistiacutemanum hafi umraeligethan um framtiacuteeth stjoacuternarskraacuterinnar verieth iacute skoumltuliacuteki THORNoacute vareth
toumlluvereth umraeligetha um gildi aacutekvaeligetha stjoacuternarskraacuterinnar vieth inngoumlngu lyacuteethveldisins iacute Evroacutepska
efnahagssvaeligethieth meeth samningi sem undirritaethur var iacute Oacuteportoacute 2 maiacute 1992 en hann toacutek gildi 1
januacutear 1994 Iacuteslensk stjoacuternarskraacuterumraeligetha naacuteethi aacutekveethnu haacutemarki eftir maacutelskot forseta Iacuteslands
aacute svokoumllluethu fjoumllmiethlafrumvarpi 2 juacuteniacute 2004 Vareth thornaeth ma til thorness aeth forsaeligtisraacuteethherra
aacutekvaeth aeth skipa seacuterstaka stjoacuternarskraacuternefnd iacute byrjun aacuters 2005 sem endurskoetha aacutetti
1 Forsaeligtisraacuteethherra 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter
lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007 bls 62 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute
httpwwwalthingiisaltext133s1293html
2
stjoacuternarskraacutena og gera tilloumlgur aeth breytingum Eina breytingin sem nefndin saacute tiacutemabaeligra var
aeth faeligra almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni meeth thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu2
Hin skjalfesta stjoacuternarskraacute og grunngereth riacutekja hafa mikieth verieth til umraeligethu meethal
Evroacuteputhornjoacuteetha aacute liethnum aacuteratugum vegna soumlgulegra atburetha og maacute thornar nefna siacuteethari
heimstyrjoumlldina stofnun Evroacutepuraacuteethsins og Evroacutepubandalagsins stofnun Evroacutepusambandsins
og fall jaacuterntjaldsins Sem daeligmi maacute nefna aeth stjoacuternarskraacuter flestra Evroacutepuriacutekja toacuteku gildi eftir
seinni heimstyrjoumlld og aethrar hafa verieth endurskoethaethar og endurbaeligttar aacute liethnum aacuteratugum til
samraeligmis vieth Roacutemarsaacutettmaacutelann sem er aeligethsta reacutettarheimild Evroacutepusambandsins
Tilgangur thornessarar ritgerethar er aeth gera lesandanum kleift aeth oumlethlast innsyacuten iacute thornau megin
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu sem nuacute eru almennt talin vera grundvoumlllur evroacutepskra
stjoacuternskipunarhugmynda THORNoacute ekki siacuteethur til aeth gera grein fyrir mikilvaeliggi thorness aeth skjalfestar
stjoacuternarskraacuter seacuteu virtar sem grundvoumlllur stjoacuternskipunar riacutekja og sem aeligethsta reacutettarheimild
thorneirra Iacute lok ritgeretharinnar veretha svo tekin til skoethunar thornau sjoacutenarmieth og hugmyndir sem hafa
ber iacute huga vieth endurskoethun nuacutegildandi eetha skjalfestingu nyacuterra stjoacuternarskraacutea almennt og
thorneirrar iacuteslensku seacuterstaklega
2 Forsaeligtisraacuteethherra 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter
lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
3
1 Upphaf stjoacuternarskraacuterfestu Almennt er talieth aeth stjoacuternarskraacuterfesta eigi upphaf sitt aeth rekja til froumlnsku
mannreacutettindayfirlyacutesingarinnar og stjoacuternarskraacuter Frakka sem fylgdi iacute kjoumllfar froumlnsku
byltingarinnar aacuterieth 1789 THORNaacute ekki siacuteethur til frelsisyfirlyacutesingar Bandariacutekjamanna aacute aacutetjaacutendu oumlld
stjoacuternarskraacuter Bandariacutekjanna fraacute aacuterinu 1787 og mannreacutettindaaacutekvaeligetha hennar sem baeligtt var vieth
aacuterieth 17893 THORNaeth getur boethieth aacutekveethinni haeligttu heim aeth rekja upphaf stjoacuternarskraacuterfestu lengra
aftur iacute soumlguna Ekki einungis vegna thorness hve oacutenaacutekvaeligm suacute athugun yrethi heldur einnig vegna
thorness aeth stjoacuternarskraacuterfesta gaeligti vieth thornaeth orethieth of almenn sem hugtak og gefieth villandi syacuten aacute
thornaeth sem huacuten stendur fyrir iacute nuacutetiacutemanum 4 THORNoacute er gott aeth hafa eftirtalin atriethi iacute huga
11 Stjoacuternarskraacuter fyrri tiacutema
Elstu daeligmi um einhverskonar stjoacuternarskraacute er aeth finna iacute griacutesku borgriacutekjunum aacute sjoumlttu oumlld fkr
iacute skjalfestum lyacutesingum stjoacuternskipana thorneirra Fram aeth lokum miethalda voru stjoacuternarskraacuter
einungis lyacutesandi skrif aacute stjoacuternskipunum riacutekja og voru Grikkir aacutesamt Roacutemverjum fremstir iacute
flokki iacute thorneim skrifum Aacutehrifamestir thorneirra sem skrifuethu um stjoacuternspeki og heimspeki henni
tengdri voru griacutesku heimspekingarnir Platoacute (427-347 fkr) Aristoacuteteles (384-322 fkr) og
Cicero (106-43 fkr) hinn mikli hugsuethur Roacutemverja Allir voru thorneir uppi fyrir Kristsbureth og
foacuter svo aeth hugmyndir thorneirra og heimspeki feacutellu iacute gleymsku iacute yfir heilt aacuterthornuacutesund THORNaeth var iacute
raun ekki fyrr en heilagur Toacutemas af Akviacutenoacute komst yfir rit Aristoacutetelesar og hugmynda hans aeth
framthornroacuteun og skrif um stjoacuternskipun toacuteku aeth birtast aacute nyacute 5
12 Tilkoma thornjoacuteethriacutekisins
Aacute sextaacutendu oumlld foacuter nuacutetiacutemahugtakieth riacuteki aeth oumlethlast nokkrar vinsaeligldir hjaacute thorneim sem soacutettust eftir
aeth stjoacuternskipulegum stoumlethugleika yrethi naacuteeth og vareth svo viethfangsefni umboacutetasinna sautjaacutendu og
aacutetjaacutendu aldar Kveikjan aeth thorneim umboacutetum kom samt ekki til af goacuteethu Truacutear- og
borgarastyrjaldir voru tiacuteethar aacute sextaacutendu og sautjaacutendu oumlld og til vareth steacutett saeligtti sig illa vieth
miethaldafyrirkomulagieth en thornaeth var hin svokallaetha borgarasteacutett THORNaacute foacuteru umraeligethur um
fullveldishugtakieth aeth aukast og spurningar um hver vaeligri fullvalda thornjoacuteethin eetha stjoacuternandi
riacutekisins6
Iacute kjoumllfarieth fylgdu heimspekihugmyndir sem houmlfnuethu hinni almennt viethurkenndu skoethun
aeth konungurinn hefethi guethdoacutemlegt vald og oacuteskoraethan reacutett til aeth sitja einn aeth thorneim voumlldum
3 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir bls 469
4 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 39 5 Sama heimild bls 39-41
6 Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 507
4
THORNessar hugmyndir umboacutetasinnanna gerethu raacuteeth fyrir thornviacute aeth vald riacutekisins og stjoacuternskipuleg
uppbygging vaeligru grundvoumlllueth aacute eethlisreacutetti mannsins til frelsis Aacute grundvelli
samfeacutelagssaacutettmaacutelans faacute valdhafar umboeth sitt til aeth stjoacuterna riacuteki og lyacuteeth meeth thornviacute aeth tryggja frelsi
og velfereth mannsins Kenningar John Locke um hvernig borgaralegt samfeacutelag og riacutekisvald
myndaethist fyrir tilstuethlan samfeacutelags einstaklinga og samkomulagsins um framsal valdsins
hoacutefu thornviacute mikla sigurgoumlngu innan hugtaksins um riacutekieth og naacuteethi huacuten haacutemarki siacutenu vieth
mannreacutettindayfirlyacutesingar Bandariacutekjamanna og Frakka iacute lok aacutetjaacutendu aldar
Samkvaeligmt thornessum tveim samfeacutelagssaacutettmaacutelum er thornaeth foacutelkieth sem veitir riacutekisstjoacuterninni
heimild til aeth stjoacuterna riacutekinu svo framarlega sem thornaeth bryacutetur ekki gegn eethlisreacutetti einstaklinga aacute
afgerandi haacutett Aethskilnaethur valdathornaacutetta riacutekisins var hluti af thornviacute aeth tryggja aeth stjoacuternvoumlld
misnotuethu ekki valdieth sem samfeacutelagieth fengi thornviacute iacute hendur Siacuteethasti hluti hinnar fraeligethilegu
moacutetunar aacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu var hugmyndin um aeth valdieth laeliggi hjaacute thornjoacuteethinni Meeth thornviacute
var lagethur grunnur aeth almennum kosningareacutetti og thorningraeligethi byggt aacute fulltruacutealyacuteethraeligethi7
13 Uppgangur stjoacuternarskraacuterfestu
Sem fyrr segir er litieth aacute skjalfestingu stjoacuternarskraacutea Bandariacutekjanna og Frakklands sem upphaf
stjoacuternarskraacuterfestu og er hugmyndafraeligethi hennar helst rakin til kenninga John Locke Charles
Montesquieu og Jean Jacques Rousseau Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuterfesta hafi baeligethi verieth
tilgangurinn og meethalieth iacute sjaacutelfstaeligethisbaraacutettu Bandariacutekjanna Bandariacuteska stjoacuternarskraacutein fraacute
aacuterinu 1787 oumlethlaethist fljoacutett meginhlutverk iacute lagalegum og poacutelitiacuteskum deilum og hefur oft reynst
borgurum Bandariacutekjanna mikilvaeliggt haldreipi iacute baraacutettunni vieth stjoacuternvoumlld THORNaacute hefur huacuten einnig
haft varanleg aacutehrif aacute stjoacuternskipunarhugmyndir Evroacutepumanna thornoacute hin skjalfesta stjoacuternarskraacute
Frakka sem toacutek gildi aacuterieth 1791 gerethi thornaeth ekki
Fraacute upphafi hefur stjoacuternarskraacuterfesta thornroacuteast iacute tvaeligr nokkueth oacuteliacutekar aacutettir Iacute Bandariacutekjunum thornar
sem ekki thornurfti aeth bylta innlendu valdi var aacutehersla loumlgeth aacute aeth halda megin stofnunum riacutekisins
aethgreindum og sjaacutelfstaeligethum svo thornaeligr gaeligtu veitt hver annarri naeliggilegt aethhald THORNviacute maacute segja aeth
Bandariacutekjamenn hafi reynt aeth forethast oumlflugt miethstyacuteringarvald Franska borgarasteacutettin
kappkostaethi hinsvegar vieth aeth auka vald sitt meeth thornviacute aeth takmarka vald konungs meeth
stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum THORNannig gaacutetu raacuteethherrar konungs ekki setieth vieth voumlld nema meeth stuethningi
meirihluta kosinna fulltruacutea aacute loumlggjafarthorninginu THORNetta var byrjunin aacute lyacuteethraeligethislegri
thorningraeligethishyggju iacute Evroacutepu aacute niacutetjaacutendu oumlld8
7 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 41-42 8 Sama heimils bls 45
5
Aacutekvaeligethi um skiptingu valdastofnana riacutekisins voru almennt orethueth iacute Evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute
niacutetjaacutendu oumlld en ekki aacutekveethieth liacutekt og stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna Hinsvegar fylgdu moumlrg
Evroacutepuriacuteki fordaeligmi Frakka og takmoumlrkuethu vald konungs meeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum og uacuter
urethu thorningbundin eetha stjoacuternarskraacuterbundin konungsriacuteki Vera maacute aeth thornaeth seacute aethal aacutestaeligetha thorness aeth
franska stjoacuternarskraacutein vareth suacute sem litieth var til thornegar nuacutetiacutemalegri stjoacuternarhaeligttir voru teknir upp
iacute riacutekjum sem buacuteieth houmlfethu vieth einveldi konungs Iacute Bandariacutekjunum thornroacuteaethist stoumlethug
stjoacuternarskraacuterfestu sem byggethist aacute endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela og valdajafnvaeliggi aacute meethan
iacutebuacutear Vestur-Evroacutepu voumlldu leieth til lyacuteethraeligethis og naeligr oacutetakmarkaethrar thorningraeligethishyggju
THORNegar konungar iacute riacutekjum Vestur-Evroacutepu houmlfethu verieth sviptir naeligr oumlllu valdi meeth
stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum vareth hlutverk stjoacuternarskraacutea thornessara riacutekja annaeth og miklu minna en aacute
upphafsdoumlgum hinna skjalfestu stjoacuternarskraacutea THORNaeligr tryggethu ekki mannreacutettindi og takmoumlrkuethu
ekki lengur vald riacutekisstofnana handan thorneirra aacutekvaeligetha er snertu lyacuteethraeligethi og thorningraeligethishyggju
Stjoacuternvoumlld fengu valdieth fraacute borgurunum iacute frjaacutelsum kosningum og voru thornviacute reacutettilega kosnir
fulltruacutear thornjoacuteetharinnar meeth einum eetha oumlethrum haeligtti THORNviacute foacuter thornaeth svo aeth stjoacuternarskraacuter Vestur-
Evroacutepuriacutekja urethu aacute fyrri hluta tuttugustu aldar yacutemist gagnslausar eetha foacuternarloumlmb poacutelitiacuteskra
tilrauna thornjoacuteeththorninga iacute stjoacuternarskipulegum maacutelum Valdatoumlku Nasista aacute fjoacuteretha aacuteratug siacuteethustu
aldar maacute td aeth hluta rekja til aacutekveethinna veikleika iacute hinni svokoumlllueth Weimar-stjoacuternarskraacute
Aftur aacute moacuteti var eitt staeligrsta skrefieth iacute aacutett aeth nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu aacute seinni tiacutemum
oacuteneitanlega Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins fraacute aacuterinu 19499
14 Upphaf nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu
Stofnun Sambandslyacuteethveldisins THORNyacuteskalands aacuterieth 1949 lagethi grunninn aeth nyacuterri stefnumoumlrkun iacute
stjoacuternarskraacuterfestu iacute Evroacutepu Grundvallarloumlgin maeligltu svo fyrir aeth stjoacuternlagadoacutemstoacutell
(Bundesverfassungsgericht) yrethi stofnaethur sem hefethi vald til aeth fella uacuter gildi sett loumlg og
doacutema ef hann kaeligmist aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth ekki vaeligri farieth aeth iacute samraeligmi vieth nyacuteju
stjoacuternarskraacutena Hlutverk doacutemstoacutelsins er aeth tryggja aeth allar stofnanir riacutekisins fari aeth aacutekvaeligethum
Grundvallarlaganna Stofnun doacutemstoacutelsins verethur vart rakin til annars en hryllilegrar vald-
niacuteethslu Nasista og thorness hve auethvelt Nasistum reyndist aeth naacute naeligr algerum voumlldum aacuterieth 1933
Langt fram eftir tuttugustu oumlld var thornaeth riacutekjandi aacutelit vestraelignna stjoacuternmaacutela- og fraeligethimanna
aeth einfoumlld lagasetning framkvaeligmd af thornjoacuteeththorningi sem kosieth var iacute almennum kosningum vaeligri
grundvoumlllur loumlgmaeligtra stjoacuternarhaacutetta iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum THORNessir stjoacuternmaacutela- og fraeligethimenn voru thornoacute
ekki tilbuacutenir aeth efast um loumlgmaeligti vildarhyggjunnar thornraacutett fyrir niethurlaeliggingu margra skjalfestra
stjoacuternarskraacutea aacute fyrri hluta tuttugustu aldar og thorness siethmenningarhruns sem valdatiacuteeth Nasista
9 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 46
6
olli THORNaeth kom thornoacute ekki iacute veg fyrir aeth thorneir taeligkju forystu iacute undirbuacuteningi aacute Althornjoacuteethlegu
mannreacutettindayfirlyacutesingunni (1948) sem var greinilega skrifueth iacute anda eethlisreacutettar Aacute aacutettunda
aacuteratug siacuteethustu aldar komst skriethur aacute stjoacuternskipulega thornroacuteun iacute Vestur-Evroacutepu Aacute thorneim tiacutema voru
thornaeth Suethur-Evroacutepuriacuteki sem toacuteku upp lyacuteethraeligethislega stjoacuternarhaeligtti eftir aacuteratuga einraeligethisstjoacutern
Aacutehrifum Mannreacutettindadoacutemstoacutelsins iacute Strasburg og Evroacutepudoacutemstoacutelsins maacute thornoacute ekki gleyma
Tilkoma thornessara doacutemstoacutela hefur sett valdastofnunum riacutekja frekari skorethur og veitt
einstaklingum aacutekveethna vernd aacute reacutettindum thorneirra
Siacuteethast ber aeth nefna thornau umbrot sem urethu iacute Mieth- og Austur-Evroacutepu iacute byrjun tiacuteunda
aacuteratugar siacuteethustu aldar Eftir fall kommuacutenismans kepptust fraeligethimenn vieth aeth lyacutesa yfir algerum
sigri Vesturlanda iacute thorneirri hugmyndafraeligethilegu baraacutettu sem hafethi staethieth yfir fraacute valdatoumlku
Bolseacutevika iacute Ruacutesslandi aacuterieth 1917 THORNaeth sem ekki hefur komieth fram er aeth stjoacuternarskraacuterfesta hefur
oacutetviacuteraeligtt verieth ein aethal aacutestaeligetha thorness aeth poacutelitiacutesk hugmyndafraeligethi vestraelignna thornjoacuteetha hefur verieth
viethurkennd af thorneim sem leiddu frelsisfylkingar iacute Ruacutesslandi og fyrrverandi bandamanna thorneirra
siacuteethan thornessar breytingar aacutettu seacuter staeth Vieth lok tuttugustu aldar jukust thornannig vinsaeligldir hinnar
skjalfestu stjoacuternarskraacuter og urethu aacuteliacuteka og aacute frumskeiethi hennar iacute lok aacutetjaacutendu aldar og byrjun
thorneirrar niacutetjaacutendu Siacuteethustu aacuteratugi hafa siacutefellt fleiri riacuteki valieth stjoacuternarskraacuterfestu til aeth leggja
grunn aeth poacutelitiacuteskri feacutelagslegri og efnahagslegri uppbyggingu10
15 Samantekt
Vangaveltur um loumlgmaeligti og stjoacuternarfar hafa verieth uppi aacute pallborethinu fraacute upphafi
siethmenningar thornar sem uppbygging poacutelitiacutesks samfeacutelags hefur verieth framarlega iacute hugum
manna THORNraacutett fyrir aeth hugtoumlkin takmoumlrkueth riacutekisstjoacutern og einstaklingsreacutettindi seacuteu thornekkt uacuter
heimspeki og truacutearbroumlgethum fyrri tiacutema er ekki reacutett aeth setja thornau iacute beint samhengi vieth
stjoacuternarskraacuter nuacutetiacutemans Fraeligethilegar vangaveltur um nuacutetiacutemariacutekieth og um manninn sem
einstakling voru iacute raun enn aacute frumskeiethi siacutenu aacute seinni hluta sautjaacutendu aldar og thornviacute vart haeliggt
aeth rekja stjoacuternarskraacuterhugtakieth aftar en til loka hennar eetha byrjun aacutetjaacutendu aldar
Meeth uppgangi vildarhyggjunnar aacute seinni hluta niacutetjaacutendu aldar og iacute byrjun thorneirrar siacuteethustu
missti hin skjalfesta stjoacuternarskraacute tiacutemabundieth mikieth af thorneirri virethingu sem huacuten aacuteethur hafethi og thornaacute
ekki siacutest sem aeligethstu loumlg fullvalda riacutekja Aacute seinni hluta tuttugustu aldar hlaut stjoacuternarskraacuterfestan
uppreist aeligru ekki siacutest eftir voethaverk Nasista iacute seinni heimstyrjoumlldinni Vieth siacuteethustu aldamoacutet
vareth stjoacuternarskraacuterfestan einskonar heildarlausn sem riacuteki leituethu til vieth aeth losa sig uacuter
stjoacuternarfarslegum vandraeligethum
10
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-30
7
2 Einkenni stjoacuternarskraacuterfestu Suacute stjoacuternarskraacuterfesta sem heacuter verethur til skoethunar og kalla maacute evroacutepska uacutetfaeligrslu aacute nuacutetiacutema
stjoacuternarskraacuterfestu telst eiga upphaf sitt aeth rekja til gildistoumlku Grundvallarlaga THORNyacuteska
Sambandslyacuteethveldisins thornann 24 maiacute aacuterieth 1949 THORNaeth thornarf etv ekki aeth hafa moumlrg oreth um thornaeth
aeth houmlfundar thornyacutesku Grundvallarlaganna11
houmlfethu sem viethmieth thornaeligr stjoacuternskipulegu hamfarir
sem urethu iacute THORNyacuteskalandi aacuterieth 1933 thornegar Nasistar naacuteethu voumlldum og thorneirra hryllilegu
mannreacutettindabrota sem borgarar riacutekisins maacutettu thornola af stjoacuternvoumlldum iacute kjoumllfarieth Niethurstaethan
vareth suacute aeth mannreacutettindi voru sett iacute oumlndvegi vieth samningu Grundvallarlaganna riacutekisvaldinu
settar aacuteethur oacutethornekktar skorethur og seacuterstoumlkum stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel komieth aacute foacutet og getur hann
hafnaeth loumlggjoumlf ef huacuten stenst ekki stjoacuternarskraacutena aeth hans mati12
21 Grundvallarthornaeligttir stjoacuternarskraacuterfestu
Stjoacuternarskraacuterfesta samanstendur af amk sex grunvallarthornaacutettum ef miethaeth er vieth
nuacutetiacutemaskilning norraelignna fraeligethimanna13
Iacute fyrsta lagi thornarf ritaetha stjoacuternarskraacute sem aeligethst er iacute
lagakerfi hvers riacutekis og thornviacute einskonar grundvallarloumlg Iacute oumlethru lagi thornarf thornaeth aeth liggja fyrir hver
eigi aeth tuacutelka stjoacuternarskraacutena en thornaeth er oftast iacute houmlndum doacutemstoacutela sem hafa aacutekveethieth
endurskoethunarvald aacute stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum gagnvart settum loumlgum Iacute thornriethja lagi skarast
hugmyndirnar um stjoacuternarskraacuterfestu og reacutettarriacutekieth (the rule of law) thornar sem oacuteliacutek viethmieth eru
houmlfeth uppi vieth framkvaeligmd hvors um sig Stjoacuternarskraacuterfesta krefst meiri vandvirkni vieth gereth
laga og loumlgmaeligti thorneirra thornarf aeth eiga oacuteumdeilanleg stoeth iacute stjoacuternarskraacutenni sjaacutelfri Iacute fjoacuteretha lagi
thornarf riacutekisvaldieth aeth vera skipt Heacuter er iacute raun verieth aeth viacutesa til hinnar klassiacutesku thornriacuteskiptingar
riacutekisvaldsins en riacuteki hafa thornoacute misjafnan haacutett aacute aeth skipta riacutekisvaldi niethur aacute stofnanir siacutenar
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir samt thornaacute kroumlfu aeth moumlrkin milli doacutems- loumlggjafar- og
framkvaeligmdavalds seacuteu nokkueth skyacuter Iacute fimmta lagi er gereth krafa um aeth aacutekveethin
einstaklingsreacutettindi (mannreacutettindi) seacuteu stjoacuternarskraacutervarin og aeth ekki seacute haeliggt aeth fella thornau uacuter
gildi Iacute sjoumltta og siacuteethasta lagi thornarf aeth liacuteta til thorness aeth stjoacuternarskraacuterfesta byacuter yfir aacutekveethinni
althornjoacuteethahyggju sem lyacutesir seacuter thornannig aeth yfirthornjoacuteethlegt vald eetha stofnanir njoacuteta viethurkenningar og
11
Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins (Grundgesetz fuumlr die Bundserepublik Deutschland) hafa haldieth
thornessu nafni fraacute gildistoumlku thorneirra aacuterieth 1949 Aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth iacute upphafi var reiknaeth meeth aeth sameinaeth
THORNyacuteskaland myndi taka upp aethra stjoacuternarskraacute thornegar aeth thornviacute kaeligmi en THORNyacuteskaland var aacute thornessum tiacutema skipt aacute milli
Soveacutetriacutekjanna annars vegar og Vesturveldanna Bandariacutekjanna Bretlands og Frakklands hinsvegar Vieth fall
kommuacutenismans iacute Evroacutepu og sameiningu THORNyacuteskalands var aacutekveethieth aeth halda iacute thornessa braacuteethabrigetha stjoacuternarskraacuteldquo
Vestur-THORNyacuteskalands og nafninu haldieth oacutebreyttu enda hafethi huacuten reynst meeth afbrigethum vel 12
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 32 13
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17
8
thornjoacuteethreacutettarsamningar eru virtir Daeligmi um thornetta er samband Evroacutepusambandsins og
Sameinuethu thornjoacuteethanna vieth siacuten aethildarriacuteki14
THORNetta aacute thornoacute ekki alltaf vieth
Bandariacutekjamenn tala um constitutionalism en aacute allt oumlethrum forsendum en heacuter er gert og
hafa thorneir td komieth seacuter undan thornviacute aeth fullgilda althornjoacuteethlega mannreacutettindasamninga og telja sig
eingoumlngu bundna af eigin stjoacuternarskraacute Segja maacute aeth thorneir liacuteti aacute the rule of law eetha reacutettarriacutekieth
sem afleiethu stjoacuternarskraacuterinnar og meeth thornviacute aeth styrkja stoumlethu hennar meeth doacutemafordaeligmum hafa
Bandariacutekjamenn skapaeth sinn eigin constitutionalism sem er ekki aacutethornekkur thorneim evroacutepska En
hver er munurinn aacute reacutettarriacuteki og riacuteki byggethu aacute stjoacuternarskraacuterfestu
14
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17-19
9
3 Stjoacuternarskraacuterfesta og reacutettarriacutekieth Aacutekveethin skilyrethi thornurfa aeth vera uppfyllt til thorness aeth frumvoumlrp geti orethieth aeth loumlgum og
einstaklingar geti orethieth embaeligttismenn iacute nuacutetiacutema lyacuteethraeligethisriacutekjum Seacuteu skilyrethin uppfyllt er
frumvarpieth eetha skipun embaeligttismanns loumlgmaeligt og er thornaeth ein meginkrafa hins svokallaetha
reacutettarriacutekis Embaeligttismenn thornurfa aeth fara eftir boacutekstaf laganna vieth stoumlrf siacuten eetha aacutekvarethanatoumlku
riacutekisstjoacutern thornarf stuethning meirihluta fulltruacutea aacute thornjoacuteeththorningi og loumlg veretha aeth vera samin iacute samraeligmi
vieth stjoacuternarskraacute THORNetta er oacuteumdeilt iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum og er aacutestaeligethan ekki siacutest suacute aeth hugmyndin
um reacutettarriacutekieth er roacutetgroacutein baeligethi iacute fordaeligmisreacutetti (the rule of law) og meginlandsreacutetti Evroacutepu
(Rechtsstaat) THORNoacute aeth stigsmunur seacute aacute virethist thornaeth thornoacute ekki trufla skilgreiningar aacute hugtakinu og
segir Garethar Giacuteslason ma um thornaeth
Grundvallarhugmyndin sem felst iacute orethinu riacuteki reacutettarins er suacute aeth foacutelk eigi aeth hlyacuteetha reacutettinum og laacuteta
hann stjoacuterna gerethum siacutenum iacute samfeacutelaginu En reacutettarriacuteki er oft notaeth iacute thornrengri merkingu en thornetta
thorneirri aeth riacutekisvaldieth skuli bundieth loumlgum og haacuteeth loumlgum15
Segja maacute aeth fyrri skilgreining Garethars eigi vieth um hina daeligmigerethu skilgreiningu
fordaeligmisreacutettar aacute hugtakinu en hin siacuteethari eigi vieth skilgreiningu meginlandsreacutettar Almenn
skilgreining aacute reacutettarriacuteki myndi sjaacutelfsagt uacutetleggjast thornannig aeth thornaeth seacute thornjoacuteethfeacutelag thornar sem
riacutekisvaldinu er komieth aacute foacutet takmarkaeth og bundieth meeth loumlgum og af mannreacutettindum16
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir thornaacute kroumlfu aeth skilyrethin seacuteu meiri en almennt thornykir naeliggjanlegt iacute
daeligmigerethu reacutettarriacuteki og viethurkennir ekki roumlk sem leietha til minnstu tilsloumlkunar skilyretha aacute
kostnaeth td mannreacutettinda17 Heacuter aeth neethan verethur komieth inn aacute aeth yfirleitt thornurfi aukinn
meirihluta thornjoacuteeththornings eetha einfaldan meirihluta thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu til thorness aeth breyta
stjoacuternarskraacute THORNaeth eru hoacuteflega iacutethornyngjandi skilyrethi thornar sem stjoacuternmaacutelaflokkakerfin iacute flestum
vestraelignum loumlndum eru thornannig gereth aeth naacutenast oacutemoumlgulegt er fyrir einn eetha tvo flokka aeth koma
seacuter saman um seacutertaeligka stjoacuternarskraacuterbreytingu Viethkomandi thornjoacuteethum eru thornoacute faacutear skorethur settar
varethandi stjoacuternarskraacuterbreytingar enda oacuteliacuteklegt aeth almenningur samthornykkti iacutethornyngjandi loumlg fyrir
sjaacutelfan sig Uacuterslit thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslna hafa mikieth poacutelitiacuteskt vaeliggi og eru
stjoacuternarskraacuterbreytingar sem framkvaeligmdar eru meeth sliacuteku moacuteti naeligr oacutevefengjanlegar hvaeth
loumlgmaeligti thorneirra varethar
15
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki bls 143 16
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls 582 17 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 73-74
10
31 Loumlgmaeligti valds
Moumlrg menningarsamfeacuteloumlg undanfarinna tvoumlthornuacutesund aacutera houmlfethu thornann haacutettinn aacute aeth fela
seacuterstoumlkum thornjoacuteethhoumlfethingja allt riacutekisvald THORNjoacuteethhoumlfethinginn gat aukieth skattheimtu (loumlggjafarvald)
sent embaeligttismenn til aeth innheimta skattinn (framkvaeligmdavald) og daeligmt thornaacute iacute fangelsi sem
ekki borguethu (doacutemsvald) Valdieth var reacutettlaeligtt meeth yacutemsu moacuteti en thornekktust eru roumlkin aeth vera
konungborinn og guethdoacutemlegt vald (divine authority) THORNetta er thornoacute nokkueth tengt tiacutemabilum og
samfeacuteloumlgum Fyrstu Iacuteslendingarnir voru td eethlisreacutettarmenn aeth thornviacute leiti aeth thorneir truacuteethu thornviacute aeth
goumlmul loumlg vaeligru bundin heiloumlgum boumlndum vieth hieth endanlega reacutettlaeligti THORNeir litu svo aacute aeth thorneir
vaeligru ekki aeth stunda loumlggjafarstarf iacute Loumlgreacutettu thornjoacuteethveldisaldar heldur einungis aeth leietha reacutett loumlg
iacute ljoacutes18
Aacute sautjaacutendu oumlld maacute segja aeth thornessar hugmyndir hafi orethieth undir iacute thornaeth minnsta aacute
Vesturloumlndum Iacute boacutekinni Leviathan sem gefin var uacutet aacuterieth 1651 segir breski heimspekingurinn
Thomas Hobbes meethal annars
And therefore the first Founders and Legislators of Common-wealths amongst the Gentiles whose
ends were only to keep the people in obedience and peace have in all places taken care First to
imprint in their minds a beliefe that those precepts which they gave concerning Religion might not
be thought to proceed from their own device but from the dictates of some God or other spirit or
else that they themselves were of a higher nature than mere mortalls that their Lawes might the
more easily be received 19
Meeth thornessum orethum og fullyrethingum um aeth truacutearbroumlgeth seacuteu notueth til aeth ala aacute heimsku
mannanna afneitar hann algerlega sliacutekum stjoacuternarhaacutettum meeth roumlkum skynseminnar Hobbes
uacutetskyacuterir svo thornjoacuteethriacutekishugtakieth thornar sem hann reisir tilgaacutetu um hvers vegna riacutekisstjoacuternum leyfist
aeth hafa vald yfir flestum thornaacutettum samfeacutelagsins THORNar uacutetskyacuterir Hobbes aeth seacuterhver maethur hafi
liacutekamlegt vald sem hann geti notaeth sjaacutelfum seacuter til varnar eetha til aeth komast yfir hluti THORNetta
vald er samkvaeligmt svokoumllluethum samfeacutelagssaacutettmaacutela framselt hinu almaacutettuga riacutekildquo sem thornaacute
hefur yfir oumlllu valdi thornegna sinna aeth raacuteetha THORNetta sameinaetha og mikla vald aacute svo aeth sjaacute til thorness
aeth tryggja oumlryggi thornegna riacutekisins iacute thornaeth minnsta fyrir hverjum oumlethrum Hobbes uacutetskyacuterir svo
loumlgmaeligti valdsins hjaacute thornessu riacutekisvaldi og hvernig stofnun sliacuteks valds fer fram THORNaacute skilgreinir
hann samfeacutelagssaacutettmaacutelann og thornaeth umboeth sem valdhafar hafa Segir hann thornaeth falieth iacute thorneim
hluta saacutettmaacutelans sem segir aeth thornegnarnir skuli viethurkenna vald thorness sem valdieth hlyacutetur jafnvel
thornoacutett hann faacutei ekki atkvaeligethi allra20
THORNetta er enn iacute dag grundvallarregla iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum
18
Sigurethur Liacutendal Loumlg og lagasetning iacute Iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Bls 125 19
HobbesThomas Leviathan bls 177 20
Sama heimild bls 185-201
11
32 THORNriacuteskipting riacutekisvaldsins
Franski stjoacuternspekingurinn Charles-Louis de Secondat baron de La Bregravede et de Montesquieu
er talinn einn mesti aacutehrifavaldur aacute stjoacuternskipun nuacutetiacutemariacutekja Iacute boacutek sinni LEsprit des lois eetha
Andi laganna fraacute aacuterinu 1748 talar hann fyrir thornviacute aeth valdi riacutekja seacute skipt iacute thornrennt til aeth forethast
valdniacuteethslu THORNar er hann iacute raun aeth lyacutesa eigin reynslu og kynnum af stjoacuternskipun Breta en
Bretland var aacute thorneim tiacutema eins og kunnugt er vagga thorningraeligethis THORNeir stjoacuternarhaeligttir voru thornoacute iacute
mikilli thornroacuteun aacute aacutetjaacutendu oumlld Um riacutekisstjoacuternarvald segir Montesquieu meethal annars
In every government there are three sorts of power the legislative the executive in respect to
things dependent on the law of nations and the executive in regard to matters that depend on the
civil law [hellip] The latter we shall call the judiciary power and the other simply the executive
power of the state
The political liberty of the subject is a tranquillity of mind arising from the opinion each person
has of his safety In order to have this liberty it is requisite the government be so constituted as
one man need not be afraid of another When the legislative and executive powers are united in the
same person or in the same body of magistrates there can be no liberty because apprehensions
may arise lest the same monarch or senate should enact tyrannical laws to execute them in a
tyrannical manner
Again there is no liberty if the judiciary power be not separated from the legislative and
executive Were it joined with the legislative the life and liberty of the subject would be exposed
to arbitrary control for the judge would be then the legislator Were it joined to the executive
power the judge might behave with violence and oppression There would be an end of
everything were the same man or the same body whether of the nobles or of the people to
exercise those three powers that of enacting laws that of executing the public resolutions and of
trying the causes of individuals21
Montesquieu hafethi upplifaeth stjoacuternmaacutel og fraeligethst um stjoacuternspeki iacute fjoumllda aacutera aacuteethur en hann
skrifaethi thornessa merku boacutek Hann skilgreinir valdieth og stofnanir riacutekisins aacutesamt thornviacute aeth vara vieth
aacutekveethnum haeligttum sem valdieth getur skapaeth Stjoacuternmaacutelamenn hafa thornoacute notaeth tviacuteraeligethni iacute
skilgreiningum Montesquieus til aeth reacutettlaeligta oacutejafna skiptingu valdsins Bjarni Benediktsson
frv forsaeligtisraacuteethherra sagethi ma iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins aacuterieth 1956
Td er talieth aeth hinn mikli franski stjoacuternspekingur Montesquieu [] hafi aeth nokkru misskilieth hina
brezku stjoacuternskipan Hann hafi gert meira en reacutett var uacuter skiftingunni milli hinna thornriggja
houmlfuethgreina riacutekisvaldsins thorne iacute loumlggjafarvald framkvaeligmdarvald og doacutemsvald er vaeligru iacute houmlndum
thornriggja oacuteliacutekra aethila eetha valdhafa22
Bjarni setur thornann fyrirvara aacute oreth siacuten aeth thornaeth geti skipt maacuteli hvenaeligr leitaeth var til Bretlands um
fyrirmynd aacute stjoacuternarfyrirkomulagi Eins og fyrr segir var thorningraeligethieth iacute Bretlandi iacute mikilli thornroacuteun
aacute thorneim tiacutema sem Montesquieu var aeth fraeligethast um thornaeth Hann segir samt sem aacuteethur aeth THORNegar
loumlggjafar- og framkvaeligmdavaldieth er sameinaeth iacute einni manneskju eetha sama yfirvaldinu getur
ekkert frelsi thornrifistldquo THORNar meeth er hann aeth segja aeth oacutetakmarkaeth thorningraeligethi geti verieth frelsinu
haeligttulegt THORNoacute veretha oreth hans ekki skilin betur en svo aeth thorningraeligethi seacute betra en samruni
21
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws bls 173-174 22
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 2
12
framkvaeligmda- og doacutemsvalds annars vegar og loumlggjafar- og doacutemsvalds hins vegar
Framkvaeligmda- og doacutemsvalds var iacute houmlndum soumlmu embaeligttismanna aacute Iacuteslandi thornangaeth til aacuterieth
1992 og var thornviacute framkvaeligmdavaldieth aeth hluta til tengt vieth hina tvo megin valdathornaeligtti riacutekisins
sem Montesquieu sagethi iacutegildi doacutemsdags
Ekki verethur annaeth seacuteeth vieth lestur Anda laganna en aeth Montesquieu hafi verieth aeth lyacutesa thornviacute
aacute hverju stjoacuternarskraacuterfesta eigi aeth grundvallast og thornar meeth stjoacuternun og grunnbygging riacutekja
Hann nefnir ma meethalhoacutefsregluna og poacutelitiacuteskt frelsi sem ekki var gert seacuterlega haacutett undir
houmlfethi fyrr en aacute seinni hluta tuttugustu aldar thornraacutett fyrir mannreacutettindayfirlyacutesingar fraacute lokum
aacutetjaacutendu aldar og fyrri hluta thorneirrar niacutetjaacutendu THORNaeth er einmitt saacute tiacutemi sem heacuter er haldieth fram aeth
nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfesta hafi iacute raun orethieth grundvoumlllurinn vieth stofnun riacutekja Hin skjalfesta
stjoacuternarskraacute er afsprengi skrifa Montesquieus og thornviacute liggur beinast vieth aeth skoetha hana aetheins
naacutenar
13
4 Stjoacuternarskraacuter Skjalfestar stjoacuternarskraacuter sem toacuteku gildi aacute aacutetjaacutendu og niacutetjaacutendu oumlld houmlfethu aethallega thornaeth hlutverk
aeth vera laga-poacutelitiacuteskur rammi fyrir upprennandi thornjoacuteethriacuteki Iacute thorneim laacute einnig framsaeligkin aacuteaeligtlun
meeth thornann tilgang aeth efla loumlgmaeligti borgarasteacutettarinnar til aeth krefjast valda iacute baraacutettunni vieth
einveldi Vegna thornessa voru stjoacuternarskraacuter seacuterstaklega hugsaethar til aeth takmarka poacutelitiacutesk afskipti
framkvaeligmdavaldsins eetha konungs en auka feacutelagsleg og poacutelitiacutesk aacutehrif borgarasteacutettarinnar meeth
thornviacute aeth veita thornjoacuteeththorningum sterka stoumlethu innan thornjoacuteethriacutekisins Stjoacuternarskraacuter tuttugustu og fyrstu
aldar veita valdhoumlfum starfsumboeth lyacuteethraeligethisriacutekjum aacutekveethinn lagagrunn og mannreacutettindum
aacutekveethna vernd THORNaeth er thornviacute oacutehaeligtt aeth segja aeth poacutelitiacutesk staetha og hlutverk hinnar skjalfestu
stjoacuternarskraacuter hafi breyst griacuteetharlega mikieth siacuteethustu tvaeligr aldir liacutekt og hieth frjaacutelslynda thornjoacuteethriacuteki
niacutetjaacutendu aldar er oacuteliacutekt velferethar- og lyacuteethraeligethisriacutekjum tuttugustu og fyrstu aldar23
41 Hlutverk stjoacuternarskraacutea
Stjoacuternarskraacuter gegna thornviacute hlutverki aeth skilgreina voumlld skyldur og sambandieth milli stofnana
riacutekisvaldsins eetha valdhafa Auk thorness setja stjoacuternarskraacuter fram aacutekveethnar skilgreiningar og visst
gildismat Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuter uacutetlisti aacutekveethnar meginreglur fyrir stoumlrf valdhafa og gefa
fyrirmaeligli um hvaeth eigi aeth gera iacute seacuterstoumlkum tilvikum24
THORNessar stjoacuternarskraacuterreglur hvort sem
thornaeligr eru skjalfestar eetha ekki greietha fyrir stoumlethugleika og fyrirsjaacuteanleika iacute atferli allra aethila
riacutekisins THORNaacute buacutea sliacutekar forskriftarreglur til aacutekveethinn maeliglikvaretha sem raunverulegt atferli getur
verieth miethaeth vieth og daeligmt eftir25
42 Skjalfestar stjoacuternarskraacuter
Stjoacuternarskraacuter geta verieth baeligethi skjalfestar (written) eetha oacuteskjalfestar (unwritten) og eru aacutestaeligethur
thorness tengdar stjoacuternmaacutelasoumlgu hvers riacutekis Stjoacuternarskraacute Bretlands er td oacuteskjalfest thornoacute aeth
einhver hluti hennar seacute skjalfestar meginreglur laga sem rekja maacute allt til thornrettaacutendu aldar
Aacutestaeligetha thorness aeth stjoacuternarskraacute Breta er oacuteskjalfest er ekki siacutest suacute aeth Bretar hafa naacuteeth naeligr algerri
samfellu iacute thornroacuteun aacute lagakerfi siacutenu aacute thorneim tiacutema sem riacutekisvald hefur verieth thornar til THORNessu er
algerlega oumlfugt farieth iacute riacutekjum sem hafa skjalfesta stjoacuternarskraacute THORNar hafa alger kaflaskil oftast
aacutett seacuter staeth thornegar nyacutejar stjoacuternarskraacuter hafa verieth skjalfestar KC Wheare proacutefessor iacute
stjoacuternskipunarreacutetti vieth Oxford-haacuteskoacutela uacutetskyacuterethi skjalfestar stjoacuternarskraacuter aacute thornennan veg
23
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 31-32 24
Daeligmi um thornetta er 7 gr Stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands en thornar segir Nuacute deyr forseti eetha laeligtur af stoumlrfum
aacuteethur en kjoumlrtiacutema hans er lokieth og skal thornaacute kjoacutesa nyacutejan forseta til 31 juacuteliacute aacute fjoacuteretha aacuteri fraacute kosninguldquo 25
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 6
14
If we investigate the origins of modern constitutions we find that practically without exception
the were drawn up and odopted because people wished to make a fresh start so far as the
statement of their system of government was concerned [] The circumstances in which a break
with the past and the need for a fresh start come about vary from country to country but in almost
every case in modern times countries have a constitution for the very simple and elementary
reason that they wanted for some reaseon to begin again26
Breski stjoacuternspekingurinn Samuel Finer tekur iacute svipaethan streng og Wheare en hann segir
skjalfestar stjoacuternarskraacuter oft vera vanvirtar og aeth siacutefellt seacute verieth aeth breyta thorneim Hann segir
auk thorness
Moreover-so this line of argument goes-Britain New Zealand and Israel have no codified
constitutions but nevertheless follow with remarkable consistency and continuity what
constitutional rules they do posess Hencersquoit is concluded-constitutions are otiose if the
powerholders exercise self-restraint the written constitution is unnecessary and if they do not it is
useless [] But this is not a sound reason for rejecting the study of constitutions rather for
persuing it with sensitivity and common sense otherwise one might just as well deny the
usefulness of door locks These are clearly unnecessary to honest people who pass the door and
equally are useless against the determined burglar But they can and do deter the casual strollers
who might otherwise in and help themselves27
Stjoacuternarskraacuter eru thornviacute teknar iacute notkun vegna thorness aeth foacutelk vill nyacutett upphaf og sjaacutelfsagt leiethreacutetta
sambandieth milli siacuten og riacutekisvaldsins THORNaeth er thornoacute varla noacuteg aeth hafa einungis skjalfesta
stjoacuternarskraacute til aeth tryggja aethhald valdhafa og reacutettindi borgaranna Hinsvegar verethur aeth liacuteta til
oretha Finers thornar sem hann segir aeth thornaeth seacute ekki aacutestaeligetha til aeth forethast notkun thorneirra Hann segir
aeth fleira thornurfi aeth koma til og er thornaeth vel iacute takt vieth thornaeth sem komieth var innaacute aeth ofan um
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu THORNau einkenni gera ekki raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu aetheins til
formlega og aeth aethrar oacuteskjalfestar meginreglur grundvalli stjoacuternskipun riacutekja THORNaeth gefur tilefni
til geeththornoacutettaaacutekvarethana stjoacuternvalda og minnkar reacutettaroumlryggi borgaranna
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter
Samkvaeligmt skoska loumlgspekingnum Neil MacCormick er haeliggt aeth skipta skjalfestum
stjoacuternarskraacutem iacute annars vegar formlegar (formal) stjoacuternarskraacuter og hins vegar virkar
(functional) stjoacuternarskraacuter28
MacCormick segir virkar stjoacuternarskraacuterldquo vera vieth lyacuteethi thornar sem
uppi er haldieth lagakerfi sem viacutesar iacute sjaacutelft sig Til aeth uacutetskyacutera thornetta naacutenar segir hann
The idea of aacuteconstostitution in the functional senseacute is nothing other than the set of rules that
taken together as a dynamic unity establishes and regulates the self-governance of a political
entity This applies wether the entity you have in mind is a nation state a union state a federation
a confederation or whatever other kind of human commonwealth there may be29
Formleg stjoacuternarskraacute er thornviacute andstaeligethan vieth thornetta og er iacute raun skjal sem ekki er farieth
naacutekvaeligmlega eftir heldur er stuethst vieth thornau aacutekvaeligethi sem ekki er haeliggt aeth liacuteta framhjaacute Segja maacute
26
Wheare K C 1966 Modern Constitutions bls 4 27
Samuel Finer 1995 Comparing constitutions bls 2 28
Neil MacCormick 2005 Whorsquos afraid of a European Constitution bls 40-41 29
Sama heimild bls 42
15
sem daeligmi aeth hluti stjoacuternskipunarkafla iacuteslensku stjoacuternarkraacuterinnar seacute aetheins formlega til og allt
oumlnnur stjoacuternarskraacute seacute iacute raun virk THORNaeth er haeliggt aeth taka undir thornaeth aeth farieth seacute eftir helstu
aacutekvaeligethum iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar en stoacuter hluti hennar er ekki virkur Sem daeligmi maacute nefna
14 gr stjoacuternarskraacuterinnar um stjoacuternaraacutebyrgeth sem segir Raacuteethherrar bera aacutebyrgeth aacute
stjoacuternarframkvaeligmdum oumlllum Raacuteethherraaacutebyrgeth er aacutekveethin meeth loumlgum Althorningi getur kaeligrt
raacuteethherra fyrir embaeligttisrekstur thorneirra Landsdoacutemur daeligmir thornau maacutelldquo THORNetta einstaka aacutekvaeligethi
stjoacuternarskraacuterinnar er ekki virkt thornar sem Landsdoacutemur hefur aldrei verieth kallaethur saman og thornviacute
er stjoacuternaraacutebyrgeth aetheins formlegur hluti stjoacuternarskraacuter Iacuteslands
Allar stjoacuternarskraacuter hafa siacutena virku hlieth og siacutena formlegu hlieth Spurningin er hversu
fraacutebrugethnar thornaeligr eru hvorri annarri Ljoacutest er aeth stjoacuternarskraacuterfesta krefst thorness aeth liacutetieth beri thornar aacute
milli thornoacute svo aeth thornviacute verethi kannski aldrei naacuteeth aeth thornaeligr verethi algerlega hliethstaeligethar Laacutegmarkieth er
etv thornaeth aeth haeliggt seacute aeth skynja meginreglur hverrar stjoacuternarskraacuter fyrir sig og aeth thornaeligr stuethli aeth
thornviacute aeth almenningur geti nokkurn veginn seacuteeth fyrir gjoumlrethir valdhafa
422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter
Iacute lok thornessarar yfirferethar um skilgreiningar aacute stjoacuternarskraacutem er reacutett aeth fjalla um torbreytanlegar
(rigid) og auethbreytanlegar (flexible) stjoacuternarskraacuter Torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa
nokkueth samstillt aacutetak til aeth haeliggt seacute aeth breyta thorneim Algengasta einkenni thorneirra er thornaeth aeth
aukinn meirihluta thorne tvo thornriethju hluta thornjoacuteeththornings eetha thornjoacuteetharatkvaeligetha thornarf til aeth breyta thorneim
Daeligmi um thornetta er stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna en tveir thornriethju hlutar beggja thorningdeilda thornurfa
aeth leggja fram frumvarp thorness efnis eetha tvouml af hverjum thornremur loumlggjafarthorningum riacutekjanna
sjaacutelfra30
Hugmyndin aeth baki thornessu fyrirkomulagi er aeth torvelda meirihaacutettar breytingar aacute
stjoacuternskipun riacutekisins aeth tilstuethlan faacuterra stjoacuternmaacutelamanna THORNessi thornroacuteun bandariacutesku stjoacuternar-
skraacuterinnar hefur orethieth til thorness nuacute aacute tiacutemum er naacutenast oacutemoumlgulegt aeth breyta henni thornar sem
gildismat thornjoacuteetharinnar er mun fjoumllskruacuteethugra en thornaeth var fyrir ruacutemum 200 aacuterum thornegar
stjoacuternarskraacutein toacutek gildi
Auethbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa hinsvegar ekki aeth reietha sig aacute algeran samhug
thornjoacuteetharinnar THORNekktasta auethbreytanlega stjoacuternarskraacutein er aacuten vafa Weimar-stjoacuternarskraacutein sem
Hitler nyacutetti seacuter til aeth komast til valda Suacute stjoacuternarskraacute hafethi ma thornann galla aeth thornjoacuteeththorningieth gat
breytt stjoacuternarskraacutenni meeth sama haeligtti og einfoumlldum loumlgum31
THORNaeth er ekki haeliggt aeth benda aacute
seacuterstakt einkenni auethbreytanlegra stjoacuternarskraacutea Segja maacute aeth ef ekki er krafist amk aukins
meirihluta aacute thornjoacuteeththorningi vieth stjoacuternarskraacuterbreytingu seacute um auethbreytanlega stjoacuternarskraacute aeth raeligetha
30
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 10 31
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir Bls 471
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html
i
Yfirlyacutesingar
Eacuteg lyacutesi thornviacute heacuter meeth yfir aeth eacuteg er einn houmlfundur thornessa verkefnis og thornaeth er aacutegoacuteethi eigin
rannsoacutekna
___________________________
Huacuteni Heiethar Hallsson
THORNaeth staethfestist heacuter meeth aeth lokaverkefni thornetta fullnaeliggir aeth miacutenum doacutemi kroumlfum til BA-
proacutefs iacute feacutelagsviacutesinda- og lagadeild
__________________________
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason
ii
Uacutetdraacutettur Aacute liethnum tveimur oumlldum hefur hin skjalfesta stjoacuternarskraacute orethieth eitt helsta einkenni
nuacutetiacutemariacutekisins Iacute thornviacute felst aeth stjoacuternskipunin byggi aacute mannreacutettindum aethgreiningu valdathornaacutetta
hins lyacuteethraeligethislega reacutettarriacutekis hugmyndum reacutettarriacutekisins og oumlethrum grundvallarthornaacutettum sem
telja verethur til undirstoumlethuatrietha hins frjaacutelslynda lyacuteethraeligethisriacutekis Tilkoma hinnar skjalfestu
stjoacuternarkraacuter hefur orethieth til thorness aeth stjoacuternvoumlld buacutea vieth aacutekveethna forskrift um aethhald sem thornau
skuldbinda sig til aeth fara eftir THORNannig hefur verieth leitast vieth aeth tryggja stjoacuternskipulega
bindingu valdastofnana riacutekisins reacutettaroumlryggi og mannreacutettindi Hugtakieth sem lyacutesir thornessum
hugmyndum er aacute ensku constitutionalism en hefur fengieth thornyacuteethinguna stjoacuternarskraacuterfesta aacute
iacuteslensku Iacute thornessari ritgereth er hugtakieth uacutetskyacutert og grunngereth thorness skoethueth Fjallaeth er um
reacutettarriacutekieth skiptingu riacutekisvaldsins uppruna thorness og loumlgmaeligti Stjoacuternarskraacuterfesta iacute stofnunum
althornjoacuteethasamfeacutelagsins er til umfjoumlllunar thornar sem hugtakinu eru gereth skil meeth tilliti til
thornjoacuteethareacutettar althornjoacuteethastofnana og mannreacutettinda
Iacute lokin eru helstu aacutelitamaacutel nefnd sem taka thornarf til skoethunar vieth endurskoethun Stjoacuternarskraacuter
lyacuteethveldisins Iacuteslands og thornaacute seacuter iacute lagi meeth thornaeth iacute huga aeth huacuten uppfylli betur kroumlfur
stjoacuternarskraacuterfestunar Til aeth kanna hvort sliacutek breyting seacute aethkallandi eetha nauethsynleg er
nuacuteverandi stjoacuternskipun iacuteslenska riacutekisins lyacutest og thorneir thornaeligttir dregnir fram sem taldir eru
undirstaetha hennar Niethurstaetha thornessarar athugunar er suacute aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins thornarfnist
heilstaeligethrar endurskoethunar og aeth hana megi faeligra naeligr nuacutetiacutemalegri stjoacuternarskraacutem
Abstract For the past two centuries the written constitution has become the main characteristic of the
modern state That means that the form of government of the state is founded on human
rights the separation of state powers of the democratic state based on the rule of law the
ideas of the rule of law and other fundamental factors which must be considered as bases of
the liberal democracy The emergence of the written constitution has made governments
subject to certain prescript of restraint which they bind themselves to comply with That has
secured governmental binding of state institutions legal certainty and human rights The
concept which describes these ideas is in English constitutionalism but has been translated
stjoacuternarskraacuterfesta in Icelandic In this paper the concept is explained mainly with regard to
its infrastructure The rule of law is discussed the separation of powers its origin and
legitimacy Constitutionalism of international institutions is also discussed where the
concept is explained regarding international law international institutions and human rights
At the end the main matters mentioned which need to be taken into consideration when
the constitution of the Republic of Iceland is revised especially so it can be better equipped
to fulfil the demands of constitutionalism To find out whether such change is insistent or
necessary the present form of government is described and those factors that are considered
its foundation The conclusion of this observation is that the Icelandic constitution will need
a complete revision and that it may be brought nearer to more modern constitutions
Efnisyfirlit
INNGANGUR 1
1 UPPHAF STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 3
11 STJOacuteRNARSKRAacuteR FYRRI TIacuteMA 3 12 TILKOMA THORNJOacuteETHRIacuteKISINS 3 13 UPPGANGUR STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 4 14 UPPHAF NUacuteTIacuteMA STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 5 15 SAMANTEKT 6
2 EINKENNI STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 7
21 GRUNDVALLARTHORNAEligTTIR STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 7
3 STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTA OG REacuteTTARRIacuteKIETH 9
31 LOumlGMAEligTI VALDS 10 32 THORNRIacuteSKIPTING RIacuteKISVALDSINS 11
4 STJOacuteRNARSKRAacuteR 13
41 HLUTVERK STJOacuteRNARSKRAacuteA 13 42 SKJALFESTAR STJOacuteRNARSKRAacuteR 13
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter 14 422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter 15
43 STJOacuteRNARSKRAacute LYacuteETHVELDISINS IacuteSLANDS SKILGREIND 16
5 STJOacuteRNARSKRAacuteR SEM REacuteTTARHEIMILDIR 17
51 TUacuteLKUN STJOacuteRNARSKRAacuteRAacuteKVAEligETHA OG FRAMKVAEligMD THORNEIRRA 17
6 VIETHURKENNING THORNJOacuteETHAREacuteTTAR OG YFIRTHORNJOacuteETHLEGS VALDS 19
61 ALTHORNJOacuteETHADOacuteMSTOacuteLAR OG YFIRTHORNJOacuteETHLEGIR DOacuteMSTOacuteLAR 19 62 MANNREacuteTTINDI 20
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu 21
7 GRUNDVOumlLLUR IacuteSLENSKRAR STJOacuteRNSKIPUNAR 22
71 LYacuteETHVELDISSTJOacuteRNARFORM 22 711 Forsetaembaeligttieth 22 712 THORNingraeligethi 23
72 GREINING RIacuteKISVALDSINS 24 73 LYacuteETHRAEligETHI 24 74 MANNREacuteTTINDAVERND 24 75 ENDURSKOETHUNARVALD DOacuteMSTOacuteLA 25 76 SAMANTEKT 25
8 STJOacuteRNSKIPUNARTHORNROacuteUN EFTIR STRIacuteETH 26
81 MEGIN BREYTINGAR Aacute EVROacutePSKUM STJOacuteRNARSKRAacuteM Aacute SIacuteETHARI TIacuteMUM 26
9 ENDURSKOETHUN STJOacuteRNARSKRAacuteR LYacuteETHVELDISINS IacuteSLANDS 28
91 HELSTU VIETHFANGSEFNI VIETH ENDURSKOETHUN STJOacuteRNARSKRAacuteRINNAR 331944 28 92 LOKAORETH 29
HEIMILDASKRAacute 30
1
Inngangur THORNrjaacuter skjalfestar stjoacuternarskraacuter hafa verieth iacute gildi aacute Iacuteslandi Suacute fyrsta sem gefin var af konungi
toacutek gildi aacuterieth 1874 og veitti huacuten Althorningi innlent loumlggjafarvald aeth hluta og aethskildi thornar meeth
loumlggjafarvaldieth iacute maacutelefnum Iacuteslands aeth nokkru leyti fraacute thornviacute danska Danakonungur hafethi thornoacute
samkvaeligmt henni neitunarvald iacute loumlggjafarmaacutelefnum Aethra stjoacuternarskraacute siacutena fengu Iacuteslendingar
aacuterieth 1920 iacute kjoumllfar thorness aeth iacuteslenska riacutekieth vareth fullvalda aacuterieth 1918 Sjaacutelfraeligethi Iacuteslands aeth
althornjoacuteethaloumlgum var thornar meeth staethreynd thornoacutett riacutekieth vaeligri aacutefram iacute konungssambandi vieth
Danmoumlrku Iacute samraeligmi vieth aacutekvaeligethi sambandslagasamningsins aacuterieth 1918 aacutekvaacuteethu Iacuteslendingar
siacuteethan aeth rjuacutefa samband riacutekjanna aeth tilskildum tiacutema liethnum og stofna lyacuteethveldi aacuterieth 1944 Vieth
thornaeth taeligkifaeligri var riacutekinu sett nyacute stjoacuternarskraacute THORNraacutett fyrir aacutekveethnar grundvallarbreytingar aacute
iacuteslenskri stjoacuternskipun meeth hverri nyacuterri stjoacuternarskraacute einkennist stjoacuternskipuleg thornroacuteun Iacuteslands af
samfellu1 thornoacute oft hafi langur tiacutemi liethieth aacute milli stjoacuternarskraacuterbreytinga Aacutestaeligethuna maacute eflaust
rekja til thorness aeth aacuterekstrar iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi hafa verieth faacutetiacuteethir thorne til loka
siacuteethustu aldar THORNviacute maacute segja aeth thornaeth seacute ekki fyrr en nuacute aacute tuttugustu og fyrstu oumlldinni aeth krafa
seacute gereth til endurskoethunar aacute stjoacuternarskraacutenni sem er nuacute meira en sextiacuteu aacutera goumlmul Vieth
endurskoethun aacute stjoacuternarskraacute er aeth moumlrgu aeth hyggja Fyrst thornarf aeth athuga gaumgaeligfilega hvort
bryacutena nauethsyn beri til breytinga hvort naeliggilegt seacute aeth breyta hluta aacutekvaeligetha viethkomandi
stjoacuternarskraacuter eetha hvort huacuten sinni hlutverki siacutenu baeligrilega eins og huacuten er og til samraeligmist vieth
thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa
Iacute fyrri hluta ritgeretharinnar eru thorneir thornaeligttir sem helst einkenna stjoacuternarskraacuterfestu dregnir
fram og mikilvaeliggi thorneirra iacute nuacutetiacutemariacutekjum og skipulagi thorneirra gereth skil THORNaacute er hinni skjalfestu
stjoacuternarskraacute gereth iacutetarleg skil Iacute seinni hluta ritgeretharinnar verethur leitaeth svara vieth thorneirri
spurningu hvort endurskoetha thornurfi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute aacuterinu 1944 meeth
hliethsjoacuten af stjoacuternarskraacuterfestunni sem fjallaeth er um iacute fyrri hluta ritgeretharinnar
Stjoacuternarskraacuterfesta (constitutionalism) er liacutett thornekkt hugtak heacuter aacute landi enda maacute segja aeth aacute
lyacuteethveldistiacutemanum hafi umraeligethan um framtiacuteeth stjoacuternarskraacuterinnar verieth iacute skoumltuliacuteki THORNoacute vareth
toumlluvereth umraeligetha um gildi aacutekvaeligetha stjoacuternarskraacuterinnar vieth inngoumlngu lyacuteethveldisins iacute Evroacutepska
efnahagssvaeligethieth meeth samningi sem undirritaethur var iacute Oacuteportoacute 2 maiacute 1992 en hann toacutek gildi 1
januacutear 1994 Iacuteslensk stjoacuternarskraacuterumraeligetha naacuteethi aacutekveethnu haacutemarki eftir maacutelskot forseta Iacuteslands
aacute svokoumllluethu fjoumllmiethlafrumvarpi 2 juacuteniacute 2004 Vareth thornaeth ma til thorness aeth forsaeligtisraacuteethherra
aacutekvaeth aeth skipa seacuterstaka stjoacuternarskraacuternefnd iacute byrjun aacuters 2005 sem endurskoetha aacutetti
1 Forsaeligtisraacuteethherra 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter
lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007 bls 62 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute
httpwwwalthingiisaltext133s1293html
2
stjoacuternarskraacutena og gera tilloumlgur aeth breytingum Eina breytingin sem nefndin saacute tiacutemabaeligra var
aeth faeligra almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni meeth thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu2
Hin skjalfesta stjoacuternarskraacute og grunngereth riacutekja hafa mikieth verieth til umraeligethu meethal
Evroacuteputhornjoacuteetha aacute liethnum aacuteratugum vegna soumlgulegra atburetha og maacute thornar nefna siacuteethari
heimstyrjoumlldina stofnun Evroacutepuraacuteethsins og Evroacutepubandalagsins stofnun Evroacutepusambandsins
og fall jaacuterntjaldsins Sem daeligmi maacute nefna aeth stjoacuternarskraacuter flestra Evroacutepuriacutekja toacuteku gildi eftir
seinni heimstyrjoumlld og aethrar hafa verieth endurskoethaethar og endurbaeligttar aacute liethnum aacuteratugum til
samraeligmis vieth Roacutemarsaacutettmaacutelann sem er aeligethsta reacutettarheimild Evroacutepusambandsins
Tilgangur thornessarar ritgerethar er aeth gera lesandanum kleift aeth oumlethlast innsyacuten iacute thornau megin
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu sem nuacute eru almennt talin vera grundvoumlllur evroacutepskra
stjoacuternskipunarhugmynda THORNoacute ekki siacuteethur til aeth gera grein fyrir mikilvaeliggi thorness aeth skjalfestar
stjoacuternarskraacuter seacuteu virtar sem grundvoumlllur stjoacuternskipunar riacutekja og sem aeligethsta reacutettarheimild
thorneirra Iacute lok ritgeretharinnar veretha svo tekin til skoethunar thornau sjoacutenarmieth og hugmyndir sem hafa
ber iacute huga vieth endurskoethun nuacutegildandi eetha skjalfestingu nyacuterra stjoacuternarskraacutea almennt og
thorneirrar iacuteslensku seacuterstaklega
2 Forsaeligtisraacuteethherra 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter
lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
3
1 Upphaf stjoacuternarskraacuterfestu Almennt er talieth aeth stjoacuternarskraacuterfesta eigi upphaf sitt aeth rekja til froumlnsku
mannreacutettindayfirlyacutesingarinnar og stjoacuternarskraacuter Frakka sem fylgdi iacute kjoumllfar froumlnsku
byltingarinnar aacuterieth 1789 THORNaacute ekki siacuteethur til frelsisyfirlyacutesingar Bandariacutekjamanna aacute aacutetjaacutendu oumlld
stjoacuternarskraacuter Bandariacutekjanna fraacute aacuterinu 1787 og mannreacutettindaaacutekvaeligetha hennar sem baeligtt var vieth
aacuterieth 17893 THORNaeth getur boethieth aacutekveethinni haeligttu heim aeth rekja upphaf stjoacuternarskraacuterfestu lengra
aftur iacute soumlguna Ekki einungis vegna thorness hve oacutenaacutekvaeligm suacute athugun yrethi heldur einnig vegna
thorness aeth stjoacuternarskraacuterfesta gaeligti vieth thornaeth orethieth of almenn sem hugtak og gefieth villandi syacuten aacute
thornaeth sem huacuten stendur fyrir iacute nuacutetiacutemanum 4 THORNoacute er gott aeth hafa eftirtalin atriethi iacute huga
11 Stjoacuternarskraacuter fyrri tiacutema
Elstu daeligmi um einhverskonar stjoacuternarskraacute er aeth finna iacute griacutesku borgriacutekjunum aacute sjoumlttu oumlld fkr
iacute skjalfestum lyacutesingum stjoacuternskipana thorneirra Fram aeth lokum miethalda voru stjoacuternarskraacuter
einungis lyacutesandi skrif aacute stjoacuternskipunum riacutekja og voru Grikkir aacutesamt Roacutemverjum fremstir iacute
flokki iacute thorneim skrifum Aacutehrifamestir thorneirra sem skrifuethu um stjoacuternspeki og heimspeki henni
tengdri voru griacutesku heimspekingarnir Platoacute (427-347 fkr) Aristoacuteteles (384-322 fkr) og
Cicero (106-43 fkr) hinn mikli hugsuethur Roacutemverja Allir voru thorneir uppi fyrir Kristsbureth og
foacuter svo aeth hugmyndir thorneirra og heimspeki feacutellu iacute gleymsku iacute yfir heilt aacuterthornuacutesund THORNaeth var iacute
raun ekki fyrr en heilagur Toacutemas af Akviacutenoacute komst yfir rit Aristoacutetelesar og hugmynda hans aeth
framthornroacuteun og skrif um stjoacuternskipun toacuteku aeth birtast aacute nyacute 5
12 Tilkoma thornjoacuteethriacutekisins
Aacute sextaacutendu oumlld foacuter nuacutetiacutemahugtakieth riacuteki aeth oumlethlast nokkrar vinsaeligldir hjaacute thorneim sem soacutettust eftir
aeth stjoacuternskipulegum stoumlethugleika yrethi naacuteeth og vareth svo viethfangsefni umboacutetasinna sautjaacutendu og
aacutetjaacutendu aldar Kveikjan aeth thorneim umboacutetum kom samt ekki til af goacuteethu Truacutear- og
borgarastyrjaldir voru tiacuteethar aacute sextaacutendu og sautjaacutendu oumlld og til vareth steacutett saeligtti sig illa vieth
miethaldafyrirkomulagieth en thornaeth var hin svokallaetha borgarasteacutett THORNaacute foacuteru umraeligethur um
fullveldishugtakieth aeth aukast og spurningar um hver vaeligri fullvalda thornjoacuteethin eetha stjoacuternandi
riacutekisins6
Iacute kjoumllfarieth fylgdu heimspekihugmyndir sem houmlfnuethu hinni almennt viethurkenndu skoethun
aeth konungurinn hefethi guethdoacutemlegt vald og oacuteskoraethan reacutett til aeth sitja einn aeth thorneim voumlldum
3 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir bls 469
4 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 39 5 Sama heimild bls 39-41
6 Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 507
4
THORNessar hugmyndir umboacutetasinnanna gerethu raacuteeth fyrir thornviacute aeth vald riacutekisins og stjoacuternskipuleg
uppbygging vaeligru grundvoumlllueth aacute eethlisreacutetti mannsins til frelsis Aacute grundvelli
samfeacutelagssaacutettmaacutelans faacute valdhafar umboeth sitt til aeth stjoacuterna riacuteki og lyacuteeth meeth thornviacute aeth tryggja frelsi
og velfereth mannsins Kenningar John Locke um hvernig borgaralegt samfeacutelag og riacutekisvald
myndaethist fyrir tilstuethlan samfeacutelags einstaklinga og samkomulagsins um framsal valdsins
hoacutefu thornviacute mikla sigurgoumlngu innan hugtaksins um riacutekieth og naacuteethi huacuten haacutemarki siacutenu vieth
mannreacutettindayfirlyacutesingar Bandariacutekjamanna og Frakka iacute lok aacutetjaacutendu aldar
Samkvaeligmt thornessum tveim samfeacutelagssaacutettmaacutelum er thornaeth foacutelkieth sem veitir riacutekisstjoacuterninni
heimild til aeth stjoacuterna riacutekinu svo framarlega sem thornaeth bryacutetur ekki gegn eethlisreacutetti einstaklinga aacute
afgerandi haacutett Aethskilnaethur valdathornaacutetta riacutekisins var hluti af thornviacute aeth tryggja aeth stjoacuternvoumlld
misnotuethu ekki valdieth sem samfeacutelagieth fengi thornviacute iacute hendur Siacuteethasti hluti hinnar fraeligethilegu
moacutetunar aacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu var hugmyndin um aeth valdieth laeliggi hjaacute thornjoacuteethinni Meeth thornviacute
var lagethur grunnur aeth almennum kosningareacutetti og thorningraeligethi byggt aacute fulltruacutealyacuteethraeligethi7
13 Uppgangur stjoacuternarskraacuterfestu
Sem fyrr segir er litieth aacute skjalfestingu stjoacuternarskraacutea Bandariacutekjanna og Frakklands sem upphaf
stjoacuternarskraacuterfestu og er hugmyndafraeligethi hennar helst rakin til kenninga John Locke Charles
Montesquieu og Jean Jacques Rousseau Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuterfesta hafi baeligethi verieth
tilgangurinn og meethalieth iacute sjaacutelfstaeligethisbaraacutettu Bandariacutekjanna Bandariacuteska stjoacuternarskraacutein fraacute
aacuterinu 1787 oumlethlaethist fljoacutett meginhlutverk iacute lagalegum og poacutelitiacuteskum deilum og hefur oft reynst
borgurum Bandariacutekjanna mikilvaeliggt haldreipi iacute baraacutettunni vieth stjoacuternvoumlld THORNaacute hefur huacuten einnig
haft varanleg aacutehrif aacute stjoacuternskipunarhugmyndir Evroacutepumanna thornoacute hin skjalfesta stjoacuternarskraacute
Frakka sem toacutek gildi aacuterieth 1791 gerethi thornaeth ekki
Fraacute upphafi hefur stjoacuternarskraacuterfesta thornroacuteast iacute tvaeligr nokkueth oacuteliacutekar aacutettir Iacute Bandariacutekjunum thornar
sem ekki thornurfti aeth bylta innlendu valdi var aacutehersla loumlgeth aacute aeth halda megin stofnunum riacutekisins
aethgreindum og sjaacutelfstaeligethum svo thornaeligr gaeligtu veitt hver annarri naeliggilegt aethhald THORNviacute maacute segja aeth
Bandariacutekjamenn hafi reynt aeth forethast oumlflugt miethstyacuteringarvald Franska borgarasteacutettin
kappkostaethi hinsvegar vieth aeth auka vald sitt meeth thornviacute aeth takmarka vald konungs meeth
stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum THORNannig gaacutetu raacuteethherrar konungs ekki setieth vieth voumlld nema meeth stuethningi
meirihluta kosinna fulltruacutea aacute loumlggjafarthorninginu THORNetta var byrjunin aacute lyacuteethraeligethislegri
thorningraeligethishyggju iacute Evroacutepu aacute niacutetjaacutendu oumlld8
7 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 41-42 8 Sama heimils bls 45
5
Aacutekvaeligethi um skiptingu valdastofnana riacutekisins voru almennt orethueth iacute Evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute
niacutetjaacutendu oumlld en ekki aacutekveethieth liacutekt og stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna Hinsvegar fylgdu moumlrg
Evroacutepuriacuteki fordaeligmi Frakka og takmoumlrkuethu vald konungs meeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum og uacuter
urethu thorningbundin eetha stjoacuternarskraacuterbundin konungsriacuteki Vera maacute aeth thornaeth seacute aethal aacutestaeligetha thorness aeth
franska stjoacuternarskraacutein vareth suacute sem litieth var til thornegar nuacutetiacutemalegri stjoacuternarhaeligttir voru teknir upp
iacute riacutekjum sem buacuteieth houmlfethu vieth einveldi konungs Iacute Bandariacutekjunum thornroacuteaethist stoumlethug
stjoacuternarskraacuterfestu sem byggethist aacute endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela og valdajafnvaeliggi aacute meethan
iacutebuacutear Vestur-Evroacutepu voumlldu leieth til lyacuteethraeligethis og naeligr oacutetakmarkaethrar thorningraeligethishyggju
THORNegar konungar iacute riacutekjum Vestur-Evroacutepu houmlfethu verieth sviptir naeligr oumlllu valdi meeth
stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum vareth hlutverk stjoacuternarskraacutea thornessara riacutekja annaeth og miklu minna en aacute
upphafsdoumlgum hinna skjalfestu stjoacuternarskraacutea THORNaeligr tryggethu ekki mannreacutettindi og takmoumlrkuethu
ekki lengur vald riacutekisstofnana handan thorneirra aacutekvaeligetha er snertu lyacuteethraeligethi og thorningraeligethishyggju
Stjoacuternvoumlld fengu valdieth fraacute borgurunum iacute frjaacutelsum kosningum og voru thornviacute reacutettilega kosnir
fulltruacutear thornjoacuteetharinnar meeth einum eetha oumlethrum haeligtti THORNviacute foacuter thornaeth svo aeth stjoacuternarskraacuter Vestur-
Evroacutepuriacutekja urethu aacute fyrri hluta tuttugustu aldar yacutemist gagnslausar eetha foacuternarloumlmb poacutelitiacuteskra
tilrauna thornjoacuteeththorninga iacute stjoacuternarskipulegum maacutelum Valdatoumlku Nasista aacute fjoacuteretha aacuteratug siacuteethustu
aldar maacute td aeth hluta rekja til aacutekveethinna veikleika iacute hinni svokoumlllueth Weimar-stjoacuternarskraacute
Aftur aacute moacuteti var eitt staeligrsta skrefieth iacute aacutett aeth nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu aacute seinni tiacutemum
oacuteneitanlega Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins fraacute aacuterinu 19499
14 Upphaf nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu
Stofnun Sambandslyacuteethveldisins THORNyacuteskalands aacuterieth 1949 lagethi grunninn aeth nyacuterri stefnumoumlrkun iacute
stjoacuternarskraacuterfestu iacute Evroacutepu Grundvallarloumlgin maeligltu svo fyrir aeth stjoacuternlagadoacutemstoacutell
(Bundesverfassungsgericht) yrethi stofnaethur sem hefethi vald til aeth fella uacuter gildi sett loumlg og
doacutema ef hann kaeligmist aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth ekki vaeligri farieth aeth iacute samraeligmi vieth nyacuteju
stjoacuternarskraacutena Hlutverk doacutemstoacutelsins er aeth tryggja aeth allar stofnanir riacutekisins fari aeth aacutekvaeligethum
Grundvallarlaganna Stofnun doacutemstoacutelsins verethur vart rakin til annars en hryllilegrar vald-
niacuteethslu Nasista og thorness hve auethvelt Nasistum reyndist aeth naacute naeligr algerum voumlldum aacuterieth 1933
Langt fram eftir tuttugustu oumlld var thornaeth riacutekjandi aacutelit vestraelignna stjoacuternmaacutela- og fraeligethimanna
aeth einfoumlld lagasetning framkvaeligmd af thornjoacuteeththorningi sem kosieth var iacute almennum kosningum vaeligri
grundvoumlllur loumlgmaeligtra stjoacuternarhaacutetta iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum THORNessir stjoacuternmaacutela- og fraeligethimenn voru thornoacute
ekki tilbuacutenir aeth efast um loumlgmaeligti vildarhyggjunnar thornraacutett fyrir niethurlaeliggingu margra skjalfestra
stjoacuternarskraacutea aacute fyrri hluta tuttugustu aldar og thorness siethmenningarhruns sem valdatiacuteeth Nasista
9 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 46
6
olli THORNaeth kom thornoacute ekki iacute veg fyrir aeth thorneir taeligkju forystu iacute undirbuacuteningi aacute Althornjoacuteethlegu
mannreacutettindayfirlyacutesingunni (1948) sem var greinilega skrifueth iacute anda eethlisreacutettar Aacute aacutettunda
aacuteratug siacuteethustu aldar komst skriethur aacute stjoacuternskipulega thornroacuteun iacute Vestur-Evroacutepu Aacute thorneim tiacutema voru
thornaeth Suethur-Evroacutepuriacuteki sem toacuteku upp lyacuteethraeligethislega stjoacuternarhaeligtti eftir aacuteratuga einraeligethisstjoacutern
Aacutehrifum Mannreacutettindadoacutemstoacutelsins iacute Strasburg og Evroacutepudoacutemstoacutelsins maacute thornoacute ekki gleyma
Tilkoma thornessara doacutemstoacutela hefur sett valdastofnunum riacutekja frekari skorethur og veitt
einstaklingum aacutekveethna vernd aacute reacutettindum thorneirra
Siacuteethast ber aeth nefna thornau umbrot sem urethu iacute Mieth- og Austur-Evroacutepu iacute byrjun tiacuteunda
aacuteratugar siacuteethustu aldar Eftir fall kommuacutenismans kepptust fraeligethimenn vieth aeth lyacutesa yfir algerum
sigri Vesturlanda iacute thorneirri hugmyndafraeligethilegu baraacutettu sem hafethi staethieth yfir fraacute valdatoumlku
Bolseacutevika iacute Ruacutesslandi aacuterieth 1917 THORNaeth sem ekki hefur komieth fram er aeth stjoacuternarskraacuterfesta hefur
oacutetviacuteraeligtt verieth ein aethal aacutestaeligetha thorness aeth poacutelitiacutesk hugmyndafraeligethi vestraelignna thornjoacuteetha hefur verieth
viethurkennd af thorneim sem leiddu frelsisfylkingar iacute Ruacutesslandi og fyrrverandi bandamanna thorneirra
siacuteethan thornessar breytingar aacutettu seacuter staeth Vieth lok tuttugustu aldar jukust thornannig vinsaeligldir hinnar
skjalfestu stjoacuternarskraacuter og urethu aacuteliacuteka og aacute frumskeiethi hennar iacute lok aacutetjaacutendu aldar og byrjun
thorneirrar niacutetjaacutendu Siacuteethustu aacuteratugi hafa siacutefellt fleiri riacuteki valieth stjoacuternarskraacuterfestu til aeth leggja
grunn aeth poacutelitiacuteskri feacutelagslegri og efnahagslegri uppbyggingu10
15 Samantekt
Vangaveltur um loumlgmaeligti og stjoacuternarfar hafa verieth uppi aacute pallborethinu fraacute upphafi
siethmenningar thornar sem uppbygging poacutelitiacutesks samfeacutelags hefur verieth framarlega iacute hugum
manna THORNraacutett fyrir aeth hugtoumlkin takmoumlrkueth riacutekisstjoacutern og einstaklingsreacutettindi seacuteu thornekkt uacuter
heimspeki og truacutearbroumlgethum fyrri tiacutema er ekki reacutett aeth setja thornau iacute beint samhengi vieth
stjoacuternarskraacuter nuacutetiacutemans Fraeligethilegar vangaveltur um nuacutetiacutemariacutekieth og um manninn sem
einstakling voru iacute raun enn aacute frumskeiethi siacutenu aacute seinni hluta sautjaacutendu aldar og thornviacute vart haeliggt
aeth rekja stjoacuternarskraacuterhugtakieth aftar en til loka hennar eetha byrjun aacutetjaacutendu aldar
Meeth uppgangi vildarhyggjunnar aacute seinni hluta niacutetjaacutendu aldar og iacute byrjun thorneirrar siacuteethustu
missti hin skjalfesta stjoacuternarskraacute tiacutemabundieth mikieth af thorneirri virethingu sem huacuten aacuteethur hafethi og thornaacute
ekki siacutest sem aeligethstu loumlg fullvalda riacutekja Aacute seinni hluta tuttugustu aldar hlaut stjoacuternarskraacuterfestan
uppreist aeligru ekki siacutest eftir voethaverk Nasista iacute seinni heimstyrjoumlldinni Vieth siacuteethustu aldamoacutet
vareth stjoacuternarskraacuterfestan einskonar heildarlausn sem riacuteki leituethu til vieth aeth losa sig uacuter
stjoacuternarfarslegum vandraeligethum
10
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-30
7
2 Einkenni stjoacuternarskraacuterfestu Suacute stjoacuternarskraacuterfesta sem heacuter verethur til skoethunar og kalla maacute evroacutepska uacutetfaeligrslu aacute nuacutetiacutema
stjoacuternarskraacuterfestu telst eiga upphaf sitt aeth rekja til gildistoumlku Grundvallarlaga THORNyacuteska
Sambandslyacuteethveldisins thornann 24 maiacute aacuterieth 1949 THORNaeth thornarf etv ekki aeth hafa moumlrg oreth um thornaeth
aeth houmlfundar thornyacutesku Grundvallarlaganna11
houmlfethu sem viethmieth thornaeligr stjoacuternskipulegu hamfarir
sem urethu iacute THORNyacuteskalandi aacuterieth 1933 thornegar Nasistar naacuteethu voumlldum og thorneirra hryllilegu
mannreacutettindabrota sem borgarar riacutekisins maacutettu thornola af stjoacuternvoumlldum iacute kjoumllfarieth Niethurstaethan
vareth suacute aeth mannreacutettindi voru sett iacute oumlndvegi vieth samningu Grundvallarlaganna riacutekisvaldinu
settar aacuteethur oacutethornekktar skorethur og seacuterstoumlkum stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel komieth aacute foacutet og getur hann
hafnaeth loumlggjoumlf ef huacuten stenst ekki stjoacuternarskraacutena aeth hans mati12
21 Grundvallarthornaeligttir stjoacuternarskraacuterfestu
Stjoacuternarskraacuterfesta samanstendur af amk sex grunvallarthornaacutettum ef miethaeth er vieth
nuacutetiacutemaskilning norraelignna fraeligethimanna13
Iacute fyrsta lagi thornarf ritaetha stjoacuternarskraacute sem aeligethst er iacute
lagakerfi hvers riacutekis og thornviacute einskonar grundvallarloumlg Iacute oumlethru lagi thornarf thornaeth aeth liggja fyrir hver
eigi aeth tuacutelka stjoacuternarskraacutena en thornaeth er oftast iacute houmlndum doacutemstoacutela sem hafa aacutekveethieth
endurskoethunarvald aacute stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum gagnvart settum loumlgum Iacute thornriethja lagi skarast
hugmyndirnar um stjoacuternarskraacuterfestu og reacutettarriacutekieth (the rule of law) thornar sem oacuteliacutek viethmieth eru
houmlfeth uppi vieth framkvaeligmd hvors um sig Stjoacuternarskraacuterfesta krefst meiri vandvirkni vieth gereth
laga og loumlgmaeligti thorneirra thornarf aeth eiga oacuteumdeilanleg stoeth iacute stjoacuternarskraacutenni sjaacutelfri Iacute fjoacuteretha lagi
thornarf riacutekisvaldieth aeth vera skipt Heacuter er iacute raun verieth aeth viacutesa til hinnar klassiacutesku thornriacuteskiptingar
riacutekisvaldsins en riacuteki hafa thornoacute misjafnan haacutett aacute aeth skipta riacutekisvaldi niethur aacute stofnanir siacutenar
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir samt thornaacute kroumlfu aeth moumlrkin milli doacutems- loumlggjafar- og
framkvaeligmdavalds seacuteu nokkueth skyacuter Iacute fimmta lagi er gereth krafa um aeth aacutekveethin
einstaklingsreacutettindi (mannreacutettindi) seacuteu stjoacuternarskraacutervarin og aeth ekki seacute haeliggt aeth fella thornau uacuter
gildi Iacute sjoumltta og siacuteethasta lagi thornarf aeth liacuteta til thorness aeth stjoacuternarskraacuterfesta byacuter yfir aacutekveethinni
althornjoacuteethahyggju sem lyacutesir seacuter thornannig aeth yfirthornjoacuteethlegt vald eetha stofnanir njoacuteta viethurkenningar og
11
Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins (Grundgesetz fuumlr die Bundserepublik Deutschland) hafa haldieth
thornessu nafni fraacute gildistoumlku thorneirra aacuterieth 1949 Aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth iacute upphafi var reiknaeth meeth aeth sameinaeth
THORNyacuteskaland myndi taka upp aethra stjoacuternarskraacute thornegar aeth thornviacute kaeligmi en THORNyacuteskaland var aacute thornessum tiacutema skipt aacute milli
Soveacutetriacutekjanna annars vegar og Vesturveldanna Bandariacutekjanna Bretlands og Frakklands hinsvegar Vieth fall
kommuacutenismans iacute Evroacutepu og sameiningu THORNyacuteskalands var aacutekveethieth aeth halda iacute thornessa braacuteethabrigetha stjoacuternarskraacuteldquo
Vestur-THORNyacuteskalands og nafninu haldieth oacutebreyttu enda hafethi huacuten reynst meeth afbrigethum vel 12
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 32 13
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17
8
thornjoacuteethreacutettarsamningar eru virtir Daeligmi um thornetta er samband Evroacutepusambandsins og
Sameinuethu thornjoacuteethanna vieth siacuten aethildarriacuteki14
THORNetta aacute thornoacute ekki alltaf vieth
Bandariacutekjamenn tala um constitutionalism en aacute allt oumlethrum forsendum en heacuter er gert og
hafa thorneir td komieth seacuter undan thornviacute aeth fullgilda althornjoacuteethlega mannreacutettindasamninga og telja sig
eingoumlngu bundna af eigin stjoacuternarskraacute Segja maacute aeth thorneir liacuteti aacute the rule of law eetha reacutettarriacutekieth
sem afleiethu stjoacuternarskraacuterinnar og meeth thornviacute aeth styrkja stoumlethu hennar meeth doacutemafordaeligmum hafa
Bandariacutekjamenn skapaeth sinn eigin constitutionalism sem er ekki aacutethornekkur thorneim evroacutepska En
hver er munurinn aacute reacutettarriacuteki og riacuteki byggethu aacute stjoacuternarskraacuterfestu
14
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17-19
9
3 Stjoacuternarskraacuterfesta og reacutettarriacutekieth Aacutekveethin skilyrethi thornurfa aeth vera uppfyllt til thorness aeth frumvoumlrp geti orethieth aeth loumlgum og
einstaklingar geti orethieth embaeligttismenn iacute nuacutetiacutema lyacuteethraeligethisriacutekjum Seacuteu skilyrethin uppfyllt er
frumvarpieth eetha skipun embaeligttismanns loumlgmaeligt og er thornaeth ein meginkrafa hins svokallaetha
reacutettarriacutekis Embaeligttismenn thornurfa aeth fara eftir boacutekstaf laganna vieth stoumlrf siacuten eetha aacutekvarethanatoumlku
riacutekisstjoacutern thornarf stuethning meirihluta fulltruacutea aacute thornjoacuteeththorningi og loumlg veretha aeth vera samin iacute samraeligmi
vieth stjoacuternarskraacute THORNetta er oacuteumdeilt iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum og er aacutestaeligethan ekki siacutest suacute aeth hugmyndin
um reacutettarriacutekieth er roacutetgroacutein baeligethi iacute fordaeligmisreacutetti (the rule of law) og meginlandsreacutetti Evroacutepu
(Rechtsstaat) THORNoacute aeth stigsmunur seacute aacute virethist thornaeth thornoacute ekki trufla skilgreiningar aacute hugtakinu og
segir Garethar Giacuteslason ma um thornaeth
Grundvallarhugmyndin sem felst iacute orethinu riacuteki reacutettarins er suacute aeth foacutelk eigi aeth hlyacuteetha reacutettinum og laacuteta
hann stjoacuterna gerethum siacutenum iacute samfeacutelaginu En reacutettarriacuteki er oft notaeth iacute thornrengri merkingu en thornetta
thorneirri aeth riacutekisvaldieth skuli bundieth loumlgum og haacuteeth loumlgum15
Segja maacute aeth fyrri skilgreining Garethars eigi vieth um hina daeligmigerethu skilgreiningu
fordaeligmisreacutettar aacute hugtakinu en hin siacuteethari eigi vieth skilgreiningu meginlandsreacutettar Almenn
skilgreining aacute reacutettarriacuteki myndi sjaacutelfsagt uacutetleggjast thornannig aeth thornaeth seacute thornjoacuteethfeacutelag thornar sem
riacutekisvaldinu er komieth aacute foacutet takmarkaeth og bundieth meeth loumlgum og af mannreacutettindum16
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir thornaacute kroumlfu aeth skilyrethin seacuteu meiri en almennt thornykir naeliggjanlegt iacute
daeligmigerethu reacutettarriacuteki og viethurkennir ekki roumlk sem leietha til minnstu tilsloumlkunar skilyretha aacute
kostnaeth td mannreacutettinda17 Heacuter aeth neethan verethur komieth inn aacute aeth yfirleitt thornurfi aukinn
meirihluta thornjoacuteeththornings eetha einfaldan meirihluta thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu til thorness aeth breyta
stjoacuternarskraacute THORNaeth eru hoacuteflega iacutethornyngjandi skilyrethi thornar sem stjoacuternmaacutelaflokkakerfin iacute flestum
vestraelignum loumlndum eru thornannig gereth aeth naacutenast oacutemoumlgulegt er fyrir einn eetha tvo flokka aeth koma
seacuter saman um seacutertaeligka stjoacuternarskraacuterbreytingu Viethkomandi thornjoacuteethum eru thornoacute faacutear skorethur settar
varethandi stjoacuternarskraacuterbreytingar enda oacuteliacuteklegt aeth almenningur samthornykkti iacutethornyngjandi loumlg fyrir
sjaacutelfan sig Uacuterslit thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslna hafa mikieth poacutelitiacuteskt vaeliggi og eru
stjoacuternarskraacuterbreytingar sem framkvaeligmdar eru meeth sliacuteku moacuteti naeligr oacutevefengjanlegar hvaeth
loumlgmaeligti thorneirra varethar
15
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki bls 143 16
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls 582 17 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 73-74
10
31 Loumlgmaeligti valds
Moumlrg menningarsamfeacuteloumlg undanfarinna tvoumlthornuacutesund aacutera houmlfethu thornann haacutettinn aacute aeth fela
seacuterstoumlkum thornjoacuteethhoumlfethingja allt riacutekisvald THORNjoacuteethhoumlfethinginn gat aukieth skattheimtu (loumlggjafarvald)
sent embaeligttismenn til aeth innheimta skattinn (framkvaeligmdavald) og daeligmt thornaacute iacute fangelsi sem
ekki borguethu (doacutemsvald) Valdieth var reacutettlaeligtt meeth yacutemsu moacuteti en thornekktust eru roumlkin aeth vera
konungborinn og guethdoacutemlegt vald (divine authority) THORNetta er thornoacute nokkueth tengt tiacutemabilum og
samfeacuteloumlgum Fyrstu Iacuteslendingarnir voru td eethlisreacutettarmenn aeth thornviacute leiti aeth thorneir truacuteethu thornviacute aeth
goumlmul loumlg vaeligru bundin heiloumlgum boumlndum vieth hieth endanlega reacutettlaeligti THORNeir litu svo aacute aeth thorneir
vaeligru ekki aeth stunda loumlggjafarstarf iacute Loumlgreacutettu thornjoacuteethveldisaldar heldur einungis aeth leietha reacutett loumlg
iacute ljoacutes18
Aacute sautjaacutendu oumlld maacute segja aeth thornessar hugmyndir hafi orethieth undir iacute thornaeth minnsta aacute
Vesturloumlndum Iacute boacutekinni Leviathan sem gefin var uacutet aacuterieth 1651 segir breski heimspekingurinn
Thomas Hobbes meethal annars
And therefore the first Founders and Legislators of Common-wealths amongst the Gentiles whose
ends were only to keep the people in obedience and peace have in all places taken care First to
imprint in their minds a beliefe that those precepts which they gave concerning Religion might not
be thought to proceed from their own device but from the dictates of some God or other spirit or
else that they themselves were of a higher nature than mere mortalls that their Lawes might the
more easily be received 19
Meeth thornessum orethum og fullyrethingum um aeth truacutearbroumlgeth seacuteu notueth til aeth ala aacute heimsku
mannanna afneitar hann algerlega sliacutekum stjoacuternarhaacutettum meeth roumlkum skynseminnar Hobbes
uacutetskyacuterir svo thornjoacuteethriacutekishugtakieth thornar sem hann reisir tilgaacutetu um hvers vegna riacutekisstjoacuternum leyfist
aeth hafa vald yfir flestum thornaacutettum samfeacutelagsins THORNar uacutetskyacuterir Hobbes aeth seacuterhver maethur hafi
liacutekamlegt vald sem hann geti notaeth sjaacutelfum seacuter til varnar eetha til aeth komast yfir hluti THORNetta
vald er samkvaeligmt svokoumllluethum samfeacutelagssaacutettmaacutela framselt hinu almaacutettuga riacutekildquo sem thornaacute
hefur yfir oumlllu valdi thornegna sinna aeth raacuteetha THORNetta sameinaetha og mikla vald aacute svo aeth sjaacute til thorness
aeth tryggja oumlryggi thornegna riacutekisins iacute thornaeth minnsta fyrir hverjum oumlethrum Hobbes uacutetskyacuterir svo
loumlgmaeligti valdsins hjaacute thornessu riacutekisvaldi og hvernig stofnun sliacuteks valds fer fram THORNaacute skilgreinir
hann samfeacutelagssaacutettmaacutelann og thornaeth umboeth sem valdhafar hafa Segir hann thornaeth falieth iacute thorneim
hluta saacutettmaacutelans sem segir aeth thornegnarnir skuli viethurkenna vald thorness sem valdieth hlyacutetur jafnvel
thornoacutett hann faacutei ekki atkvaeligethi allra20
THORNetta er enn iacute dag grundvallarregla iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum
18
Sigurethur Liacutendal Loumlg og lagasetning iacute Iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Bls 125 19
HobbesThomas Leviathan bls 177 20
Sama heimild bls 185-201
11
32 THORNriacuteskipting riacutekisvaldsins
Franski stjoacuternspekingurinn Charles-Louis de Secondat baron de La Bregravede et de Montesquieu
er talinn einn mesti aacutehrifavaldur aacute stjoacuternskipun nuacutetiacutemariacutekja Iacute boacutek sinni LEsprit des lois eetha
Andi laganna fraacute aacuterinu 1748 talar hann fyrir thornviacute aeth valdi riacutekja seacute skipt iacute thornrennt til aeth forethast
valdniacuteethslu THORNar er hann iacute raun aeth lyacutesa eigin reynslu og kynnum af stjoacuternskipun Breta en
Bretland var aacute thorneim tiacutema eins og kunnugt er vagga thorningraeligethis THORNeir stjoacuternarhaeligttir voru thornoacute iacute
mikilli thornroacuteun aacute aacutetjaacutendu oumlld Um riacutekisstjoacuternarvald segir Montesquieu meethal annars
In every government there are three sorts of power the legislative the executive in respect to
things dependent on the law of nations and the executive in regard to matters that depend on the
civil law [hellip] The latter we shall call the judiciary power and the other simply the executive
power of the state
The political liberty of the subject is a tranquillity of mind arising from the opinion each person
has of his safety In order to have this liberty it is requisite the government be so constituted as
one man need not be afraid of another When the legislative and executive powers are united in the
same person or in the same body of magistrates there can be no liberty because apprehensions
may arise lest the same monarch or senate should enact tyrannical laws to execute them in a
tyrannical manner
Again there is no liberty if the judiciary power be not separated from the legislative and
executive Were it joined with the legislative the life and liberty of the subject would be exposed
to arbitrary control for the judge would be then the legislator Were it joined to the executive
power the judge might behave with violence and oppression There would be an end of
everything were the same man or the same body whether of the nobles or of the people to
exercise those three powers that of enacting laws that of executing the public resolutions and of
trying the causes of individuals21
Montesquieu hafethi upplifaeth stjoacuternmaacutel og fraeligethst um stjoacuternspeki iacute fjoumllda aacutera aacuteethur en hann
skrifaethi thornessa merku boacutek Hann skilgreinir valdieth og stofnanir riacutekisins aacutesamt thornviacute aeth vara vieth
aacutekveethnum haeligttum sem valdieth getur skapaeth Stjoacuternmaacutelamenn hafa thornoacute notaeth tviacuteraeligethni iacute
skilgreiningum Montesquieus til aeth reacutettlaeligta oacutejafna skiptingu valdsins Bjarni Benediktsson
frv forsaeligtisraacuteethherra sagethi ma iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins aacuterieth 1956
Td er talieth aeth hinn mikli franski stjoacuternspekingur Montesquieu [] hafi aeth nokkru misskilieth hina
brezku stjoacuternskipan Hann hafi gert meira en reacutett var uacuter skiftingunni milli hinna thornriggja
houmlfuethgreina riacutekisvaldsins thorne iacute loumlggjafarvald framkvaeligmdarvald og doacutemsvald er vaeligru iacute houmlndum
thornriggja oacuteliacutekra aethila eetha valdhafa22
Bjarni setur thornann fyrirvara aacute oreth siacuten aeth thornaeth geti skipt maacuteli hvenaeligr leitaeth var til Bretlands um
fyrirmynd aacute stjoacuternarfyrirkomulagi Eins og fyrr segir var thorningraeligethieth iacute Bretlandi iacute mikilli thornroacuteun
aacute thorneim tiacutema sem Montesquieu var aeth fraeligethast um thornaeth Hann segir samt sem aacuteethur aeth THORNegar
loumlggjafar- og framkvaeligmdavaldieth er sameinaeth iacute einni manneskju eetha sama yfirvaldinu getur
ekkert frelsi thornrifistldquo THORNar meeth er hann aeth segja aeth oacutetakmarkaeth thorningraeligethi geti verieth frelsinu
haeligttulegt THORNoacute veretha oreth hans ekki skilin betur en svo aeth thorningraeligethi seacute betra en samruni
21
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws bls 173-174 22
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 2
12
framkvaeligmda- og doacutemsvalds annars vegar og loumlggjafar- og doacutemsvalds hins vegar
Framkvaeligmda- og doacutemsvalds var iacute houmlndum soumlmu embaeligttismanna aacute Iacuteslandi thornangaeth til aacuterieth
1992 og var thornviacute framkvaeligmdavaldieth aeth hluta til tengt vieth hina tvo megin valdathornaeligtti riacutekisins
sem Montesquieu sagethi iacutegildi doacutemsdags
Ekki verethur annaeth seacuteeth vieth lestur Anda laganna en aeth Montesquieu hafi verieth aeth lyacutesa thornviacute
aacute hverju stjoacuternarskraacuterfesta eigi aeth grundvallast og thornar meeth stjoacuternun og grunnbygging riacutekja
Hann nefnir ma meethalhoacutefsregluna og poacutelitiacuteskt frelsi sem ekki var gert seacuterlega haacutett undir
houmlfethi fyrr en aacute seinni hluta tuttugustu aldar thornraacutett fyrir mannreacutettindayfirlyacutesingar fraacute lokum
aacutetjaacutendu aldar og fyrri hluta thorneirrar niacutetjaacutendu THORNaeth er einmitt saacute tiacutemi sem heacuter er haldieth fram aeth
nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfesta hafi iacute raun orethieth grundvoumlllurinn vieth stofnun riacutekja Hin skjalfesta
stjoacuternarskraacute er afsprengi skrifa Montesquieus og thornviacute liggur beinast vieth aeth skoetha hana aetheins
naacutenar
13
4 Stjoacuternarskraacuter Skjalfestar stjoacuternarskraacuter sem toacuteku gildi aacute aacutetjaacutendu og niacutetjaacutendu oumlld houmlfethu aethallega thornaeth hlutverk
aeth vera laga-poacutelitiacuteskur rammi fyrir upprennandi thornjoacuteethriacuteki Iacute thorneim laacute einnig framsaeligkin aacuteaeligtlun
meeth thornann tilgang aeth efla loumlgmaeligti borgarasteacutettarinnar til aeth krefjast valda iacute baraacutettunni vieth
einveldi Vegna thornessa voru stjoacuternarskraacuter seacuterstaklega hugsaethar til aeth takmarka poacutelitiacutesk afskipti
framkvaeligmdavaldsins eetha konungs en auka feacutelagsleg og poacutelitiacutesk aacutehrif borgarasteacutettarinnar meeth
thornviacute aeth veita thornjoacuteeththorningum sterka stoumlethu innan thornjoacuteethriacutekisins Stjoacuternarskraacuter tuttugustu og fyrstu
aldar veita valdhoumlfum starfsumboeth lyacuteethraeligethisriacutekjum aacutekveethinn lagagrunn og mannreacutettindum
aacutekveethna vernd THORNaeth er thornviacute oacutehaeligtt aeth segja aeth poacutelitiacutesk staetha og hlutverk hinnar skjalfestu
stjoacuternarskraacuter hafi breyst griacuteetharlega mikieth siacuteethustu tvaeligr aldir liacutekt og hieth frjaacutelslynda thornjoacuteethriacuteki
niacutetjaacutendu aldar er oacuteliacutekt velferethar- og lyacuteethraeligethisriacutekjum tuttugustu og fyrstu aldar23
41 Hlutverk stjoacuternarskraacutea
Stjoacuternarskraacuter gegna thornviacute hlutverki aeth skilgreina voumlld skyldur og sambandieth milli stofnana
riacutekisvaldsins eetha valdhafa Auk thorness setja stjoacuternarskraacuter fram aacutekveethnar skilgreiningar og visst
gildismat Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuter uacutetlisti aacutekveethnar meginreglur fyrir stoumlrf valdhafa og gefa
fyrirmaeligli um hvaeth eigi aeth gera iacute seacuterstoumlkum tilvikum24
THORNessar stjoacuternarskraacuterreglur hvort sem
thornaeligr eru skjalfestar eetha ekki greietha fyrir stoumlethugleika og fyrirsjaacuteanleika iacute atferli allra aethila
riacutekisins THORNaacute buacutea sliacutekar forskriftarreglur til aacutekveethinn maeliglikvaretha sem raunverulegt atferli getur
verieth miethaeth vieth og daeligmt eftir25
42 Skjalfestar stjoacuternarskraacuter
Stjoacuternarskraacuter geta verieth baeligethi skjalfestar (written) eetha oacuteskjalfestar (unwritten) og eru aacutestaeligethur
thorness tengdar stjoacuternmaacutelasoumlgu hvers riacutekis Stjoacuternarskraacute Bretlands er td oacuteskjalfest thornoacute aeth
einhver hluti hennar seacute skjalfestar meginreglur laga sem rekja maacute allt til thornrettaacutendu aldar
Aacutestaeligetha thorness aeth stjoacuternarskraacute Breta er oacuteskjalfest er ekki siacutest suacute aeth Bretar hafa naacuteeth naeligr algerri
samfellu iacute thornroacuteun aacute lagakerfi siacutenu aacute thorneim tiacutema sem riacutekisvald hefur verieth thornar til THORNessu er
algerlega oumlfugt farieth iacute riacutekjum sem hafa skjalfesta stjoacuternarskraacute THORNar hafa alger kaflaskil oftast
aacutett seacuter staeth thornegar nyacutejar stjoacuternarskraacuter hafa verieth skjalfestar KC Wheare proacutefessor iacute
stjoacuternskipunarreacutetti vieth Oxford-haacuteskoacutela uacutetskyacuterethi skjalfestar stjoacuternarskraacuter aacute thornennan veg
23
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 31-32 24
Daeligmi um thornetta er 7 gr Stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands en thornar segir Nuacute deyr forseti eetha laeligtur af stoumlrfum
aacuteethur en kjoumlrtiacutema hans er lokieth og skal thornaacute kjoacutesa nyacutejan forseta til 31 juacuteliacute aacute fjoacuteretha aacuteri fraacute kosninguldquo 25
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 6
14
If we investigate the origins of modern constitutions we find that practically without exception
the were drawn up and odopted because people wished to make a fresh start so far as the
statement of their system of government was concerned [] The circumstances in which a break
with the past and the need for a fresh start come about vary from country to country but in almost
every case in modern times countries have a constitution for the very simple and elementary
reason that they wanted for some reaseon to begin again26
Breski stjoacuternspekingurinn Samuel Finer tekur iacute svipaethan streng og Wheare en hann segir
skjalfestar stjoacuternarskraacuter oft vera vanvirtar og aeth siacutefellt seacute verieth aeth breyta thorneim Hann segir
auk thorness
Moreover-so this line of argument goes-Britain New Zealand and Israel have no codified
constitutions but nevertheless follow with remarkable consistency and continuity what
constitutional rules they do posess Hencersquoit is concluded-constitutions are otiose if the
powerholders exercise self-restraint the written constitution is unnecessary and if they do not it is
useless [] But this is not a sound reason for rejecting the study of constitutions rather for
persuing it with sensitivity and common sense otherwise one might just as well deny the
usefulness of door locks These are clearly unnecessary to honest people who pass the door and
equally are useless against the determined burglar But they can and do deter the casual strollers
who might otherwise in and help themselves27
Stjoacuternarskraacuter eru thornviacute teknar iacute notkun vegna thorness aeth foacutelk vill nyacutett upphaf og sjaacutelfsagt leiethreacutetta
sambandieth milli siacuten og riacutekisvaldsins THORNaeth er thornoacute varla noacuteg aeth hafa einungis skjalfesta
stjoacuternarskraacute til aeth tryggja aethhald valdhafa og reacutettindi borgaranna Hinsvegar verethur aeth liacuteta til
oretha Finers thornar sem hann segir aeth thornaeth seacute ekki aacutestaeligetha til aeth forethast notkun thorneirra Hann segir
aeth fleira thornurfi aeth koma til og er thornaeth vel iacute takt vieth thornaeth sem komieth var innaacute aeth ofan um
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu THORNau einkenni gera ekki raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu aetheins til
formlega og aeth aethrar oacuteskjalfestar meginreglur grundvalli stjoacuternskipun riacutekja THORNaeth gefur tilefni
til geeththornoacutettaaacutekvarethana stjoacuternvalda og minnkar reacutettaroumlryggi borgaranna
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter
Samkvaeligmt skoska loumlgspekingnum Neil MacCormick er haeliggt aeth skipta skjalfestum
stjoacuternarskraacutem iacute annars vegar formlegar (formal) stjoacuternarskraacuter og hins vegar virkar
(functional) stjoacuternarskraacuter28
MacCormick segir virkar stjoacuternarskraacuterldquo vera vieth lyacuteethi thornar sem
uppi er haldieth lagakerfi sem viacutesar iacute sjaacutelft sig Til aeth uacutetskyacutera thornetta naacutenar segir hann
The idea of aacuteconstostitution in the functional senseacute is nothing other than the set of rules that
taken together as a dynamic unity establishes and regulates the self-governance of a political
entity This applies wether the entity you have in mind is a nation state a union state a federation
a confederation or whatever other kind of human commonwealth there may be29
Formleg stjoacuternarskraacute er thornviacute andstaeligethan vieth thornetta og er iacute raun skjal sem ekki er farieth
naacutekvaeligmlega eftir heldur er stuethst vieth thornau aacutekvaeligethi sem ekki er haeliggt aeth liacuteta framhjaacute Segja maacute
26
Wheare K C 1966 Modern Constitutions bls 4 27
Samuel Finer 1995 Comparing constitutions bls 2 28
Neil MacCormick 2005 Whorsquos afraid of a European Constitution bls 40-41 29
Sama heimild bls 42
15
sem daeligmi aeth hluti stjoacuternskipunarkafla iacuteslensku stjoacuternarkraacuterinnar seacute aetheins formlega til og allt
oumlnnur stjoacuternarskraacute seacute iacute raun virk THORNaeth er haeliggt aeth taka undir thornaeth aeth farieth seacute eftir helstu
aacutekvaeligethum iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar en stoacuter hluti hennar er ekki virkur Sem daeligmi maacute nefna
14 gr stjoacuternarskraacuterinnar um stjoacuternaraacutebyrgeth sem segir Raacuteethherrar bera aacutebyrgeth aacute
stjoacuternarframkvaeligmdum oumlllum Raacuteethherraaacutebyrgeth er aacutekveethin meeth loumlgum Althorningi getur kaeligrt
raacuteethherra fyrir embaeligttisrekstur thorneirra Landsdoacutemur daeligmir thornau maacutelldquo THORNetta einstaka aacutekvaeligethi
stjoacuternarskraacuterinnar er ekki virkt thornar sem Landsdoacutemur hefur aldrei verieth kallaethur saman og thornviacute
er stjoacuternaraacutebyrgeth aetheins formlegur hluti stjoacuternarskraacuter Iacuteslands
Allar stjoacuternarskraacuter hafa siacutena virku hlieth og siacutena formlegu hlieth Spurningin er hversu
fraacutebrugethnar thornaeligr eru hvorri annarri Ljoacutest er aeth stjoacuternarskraacuterfesta krefst thorness aeth liacutetieth beri thornar aacute
milli thornoacute svo aeth thornviacute verethi kannski aldrei naacuteeth aeth thornaeligr verethi algerlega hliethstaeligethar Laacutegmarkieth er
etv thornaeth aeth haeliggt seacute aeth skynja meginreglur hverrar stjoacuternarskraacuter fyrir sig og aeth thornaeligr stuethli aeth
thornviacute aeth almenningur geti nokkurn veginn seacuteeth fyrir gjoumlrethir valdhafa
422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter
Iacute lok thornessarar yfirferethar um skilgreiningar aacute stjoacuternarskraacutem er reacutett aeth fjalla um torbreytanlegar
(rigid) og auethbreytanlegar (flexible) stjoacuternarskraacuter Torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa
nokkueth samstillt aacutetak til aeth haeliggt seacute aeth breyta thorneim Algengasta einkenni thorneirra er thornaeth aeth
aukinn meirihluta thorne tvo thornriethju hluta thornjoacuteeththornings eetha thornjoacuteetharatkvaeligetha thornarf til aeth breyta thorneim
Daeligmi um thornetta er stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna en tveir thornriethju hlutar beggja thorningdeilda thornurfa
aeth leggja fram frumvarp thorness efnis eetha tvouml af hverjum thornremur loumlggjafarthorningum riacutekjanna
sjaacutelfra30
Hugmyndin aeth baki thornessu fyrirkomulagi er aeth torvelda meirihaacutettar breytingar aacute
stjoacuternskipun riacutekisins aeth tilstuethlan faacuterra stjoacuternmaacutelamanna THORNessi thornroacuteun bandariacutesku stjoacuternar-
skraacuterinnar hefur orethieth til thorness nuacute aacute tiacutemum er naacutenast oacutemoumlgulegt aeth breyta henni thornar sem
gildismat thornjoacuteetharinnar er mun fjoumllskruacuteethugra en thornaeth var fyrir ruacutemum 200 aacuterum thornegar
stjoacuternarskraacutein toacutek gildi
Auethbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa hinsvegar ekki aeth reietha sig aacute algeran samhug
thornjoacuteetharinnar THORNekktasta auethbreytanlega stjoacuternarskraacutein er aacuten vafa Weimar-stjoacuternarskraacutein sem
Hitler nyacutetti seacuter til aeth komast til valda Suacute stjoacuternarskraacute hafethi ma thornann galla aeth thornjoacuteeththorningieth gat
breytt stjoacuternarskraacutenni meeth sama haeligtti og einfoumlldum loumlgum31
THORNaeth er ekki haeliggt aeth benda aacute
seacuterstakt einkenni auethbreytanlegra stjoacuternarskraacutea Segja maacute aeth ef ekki er krafist amk aukins
meirihluta aacute thornjoacuteeththorningi vieth stjoacuternarskraacuterbreytingu seacute um auethbreytanlega stjoacuternarskraacute aeth raeligetha
30
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 10 31
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir Bls 471
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html
ii
Uacutetdraacutettur Aacute liethnum tveimur oumlldum hefur hin skjalfesta stjoacuternarskraacute orethieth eitt helsta einkenni
nuacutetiacutemariacutekisins Iacute thornviacute felst aeth stjoacuternskipunin byggi aacute mannreacutettindum aethgreiningu valdathornaacutetta
hins lyacuteethraeligethislega reacutettarriacutekis hugmyndum reacutettarriacutekisins og oumlethrum grundvallarthornaacutettum sem
telja verethur til undirstoumlethuatrietha hins frjaacutelslynda lyacuteethraeligethisriacutekis Tilkoma hinnar skjalfestu
stjoacuternarkraacuter hefur orethieth til thorness aeth stjoacuternvoumlld buacutea vieth aacutekveethna forskrift um aethhald sem thornau
skuldbinda sig til aeth fara eftir THORNannig hefur verieth leitast vieth aeth tryggja stjoacuternskipulega
bindingu valdastofnana riacutekisins reacutettaroumlryggi og mannreacutettindi Hugtakieth sem lyacutesir thornessum
hugmyndum er aacute ensku constitutionalism en hefur fengieth thornyacuteethinguna stjoacuternarskraacuterfesta aacute
iacuteslensku Iacute thornessari ritgereth er hugtakieth uacutetskyacutert og grunngereth thorness skoethueth Fjallaeth er um
reacutettarriacutekieth skiptingu riacutekisvaldsins uppruna thorness og loumlgmaeligti Stjoacuternarskraacuterfesta iacute stofnunum
althornjoacuteethasamfeacutelagsins er til umfjoumlllunar thornar sem hugtakinu eru gereth skil meeth tilliti til
thornjoacuteethareacutettar althornjoacuteethastofnana og mannreacutettinda
Iacute lokin eru helstu aacutelitamaacutel nefnd sem taka thornarf til skoethunar vieth endurskoethun Stjoacuternarskraacuter
lyacuteethveldisins Iacuteslands og thornaacute seacuter iacute lagi meeth thornaeth iacute huga aeth huacuten uppfylli betur kroumlfur
stjoacuternarskraacuterfestunar Til aeth kanna hvort sliacutek breyting seacute aethkallandi eetha nauethsynleg er
nuacuteverandi stjoacuternskipun iacuteslenska riacutekisins lyacutest og thorneir thornaeligttir dregnir fram sem taldir eru
undirstaetha hennar Niethurstaetha thornessarar athugunar er suacute aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins thornarfnist
heilstaeligethrar endurskoethunar og aeth hana megi faeligra naeligr nuacutetiacutemalegri stjoacuternarskraacutem
Abstract For the past two centuries the written constitution has become the main characteristic of the
modern state That means that the form of government of the state is founded on human
rights the separation of state powers of the democratic state based on the rule of law the
ideas of the rule of law and other fundamental factors which must be considered as bases of
the liberal democracy The emergence of the written constitution has made governments
subject to certain prescript of restraint which they bind themselves to comply with That has
secured governmental binding of state institutions legal certainty and human rights The
concept which describes these ideas is in English constitutionalism but has been translated
stjoacuternarskraacuterfesta in Icelandic In this paper the concept is explained mainly with regard to
its infrastructure The rule of law is discussed the separation of powers its origin and
legitimacy Constitutionalism of international institutions is also discussed where the
concept is explained regarding international law international institutions and human rights
At the end the main matters mentioned which need to be taken into consideration when
the constitution of the Republic of Iceland is revised especially so it can be better equipped
to fulfil the demands of constitutionalism To find out whether such change is insistent or
necessary the present form of government is described and those factors that are considered
its foundation The conclusion of this observation is that the Icelandic constitution will need
a complete revision and that it may be brought nearer to more modern constitutions
Efnisyfirlit
INNGANGUR 1
1 UPPHAF STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 3
11 STJOacuteRNARSKRAacuteR FYRRI TIacuteMA 3 12 TILKOMA THORNJOacuteETHRIacuteKISINS 3 13 UPPGANGUR STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 4 14 UPPHAF NUacuteTIacuteMA STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 5 15 SAMANTEKT 6
2 EINKENNI STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 7
21 GRUNDVALLARTHORNAEligTTIR STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 7
3 STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTA OG REacuteTTARRIacuteKIETH 9
31 LOumlGMAEligTI VALDS 10 32 THORNRIacuteSKIPTING RIacuteKISVALDSINS 11
4 STJOacuteRNARSKRAacuteR 13
41 HLUTVERK STJOacuteRNARSKRAacuteA 13 42 SKJALFESTAR STJOacuteRNARSKRAacuteR 13
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter 14 422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter 15
43 STJOacuteRNARSKRAacute LYacuteETHVELDISINS IacuteSLANDS SKILGREIND 16
5 STJOacuteRNARSKRAacuteR SEM REacuteTTARHEIMILDIR 17
51 TUacuteLKUN STJOacuteRNARSKRAacuteRAacuteKVAEligETHA OG FRAMKVAEligMD THORNEIRRA 17
6 VIETHURKENNING THORNJOacuteETHAREacuteTTAR OG YFIRTHORNJOacuteETHLEGS VALDS 19
61 ALTHORNJOacuteETHADOacuteMSTOacuteLAR OG YFIRTHORNJOacuteETHLEGIR DOacuteMSTOacuteLAR 19 62 MANNREacuteTTINDI 20
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu 21
7 GRUNDVOumlLLUR IacuteSLENSKRAR STJOacuteRNSKIPUNAR 22
71 LYacuteETHVELDISSTJOacuteRNARFORM 22 711 Forsetaembaeligttieth 22 712 THORNingraeligethi 23
72 GREINING RIacuteKISVALDSINS 24 73 LYacuteETHRAEligETHI 24 74 MANNREacuteTTINDAVERND 24 75 ENDURSKOETHUNARVALD DOacuteMSTOacuteLA 25 76 SAMANTEKT 25
8 STJOacuteRNSKIPUNARTHORNROacuteUN EFTIR STRIacuteETH 26
81 MEGIN BREYTINGAR Aacute EVROacutePSKUM STJOacuteRNARSKRAacuteM Aacute SIacuteETHARI TIacuteMUM 26
9 ENDURSKOETHUN STJOacuteRNARSKRAacuteR LYacuteETHVELDISINS IacuteSLANDS 28
91 HELSTU VIETHFANGSEFNI VIETH ENDURSKOETHUN STJOacuteRNARSKRAacuteRINNAR 331944 28 92 LOKAORETH 29
HEIMILDASKRAacute 30
1
Inngangur THORNrjaacuter skjalfestar stjoacuternarskraacuter hafa verieth iacute gildi aacute Iacuteslandi Suacute fyrsta sem gefin var af konungi
toacutek gildi aacuterieth 1874 og veitti huacuten Althorningi innlent loumlggjafarvald aeth hluta og aethskildi thornar meeth
loumlggjafarvaldieth iacute maacutelefnum Iacuteslands aeth nokkru leyti fraacute thornviacute danska Danakonungur hafethi thornoacute
samkvaeligmt henni neitunarvald iacute loumlggjafarmaacutelefnum Aethra stjoacuternarskraacute siacutena fengu Iacuteslendingar
aacuterieth 1920 iacute kjoumllfar thorness aeth iacuteslenska riacutekieth vareth fullvalda aacuterieth 1918 Sjaacutelfraeligethi Iacuteslands aeth
althornjoacuteethaloumlgum var thornar meeth staethreynd thornoacutett riacutekieth vaeligri aacutefram iacute konungssambandi vieth
Danmoumlrku Iacute samraeligmi vieth aacutekvaeligethi sambandslagasamningsins aacuterieth 1918 aacutekvaacuteethu Iacuteslendingar
siacuteethan aeth rjuacutefa samband riacutekjanna aeth tilskildum tiacutema liethnum og stofna lyacuteethveldi aacuterieth 1944 Vieth
thornaeth taeligkifaeligri var riacutekinu sett nyacute stjoacuternarskraacute THORNraacutett fyrir aacutekveethnar grundvallarbreytingar aacute
iacuteslenskri stjoacuternskipun meeth hverri nyacuterri stjoacuternarskraacute einkennist stjoacuternskipuleg thornroacuteun Iacuteslands af
samfellu1 thornoacute oft hafi langur tiacutemi liethieth aacute milli stjoacuternarskraacuterbreytinga Aacutestaeligethuna maacute eflaust
rekja til thorness aeth aacuterekstrar iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi hafa verieth faacutetiacuteethir thorne til loka
siacuteethustu aldar THORNviacute maacute segja aeth thornaeth seacute ekki fyrr en nuacute aacute tuttugustu og fyrstu oumlldinni aeth krafa
seacute gereth til endurskoethunar aacute stjoacuternarskraacutenni sem er nuacute meira en sextiacuteu aacutera goumlmul Vieth
endurskoethun aacute stjoacuternarskraacute er aeth moumlrgu aeth hyggja Fyrst thornarf aeth athuga gaumgaeligfilega hvort
bryacutena nauethsyn beri til breytinga hvort naeliggilegt seacute aeth breyta hluta aacutekvaeligetha viethkomandi
stjoacuternarskraacuter eetha hvort huacuten sinni hlutverki siacutenu baeligrilega eins og huacuten er og til samraeligmist vieth
thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa
Iacute fyrri hluta ritgeretharinnar eru thorneir thornaeligttir sem helst einkenna stjoacuternarskraacuterfestu dregnir
fram og mikilvaeliggi thorneirra iacute nuacutetiacutemariacutekjum og skipulagi thorneirra gereth skil THORNaacute er hinni skjalfestu
stjoacuternarskraacute gereth iacutetarleg skil Iacute seinni hluta ritgeretharinnar verethur leitaeth svara vieth thorneirri
spurningu hvort endurskoetha thornurfi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute aacuterinu 1944 meeth
hliethsjoacuten af stjoacuternarskraacuterfestunni sem fjallaeth er um iacute fyrri hluta ritgeretharinnar
Stjoacuternarskraacuterfesta (constitutionalism) er liacutett thornekkt hugtak heacuter aacute landi enda maacute segja aeth aacute
lyacuteethveldistiacutemanum hafi umraeligethan um framtiacuteeth stjoacuternarskraacuterinnar verieth iacute skoumltuliacuteki THORNoacute vareth
toumlluvereth umraeligetha um gildi aacutekvaeligetha stjoacuternarskraacuterinnar vieth inngoumlngu lyacuteethveldisins iacute Evroacutepska
efnahagssvaeligethieth meeth samningi sem undirritaethur var iacute Oacuteportoacute 2 maiacute 1992 en hann toacutek gildi 1
januacutear 1994 Iacuteslensk stjoacuternarskraacuterumraeligetha naacuteethi aacutekveethnu haacutemarki eftir maacutelskot forseta Iacuteslands
aacute svokoumllluethu fjoumllmiethlafrumvarpi 2 juacuteniacute 2004 Vareth thornaeth ma til thorness aeth forsaeligtisraacuteethherra
aacutekvaeth aeth skipa seacuterstaka stjoacuternarskraacuternefnd iacute byrjun aacuters 2005 sem endurskoetha aacutetti
1 Forsaeligtisraacuteethherra 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter
lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007 bls 62 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute
httpwwwalthingiisaltext133s1293html
2
stjoacuternarskraacutena og gera tilloumlgur aeth breytingum Eina breytingin sem nefndin saacute tiacutemabaeligra var
aeth faeligra almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni meeth thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu2
Hin skjalfesta stjoacuternarskraacute og grunngereth riacutekja hafa mikieth verieth til umraeligethu meethal
Evroacuteputhornjoacuteetha aacute liethnum aacuteratugum vegna soumlgulegra atburetha og maacute thornar nefna siacuteethari
heimstyrjoumlldina stofnun Evroacutepuraacuteethsins og Evroacutepubandalagsins stofnun Evroacutepusambandsins
og fall jaacuterntjaldsins Sem daeligmi maacute nefna aeth stjoacuternarskraacuter flestra Evroacutepuriacutekja toacuteku gildi eftir
seinni heimstyrjoumlld og aethrar hafa verieth endurskoethaethar og endurbaeligttar aacute liethnum aacuteratugum til
samraeligmis vieth Roacutemarsaacutettmaacutelann sem er aeligethsta reacutettarheimild Evroacutepusambandsins
Tilgangur thornessarar ritgerethar er aeth gera lesandanum kleift aeth oumlethlast innsyacuten iacute thornau megin
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu sem nuacute eru almennt talin vera grundvoumlllur evroacutepskra
stjoacuternskipunarhugmynda THORNoacute ekki siacuteethur til aeth gera grein fyrir mikilvaeliggi thorness aeth skjalfestar
stjoacuternarskraacuter seacuteu virtar sem grundvoumlllur stjoacuternskipunar riacutekja og sem aeligethsta reacutettarheimild
thorneirra Iacute lok ritgeretharinnar veretha svo tekin til skoethunar thornau sjoacutenarmieth og hugmyndir sem hafa
ber iacute huga vieth endurskoethun nuacutegildandi eetha skjalfestingu nyacuterra stjoacuternarskraacutea almennt og
thorneirrar iacuteslensku seacuterstaklega
2 Forsaeligtisraacuteethherra 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter
lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
3
1 Upphaf stjoacuternarskraacuterfestu Almennt er talieth aeth stjoacuternarskraacuterfesta eigi upphaf sitt aeth rekja til froumlnsku
mannreacutettindayfirlyacutesingarinnar og stjoacuternarskraacuter Frakka sem fylgdi iacute kjoumllfar froumlnsku
byltingarinnar aacuterieth 1789 THORNaacute ekki siacuteethur til frelsisyfirlyacutesingar Bandariacutekjamanna aacute aacutetjaacutendu oumlld
stjoacuternarskraacuter Bandariacutekjanna fraacute aacuterinu 1787 og mannreacutettindaaacutekvaeligetha hennar sem baeligtt var vieth
aacuterieth 17893 THORNaeth getur boethieth aacutekveethinni haeligttu heim aeth rekja upphaf stjoacuternarskraacuterfestu lengra
aftur iacute soumlguna Ekki einungis vegna thorness hve oacutenaacutekvaeligm suacute athugun yrethi heldur einnig vegna
thorness aeth stjoacuternarskraacuterfesta gaeligti vieth thornaeth orethieth of almenn sem hugtak og gefieth villandi syacuten aacute
thornaeth sem huacuten stendur fyrir iacute nuacutetiacutemanum 4 THORNoacute er gott aeth hafa eftirtalin atriethi iacute huga
11 Stjoacuternarskraacuter fyrri tiacutema
Elstu daeligmi um einhverskonar stjoacuternarskraacute er aeth finna iacute griacutesku borgriacutekjunum aacute sjoumlttu oumlld fkr
iacute skjalfestum lyacutesingum stjoacuternskipana thorneirra Fram aeth lokum miethalda voru stjoacuternarskraacuter
einungis lyacutesandi skrif aacute stjoacuternskipunum riacutekja og voru Grikkir aacutesamt Roacutemverjum fremstir iacute
flokki iacute thorneim skrifum Aacutehrifamestir thorneirra sem skrifuethu um stjoacuternspeki og heimspeki henni
tengdri voru griacutesku heimspekingarnir Platoacute (427-347 fkr) Aristoacuteteles (384-322 fkr) og
Cicero (106-43 fkr) hinn mikli hugsuethur Roacutemverja Allir voru thorneir uppi fyrir Kristsbureth og
foacuter svo aeth hugmyndir thorneirra og heimspeki feacutellu iacute gleymsku iacute yfir heilt aacuterthornuacutesund THORNaeth var iacute
raun ekki fyrr en heilagur Toacutemas af Akviacutenoacute komst yfir rit Aristoacutetelesar og hugmynda hans aeth
framthornroacuteun og skrif um stjoacuternskipun toacuteku aeth birtast aacute nyacute 5
12 Tilkoma thornjoacuteethriacutekisins
Aacute sextaacutendu oumlld foacuter nuacutetiacutemahugtakieth riacuteki aeth oumlethlast nokkrar vinsaeligldir hjaacute thorneim sem soacutettust eftir
aeth stjoacuternskipulegum stoumlethugleika yrethi naacuteeth og vareth svo viethfangsefni umboacutetasinna sautjaacutendu og
aacutetjaacutendu aldar Kveikjan aeth thorneim umboacutetum kom samt ekki til af goacuteethu Truacutear- og
borgarastyrjaldir voru tiacuteethar aacute sextaacutendu og sautjaacutendu oumlld og til vareth steacutett saeligtti sig illa vieth
miethaldafyrirkomulagieth en thornaeth var hin svokallaetha borgarasteacutett THORNaacute foacuteru umraeligethur um
fullveldishugtakieth aeth aukast og spurningar um hver vaeligri fullvalda thornjoacuteethin eetha stjoacuternandi
riacutekisins6
Iacute kjoumllfarieth fylgdu heimspekihugmyndir sem houmlfnuethu hinni almennt viethurkenndu skoethun
aeth konungurinn hefethi guethdoacutemlegt vald og oacuteskoraethan reacutett til aeth sitja einn aeth thorneim voumlldum
3 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir bls 469
4 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 39 5 Sama heimild bls 39-41
6 Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 507
4
THORNessar hugmyndir umboacutetasinnanna gerethu raacuteeth fyrir thornviacute aeth vald riacutekisins og stjoacuternskipuleg
uppbygging vaeligru grundvoumlllueth aacute eethlisreacutetti mannsins til frelsis Aacute grundvelli
samfeacutelagssaacutettmaacutelans faacute valdhafar umboeth sitt til aeth stjoacuterna riacuteki og lyacuteeth meeth thornviacute aeth tryggja frelsi
og velfereth mannsins Kenningar John Locke um hvernig borgaralegt samfeacutelag og riacutekisvald
myndaethist fyrir tilstuethlan samfeacutelags einstaklinga og samkomulagsins um framsal valdsins
hoacutefu thornviacute mikla sigurgoumlngu innan hugtaksins um riacutekieth og naacuteethi huacuten haacutemarki siacutenu vieth
mannreacutettindayfirlyacutesingar Bandariacutekjamanna og Frakka iacute lok aacutetjaacutendu aldar
Samkvaeligmt thornessum tveim samfeacutelagssaacutettmaacutelum er thornaeth foacutelkieth sem veitir riacutekisstjoacuterninni
heimild til aeth stjoacuterna riacutekinu svo framarlega sem thornaeth bryacutetur ekki gegn eethlisreacutetti einstaklinga aacute
afgerandi haacutett Aethskilnaethur valdathornaacutetta riacutekisins var hluti af thornviacute aeth tryggja aeth stjoacuternvoumlld
misnotuethu ekki valdieth sem samfeacutelagieth fengi thornviacute iacute hendur Siacuteethasti hluti hinnar fraeligethilegu
moacutetunar aacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu var hugmyndin um aeth valdieth laeliggi hjaacute thornjoacuteethinni Meeth thornviacute
var lagethur grunnur aeth almennum kosningareacutetti og thorningraeligethi byggt aacute fulltruacutealyacuteethraeligethi7
13 Uppgangur stjoacuternarskraacuterfestu
Sem fyrr segir er litieth aacute skjalfestingu stjoacuternarskraacutea Bandariacutekjanna og Frakklands sem upphaf
stjoacuternarskraacuterfestu og er hugmyndafraeligethi hennar helst rakin til kenninga John Locke Charles
Montesquieu og Jean Jacques Rousseau Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuterfesta hafi baeligethi verieth
tilgangurinn og meethalieth iacute sjaacutelfstaeligethisbaraacutettu Bandariacutekjanna Bandariacuteska stjoacuternarskraacutein fraacute
aacuterinu 1787 oumlethlaethist fljoacutett meginhlutverk iacute lagalegum og poacutelitiacuteskum deilum og hefur oft reynst
borgurum Bandariacutekjanna mikilvaeliggt haldreipi iacute baraacutettunni vieth stjoacuternvoumlld THORNaacute hefur huacuten einnig
haft varanleg aacutehrif aacute stjoacuternskipunarhugmyndir Evroacutepumanna thornoacute hin skjalfesta stjoacuternarskraacute
Frakka sem toacutek gildi aacuterieth 1791 gerethi thornaeth ekki
Fraacute upphafi hefur stjoacuternarskraacuterfesta thornroacuteast iacute tvaeligr nokkueth oacuteliacutekar aacutettir Iacute Bandariacutekjunum thornar
sem ekki thornurfti aeth bylta innlendu valdi var aacutehersla loumlgeth aacute aeth halda megin stofnunum riacutekisins
aethgreindum og sjaacutelfstaeligethum svo thornaeligr gaeligtu veitt hver annarri naeliggilegt aethhald THORNviacute maacute segja aeth
Bandariacutekjamenn hafi reynt aeth forethast oumlflugt miethstyacuteringarvald Franska borgarasteacutettin
kappkostaethi hinsvegar vieth aeth auka vald sitt meeth thornviacute aeth takmarka vald konungs meeth
stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum THORNannig gaacutetu raacuteethherrar konungs ekki setieth vieth voumlld nema meeth stuethningi
meirihluta kosinna fulltruacutea aacute loumlggjafarthorninginu THORNetta var byrjunin aacute lyacuteethraeligethislegri
thorningraeligethishyggju iacute Evroacutepu aacute niacutetjaacutendu oumlld8
7 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 41-42 8 Sama heimils bls 45
5
Aacutekvaeligethi um skiptingu valdastofnana riacutekisins voru almennt orethueth iacute Evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute
niacutetjaacutendu oumlld en ekki aacutekveethieth liacutekt og stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna Hinsvegar fylgdu moumlrg
Evroacutepuriacuteki fordaeligmi Frakka og takmoumlrkuethu vald konungs meeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum og uacuter
urethu thorningbundin eetha stjoacuternarskraacuterbundin konungsriacuteki Vera maacute aeth thornaeth seacute aethal aacutestaeligetha thorness aeth
franska stjoacuternarskraacutein vareth suacute sem litieth var til thornegar nuacutetiacutemalegri stjoacuternarhaeligttir voru teknir upp
iacute riacutekjum sem buacuteieth houmlfethu vieth einveldi konungs Iacute Bandariacutekjunum thornroacuteaethist stoumlethug
stjoacuternarskraacuterfestu sem byggethist aacute endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela og valdajafnvaeliggi aacute meethan
iacutebuacutear Vestur-Evroacutepu voumlldu leieth til lyacuteethraeligethis og naeligr oacutetakmarkaethrar thorningraeligethishyggju
THORNegar konungar iacute riacutekjum Vestur-Evroacutepu houmlfethu verieth sviptir naeligr oumlllu valdi meeth
stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum vareth hlutverk stjoacuternarskraacutea thornessara riacutekja annaeth og miklu minna en aacute
upphafsdoumlgum hinna skjalfestu stjoacuternarskraacutea THORNaeligr tryggethu ekki mannreacutettindi og takmoumlrkuethu
ekki lengur vald riacutekisstofnana handan thorneirra aacutekvaeligetha er snertu lyacuteethraeligethi og thorningraeligethishyggju
Stjoacuternvoumlld fengu valdieth fraacute borgurunum iacute frjaacutelsum kosningum og voru thornviacute reacutettilega kosnir
fulltruacutear thornjoacuteetharinnar meeth einum eetha oumlethrum haeligtti THORNviacute foacuter thornaeth svo aeth stjoacuternarskraacuter Vestur-
Evroacutepuriacutekja urethu aacute fyrri hluta tuttugustu aldar yacutemist gagnslausar eetha foacuternarloumlmb poacutelitiacuteskra
tilrauna thornjoacuteeththorninga iacute stjoacuternarskipulegum maacutelum Valdatoumlku Nasista aacute fjoacuteretha aacuteratug siacuteethustu
aldar maacute td aeth hluta rekja til aacutekveethinna veikleika iacute hinni svokoumlllueth Weimar-stjoacuternarskraacute
Aftur aacute moacuteti var eitt staeligrsta skrefieth iacute aacutett aeth nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu aacute seinni tiacutemum
oacuteneitanlega Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins fraacute aacuterinu 19499
14 Upphaf nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu
Stofnun Sambandslyacuteethveldisins THORNyacuteskalands aacuterieth 1949 lagethi grunninn aeth nyacuterri stefnumoumlrkun iacute
stjoacuternarskraacuterfestu iacute Evroacutepu Grundvallarloumlgin maeligltu svo fyrir aeth stjoacuternlagadoacutemstoacutell
(Bundesverfassungsgericht) yrethi stofnaethur sem hefethi vald til aeth fella uacuter gildi sett loumlg og
doacutema ef hann kaeligmist aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth ekki vaeligri farieth aeth iacute samraeligmi vieth nyacuteju
stjoacuternarskraacutena Hlutverk doacutemstoacutelsins er aeth tryggja aeth allar stofnanir riacutekisins fari aeth aacutekvaeligethum
Grundvallarlaganna Stofnun doacutemstoacutelsins verethur vart rakin til annars en hryllilegrar vald-
niacuteethslu Nasista og thorness hve auethvelt Nasistum reyndist aeth naacute naeligr algerum voumlldum aacuterieth 1933
Langt fram eftir tuttugustu oumlld var thornaeth riacutekjandi aacutelit vestraelignna stjoacuternmaacutela- og fraeligethimanna
aeth einfoumlld lagasetning framkvaeligmd af thornjoacuteeththorningi sem kosieth var iacute almennum kosningum vaeligri
grundvoumlllur loumlgmaeligtra stjoacuternarhaacutetta iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum THORNessir stjoacuternmaacutela- og fraeligethimenn voru thornoacute
ekki tilbuacutenir aeth efast um loumlgmaeligti vildarhyggjunnar thornraacutett fyrir niethurlaeliggingu margra skjalfestra
stjoacuternarskraacutea aacute fyrri hluta tuttugustu aldar og thorness siethmenningarhruns sem valdatiacuteeth Nasista
9 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 46
6
olli THORNaeth kom thornoacute ekki iacute veg fyrir aeth thorneir taeligkju forystu iacute undirbuacuteningi aacute Althornjoacuteethlegu
mannreacutettindayfirlyacutesingunni (1948) sem var greinilega skrifueth iacute anda eethlisreacutettar Aacute aacutettunda
aacuteratug siacuteethustu aldar komst skriethur aacute stjoacuternskipulega thornroacuteun iacute Vestur-Evroacutepu Aacute thorneim tiacutema voru
thornaeth Suethur-Evroacutepuriacuteki sem toacuteku upp lyacuteethraeligethislega stjoacuternarhaeligtti eftir aacuteratuga einraeligethisstjoacutern
Aacutehrifum Mannreacutettindadoacutemstoacutelsins iacute Strasburg og Evroacutepudoacutemstoacutelsins maacute thornoacute ekki gleyma
Tilkoma thornessara doacutemstoacutela hefur sett valdastofnunum riacutekja frekari skorethur og veitt
einstaklingum aacutekveethna vernd aacute reacutettindum thorneirra
Siacuteethast ber aeth nefna thornau umbrot sem urethu iacute Mieth- og Austur-Evroacutepu iacute byrjun tiacuteunda
aacuteratugar siacuteethustu aldar Eftir fall kommuacutenismans kepptust fraeligethimenn vieth aeth lyacutesa yfir algerum
sigri Vesturlanda iacute thorneirri hugmyndafraeligethilegu baraacutettu sem hafethi staethieth yfir fraacute valdatoumlku
Bolseacutevika iacute Ruacutesslandi aacuterieth 1917 THORNaeth sem ekki hefur komieth fram er aeth stjoacuternarskraacuterfesta hefur
oacutetviacuteraeligtt verieth ein aethal aacutestaeligetha thorness aeth poacutelitiacutesk hugmyndafraeligethi vestraelignna thornjoacuteetha hefur verieth
viethurkennd af thorneim sem leiddu frelsisfylkingar iacute Ruacutesslandi og fyrrverandi bandamanna thorneirra
siacuteethan thornessar breytingar aacutettu seacuter staeth Vieth lok tuttugustu aldar jukust thornannig vinsaeligldir hinnar
skjalfestu stjoacuternarskraacuter og urethu aacuteliacuteka og aacute frumskeiethi hennar iacute lok aacutetjaacutendu aldar og byrjun
thorneirrar niacutetjaacutendu Siacuteethustu aacuteratugi hafa siacutefellt fleiri riacuteki valieth stjoacuternarskraacuterfestu til aeth leggja
grunn aeth poacutelitiacuteskri feacutelagslegri og efnahagslegri uppbyggingu10
15 Samantekt
Vangaveltur um loumlgmaeligti og stjoacuternarfar hafa verieth uppi aacute pallborethinu fraacute upphafi
siethmenningar thornar sem uppbygging poacutelitiacutesks samfeacutelags hefur verieth framarlega iacute hugum
manna THORNraacutett fyrir aeth hugtoumlkin takmoumlrkueth riacutekisstjoacutern og einstaklingsreacutettindi seacuteu thornekkt uacuter
heimspeki og truacutearbroumlgethum fyrri tiacutema er ekki reacutett aeth setja thornau iacute beint samhengi vieth
stjoacuternarskraacuter nuacutetiacutemans Fraeligethilegar vangaveltur um nuacutetiacutemariacutekieth og um manninn sem
einstakling voru iacute raun enn aacute frumskeiethi siacutenu aacute seinni hluta sautjaacutendu aldar og thornviacute vart haeliggt
aeth rekja stjoacuternarskraacuterhugtakieth aftar en til loka hennar eetha byrjun aacutetjaacutendu aldar
Meeth uppgangi vildarhyggjunnar aacute seinni hluta niacutetjaacutendu aldar og iacute byrjun thorneirrar siacuteethustu
missti hin skjalfesta stjoacuternarskraacute tiacutemabundieth mikieth af thorneirri virethingu sem huacuten aacuteethur hafethi og thornaacute
ekki siacutest sem aeligethstu loumlg fullvalda riacutekja Aacute seinni hluta tuttugustu aldar hlaut stjoacuternarskraacuterfestan
uppreist aeligru ekki siacutest eftir voethaverk Nasista iacute seinni heimstyrjoumlldinni Vieth siacuteethustu aldamoacutet
vareth stjoacuternarskraacuterfestan einskonar heildarlausn sem riacuteki leituethu til vieth aeth losa sig uacuter
stjoacuternarfarslegum vandraeligethum
10
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-30
7
2 Einkenni stjoacuternarskraacuterfestu Suacute stjoacuternarskraacuterfesta sem heacuter verethur til skoethunar og kalla maacute evroacutepska uacutetfaeligrslu aacute nuacutetiacutema
stjoacuternarskraacuterfestu telst eiga upphaf sitt aeth rekja til gildistoumlku Grundvallarlaga THORNyacuteska
Sambandslyacuteethveldisins thornann 24 maiacute aacuterieth 1949 THORNaeth thornarf etv ekki aeth hafa moumlrg oreth um thornaeth
aeth houmlfundar thornyacutesku Grundvallarlaganna11
houmlfethu sem viethmieth thornaeligr stjoacuternskipulegu hamfarir
sem urethu iacute THORNyacuteskalandi aacuterieth 1933 thornegar Nasistar naacuteethu voumlldum og thorneirra hryllilegu
mannreacutettindabrota sem borgarar riacutekisins maacutettu thornola af stjoacuternvoumlldum iacute kjoumllfarieth Niethurstaethan
vareth suacute aeth mannreacutettindi voru sett iacute oumlndvegi vieth samningu Grundvallarlaganna riacutekisvaldinu
settar aacuteethur oacutethornekktar skorethur og seacuterstoumlkum stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel komieth aacute foacutet og getur hann
hafnaeth loumlggjoumlf ef huacuten stenst ekki stjoacuternarskraacutena aeth hans mati12
21 Grundvallarthornaeligttir stjoacuternarskraacuterfestu
Stjoacuternarskraacuterfesta samanstendur af amk sex grunvallarthornaacutettum ef miethaeth er vieth
nuacutetiacutemaskilning norraelignna fraeligethimanna13
Iacute fyrsta lagi thornarf ritaetha stjoacuternarskraacute sem aeligethst er iacute
lagakerfi hvers riacutekis og thornviacute einskonar grundvallarloumlg Iacute oumlethru lagi thornarf thornaeth aeth liggja fyrir hver
eigi aeth tuacutelka stjoacuternarskraacutena en thornaeth er oftast iacute houmlndum doacutemstoacutela sem hafa aacutekveethieth
endurskoethunarvald aacute stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum gagnvart settum loumlgum Iacute thornriethja lagi skarast
hugmyndirnar um stjoacuternarskraacuterfestu og reacutettarriacutekieth (the rule of law) thornar sem oacuteliacutek viethmieth eru
houmlfeth uppi vieth framkvaeligmd hvors um sig Stjoacuternarskraacuterfesta krefst meiri vandvirkni vieth gereth
laga og loumlgmaeligti thorneirra thornarf aeth eiga oacuteumdeilanleg stoeth iacute stjoacuternarskraacutenni sjaacutelfri Iacute fjoacuteretha lagi
thornarf riacutekisvaldieth aeth vera skipt Heacuter er iacute raun verieth aeth viacutesa til hinnar klassiacutesku thornriacuteskiptingar
riacutekisvaldsins en riacuteki hafa thornoacute misjafnan haacutett aacute aeth skipta riacutekisvaldi niethur aacute stofnanir siacutenar
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir samt thornaacute kroumlfu aeth moumlrkin milli doacutems- loumlggjafar- og
framkvaeligmdavalds seacuteu nokkueth skyacuter Iacute fimmta lagi er gereth krafa um aeth aacutekveethin
einstaklingsreacutettindi (mannreacutettindi) seacuteu stjoacuternarskraacutervarin og aeth ekki seacute haeliggt aeth fella thornau uacuter
gildi Iacute sjoumltta og siacuteethasta lagi thornarf aeth liacuteta til thorness aeth stjoacuternarskraacuterfesta byacuter yfir aacutekveethinni
althornjoacuteethahyggju sem lyacutesir seacuter thornannig aeth yfirthornjoacuteethlegt vald eetha stofnanir njoacuteta viethurkenningar og
11
Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins (Grundgesetz fuumlr die Bundserepublik Deutschland) hafa haldieth
thornessu nafni fraacute gildistoumlku thorneirra aacuterieth 1949 Aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth iacute upphafi var reiknaeth meeth aeth sameinaeth
THORNyacuteskaland myndi taka upp aethra stjoacuternarskraacute thornegar aeth thornviacute kaeligmi en THORNyacuteskaland var aacute thornessum tiacutema skipt aacute milli
Soveacutetriacutekjanna annars vegar og Vesturveldanna Bandariacutekjanna Bretlands og Frakklands hinsvegar Vieth fall
kommuacutenismans iacute Evroacutepu og sameiningu THORNyacuteskalands var aacutekveethieth aeth halda iacute thornessa braacuteethabrigetha stjoacuternarskraacuteldquo
Vestur-THORNyacuteskalands og nafninu haldieth oacutebreyttu enda hafethi huacuten reynst meeth afbrigethum vel 12
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 32 13
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17
8
thornjoacuteethreacutettarsamningar eru virtir Daeligmi um thornetta er samband Evroacutepusambandsins og
Sameinuethu thornjoacuteethanna vieth siacuten aethildarriacuteki14
THORNetta aacute thornoacute ekki alltaf vieth
Bandariacutekjamenn tala um constitutionalism en aacute allt oumlethrum forsendum en heacuter er gert og
hafa thorneir td komieth seacuter undan thornviacute aeth fullgilda althornjoacuteethlega mannreacutettindasamninga og telja sig
eingoumlngu bundna af eigin stjoacuternarskraacute Segja maacute aeth thorneir liacuteti aacute the rule of law eetha reacutettarriacutekieth
sem afleiethu stjoacuternarskraacuterinnar og meeth thornviacute aeth styrkja stoumlethu hennar meeth doacutemafordaeligmum hafa
Bandariacutekjamenn skapaeth sinn eigin constitutionalism sem er ekki aacutethornekkur thorneim evroacutepska En
hver er munurinn aacute reacutettarriacuteki og riacuteki byggethu aacute stjoacuternarskraacuterfestu
14
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17-19
9
3 Stjoacuternarskraacuterfesta og reacutettarriacutekieth Aacutekveethin skilyrethi thornurfa aeth vera uppfyllt til thorness aeth frumvoumlrp geti orethieth aeth loumlgum og
einstaklingar geti orethieth embaeligttismenn iacute nuacutetiacutema lyacuteethraeligethisriacutekjum Seacuteu skilyrethin uppfyllt er
frumvarpieth eetha skipun embaeligttismanns loumlgmaeligt og er thornaeth ein meginkrafa hins svokallaetha
reacutettarriacutekis Embaeligttismenn thornurfa aeth fara eftir boacutekstaf laganna vieth stoumlrf siacuten eetha aacutekvarethanatoumlku
riacutekisstjoacutern thornarf stuethning meirihluta fulltruacutea aacute thornjoacuteeththorningi og loumlg veretha aeth vera samin iacute samraeligmi
vieth stjoacuternarskraacute THORNetta er oacuteumdeilt iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum og er aacutestaeligethan ekki siacutest suacute aeth hugmyndin
um reacutettarriacutekieth er roacutetgroacutein baeligethi iacute fordaeligmisreacutetti (the rule of law) og meginlandsreacutetti Evroacutepu
(Rechtsstaat) THORNoacute aeth stigsmunur seacute aacute virethist thornaeth thornoacute ekki trufla skilgreiningar aacute hugtakinu og
segir Garethar Giacuteslason ma um thornaeth
Grundvallarhugmyndin sem felst iacute orethinu riacuteki reacutettarins er suacute aeth foacutelk eigi aeth hlyacuteetha reacutettinum og laacuteta
hann stjoacuterna gerethum siacutenum iacute samfeacutelaginu En reacutettarriacuteki er oft notaeth iacute thornrengri merkingu en thornetta
thorneirri aeth riacutekisvaldieth skuli bundieth loumlgum og haacuteeth loumlgum15
Segja maacute aeth fyrri skilgreining Garethars eigi vieth um hina daeligmigerethu skilgreiningu
fordaeligmisreacutettar aacute hugtakinu en hin siacuteethari eigi vieth skilgreiningu meginlandsreacutettar Almenn
skilgreining aacute reacutettarriacuteki myndi sjaacutelfsagt uacutetleggjast thornannig aeth thornaeth seacute thornjoacuteethfeacutelag thornar sem
riacutekisvaldinu er komieth aacute foacutet takmarkaeth og bundieth meeth loumlgum og af mannreacutettindum16
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir thornaacute kroumlfu aeth skilyrethin seacuteu meiri en almennt thornykir naeliggjanlegt iacute
daeligmigerethu reacutettarriacuteki og viethurkennir ekki roumlk sem leietha til minnstu tilsloumlkunar skilyretha aacute
kostnaeth td mannreacutettinda17 Heacuter aeth neethan verethur komieth inn aacute aeth yfirleitt thornurfi aukinn
meirihluta thornjoacuteeththornings eetha einfaldan meirihluta thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu til thorness aeth breyta
stjoacuternarskraacute THORNaeth eru hoacuteflega iacutethornyngjandi skilyrethi thornar sem stjoacuternmaacutelaflokkakerfin iacute flestum
vestraelignum loumlndum eru thornannig gereth aeth naacutenast oacutemoumlgulegt er fyrir einn eetha tvo flokka aeth koma
seacuter saman um seacutertaeligka stjoacuternarskraacuterbreytingu Viethkomandi thornjoacuteethum eru thornoacute faacutear skorethur settar
varethandi stjoacuternarskraacuterbreytingar enda oacuteliacuteklegt aeth almenningur samthornykkti iacutethornyngjandi loumlg fyrir
sjaacutelfan sig Uacuterslit thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslna hafa mikieth poacutelitiacuteskt vaeliggi og eru
stjoacuternarskraacuterbreytingar sem framkvaeligmdar eru meeth sliacuteku moacuteti naeligr oacutevefengjanlegar hvaeth
loumlgmaeligti thorneirra varethar
15
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki bls 143 16
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls 582 17 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 73-74
10
31 Loumlgmaeligti valds
Moumlrg menningarsamfeacuteloumlg undanfarinna tvoumlthornuacutesund aacutera houmlfethu thornann haacutettinn aacute aeth fela
seacuterstoumlkum thornjoacuteethhoumlfethingja allt riacutekisvald THORNjoacuteethhoumlfethinginn gat aukieth skattheimtu (loumlggjafarvald)
sent embaeligttismenn til aeth innheimta skattinn (framkvaeligmdavald) og daeligmt thornaacute iacute fangelsi sem
ekki borguethu (doacutemsvald) Valdieth var reacutettlaeligtt meeth yacutemsu moacuteti en thornekktust eru roumlkin aeth vera
konungborinn og guethdoacutemlegt vald (divine authority) THORNetta er thornoacute nokkueth tengt tiacutemabilum og
samfeacuteloumlgum Fyrstu Iacuteslendingarnir voru td eethlisreacutettarmenn aeth thornviacute leiti aeth thorneir truacuteethu thornviacute aeth
goumlmul loumlg vaeligru bundin heiloumlgum boumlndum vieth hieth endanlega reacutettlaeligti THORNeir litu svo aacute aeth thorneir
vaeligru ekki aeth stunda loumlggjafarstarf iacute Loumlgreacutettu thornjoacuteethveldisaldar heldur einungis aeth leietha reacutett loumlg
iacute ljoacutes18
Aacute sautjaacutendu oumlld maacute segja aeth thornessar hugmyndir hafi orethieth undir iacute thornaeth minnsta aacute
Vesturloumlndum Iacute boacutekinni Leviathan sem gefin var uacutet aacuterieth 1651 segir breski heimspekingurinn
Thomas Hobbes meethal annars
And therefore the first Founders and Legislators of Common-wealths amongst the Gentiles whose
ends were only to keep the people in obedience and peace have in all places taken care First to
imprint in their minds a beliefe that those precepts which they gave concerning Religion might not
be thought to proceed from their own device but from the dictates of some God or other spirit or
else that they themselves were of a higher nature than mere mortalls that their Lawes might the
more easily be received 19
Meeth thornessum orethum og fullyrethingum um aeth truacutearbroumlgeth seacuteu notueth til aeth ala aacute heimsku
mannanna afneitar hann algerlega sliacutekum stjoacuternarhaacutettum meeth roumlkum skynseminnar Hobbes
uacutetskyacuterir svo thornjoacuteethriacutekishugtakieth thornar sem hann reisir tilgaacutetu um hvers vegna riacutekisstjoacuternum leyfist
aeth hafa vald yfir flestum thornaacutettum samfeacutelagsins THORNar uacutetskyacuterir Hobbes aeth seacuterhver maethur hafi
liacutekamlegt vald sem hann geti notaeth sjaacutelfum seacuter til varnar eetha til aeth komast yfir hluti THORNetta
vald er samkvaeligmt svokoumllluethum samfeacutelagssaacutettmaacutela framselt hinu almaacutettuga riacutekildquo sem thornaacute
hefur yfir oumlllu valdi thornegna sinna aeth raacuteetha THORNetta sameinaetha og mikla vald aacute svo aeth sjaacute til thorness
aeth tryggja oumlryggi thornegna riacutekisins iacute thornaeth minnsta fyrir hverjum oumlethrum Hobbes uacutetskyacuterir svo
loumlgmaeligti valdsins hjaacute thornessu riacutekisvaldi og hvernig stofnun sliacuteks valds fer fram THORNaacute skilgreinir
hann samfeacutelagssaacutettmaacutelann og thornaeth umboeth sem valdhafar hafa Segir hann thornaeth falieth iacute thorneim
hluta saacutettmaacutelans sem segir aeth thornegnarnir skuli viethurkenna vald thorness sem valdieth hlyacutetur jafnvel
thornoacutett hann faacutei ekki atkvaeligethi allra20
THORNetta er enn iacute dag grundvallarregla iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum
18
Sigurethur Liacutendal Loumlg og lagasetning iacute Iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Bls 125 19
HobbesThomas Leviathan bls 177 20
Sama heimild bls 185-201
11
32 THORNriacuteskipting riacutekisvaldsins
Franski stjoacuternspekingurinn Charles-Louis de Secondat baron de La Bregravede et de Montesquieu
er talinn einn mesti aacutehrifavaldur aacute stjoacuternskipun nuacutetiacutemariacutekja Iacute boacutek sinni LEsprit des lois eetha
Andi laganna fraacute aacuterinu 1748 talar hann fyrir thornviacute aeth valdi riacutekja seacute skipt iacute thornrennt til aeth forethast
valdniacuteethslu THORNar er hann iacute raun aeth lyacutesa eigin reynslu og kynnum af stjoacuternskipun Breta en
Bretland var aacute thorneim tiacutema eins og kunnugt er vagga thorningraeligethis THORNeir stjoacuternarhaeligttir voru thornoacute iacute
mikilli thornroacuteun aacute aacutetjaacutendu oumlld Um riacutekisstjoacuternarvald segir Montesquieu meethal annars
In every government there are three sorts of power the legislative the executive in respect to
things dependent on the law of nations and the executive in regard to matters that depend on the
civil law [hellip] The latter we shall call the judiciary power and the other simply the executive
power of the state
The political liberty of the subject is a tranquillity of mind arising from the opinion each person
has of his safety In order to have this liberty it is requisite the government be so constituted as
one man need not be afraid of another When the legislative and executive powers are united in the
same person or in the same body of magistrates there can be no liberty because apprehensions
may arise lest the same monarch or senate should enact tyrannical laws to execute them in a
tyrannical manner
Again there is no liberty if the judiciary power be not separated from the legislative and
executive Were it joined with the legislative the life and liberty of the subject would be exposed
to arbitrary control for the judge would be then the legislator Were it joined to the executive
power the judge might behave with violence and oppression There would be an end of
everything were the same man or the same body whether of the nobles or of the people to
exercise those three powers that of enacting laws that of executing the public resolutions and of
trying the causes of individuals21
Montesquieu hafethi upplifaeth stjoacuternmaacutel og fraeligethst um stjoacuternspeki iacute fjoumllda aacutera aacuteethur en hann
skrifaethi thornessa merku boacutek Hann skilgreinir valdieth og stofnanir riacutekisins aacutesamt thornviacute aeth vara vieth
aacutekveethnum haeligttum sem valdieth getur skapaeth Stjoacuternmaacutelamenn hafa thornoacute notaeth tviacuteraeligethni iacute
skilgreiningum Montesquieus til aeth reacutettlaeligta oacutejafna skiptingu valdsins Bjarni Benediktsson
frv forsaeligtisraacuteethherra sagethi ma iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins aacuterieth 1956
Td er talieth aeth hinn mikli franski stjoacuternspekingur Montesquieu [] hafi aeth nokkru misskilieth hina
brezku stjoacuternskipan Hann hafi gert meira en reacutett var uacuter skiftingunni milli hinna thornriggja
houmlfuethgreina riacutekisvaldsins thorne iacute loumlggjafarvald framkvaeligmdarvald og doacutemsvald er vaeligru iacute houmlndum
thornriggja oacuteliacutekra aethila eetha valdhafa22
Bjarni setur thornann fyrirvara aacute oreth siacuten aeth thornaeth geti skipt maacuteli hvenaeligr leitaeth var til Bretlands um
fyrirmynd aacute stjoacuternarfyrirkomulagi Eins og fyrr segir var thorningraeligethieth iacute Bretlandi iacute mikilli thornroacuteun
aacute thorneim tiacutema sem Montesquieu var aeth fraeligethast um thornaeth Hann segir samt sem aacuteethur aeth THORNegar
loumlggjafar- og framkvaeligmdavaldieth er sameinaeth iacute einni manneskju eetha sama yfirvaldinu getur
ekkert frelsi thornrifistldquo THORNar meeth er hann aeth segja aeth oacutetakmarkaeth thorningraeligethi geti verieth frelsinu
haeligttulegt THORNoacute veretha oreth hans ekki skilin betur en svo aeth thorningraeligethi seacute betra en samruni
21
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws bls 173-174 22
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 2
12
framkvaeligmda- og doacutemsvalds annars vegar og loumlggjafar- og doacutemsvalds hins vegar
Framkvaeligmda- og doacutemsvalds var iacute houmlndum soumlmu embaeligttismanna aacute Iacuteslandi thornangaeth til aacuterieth
1992 og var thornviacute framkvaeligmdavaldieth aeth hluta til tengt vieth hina tvo megin valdathornaeligtti riacutekisins
sem Montesquieu sagethi iacutegildi doacutemsdags
Ekki verethur annaeth seacuteeth vieth lestur Anda laganna en aeth Montesquieu hafi verieth aeth lyacutesa thornviacute
aacute hverju stjoacuternarskraacuterfesta eigi aeth grundvallast og thornar meeth stjoacuternun og grunnbygging riacutekja
Hann nefnir ma meethalhoacutefsregluna og poacutelitiacuteskt frelsi sem ekki var gert seacuterlega haacutett undir
houmlfethi fyrr en aacute seinni hluta tuttugustu aldar thornraacutett fyrir mannreacutettindayfirlyacutesingar fraacute lokum
aacutetjaacutendu aldar og fyrri hluta thorneirrar niacutetjaacutendu THORNaeth er einmitt saacute tiacutemi sem heacuter er haldieth fram aeth
nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfesta hafi iacute raun orethieth grundvoumlllurinn vieth stofnun riacutekja Hin skjalfesta
stjoacuternarskraacute er afsprengi skrifa Montesquieus og thornviacute liggur beinast vieth aeth skoetha hana aetheins
naacutenar
13
4 Stjoacuternarskraacuter Skjalfestar stjoacuternarskraacuter sem toacuteku gildi aacute aacutetjaacutendu og niacutetjaacutendu oumlld houmlfethu aethallega thornaeth hlutverk
aeth vera laga-poacutelitiacuteskur rammi fyrir upprennandi thornjoacuteethriacuteki Iacute thorneim laacute einnig framsaeligkin aacuteaeligtlun
meeth thornann tilgang aeth efla loumlgmaeligti borgarasteacutettarinnar til aeth krefjast valda iacute baraacutettunni vieth
einveldi Vegna thornessa voru stjoacuternarskraacuter seacuterstaklega hugsaethar til aeth takmarka poacutelitiacutesk afskipti
framkvaeligmdavaldsins eetha konungs en auka feacutelagsleg og poacutelitiacutesk aacutehrif borgarasteacutettarinnar meeth
thornviacute aeth veita thornjoacuteeththorningum sterka stoumlethu innan thornjoacuteethriacutekisins Stjoacuternarskraacuter tuttugustu og fyrstu
aldar veita valdhoumlfum starfsumboeth lyacuteethraeligethisriacutekjum aacutekveethinn lagagrunn og mannreacutettindum
aacutekveethna vernd THORNaeth er thornviacute oacutehaeligtt aeth segja aeth poacutelitiacutesk staetha og hlutverk hinnar skjalfestu
stjoacuternarskraacuter hafi breyst griacuteetharlega mikieth siacuteethustu tvaeligr aldir liacutekt og hieth frjaacutelslynda thornjoacuteethriacuteki
niacutetjaacutendu aldar er oacuteliacutekt velferethar- og lyacuteethraeligethisriacutekjum tuttugustu og fyrstu aldar23
41 Hlutverk stjoacuternarskraacutea
Stjoacuternarskraacuter gegna thornviacute hlutverki aeth skilgreina voumlld skyldur og sambandieth milli stofnana
riacutekisvaldsins eetha valdhafa Auk thorness setja stjoacuternarskraacuter fram aacutekveethnar skilgreiningar og visst
gildismat Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuter uacutetlisti aacutekveethnar meginreglur fyrir stoumlrf valdhafa og gefa
fyrirmaeligli um hvaeth eigi aeth gera iacute seacuterstoumlkum tilvikum24
THORNessar stjoacuternarskraacuterreglur hvort sem
thornaeligr eru skjalfestar eetha ekki greietha fyrir stoumlethugleika og fyrirsjaacuteanleika iacute atferli allra aethila
riacutekisins THORNaacute buacutea sliacutekar forskriftarreglur til aacutekveethinn maeliglikvaretha sem raunverulegt atferli getur
verieth miethaeth vieth og daeligmt eftir25
42 Skjalfestar stjoacuternarskraacuter
Stjoacuternarskraacuter geta verieth baeligethi skjalfestar (written) eetha oacuteskjalfestar (unwritten) og eru aacutestaeligethur
thorness tengdar stjoacuternmaacutelasoumlgu hvers riacutekis Stjoacuternarskraacute Bretlands er td oacuteskjalfest thornoacute aeth
einhver hluti hennar seacute skjalfestar meginreglur laga sem rekja maacute allt til thornrettaacutendu aldar
Aacutestaeligetha thorness aeth stjoacuternarskraacute Breta er oacuteskjalfest er ekki siacutest suacute aeth Bretar hafa naacuteeth naeligr algerri
samfellu iacute thornroacuteun aacute lagakerfi siacutenu aacute thorneim tiacutema sem riacutekisvald hefur verieth thornar til THORNessu er
algerlega oumlfugt farieth iacute riacutekjum sem hafa skjalfesta stjoacuternarskraacute THORNar hafa alger kaflaskil oftast
aacutett seacuter staeth thornegar nyacutejar stjoacuternarskraacuter hafa verieth skjalfestar KC Wheare proacutefessor iacute
stjoacuternskipunarreacutetti vieth Oxford-haacuteskoacutela uacutetskyacuterethi skjalfestar stjoacuternarskraacuter aacute thornennan veg
23
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 31-32 24
Daeligmi um thornetta er 7 gr Stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands en thornar segir Nuacute deyr forseti eetha laeligtur af stoumlrfum
aacuteethur en kjoumlrtiacutema hans er lokieth og skal thornaacute kjoacutesa nyacutejan forseta til 31 juacuteliacute aacute fjoacuteretha aacuteri fraacute kosninguldquo 25
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 6
14
If we investigate the origins of modern constitutions we find that practically without exception
the were drawn up and odopted because people wished to make a fresh start so far as the
statement of their system of government was concerned [] The circumstances in which a break
with the past and the need for a fresh start come about vary from country to country but in almost
every case in modern times countries have a constitution for the very simple and elementary
reason that they wanted for some reaseon to begin again26
Breski stjoacuternspekingurinn Samuel Finer tekur iacute svipaethan streng og Wheare en hann segir
skjalfestar stjoacuternarskraacuter oft vera vanvirtar og aeth siacutefellt seacute verieth aeth breyta thorneim Hann segir
auk thorness
Moreover-so this line of argument goes-Britain New Zealand and Israel have no codified
constitutions but nevertheless follow with remarkable consistency and continuity what
constitutional rules they do posess Hencersquoit is concluded-constitutions are otiose if the
powerholders exercise self-restraint the written constitution is unnecessary and if they do not it is
useless [] But this is not a sound reason for rejecting the study of constitutions rather for
persuing it with sensitivity and common sense otherwise one might just as well deny the
usefulness of door locks These are clearly unnecessary to honest people who pass the door and
equally are useless against the determined burglar But they can and do deter the casual strollers
who might otherwise in and help themselves27
Stjoacuternarskraacuter eru thornviacute teknar iacute notkun vegna thorness aeth foacutelk vill nyacutett upphaf og sjaacutelfsagt leiethreacutetta
sambandieth milli siacuten og riacutekisvaldsins THORNaeth er thornoacute varla noacuteg aeth hafa einungis skjalfesta
stjoacuternarskraacute til aeth tryggja aethhald valdhafa og reacutettindi borgaranna Hinsvegar verethur aeth liacuteta til
oretha Finers thornar sem hann segir aeth thornaeth seacute ekki aacutestaeligetha til aeth forethast notkun thorneirra Hann segir
aeth fleira thornurfi aeth koma til og er thornaeth vel iacute takt vieth thornaeth sem komieth var innaacute aeth ofan um
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu THORNau einkenni gera ekki raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu aetheins til
formlega og aeth aethrar oacuteskjalfestar meginreglur grundvalli stjoacuternskipun riacutekja THORNaeth gefur tilefni
til geeththornoacutettaaacutekvarethana stjoacuternvalda og minnkar reacutettaroumlryggi borgaranna
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter
Samkvaeligmt skoska loumlgspekingnum Neil MacCormick er haeliggt aeth skipta skjalfestum
stjoacuternarskraacutem iacute annars vegar formlegar (formal) stjoacuternarskraacuter og hins vegar virkar
(functional) stjoacuternarskraacuter28
MacCormick segir virkar stjoacuternarskraacuterldquo vera vieth lyacuteethi thornar sem
uppi er haldieth lagakerfi sem viacutesar iacute sjaacutelft sig Til aeth uacutetskyacutera thornetta naacutenar segir hann
The idea of aacuteconstostitution in the functional senseacute is nothing other than the set of rules that
taken together as a dynamic unity establishes and regulates the self-governance of a political
entity This applies wether the entity you have in mind is a nation state a union state a federation
a confederation or whatever other kind of human commonwealth there may be29
Formleg stjoacuternarskraacute er thornviacute andstaeligethan vieth thornetta og er iacute raun skjal sem ekki er farieth
naacutekvaeligmlega eftir heldur er stuethst vieth thornau aacutekvaeligethi sem ekki er haeliggt aeth liacuteta framhjaacute Segja maacute
26
Wheare K C 1966 Modern Constitutions bls 4 27
Samuel Finer 1995 Comparing constitutions bls 2 28
Neil MacCormick 2005 Whorsquos afraid of a European Constitution bls 40-41 29
Sama heimild bls 42
15
sem daeligmi aeth hluti stjoacuternskipunarkafla iacuteslensku stjoacuternarkraacuterinnar seacute aetheins formlega til og allt
oumlnnur stjoacuternarskraacute seacute iacute raun virk THORNaeth er haeliggt aeth taka undir thornaeth aeth farieth seacute eftir helstu
aacutekvaeligethum iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar en stoacuter hluti hennar er ekki virkur Sem daeligmi maacute nefna
14 gr stjoacuternarskraacuterinnar um stjoacuternaraacutebyrgeth sem segir Raacuteethherrar bera aacutebyrgeth aacute
stjoacuternarframkvaeligmdum oumlllum Raacuteethherraaacutebyrgeth er aacutekveethin meeth loumlgum Althorningi getur kaeligrt
raacuteethherra fyrir embaeligttisrekstur thorneirra Landsdoacutemur daeligmir thornau maacutelldquo THORNetta einstaka aacutekvaeligethi
stjoacuternarskraacuterinnar er ekki virkt thornar sem Landsdoacutemur hefur aldrei verieth kallaethur saman og thornviacute
er stjoacuternaraacutebyrgeth aetheins formlegur hluti stjoacuternarskraacuter Iacuteslands
Allar stjoacuternarskraacuter hafa siacutena virku hlieth og siacutena formlegu hlieth Spurningin er hversu
fraacutebrugethnar thornaeligr eru hvorri annarri Ljoacutest er aeth stjoacuternarskraacuterfesta krefst thorness aeth liacutetieth beri thornar aacute
milli thornoacute svo aeth thornviacute verethi kannski aldrei naacuteeth aeth thornaeligr verethi algerlega hliethstaeligethar Laacutegmarkieth er
etv thornaeth aeth haeliggt seacute aeth skynja meginreglur hverrar stjoacuternarskraacuter fyrir sig og aeth thornaeligr stuethli aeth
thornviacute aeth almenningur geti nokkurn veginn seacuteeth fyrir gjoumlrethir valdhafa
422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter
Iacute lok thornessarar yfirferethar um skilgreiningar aacute stjoacuternarskraacutem er reacutett aeth fjalla um torbreytanlegar
(rigid) og auethbreytanlegar (flexible) stjoacuternarskraacuter Torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa
nokkueth samstillt aacutetak til aeth haeliggt seacute aeth breyta thorneim Algengasta einkenni thorneirra er thornaeth aeth
aukinn meirihluta thorne tvo thornriethju hluta thornjoacuteeththornings eetha thornjoacuteetharatkvaeligetha thornarf til aeth breyta thorneim
Daeligmi um thornetta er stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna en tveir thornriethju hlutar beggja thorningdeilda thornurfa
aeth leggja fram frumvarp thorness efnis eetha tvouml af hverjum thornremur loumlggjafarthorningum riacutekjanna
sjaacutelfra30
Hugmyndin aeth baki thornessu fyrirkomulagi er aeth torvelda meirihaacutettar breytingar aacute
stjoacuternskipun riacutekisins aeth tilstuethlan faacuterra stjoacuternmaacutelamanna THORNessi thornroacuteun bandariacutesku stjoacuternar-
skraacuterinnar hefur orethieth til thorness nuacute aacute tiacutemum er naacutenast oacutemoumlgulegt aeth breyta henni thornar sem
gildismat thornjoacuteetharinnar er mun fjoumllskruacuteethugra en thornaeth var fyrir ruacutemum 200 aacuterum thornegar
stjoacuternarskraacutein toacutek gildi
Auethbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa hinsvegar ekki aeth reietha sig aacute algeran samhug
thornjoacuteetharinnar THORNekktasta auethbreytanlega stjoacuternarskraacutein er aacuten vafa Weimar-stjoacuternarskraacutein sem
Hitler nyacutetti seacuter til aeth komast til valda Suacute stjoacuternarskraacute hafethi ma thornann galla aeth thornjoacuteeththorningieth gat
breytt stjoacuternarskraacutenni meeth sama haeligtti og einfoumlldum loumlgum31
THORNaeth er ekki haeliggt aeth benda aacute
seacuterstakt einkenni auethbreytanlegra stjoacuternarskraacutea Segja maacute aeth ef ekki er krafist amk aukins
meirihluta aacute thornjoacuteeththorningi vieth stjoacuternarskraacuterbreytingu seacute um auethbreytanlega stjoacuternarskraacute aeth raeligetha
30
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 10 31
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir Bls 471
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html
Efnisyfirlit
INNGANGUR 1
1 UPPHAF STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 3
11 STJOacuteRNARSKRAacuteR FYRRI TIacuteMA 3 12 TILKOMA THORNJOacuteETHRIacuteKISINS 3 13 UPPGANGUR STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 4 14 UPPHAF NUacuteTIacuteMA STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 5 15 SAMANTEKT 6
2 EINKENNI STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 7
21 GRUNDVALLARTHORNAEligTTIR STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTU 7
3 STJOacuteRNARSKRAacuteRFESTA OG REacuteTTARRIacuteKIETH 9
31 LOumlGMAEligTI VALDS 10 32 THORNRIacuteSKIPTING RIacuteKISVALDSINS 11
4 STJOacuteRNARSKRAacuteR 13
41 HLUTVERK STJOacuteRNARSKRAacuteA 13 42 SKJALFESTAR STJOacuteRNARSKRAacuteR 13
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter 14 422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter 15
43 STJOacuteRNARSKRAacute LYacuteETHVELDISINS IacuteSLANDS SKILGREIND 16
5 STJOacuteRNARSKRAacuteR SEM REacuteTTARHEIMILDIR 17
51 TUacuteLKUN STJOacuteRNARSKRAacuteRAacuteKVAEligETHA OG FRAMKVAEligMD THORNEIRRA 17
6 VIETHURKENNING THORNJOacuteETHAREacuteTTAR OG YFIRTHORNJOacuteETHLEGS VALDS 19
61 ALTHORNJOacuteETHADOacuteMSTOacuteLAR OG YFIRTHORNJOacuteETHLEGIR DOacuteMSTOacuteLAR 19 62 MANNREacuteTTINDI 20
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu 21
7 GRUNDVOumlLLUR IacuteSLENSKRAR STJOacuteRNSKIPUNAR 22
71 LYacuteETHVELDISSTJOacuteRNARFORM 22 711 Forsetaembaeligttieth 22 712 THORNingraeligethi 23
72 GREINING RIacuteKISVALDSINS 24 73 LYacuteETHRAEligETHI 24 74 MANNREacuteTTINDAVERND 24 75 ENDURSKOETHUNARVALD DOacuteMSTOacuteLA 25 76 SAMANTEKT 25
8 STJOacuteRNSKIPUNARTHORNROacuteUN EFTIR STRIacuteETH 26
81 MEGIN BREYTINGAR Aacute EVROacutePSKUM STJOacuteRNARSKRAacuteM Aacute SIacuteETHARI TIacuteMUM 26
9 ENDURSKOETHUN STJOacuteRNARSKRAacuteR LYacuteETHVELDISINS IacuteSLANDS 28
91 HELSTU VIETHFANGSEFNI VIETH ENDURSKOETHUN STJOacuteRNARSKRAacuteRINNAR 331944 28 92 LOKAORETH 29
HEIMILDASKRAacute 30
1
Inngangur THORNrjaacuter skjalfestar stjoacuternarskraacuter hafa verieth iacute gildi aacute Iacuteslandi Suacute fyrsta sem gefin var af konungi
toacutek gildi aacuterieth 1874 og veitti huacuten Althorningi innlent loumlggjafarvald aeth hluta og aethskildi thornar meeth
loumlggjafarvaldieth iacute maacutelefnum Iacuteslands aeth nokkru leyti fraacute thornviacute danska Danakonungur hafethi thornoacute
samkvaeligmt henni neitunarvald iacute loumlggjafarmaacutelefnum Aethra stjoacuternarskraacute siacutena fengu Iacuteslendingar
aacuterieth 1920 iacute kjoumllfar thorness aeth iacuteslenska riacutekieth vareth fullvalda aacuterieth 1918 Sjaacutelfraeligethi Iacuteslands aeth
althornjoacuteethaloumlgum var thornar meeth staethreynd thornoacutett riacutekieth vaeligri aacutefram iacute konungssambandi vieth
Danmoumlrku Iacute samraeligmi vieth aacutekvaeligethi sambandslagasamningsins aacuterieth 1918 aacutekvaacuteethu Iacuteslendingar
siacuteethan aeth rjuacutefa samband riacutekjanna aeth tilskildum tiacutema liethnum og stofna lyacuteethveldi aacuterieth 1944 Vieth
thornaeth taeligkifaeligri var riacutekinu sett nyacute stjoacuternarskraacute THORNraacutett fyrir aacutekveethnar grundvallarbreytingar aacute
iacuteslenskri stjoacuternskipun meeth hverri nyacuterri stjoacuternarskraacute einkennist stjoacuternskipuleg thornroacuteun Iacuteslands af
samfellu1 thornoacute oft hafi langur tiacutemi liethieth aacute milli stjoacuternarskraacuterbreytinga Aacutestaeligethuna maacute eflaust
rekja til thorness aeth aacuterekstrar iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi hafa verieth faacutetiacuteethir thorne til loka
siacuteethustu aldar THORNviacute maacute segja aeth thornaeth seacute ekki fyrr en nuacute aacute tuttugustu og fyrstu oumlldinni aeth krafa
seacute gereth til endurskoethunar aacute stjoacuternarskraacutenni sem er nuacute meira en sextiacuteu aacutera goumlmul Vieth
endurskoethun aacute stjoacuternarskraacute er aeth moumlrgu aeth hyggja Fyrst thornarf aeth athuga gaumgaeligfilega hvort
bryacutena nauethsyn beri til breytinga hvort naeliggilegt seacute aeth breyta hluta aacutekvaeligetha viethkomandi
stjoacuternarskraacuter eetha hvort huacuten sinni hlutverki siacutenu baeligrilega eins og huacuten er og til samraeligmist vieth
thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa
Iacute fyrri hluta ritgeretharinnar eru thorneir thornaeligttir sem helst einkenna stjoacuternarskraacuterfestu dregnir
fram og mikilvaeliggi thorneirra iacute nuacutetiacutemariacutekjum og skipulagi thorneirra gereth skil THORNaacute er hinni skjalfestu
stjoacuternarskraacute gereth iacutetarleg skil Iacute seinni hluta ritgeretharinnar verethur leitaeth svara vieth thorneirri
spurningu hvort endurskoetha thornurfi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute aacuterinu 1944 meeth
hliethsjoacuten af stjoacuternarskraacuterfestunni sem fjallaeth er um iacute fyrri hluta ritgeretharinnar
Stjoacuternarskraacuterfesta (constitutionalism) er liacutett thornekkt hugtak heacuter aacute landi enda maacute segja aeth aacute
lyacuteethveldistiacutemanum hafi umraeligethan um framtiacuteeth stjoacuternarskraacuterinnar verieth iacute skoumltuliacuteki THORNoacute vareth
toumlluvereth umraeligetha um gildi aacutekvaeligetha stjoacuternarskraacuterinnar vieth inngoumlngu lyacuteethveldisins iacute Evroacutepska
efnahagssvaeligethieth meeth samningi sem undirritaethur var iacute Oacuteportoacute 2 maiacute 1992 en hann toacutek gildi 1
januacutear 1994 Iacuteslensk stjoacuternarskraacuterumraeligetha naacuteethi aacutekveethnu haacutemarki eftir maacutelskot forseta Iacuteslands
aacute svokoumllluethu fjoumllmiethlafrumvarpi 2 juacuteniacute 2004 Vareth thornaeth ma til thorness aeth forsaeligtisraacuteethherra
aacutekvaeth aeth skipa seacuterstaka stjoacuternarskraacuternefnd iacute byrjun aacuters 2005 sem endurskoetha aacutetti
1 Forsaeligtisraacuteethherra 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter
lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007 bls 62 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute
httpwwwalthingiisaltext133s1293html
2
stjoacuternarskraacutena og gera tilloumlgur aeth breytingum Eina breytingin sem nefndin saacute tiacutemabaeligra var
aeth faeligra almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni meeth thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu2
Hin skjalfesta stjoacuternarskraacute og grunngereth riacutekja hafa mikieth verieth til umraeligethu meethal
Evroacuteputhornjoacuteetha aacute liethnum aacuteratugum vegna soumlgulegra atburetha og maacute thornar nefna siacuteethari
heimstyrjoumlldina stofnun Evroacutepuraacuteethsins og Evroacutepubandalagsins stofnun Evroacutepusambandsins
og fall jaacuterntjaldsins Sem daeligmi maacute nefna aeth stjoacuternarskraacuter flestra Evroacutepuriacutekja toacuteku gildi eftir
seinni heimstyrjoumlld og aethrar hafa verieth endurskoethaethar og endurbaeligttar aacute liethnum aacuteratugum til
samraeligmis vieth Roacutemarsaacutettmaacutelann sem er aeligethsta reacutettarheimild Evroacutepusambandsins
Tilgangur thornessarar ritgerethar er aeth gera lesandanum kleift aeth oumlethlast innsyacuten iacute thornau megin
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu sem nuacute eru almennt talin vera grundvoumlllur evroacutepskra
stjoacuternskipunarhugmynda THORNoacute ekki siacuteethur til aeth gera grein fyrir mikilvaeliggi thorness aeth skjalfestar
stjoacuternarskraacuter seacuteu virtar sem grundvoumlllur stjoacuternskipunar riacutekja og sem aeligethsta reacutettarheimild
thorneirra Iacute lok ritgeretharinnar veretha svo tekin til skoethunar thornau sjoacutenarmieth og hugmyndir sem hafa
ber iacute huga vieth endurskoethun nuacutegildandi eetha skjalfestingu nyacuterra stjoacuternarskraacutea almennt og
thorneirrar iacuteslensku seacuterstaklega
2 Forsaeligtisraacuteethherra 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter
lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
3
1 Upphaf stjoacuternarskraacuterfestu Almennt er talieth aeth stjoacuternarskraacuterfesta eigi upphaf sitt aeth rekja til froumlnsku
mannreacutettindayfirlyacutesingarinnar og stjoacuternarskraacuter Frakka sem fylgdi iacute kjoumllfar froumlnsku
byltingarinnar aacuterieth 1789 THORNaacute ekki siacuteethur til frelsisyfirlyacutesingar Bandariacutekjamanna aacute aacutetjaacutendu oumlld
stjoacuternarskraacuter Bandariacutekjanna fraacute aacuterinu 1787 og mannreacutettindaaacutekvaeligetha hennar sem baeligtt var vieth
aacuterieth 17893 THORNaeth getur boethieth aacutekveethinni haeligttu heim aeth rekja upphaf stjoacuternarskraacuterfestu lengra
aftur iacute soumlguna Ekki einungis vegna thorness hve oacutenaacutekvaeligm suacute athugun yrethi heldur einnig vegna
thorness aeth stjoacuternarskraacuterfesta gaeligti vieth thornaeth orethieth of almenn sem hugtak og gefieth villandi syacuten aacute
thornaeth sem huacuten stendur fyrir iacute nuacutetiacutemanum 4 THORNoacute er gott aeth hafa eftirtalin atriethi iacute huga
11 Stjoacuternarskraacuter fyrri tiacutema
Elstu daeligmi um einhverskonar stjoacuternarskraacute er aeth finna iacute griacutesku borgriacutekjunum aacute sjoumlttu oumlld fkr
iacute skjalfestum lyacutesingum stjoacuternskipana thorneirra Fram aeth lokum miethalda voru stjoacuternarskraacuter
einungis lyacutesandi skrif aacute stjoacuternskipunum riacutekja og voru Grikkir aacutesamt Roacutemverjum fremstir iacute
flokki iacute thorneim skrifum Aacutehrifamestir thorneirra sem skrifuethu um stjoacuternspeki og heimspeki henni
tengdri voru griacutesku heimspekingarnir Platoacute (427-347 fkr) Aristoacuteteles (384-322 fkr) og
Cicero (106-43 fkr) hinn mikli hugsuethur Roacutemverja Allir voru thorneir uppi fyrir Kristsbureth og
foacuter svo aeth hugmyndir thorneirra og heimspeki feacutellu iacute gleymsku iacute yfir heilt aacuterthornuacutesund THORNaeth var iacute
raun ekki fyrr en heilagur Toacutemas af Akviacutenoacute komst yfir rit Aristoacutetelesar og hugmynda hans aeth
framthornroacuteun og skrif um stjoacuternskipun toacuteku aeth birtast aacute nyacute 5
12 Tilkoma thornjoacuteethriacutekisins
Aacute sextaacutendu oumlld foacuter nuacutetiacutemahugtakieth riacuteki aeth oumlethlast nokkrar vinsaeligldir hjaacute thorneim sem soacutettust eftir
aeth stjoacuternskipulegum stoumlethugleika yrethi naacuteeth og vareth svo viethfangsefni umboacutetasinna sautjaacutendu og
aacutetjaacutendu aldar Kveikjan aeth thorneim umboacutetum kom samt ekki til af goacuteethu Truacutear- og
borgarastyrjaldir voru tiacuteethar aacute sextaacutendu og sautjaacutendu oumlld og til vareth steacutett saeligtti sig illa vieth
miethaldafyrirkomulagieth en thornaeth var hin svokallaetha borgarasteacutett THORNaacute foacuteru umraeligethur um
fullveldishugtakieth aeth aukast og spurningar um hver vaeligri fullvalda thornjoacuteethin eetha stjoacuternandi
riacutekisins6
Iacute kjoumllfarieth fylgdu heimspekihugmyndir sem houmlfnuethu hinni almennt viethurkenndu skoethun
aeth konungurinn hefethi guethdoacutemlegt vald og oacuteskoraethan reacutett til aeth sitja einn aeth thorneim voumlldum
3 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir bls 469
4 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 39 5 Sama heimild bls 39-41
6 Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 507
4
THORNessar hugmyndir umboacutetasinnanna gerethu raacuteeth fyrir thornviacute aeth vald riacutekisins og stjoacuternskipuleg
uppbygging vaeligru grundvoumlllueth aacute eethlisreacutetti mannsins til frelsis Aacute grundvelli
samfeacutelagssaacutettmaacutelans faacute valdhafar umboeth sitt til aeth stjoacuterna riacuteki og lyacuteeth meeth thornviacute aeth tryggja frelsi
og velfereth mannsins Kenningar John Locke um hvernig borgaralegt samfeacutelag og riacutekisvald
myndaethist fyrir tilstuethlan samfeacutelags einstaklinga og samkomulagsins um framsal valdsins
hoacutefu thornviacute mikla sigurgoumlngu innan hugtaksins um riacutekieth og naacuteethi huacuten haacutemarki siacutenu vieth
mannreacutettindayfirlyacutesingar Bandariacutekjamanna og Frakka iacute lok aacutetjaacutendu aldar
Samkvaeligmt thornessum tveim samfeacutelagssaacutettmaacutelum er thornaeth foacutelkieth sem veitir riacutekisstjoacuterninni
heimild til aeth stjoacuterna riacutekinu svo framarlega sem thornaeth bryacutetur ekki gegn eethlisreacutetti einstaklinga aacute
afgerandi haacutett Aethskilnaethur valdathornaacutetta riacutekisins var hluti af thornviacute aeth tryggja aeth stjoacuternvoumlld
misnotuethu ekki valdieth sem samfeacutelagieth fengi thornviacute iacute hendur Siacuteethasti hluti hinnar fraeligethilegu
moacutetunar aacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu var hugmyndin um aeth valdieth laeliggi hjaacute thornjoacuteethinni Meeth thornviacute
var lagethur grunnur aeth almennum kosningareacutetti og thorningraeligethi byggt aacute fulltruacutealyacuteethraeligethi7
13 Uppgangur stjoacuternarskraacuterfestu
Sem fyrr segir er litieth aacute skjalfestingu stjoacuternarskraacutea Bandariacutekjanna og Frakklands sem upphaf
stjoacuternarskraacuterfestu og er hugmyndafraeligethi hennar helst rakin til kenninga John Locke Charles
Montesquieu og Jean Jacques Rousseau Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuterfesta hafi baeligethi verieth
tilgangurinn og meethalieth iacute sjaacutelfstaeligethisbaraacutettu Bandariacutekjanna Bandariacuteska stjoacuternarskraacutein fraacute
aacuterinu 1787 oumlethlaethist fljoacutett meginhlutverk iacute lagalegum og poacutelitiacuteskum deilum og hefur oft reynst
borgurum Bandariacutekjanna mikilvaeliggt haldreipi iacute baraacutettunni vieth stjoacuternvoumlld THORNaacute hefur huacuten einnig
haft varanleg aacutehrif aacute stjoacuternskipunarhugmyndir Evroacutepumanna thornoacute hin skjalfesta stjoacuternarskraacute
Frakka sem toacutek gildi aacuterieth 1791 gerethi thornaeth ekki
Fraacute upphafi hefur stjoacuternarskraacuterfesta thornroacuteast iacute tvaeligr nokkueth oacuteliacutekar aacutettir Iacute Bandariacutekjunum thornar
sem ekki thornurfti aeth bylta innlendu valdi var aacutehersla loumlgeth aacute aeth halda megin stofnunum riacutekisins
aethgreindum og sjaacutelfstaeligethum svo thornaeligr gaeligtu veitt hver annarri naeliggilegt aethhald THORNviacute maacute segja aeth
Bandariacutekjamenn hafi reynt aeth forethast oumlflugt miethstyacuteringarvald Franska borgarasteacutettin
kappkostaethi hinsvegar vieth aeth auka vald sitt meeth thornviacute aeth takmarka vald konungs meeth
stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum THORNannig gaacutetu raacuteethherrar konungs ekki setieth vieth voumlld nema meeth stuethningi
meirihluta kosinna fulltruacutea aacute loumlggjafarthorninginu THORNetta var byrjunin aacute lyacuteethraeligethislegri
thorningraeligethishyggju iacute Evroacutepu aacute niacutetjaacutendu oumlld8
7 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 41-42 8 Sama heimils bls 45
5
Aacutekvaeligethi um skiptingu valdastofnana riacutekisins voru almennt orethueth iacute Evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute
niacutetjaacutendu oumlld en ekki aacutekveethieth liacutekt og stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna Hinsvegar fylgdu moumlrg
Evroacutepuriacuteki fordaeligmi Frakka og takmoumlrkuethu vald konungs meeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum og uacuter
urethu thorningbundin eetha stjoacuternarskraacuterbundin konungsriacuteki Vera maacute aeth thornaeth seacute aethal aacutestaeligetha thorness aeth
franska stjoacuternarskraacutein vareth suacute sem litieth var til thornegar nuacutetiacutemalegri stjoacuternarhaeligttir voru teknir upp
iacute riacutekjum sem buacuteieth houmlfethu vieth einveldi konungs Iacute Bandariacutekjunum thornroacuteaethist stoumlethug
stjoacuternarskraacuterfestu sem byggethist aacute endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela og valdajafnvaeliggi aacute meethan
iacutebuacutear Vestur-Evroacutepu voumlldu leieth til lyacuteethraeligethis og naeligr oacutetakmarkaethrar thorningraeligethishyggju
THORNegar konungar iacute riacutekjum Vestur-Evroacutepu houmlfethu verieth sviptir naeligr oumlllu valdi meeth
stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum vareth hlutverk stjoacuternarskraacutea thornessara riacutekja annaeth og miklu minna en aacute
upphafsdoumlgum hinna skjalfestu stjoacuternarskraacutea THORNaeligr tryggethu ekki mannreacutettindi og takmoumlrkuethu
ekki lengur vald riacutekisstofnana handan thorneirra aacutekvaeligetha er snertu lyacuteethraeligethi og thorningraeligethishyggju
Stjoacuternvoumlld fengu valdieth fraacute borgurunum iacute frjaacutelsum kosningum og voru thornviacute reacutettilega kosnir
fulltruacutear thornjoacuteetharinnar meeth einum eetha oumlethrum haeligtti THORNviacute foacuter thornaeth svo aeth stjoacuternarskraacuter Vestur-
Evroacutepuriacutekja urethu aacute fyrri hluta tuttugustu aldar yacutemist gagnslausar eetha foacuternarloumlmb poacutelitiacuteskra
tilrauna thornjoacuteeththorninga iacute stjoacuternarskipulegum maacutelum Valdatoumlku Nasista aacute fjoacuteretha aacuteratug siacuteethustu
aldar maacute td aeth hluta rekja til aacutekveethinna veikleika iacute hinni svokoumlllueth Weimar-stjoacuternarskraacute
Aftur aacute moacuteti var eitt staeligrsta skrefieth iacute aacutett aeth nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu aacute seinni tiacutemum
oacuteneitanlega Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins fraacute aacuterinu 19499
14 Upphaf nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu
Stofnun Sambandslyacuteethveldisins THORNyacuteskalands aacuterieth 1949 lagethi grunninn aeth nyacuterri stefnumoumlrkun iacute
stjoacuternarskraacuterfestu iacute Evroacutepu Grundvallarloumlgin maeligltu svo fyrir aeth stjoacuternlagadoacutemstoacutell
(Bundesverfassungsgericht) yrethi stofnaethur sem hefethi vald til aeth fella uacuter gildi sett loumlg og
doacutema ef hann kaeligmist aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth ekki vaeligri farieth aeth iacute samraeligmi vieth nyacuteju
stjoacuternarskraacutena Hlutverk doacutemstoacutelsins er aeth tryggja aeth allar stofnanir riacutekisins fari aeth aacutekvaeligethum
Grundvallarlaganna Stofnun doacutemstoacutelsins verethur vart rakin til annars en hryllilegrar vald-
niacuteethslu Nasista og thorness hve auethvelt Nasistum reyndist aeth naacute naeligr algerum voumlldum aacuterieth 1933
Langt fram eftir tuttugustu oumlld var thornaeth riacutekjandi aacutelit vestraelignna stjoacuternmaacutela- og fraeligethimanna
aeth einfoumlld lagasetning framkvaeligmd af thornjoacuteeththorningi sem kosieth var iacute almennum kosningum vaeligri
grundvoumlllur loumlgmaeligtra stjoacuternarhaacutetta iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum THORNessir stjoacuternmaacutela- og fraeligethimenn voru thornoacute
ekki tilbuacutenir aeth efast um loumlgmaeligti vildarhyggjunnar thornraacutett fyrir niethurlaeliggingu margra skjalfestra
stjoacuternarskraacutea aacute fyrri hluta tuttugustu aldar og thorness siethmenningarhruns sem valdatiacuteeth Nasista
9 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 46
6
olli THORNaeth kom thornoacute ekki iacute veg fyrir aeth thorneir taeligkju forystu iacute undirbuacuteningi aacute Althornjoacuteethlegu
mannreacutettindayfirlyacutesingunni (1948) sem var greinilega skrifueth iacute anda eethlisreacutettar Aacute aacutettunda
aacuteratug siacuteethustu aldar komst skriethur aacute stjoacuternskipulega thornroacuteun iacute Vestur-Evroacutepu Aacute thorneim tiacutema voru
thornaeth Suethur-Evroacutepuriacuteki sem toacuteku upp lyacuteethraeligethislega stjoacuternarhaeligtti eftir aacuteratuga einraeligethisstjoacutern
Aacutehrifum Mannreacutettindadoacutemstoacutelsins iacute Strasburg og Evroacutepudoacutemstoacutelsins maacute thornoacute ekki gleyma
Tilkoma thornessara doacutemstoacutela hefur sett valdastofnunum riacutekja frekari skorethur og veitt
einstaklingum aacutekveethna vernd aacute reacutettindum thorneirra
Siacuteethast ber aeth nefna thornau umbrot sem urethu iacute Mieth- og Austur-Evroacutepu iacute byrjun tiacuteunda
aacuteratugar siacuteethustu aldar Eftir fall kommuacutenismans kepptust fraeligethimenn vieth aeth lyacutesa yfir algerum
sigri Vesturlanda iacute thorneirri hugmyndafraeligethilegu baraacutettu sem hafethi staethieth yfir fraacute valdatoumlku
Bolseacutevika iacute Ruacutesslandi aacuterieth 1917 THORNaeth sem ekki hefur komieth fram er aeth stjoacuternarskraacuterfesta hefur
oacutetviacuteraeligtt verieth ein aethal aacutestaeligetha thorness aeth poacutelitiacutesk hugmyndafraeligethi vestraelignna thornjoacuteetha hefur verieth
viethurkennd af thorneim sem leiddu frelsisfylkingar iacute Ruacutesslandi og fyrrverandi bandamanna thorneirra
siacuteethan thornessar breytingar aacutettu seacuter staeth Vieth lok tuttugustu aldar jukust thornannig vinsaeligldir hinnar
skjalfestu stjoacuternarskraacuter og urethu aacuteliacuteka og aacute frumskeiethi hennar iacute lok aacutetjaacutendu aldar og byrjun
thorneirrar niacutetjaacutendu Siacuteethustu aacuteratugi hafa siacutefellt fleiri riacuteki valieth stjoacuternarskraacuterfestu til aeth leggja
grunn aeth poacutelitiacuteskri feacutelagslegri og efnahagslegri uppbyggingu10
15 Samantekt
Vangaveltur um loumlgmaeligti og stjoacuternarfar hafa verieth uppi aacute pallborethinu fraacute upphafi
siethmenningar thornar sem uppbygging poacutelitiacutesks samfeacutelags hefur verieth framarlega iacute hugum
manna THORNraacutett fyrir aeth hugtoumlkin takmoumlrkueth riacutekisstjoacutern og einstaklingsreacutettindi seacuteu thornekkt uacuter
heimspeki og truacutearbroumlgethum fyrri tiacutema er ekki reacutett aeth setja thornau iacute beint samhengi vieth
stjoacuternarskraacuter nuacutetiacutemans Fraeligethilegar vangaveltur um nuacutetiacutemariacutekieth og um manninn sem
einstakling voru iacute raun enn aacute frumskeiethi siacutenu aacute seinni hluta sautjaacutendu aldar og thornviacute vart haeliggt
aeth rekja stjoacuternarskraacuterhugtakieth aftar en til loka hennar eetha byrjun aacutetjaacutendu aldar
Meeth uppgangi vildarhyggjunnar aacute seinni hluta niacutetjaacutendu aldar og iacute byrjun thorneirrar siacuteethustu
missti hin skjalfesta stjoacuternarskraacute tiacutemabundieth mikieth af thorneirri virethingu sem huacuten aacuteethur hafethi og thornaacute
ekki siacutest sem aeligethstu loumlg fullvalda riacutekja Aacute seinni hluta tuttugustu aldar hlaut stjoacuternarskraacuterfestan
uppreist aeligru ekki siacutest eftir voethaverk Nasista iacute seinni heimstyrjoumlldinni Vieth siacuteethustu aldamoacutet
vareth stjoacuternarskraacuterfestan einskonar heildarlausn sem riacuteki leituethu til vieth aeth losa sig uacuter
stjoacuternarfarslegum vandraeligethum
10
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-30
7
2 Einkenni stjoacuternarskraacuterfestu Suacute stjoacuternarskraacuterfesta sem heacuter verethur til skoethunar og kalla maacute evroacutepska uacutetfaeligrslu aacute nuacutetiacutema
stjoacuternarskraacuterfestu telst eiga upphaf sitt aeth rekja til gildistoumlku Grundvallarlaga THORNyacuteska
Sambandslyacuteethveldisins thornann 24 maiacute aacuterieth 1949 THORNaeth thornarf etv ekki aeth hafa moumlrg oreth um thornaeth
aeth houmlfundar thornyacutesku Grundvallarlaganna11
houmlfethu sem viethmieth thornaeligr stjoacuternskipulegu hamfarir
sem urethu iacute THORNyacuteskalandi aacuterieth 1933 thornegar Nasistar naacuteethu voumlldum og thorneirra hryllilegu
mannreacutettindabrota sem borgarar riacutekisins maacutettu thornola af stjoacuternvoumlldum iacute kjoumllfarieth Niethurstaethan
vareth suacute aeth mannreacutettindi voru sett iacute oumlndvegi vieth samningu Grundvallarlaganna riacutekisvaldinu
settar aacuteethur oacutethornekktar skorethur og seacuterstoumlkum stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel komieth aacute foacutet og getur hann
hafnaeth loumlggjoumlf ef huacuten stenst ekki stjoacuternarskraacutena aeth hans mati12
21 Grundvallarthornaeligttir stjoacuternarskraacuterfestu
Stjoacuternarskraacuterfesta samanstendur af amk sex grunvallarthornaacutettum ef miethaeth er vieth
nuacutetiacutemaskilning norraelignna fraeligethimanna13
Iacute fyrsta lagi thornarf ritaetha stjoacuternarskraacute sem aeligethst er iacute
lagakerfi hvers riacutekis og thornviacute einskonar grundvallarloumlg Iacute oumlethru lagi thornarf thornaeth aeth liggja fyrir hver
eigi aeth tuacutelka stjoacuternarskraacutena en thornaeth er oftast iacute houmlndum doacutemstoacutela sem hafa aacutekveethieth
endurskoethunarvald aacute stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum gagnvart settum loumlgum Iacute thornriethja lagi skarast
hugmyndirnar um stjoacuternarskraacuterfestu og reacutettarriacutekieth (the rule of law) thornar sem oacuteliacutek viethmieth eru
houmlfeth uppi vieth framkvaeligmd hvors um sig Stjoacuternarskraacuterfesta krefst meiri vandvirkni vieth gereth
laga og loumlgmaeligti thorneirra thornarf aeth eiga oacuteumdeilanleg stoeth iacute stjoacuternarskraacutenni sjaacutelfri Iacute fjoacuteretha lagi
thornarf riacutekisvaldieth aeth vera skipt Heacuter er iacute raun verieth aeth viacutesa til hinnar klassiacutesku thornriacuteskiptingar
riacutekisvaldsins en riacuteki hafa thornoacute misjafnan haacutett aacute aeth skipta riacutekisvaldi niethur aacute stofnanir siacutenar
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir samt thornaacute kroumlfu aeth moumlrkin milli doacutems- loumlggjafar- og
framkvaeligmdavalds seacuteu nokkueth skyacuter Iacute fimmta lagi er gereth krafa um aeth aacutekveethin
einstaklingsreacutettindi (mannreacutettindi) seacuteu stjoacuternarskraacutervarin og aeth ekki seacute haeliggt aeth fella thornau uacuter
gildi Iacute sjoumltta og siacuteethasta lagi thornarf aeth liacuteta til thorness aeth stjoacuternarskraacuterfesta byacuter yfir aacutekveethinni
althornjoacuteethahyggju sem lyacutesir seacuter thornannig aeth yfirthornjoacuteethlegt vald eetha stofnanir njoacuteta viethurkenningar og
11
Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins (Grundgesetz fuumlr die Bundserepublik Deutschland) hafa haldieth
thornessu nafni fraacute gildistoumlku thorneirra aacuterieth 1949 Aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth iacute upphafi var reiknaeth meeth aeth sameinaeth
THORNyacuteskaland myndi taka upp aethra stjoacuternarskraacute thornegar aeth thornviacute kaeligmi en THORNyacuteskaland var aacute thornessum tiacutema skipt aacute milli
Soveacutetriacutekjanna annars vegar og Vesturveldanna Bandariacutekjanna Bretlands og Frakklands hinsvegar Vieth fall
kommuacutenismans iacute Evroacutepu og sameiningu THORNyacuteskalands var aacutekveethieth aeth halda iacute thornessa braacuteethabrigetha stjoacuternarskraacuteldquo
Vestur-THORNyacuteskalands og nafninu haldieth oacutebreyttu enda hafethi huacuten reynst meeth afbrigethum vel 12
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 32 13
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17
8
thornjoacuteethreacutettarsamningar eru virtir Daeligmi um thornetta er samband Evroacutepusambandsins og
Sameinuethu thornjoacuteethanna vieth siacuten aethildarriacuteki14
THORNetta aacute thornoacute ekki alltaf vieth
Bandariacutekjamenn tala um constitutionalism en aacute allt oumlethrum forsendum en heacuter er gert og
hafa thorneir td komieth seacuter undan thornviacute aeth fullgilda althornjoacuteethlega mannreacutettindasamninga og telja sig
eingoumlngu bundna af eigin stjoacuternarskraacute Segja maacute aeth thorneir liacuteti aacute the rule of law eetha reacutettarriacutekieth
sem afleiethu stjoacuternarskraacuterinnar og meeth thornviacute aeth styrkja stoumlethu hennar meeth doacutemafordaeligmum hafa
Bandariacutekjamenn skapaeth sinn eigin constitutionalism sem er ekki aacutethornekkur thorneim evroacutepska En
hver er munurinn aacute reacutettarriacuteki og riacuteki byggethu aacute stjoacuternarskraacuterfestu
14
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17-19
9
3 Stjoacuternarskraacuterfesta og reacutettarriacutekieth Aacutekveethin skilyrethi thornurfa aeth vera uppfyllt til thorness aeth frumvoumlrp geti orethieth aeth loumlgum og
einstaklingar geti orethieth embaeligttismenn iacute nuacutetiacutema lyacuteethraeligethisriacutekjum Seacuteu skilyrethin uppfyllt er
frumvarpieth eetha skipun embaeligttismanns loumlgmaeligt og er thornaeth ein meginkrafa hins svokallaetha
reacutettarriacutekis Embaeligttismenn thornurfa aeth fara eftir boacutekstaf laganna vieth stoumlrf siacuten eetha aacutekvarethanatoumlku
riacutekisstjoacutern thornarf stuethning meirihluta fulltruacutea aacute thornjoacuteeththorningi og loumlg veretha aeth vera samin iacute samraeligmi
vieth stjoacuternarskraacute THORNetta er oacuteumdeilt iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum og er aacutestaeligethan ekki siacutest suacute aeth hugmyndin
um reacutettarriacutekieth er roacutetgroacutein baeligethi iacute fordaeligmisreacutetti (the rule of law) og meginlandsreacutetti Evroacutepu
(Rechtsstaat) THORNoacute aeth stigsmunur seacute aacute virethist thornaeth thornoacute ekki trufla skilgreiningar aacute hugtakinu og
segir Garethar Giacuteslason ma um thornaeth
Grundvallarhugmyndin sem felst iacute orethinu riacuteki reacutettarins er suacute aeth foacutelk eigi aeth hlyacuteetha reacutettinum og laacuteta
hann stjoacuterna gerethum siacutenum iacute samfeacutelaginu En reacutettarriacuteki er oft notaeth iacute thornrengri merkingu en thornetta
thorneirri aeth riacutekisvaldieth skuli bundieth loumlgum og haacuteeth loumlgum15
Segja maacute aeth fyrri skilgreining Garethars eigi vieth um hina daeligmigerethu skilgreiningu
fordaeligmisreacutettar aacute hugtakinu en hin siacuteethari eigi vieth skilgreiningu meginlandsreacutettar Almenn
skilgreining aacute reacutettarriacuteki myndi sjaacutelfsagt uacutetleggjast thornannig aeth thornaeth seacute thornjoacuteethfeacutelag thornar sem
riacutekisvaldinu er komieth aacute foacutet takmarkaeth og bundieth meeth loumlgum og af mannreacutettindum16
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir thornaacute kroumlfu aeth skilyrethin seacuteu meiri en almennt thornykir naeliggjanlegt iacute
daeligmigerethu reacutettarriacuteki og viethurkennir ekki roumlk sem leietha til minnstu tilsloumlkunar skilyretha aacute
kostnaeth td mannreacutettinda17 Heacuter aeth neethan verethur komieth inn aacute aeth yfirleitt thornurfi aukinn
meirihluta thornjoacuteeththornings eetha einfaldan meirihluta thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu til thorness aeth breyta
stjoacuternarskraacute THORNaeth eru hoacuteflega iacutethornyngjandi skilyrethi thornar sem stjoacuternmaacutelaflokkakerfin iacute flestum
vestraelignum loumlndum eru thornannig gereth aeth naacutenast oacutemoumlgulegt er fyrir einn eetha tvo flokka aeth koma
seacuter saman um seacutertaeligka stjoacuternarskraacuterbreytingu Viethkomandi thornjoacuteethum eru thornoacute faacutear skorethur settar
varethandi stjoacuternarskraacuterbreytingar enda oacuteliacuteklegt aeth almenningur samthornykkti iacutethornyngjandi loumlg fyrir
sjaacutelfan sig Uacuterslit thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslna hafa mikieth poacutelitiacuteskt vaeliggi og eru
stjoacuternarskraacuterbreytingar sem framkvaeligmdar eru meeth sliacuteku moacuteti naeligr oacutevefengjanlegar hvaeth
loumlgmaeligti thorneirra varethar
15
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki bls 143 16
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls 582 17 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 73-74
10
31 Loumlgmaeligti valds
Moumlrg menningarsamfeacuteloumlg undanfarinna tvoumlthornuacutesund aacutera houmlfethu thornann haacutettinn aacute aeth fela
seacuterstoumlkum thornjoacuteethhoumlfethingja allt riacutekisvald THORNjoacuteethhoumlfethinginn gat aukieth skattheimtu (loumlggjafarvald)
sent embaeligttismenn til aeth innheimta skattinn (framkvaeligmdavald) og daeligmt thornaacute iacute fangelsi sem
ekki borguethu (doacutemsvald) Valdieth var reacutettlaeligtt meeth yacutemsu moacuteti en thornekktust eru roumlkin aeth vera
konungborinn og guethdoacutemlegt vald (divine authority) THORNetta er thornoacute nokkueth tengt tiacutemabilum og
samfeacuteloumlgum Fyrstu Iacuteslendingarnir voru td eethlisreacutettarmenn aeth thornviacute leiti aeth thorneir truacuteethu thornviacute aeth
goumlmul loumlg vaeligru bundin heiloumlgum boumlndum vieth hieth endanlega reacutettlaeligti THORNeir litu svo aacute aeth thorneir
vaeligru ekki aeth stunda loumlggjafarstarf iacute Loumlgreacutettu thornjoacuteethveldisaldar heldur einungis aeth leietha reacutett loumlg
iacute ljoacutes18
Aacute sautjaacutendu oumlld maacute segja aeth thornessar hugmyndir hafi orethieth undir iacute thornaeth minnsta aacute
Vesturloumlndum Iacute boacutekinni Leviathan sem gefin var uacutet aacuterieth 1651 segir breski heimspekingurinn
Thomas Hobbes meethal annars
And therefore the first Founders and Legislators of Common-wealths amongst the Gentiles whose
ends were only to keep the people in obedience and peace have in all places taken care First to
imprint in their minds a beliefe that those precepts which they gave concerning Religion might not
be thought to proceed from their own device but from the dictates of some God or other spirit or
else that they themselves were of a higher nature than mere mortalls that their Lawes might the
more easily be received 19
Meeth thornessum orethum og fullyrethingum um aeth truacutearbroumlgeth seacuteu notueth til aeth ala aacute heimsku
mannanna afneitar hann algerlega sliacutekum stjoacuternarhaacutettum meeth roumlkum skynseminnar Hobbes
uacutetskyacuterir svo thornjoacuteethriacutekishugtakieth thornar sem hann reisir tilgaacutetu um hvers vegna riacutekisstjoacuternum leyfist
aeth hafa vald yfir flestum thornaacutettum samfeacutelagsins THORNar uacutetskyacuterir Hobbes aeth seacuterhver maethur hafi
liacutekamlegt vald sem hann geti notaeth sjaacutelfum seacuter til varnar eetha til aeth komast yfir hluti THORNetta
vald er samkvaeligmt svokoumllluethum samfeacutelagssaacutettmaacutela framselt hinu almaacutettuga riacutekildquo sem thornaacute
hefur yfir oumlllu valdi thornegna sinna aeth raacuteetha THORNetta sameinaetha og mikla vald aacute svo aeth sjaacute til thorness
aeth tryggja oumlryggi thornegna riacutekisins iacute thornaeth minnsta fyrir hverjum oumlethrum Hobbes uacutetskyacuterir svo
loumlgmaeligti valdsins hjaacute thornessu riacutekisvaldi og hvernig stofnun sliacuteks valds fer fram THORNaacute skilgreinir
hann samfeacutelagssaacutettmaacutelann og thornaeth umboeth sem valdhafar hafa Segir hann thornaeth falieth iacute thorneim
hluta saacutettmaacutelans sem segir aeth thornegnarnir skuli viethurkenna vald thorness sem valdieth hlyacutetur jafnvel
thornoacutett hann faacutei ekki atkvaeligethi allra20
THORNetta er enn iacute dag grundvallarregla iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum
18
Sigurethur Liacutendal Loumlg og lagasetning iacute Iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Bls 125 19
HobbesThomas Leviathan bls 177 20
Sama heimild bls 185-201
11
32 THORNriacuteskipting riacutekisvaldsins
Franski stjoacuternspekingurinn Charles-Louis de Secondat baron de La Bregravede et de Montesquieu
er talinn einn mesti aacutehrifavaldur aacute stjoacuternskipun nuacutetiacutemariacutekja Iacute boacutek sinni LEsprit des lois eetha
Andi laganna fraacute aacuterinu 1748 talar hann fyrir thornviacute aeth valdi riacutekja seacute skipt iacute thornrennt til aeth forethast
valdniacuteethslu THORNar er hann iacute raun aeth lyacutesa eigin reynslu og kynnum af stjoacuternskipun Breta en
Bretland var aacute thorneim tiacutema eins og kunnugt er vagga thorningraeligethis THORNeir stjoacuternarhaeligttir voru thornoacute iacute
mikilli thornroacuteun aacute aacutetjaacutendu oumlld Um riacutekisstjoacuternarvald segir Montesquieu meethal annars
In every government there are three sorts of power the legislative the executive in respect to
things dependent on the law of nations and the executive in regard to matters that depend on the
civil law [hellip] The latter we shall call the judiciary power and the other simply the executive
power of the state
The political liberty of the subject is a tranquillity of mind arising from the opinion each person
has of his safety In order to have this liberty it is requisite the government be so constituted as
one man need not be afraid of another When the legislative and executive powers are united in the
same person or in the same body of magistrates there can be no liberty because apprehensions
may arise lest the same monarch or senate should enact tyrannical laws to execute them in a
tyrannical manner
Again there is no liberty if the judiciary power be not separated from the legislative and
executive Were it joined with the legislative the life and liberty of the subject would be exposed
to arbitrary control for the judge would be then the legislator Were it joined to the executive
power the judge might behave with violence and oppression There would be an end of
everything were the same man or the same body whether of the nobles or of the people to
exercise those three powers that of enacting laws that of executing the public resolutions and of
trying the causes of individuals21
Montesquieu hafethi upplifaeth stjoacuternmaacutel og fraeligethst um stjoacuternspeki iacute fjoumllda aacutera aacuteethur en hann
skrifaethi thornessa merku boacutek Hann skilgreinir valdieth og stofnanir riacutekisins aacutesamt thornviacute aeth vara vieth
aacutekveethnum haeligttum sem valdieth getur skapaeth Stjoacuternmaacutelamenn hafa thornoacute notaeth tviacuteraeligethni iacute
skilgreiningum Montesquieus til aeth reacutettlaeligta oacutejafna skiptingu valdsins Bjarni Benediktsson
frv forsaeligtisraacuteethherra sagethi ma iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins aacuterieth 1956
Td er talieth aeth hinn mikli franski stjoacuternspekingur Montesquieu [] hafi aeth nokkru misskilieth hina
brezku stjoacuternskipan Hann hafi gert meira en reacutett var uacuter skiftingunni milli hinna thornriggja
houmlfuethgreina riacutekisvaldsins thorne iacute loumlggjafarvald framkvaeligmdarvald og doacutemsvald er vaeligru iacute houmlndum
thornriggja oacuteliacutekra aethila eetha valdhafa22
Bjarni setur thornann fyrirvara aacute oreth siacuten aeth thornaeth geti skipt maacuteli hvenaeligr leitaeth var til Bretlands um
fyrirmynd aacute stjoacuternarfyrirkomulagi Eins og fyrr segir var thorningraeligethieth iacute Bretlandi iacute mikilli thornroacuteun
aacute thorneim tiacutema sem Montesquieu var aeth fraeligethast um thornaeth Hann segir samt sem aacuteethur aeth THORNegar
loumlggjafar- og framkvaeligmdavaldieth er sameinaeth iacute einni manneskju eetha sama yfirvaldinu getur
ekkert frelsi thornrifistldquo THORNar meeth er hann aeth segja aeth oacutetakmarkaeth thorningraeligethi geti verieth frelsinu
haeligttulegt THORNoacute veretha oreth hans ekki skilin betur en svo aeth thorningraeligethi seacute betra en samruni
21
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws bls 173-174 22
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 2
12
framkvaeligmda- og doacutemsvalds annars vegar og loumlggjafar- og doacutemsvalds hins vegar
Framkvaeligmda- og doacutemsvalds var iacute houmlndum soumlmu embaeligttismanna aacute Iacuteslandi thornangaeth til aacuterieth
1992 og var thornviacute framkvaeligmdavaldieth aeth hluta til tengt vieth hina tvo megin valdathornaeligtti riacutekisins
sem Montesquieu sagethi iacutegildi doacutemsdags
Ekki verethur annaeth seacuteeth vieth lestur Anda laganna en aeth Montesquieu hafi verieth aeth lyacutesa thornviacute
aacute hverju stjoacuternarskraacuterfesta eigi aeth grundvallast og thornar meeth stjoacuternun og grunnbygging riacutekja
Hann nefnir ma meethalhoacutefsregluna og poacutelitiacuteskt frelsi sem ekki var gert seacuterlega haacutett undir
houmlfethi fyrr en aacute seinni hluta tuttugustu aldar thornraacutett fyrir mannreacutettindayfirlyacutesingar fraacute lokum
aacutetjaacutendu aldar og fyrri hluta thorneirrar niacutetjaacutendu THORNaeth er einmitt saacute tiacutemi sem heacuter er haldieth fram aeth
nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfesta hafi iacute raun orethieth grundvoumlllurinn vieth stofnun riacutekja Hin skjalfesta
stjoacuternarskraacute er afsprengi skrifa Montesquieus og thornviacute liggur beinast vieth aeth skoetha hana aetheins
naacutenar
13
4 Stjoacuternarskraacuter Skjalfestar stjoacuternarskraacuter sem toacuteku gildi aacute aacutetjaacutendu og niacutetjaacutendu oumlld houmlfethu aethallega thornaeth hlutverk
aeth vera laga-poacutelitiacuteskur rammi fyrir upprennandi thornjoacuteethriacuteki Iacute thorneim laacute einnig framsaeligkin aacuteaeligtlun
meeth thornann tilgang aeth efla loumlgmaeligti borgarasteacutettarinnar til aeth krefjast valda iacute baraacutettunni vieth
einveldi Vegna thornessa voru stjoacuternarskraacuter seacuterstaklega hugsaethar til aeth takmarka poacutelitiacutesk afskipti
framkvaeligmdavaldsins eetha konungs en auka feacutelagsleg og poacutelitiacutesk aacutehrif borgarasteacutettarinnar meeth
thornviacute aeth veita thornjoacuteeththorningum sterka stoumlethu innan thornjoacuteethriacutekisins Stjoacuternarskraacuter tuttugustu og fyrstu
aldar veita valdhoumlfum starfsumboeth lyacuteethraeligethisriacutekjum aacutekveethinn lagagrunn og mannreacutettindum
aacutekveethna vernd THORNaeth er thornviacute oacutehaeligtt aeth segja aeth poacutelitiacutesk staetha og hlutverk hinnar skjalfestu
stjoacuternarskraacuter hafi breyst griacuteetharlega mikieth siacuteethustu tvaeligr aldir liacutekt og hieth frjaacutelslynda thornjoacuteethriacuteki
niacutetjaacutendu aldar er oacuteliacutekt velferethar- og lyacuteethraeligethisriacutekjum tuttugustu og fyrstu aldar23
41 Hlutverk stjoacuternarskraacutea
Stjoacuternarskraacuter gegna thornviacute hlutverki aeth skilgreina voumlld skyldur og sambandieth milli stofnana
riacutekisvaldsins eetha valdhafa Auk thorness setja stjoacuternarskraacuter fram aacutekveethnar skilgreiningar og visst
gildismat Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuter uacutetlisti aacutekveethnar meginreglur fyrir stoumlrf valdhafa og gefa
fyrirmaeligli um hvaeth eigi aeth gera iacute seacuterstoumlkum tilvikum24
THORNessar stjoacuternarskraacuterreglur hvort sem
thornaeligr eru skjalfestar eetha ekki greietha fyrir stoumlethugleika og fyrirsjaacuteanleika iacute atferli allra aethila
riacutekisins THORNaacute buacutea sliacutekar forskriftarreglur til aacutekveethinn maeliglikvaretha sem raunverulegt atferli getur
verieth miethaeth vieth og daeligmt eftir25
42 Skjalfestar stjoacuternarskraacuter
Stjoacuternarskraacuter geta verieth baeligethi skjalfestar (written) eetha oacuteskjalfestar (unwritten) og eru aacutestaeligethur
thorness tengdar stjoacuternmaacutelasoumlgu hvers riacutekis Stjoacuternarskraacute Bretlands er td oacuteskjalfest thornoacute aeth
einhver hluti hennar seacute skjalfestar meginreglur laga sem rekja maacute allt til thornrettaacutendu aldar
Aacutestaeligetha thorness aeth stjoacuternarskraacute Breta er oacuteskjalfest er ekki siacutest suacute aeth Bretar hafa naacuteeth naeligr algerri
samfellu iacute thornroacuteun aacute lagakerfi siacutenu aacute thorneim tiacutema sem riacutekisvald hefur verieth thornar til THORNessu er
algerlega oumlfugt farieth iacute riacutekjum sem hafa skjalfesta stjoacuternarskraacute THORNar hafa alger kaflaskil oftast
aacutett seacuter staeth thornegar nyacutejar stjoacuternarskraacuter hafa verieth skjalfestar KC Wheare proacutefessor iacute
stjoacuternskipunarreacutetti vieth Oxford-haacuteskoacutela uacutetskyacuterethi skjalfestar stjoacuternarskraacuter aacute thornennan veg
23
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 31-32 24
Daeligmi um thornetta er 7 gr Stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands en thornar segir Nuacute deyr forseti eetha laeligtur af stoumlrfum
aacuteethur en kjoumlrtiacutema hans er lokieth og skal thornaacute kjoacutesa nyacutejan forseta til 31 juacuteliacute aacute fjoacuteretha aacuteri fraacute kosninguldquo 25
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 6
14
If we investigate the origins of modern constitutions we find that practically without exception
the were drawn up and odopted because people wished to make a fresh start so far as the
statement of their system of government was concerned [] The circumstances in which a break
with the past and the need for a fresh start come about vary from country to country but in almost
every case in modern times countries have a constitution for the very simple and elementary
reason that they wanted for some reaseon to begin again26
Breski stjoacuternspekingurinn Samuel Finer tekur iacute svipaethan streng og Wheare en hann segir
skjalfestar stjoacuternarskraacuter oft vera vanvirtar og aeth siacutefellt seacute verieth aeth breyta thorneim Hann segir
auk thorness
Moreover-so this line of argument goes-Britain New Zealand and Israel have no codified
constitutions but nevertheless follow with remarkable consistency and continuity what
constitutional rules they do posess Hencersquoit is concluded-constitutions are otiose if the
powerholders exercise self-restraint the written constitution is unnecessary and if they do not it is
useless [] But this is not a sound reason for rejecting the study of constitutions rather for
persuing it with sensitivity and common sense otherwise one might just as well deny the
usefulness of door locks These are clearly unnecessary to honest people who pass the door and
equally are useless against the determined burglar But they can and do deter the casual strollers
who might otherwise in and help themselves27
Stjoacuternarskraacuter eru thornviacute teknar iacute notkun vegna thorness aeth foacutelk vill nyacutett upphaf og sjaacutelfsagt leiethreacutetta
sambandieth milli siacuten og riacutekisvaldsins THORNaeth er thornoacute varla noacuteg aeth hafa einungis skjalfesta
stjoacuternarskraacute til aeth tryggja aethhald valdhafa og reacutettindi borgaranna Hinsvegar verethur aeth liacuteta til
oretha Finers thornar sem hann segir aeth thornaeth seacute ekki aacutestaeligetha til aeth forethast notkun thorneirra Hann segir
aeth fleira thornurfi aeth koma til og er thornaeth vel iacute takt vieth thornaeth sem komieth var innaacute aeth ofan um
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu THORNau einkenni gera ekki raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu aetheins til
formlega og aeth aethrar oacuteskjalfestar meginreglur grundvalli stjoacuternskipun riacutekja THORNaeth gefur tilefni
til geeththornoacutettaaacutekvarethana stjoacuternvalda og minnkar reacutettaroumlryggi borgaranna
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter
Samkvaeligmt skoska loumlgspekingnum Neil MacCormick er haeliggt aeth skipta skjalfestum
stjoacuternarskraacutem iacute annars vegar formlegar (formal) stjoacuternarskraacuter og hins vegar virkar
(functional) stjoacuternarskraacuter28
MacCormick segir virkar stjoacuternarskraacuterldquo vera vieth lyacuteethi thornar sem
uppi er haldieth lagakerfi sem viacutesar iacute sjaacutelft sig Til aeth uacutetskyacutera thornetta naacutenar segir hann
The idea of aacuteconstostitution in the functional senseacute is nothing other than the set of rules that
taken together as a dynamic unity establishes and regulates the self-governance of a political
entity This applies wether the entity you have in mind is a nation state a union state a federation
a confederation or whatever other kind of human commonwealth there may be29
Formleg stjoacuternarskraacute er thornviacute andstaeligethan vieth thornetta og er iacute raun skjal sem ekki er farieth
naacutekvaeligmlega eftir heldur er stuethst vieth thornau aacutekvaeligethi sem ekki er haeliggt aeth liacuteta framhjaacute Segja maacute
26
Wheare K C 1966 Modern Constitutions bls 4 27
Samuel Finer 1995 Comparing constitutions bls 2 28
Neil MacCormick 2005 Whorsquos afraid of a European Constitution bls 40-41 29
Sama heimild bls 42
15
sem daeligmi aeth hluti stjoacuternskipunarkafla iacuteslensku stjoacuternarkraacuterinnar seacute aetheins formlega til og allt
oumlnnur stjoacuternarskraacute seacute iacute raun virk THORNaeth er haeliggt aeth taka undir thornaeth aeth farieth seacute eftir helstu
aacutekvaeligethum iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar en stoacuter hluti hennar er ekki virkur Sem daeligmi maacute nefna
14 gr stjoacuternarskraacuterinnar um stjoacuternaraacutebyrgeth sem segir Raacuteethherrar bera aacutebyrgeth aacute
stjoacuternarframkvaeligmdum oumlllum Raacuteethherraaacutebyrgeth er aacutekveethin meeth loumlgum Althorningi getur kaeligrt
raacuteethherra fyrir embaeligttisrekstur thorneirra Landsdoacutemur daeligmir thornau maacutelldquo THORNetta einstaka aacutekvaeligethi
stjoacuternarskraacuterinnar er ekki virkt thornar sem Landsdoacutemur hefur aldrei verieth kallaethur saman og thornviacute
er stjoacuternaraacutebyrgeth aetheins formlegur hluti stjoacuternarskraacuter Iacuteslands
Allar stjoacuternarskraacuter hafa siacutena virku hlieth og siacutena formlegu hlieth Spurningin er hversu
fraacutebrugethnar thornaeligr eru hvorri annarri Ljoacutest er aeth stjoacuternarskraacuterfesta krefst thorness aeth liacutetieth beri thornar aacute
milli thornoacute svo aeth thornviacute verethi kannski aldrei naacuteeth aeth thornaeligr verethi algerlega hliethstaeligethar Laacutegmarkieth er
etv thornaeth aeth haeliggt seacute aeth skynja meginreglur hverrar stjoacuternarskraacuter fyrir sig og aeth thornaeligr stuethli aeth
thornviacute aeth almenningur geti nokkurn veginn seacuteeth fyrir gjoumlrethir valdhafa
422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter
Iacute lok thornessarar yfirferethar um skilgreiningar aacute stjoacuternarskraacutem er reacutett aeth fjalla um torbreytanlegar
(rigid) og auethbreytanlegar (flexible) stjoacuternarskraacuter Torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa
nokkueth samstillt aacutetak til aeth haeliggt seacute aeth breyta thorneim Algengasta einkenni thorneirra er thornaeth aeth
aukinn meirihluta thorne tvo thornriethju hluta thornjoacuteeththornings eetha thornjoacuteetharatkvaeligetha thornarf til aeth breyta thorneim
Daeligmi um thornetta er stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna en tveir thornriethju hlutar beggja thorningdeilda thornurfa
aeth leggja fram frumvarp thorness efnis eetha tvouml af hverjum thornremur loumlggjafarthorningum riacutekjanna
sjaacutelfra30
Hugmyndin aeth baki thornessu fyrirkomulagi er aeth torvelda meirihaacutettar breytingar aacute
stjoacuternskipun riacutekisins aeth tilstuethlan faacuterra stjoacuternmaacutelamanna THORNessi thornroacuteun bandariacutesku stjoacuternar-
skraacuterinnar hefur orethieth til thorness nuacute aacute tiacutemum er naacutenast oacutemoumlgulegt aeth breyta henni thornar sem
gildismat thornjoacuteetharinnar er mun fjoumllskruacuteethugra en thornaeth var fyrir ruacutemum 200 aacuterum thornegar
stjoacuternarskraacutein toacutek gildi
Auethbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa hinsvegar ekki aeth reietha sig aacute algeran samhug
thornjoacuteetharinnar THORNekktasta auethbreytanlega stjoacuternarskraacutein er aacuten vafa Weimar-stjoacuternarskraacutein sem
Hitler nyacutetti seacuter til aeth komast til valda Suacute stjoacuternarskraacute hafethi ma thornann galla aeth thornjoacuteeththorningieth gat
breytt stjoacuternarskraacutenni meeth sama haeligtti og einfoumlldum loumlgum31
THORNaeth er ekki haeliggt aeth benda aacute
seacuterstakt einkenni auethbreytanlegra stjoacuternarskraacutea Segja maacute aeth ef ekki er krafist amk aukins
meirihluta aacute thornjoacuteeththorningi vieth stjoacuternarskraacuterbreytingu seacute um auethbreytanlega stjoacuternarskraacute aeth raeligetha
30
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 10 31
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir Bls 471
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html
1
Inngangur THORNrjaacuter skjalfestar stjoacuternarskraacuter hafa verieth iacute gildi aacute Iacuteslandi Suacute fyrsta sem gefin var af konungi
toacutek gildi aacuterieth 1874 og veitti huacuten Althorningi innlent loumlggjafarvald aeth hluta og aethskildi thornar meeth
loumlggjafarvaldieth iacute maacutelefnum Iacuteslands aeth nokkru leyti fraacute thornviacute danska Danakonungur hafethi thornoacute
samkvaeligmt henni neitunarvald iacute loumlggjafarmaacutelefnum Aethra stjoacuternarskraacute siacutena fengu Iacuteslendingar
aacuterieth 1920 iacute kjoumllfar thorness aeth iacuteslenska riacutekieth vareth fullvalda aacuterieth 1918 Sjaacutelfraeligethi Iacuteslands aeth
althornjoacuteethaloumlgum var thornar meeth staethreynd thornoacutett riacutekieth vaeligri aacutefram iacute konungssambandi vieth
Danmoumlrku Iacute samraeligmi vieth aacutekvaeligethi sambandslagasamningsins aacuterieth 1918 aacutekvaacuteethu Iacuteslendingar
siacuteethan aeth rjuacutefa samband riacutekjanna aeth tilskildum tiacutema liethnum og stofna lyacuteethveldi aacuterieth 1944 Vieth
thornaeth taeligkifaeligri var riacutekinu sett nyacute stjoacuternarskraacute THORNraacutett fyrir aacutekveethnar grundvallarbreytingar aacute
iacuteslenskri stjoacuternskipun meeth hverri nyacuterri stjoacuternarskraacute einkennist stjoacuternskipuleg thornroacuteun Iacuteslands af
samfellu1 thornoacute oft hafi langur tiacutemi liethieth aacute milli stjoacuternarskraacuterbreytinga Aacutestaeligethuna maacute eflaust
rekja til thorness aeth aacuterekstrar iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi hafa verieth faacutetiacuteethir thorne til loka
siacuteethustu aldar THORNviacute maacute segja aeth thornaeth seacute ekki fyrr en nuacute aacute tuttugustu og fyrstu oumlldinni aeth krafa
seacute gereth til endurskoethunar aacute stjoacuternarskraacutenni sem er nuacute meira en sextiacuteu aacutera goumlmul Vieth
endurskoethun aacute stjoacuternarskraacute er aeth moumlrgu aeth hyggja Fyrst thornarf aeth athuga gaumgaeligfilega hvort
bryacutena nauethsyn beri til breytinga hvort naeliggilegt seacute aeth breyta hluta aacutekvaeligetha viethkomandi
stjoacuternarskraacuter eetha hvort huacuten sinni hlutverki siacutenu baeligrilega eins og huacuten er og til samraeligmist vieth
thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa
Iacute fyrri hluta ritgeretharinnar eru thorneir thornaeligttir sem helst einkenna stjoacuternarskraacuterfestu dregnir
fram og mikilvaeliggi thorneirra iacute nuacutetiacutemariacutekjum og skipulagi thorneirra gereth skil THORNaacute er hinni skjalfestu
stjoacuternarskraacute gereth iacutetarleg skil Iacute seinni hluta ritgeretharinnar verethur leitaeth svara vieth thorneirri
spurningu hvort endurskoetha thornurfi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute aacuterinu 1944 meeth
hliethsjoacuten af stjoacuternarskraacuterfestunni sem fjallaeth er um iacute fyrri hluta ritgeretharinnar
Stjoacuternarskraacuterfesta (constitutionalism) er liacutett thornekkt hugtak heacuter aacute landi enda maacute segja aeth aacute
lyacuteethveldistiacutemanum hafi umraeligethan um framtiacuteeth stjoacuternarskraacuterinnar verieth iacute skoumltuliacuteki THORNoacute vareth
toumlluvereth umraeligetha um gildi aacutekvaeligetha stjoacuternarskraacuterinnar vieth inngoumlngu lyacuteethveldisins iacute Evroacutepska
efnahagssvaeligethieth meeth samningi sem undirritaethur var iacute Oacuteportoacute 2 maiacute 1992 en hann toacutek gildi 1
januacutear 1994 Iacuteslensk stjoacuternarskraacuterumraeligetha naacuteethi aacutekveethnu haacutemarki eftir maacutelskot forseta Iacuteslands
aacute svokoumllluethu fjoumllmiethlafrumvarpi 2 juacuteniacute 2004 Vareth thornaeth ma til thorness aeth forsaeligtisraacuteethherra
aacutekvaeth aeth skipa seacuterstaka stjoacuternarskraacuternefnd iacute byrjun aacuters 2005 sem endurskoetha aacutetti
1 Forsaeligtisraacuteethherra 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter
lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007 bls 62 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute
httpwwwalthingiisaltext133s1293html
2
stjoacuternarskraacutena og gera tilloumlgur aeth breytingum Eina breytingin sem nefndin saacute tiacutemabaeligra var
aeth faeligra almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni meeth thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu2
Hin skjalfesta stjoacuternarskraacute og grunngereth riacutekja hafa mikieth verieth til umraeligethu meethal
Evroacuteputhornjoacuteetha aacute liethnum aacuteratugum vegna soumlgulegra atburetha og maacute thornar nefna siacuteethari
heimstyrjoumlldina stofnun Evroacutepuraacuteethsins og Evroacutepubandalagsins stofnun Evroacutepusambandsins
og fall jaacuterntjaldsins Sem daeligmi maacute nefna aeth stjoacuternarskraacuter flestra Evroacutepuriacutekja toacuteku gildi eftir
seinni heimstyrjoumlld og aethrar hafa verieth endurskoethaethar og endurbaeligttar aacute liethnum aacuteratugum til
samraeligmis vieth Roacutemarsaacutettmaacutelann sem er aeligethsta reacutettarheimild Evroacutepusambandsins
Tilgangur thornessarar ritgerethar er aeth gera lesandanum kleift aeth oumlethlast innsyacuten iacute thornau megin
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu sem nuacute eru almennt talin vera grundvoumlllur evroacutepskra
stjoacuternskipunarhugmynda THORNoacute ekki siacuteethur til aeth gera grein fyrir mikilvaeliggi thorness aeth skjalfestar
stjoacuternarskraacuter seacuteu virtar sem grundvoumlllur stjoacuternskipunar riacutekja og sem aeligethsta reacutettarheimild
thorneirra Iacute lok ritgeretharinnar veretha svo tekin til skoethunar thornau sjoacutenarmieth og hugmyndir sem hafa
ber iacute huga vieth endurskoethun nuacutegildandi eetha skjalfestingu nyacuterra stjoacuternarskraacutea almennt og
thorneirrar iacuteslensku seacuterstaklega
2 Forsaeligtisraacuteethherra 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter
lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
3
1 Upphaf stjoacuternarskraacuterfestu Almennt er talieth aeth stjoacuternarskraacuterfesta eigi upphaf sitt aeth rekja til froumlnsku
mannreacutettindayfirlyacutesingarinnar og stjoacuternarskraacuter Frakka sem fylgdi iacute kjoumllfar froumlnsku
byltingarinnar aacuterieth 1789 THORNaacute ekki siacuteethur til frelsisyfirlyacutesingar Bandariacutekjamanna aacute aacutetjaacutendu oumlld
stjoacuternarskraacuter Bandariacutekjanna fraacute aacuterinu 1787 og mannreacutettindaaacutekvaeligetha hennar sem baeligtt var vieth
aacuterieth 17893 THORNaeth getur boethieth aacutekveethinni haeligttu heim aeth rekja upphaf stjoacuternarskraacuterfestu lengra
aftur iacute soumlguna Ekki einungis vegna thorness hve oacutenaacutekvaeligm suacute athugun yrethi heldur einnig vegna
thorness aeth stjoacuternarskraacuterfesta gaeligti vieth thornaeth orethieth of almenn sem hugtak og gefieth villandi syacuten aacute
thornaeth sem huacuten stendur fyrir iacute nuacutetiacutemanum 4 THORNoacute er gott aeth hafa eftirtalin atriethi iacute huga
11 Stjoacuternarskraacuter fyrri tiacutema
Elstu daeligmi um einhverskonar stjoacuternarskraacute er aeth finna iacute griacutesku borgriacutekjunum aacute sjoumlttu oumlld fkr
iacute skjalfestum lyacutesingum stjoacuternskipana thorneirra Fram aeth lokum miethalda voru stjoacuternarskraacuter
einungis lyacutesandi skrif aacute stjoacuternskipunum riacutekja og voru Grikkir aacutesamt Roacutemverjum fremstir iacute
flokki iacute thorneim skrifum Aacutehrifamestir thorneirra sem skrifuethu um stjoacuternspeki og heimspeki henni
tengdri voru griacutesku heimspekingarnir Platoacute (427-347 fkr) Aristoacuteteles (384-322 fkr) og
Cicero (106-43 fkr) hinn mikli hugsuethur Roacutemverja Allir voru thorneir uppi fyrir Kristsbureth og
foacuter svo aeth hugmyndir thorneirra og heimspeki feacutellu iacute gleymsku iacute yfir heilt aacuterthornuacutesund THORNaeth var iacute
raun ekki fyrr en heilagur Toacutemas af Akviacutenoacute komst yfir rit Aristoacutetelesar og hugmynda hans aeth
framthornroacuteun og skrif um stjoacuternskipun toacuteku aeth birtast aacute nyacute 5
12 Tilkoma thornjoacuteethriacutekisins
Aacute sextaacutendu oumlld foacuter nuacutetiacutemahugtakieth riacuteki aeth oumlethlast nokkrar vinsaeligldir hjaacute thorneim sem soacutettust eftir
aeth stjoacuternskipulegum stoumlethugleika yrethi naacuteeth og vareth svo viethfangsefni umboacutetasinna sautjaacutendu og
aacutetjaacutendu aldar Kveikjan aeth thorneim umboacutetum kom samt ekki til af goacuteethu Truacutear- og
borgarastyrjaldir voru tiacuteethar aacute sextaacutendu og sautjaacutendu oumlld og til vareth steacutett saeligtti sig illa vieth
miethaldafyrirkomulagieth en thornaeth var hin svokallaetha borgarasteacutett THORNaacute foacuteru umraeligethur um
fullveldishugtakieth aeth aukast og spurningar um hver vaeligri fullvalda thornjoacuteethin eetha stjoacuternandi
riacutekisins6
Iacute kjoumllfarieth fylgdu heimspekihugmyndir sem houmlfnuethu hinni almennt viethurkenndu skoethun
aeth konungurinn hefethi guethdoacutemlegt vald og oacuteskoraethan reacutett til aeth sitja einn aeth thorneim voumlldum
3 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir bls 469
4 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 39 5 Sama heimild bls 39-41
6 Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 507
4
THORNessar hugmyndir umboacutetasinnanna gerethu raacuteeth fyrir thornviacute aeth vald riacutekisins og stjoacuternskipuleg
uppbygging vaeligru grundvoumlllueth aacute eethlisreacutetti mannsins til frelsis Aacute grundvelli
samfeacutelagssaacutettmaacutelans faacute valdhafar umboeth sitt til aeth stjoacuterna riacuteki og lyacuteeth meeth thornviacute aeth tryggja frelsi
og velfereth mannsins Kenningar John Locke um hvernig borgaralegt samfeacutelag og riacutekisvald
myndaethist fyrir tilstuethlan samfeacutelags einstaklinga og samkomulagsins um framsal valdsins
hoacutefu thornviacute mikla sigurgoumlngu innan hugtaksins um riacutekieth og naacuteethi huacuten haacutemarki siacutenu vieth
mannreacutettindayfirlyacutesingar Bandariacutekjamanna og Frakka iacute lok aacutetjaacutendu aldar
Samkvaeligmt thornessum tveim samfeacutelagssaacutettmaacutelum er thornaeth foacutelkieth sem veitir riacutekisstjoacuterninni
heimild til aeth stjoacuterna riacutekinu svo framarlega sem thornaeth bryacutetur ekki gegn eethlisreacutetti einstaklinga aacute
afgerandi haacutett Aethskilnaethur valdathornaacutetta riacutekisins var hluti af thornviacute aeth tryggja aeth stjoacuternvoumlld
misnotuethu ekki valdieth sem samfeacutelagieth fengi thornviacute iacute hendur Siacuteethasti hluti hinnar fraeligethilegu
moacutetunar aacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu var hugmyndin um aeth valdieth laeliggi hjaacute thornjoacuteethinni Meeth thornviacute
var lagethur grunnur aeth almennum kosningareacutetti og thorningraeligethi byggt aacute fulltruacutealyacuteethraeligethi7
13 Uppgangur stjoacuternarskraacuterfestu
Sem fyrr segir er litieth aacute skjalfestingu stjoacuternarskraacutea Bandariacutekjanna og Frakklands sem upphaf
stjoacuternarskraacuterfestu og er hugmyndafraeligethi hennar helst rakin til kenninga John Locke Charles
Montesquieu og Jean Jacques Rousseau Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuterfesta hafi baeligethi verieth
tilgangurinn og meethalieth iacute sjaacutelfstaeligethisbaraacutettu Bandariacutekjanna Bandariacuteska stjoacuternarskraacutein fraacute
aacuterinu 1787 oumlethlaethist fljoacutett meginhlutverk iacute lagalegum og poacutelitiacuteskum deilum og hefur oft reynst
borgurum Bandariacutekjanna mikilvaeliggt haldreipi iacute baraacutettunni vieth stjoacuternvoumlld THORNaacute hefur huacuten einnig
haft varanleg aacutehrif aacute stjoacuternskipunarhugmyndir Evroacutepumanna thornoacute hin skjalfesta stjoacuternarskraacute
Frakka sem toacutek gildi aacuterieth 1791 gerethi thornaeth ekki
Fraacute upphafi hefur stjoacuternarskraacuterfesta thornroacuteast iacute tvaeligr nokkueth oacuteliacutekar aacutettir Iacute Bandariacutekjunum thornar
sem ekki thornurfti aeth bylta innlendu valdi var aacutehersla loumlgeth aacute aeth halda megin stofnunum riacutekisins
aethgreindum og sjaacutelfstaeligethum svo thornaeligr gaeligtu veitt hver annarri naeliggilegt aethhald THORNviacute maacute segja aeth
Bandariacutekjamenn hafi reynt aeth forethast oumlflugt miethstyacuteringarvald Franska borgarasteacutettin
kappkostaethi hinsvegar vieth aeth auka vald sitt meeth thornviacute aeth takmarka vald konungs meeth
stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum THORNannig gaacutetu raacuteethherrar konungs ekki setieth vieth voumlld nema meeth stuethningi
meirihluta kosinna fulltruacutea aacute loumlggjafarthorninginu THORNetta var byrjunin aacute lyacuteethraeligethislegri
thorningraeligethishyggju iacute Evroacutepu aacute niacutetjaacutendu oumlld8
7 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 41-42 8 Sama heimils bls 45
5
Aacutekvaeligethi um skiptingu valdastofnana riacutekisins voru almennt orethueth iacute Evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute
niacutetjaacutendu oumlld en ekki aacutekveethieth liacutekt og stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna Hinsvegar fylgdu moumlrg
Evroacutepuriacuteki fordaeligmi Frakka og takmoumlrkuethu vald konungs meeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum og uacuter
urethu thorningbundin eetha stjoacuternarskraacuterbundin konungsriacuteki Vera maacute aeth thornaeth seacute aethal aacutestaeligetha thorness aeth
franska stjoacuternarskraacutein vareth suacute sem litieth var til thornegar nuacutetiacutemalegri stjoacuternarhaeligttir voru teknir upp
iacute riacutekjum sem buacuteieth houmlfethu vieth einveldi konungs Iacute Bandariacutekjunum thornroacuteaethist stoumlethug
stjoacuternarskraacuterfestu sem byggethist aacute endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela og valdajafnvaeliggi aacute meethan
iacutebuacutear Vestur-Evroacutepu voumlldu leieth til lyacuteethraeligethis og naeligr oacutetakmarkaethrar thorningraeligethishyggju
THORNegar konungar iacute riacutekjum Vestur-Evroacutepu houmlfethu verieth sviptir naeligr oumlllu valdi meeth
stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum vareth hlutverk stjoacuternarskraacutea thornessara riacutekja annaeth og miklu minna en aacute
upphafsdoumlgum hinna skjalfestu stjoacuternarskraacutea THORNaeligr tryggethu ekki mannreacutettindi og takmoumlrkuethu
ekki lengur vald riacutekisstofnana handan thorneirra aacutekvaeligetha er snertu lyacuteethraeligethi og thorningraeligethishyggju
Stjoacuternvoumlld fengu valdieth fraacute borgurunum iacute frjaacutelsum kosningum og voru thornviacute reacutettilega kosnir
fulltruacutear thornjoacuteetharinnar meeth einum eetha oumlethrum haeligtti THORNviacute foacuter thornaeth svo aeth stjoacuternarskraacuter Vestur-
Evroacutepuriacutekja urethu aacute fyrri hluta tuttugustu aldar yacutemist gagnslausar eetha foacuternarloumlmb poacutelitiacuteskra
tilrauna thornjoacuteeththorninga iacute stjoacuternarskipulegum maacutelum Valdatoumlku Nasista aacute fjoacuteretha aacuteratug siacuteethustu
aldar maacute td aeth hluta rekja til aacutekveethinna veikleika iacute hinni svokoumlllueth Weimar-stjoacuternarskraacute
Aftur aacute moacuteti var eitt staeligrsta skrefieth iacute aacutett aeth nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu aacute seinni tiacutemum
oacuteneitanlega Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins fraacute aacuterinu 19499
14 Upphaf nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu
Stofnun Sambandslyacuteethveldisins THORNyacuteskalands aacuterieth 1949 lagethi grunninn aeth nyacuterri stefnumoumlrkun iacute
stjoacuternarskraacuterfestu iacute Evroacutepu Grundvallarloumlgin maeligltu svo fyrir aeth stjoacuternlagadoacutemstoacutell
(Bundesverfassungsgericht) yrethi stofnaethur sem hefethi vald til aeth fella uacuter gildi sett loumlg og
doacutema ef hann kaeligmist aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth ekki vaeligri farieth aeth iacute samraeligmi vieth nyacuteju
stjoacuternarskraacutena Hlutverk doacutemstoacutelsins er aeth tryggja aeth allar stofnanir riacutekisins fari aeth aacutekvaeligethum
Grundvallarlaganna Stofnun doacutemstoacutelsins verethur vart rakin til annars en hryllilegrar vald-
niacuteethslu Nasista og thorness hve auethvelt Nasistum reyndist aeth naacute naeligr algerum voumlldum aacuterieth 1933
Langt fram eftir tuttugustu oumlld var thornaeth riacutekjandi aacutelit vestraelignna stjoacuternmaacutela- og fraeligethimanna
aeth einfoumlld lagasetning framkvaeligmd af thornjoacuteeththorningi sem kosieth var iacute almennum kosningum vaeligri
grundvoumlllur loumlgmaeligtra stjoacuternarhaacutetta iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum THORNessir stjoacuternmaacutela- og fraeligethimenn voru thornoacute
ekki tilbuacutenir aeth efast um loumlgmaeligti vildarhyggjunnar thornraacutett fyrir niethurlaeliggingu margra skjalfestra
stjoacuternarskraacutea aacute fyrri hluta tuttugustu aldar og thorness siethmenningarhruns sem valdatiacuteeth Nasista
9 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 46
6
olli THORNaeth kom thornoacute ekki iacute veg fyrir aeth thorneir taeligkju forystu iacute undirbuacuteningi aacute Althornjoacuteethlegu
mannreacutettindayfirlyacutesingunni (1948) sem var greinilega skrifueth iacute anda eethlisreacutettar Aacute aacutettunda
aacuteratug siacuteethustu aldar komst skriethur aacute stjoacuternskipulega thornroacuteun iacute Vestur-Evroacutepu Aacute thorneim tiacutema voru
thornaeth Suethur-Evroacutepuriacuteki sem toacuteku upp lyacuteethraeligethislega stjoacuternarhaeligtti eftir aacuteratuga einraeligethisstjoacutern
Aacutehrifum Mannreacutettindadoacutemstoacutelsins iacute Strasburg og Evroacutepudoacutemstoacutelsins maacute thornoacute ekki gleyma
Tilkoma thornessara doacutemstoacutela hefur sett valdastofnunum riacutekja frekari skorethur og veitt
einstaklingum aacutekveethna vernd aacute reacutettindum thorneirra
Siacuteethast ber aeth nefna thornau umbrot sem urethu iacute Mieth- og Austur-Evroacutepu iacute byrjun tiacuteunda
aacuteratugar siacuteethustu aldar Eftir fall kommuacutenismans kepptust fraeligethimenn vieth aeth lyacutesa yfir algerum
sigri Vesturlanda iacute thorneirri hugmyndafraeligethilegu baraacutettu sem hafethi staethieth yfir fraacute valdatoumlku
Bolseacutevika iacute Ruacutesslandi aacuterieth 1917 THORNaeth sem ekki hefur komieth fram er aeth stjoacuternarskraacuterfesta hefur
oacutetviacuteraeligtt verieth ein aethal aacutestaeligetha thorness aeth poacutelitiacutesk hugmyndafraeligethi vestraelignna thornjoacuteetha hefur verieth
viethurkennd af thorneim sem leiddu frelsisfylkingar iacute Ruacutesslandi og fyrrverandi bandamanna thorneirra
siacuteethan thornessar breytingar aacutettu seacuter staeth Vieth lok tuttugustu aldar jukust thornannig vinsaeligldir hinnar
skjalfestu stjoacuternarskraacuter og urethu aacuteliacuteka og aacute frumskeiethi hennar iacute lok aacutetjaacutendu aldar og byrjun
thorneirrar niacutetjaacutendu Siacuteethustu aacuteratugi hafa siacutefellt fleiri riacuteki valieth stjoacuternarskraacuterfestu til aeth leggja
grunn aeth poacutelitiacuteskri feacutelagslegri og efnahagslegri uppbyggingu10
15 Samantekt
Vangaveltur um loumlgmaeligti og stjoacuternarfar hafa verieth uppi aacute pallborethinu fraacute upphafi
siethmenningar thornar sem uppbygging poacutelitiacutesks samfeacutelags hefur verieth framarlega iacute hugum
manna THORNraacutett fyrir aeth hugtoumlkin takmoumlrkueth riacutekisstjoacutern og einstaklingsreacutettindi seacuteu thornekkt uacuter
heimspeki og truacutearbroumlgethum fyrri tiacutema er ekki reacutett aeth setja thornau iacute beint samhengi vieth
stjoacuternarskraacuter nuacutetiacutemans Fraeligethilegar vangaveltur um nuacutetiacutemariacutekieth og um manninn sem
einstakling voru iacute raun enn aacute frumskeiethi siacutenu aacute seinni hluta sautjaacutendu aldar og thornviacute vart haeliggt
aeth rekja stjoacuternarskraacuterhugtakieth aftar en til loka hennar eetha byrjun aacutetjaacutendu aldar
Meeth uppgangi vildarhyggjunnar aacute seinni hluta niacutetjaacutendu aldar og iacute byrjun thorneirrar siacuteethustu
missti hin skjalfesta stjoacuternarskraacute tiacutemabundieth mikieth af thorneirri virethingu sem huacuten aacuteethur hafethi og thornaacute
ekki siacutest sem aeligethstu loumlg fullvalda riacutekja Aacute seinni hluta tuttugustu aldar hlaut stjoacuternarskraacuterfestan
uppreist aeligru ekki siacutest eftir voethaverk Nasista iacute seinni heimstyrjoumlldinni Vieth siacuteethustu aldamoacutet
vareth stjoacuternarskraacuterfestan einskonar heildarlausn sem riacuteki leituethu til vieth aeth losa sig uacuter
stjoacuternarfarslegum vandraeligethum
10
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-30
7
2 Einkenni stjoacuternarskraacuterfestu Suacute stjoacuternarskraacuterfesta sem heacuter verethur til skoethunar og kalla maacute evroacutepska uacutetfaeligrslu aacute nuacutetiacutema
stjoacuternarskraacuterfestu telst eiga upphaf sitt aeth rekja til gildistoumlku Grundvallarlaga THORNyacuteska
Sambandslyacuteethveldisins thornann 24 maiacute aacuterieth 1949 THORNaeth thornarf etv ekki aeth hafa moumlrg oreth um thornaeth
aeth houmlfundar thornyacutesku Grundvallarlaganna11
houmlfethu sem viethmieth thornaeligr stjoacuternskipulegu hamfarir
sem urethu iacute THORNyacuteskalandi aacuterieth 1933 thornegar Nasistar naacuteethu voumlldum og thorneirra hryllilegu
mannreacutettindabrota sem borgarar riacutekisins maacutettu thornola af stjoacuternvoumlldum iacute kjoumllfarieth Niethurstaethan
vareth suacute aeth mannreacutettindi voru sett iacute oumlndvegi vieth samningu Grundvallarlaganna riacutekisvaldinu
settar aacuteethur oacutethornekktar skorethur og seacuterstoumlkum stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel komieth aacute foacutet og getur hann
hafnaeth loumlggjoumlf ef huacuten stenst ekki stjoacuternarskraacutena aeth hans mati12
21 Grundvallarthornaeligttir stjoacuternarskraacuterfestu
Stjoacuternarskraacuterfesta samanstendur af amk sex grunvallarthornaacutettum ef miethaeth er vieth
nuacutetiacutemaskilning norraelignna fraeligethimanna13
Iacute fyrsta lagi thornarf ritaetha stjoacuternarskraacute sem aeligethst er iacute
lagakerfi hvers riacutekis og thornviacute einskonar grundvallarloumlg Iacute oumlethru lagi thornarf thornaeth aeth liggja fyrir hver
eigi aeth tuacutelka stjoacuternarskraacutena en thornaeth er oftast iacute houmlndum doacutemstoacutela sem hafa aacutekveethieth
endurskoethunarvald aacute stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum gagnvart settum loumlgum Iacute thornriethja lagi skarast
hugmyndirnar um stjoacuternarskraacuterfestu og reacutettarriacutekieth (the rule of law) thornar sem oacuteliacutek viethmieth eru
houmlfeth uppi vieth framkvaeligmd hvors um sig Stjoacuternarskraacuterfesta krefst meiri vandvirkni vieth gereth
laga og loumlgmaeligti thorneirra thornarf aeth eiga oacuteumdeilanleg stoeth iacute stjoacuternarskraacutenni sjaacutelfri Iacute fjoacuteretha lagi
thornarf riacutekisvaldieth aeth vera skipt Heacuter er iacute raun verieth aeth viacutesa til hinnar klassiacutesku thornriacuteskiptingar
riacutekisvaldsins en riacuteki hafa thornoacute misjafnan haacutett aacute aeth skipta riacutekisvaldi niethur aacute stofnanir siacutenar
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir samt thornaacute kroumlfu aeth moumlrkin milli doacutems- loumlggjafar- og
framkvaeligmdavalds seacuteu nokkueth skyacuter Iacute fimmta lagi er gereth krafa um aeth aacutekveethin
einstaklingsreacutettindi (mannreacutettindi) seacuteu stjoacuternarskraacutervarin og aeth ekki seacute haeliggt aeth fella thornau uacuter
gildi Iacute sjoumltta og siacuteethasta lagi thornarf aeth liacuteta til thorness aeth stjoacuternarskraacuterfesta byacuter yfir aacutekveethinni
althornjoacuteethahyggju sem lyacutesir seacuter thornannig aeth yfirthornjoacuteethlegt vald eetha stofnanir njoacuteta viethurkenningar og
11
Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins (Grundgesetz fuumlr die Bundserepublik Deutschland) hafa haldieth
thornessu nafni fraacute gildistoumlku thorneirra aacuterieth 1949 Aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth iacute upphafi var reiknaeth meeth aeth sameinaeth
THORNyacuteskaland myndi taka upp aethra stjoacuternarskraacute thornegar aeth thornviacute kaeligmi en THORNyacuteskaland var aacute thornessum tiacutema skipt aacute milli
Soveacutetriacutekjanna annars vegar og Vesturveldanna Bandariacutekjanna Bretlands og Frakklands hinsvegar Vieth fall
kommuacutenismans iacute Evroacutepu og sameiningu THORNyacuteskalands var aacutekveethieth aeth halda iacute thornessa braacuteethabrigetha stjoacuternarskraacuteldquo
Vestur-THORNyacuteskalands og nafninu haldieth oacutebreyttu enda hafethi huacuten reynst meeth afbrigethum vel 12
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 32 13
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17
8
thornjoacuteethreacutettarsamningar eru virtir Daeligmi um thornetta er samband Evroacutepusambandsins og
Sameinuethu thornjoacuteethanna vieth siacuten aethildarriacuteki14
THORNetta aacute thornoacute ekki alltaf vieth
Bandariacutekjamenn tala um constitutionalism en aacute allt oumlethrum forsendum en heacuter er gert og
hafa thorneir td komieth seacuter undan thornviacute aeth fullgilda althornjoacuteethlega mannreacutettindasamninga og telja sig
eingoumlngu bundna af eigin stjoacuternarskraacute Segja maacute aeth thorneir liacuteti aacute the rule of law eetha reacutettarriacutekieth
sem afleiethu stjoacuternarskraacuterinnar og meeth thornviacute aeth styrkja stoumlethu hennar meeth doacutemafordaeligmum hafa
Bandariacutekjamenn skapaeth sinn eigin constitutionalism sem er ekki aacutethornekkur thorneim evroacutepska En
hver er munurinn aacute reacutettarriacuteki og riacuteki byggethu aacute stjoacuternarskraacuterfestu
14
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17-19
9
3 Stjoacuternarskraacuterfesta og reacutettarriacutekieth Aacutekveethin skilyrethi thornurfa aeth vera uppfyllt til thorness aeth frumvoumlrp geti orethieth aeth loumlgum og
einstaklingar geti orethieth embaeligttismenn iacute nuacutetiacutema lyacuteethraeligethisriacutekjum Seacuteu skilyrethin uppfyllt er
frumvarpieth eetha skipun embaeligttismanns loumlgmaeligt og er thornaeth ein meginkrafa hins svokallaetha
reacutettarriacutekis Embaeligttismenn thornurfa aeth fara eftir boacutekstaf laganna vieth stoumlrf siacuten eetha aacutekvarethanatoumlku
riacutekisstjoacutern thornarf stuethning meirihluta fulltruacutea aacute thornjoacuteeththorningi og loumlg veretha aeth vera samin iacute samraeligmi
vieth stjoacuternarskraacute THORNetta er oacuteumdeilt iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum og er aacutestaeligethan ekki siacutest suacute aeth hugmyndin
um reacutettarriacutekieth er roacutetgroacutein baeligethi iacute fordaeligmisreacutetti (the rule of law) og meginlandsreacutetti Evroacutepu
(Rechtsstaat) THORNoacute aeth stigsmunur seacute aacute virethist thornaeth thornoacute ekki trufla skilgreiningar aacute hugtakinu og
segir Garethar Giacuteslason ma um thornaeth
Grundvallarhugmyndin sem felst iacute orethinu riacuteki reacutettarins er suacute aeth foacutelk eigi aeth hlyacuteetha reacutettinum og laacuteta
hann stjoacuterna gerethum siacutenum iacute samfeacutelaginu En reacutettarriacuteki er oft notaeth iacute thornrengri merkingu en thornetta
thorneirri aeth riacutekisvaldieth skuli bundieth loumlgum og haacuteeth loumlgum15
Segja maacute aeth fyrri skilgreining Garethars eigi vieth um hina daeligmigerethu skilgreiningu
fordaeligmisreacutettar aacute hugtakinu en hin siacuteethari eigi vieth skilgreiningu meginlandsreacutettar Almenn
skilgreining aacute reacutettarriacuteki myndi sjaacutelfsagt uacutetleggjast thornannig aeth thornaeth seacute thornjoacuteethfeacutelag thornar sem
riacutekisvaldinu er komieth aacute foacutet takmarkaeth og bundieth meeth loumlgum og af mannreacutettindum16
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir thornaacute kroumlfu aeth skilyrethin seacuteu meiri en almennt thornykir naeliggjanlegt iacute
daeligmigerethu reacutettarriacuteki og viethurkennir ekki roumlk sem leietha til minnstu tilsloumlkunar skilyretha aacute
kostnaeth td mannreacutettinda17 Heacuter aeth neethan verethur komieth inn aacute aeth yfirleitt thornurfi aukinn
meirihluta thornjoacuteeththornings eetha einfaldan meirihluta thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu til thorness aeth breyta
stjoacuternarskraacute THORNaeth eru hoacuteflega iacutethornyngjandi skilyrethi thornar sem stjoacuternmaacutelaflokkakerfin iacute flestum
vestraelignum loumlndum eru thornannig gereth aeth naacutenast oacutemoumlgulegt er fyrir einn eetha tvo flokka aeth koma
seacuter saman um seacutertaeligka stjoacuternarskraacuterbreytingu Viethkomandi thornjoacuteethum eru thornoacute faacutear skorethur settar
varethandi stjoacuternarskraacuterbreytingar enda oacuteliacuteklegt aeth almenningur samthornykkti iacutethornyngjandi loumlg fyrir
sjaacutelfan sig Uacuterslit thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslna hafa mikieth poacutelitiacuteskt vaeliggi og eru
stjoacuternarskraacuterbreytingar sem framkvaeligmdar eru meeth sliacuteku moacuteti naeligr oacutevefengjanlegar hvaeth
loumlgmaeligti thorneirra varethar
15
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki bls 143 16
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls 582 17 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 73-74
10
31 Loumlgmaeligti valds
Moumlrg menningarsamfeacuteloumlg undanfarinna tvoumlthornuacutesund aacutera houmlfethu thornann haacutettinn aacute aeth fela
seacuterstoumlkum thornjoacuteethhoumlfethingja allt riacutekisvald THORNjoacuteethhoumlfethinginn gat aukieth skattheimtu (loumlggjafarvald)
sent embaeligttismenn til aeth innheimta skattinn (framkvaeligmdavald) og daeligmt thornaacute iacute fangelsi sem
ekki borguethu (doacutemsvald) Valdieth var reacutettlaeligtt meeth yacutemsu moacuteti en thornekktust eru roumlkin aeth vera
konungborinn og guethdoacutemlegt vald (divine authority) THORNetta er thornoacute nokkueth tengt tiacutemabilum og
samfeacuteloumlgum Fyrstu Iacuteslendingarnir voru td eethlisreacutettarmenn aeth thornviacute leiti aeth thorneir truacuteethu thornviacute aeth
goumlmul loumlg vaeligru bundin heiloumlgum boumlndum vieth hieth endanlega reacutettlaeligti THORNeir litu svo aacute aeth thorneir
vaeligru ekki aeth stunda loumlggjafarstarf iacute Loumlgreacutettu thornjoacuteethveldisaldar heldur einungis aeth leietha reacutett loumlg
iacute ljoacutes18
Aacute sautjaacutendu oumlld maacute segja aeth thornessar hugmyndir hafi orethieth undir iacute thornaeth minnsta aacute
Vesturloumlndum Iacute boacutekinni Leviathan sem gefin var uacutet aacuterieth 1651 segir breski heimspekingurinn
Thomas Hobbes meethal annars
And therefore the first Founders and Legislators of Common-wealths amongst the Gentiles whose
ends were only to keep the people in obedience and peace have in all places taken care First to
imprint in their minds a beliefe that those precepts which they gave concerning Religion might not
be thought to proceed from their own device but from the dictates of some God or other spirit or
else that they themselves were of a higher nature than mere mortalls that their Lawes might the
more easily be received 19
Meeth thornessum orethum og fullyrethingum um aeth truacutearbroumlgeth seacuteu notueth til aeth ala aacute heimsku
mannanna afneitar hann algerlega sliacutekum stjoacuternarhaacutettum meeth roumlkum skynseminnar Hobbes
uacutetskyacuterir svo thornjoacuteethriacutekishugtakieth thornar sem hann reisir tilgaacutetu um hvers vegna riacutekisstjoacuternum leyfist
aeth hafa vald yfir flestum thornaacutettum samfeacutelagsins THORNar uacutetskyacuterir Hobbes aeth seacuterhver maethur hafi
liacutekamlegt vald sem hann geti notaeth sjaacutelfum seacuter til varnar eetha til aeth komast yfir hluti THORNetta
vald er samkvaeligmt svokoumllluethum samfeacutelagssaacutettmaacutela framselt hinu almaacutettuga riacutekildquo sem thornaacute
hefur yfir oumlllu valdi thornegna sinna aeth raacuteetha THORNetta sameinaetha og mikla vald aacute svo aeth sjaacute til thorness
aeth tryggja oumlryggi thornegna riacutekisins iacute thornaeth minnsta fyrir hverjum oumlethrum Hobbes uacutetskyacuterir svo
loumlgmaeligti valdsins hjaacute thornessu riacutekisvaldi og hvernig stofnun sliacuteks valds fer fram THORNaacute skilgreinir
hann samfeacutelagssaacutettmaacutelann og thornaeth umboeth sem valdhafar hafa Segir hann thornaeth falieth iacute thorneim
hluta saacutettmaacutelans sem segir aeth thornegnarnir skuli viethurkenna vald thorness sem valdieth hlyacutetur jafnvel
thornoacutett hann faacutei ekki atkvaeligethi allra20
THORNetta er enn iacute dag grundvallarregla iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum
18
Sigurethur Liacutendal Loumlg og lagasetning iacute Iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Bls 125 19
HobbesThomas Leviathan bls 177 20
Sama heimild bls 185-201
11
32 THORNriacuteskipting riacutekisvaldsins
Franski stjoacuternspekingurinn Charles-Louis de Secondat baron de La Bregravede et de Montesquieu
er talinn einn mesti aacutehrifavaldur aacute stjoacuternskipun nuacutetiacutemariacutekja Iacute boacutek sinni LEsprit des lois eetha
Andi laganna fraacute aacuterinu 1748 talar hann fyrir thornviacute aeth valdi riacutekja seacute skipt iacute thornrennt til aeth forethast
valdniacuteethslu THORNar er hann iacute raun aeth lyacutesa eigin reynslu og kynnum af stjoacuternskipun Breta en
Bretland var aacute thorneim tiacutema eins og kunnugt er vagga thorningraeligethis THORNeir stjoacuternarhaeligttir voru thornoacute iacute
mikilli thornroacuteun aacute aacutetjaacutendu oumlld Um riacutekisstjoacuternarvald segir Montesquieu meethal annars
In every government there are three sorts of power the legislative the executive in respect to
things dependent on the law of nations and the executive in regard to matters that depend on the
civil law [hellip] The latter we shall call the judiciary power and the other simply the executive
power of the state
The political liberty of the subject is a tranquillity of mind arising from the opinion each person
has of his safety In order to have this liberty it is requisite the government be so constituted as
one man need not be afraid of another When the legislative and executive powers are united in the
same person or in the same body of magistrates there can be no liberty because apprehensions
may arise lest the same monarch or senate should enact tyrannical laws to execute them in a
tyrannical manner
Again there is no liberty if the judiciary power be not separated from the legislative and
executive Were it joined with the legislative the life and liberty of the subject would be exposed
to arbitrary control for the judge would be then the legislator Were it joined to the executive
power the judge might behave with violence and oppression There would be an end of
everything were the same man or the same body whether of the nobles or of the people to
exercise those three powers that of enacting laws that of executing the public resolutions and of
trying the causes of individuals21
Montesquieu hafethi upplifaeth stjoacuternmaacutel og fraeligethst um stjoacuternspeki iacute fjoumllda aacutera aacuteethur en hann
skrifaethi thornessa merku boacutek Hann skilgreinir valdieth og stofnanir riacutekisins aacutesamt thornviacute aeth vara vieth
aacutekveethnum haeligttum sem valdieth getur skapaeth Stjoacuternmaacutelamenn hafa thornoacute notaeth tviacuteraeligethni iacute
skilgreiningum Montesquieus til aeth reacutettlaeligta oacutejafna skiptingu valdsins Bjarni Benediktsson
frv forsaeligtisraacuteethherra sagethi ma iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins aacuterieth 1956
Td er talieth aeth hinn mikli franski stjoacuternspekingur Montesquieu [] hafi aeth nokkru misskilieth hina
brezku stjoacuternskipan Hann hafi gert meira en reacutett var uacuter skiftingunni milli hinna thornriggja
houmlfuethgreina riacutekisvaldsins thorne iacute loumlggjafarvald framkvaeligmdarvald og doacutemsvald er vaeligru iacute houmlndum
thornriggja oacuteliacutekra aethila eetha valdhafa22
Bjarni setur thornann fyrirvara aacute oreth siacuten aeth thornaeth geti skipt maacuteli hvenaeligr leitaeth var til Bretlands um
fyrirmynd aacute stjoacuternarfyrirkomulagi Eins og fyrr segir var thorningraeligethieth iacute Bretlandi iacute mikilli thornroacuteun
aacute thorneim tiacutema sem Montesquieu var aeth fraeligethast um thornaeth Hann segir samt sem aacuteethur aeth THORNegar
loumlggjafar- og framkvaeligmdavaldieth er sameinaeth iacute einni manneskju eetha sama yfirvaldinu getur
ekkert frelsi thornrifistldquo THORNar meeth er hann aeth segja aeth oacutetakmarkaeth thorningraeligethi geti verieth frelsinu
haeligttulegt THORNoacute veretha oreth hans ekki skilin betur en svo aeth thorningraeligethi seacute betra en samruni
21
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws bls 173-174 22
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 2
12
framkvaeligmda- og doacutemsvalds annars vegar og loumlggjafar- og doacutemsvalds hins vegar
Framkvaeligmda- og doacutemsvalds var iacute houmlndum soumlmu embaeligttismanna aacute Iacuteslandi thornangaeth til aacuterieth
1992 og var thornviacute framkvaeligmdavaldieth aeth hluta til tengt vieth hina tvo megin valdathornaeligtti riacutekisins
sem Montesquieu sagethi iacutegildi doacutemsdags
Ekki verethur annaeth seacuteeth vieth lestur Anda laganna en aeth Montesquieu hafi verieth aeth lyacutesa thornviacute
aacute hverju stjoacuternarskraacuterfesta eigi aeth grundvallast og thornar meeth stjoacuternun og grunnbygging riacutekja
Hann nefnir ma meethalhoacutefsregluna og poacutelitiacuteskt frelsi sem ekki var gert seacuterlega haacutett undir
houmlfethi fyrr en aacute seinni hluta tuttugustu aldar thornraacutett fyrir mannreacutettindayfirlyacutesingar fraacute lokum
aacutetjaacutendu aldar og fyrri hluta thorneirrar niacutetjaacutendu THORNaeth er einmitt saacute tiacutemi sem heacuter er haldieth fram aeth
nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfesta hafi iacute raun orethieth grundvoumlllurinn vieth stofnun riacutekja Hin skjalfesta
stjoacuternarskraacute er afsprengi skrifa Montesquieus og thornviacute liggur beinast vieth aeth skoetha hana aetheins
naacutenar
13
4 Stjoacuternarskraacuter Skjalfestar stjoacuternarskraacuter sem toacuteku gildi aacute aacutetjaacutendu og niacutetjaacutendu oumlld houmlfethu aethallega thornaeth hlutverk
aeth vera laga-poacutelitiacuteskur rammi fyrir upprennandi thornjoacuteethriacuteki Iacute thorneim laacute einnig framsaeligkin aacuteaeligtlun
meeth thornann tilgang aeth efla loumlgmaeligti borgarasteacutettarinnar til aeth krefjast valda iacute baraacutettunni vieth
einveldi Vegna thornessa voru stjoacuternarskraacuter seacuterstaklega hugsaethar til aeth takmarka poacutelitiacutesk afskipti
framkvaeligmdavaldsins eetha konungs en auka feacutelagsleg og poacutelitiacutesk aacutehrif borgarasteacutettarinnar meeth
thornviacute aeth veita thornjoacuteeththorningum sterka stoumlethu innan thornjoacuteethriacutekisins Stjoacuternarskraacuter tuttugustu og fyrstu
aldar veita valdhoumlfum starfsumboeth lyacuteethraeligethisriacutekjum aacutekveethinn lagagrunn og mannreacutettindum
aacutekveethna vernd THORNaeth er thornviacute oacutehaeligtt aeth segja aeth poacutelitiacutesk staetha og hlutverk hinnar skjalfestu
stjoacuternarskraacuter hafi breyst griacuteetharlega mikieth siacuteethustu tvaeligr aldir liacutekt og hieth frjaacutelslynda thornjoacuteethriacuteki
niacutetjaacutendu aldar er oacuteliacutekt velferethar- og lyacuteethraeligethisriacutekjum tuttugustu og fyrstu aldar23
41 Hlutverk stjoacuternarskraacutea
Stjoacuternarskraacuter gegna thornviacute hlutverki aeth skilgreina voumlld skyldur og sambandieth milli stofnana
riacutekisvaldsins eetha valdhafa Auk thorness setja stjoacuternarskraacuter fram aacutekveethnar skilgreiningar og visst
gildismat Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuter uacutetlisti aacutekveethnar meginreglur fyrir stoumlrf valdhafa og gefa
fyrirmaeligli um hvaeth eigi aeth gera iacute seacuterstoumlkum tilvikum24
THORNessar stjoacuternarskraacuterreglur hvort sem
thornaeligr eru skjalfestar eetha ekki greietha fyrir stoumlethugleika og fyrirsjaacuteanleika iacute atferli allra aethila
riacutekisins THORNaacute buacutea sliacutekar forskriftarreglur til aacutekveethinn maeliglikvaretha sem raunverulegt atferli getur
verieth miethaeth vieth og daeligmt eftir25
42 Skjalfestar stjoacuternarskraacuter
Stjoacuternarskraacuter geta verieth baeligethi skjalfestar (written) eetha oacuteskjalfestar (unwritten) og eru aacutestaeligethur
thorness tengdar stjoacuternmaacutelasoumlgu hvers riacutekis Stjoacuternarskraacute Bretlands er td oacuteskjalfest thornoacute aeth
einhver hluti hennar seacute skjalfestar meginreglur laga sem rekja maacute allt til thornrettaacutendu aldar
Aacutestaeligetha thorness aeth stjoacuternarskraacute Breta er oacuteskjalfest er ekki siacutest suacute aeth Bretar hafa naacuteeth naeligr algerri
samfellu iacute thornroacuteun aacute lagakerfi siacutenu aacute thorneim tiacutema sem riacutekisvald hefur verieth thornar til THORNessu er
algerlega oumlfugt farieth iacute riacutekjum sem hafa skjalfesta stjoacuternarskraacute THORNar hafa alger kaflaskil oftast
aacutett seacuter staeth thornegar nyacutejar stjoacuternarskraacuter hafa verieth skjalfestar KC Wheare proacutefessor iacute
stjoacuternskipunarreacutetti vieth Oxford-haacuteskoacutela uacutetskyacuterethi skjalfestar stjoacuternarskraacuter aacute thornennan veg
23
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 31-32 24
Daeligmi um thornetta er 7 gr Stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands en thornar segir Nuacute deyr forseti eetha laeligtur af stoumlrfum
aacuteethur en kjoumlrtiacutema hans er lokieth og skal thornaacute kjoacutesa nyacutejan forseta til 31 juacuteliacute aacute fjoacuteretha aacuteri fraacute kosninguldquo 25
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 6
14
If we investigate the origins of modern constitutions we find that practically without exception
the were drawn up and odopted because people wished to make a fresh start so far as the
statement of their system of government was concerned [] The circumstances in which a break
with the past and the need for a fresh start come about vary from country to country but in almost
every case in modern times countries have a constitution for the very simple and elementary
reason that they wanted for some reaseon to begin again26
Breski stjoacuternspekingurinn Samuel Finer tekur iacute svipaethan streng og Wheare en hann segir
skjalfestar stjoacuternarskraacuter oft vera vanvirtar og aeth siacutefellt seacute verieth aeth breyta thorneim Hann segir
auk thorness
Moreover-so this line of argument goes-Britain New Zealand and Israel have no codified
constitutions but nevertheless follow with remarkable consistency and continuity what
constitutional rules they do posess Hencersquoit is concluded-constitutions are otiose if the
powerholders exercise self-restraint the written constitution is unnecessary and if they do not it is
useless [] But this is not a sound reason for rejecting the study of constitutions rather for
persuing it with sensitivity and common sense otherwise one might just as well deny the
usefulness of door locks These are clearly unnecessary to honest people who pass the door and
equally are useless against the determined burglar But they can and do deter the casual strollers
who might otherwise in and help themselves27
Stjoacuternarskraacuter eru thornviacute teknar iacute notkun vegna thorness aeth foacutelk vill nyacutett upphaf og sjaacutelfsagt leiethreacutetta
sambandieth milli siacuten og riacutekisvaldsins THORNaeth er thornoacute varla noacuteg aeth hafa einungis skjalfesta
stjoacuternarskraacute til aeth tryggja aethhald valdhafa og reacutettindi borgaranna Hinsvegar verethur aeth liacuteta til
oretha Finers thornar sem hann segir aeth thornaeth seacute ekki aacutestaeligetha til aeth forethast notkun thorneirra Hann segir
aeth fleira thornurfi aeth koma til og er thornaeth vel iacute takt vieth thornaeth sem komieth var innaacute aeth ofan um
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu THORNau einkenni gera ekki raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu aetheins til
formlega og aeth aethrar oacuteskjalfestar meginreglur grundvalli stjoacuternskipun riacutekja THORNaeth gefur tilefni
til geeththornoacutettaaacutekvarethana stjoacuternvalda og minnkar reacutettaroumlryggi borgaranna
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter
Samkvaeligmt skoska loumlgspekingnum Neil MacCormick er haeliggt aeth skipta skjalfestum
stjoacuternarskraacutem iacute annars vegar formlegar (formal) stjoacuternarskraacuter og hins vegar virkar
(functional) stjoacuternarskraacuter28
MacCormick segir virkar stjoacuternarskraacuterldquo vera vieth lyacuteethi thornar sem
uppi er haldieth lagakerfi sem viacutesar iacute sjaacutelft sig Til aeth uacutetskyacutera thornetta naacutenar segir hann
The idea of aacuteconstostitution in the functional senseacute is nothing other than the set of rules that
taken together as a dynamic unity establishes and regulates the self-governance of a political
entity This applies wether the entity you have in mind is a nation state a union state a federation
a confederation or whatever other kind of human commonwealth there may be29
Formleg stjoacuternarskraacute er thornviacute andstaeligethan vieth thornetta og er iacute raun skjal sem ekki er farieth
naacutekvaeligmlega eftir heldur er stuethst vieth thornau aacutekvaeligethi sem ekki er haeliggt aeth liacuteta framhjaacute Segja maacute
26
Wheare K C 1966 Modern Constitutions bls 4 27
Samuel Finer 1995 Comparing constitutions bls 2 28
Neil MacCormick 2005 Whorsquos afraid of a European Constitution bls 40-41 29
Sama heimild bls 42
15
sem daeligmi aeth hluti stjoacuternskipunarkafla iacuteslensku stjoacuternarkraacuterinnar seacute aetheins formlega til og allt
oumlnnur stjoacuternarskraacute seacute iacute raun virk THORNaeth er haeliggt aeth taka undir thornaeth aeth farieth seacute eftir helstu
aacutekvaeligethum iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar en stoacuter hluti hennar er ekki virkur Sem daeligmi maacute nefna
14 gr stjoacuternarskraacuterinnar um stjoacuternaraacutebyrgeth sem segir Raacuteethherrar bera aacutebyrgeth aacute
stjoacuternarframkvaeligmdum oumlllum Raacuteethherraaacutebyrgeth er aacutekveethin meeth loumlgum Althorningi getur kaeligrt
raacuteethherra fyrir embaeligttisrekstur thorneirra Landsdoacutemur daeligmir thornau maacutelldquo THORNetta einstaka aacutekvaeligethi
stjoacuternarskraacuterinnar er ekki virkt thornar sem Landsdoacutemur hefur aldrei verieth kallaethur saman og thornviacute
er stjoacuternaraacutebyrgeth aetheins formlegur hluti stjoacuternarskraacuter Iacuteslands
Allar stjoacuternarskraacuter hafa siacutena virku hlieth og siacutena formlegu hlieth Spurningin er hversu
fraacutebrugethnar thornaeligr eru hvorri annarri Ljoacutest er aeth stjoacuternarskraacuterfesta krefst thorness aeth liacutetieth beri thornar aacute
milli thornoacute svo aeth thornviacute verethi kannski aldrei naacuteeth aeth thornaeligr verethi algerlega hliethstaeligethar Laacutegmarkieth er
etv thornaeth aeth haeliggt seacute aeth skynja meginreglur hverrar stjoacuternarskraacuter fyrir sig og aeth thornaeligr stuethli aeth
thornviacute aeth almenningur geti nokkurn veginn seacuteeth fyrir gjoumlrethir valdhafa
422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter
Iacute lok thornessarar yfirferethar um skilgreiningar aacute stjoacuternarskraacutem er reacutett aeth fjalla um torbreytanlegar
(rigid) og auethbreytanlegar (flexible) stjoacuternarskraacuter Torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa
nokkueth samstillt aacutetak til aeth haeliggt seacute aeth breyta thorneim Algengasta einkenni thorneirra er thornaeth aeth
aukinn meirihluta thorne tvo thornriethju hluta thornjoacuteeththornings eetha thornjoacuteetharatkvaeligetha thornarf til aeth breyta thorneim
Daeligmi um thornetta er stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna en tveir thornriethju hlutar beggja thorningdeilda thornurfa
aeth leggja fram frumvarp thorness efnis eetha tvouml af hverjum thornremur loumlggjafarthorningum riacutekjanna
sjaacutelfra30
Hugmyndin aeth baki thornessu fyrirkomulagi er aeth torvelda meirihaacutettar breytingar aacute
stjoacuternskipun riacutekisins aeth tilstuethlan faacuterra stjoacuternmaacutelamanna THORNessi thornroacuteun bandariacutesku stjoacuternar-
skraacuterinnar hefur orethieth til thorness nuacute aacute tiacutemum er naacutenast oacutemoumlgulegt aeth breyta henni thornar sem
gildismat thornjoacuteetharinnar er mun fjoumllskruacuteethugra en thornaeth var fyrir ruacutemum 200 aacuterum thornegar
stjoacuternarskraacutein toacutek gildi
Auethbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa hinsvegar ekki aeth reietha sig aacute algeran samhug
thornjoacuteetharinnar THORNekktasta auethbreytanlega stjoacuternarskraacutein er aacuten vafa Weimar-stjoacuternarskraacutein sem
Hitler nyacutetti seacuter til aeth komast til valda Suacute stjoacuternarskraacute hafethi ma thornann galla aeth thornjoacuteeththorningieth gat
breytt stjoacuternarskraacutenni meeth sama haeligtti og einfoumlldum loumlgum31
THORNaeth er ekki haeliggt aeth benda aacute
seacuterstakt einkenni auethbreytanlegra stjoacuternarskraacutea Segja maacute aeth ef ekki er krafist amk aukins
meirihluta aacute thornjoacuteeththorningi vieth stjoacuternarskraacuterbreytingu seacute um auethbreytanlega stjoacuternarskraacute aeth raeligetha
30
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 10 31
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir Bls 471
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html
2
stjoacuternarskraacutena og gera tilloumlgur aeth breytingum Eina breytingin sem nefndin saacute tiacutemabaeligra var
aeth faeligra almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni meeth thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu2
Hin skjalfesta stjoacuternarskraacute og grunngereth riacutekja hafa mikieth verieth til umraeligethu meethal
Evroacuteputhornjoacuteetha aacute liethnum aacuteratugum vegna soumlgulegra atburetha og maacute thornar nefna siacuteethari
heimstyrjoumlldina stofnun Evroacutepuraacuteethsins og Evroacutepubandalagsins stofnun Evroacutepusambandsins
og fall jaacuterntjaldsins Sem daeligmi maacute nefna aeth stjoacuternarskraacuter flestra Evroacutepuriacutekja toacuteku gildi eftir
seinni heimstyrjoumlld og aethrar hafa verieth endurskoethaethar og endurbaeligttar aacute liethnum aacuteratugum til
samraeligmis vieth Roacutemarsaacutettmaacutelann sem er aeligethsta reacutettarheimild Evroacutepusambandsins
Tilgangur thornessarar ritgerethar er aeth gera lesandanum kleift aeth oumlethlast innsyacuten iacute thornau megin
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu sem nuacute eru almennt talin vera grundvoumlllur evroacutepskra
stjoacuternskipunarhugmynda THORNoacute ekki siacuteethur til aeth gera grein fyrir mikilvaeliggi thorness aeth skjalfestar
stjoacuternarskraacuter seacuteu virtar sem grundvoumlllur stjoacuternskipunar riacutekja og sem aeligethsta reacutettarheimild
thorneirra Iacute lok ritgeretharinnar veretha svo tekin til skoethunar thornau sjoacutenarmieth og hugmyndir sem hafa
ber iacute huga vieth endurskoethun nuacutegildandi eetha skjalfestingu nyacuterra stjoacuternarskraacutea almennt og
thorneirrar iacuteslensku seacuterstaklega
2 Forsaeligtisraacuteethherra 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter
lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
3
1 Upphaf stjoacuternarskraacuterfestu Almennt er talieth aeth stjoacuternarskraacuterfesta eigi upphaf sitt aeth rekja til froumlnsku
mannreacutettindayfirlyacutesingarinnar og stjoacuternarskraacuter Frakka sem fylgdi iacute kjoumllfar froumlnsku
byltingarinnar aacuterieth 1789 THORNaacute ekki siacuteethur til frelsisyfirlyacutesingar Bandariacutekjamanna aacute aacutetjaacutendu oumlld
stjoacuternarskraacuter Bandariacutekjanna fraacute aacuterinu 1787 og mannreacutettindaaacutekvaeligetha hennar sem baeligtt var vieth
aacuterieth 17893 THORNaeth getur boethieth aacutekveethinni haeligttu heim aeth rekja upphaf stjoacuternarskraacuterfestu lengra
aftur iacute soumlguna Ekki einungis vegna thorness hve oacutenaacutekvaeligm suacute athugun yrethi heldur einnig vegna
thorness aeth stjoacuternarskraacuterfesta gaeligti vieth thornaeth orethieth of almenn sem hugtak og gefieth villandi syacuten aacute
thornaeth sem huacuten stendur fyrir iacute nuacutetiacutemanum 4 THORNoacute er gott aeth hafa eftirtalin atriethi iacute huga
11 Stjoacuternarskraacuter fyrri tiacutema
Elstu daeligmi um einhverskonar stjoacuternarskraacute er aeth finna iacute griacutesku borgriacutekjunum aacute sjoumlttu oumlld fkr
iacute skjalfestum lyacutesingum stjoacuternskipana thorneirra Fram aeth lokum miethalda voru stjoacuternarskraacuter
einungis lyacutesandi skrif aacute stjoacuternskipunum riacutekja og voru Grikkir aacutesamt Roacutemverjum fremstir iacute
flokki iacute thorneim skrifum Aacutehrifamestir thorneirra sem skrifuethu um stjoacuternspeki og heimspeki henni
tengdri voru griacutesku heimspekingarnir Platoacute (427-347 fkr) Aristoacuteteles (384-322 fkr) og
Cicero (106-43 fkr) hinn mikli hugsuethur Roacutemverja Allir voru thorneir uppi fyrir Kristsbureth og
foacuter svo aeth hugmyndir thorneirra og heimspeki feacutellu iacute gleymsku iacute yfir heilt aacuterthornuacutesund THORNaeth var iacute
raun ekki fyrr en heilagur Toacutemas af Akviacutenoacute komst yfir rit Aristoacutetelesar og hugmynda hans aeth
framthornroacuteun og skrif um stjoacuternskipun toacuteku aeth birtast aacute nyacute 5
12 Tilkoma thornjoacuteethriacutekisins
Aacute sextaacutendu oumlld foacuter nuacutetiacutemahugtakieth riacuteki aeth oumlethlast nokkrar vinsaeligldir hjaacute thorneim sem soacutettust eftir
aeth stjoacuternskipulegum stoumlethugleika yrethi naacuteeth og vareth svo viethfangsefni umboacutetasinna sautjaacutendu og
aacutetjaacutendu aldar Kveikjan aeth thorneim umboacutetum kom samt ekki til af goacuteethu Truacutear- og
borgarastyrjaldir voru tiacuteethar aacute sextaacutendu og sautjaacutendu oumlld og til vareth steacutett saeligtti sig illa vieth
miethaldafyrirkomulagieth en thornaeth var hin svokallaetha borgarasteacutett THORNaacute foacuteru umraeligethur um
fullveldishugtakieth aeth aukast og spurningar um hver vaeligri fullvalda thornjoacuteethin eetha stjoacuternandi
riacutekisins6
Iacute kjoumllfarieth fylgdu heimspekihugmyndir sem houmlfnuethu hinni almennt viethurkenndu skoethun
aeth konungurinn hefethi guethdoacutemlegt vald og oacuteskoraethan reacutett til aeth sitja einn aeth thorneim voumlldum
3 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir bls 469
4 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 39 5 Sama heimild bls 39-41
6 Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 507
4
THORNessar hugmyndir umboacutetasinnanna gerethu raacuteeth fyrir thornviacute aeth vald riacutekisins og stjoacuternskipuleg
uppbygging vaeligru grundvoumlllueth aacute eethlisreacutetti mannsins til frelsis Aacute grundvelli
samfeacutelagssaacutettmaacutelans faacute valdhafar umboeth sitt til aeth stjoacuterna riacuteki og lyacuteeth meeth thornviacute aeth tryggja frelsi
og velfereth mannsins Kenningar John Locke um hvernig borgaralegt samfeacutelag og riacutekisvald
myndaethist fyrir tilstuethlan samfeacutelags einstaklinga og samkomulagsins um framsal valdsins
hoacutefu thornviacute mikla sigurgoumlngu innan hugtaksins um riacutekieth og naacuteethi huacuten haacutemarki siacutenu vieth
mannreacutettindayfirlyacutesingar Bandariacutekjamanna og Frakka iacute lok aacutetjaacutendu aldar
Samkvaeligmt thornessum tveim samfeacutelagssaacutettmaacutelum er thornaeth foacutelkieth sem veitir riacutekisstjoacuterninni
heimild til aeth stjoacuterna riacutekinu svo framarlega sem thornaeth bryacutetur ekki gegn eethlisreacutetti einstaklinga aacute
afgerandi haacutett Aethskilnaethur valdathornaacutetta riacutekisins var hluti af thornviacute aeth tryggja aeth stjoacuternvoumlld
misnotuethu ekki valdieth sem samfeacutelagieth fengi thornviacute iacute hendur Siacuteethasti hluti hinnar fraeligethilegu
moacutetunar aacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu var hugmyndin um aeth valdieth laeliggi hjaacute thornjoacuteethinni Meeth thornviacute
var lagethur grunnur aeth almennum kosningareacutetti og thorningraeligethi byggt aacute fulltruacutealyacuteethraeligethi7
13 Uppgangur stjoacuternarskraacuterfestu
Sem fyrr segir er litieth aacute skjalfestingu stjoacuternarskraacutea Bandariacutekjanna og Frakklands sem upphaf
stjoacuternarskraacuterfestu og er hugmyndafraeligethi hennar helst rakin til kenninga John Locke Charles
Montesquieu og Jean Jacques Rousseau Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuterfesta hafi baeligethi verieth
tilgangurinn og meethalieth iacute sjaacutelfstaeligethisbaraacutettu Bandariacutekjanna Bandariacuteska stjoacuternarskraacutein fraacute
aacuterinu 1787 oumlethlaethist fljoacutett meginhlutverk iacute lagalegum og poacutelitiacuteskum deilum og hefur oft reynst
borgurum Bandariacutekjanna mikilvaeliggt haldreipi iacute baraacutettunni vieth stjoacuternvoumlld THORNaacute hefur huacuten einnig
haft varanleg aacutehrif aacute stjoacuternskipunarhugmyndir Evroacutepumanna thornoacute hin skjalfesta stjoacuternarskraacute
Frakka sem toacutek gildi aacuterieth 1791 gerethi thornaeth ekki
Fraacute upphafi hefur stjoacuternarskraacuterfesta thornroacuteast iacute tvaeligr nokkueth oacuteliacutekar aacutettir Iacute Bandariacutekjunum thornar
sem ekki thornurfti aeth bylta innlendu valdi var aacutehersla loumlgeth aacute aeth halda megin stofnunum riacutekisins
aethgreindum og sjaacutelfstaeligethum svo thornaeligr gaeligtu veitt hver annarri naeliggilegt aethhald THORNviacute maacute segja aeth
Bandariacutekjamenn hafi reynt aeth forethast oumlflugt miethstyacuteringarvald Franska borgarasteacutettin
kappkostaethi hinsvegar vieth aeth auka vald sitt meeth thornviacute aeth takmarka vald konungs meeth
stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum THORNannig gaacutetu raacuteethherrar konungs ekki setieth vieth voumlld nema meeth stuethningi
meirihluta kosinna fulltruacutea aacute loumlggjafarthorninginu THORNetta var byrjunin aacute lyacuteethraeligethislegri
thorningraeligethishyggju iacute Evroacutepu aacute niacutetjaacutendu oumlld8
7 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 41-42 8 Sama heimils bls 45
5
Aacutekvaeligethi um skiptingu valdastofnana riacutekisins voru almennt orethueth iacute Evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute
niacutetjaacutendu oumlld en ekki aacutekveethieth liacutekt og stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna Hinsvegar fylgdu moumlrg
Evroacutepuriacuteki fordaeligmi Frakka og takmoumlrkuethu vald konungs meeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum og uacuter
urethu thorningbundin eetha stjoacuternarskraacuterbundin konungsriacuteki Vera maacute aeth thornaeth seacute aethal aacutestaeligetha thorness aeth
franska stjoacuternarskraacutein vareth suacute sem litieth var til thornegar nuacutetiacutemalegri stjoacuternarhaeligttir voru teknir upp
iacute riacutekjum sem buacuteieth houmlfethu vieth einveldi konungs Iacute Bandariacutekjunum thornroacuteaethist stoumlethug
stjoacuternarskraacuterfestu sem byggethist aacute endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela og valdajafnvaeliggi aacute meethan
iacutebuacutear Vestur-Evroacutepu voumlldu leieth til lyacuteethraeligethis og naeligr oacutetakmarkaethrar thorningraeligethishyggju
THORNegar konungar iacute riacutekjum Vestur-Evroacutepu houmlfethu verieth sviptir naeligr oumlllu valdi meeth
stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum vareth hlutverk stjoacuternarskraacutea thornessara riacutekja annaeth og miklu minna en aacute
upphafsdoumlgum hinna skjalfestu stjoacuternarskraacutea THORNaeligr tryggethu ekki mannreacutettindi og takmoumlrkuethu
ekki lengur vald riacutekisstofnana handan thorneirra aacutekvaeligetha er snertu lyacuteethraeligethi og thorningraeligethishyggju
Stjoacuternvoumlld fengu valdieth fraacute borgurunum iacute frjaacutelsum kosningum og voru thornviacute reacutettilega kosnir
fulltruacutear thornjoacuteetharinnar meeth einum eetha oumlethrum haeligtti THORNviacute foacuter thornaeth svo aeth stjoacuternarskraacuter Vestur-
Evroacutepuriacutekja urethu aacute fyrri hluta tuttugustu aldar yacutemist gagnslausar eetha foacuternarloumlmb poacutelitiacuteskra
tilrauna thornjoacuteeththorninga iacute stjoacuternarskipulegum maacutelum Valdatoumlku Nasista aacute fjoacuteretha aacuteratug siacuteethustu
aldar maacute td aeth hluta rekja til aacutekveethinna veikleika iacute hinni svokoumlllueth Weimar-stjoacuternarskraacute
Aftur aacute moacuteti var eitt staeligrsta skrefieth iacute aacutett aeth nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu aacute seinni tiacutemum
oacuteneitanlega Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins fraacute aacuterinu 19499
14 Upphaf nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu
Stofnun Sambandslyacuteethveldisins THORNyacuteskalands aacuterieth 1949 lagethi grunninn aeth nyacuterri stefnumoumlrkun iacute
stjoacuternarskraacuterfestu iacute Evroacutepu Grundvallarloumlgin maeligltu svo fyrir aeth stjoacuternlagadoacutemstoacutell
(Bundesverfassungsgericht) yrethi stofnaethur sem hefethi vald til aeth fella uacuter gildi sett loumlg og
doacutema ef hann kaeligmist aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth ekki vaeligri farieth aeth iacute samraeligmi vieth nyacuteju
stjoacuternarskraacutena Hlutverk doacutemstoacutelsins er aeth tryggja aeth allar stofnanir riacutekisins fari aeth aacutekvaeligethum
Grundvallarlaganna Stofnun doacutemstoacutelsins verethur vart rakin til annars en hryllilegrar vald-
niacuteethslu Nasista og thorness hve auethvelt Nasistum reyndist aeth naacute naeligr algerum voumlldum aacuterieth 1933
Langt fram eftir tuttugustu oumlld var thornaeth riacutekjandi aacutelit vestraelignna stjoacuternmaacutela- og fraeligethimanna
aeth einfoumlld lagasetning framkvaeligmd af thornjoacuteeththorningi sem kosieth var iacute almennum kosningum vaeligri
grundvoumlllur loumlgmaeligtra stjoacuternarhaacutetta iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum THORNessir stjoacuternmaacutela- og fraeligethimenn voru thornoacute
ekki tilbuacutenir aeth efast um loumlgmaeligti vildarhyggjunnar thornraacutett fyrir niethurlaeliggingu margra skjalfestra
stjoacuternarskraacutea aacute fyrri hluta tuttugustu aldar og thorness siethmenningarhruns sem valdatiacuteeth Nasista
9 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 46
6
olli THORNaeth kom thornoacute ekki iacute veg fyrir aeth thorneir taeligkju forystu iacute undirbuacuteningi aacute Althornjoacuteethlegu
mannreacutettindayfirlyacutesingunni (1948) sem var greinilega skrifueth iacute anda eethlisreacutettar Aacute aacutettunda
aacuteratug siacuteethustu aldar komst skriethur aacute stjoacuternskipulega thornroacuteun iacute Vestur-Evroacutepu Aacute thorneim tiacutema voru
thornaeth Suethur-Evroacutepuriacuteki sem toacuteku upp lyacuteethraeligethislega stjoacuternarhaeligtti eftir aacuteratuga einraeligethisstjoacutern
Aacutehrifum Mannreacutettindadoacutemstoacutelsins iacute Strasburg og Evroacutepudoacutemstoacutelsins maacute thornoacute ekki gleyma
Tilkoma thornessara doacutemstoacutela hefur sett valdastofnunum riacutekja frekari skorethur og veitt
einstaklingum aacutekveethna vernd aacute reacutettindum thorneirra
Siacuteethast ber aeth nefna thornau umbrot sem urethu iacute Mieth- og Austur-Evroacutepu iacute byrjun tiacuteunda
aacuteratugar siacuteethustu aldar Eftir fall kommuacutenismans kepptust fraeligethimenn vieth aeth lyacutesa yfir algerum
sigri Vesturlanda iacute thorneirri hugmyndafraeligethilegu baraacutettu sem hafethi staethieth yfir fraacute valdatoumlku
Bolseacutevika iacute Ruacutesslandi aacuterieth 1917 THORNaeth sem ekki hefur komieth fram er aeth stjoacuternarskraacuterfesta hefur
oacutetviacuteraeligtt verieth ein aethal aacutestaeligetha thorness aeth poacutelitiacutesk hugmyndafraeligethi vestraelignna thornjoacuteetha hefur verieth
viethurkennd af thorneim sem leiddu frelsisfylkingar iacute Ruacutesslandi og fyrrverandi bandamanna thorneirra
siacuteethan thornessar breytingar aacutettu seacuter staeth Vieth lok tuttugustu aldar jukust thornannig vinsaeligldir hinnar
skjalfestu stjoacuternarskraacuter og urethu aacuteliacuteka og aacute frumskeiethi hennar iacute lok aacutetjaacutendu aldar og byrjun
thorneirrar niacutetjaacutendu Siacuteethustu aacuteratugi hafa siacutefellt fleiri riacuteki valieth stjoacuternarskraacuterfestu til aeth leggja
grunn aeth poacutelitiacuteskri feacutelagslegri og efnahagslegri uppbyggingu10
15 Samantekt
Vangaveltur um loumlgmaeligti og stjoacuternarfar hafa verieth uppi aacute pallborethinu fraacute upphafi
siethmenningar thornar sem uppbygging poacutelitiacutesks samfeacutelags hefur verieth framarlega iacute hugum
manna THORNraacutett fyrir aeth hugtoumlkin takmoumlrkueth riacutekisstjoacutern og einstaklingsreacutettindi seacuteu thornekkt uacuter
heimspeki og truacutearbroumlgethum fyrri tiacutema er ekki reacutett aeth setja thornau iacute beint samhengi vieth
stjoacuternarskraacuter nuacutetiacutemans Fraeligethilegar vangaveltur um nuacutetiacutemariacutekieth og um manninn sem
einstakling voru iacute raun enn aacute frumskeiethi siacutenu aacute seinni hluta sautjaacutendu aldar og thornviacute vart haeliggt
aeth rekja stjoacuternarskraacuterhugtakieth aftar en til loka hennar eetha byrjun aacutetjaacutendu aldar
Meeth uppgangi vildarhyggjunnar aacute seinni hluta niacutetjaacutendu aldar og iacute byrjun thorneirrar siacuteethustu
missti hin skjalfesta stjoacuternarskraacute tiacutemabundieth mikieth af thorneirri virethingu sem huacuten aacuteethur hafethi og thornaacute
ekki siacutest sem aeligethstu loumlg fullvalda riacutekja Aacute seinni hluta tuttugustu aldar hlaut stjoacuternarskraacuterfestan
uppreist aeligru ekki siacutest eftir voethaverk Nasista iacute seinni heimstyrjoumlldinni Vieth siacuteethustu aldamoacutet
vareth stjoacuternarskraacuterfestan einskonar heildarlausn sem riacuteki leituethu til vieth aeth losa sig uacuter
stjoacuternarfarslegum vandraeligethum
10
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-30
7
2 Einkenni stjoacuternarskraacuterfestu Suacute stjoacuternarskraacuterfesta sem heacuter verethur til skoethunar og kalla maacute evroacutepska uacutetfaeligrslu aacute nuacutetiacutema
stjoacuternarskraacuterfestu telst eiga upphaf sitt aeth rekja til gildistoumlku Grundvallarlaga THORNyacuteska
Sambandslyacuteethveldisins thornann 24 maiacute aacuterieth 1949 THORNaeth thornarf etv ekki aeth hafa moumlrg oreth um thornaeth
aeth houmlfundar thornyacutesku Grundvallarlaganna11
houmlfethu sem viethmieth thornaeligr stjoacuternskipulegu hamfarir
sem urethu iacute THORNyacuteskalandi aacuterieth 1933 thornegar Nasistar naacuteethu voumlldum og thorneirra hryllilegu
mannreacutettindabrota sem borgarar riacutekisins maacutettu thornola af stjoacuternvoumlldum iacute kjoumllfarieth Niethurstaethan
vareth suacute aeth mannreacutettindi voru sett iacute oumlndvegi vieth samningu Grundvallarlaganna riacutekisvaldinu
settar aacuteethur oacutethornekktar skorethur og seacuterstoumlkum stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel komieth aacute foacutet og getur hann
hafnaeth loumlggjoumlf ef huacuten stenst ekki stjoacuternarskraacutena aeth hans mati12
21 Grundvallarthornaeligttir stjoacuternarskraacuterfestu
Stjoacuternarskraacuterfesta samanstendur af amk sex grunvallarthornaacutettum ef miethaeth er vieth
nuacutetiacutemaskilning norraelignna fraeligethimanna13
Iacute fyrsta lagi thornarf ritaetha stjoacuternarskraacute sem aeligethst er iacute
lagakerfi hvers riacutekis og thornviacute einskonar grundvallarloumlg Iacute oumlethru lagi thornarf thornaeth aeth liggja fyrir hver
eigi aeth tuacutelka stjoacuternarskraacutena en thornaeth er oftast iacute houmlndum doacutemstoacutela sem hafa aacutekveethieth
endurskoethunarvald aacute stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum gagnvart settum loumlgum Iacute thornriethja lagi skarast
hugmyndirnar um stjoacuternarskraacuterfestu og reacutettarriacutekieth (the rule of law) thornar sem oacuteliacutek viethmieth eru
houmlfeth uppi vieth framkvaeligmd hvors um sig Stjoacuternarskraacuterfesta krefst meiri vandvirkni vieth gereth
laga og loumlgmaeligti thorneirra thornarf aeth eiga oacuteumdeilanleg stoeth iacute stjoacuternarskraacutenni sjaacutelfri Iacute fjoacuteretha lagi
thornarf riacutekisvaldieth aeth vera skipt Heacuter er iacute raun verieth aeth viacutesa til hinnar klassiacutesku thornriacuteskiptingar
riacutekisvaldsins en riacuteki hafa thornoacute misjafnan haacutett aacute aeth skipta riacutekisvaldi niethur aacute stofnanir siacutenar
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir samt thornaacute kroumlfu aeth moumlrkin milli doacutems- loumlggjafar- og
framkvaeligmdavalds seacuteu nokkueth skyacuter Iacute fimmta lagi er gereth krafa um aeth aacutekveethin
einstaklingsreacutettindi (mannreacutettindi) seacuteu stjoacuternarskraacutervarin og aeth ekki seacute haeliggt aeth fella thornau uacuter
gildi Iacute sjoumltta og siacuteethasta lagi thornarf aeth liacuteta til thorness aeth stjoacuternarskraacuterfesta byacuter yfir aacutekveethinni
althornjoacuteethahyggju sem lyacutesir seacuter thornannig aeth yfirthornjoacuteethlegt vald eetha stofnanir njoacuteta viethurkenningar og
11
Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins (Grundgesetz fuumlr die Bundserepublik Deutschland) hafa haldieth
thornessu nafni fraacute gildistoumlku thorneirra aacuterieth 1949 Aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth iacute upphafi var reiknaeth meeth aeth sameinaeth
THORNyacuteskaland myndi taka upp aethra stjoacuternarskraacute thornegar aeth thornviacute kaeligmi en THORNyacuteskaland var aacute thornessum tiacutema skipt aacute milli
Soveacutetriacutekjanna annars vegar og Vesturveldanna Bandariacutekjanna Bretlands og Frakklands hinsvegar Vieth fall
kommuacutenismans iacute Evroacutepu og sameiningu THORNyacuteskalands var aacutekveethieth aeth halda iacute thornessa braacuteethabrigetha stjoacuternarskraacuteldquo
Vestur-THORNyacuteskalands og nafninu haldieth oacutebreyttu enda hafethi huacuten reynst meeth afbrigethum vel 12
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 32 13
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17
8
thornjoacuteethreacutettarsamningar eru virtir Daeligmi um thornetta er samband Evroacutepusambandsins og
Sameinuethu thornjoacuteethanna vieth siacuten aethildarriacuteki14
THORNetta aacute thornoacute ekki alltaf vieth
Bandariacutekjamenn tala um constitutionalism en aacute allt oumlethrum forsendum en heacuter er gert og
hafa thorneir td komieth seacuter undan thornviacute aeth fullgilda althornjoacuteethlega mannreacutettindasamninga og telja sig
eingoumlngu bundna af eigin stjoacuternarskraacute Segja maacute aeth thorneir liacuteti aacute the rule of law eetha reacutettarriacutekieth
sem afleiethu stjoacuternarskraacuterinnar og meeth thornviacute aeth styrkja stoumlethu hennar meeth doacutemafordaeligmum hafa
Bandariacutekjamenn skapaeth sinn eigin constitutionalism sem er ekki aacutethornekkur thorneim evroacutepska En
hver er munurinn aacute reacutettarriacuteki og riacuteki byggethu aacute stjoacuternarskraacuterfestu
14
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17-19
9
3 Stjoacuternarskraacuterfesta og reacutettarriacutekieth Aacutekveethin skilyrethi thornurfa aeth vera uppfyllt til thorness aeth frumvoumlrp geti orethieth aeth loumlgum og
einstaklingar geti orethieth embaeligttismenn iacute nuacutetiacutema lyacuteethraeligethisriacutekjum Seacuteu skilyrethin uppfyllt er
frumvarpieth eetha skipun embaeligttismanns loumlgmaeligt og er thornaeth ein meginkrafa hins svokallaetha
reacutettarriacutekis Embaeligttismenn thornurfa aeth fara eftir boacutekstaf laganna vieth stoumlrf siacuten eetha aacutekvarethanatoumlku
riacutekisstjoacutern thornarf stuethning meirihluta fulltruacutea aacute thornjoacuteeththorningi og loumlg veretha aeth vera samin iacute samraeligmi
vieth stjoacuternarskraacute THORNetta er oacuteumdeilt iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum og er aacutestaeligethan ekki siacutest suacute aeth hugmyndin
um reacutettarriacutekieth er roacutetgroacutein baeligethi iacute fordaeligmisreacutetti (the rule of law) og meginlandsreacutetti Evroacutepu
(Rechtsstaat) THORNoacute aeth stigsmunur seacute aacute virethist thornaeth thornoacute ekki trufla skilgreiningar aacute hugtakinu og
segir Garethar Giacuteslason ma um thornaeth
Grundvallarhugmyndin sem felst iacute orethinu riacuteki reacutettarins er suacute aeth foacutelk eigi aeth hlyacuteetha reacutettinum og laacuteta
hann stjoacuterna gerethum siacutenum iacute samfeacutelaginu En reacutettarriacuteki er oft notaeth iacute thornrengri merkingu en thornetta
thorneirri aeth riacutekisvaldieth skuli bundieth loumlgum og haacuteeth loumlgum15
Segja maacute aeth fyrri skilgreining Garethars eigi vieth um hina daeligmigerethu skilgreiningu
fordaeligmisreacutettar aacute hugtakinu en hin siacuteethari eigi vieth skilgreiningu meginlandsreacutettar Almenn
skilgreining aacute reacutettarriacuteki myndi sjaacutelfsagt uacutetleggjast thornannig aeth thornaeth seacute thornjoacuteethfeacutelag thornar sem
riacutekisvaldinu er komieth aacute foacutet takmarkaeth og bundieth meeth loumlgum og af mannreacutettindum16
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir thornaacute kroumlfu aeth skilyrethin seacuteu meiri en almennt thornykir naeliggjanlegt iacute
daeligmigerethu reacutettarriacuteki og viethurkennir ekki roumlk sem leietha til minnstu tilsloumlkunar skilyretha aacute
kostnaeth td mannreacutettinda17 Heacuter aeth neethan verethur komieth inn aacute aeth yfirleitt thornurfi aukinn
meirihluta thornjoacuteeththornings eetha einfaldan meirihluta thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu til thorness aeth breyta
stjoacuternarskraacute THORNaeth eru hoacuteflega iacutethornyngjandi skilyrethi thornar sem stjoacuternmaacutelaflokkakerfin iacute flestum
vestraelignum loumlndum eru thornannig gereth aeth naacutenast oacutemoumlgulegt er fyrir einn eetha tvo flokka aeth koma
seacuter saman um seacutertaeligka stjoacuternarskraacuterbreytingu Viethkomandi thornjoacuteethum eru thornoacute faacutear skorethur settar
varethandi stjoacuternarskraacuterbreytingar enda oacuteliacuteklegt aeth almenningur samthornykkti iacutethornyngjandi loumlg fyrir
sjaacutelfan sig Uacuterslit thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslna hafa mikieth poacutelitiacuteskt vaeliggi og eru
stjoacuternarskraacuterbreytingar sem framkvaeligmdar eru meeth sliacuteku moacuteti naeligr oacutevefengjanlegar hvaeth
loumlgmaeligti thorneirra varethar
15
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki bls 143 16
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls 582 17 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 73-74
10
31 Loumlgmaeligti valds
Moumlrg menningarsamfeacuteloumlg undanfarinna tvoumlthornuacutesund aacutera houmlfethu thornann haacutettinn aacute aeth fela
seacuterstoumlkum thornjoacuteethhoumlfethingja allt riacutekisvald THORNjoacuteethhoumlfethinginn gat aukieth skattheimtu (loumlggjafarvald)
sent embaeligttismenn til aeth innheimta skattinn (framkvaeligmdavald) og daeligmt thornaacute iacute fangelsi sem
ekki borguethu (doacutemsvald) Valdieth var reacutettlaeligtt meeth yacutemsu moacuteti en thornekktust eru roumlkin aeth vera
konungborinn og guethdoacutemlegt vald (divine authority) THORNetta er thornoacute nokkueth tengt tiacutemabilum og
samfeacuteloumlgum Fyrstu Iacuteslendingarnir voru td eethlisreacutettarmenn aeth thornviacute leiti aeth thorneir truacuteethu thornviacute aeth
goumlmul loumlg vaeligru bundin heiloumlgum boumlndum vieth hieth endanlega reacutettlaeligti THORNeir litu svo aacute aeth thorneir
vaeligru ekki aeth stunda loumlggjafarstarf iacute Loumlgreacutettu thornjoacuteethveldisaldar heldur einungis aeth leietha reacutett loumlg
iacute ljoacutes18
Aacute sautjaacutendu oumlld maacute segja aeth thornessar hugmyndir hafi orethieth undir iacute thornaeth minnsta aacute
Vesturloumlndum Iacute boacutekinni Leviathan sem gefin var uacutet aacuterieth 1651 segir breski heimspekingurinn
Thomas Hobbes meethal annars
And therefore the first Founders and Legislators of Common-wealths amongst the Gentiles whose
ends were only to keep the people in obedience and peace have in all places taken care First to
imprint in their minds a beliefe that those precepts which they gave concerning Religion might not
be thought to proceed from their own device but from the dictates of some God or other spirit or
else that they themselves were of a higher nature than mere mortalls that their Lawes might the
more easily be received 19
Meeth thornessum orethum og fullyrethingum um aeth truacutearbroumlgeth seacuteu notueth til aeth ala aacute heimsku
mannanna afneitar hann algerlega sliacutekum stjoacuternarhaacutettum meeth roumlkum skynseminnar Hobbes
uacutetskyacuterir svo thornjoacuteethriacutekishugtakieth thornar sem hann reisir tilgaacutetu um hvers vegna riacutekisstjoacuternum leyfist
aeth hafa vald yfir flestum thornaacutettum samfeacutelagsins THORNar uacutetskyacuterir Hobbes aeth seacuterhver maethur hafi
liacutekamlegt vald sem hann geti notaeth sjaacutelfum seacuter til varnar eetha til aeth komast yfir hluti THORNetta
vald er samkvaeligmt svokoumllluethum samfeacutelagssaacutettmaacutela framselt hinu almaacutettuga riacutekildquo sem thornaacute
hefur yfir oumlllu valdi thornegna sinna aeth raacuteetha THORNetta sameinaetha og mikla vald aacute svo aeth sjaacute til thorness
aeth tryggja oumlryggi thornegna riacutekisins iacute thornaeth minnsta fyrir hverjum oumlethrum Hobbes uacutetskyacuterir svo
loumlgmaeligti valdsins hjaacute thornessu riacutekisvaldi og hvernig stofnun sliacuteks valds fer fram THORNaacute skilgreinir
hann samfeacutelagssaacutettmaacutelann og thornaeth umboeth sem valdhafar hafa Segir hann thornaeth falieth iacute thorneim
hluta saacutettmaacutelans sem segir aeth thornegnarnir skuli viethurkenna vald thorness sem valdieth hlyacutetur jafnvel
thornoacutett hann faacutei ekki atkvaeligethi allra20
THORNetta er enn iacute dag grundvallarregla iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum
18
Sigurethur Liacutendal Loumlg og lagasetning iacute Iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Bls 125 19
HobbesThomas Leviathan bls 177 20
Sama heimild bls 185-201
11
32 THORNriacuteskipting riacutekisvaldsins
Franski stjoacuternspekingurinn Charles-Louis de Secondat baron de La Bregravede et de Montesquieu
er talinn einn mesti aacutehrifavaldur aacute stjoacuternskipun nuacutetiacutemariacutekja Iacute boacutek sinni LEsprit des lois eetha
Andi laganna fraacute aacuterinu 1748 talar hann fyrir thornviacute aeth valdi riacutekja seacute skipt iacute thornrennt til aeth forethast
valdniacuteethslu THORNar er hann iacute raun aeth lyacutesa eigin reynslu og kynnum af stjoacuternskipun Breta en
Bretland var aacute thorneim tiacutema eins og kunnugt er vagga thorningraeligethis THORNeir stjoacuternarhaeligttir voru thornoacute iacute
mikilli thornroacuteun aacute aacutetjaacutendu oumlld Um riacutekisstjoacuternarvald segir Montesquieu meethal annars
In every government there are three sorts of power the legislative the executive in respect to
things dependent on the law of nations and the executive in regard to matters that depend on the
civil law [hellip] The latter we shall call the judiciary power and the other simply the executive
power of the state
The political liberty of the subject is a tranquillity of mind arising from the opinion each person
has of his safety In order to have this liberty it is requisite the government be so constituted as
one man need not be afraid of another When the legislative and executive powers are united in the
same person or in the same body of magistrates there can be no liberty because apprehensions
may arise lest the same monarch or senate should enact tyrannical laws to execute them in a
tyrannical manner
Again there is no liberty if the judiciary power be not separated from the legislative and
executive Were it joined with the legislative the life and liberty of the subject would be exposed
to arbitrary control for the judge would be then the legislator Were it joined to the executive
power the judge might behave with violence and oppression There would be an end of
everything were the same man or the same body whether of the nobles or of the people to
exercise those three powers that of enacting laws that of executing the public resolutions and of
trying the causes of individuals21
Montesquieu hafethi upplifaeth stjoacuternmaacutel og fraeligethst um stjoacuternspeki iacute fjoumllda aacutera aacuteethur en hann
skrifaethi thornessa merku boacutek Hann skilgreinir valdieth og stofnanir riacutekisins aacutesamt thornviacute aeth vara vieth
aacutekveethnum haeligttum sem valdieth getur skapaeth Stjoacuternmaacutelamenn hafa thornoacute notaeth tviacuteraeligethni iacute
skilgreiningum Montesquieus til aeth reacutettlaeligta oacutejafna skiptingu valdsins Bjarni Benediktsson
frv forsaeligtisraacuteethherra sagethi ma iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins aacuterieth 1956
Td er talieth aeth hinn mikli franski stjoacuternspekingur Montesquieu [] hafi aeth nokkru misskilieth hina
brezku stjoacuternskipan Hann hafi gert meira en reacutett var uacuter skiftingunni milli hinna thornriggja
houmlfuethgreina riacutekisvaldsins thorne iacute loumlggjafarvald framkvaeligmdarvald og doacutemsvald er vaeligru iacute houmlndum
thornriggja oacuteliacutekra aethila eetha valdhafa22
Bjarni setur thornann fyrirvara aacute oreth siacuten aeth thornaeth geti skipt maacuteli hvenaeligr leitaeth var til Bretlands um
fyrirmynd aacute stjoacuternarfyrirkomulagi Eins og fyrr segir var thorningraeligethieth iacute Bretlandi iacute mikilli thornroacuteun
aacute thorneim tiacutema sem Montesquieu var aeth fraeligethast um thornaeth Hann segir samt sem aacuteethur aeth THORNegar
loumlggjafar- og framkvaeligmdavaldieth er sameinaeth iacute einni manneskju eetha sama yfirvaldinu getur
ekkert frelsi thornrifistldquo THORNar meeth er hann aeth segja aeth oacutetakmarkaeth thorningraeligethi geti verieth frelsinu
haeligttulegt THORNoacute veretha oreth hans ekki skilin betur en svo aeth thorningraeligethi seacute betra en samruni
21
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws bls 173-174 22
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 2
12
framkvaeligmda- og doacutemsvalds annars vegar og loumlggjafar- og doacutemsvalds hins vegar
Framkvaeligmda- og doacutemsvalds var iacute houmlndum soumlmu embaeligttismanna aacute Iacuteslandi thornangaeth til aacuterieth
1992 og var thornviacute framkvaeligmdavaldieth aeth hluta til tengt vieth hina tvo megin valdathornaeligtti riacutekisins
sem Montesquieu sagethi iacutegildi doacutemsdags
Ekki verethur annaeth seacuteeth vieth lestur Anda laganna en aeth Montesquieu hafi verieth aeth lyacutesa thornviacute
aacute hverju stjoacuternarskraacuterfesta eigi aeth grundvallast og thornar meeth stjoacuternun og grunnbygging riacutekja
Hann nefnir ma meethalhoacutefsregluna og poacutelitiacuteskt frelsi sem ekki var gert seacuterlega haacutett undir
houmlfethi fyrr en aacute seinni hluta tuttugustu aldar thornraacutett fyrir mannreacutettindayfirlyacutesingar fraacute lokum
aacutetjaacutendu aldar og fyrri hluta thorneirrar niacutetjaacutendu THORNaeth er einmitt saacute tiacutemi sem heacuter er haldieth fram aeth
nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfesta hafi iacute raun orethieth grundvoumlllurinn vieth stofnun riacutekja Hin skjalfesta
stjoacuternarskraacute er afsprengi skrifa Montesquieus og thornviacute liggur beinast vieth aeth skoetha hana aetheins
naacutenar
13
4 Stjoacuternarskraacuter Skjalfestar stjoacuternarskraacuter sem toacuteku gildi aacute aacutetjaacutendu og niacutetjaacutendu oumlld houmlfethu aethallega thornaeth hlutverk
aeth vera laga-poacutelitiacuteskur rammi fyrir upprennandi thornjoacuteethriacuteki Iacute thorneim laacute einnig framsaeligkin aacuteaeligtlun
meeth thornann tilgang aeth efla loumlgmaeligti borgarasteacutettarinnar til aeth krefjast valda iacute baraacutettunni vieth
einveldi Vegna thornessa voru stjoacuternarskraacuter seacuterstaklega hugsaethar til aeth takmarka poacutelitiacutesk afskipti
framkvaeligmdavaldsins eetha konungs en auka feacutelagsleg og poacutelitiacutesk aacutehrif borgarasteacutettarinnar meeth
thornviacute aeth veita thornjoacuteeththorningum sterka stoumlethu innan thornjoacuteethriacutekisins Stjoacuternarskraacuter tuttugustu og fyrstu
aldar veita valdhoumlfum starfsumboeth lyacuteethraeligethisriacutekjum aacutekveethinn lagagrunn og mannreacutettindum
aacutekveethna vernd THORNaeth er thornviacute oacutehaeligtt aeth segja aeth poacutelitiacutesk staetha og hlutverk hinnar skjalfestu
stjoacuternarskraacuter hafi breyst griacuteetharlega mikieth siacuteethustu tvaeligr aldir liacutekt og hieth frjaacutelslynda thornjoacuteethriacuteki
niacutetjaacutendu aldar er oacuteliacutekt velferethar- og lyacuteethraeligethisriacutekjum tuttugustu og fyrstu aldar23
41 Hlutverk stjoacuternarskraacutea
Stjoacuternarskraacuter gegna thornviacute hlutverki aeth skilgreina voumlld skyldur og sambandieth milli stofnana
riacutekisvaldsins eetha valdhafa Auk thorness setja stjoacuternarskraacuter fram aacutekveethnar skilgreiningar og visst
gildismat Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuter uacutetlisti aacutekveethnar meginreglur fyrir stoumlrf valdhafa og gefa
fyrirmaeligli um hvaeth eigi aeth gera iacute seacuterstoumlkum tilvikum24
THORNessar stjoacuternarskraacuterreglur hvort sem
thornaeligr eru skjalfestar eetha ekki greietha fyrir stoumlethugleika og fyrirsjaacuteanleika iacute atferli allra aethila
riacutekisins THORNaacute buacutea sliacutekar forskriftarreglur til aacutekveethinn maeliglikvaretha sem raunverulegt atferli getur
verieth miethaeth vieth og daeligmt eftir25
42 Skjalfestar stjoacuternarskraacuter
Stjoacuternarskraacuter geta verieth baeligethi skjalfestar (written) eetha oacuteskjalfestar (unwritten) og eru aacutestaeligethur
thorness tengdar stjoacuternmaacutelasoumlgu hvers riacutekis Stjoacuternarskraacute Bretlands er td oacuteskjalfest thornoacute aeth
einhver hluti hennar seacute skjalfestar meginreglur laga sem rekja maacute allt til thornrettaacutendu aldar
Aacutestaeligetha thorness aeth stjoacuternarskraacute Breta er oacuteskjalfest er ekki siacutest suacute aeth Bretar hafa naacuteeth naeligr algerri
samfellu iacute thornroacuteun aacute lagakerfi siacutenu aacute thorneim tiacutema sem riacutekisvald hefur verieth thornar til THORNessu er
algerlega oumlfugt farieth iacute riacutekjum sem hafa skjalfesta stjoacuternarskraacute THORNar hafa alger kaflaskil oftast
aacutett seacuter staeth thornegar nyacutejar stjoacuternarskraacuter hafa verieth skjalfestar KC Wheare proacutefessor iacute
stjoacuternskipunarreacutetti vieth Oxford-haacuteskoacutela uacutetskyacuterethi skjalfestar stjoacuternarskraacuter aacute thornennan veg
23
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 31-32 24
Daeligmi um thornetta er 7 gr Stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands en thornar segir Nuacute deyr forseti eetha laeligtur af stoumlrfum
aacuteethur en kjoumlrtiacutema hans er lokieth og skal thornaacute kjoacutesa nyacutejan forseta til 31 juacuteliacute aacute fjoacuteretha aacuteri fraacute kosninguldquo 25
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 6
14
If we investigate the origins of modern constitutions we find that practically without exception
the were drawn up and odopted because people wished to make a fresh start so far as the
statement of their system of government was concerned [] The circumstances in which a break
with the past and the need for a fresh start come about vary from country to country but in almost
every case in modern times countries have a constitution for the very simple and elementary
reason that they wanted for some reaseon to begin again26
Breski stjoacuternspekingurinn Samuel Finer tekur iacute svipaethan streng og Wheare en hann segir
skjalfestar stjoacuternarskraacuter oft vera vanvirtar og aeth siacutefellt seacute verieth aeth breyta thorneim Hann segir
auk thorness
Moreover-so this line of argument goes-Britain New Zealand and Israel have no codified
constitutions but nevertheless follow with remarkable consistency and continuity what
constitutional rules they do posess Hencersquoit is concluded-constitutions are otiose if the
powerholders exercise self-restraint the written constitution is unnecessary and if they do not it is
useless [] But this is not a sound reason for rejecting the study of constitutions rather for
persuing it with sensitivity and common sense otherwise one might just as well deny the
usefulness of door locks These are clearly unnecessary to honest people who pass the door and
equally are useless against the determined burglar But they can and do deter the casual strollers
who might otherwise in and help themselves27
Stjoacuternarskraacuter eru thornviacute teknar iacute notkun vegna thorness aeth foacutelk vill nyacutett upphaf og sjaacutelfsagt leiethreacutetta
sambandieth milli siacuten og riacutekisvaldsins THORNaeth er thornoacute varla noacuteg aeth hafa einungis skjalfesta
stjoacuternarskraacute til aeth tryggja aethhald valdhafa og reacutettindi borgaranna Hinsvegar verethur aeth liacuteta til
oretha Finers thornar sem hann segir aeth thornaeth seacute ekki aacutestaeligetha til aeth forethast notkun thorneirra Hann segir
aeth fleira thornurfi aeth koma til og er thornaeth vel iacute takt vieth thornaeth sem komieth var innaacute aeth ofan um
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu THORNau einkenni gera ekki raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu aetheins til
formlega og aeth aethrar oacuteskjalfestar meginreglur grundvalli stjoacuternskipun riacutekja THORNaeth gefur tilefni
til geeththornoacutettaaacutekvarethana stjoacuternvalda og minnkar reacutettaroumlryggi borgaranna
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter
Samkvaeligmt skoska loumlgspekingnum Neil MacCormick er haeliggt aeth skipta skjalfestum
stjoacuternarskraacutem iacute annars vegar formlegar (formal) stjoacuternarskraacuter og hins vegar virkar
(functional) stjoacuternarskraacuter28
MacCormick segir virkar stjoacuternarskraacuterldquo vera vieth lyacuteethi thornar sem
uppi er haldieth lagakerfi sem viacutesar iacute sjaacutelft sig Til aeth uacutetskyacutera thornetta naacutenar segir hann
The idea of aacuteconstostitution in the functional senseacute is nothing other than the set of rules that
taken together as a dynamic unity establishes and regulates the self-governance of a political
entity This applies wether the entity you have in mind is a nation state a union state a federation
a confederation or whatever other kind of human commonwealth there may be29
Formleg stjoacuternarskraacute er thornviacute andstaeligethan vieth thornetta og er iacute raun skjal sem ekki er farieth
naacutekvaeligmlega eftir heldur er stuethst vieth thornau aacutekvaeligethi sem ekki er haeliggt aeth liacuteta framhjaacute Segja maacute
26
Wheare K C 1966 Modern Constitutions bls 4 27
Samuel Finer 1995 Comparing constitutions bls 2 28
Neil MacCormick 2005 Whorsquos afraid of a European Constitution bls 40-41 29
Sama heimild bls 42
15
sem daeligmi aeth hluti stjoacuternskipunarkafla iacuteslensku stjoacuternarkraacuterinnar seacute aetheins formlega til og allt
oumlnnur stjoacuternarskraacute seacute iacute raun virk THORNaeth er haeliggt aeth taka undir thornaeth aeth farieth seacute eftir helstu
aacutekvaeligethum iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar en stoacuter hluti hennar er ekki virkur Sem daeligmi maacute nefna
14 gr stjoacuternarskraacuterinnar um stjoacuternaraacutebyrgeth sem segir Raacuteethherrar bera aacutebyrgeth aacute
stjoacuternarframkvaeligmdum oumlllum Raacuteethherraaacutebyrgeth er aacutekveethin meeth loumlgum Althorningi getur kaeligrt
raacuteethherra fyrir embaeligttisrekstur thorneirra Landsdoacutemur daeligmir thornau maacutelldquo THORNetta einstaka aacutekvaeligethi
stjoacuternarskraacuterinnar er ekki virkt thornar sem Landsdoacutemur hefur aldrei verieth kallaethur saman og thornviacute
er stjoacuternaraacutebyrgeth aetheins formlegur hluti stjoacuternarskraacuter Iacuteslands
Allar stjoacuternarskraacuter hafa siacutena virku hlieth og siacutena formlegu hlieth Spurningin er hversu
fraacutebrugethnar thornaeligr eru hvorri annarri Ljoacutest er aeth stjoacuternarskraacuterfesta krefst thorness aeth liacutetieth beri thornar aacute
milli thornoacute svo aeth thornviacute verethi kannski aldrei naacuteeth aeth thornaeligr verethi algerlega hliethstaeligethar Laacutegmarkieth er
etv thornaeth aeth haeliggt seacute aeth skynja meginreglur hverrar stjoacuternarskraacuter fyrir sig og aeth thornaeligr stuethli aeth
thornviacute aeth almenningur geti nokkurn veginn seacuteeth fyrir gjoumlrethir valdhafa
422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter
Iacute lok thornessarar yfirferethar um skilgreiningar aacute stjoacuternarskraacutem er reacutett aeth fjalla um torbreytanlegar
(rigid) og auethbreytanlegar (flexible) stjoacuternarskraacuter Torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa
nokkueth samstillt aacutetak til aeth haeliggt seacute aeth breyta thorneim Algengasta einkenni thorneirra er thornaeth aeth
aukinn meirihluta thorne tvo thornriethju hluta thornjoacuteeththornings eetha thornjoacuteetharatkvaeligetha thornarf til aeth breyta thorneim
Daeligmi um thornetta er stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna en tveir thornriethju hlutar beggja thorningdeilda thornurfa
aeth leggja fram frumvarp thorness efnis eetha tvouml af hverjum thornremur loumlggjafarthorningum riacutekjanna
sjaacutelfra30
Hugmyndin aeth baki thornessu fyrirkomulagi er aeth torvelda meirihaacutettar breytingar aacute
stjoacuternskipun riacutekisins aeth tilstuethlan faacuterra stjoacuternmaacutelamanna THORNessi thornroacuteun bandariacutesku stjoacuternar-
skraacuterinnar hefur orethieth til thorness nuacute aacute tiacutemum er naacutenast oacutemoumlgulegt aeth breyta henni thornar sem
gildismat thornjoacuteetharinnar er mun fjoumllskruacuteethugra en thornaeth var fyrir ruacutemum 200 aacuterum thornegar
stjoacuternarskraacutein toacutek gildi
Auethbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa hinsvegar ekki aeth reietha sig aacute algeran samhug
thornjoacuteetharinnar THORNekktasta auethbreytanlega stjoacuternarskraacutein er aacuten vafa Weimar-stjoacuternarskraacutein sem
Hitler nyacutetti seacuter til aeth komast til valda Suacute stjoacuternarskraacute hafethi ma thornann galla aeth thornjoacuteeththorningieth gat
breytt stjoacuternarskraacutenni meeth sama haeligtti og einfoumlldum loumlgum31
THORNaeth er ekki haeliggt aeth benda aacute
seacuterstakt einkenni auethbreytanlegra stjoacuternarskraacutea Segja maacute aeth ef ekki er krafist amk aukins
meirihluta aacute thornjoacuteeththorningi vieth stjoacuternarskraacuterbreytingu seacute um auethbreytanlega stjoacuternarskraacute aeth raeligetha
30
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 10 31
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir Bls 471
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html
3
1 Upphaf stjoacuternarskraacuterfestu Almennt er talieth aeth stjoacuternarskraacuterfesta eigi upphaf sitt aeth rekja til froumlnsku
mannreacutettindayfirlyacutesingarinnar og stjoacuternarskraacuter Frakka sem fylgdi iacute kjoumllfar froumlnsku
byltingarinnar aacuterieth 1789 THORNaacute ekki siacuteethur til frelsisyfirlyacutesingar Bandariacutekjamanna aacute aacutetjaacutendu oumlld
stjoacuternarskraacuter Bandariacutekjanna fraacute aacuterinu 1787 og mannreacutettindaaacutekvaeligetha hennar sem baeligtt var vieth
aacuterieth 17893 THORNaeth getur boethieth aacutekveethinni haeligttu heim aeth rekja upphaf stjoacuternarskraacuterfestu lengra
aftur iacute soumlguna Ekki einungis vegna thorness hve oacutenaacutekvaeligm suacute athugun yrethi heldur einnig vegna
thorness aeth stjoacuternarskraacuterfesta gaeligti vieth thornaeth orethieth of almenn sem hugtak og gefieth villandi syacuten aacute
thornaeth sem huacuten stendur fyrir iacute nuacutetiacutemanum 4 THORNoacute er gott aeth hafa eftirtalin atriethi iacute huga
11 Stjoacuternarskraacuter fyrri tiacutema
Elstu daeligmi um einhverskonar stjoacuternarskraacute er aeth finna iacute griacutesku borgriacutekjunum aacute sjoumlttu oumlld fkr
iacute skjalfestum lyacutesingum stjoacuternskipana thorneirra Fram aeth lokum miethalda voru stjoacuternarskraacuter
einungis lyacutesandi skrif aacute stjoacuternskipunum riacutekja og voru Grikkir aacutesamt Roacutemverjum fremstir iacute
flokki iacute thorneim skrifum Aacutehrifamestir thorneirra sem skrifuethu um stjoacuternspeki og heimspeki henni
tengdri voru griacutesku heimspekingarnir Platoacute (427-347 fkr) Aristoacuteteles (384-322 fkr) og
Cicero (106-43 fkr) hinn mikli hugsuethur Roacutemverja Allir voru thorneir uppi fyrir Kristsbureth og
foacuter svo aeth hugmyndir thorneirra og heimspeki feacutellu iacute gleymsku iacute yfir heilt aacuterthornuacutesund THORNaeth var iacute
raun ekki fyrr en heilagur Toacutemas af Akviacutenoacute komst yfir rit Aristoacutetelesar og hugmynda hans aeth
framthornroacuteun og skrif um stjoacuternskipun toacuteku aeth birtast aacute nyacute 5
12 Tilkoma thornjoacuteethriacutekisins
Aacute sextaacutendu oumlld foacuter nuacutetiacutemahugtakieth riacuteki aeth oumlethlast nokkrar vinsaeligldir hjaacute thorneim sem soacutettust eftir
aeth stjoacuternskipulegum stoumlethugleika yrethi naacuteeth og vareth svo viethfangsefni umboacutetasinna sautjaacutendu og
aacutetjaacutendu aldar Kveikjan aeth thorneim umboacutetum kom samt ekki til af goacuteethu Truacutear- og
borgarastyrjaldir voru tiacuteethar aacute sextaacutendu og sautjaacutendu oumlld og til vareth steacutett saeligtti sig illa vieth
miethaldafyrirkomulagieth en thornaeth var hin svokallaetha borgarasteacutett THORNaacute foacuteru umraeligethur um
fullveldishugtakieth aeth aukast og spurningar um hver vaeligri fullvalda thornjoacuteethin eetha stjoacuternandi
riacutekisins6
Iacute kjoumllfarieth fylgdu heimspekihugmyndir sem houmlfnuethu hinni almennt viethurkenndu skoethun
aeth konungurinn hefethi guethdoacutemlegt vald og oacuteskoraethan reacutett til aeth sitja einn aeth thorneim voumlldum
3 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir bls 469
4 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 39 5 Sama heimild bls 39-41
6 Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 507
4
THORNessar hugmyndir umboacutetasinnanna gerethu raacuteeth fyrir thornviacute aeth vald riacutekisins og stjoacuternskipuleg
uppbygging vaeligru grundvoumlllueth aacute eethlisreacutetti mannsins til frelsis Aacute grundvelli
samfeacutelagssaacutettmaacutelans faacute valdhafar umboeth sitt til aeth stjoacuterna riacuteki og lyacuteeth meeth thornviacute aeth tryggja frelsi
og velfereth mannsins Kenningar John Locke um hvernig borgaralegt samfeacutelag og riacutekisvald
myndaethist fyrir tilstuethlan samfeacutelags einstaklinga og samkomulagsins um framsal valdsins
hoacutefu thornviacute mikla sigurgoumlngu innan hugtaksins um riacutekieth og naacuteethi huacuten haacutemarki siacutenu vieth
mannreacutettindayfirlyacutesingar Bandariacutekjamanna og Frakka iacute lok aacutetjaacutendu aldar
Samkvaeligmt thornessum tveim samfeacutelagssaacutettmaacutelum er thornaeth foacutelkieth sem veitir riacutekisstjoacuterninni
heimild til aeth stjoacuterna riacutekinu svo framarlega sem thornaeth bryacutetur ekki gegn eethlisreacutetti einstaklinga aacute
afgerandi haacutett Aethskilnaethur valdathornaacutetta riacutekisins var hluti af thornviacute aeth tryggja aeth stjoacuternvoumlld
misnotuethu ekki valdieth sem samfeacutelagieth fengi thornviacute iacute hendur Siacuteethasti hluti hinnar fraeligethilegu
moacutetunar aacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu var hugmyndin um aeth valdieth laeliggi hjaacute thornjoacuteethinni Meeth thornviacute
var lagethur grunnur aeth almennum kosningareacutetti og thorningraeligethi byggt aacute fulltruacutealyacuteethraeligethi7
13 Uppgangur stjoacuternarskraacuterfestu
Sem fyrr segir er litieth aacute skjalfestingu stjoacuternarskraacutea Bandariacutekjanna og Frakklands sem upphaf
stjoacuternarskraacuterfestu og er hugmyndafraeligethi hennar helst rakin til kenninga John Locke Charles
Montesquieu og Jean Jacques Rousseau Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuterfesta hafi baeligethi verieth
tilgangurinn og meethalieth iacute sjaacutelfstaeligethisbaraacutettu Bandariacutekjanna Bandariacuteska stjoacuternarskraacutein fraacute
aacuterinu 1787 oumlethlaethist fljoacutett meginhlutverk iacute lagalegum og poacutelitiacuteskum deilum og hefur oft reynst
borgurum Bandariacutekjanna mikilvaeliggt haldreipi iacute baraacutettunni vieth stjoacuternvoumlld THORNaacute hefur huacuten einnig
haft varanleg aacutehrif aacute stjoacuternskipunarhugmyndir Evroacutepumanna thornoacute hin skjalfesta stjoacuternarskraacute
Frakka sem toacutek gildi aacuterieth 1791 gerethi thornaeth ekki
Fraacute upphafi hefur stjoacuternarskraacuterfesta thornroacuteast iacute tvaeligr nokkueth oacuteliacutekar aacutettir Iacute Bandariacutekjunum thornar
sem ekki thornurfti aeth bylta innlendu valdi var aacutehersla loumlgeth aacute aeth halda megin stofnunum riacutekisins
aethgreindum og sjaacutelfstaeligethum svo thornaeligr gaeligtu veitt hver annarri naeliggilegt aethhald THORNviacute maacute segja aeth
Bandariacutekjamenn hafi reynt aeth forethast oumlflugt miethstyacuteringarvald Franska borgarasteacutettin
kappkostaethi hinsvegar vieth aeth auka vald sitt meeth thornviacute aeth takmarka vald konungs meeth
stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum THORNannig gaacutetu raacuteethherrar konungs ekki setieth vieth voumlld nema meeth stuethningi
meirihluta kosinna fulltruacutea aacute loumlggjafarthorninginu THORNetta var byrjunin aacute lyacuteethraeligethislegri
thorningraeligethishyggju iacute Evroacutepu aacute niacutetjaacutendu oumlld8
7 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 41-42 8 Sama heimils bls 45
5
Aacutekvaeligethi um skiptingu valdastofnana riacutekisins voru almennt orethueth iacute Evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute
niacutetjaacutendu oumlld en ekki aacutekveethieth liacutekt og stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna Hinsvegar fylgdu moumlrg
Evroacutepuriacuteki fordaeligmi Frakka og takmoumlrkuethu vald konungs meeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum og uacuter
urethu thorningbundin eetha stjoacuternarskraacuterbundin konungsriacuteki Vera maacute aeth thornaeth seacute aethal aacutestaeligetha thorness aeth
franska stjoacuternarskraacutein vareth suacute sem litieth var til thornegar nuacutetiacutemalegri stjoacuternarhaeligttir voru teknir upp
iacute riacutekjum sem buacuteieth houmlfethu vieth einveldi konungs Iacute Bandariacutekjunum thornroacuteaethist stoumlethug
stjoacuternarskraacuterfestu sem byggethist aacute endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela og valdajafnvaeliggi aacute meethan
iacutebuacutear Vestur-Evroacutepu voumlldu leieth til lyacuteethraeligethis og naeligr oacutetakmarkaethrar thorningraeligethishyggju
THORNegar konungar iacute riacutekjum Vestur-Evroacutepu houmlfethu verieth sviptir naeligr oumlllu valdi meeth
stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum vareth hlutverk stjoacuternarskraacutea thornessara riacutekja annaeth og miklu minna en aacute
upphafsdoumlgum hinna skjalfestu stjoacuternarskraacutea THORNaeligr tryggethu ekki mannreacutettindi og takmoumlrkuethu
ekki lengur vald riacutekisstofnana handan thorneirra aacutekvaeligetha er snertu lyacuteethraeligethi og thorningraeligethishyggju
Stjoacuternvoumlld fengu valdieth fraacute borgurunum iacute frjaacutelsum kosningum og voru thornviacute reacutettilega kosnir
fulltruacutear thornjoacuteetharinnar meeth einum eetha oumlethrum haeligtti THORNviacute foacuter thornaeth svo aeth stjoacuternarskraacuter Vestur-
Evroacutepuriacutekja urethu aacute fyrri hluta tuttugustu aldar yacutemist gagnslausar eetha foacuternarloumlmb poacutelitiacuteskra
tilrauna thornjoacuteeththorninga iacute stjoacuternarskipulegum maacutelum Valdatoumlku Nasista aacute fjoacuteretha aacuteratug siacuteethustu
aldar maacute td aeth hluta rekja til aacutekveethinna veikleika iacute hinni svokoumlllueth Weimar-stjoacuternarskraacute
Aftur aacute moacuteti var eitt staeligrsta skrefieth iacute aacutett aeth nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu aacute seinni tiacutemum
oacuteneitanlega Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins fraacute aacuterinu 19499
14 Upphaf nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu
Stofnun Sambandslyacuteethveldisins THORNyacuteskalands aacuterieth 1949 lagethi grunninn aeth nyacuterri stefnumoumlrkun iacute
stjoacuternarskraacuterfestu iacute Evroacutepu Grundvallarloumlgin maeligltu svo fyrir aeth stjoacuternlagadoacutemstoacutell
(Bundesverfassungsgericht) yrethi stofnaethur sem hefethi vald til aeth fella uacuter gildi sett loumlg og
doacutema ef hann kaeligmist aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth ekki vaeligri farieth aeth iacute samraeligmi vieth nyacuteju
stjoacuternarskraacutena Hlutverk doacutemstoacutelsins er aeth tryggja aeth allar stofnanir riacutekisins fari aeth aacutekvaeligethum
Grundvallarlaganna Stofnun doacutemstoacutelsins verethur vart rakin til annars en hryllilegrar vald-
niacuteethslu Nasista og thorness hve auethvelt Nasistum reyndist aeth naacute naeligr algerum voumlldum aacuterieth 1933
Langt fram eftir tuttugustu oumlld var thornaeth riacutekjandi aacutelit vestraelignna stjoacuternmaacutela- og fraeligethimanna
aeth einfoumlld lagasetning framkvaeligmd af thornjoacuteeththorningi sem kosieth var iacute almennum kosningum vaeligri
grundvoumlllur loumlgmaeligtra stjoacuternarhaacutetta iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum THORNessir stjoacuternmaacutela- og fraeligethimenn voru thornoacute
ekki tilbuacutenir aeth efast um loumlgmaeligti vildarhyggjunnar thornraacutett fyrir niethurlaeliggingu margra skjalfestra
stjoacuternarskraacutea aacute fyrri hluta tuttugustu aldar og thorness siethmenningarhruns sem valdatiacuteeth Nasista
9 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 46
6
olli THORNaeth kom thornoacute ekki iacute veg fyrir aeth thorneir taeligkju forystu iacute undirbuacuteningi aacute Althornjoacuteethlegu
mannreacutettindayfirlyacutesingunni (1948) sem var greinilega skrifueth iacute anda eethlisreacutettar Aacute aacutettunda
aacuteratug siacuteethustu aldar komst skriethur aacute stjoacuternskipulega thornroacuteun iacute Vestur-Evroacutepu Aacute thorneim tiacutema voru
thornaeth Suethur-Evroacutepuriacuteki sem toacuteku upp lyacuteethraeligethislega stjoacuternarhaeligtti eftir aacuteratuga einraeligethisstjoacutern
Aacutehrifum Mannreacutettindadoacutemstoacutelsins iacute Strasburg og Evroacutepudoacutemstoacutelsins maacute thornoacute ekki gleyma
Tilkoma thornessara doacutemstoacutela hefur sett valdastofnunum riacutekja frekari skorethur og veitt
einstaklingum aacutekveethna vernd aacute reacutettindum thorneirra
Siacuteethast ber aeth nefna thornau umbrot sem urethu iacute Mieth- og Austur-Evroacutepu iacute byrjun tiacuteunda
aacuteratugar siacuteethustu aldar Eftir fall kommuacutenismans kepptust fraeligethimenn vieth aeth lyacutesa yfir algerum
sigri Vesturlanda iacute thorneirri hugmyndafraeligethilegu baraacutettu sem hafethi staethieth yfir fraacute valdatoumlku
Bolseacutevika iacute Ruacutesslandi aacuterieth 1917 THORNaeth sem ekki hefur komieth fram er aeth stjoacuternarskraacuterfesta hefur
oacutetviacuteraeligtt verieth ein aethal aacutestaeligetha thorness aeth poacutelitiacutesk hugmyndafraeligethi vestraelignna thornjoacuteetha hefur verieth
viethurkennd af thorneim sem leiddu frelsisfylkingar iacute Ruacutesslandi og fyrrverandi bandamanna thorneirra
siacuteethan thornessar breytingar aacutettu seacuter staeth Vieth lok tuttugustu aldar jukust thornannig vinsaeligldir hinnar
skjalfestu stjoacuternarskraacuter og urethu aacuteliacuteka og aacute frumskeiethi hennar iacute lok aacutetjaacutendu aldar og byrjun
thorneirrar niacutetjaacutendu Siacuteethustu aacuteratugi hafa siacutefellt fleiri riacuteki valieth stjoacuternarskraacuterfestu til aeth leggja
grunn aeth poacutelitiacuteskri feacutelagslegri og efnahagslegri uppbyggingu10
15 Samantekt
Vangaveltur um loumlgmaeligti og stjoacuternarfar hafa verieth uppi aacute pallborethinu fraacute upphafi
siethmenningar thornar sem uppbygging poacutelitiacutesks samfeacutelags hefur verieth framarlega iacute hugum
manna THORNraacutett fyrir aeth hugtoumlkin takmoumlrkueth riacutekisstjoacutern og einstaklingsreacutettindi seacuteu thornekkt uacuter
heimspeki og truacutearbroumlgethum fyrri tiacutema er ekki reacutett aeth setja thornau iacute beint samhengi vieth
stjoacuternarskraacuter nuacutetiacutemans Fraeligethilegar vangaveltur um nuacutetiacutemariacutekieth og um manninn sem
einstakling voru iacute raun enn aacute frumskeiethi siacutenu aacute seinni hluta sautjaacutendu aldar og thornviacute vart haeliggt
aeth rekja stjoacuternarskraacuterhugtakieth aftar en til loka hennar eetha byrjun aacutetjaacutendu aldar
Meeth uppgangi vildarhyggjunnar aacute seinni hluta niacutetjaacutendu aldar og iacute byrjun thorneirrar siacuteethustu
missti hin skjalfesta stjoacuternarskraacute tiacutemabundieth mikieth af thorneirri virethingu sem huacuten aacuteethur hafethi og thornaacute
ekki siacutest sem aeligethstu loumlg fullvalda riacutekja Aacute seinni hluta tuttugustu aldar hlaut stjoacuternarskraacuterfestan
uppreist aeligru ekki siacutest eftir voethaverk Nasista iacute seinni heimstyrjoumlldinni Vieth siacuteethustu aldamoacutet
vareth stjoacuternarskraacuterfestan einskonar heildarlausn sem riacuteki leituethu til vieth aeth losa sig uacuter
stjoacuternarfarslegum vandraeligethum
10
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-30
7
2 Einkenni stjoacuternarskraacuterfestu Suacute stjoacuternarskraacuterfesta sem heacuter verethur til skoethunar og kalla maacute evroacutepska uacutetfaeligrslu aacute nuacutetiacutema
stjoacuternarskraacuterfestu telst eiga upphaf sitt aeth rekja til gildistoumlku Grundvallarlaga THORNyacuteska
Sambandslyacuteethveldisins thornann 24 maiacute aacuterieth 1949 THORNaeth thornarf etv ekki aeth hafa moumlrg oreth um thornaeth
aeth houmlfundar thornyacutesku Grundvallarlaganna11
houmlfethu sem viethmieth thornaeligr stjoacuternskipulegu hamfarir
sem urethu iacute THORNyacuteskalandi aacuterieth 1933 thornegar Nasistar naacuteethu voumlldum og thorneirra hryllilegu
mannreacutettindabrota sem borgarar riacutekisins maacutettu thornola af stjoacuternvoumlldum iacute kjoumllfarieth Niethurstaethan
vareth suacute aeth mannreacutettindi voru sett iacute oumlndvegi vieth samningu Grundvallarlaganna riacutekisvaldinu
settar aacuteethur oacutethornekktar skorethur og seacuterstoumlkum stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel komieth aacute foacutet og getur hann
hafnaeth loumlggjoumlf ef huacuten stenst ekki stjoacuternarskraacutena aeth hans mati12
21 Grundvallarthornaeligttir stjoacuternarskraacuterfestu
Stjoacuternarskraacuterfesta samanstendur af amk sex grunvallarthornaacutettum ef miethaeth er vieth
nuacutetiacutemaskilning norraelignna fraeligethimanna13
Iacute fyrsta lagi thornarf ritaetha stjoacuternarskraacute sem aeligethst er iacute
lagakerfi hvers riacutekis og thornviacute einskonar grundvallarloumlg Iacute oumlethru lagi thornarf thornaeth aeth liggja fyrir hver
eigi aeth tuacutelka stjoacuternarskraacutena en thornaeth er oftast iacute houmlndum doacutemstoacutela sem hafa aacutekveethieth
endurskoethunarvald aacute stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum gagnvart settum loumlgum Iacute thornriethja lagi skarast
hugmyndirnar um stjoacuternarskraacuterfestu og reacutettarriacutekieth (the rule of law) thornar sem oacuteliacutek viethmieth eru
houmlfeth uppi vieth framkvaeligmd hvors um sig Stjoacuternarskraacuterfesta krefst meiri vandvirkni vieth gereth
laga og loumlgmaeligti thorneirra thornarf aeth eiga oacuteumdeilanleg stoeth iacute stjoacuternarskraacutenni sjaacutelfri Iacute fjoacuteretha lagi
thornarf riacutekisvaldieth aeth vera skipt Heacuter er iacute raun verieth aeth viacutesa til hinnar klassiacutesku thornriacuteskiptingar
riacutekisvaldsins en riacuteki hafa thornoacute misjafnan haacutett aacute aeth skipta riacutekisvaldi niethur aacute stofnanir siacutenar
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir samt thornaacute kroumlfu aeth moumlrkin milli doacutems- loumlggjafar- og
framkvaeligmdavalds seacuteu nokkueth skyacuter Iacute fimmta lagi er gereth krafa um aeth aacutekveethin
einstaklingsreacutettindi (mannreacutettindi) seacuteu stjoacuternarskraacutervarin og aeth ekki seacute haeliggt aeth fella thornau uacuter
gildi Iacute sjoumltta og siacuteethasta lagi thornarf aeth liacuteta til thorness aeth stjoacuternarskraacuterfesta byacuter yfir aacutekveethinni
althornjoacuteethahyggju sem lyacutesir seacuter thornannig aeth yfirthornjoacuteethlegt vald eetha stofnanir njoacuteta viethurkenningar og
11
Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins (Grundgesetz fuumlr die Bundserepublik Deutschland) hafa haldieth
thornessu nafni fraacute gildistoumlku thorneirra aacuterieth 1949 Aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth iacute upphafi var reiknaeth meeth aeth sameinaeth
THORNyacuteskaland myndi taka upp aethra stjoacuternarskraacute thornegar aeth thornviacute kaeligmi en THORNyacuteskaland var aacute thornessum tiacutema skipt aacute milli
Soveacutetriacutekjanna annars vegar og Vesturveldanna Bandariacutekjanna Bretlands og Frakklands hinsvegar Vieth fall
kommuacutenismans iacute Evroacutepu og sameiningu THORNyacuteskalands var aacutekveethieth aeth halda iacute thornessa braacuteethabrigetha stjoacuternarskraacuteldquo
Vestur-THORNyacuteskalands og nafninu haldieth oacutebreyttu enda hafethi huacuten reynst meeth afbrigethum vel 12
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 32 13
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17
8
thornjoacuteethreacutettarsamningar eru virtir Daeligmi um thornetta er samband Evroacutepusambandsins og
Sameinuethu thornjoacuteethanna vieth siacuten aethildarriacuteki14
THORNetta aacute thornoacute ekki alltaf vieth
Bandariacutekjamenn tala um constitutionalism en aacute allt oumlethrum forsendum en heacuter er gert og
hafa thorneir td komieth seacuter undan thornviacute aeth fullgilda althornjoacuteethlega mannreacutettindasamninga og telja sig
eingoumlngu bundna af eigin stjoacuternarskraacute Segja maacute aeth thorneir liacuteti aacute the rule of law eetha reacutettarriacutekieth
sem afleiethu stjoacuternarskraacuterinnar og meeth thornviacute aeth styrkja stoumlethu hennar meeth doacutemafordaeligmum hafa
Bandariacutekjamenn skapaeth sinn eigin constitutionalism sem er ekki aacutethornekkur thorneim evroacutepska En
hver er munurinn aacute reacutettarriacuteki og riacuteki byggethu aacute stjoacuternarskraacuterfestu
14
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17-19
9
3 Stjoacuternarskraacuterfesta og reacutettarriacutekieth Aacutekveethin skilyrethi thornurfa aeth vera uppfyllt til thorness aeth frumvoumlrp geti orethieth aeth loumlgum og
einstaklingar geti orethieth embaeligttismenn iacute nuacutetiacutema lyacuteethraeligethisriacutekjum Seacuteu skilyrethin uppfyllt er
frumvarpieth eetha skipun embaeligttismanns loumlgmaeligt og er thornaeth ein meginkrafa hins svokallaetha
reacutettarriacutekis Embaeligttismenn thornurfa aeth fara eftir boacutekstaf laganna vieth stoumlrf siacuten eetha aacutekvarethanatoumlku
riacutekisstjoacutern thornarf stuethning meirihluta fulltruacutea aacute thornjoacuteeththorningi og loumlg veretha aeth vera samin iacute samraeligmi
vieth stjoacuternarskraacute THORNetta er oacuteumdeilt iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum og er aacutestaeligethan ekki siacutest suacute aeth hugmyndin
um reacutettarriacutekieth er roacutetgroacutein baeligethi iacute fordaeligmisreacutetti (the rule of law) og meginlandsreacutetti Evroacutepu
(Rechtsstaat) THORNoacute aeth stigsmunur seacute aacute virethist thornaeth thornoacute ekki trufla skilgreiningar aacute hugtakinu og
segir Garethar Giacuteslason ma um thornaeth
Grundvallarhugmyndin sem felst iacute orethinu riacuteki reacutettarins er suacute aeth foacutelk eigi aeth hlyacuteetha reacutettinum og laacuteta
hann stjoacuterna gerethum siacutenum iacute samfeacutelaginu En reacutettarriacuteki er oft notaeth iacute thornrengri merkingu en thornetta
thorneirri aeth riacutekisvaldieth skuli bundieth loumlgum og haacuteeth loumlgum15
Segja maacute aeth fyrri skilgreining Garethars eigi vieth um hina daeligmigerethu skilgreiningu
fordaeligmisreacutettar aacute hugtakinu en hin siacuteethari eigi vieth skilgreiningu meginlandsreacutettar Almenn
skilgreining aacute reacutettarriacuteki myndi sjaacutelfsagt uacutetleggjast thornannig aeth thornaeth seacute thornjoacuteethfeacutelag thornar sem
riacutekisvaldinu er komieth aacute foacutet takmarkaeth og bundieth meeth loumlgum og af mannreacutettindum16
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir thornaacute kroumlfu aeth skilyrethin seacuteu meiri en almennt thornykir naeliggjanlegt iacute
daeligmigerethu reacutettarriacuteki og viethurkennir ekki roumlk sem leietha til minnstu tilsloumlkunar skilyretha aacute
kostnaeth td mannreacutettinda17 Heacuter aeth neethan verethur komieth inn aacute aeth yfirleitt thornurfi aukinn
meirihluta thornjoacuteeththornings eetha einfaldan meirihluta thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu til thorness aeth breyta
stjoacuternarskraacute THORNaeth eru hoacuteflega iacutethornyngjandi skilyrethi thornar sem stjoacuternmaacutelaflokkakerfin iacute flestum
vestraelignum loumlndum eru thornannig gereth aeth naacutenast oacutemoumlgulegt er fyrir einn eetha tvo flokka aeth koma
seacuter saman um seacutertaeligka stjoacuternarskraacuterbreytingu Viethkomandi thornjoacuteethum eru thornoacute faacutear skorethur settar
varethandi stjoacuternarskraacuterbreytingar enda oacuteliacuteklegt aeth almenningur samthornykkti iacutethornyngjandi loumlg fyrir
sjaacutelfan sig Uacuterslit thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslna hafa mikieth poacutelitiacuteskt vaeliggi og eru
stjoacuternarskraacuterbreytingar sem framkvaeligmdar eru meeth sliacuteku moacuteti naeligr oacutevefengjanlegar hvaeth
loumlgmaeligti thorneirra varethar
15
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki bls 143 16
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls 582 17 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 73-74
10
31 Loumlgmaeligti valds
Moumlrg menningarsamfeacuteloumlg undanfarinna tvoumlthornuacutesund aacutera houmlfethu thornann haacutettinn aacute aeth fela
seacuterstoumlkum thornjoacuteethhoumlfethingja allt riacutekisvald THORNjoacuteethhoumlfethinginn gat aukieth skattheimtu (loumlggjafarvald)
sent embaeligttismenn til aeth innheimta skattinn (framkvaeligmdavald) og daeligmt thornaacute iacute fangelsi sem
ekki borguethu (doacutemsvald) Valdieth var reacutettlaeligtt meeth yacutemsu moacuteti en thornekktust eru roumlkin aeth vera
konungborinn og guethdoacutemlegt vald (divine authority) THORNetta er thornoacute nokkueth tengt tiacutemabilum og
samfeacuteloumlgum Fyrstu Iacuteslendingarnir voru td eethlisreacutettarmenn aeth thornviacute leiti aeth thorneir truacuteethu thornviacute aeth
goumlmul loumlg vaeligru bundin heiloumlgum boumlndum vieth hieth endanlega reacutettlaeligti THORNeir litu svo aacute aeth thorneir
vaeligru ekki aeth stunda loumlggjafarstarf iacute Loumlgreacutettu thornjoacuteethveldisaldar heldur einungis aeth leietha reacutett loumlg
iacute ljoacutes18
Aacute sautjaacutendu oumlld maacute segja aeth thornessar hugmyndir hafi orethieth undir iacute thornaeth minnsta aacute
Vesturloumlndum Iacute boacutekinni Leviathan sem gefin var uacutet aacuterieth 1651 segir breski heimspekingurinn
Thomas Hobbes meethal annars
And therefore the first Founders and Legislators of Common-wealths amongst the Gentiles whose
ends were only to keep the people in obedience and peace have in all places taken care First to
imprint in their minds a beliefe that those precepts which they gave concerning Religion might not
be thought to proceed from their own device but from the dictates of some God or other spirit or
else that they themselves were of a higher nature than mere mortalls that their Lawes might the
more easily be received 19
Meeth thornessum orethum og fullyrethingum um aeth truacutearbroumlgeth seacuteu notueth til aeth ala aacute heimsku
mannanna afneitar hann algerlega sliacutekum stjoacuternarhaacutettum meeth roumlkum skynseminnar Hobbes
uacutetskyacuterir svo thornjoacuteethriacutekishugtakieth thornar sem hann reisir tilgaacutetu um hvers vegna riacutekisstjoacuternum leyfist
aeth hafa vald yfir flestum thornaacutettum samfeacutelagsins THORNar uacutetskyacuterir Hobbes aeth seacuterhver maethur hafi
liacutekamlegt vald sem hann geti notaeth sjaacutelfum seacuter til varnar eetha til aeth komast yfir hluti THORNetta
vald er samkvaeligmt svokoumllluethum samfeacutelagssaacutettmaacutela framselt hinu almaacutettuga riacutekildquo sem thornaacute
hefur yfir oumlllu valdi thornegna sinna aeth raacuteetha THORNetta sameinaetha og mikla vald aacute svo aeth sjaacute til thorness
aeth tryggja oumlryggi thornegna riacutekisins iacute thornaeth minnsta fyrir hverjum oumlethrum Hobbes uacutetskyacuterir svo
loumlgmaeligti valdsins hjaacute thornessu riacutekisvaldi og hvernig stofnun sliacuteks valds fer fram THORNaacute skilgreinir
hann samfeacutelagssaacutettmaacutelann og thornaeth umboeth sem valdhafar hafa Segir hann thornaeth falieth iacute thorneim
hluta saacutettmaacutelans sem segir aeth thornegnarnir skuli viethurkenna vald thorness sem valdieth hlyacutetur jafnvel
thornoacutett hann faacutei ekki atkvaeligethi allra20
THORNetta er enn iacute dag grundvallarregla iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum
18
Sigurethur Liacutendal Loumlg og lagasetning iacute Iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Bls 125 19
HobbesThomas Leviathan bls 177 20
Sama heimild bls 185-201
11
32 THORNriacuteskipting riacutekisvaldsins
Franski stjoacuternspekingurinn Charles-Louis de Secondat baron de La Bregravede et de Montesquieu
er talinn einn mesti aacutehrifavaldur aacute stjoacuternskipun nuacutetiacutemariacutekja Iacute boacutek sinni LEsprit des lois eetha
Andi laganna fraacute aacuterinu 1748 talar hann fyrir thornviacute aeth valdi riacutekja seacute skipt iacute thornrennt til aeth forethast
valdniacuteethslu THORNar er hann iacute raun aeth lyacutesa eigin reynslu og kynnum af stjoacuternskipun Breta en
Bretland var aacute thorneim tiacutema eins og kunnugt er vagga thorningraeligethis THORNeir stjoacuternarhaeligttir voru thornoacute iacute
mikilli thornroacuteun aacute aacutetjaacutendu oumlld Um riacutekisstjoacuternarvald segir Montesquieu meethal annars
In every government there are three sorts of power the legislative the executive in respect to
things dependent on the law of nations and the executive in regard to matters that depend on the
civil law [hellip] The latter we shall call the judiciary power and the other simply the executive
power of the state
The political liberty of the subject is a tranquillity of mind arising from the opinion each person
has of his safety In order to have this liberty it is requisite the government be so constituted as
one man need not be afraid of another When the legislative and executive powers are united in the
same person or in the same body of magistrates there can be no liberty because apprehensions
may arise lest the same monarch or senate should enact tyrannical laws to execute them in a
tyrannical manner
Again there is no liberty if the judiciary power be not separated from the legislative and
executive Were it joined with the legislative the life and liberty of the subject would be exposed
to arbitrary control for the judge would be then the legislator Were it joined to the executive
power the judge might behave with violence and oppression There would be an end of
everything were the same man or the same body whether of the nobles or of the people to
exercise those three powers that of enacting laws that of executing the public resolutions and of
trying the causes of individuals21
Montesquieu hafethi upplifaeth stjoacuternmaacutel og fraeligethst um stjoacuternspeki iacute fjoumllda aacutera aacuteethur en hann
skrifaethi thornessa merku boacutek Hann skilgreinir valdieth og stofnanir riacutekisins aacutesamt thornviacute aeth vara vieth
aacutekveethnum haeligttum sem valdieth getur skapaeth Stjoacuternmaacutelamenn hafa thornoacute notaeth tviacuteraeligethni iacute
skilgreiningum Montesquieus til aeth reacutettlaeligta oacutejafna skiptingu valdsins Bjarni Benediktsson
frv forsaeligtisraacuteethherra sagethi ma iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins aacuterieth 1956
Td er talieth aeth hinn mikli franski stjoacuternspekingur Montesquieu [] hafi aeth nokkru misskilieth hina
brezku stjoacuternskipan Hann hafi gert meira en reacutett var uacuter skiftingunni milli hinna thornriggja
houmlfuethgreina riacutekisvaldsins thorne iacute loumlggjafarvald framkvaeligmdarvald og doacutemsvald er vaeligru iacute houmlndum
thornriggja oacuteliacutekra aethila eetha valdhafa22
Bjarni setur thornann fyrirvara aacute oreth siacuten aeth thornaeth geti skipt maacuteli hvenaeligr leitaeth var til Bretlands um
fyrirmynd aacute stjoacuternarfyrirkomulagi Eins og fyrr segir var thorningraeligethieth iacute Bretlandi iacute mikilli thornroacuteun
aacute thorneim tiacutema sem Montesquieu var aeth fraeligethast um thornaeth Hann segir samt sem aacuteethur aeth THORNegar
loumlggjafar- og framkvaeligmdavaldieth er sameinaeth iacute einni manneskju eetha sama yfirvaldinu getur
ekkert frelsi thornrifistldquo THORNar meeth er hann aeth segja aeth oacutetakmarkaeth thorningraeligethi geti verieth frelsinu
haeligttulegt THORNoacute veretha oreth hans ekki skilin betur en svo aeth thorningraeligethi seacute betra en samruni
21
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws bls 173-174 22
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 2
12
framkvaeligmda- og doacutemsvalds annars vegar og loumlggjafar- og doacutemsvalds hins vegar
Framkvaeligmda- og doacutemsvalds var iacute houmlndum soumlmu embaeligttismanna aacute Iacuteslandi thornangaeth til aacuterieth
1992 og var thornviacute framkvaeligmdavaldieth aeth hluta til tengt vieth hina tvo megin valdathornaeligtti riacutekisins
sem Montesquieu sagethi iacutegildi doacutemsdags
Ekki verethur annaeth seacuteeth vieth lestur Anda laganna en aeth Montesquieu hafi verieth aeth lyacutesa thornviacute
aacute hverju stjoacuternarskraacuterfesta eigi aeth grundvallast og thornar meeth stjoacuternun og grunnbygging riacutekja
Hann nefnir ma meethalhoacutefsregluna og poacutelitiacuteskt frelsi sem ekki var gert seacuterlega haacutett undir
houmlfethi fyrr en aacute seinni hluta tuttugustu aldar thornraacutett fyrir mannreacutettindayfirlyacutesingar fraacute lokum
aacutetjaacutendu aldar og fyrri hluta thorneirrar niacutetjaacutendu THORNaeth er einmitt saacute tiacutemi sem heacuter er haldieth fram aeth
nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfesta hafi iacute raun orethieth grundvoumlllurinn vieth stofnun riacutekja Hin skjalfesta
stjoacuternarskraacute er afsprengi skrifa Montesquieus og thornviacute liggur beinast vieth aeth skoetha hana aetheins
naacutenar
13
4 Stjoacuternarskraacuter Skjalfestar stjoacuternarskraacuter sem toacuteku gildi aacute aacutetjaacutendu og niacutetjaacutendu oumlld houmlfethu aethallega thornaeth hlutverk
aeth vera laga-poacutelitiacuteskur rammi fyrir upprennandi thornjoacuteethriacuteki Iacute thorneim laacute einnig framsaeligkin aacuteaeligtlun
meeth thornann tilgang aeth efla loumlgmaeligti borgarasteacutettarinnar til aeth krefjast valda iacute baraacutettunni vieth
einveldi Vegna thornessa voru stjoacuternarskraacuter seacuterstaklega hugsaethar til aeth takmarka poacutelitiacutesk afskipti
framkvaeligmdavaldsins eetha konungs en auka feacutelagsleg og poacutelitiacutesk aacutehrif borgarasteacutettarinnar meeth
thornviacute aeth veita thornjoacuteeththorningum sterka stoumlethu innan thornjoacuteethriacutekisins Stjoacuternarskraacuter tuttugustu og fyrstu
aldar veita valdhoumlfum starfsumboeth lyacuteethraeligethisriacutekjum aacutekveethinn lagagrunn og mannreacutettindum
aacutekveethna vernd THORNaeth er thornviacute oacutehaeligtt aeth segja aeth poacutelitiacutesk staetha og hlutverk hinnar skjalfestu
stjoacuternarskraacuter hafi breyst griacuteetharlega mikieth siacuteethustu tvaeligr aldir liacutekt og hieth frjaacutelslynda thornjoacuteethriacuteki
niacutetjaacutendu aldar er oacuteliacutekt velferethar- og lyacuteethraeligethisriacutekjum tuttugustu og fyrstu aldar23
41 Hlutverk stjoacuternarskraacutea
Stjoacuternarskraacuter gegna thornviacute hlutverki aeth skilgreina voumlld skyldur og sambandieth milli stofnana
riacutekisvaldsins eetha valdhafa Auk thorness setja stjoacuternarskraacuter fram aacutekveethnar skilgreiningar og visst
gildismat Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuter uacutetlisti aacutekveethnar meginreglur fyrir stoumlrf valdhafa og gefa
fyrirmaeligli um hvaeth eigi aeth gera iacute seacuterstoumlkum tilvikum24
THORNessar stjoacuternarskraacuterreglur hvort sem
thornaeligr eru skjalfestar eetha ekki greietha fyrir stoumlethugleika og fyrirsjaacuteanleika iacute atferli allra aethila
riacutekisins THORNaacute buacutea sliacutekar forskriftarreglur til aacutekveethinn maeliglikvaretha sem raunverulegt atferli getur
verieth miethaeth vieth og daeligmt eftir25
42 Skjalfestar stjoacuternarskraacuter
Stjoacuternarskraacuter geta verieth baeligethi skjalfestar (written) eetha oacuteskjalfestar (unwritten) og eru aacutestaeligethur
thorness tengdar stjoacuternmaacutelasoumlgu hvers riacutekis Stjoacuternarskraacute Bretlands er td oacuteskjalfest thornoacute aeth
einhver hluti hennar seacute skjalfestar meginreglur laga sem rekja maacute allt til thornrettaacutendu aldar
Aacutestaeligetha thorness aeth stjoacuternarskraacute Breta er oacuteskjalfest er ekki siacutest suacute aeth Bretar hafa naacuteeth naeligr algerri
samfellu iacute thornroacuteun aacute lagakerfi siacutenu aacute thorneim tiacutema sem riacutekisvald hefur verieth thornar til THORNessu er
algerlega oumlfugt farieth iacute riacutekjum sem hafa skjalfesta stjoacuternarskraacute THORNar hafa alger kaflaskil oftast
aacutett seacuter staeth thornegar nyacutejar stjoacuternarskraacuter hafa verieth skjalfestar KC Wheare proacutefessor iacute
stjoacuternskipunarreacutetti vieth Oxford-haacuteskoacutela uacutetskyacuterethi skjalfestar stjoacuternarskraacuter aacute thornennan veg
23
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 31-32 24
Daeligmi um thornetta er 7 gr Stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands en thornar segir Nuacute deyr forseti eetha laeligtur af stoumlrfum
aacuteethur en kjoumlrtiacutema hans er lokieth og skal thornaacute kjoacutesa nyacutejan forseta til 31 juacuteliacute aacute fjoacuteretha aacuteri fraacute kosninguldquo 25
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 6
14
If we investigate the origins of modern constitutions we find that practically without exception
the were drawn up and odopted because people wished to make a fresh start so far as the
statement of their system of government was concerned [] The circumstances in which a break
with the past and the need for a fresh start come about vary from country to country but in almost
every case in modern times countries have a constitution for the very simple and elementary
reason that they wanted for some reaseon to begin again26
Breski stjoacuternspekingurinn Samuel Finer tekur iacute svipaethan streng og Wheare en hann segir
skjalfestar stjoacuternarskraacuter oft vera vanvirtar og aeth siacutefellt seacute verieth aeth breyta thorneim Hann segir
auk thorness
Moreover-so this line of argument goes-Britain New Zealand and Israel have no codified
constitutions but nevertheless follow with remarkable consistency and continuity what
constitutional rules they do posess Hencersquoit is concluded-constitutions are otiose if the
powerholders exercise self-restraint the written constitution is unnecessary and if they do not it is
useless [] But this is not a sound reason for rejecting the study of constitutions rather for
persuing it with sensitivity and common sense otherwise one might just as well deny the
usefulness of door locks These are clearly unnecessary to honest people who pass the door and
equally are useless against the determined burglar But they can and do deter the casual strollers
who might otherwise in and help themselves27
Stjoacuternarskraacuter eru thornviacute teknar iacute notkun vegna thorness aeth foacutelk vill nyacutett upphaf og sjaacutelfsagt leiethreacutetta
sambandieth milli siacuten og riacutekisvaldsins THORNaeth er thornoacute varla noacuteg aeth hafa einungis skjalfesta
stjoacuternarskraacute til aeth tryggja aethhald valdhafa og reacutettindi borgaranna Hinsvegar verethur aeth liacuteta til
oretha Finers thornar sem hann segir aeth thornaeth seacute ekki aacutestaeligetha til aeth forethast notkun thorneirra Hann segir
aeth fleira thornurfi aeth koma til og er thornaeth vel iacute takt vieth thornaeth sem komieth var innaacute aeth ofan um
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu THORNau einkenni gera ekki raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu aetheins til
formlega og aeth aethrar oacuteskjalfestar meginreglur grundvalli stjoacuternskipun riacutekja THORNaeth gefur tilefni
til geeththornoacutettaaacutekvarethana stjoacuternvalda og minnkar reacutettaroumlryggi borgaranna
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter
Samkvaeligmt skoska loumlgspekingnum Neil MacCormick er haeliggt aeth skipta skjalfestum
stjoacuternarskraacutem iacute annars vegar formlegar (formal) stjoacuternarskraacuter og hins vegar virkar
(functional) stjoacuternarskraacuter28
MacCormick segir virkar stjoacuternarskraacuterldquo vera vieth lyacuteethi thornar sem
uppi er haldieth lagakerfi sem viacutesar iacute sjaacutelft sig Til aeth uacutetskyacutera thornetta naacutenar segir hann
The idea of aacuteconstostitution in the functional senseacute is nothing other than the set of rules that
taken together as a dynamic unity establishes and regulates the self-governance of a political
entity This applies wether the entity you have in mind is a nation state a union state a federation
a confederation or whatever other kind of human commonwealth there may be29
Formleg stjoacuternarskraacute er thornviacute andstaeligethan vieth thornetta og er iacute raun skjal sem ekki er farieth
naacutekvaeligmlega eftir heldur er stuethst vieth thornau aacutekvaeligethi sem ekki er haeliggt aeth liacuteta framhjaacute Segja maacute
26
Wheare K C 1966 Modern Constitutions bls 4 27
Samuel Finer 1995 Comparing constitutions bls 2 28
Neil MacCormick 2005 Whorsquos afraid of a European Constitution bls 40-41 29
Sama heimild bls 42
15
sem daeligmi aeth hluti stjoacuternskipunarkafla iacuteslensku stjoacuternarkraacuterinnar seacute aetheins formlega til og allt
oumlnnur stjoacuternarskraacute seacute iacute raun virk THORNaeth er haeliggt aeth taka undir thornaeth aeth farieth seacute eftir helstu
aacutekvaeligethum iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar en stoacuter hluti hennar er ekki virkur Sem daeligmi maacute nefna
14 gr stjoacuternarskraacuterinnar um stjoacuternaraacutebyrgeth sem segir Raacuteethherrar bera aacutebyrgeth aacute
stjoacuternarframkvaeligmdum oumlllum Raacuteethherraaacutebyrgeth er aacutekveethin meeth loumlgum Althorningi getur kaeligrt
raacuteethherra fyrir embaeligttisrekstur thorneirra Landsdoacutemur daeligmir thornau maacutelldquo THORNetta einstaka aacutekvaeligethi
stjoacuternarskraacuterinnar er ekki virkt thornar sem Landsdoacutemur hefur aldrei verieth kallaethur saman og thornviacute
er stjoacuternaraacutebyrgeth aetheins formlegur hluti stjoacuternarskraacuter Iacuteslands
Allar stjoacuternarskraacuter hafa siacutena virku hlieth og siacutena formlegu hlieth Spurningin er hversu
fraacutebrugethnar thornaeligr eru hvorri annarri Ljoacutest er aeth stjoacuternarskraacuterfesta krefst thorness aeth liacutetieth beri thornar aacute
milli thornoacute svo aeth thornviacute verethi kannski aldrei naacuteeth aeth thornaeligr verethi algerlega hliethstaeligethar Laacutegmarkieth er
etv thornaeth aeth haeliggt seacute aeth skynja meginreglur hverrar stjoacuternarskraacuter fyrir sig og aeth thornaeligr stuethli aeth
thornviacute aeth almenningur geti nokkurn veginn seacuteeth fyrir gjoumlrethir valdhafa
422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter
Iacute lok thornessarar yfirferethar um skilgreiningar aacute stjoacuternarskraacutem er reacutett aeth fjalla um torbreytanlegar
(rigid) og auethbreytanlegar (flexible) stjoacuternarskraacuter Torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa
nokkueth samstillt aacutetak til aeth haeliggt seacute aeth breyta thorneim Algengasta einkenni thorneirra er thornaeth aeth
aukinn meirihluta thorne tvo thornriethju hluta thornjoacuteeththornings eetha thornjoacuteetharatkvaeligetha thornarf til aeth breyta thorneim
Daeligmi um thornetta er stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna en tveir thornriethju hlutar beggja thorningdeilda thornurfa
aeth leggja fram frumvarp thorness efnis eetha tvouml af hverjum thornremur loumlggjafarthorningum riacutekjanna
sjaacutelfra30
Hugmyndin aeth baki thornessu fyrirkomulagi er aeth torvelda meirihaacutettar breytingar aacute
stjoacuternskipun riacutekisins aeth tilstuethlan faacuterra stjoacuternmaacutelamanna THORNessi thornroacuteun bandariacutesku stjoacuternar-
skraacuterinnar hefur orethieth til thorness nuacute aacute tiacutemum er naacutenast oacutemoumlgulegt aeth breyta henni thornar sem
gildismat thornjoacuteetharinnar er mun fjoumllskruacuteethugra en thornaeth var fyrir ruacutemum 200 aacuterum thornegar
stjoacuternarskraacutein toacutek gildi
Auethbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa hinsvegar ekki aeth reietha sig aacute algeran samhug
thornjoacuteetharinnar THORNekktasta auethbreytanlega stjoacuternarskraacutein er aacuten vafa Weimar-stjoacuternarskraacutein sem
Hitler nyacutetti seacuter til aeth komast til valda Suacute stjoacuternarskraacute hafethi ma thornann galla aeth thornjoacuteeththorningieth gat
breytt stjoacuternarskraacutenni meeth sama haeligtti og einfoumlldum loumlgum31
THORNaeth er ekki haeliggt aeth benda aacute
seacuterstakt einkenni auethbreytanlegra stjoacuternarskraacutea Segja maacute aeth ef ekki er krafist amk aukins
meirihluta aacute thornjoacuteeththorningi vieth stjoacuternarskraacuterbreytingu seacute um auethbreytanlega stjoacuternarskraacute aeth raeligetha
30
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 10 31
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir Bls 471
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html
4
THORNessar hugmyndir umboacutetasinnanna gerethu raacuteeth fyrir thornviacute aeth vald riacutekisins og stjoacuternskipuleg
uppbygging vaeligru grundvoumlllueth aacute eethlisreacutetti mannsins til frelsis Aacute grundvelli
samfeacutelagssaacutettmaacutelans faacute valdhafar umboeth sitt til aeth stjoacuterna riacuteki og lyacuteeth meeth thornviacute aeth tryggja frelsi
og velfereth mannsins Kenningar John Locke um hvernig borgaralegt samfeacutelag og riacutekisvald
myndaethist fyrir tilstuethlan samfeacutelags einstaklinga og samkomulagsins um framsal valdsins
hoacutefu thornviacute mikla sigurgoumlngu innan hugtaksins um riacutekieth og naacuteethi huacuten haacutemarki siacutenu vieth
mannreacutettindayfirlyacutesingar Bandariacutekjamanna og Frakka iacute lok aacutetjaacutendu aldar
Samkvaeligmt thornessum tveim samfeacutelagssaacutettmaacutelum er thornaeth foacutelkieth sem veitir riacutekisstjoacuterninni
heimild til aeth stjoacuterna riacutekinu svo framarlega sem thornaeth bryacutetur ekki gegn eethlisreacutetti einstaklinga aacute
afgerandi haacutett Aethskilnaethur valdathornaacutetta riacutekisins var hluti af thornviacute aeth tryggja aeth stjoacuternvoumlld
misnotuethu ekki valdieth sem samfeacutelagieth fengi thornviacute iacute hendur Siacuteethasti hluti hinnar fraeligethilegu
moacutetunar aacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu var hugmyndin um aeth valdieth laeliggi hjaacute thornjoacuteethinni Meeth thornviacute
var lagethur grunnur aeth almennum kosningareacutetti og thorningraeligethi byggt aacute fulltruacutealyacuteethraeligethi7
13 Uppgangur stjoacuternarskraacuterfestu
Sem fyrr segir er litieth aacute skjalfestingu stjoacuternarskraacutea Bandariacutekjanna og Frakklands sem upphaf
stjoacuternarskraacuterfestu og er hugmyndafraeligethi hennar helst rakin til kenninga John Locke Charles
Montesquieu og Jean Jacques Rousseau Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuterfesta hafi baeligethi verieth
tilgangurinn og meethalieth iacute sjaacutelfstaeligethisbaraacutettu Bandariacutekjanna Bandariacuteska stjoacuternarskraacutein fraacute
aacuterinu 1787 oumlethlaethist fljoacutett meginhlutverk iacute lagalegum og poacutelitiacuteskum deilum og hefur oft reynst
borgurum Bandariacutekjanna mikilvaeliggt haldreipi iacute baraacutettunni vieth stjoacuternvoumlld THORNaacute hefur huacuten einnig
haft varanleg aacutehrif aacute stjoacuternskipunarhugmyndir Evroacutepumanna thornoacute hin skjalfesta stjoacuternarskraacute
Frakka sem toacutek gildi aacuterieth 1791 gerethi thornaeth ekki
Fraacute upphafi hefur stjoacuternarskraacuterfesta thornroacuteast iacute tvaeligr nokkueth oacuteliacutekar aacutettir Iacute Bandariacutekjunum thornar
sem ekki thornurfti aeth bylta innlendu valdi var aacutehersla loumlgeth aacute aeth halda megin stofnunum riacutekisins
aethgreindum og sjaacutelfstaeligethum svo thornaeligr gaeligtu veitt hver annarri naeliggilegt aethhald THORNviacute maacute segja aeth
Bandariacutekjamenn hafi reynt aeth forethast oumlflugt miethstyacuteringarvald Franska borgarasteacutettin
kappkostaethi hinsvegar vieth aeth auka vald sitt meeth thornviacute aeth takmarka vald konungs meeth
stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum THORNannig gaacutetu raacuteethherrar konungs ekki setieth vieth voumlld nema meeth stuethningi
meirihluta kosinna fulltruacutea aacute loumlggjafarthorninginu THORNetta var byrjunin aacute lyacuteethraeligethislegri
thorningraeligethishyggju iacute Evroacutepu aacute niacutetjaacutendu oumlld8
7 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 41-42 8 Sama heimils bls 45
5
Aacutekvaeligethi um skiptingu valdastofnana riacutekisins voru almennt orethueth iacute Evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute
niacutetjaacutendu oumlld en ekki aacutekveethieth liacutekt og stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna Hinsvegar fylgdu moumlrg
Evroacutepuriacuteki fordaeligmi Frakka og takmoumlrkuethu vald konungs meeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum og uacuter
urethu thorningbundin eetha stjoacuternarskraacuterbundin konungsriacuteki Vera maacute aeth thornaeth seacute aethal aacutestaeligetha thorness aeth
franska stjoacuternarskraacutein vareth suacute sem litieth var til thornegar nuacutetiacutemalegri stjoacuternarhaeligttir voru teknir upp
iacute riacutekjum sem buacuteieth houmlfethu vieth einveldi konungs Iacute Bandariacutekjunum thornroacuteaethist stoumlethug
stjoacuternarskraacuterfestu sem byggethist aacute endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela og valdajafnvaeliggi aacute meethan
iacutebuacutear Vestur-Evroacutepu voumlldu leieth til lyacuteethraeligethis og naeligr oacutetakmarkaethrar thorningraeligethishyggju
THORNegar konungar iacute riacutekjum Vestur-Evroacutepu houmlfethu verieth sviptir naeligr oumlllu valdi meeth
stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum vareth hlutverk stjoacuternarskraacutea thornessara riacutekja annaeth og miklu minna en aacute
upphafsdoumlgum hinna skjalfestu stjoacuternarskraacutea THORNaeligr tryggethu ekki mannreacutettindi og takmoumlrkuethu
ekki lengur vald riacutekisstofnana handan thorneirra aacutekvaeligetha er snertu lyacuteethraeligethi og thorningraeligethishyggju
Stjoacuternvoumlld fengu valdieth fraacute borgurunum iacute frjaacutelsum kosningum og voru thornviacute reacutettilega kosnir
fulltruacutear thornjoacuteetharinnar meeth einum eetha oumlethrum haeligtti THORNviacute foacuter thornaeth svo aeth stjoacuternarskraacuter Vestur-
Evroacutepuriacutekja urethu aacute fyrri hluta tuttugustu aldar yacutemist gagnslausar eetha foacuternarloumlmb poacutelitiacuteskra
tilrauna thornjoacuteeththorninga iacute stjoacuternarskipulegum maacutelum Valdatoumlku Nasista aacute fjoacuteretha aacuteratug siacuteethustu
aldar maacute td aeth hluta rekja til aacutekveethinna veikleika iacute hinni svokoumlllueth Weimar-stjoacuternarskraacute
Aftur aacute moacuteti var eitt staeligrsta skrefieth iacute aacutett aeth nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu aacute seinni tiacutemum
oacuteneitanlega Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins fraacute aacuterinu 19499
14 Upphaf nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu
Stofnun Sambandslyacuteethveldisins THORNyacuteskalands aacuterieth 1949 lagethi grunninn aeth nyacuterri stefnumoumlrkun iacute
stjoacuternarskraacuterfestu iacute Evroacutepu Grundvallarloumlgin maeligltu svo fyrir aeth stjoacuternlagadoacutemstoacutell
(Bundesverfassungsgericht) yrethi stofnaethur sem hefethi vald til aeth fella uacuter gildi sett loumlg og
doacutema ef hann kaeligmist aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth ekki vaeligri farieth aeth iacute samraeligmi vieth nyacuteju
stjoacuternarskraacutena Hlutverk doacutemstoacutelsins er aeth tryggja aeth allar stofnanir riacutekisins fari aeth aacutekvaeligethum
Grundvallarlaganna Stofnun doacutemstoacutelsins verethur vart rakin til annars en hryllilegrar vald-
niacuteethslu Nasista og thorness hve auethvelt Nasistum reyndist aeth naacute naeligr algerum voumlldum aacuterieth 1933
Langt fram eftir tuttugustu oumlld var thornaeth riacutekjandi aacutelit vestraelignna stjoacuternmaacutela- og fraeligethimanna
aeth einfoumlld lagasetning framkvaeligmd af thornjoacuteeththorningi sem kosieth var iacute almennum kosningum vaeligri
grundvoumlllur loumlgmaeligtra stjoacuternarhaacutetta iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum THORNessir stjoacuternmaacutela- og fraeligethimenn voru thornoacute
ekki tilbuacutenir aeth efast um loumlgmaeligti vildarhyggjunnar thornraacutett fyrir niethurlaeliggingu margra skjalfestra
stjoacuternarskraacutea aacute fyrri hluta tuttugustu aldar og thorness siethmenningarhruns sem valdatiacuteeth Nasista
9 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 46
6
olli THORNaeth kom thornoacute ekki iacute veg fyrir aeth thorneir taeligkju forystu iacute undirbuacuteningi aacute Althornjoacuteethlegu
mannreacutettindayfirlyacutesingunni (1948) sem var greinilega skrifueth iacute anda eethlisreacutettar Aacute aacutettunda
aacuteratug siacuteethustu aldar komst skriethur aacute stjoacuternskipulega thornroacuteun iacute Vestur-Evroacutepu Aacute thorneim tiacutema voru
thornaeth Suethur-Evroacutepuriacuteki sem toacuteku upp lyacuteethraeligethislega stjoacuternarhaeligtti eftir aacuteratuga einraeligethisstjoacutern
Aacutehrifum Mannreacutettindadoacutemstoacutelsins iacute Strasburg og Evroacutepudoacutemstoacutelsins maacute thornoacute ekki gleyma
Tilkoma thornessara doacutemstoacutela hefur sett valdastofnunum riacutekja frekari skorethur og veitt
einstaklingum aacutekveethna vernd aacute reacutettindum thorneirra
Siacuteethast ber aeth nefna thornau umbrot sem urethu iacute Mieth- og Austur-Evroacutepu iacute byrjun tiacuteunda
aacuteratugar siacuteethustu aldar Eftir fall kommuacutenismans kepptust fraeligethimenn vieth aeth lyacutesa yfir algerum
sigri Vesturlanda iacute thorneirri hugmyndafraeligethilegu baraacutettu sem hafethi staethieth yfir fraacute valdatoumlku
Bolseacutevika iacute Ruacutesslandi aacuterieth 1917 THORNaeth sem ekki hefur komieth fram er aeth stjoacuternarskraacuterfesta hefur
oacutetviacuteraeligtt verieth ein aethal aacutestaeligetha thorness aeth poacutelitiacutesk hugmyndafraeligethi vestraelignna thornjoacuteetha hefur verieth
viethurkennd af thorneim sem leiddu frelsisfylkingar iacute Ruacutesslandi og fyrrverandi bandamanna thorneirra
siacuteethan thornessar breytingar aacutettu seacuter staeth Vieth lok tuttugustu aldar jukust thornannig vinsaeligldir hinnar
skjalfestu stjoacuternarskraacuter og urethu aacuteliacuteka og aacute frumskeiethi hennar iacute lok aacutetjaacutendu aldar og byrjun
thorneirrar niacutetjaacutendu Siacuteethustu aacuteratugi hafa siacutefellt fleiri riacuteki valieth stjoacuternarskraacuterfestu til aeth leggja
grunn aeth poacutelitiacuteskri feacutelagslegri og efnahagslegri uppbyggingu10
15 Samantekt
Vangaveltur um loumlgmaeligti og stjoacuternarfar hafa verieth uppi aacute pallborethinu fraacute upphafi
siethmenningar thornar sem uppbygging poacutelitiacutesks samfeacutelags hefur verieth framarlega iacute hugum
manna THORNraacutett fyrir aeth hugtoumlkin takmoumlrkueth riacutekisstjoacutern og einstaklingsreacutettindi seacuteu thornekkt uacuter
heimspeki og truacutearbroumlgethum fyrri tiacutema er ekki reacutett aeth setja thornau iacute beint samhengi vieth
stjoacuternarskraacuter nuacutetiacutemans Fraeligethilegar vangaveltur um nuacutetiacutemariacutekieth og um manninn sem
einstakling voru iacute raun enn aacute frumskeiethi siacutenu aacute seinni hluta sautjaacutendu aldar og thornviacute vart haeliggt
aeth rekja stjoacuternarskraacuterhugtakieth aftar en til loka hennar eetha byrjun aacutetjaacutendu aldar
Meeth uppgangi vildarhyggjunnar aacute seinni hluta niacutetjaacutendu aldar og iacute byrjun thorneirrar siacuteethustu
missti hin skjalfesta stjoacuternarskraacute tiacutemabundieth mikieth af thorneirri virethingu sem huacuten aacuteethur hafethi og thornaacute
ekki siacutest sem aeligethstu loumlg fullvalda riacutekja Aacute seinni hluta tuttugustu aldar hlaut stjoacuternarskraacuterfestan
uppreist aeligru ekki siacutest eftir voethaverk Nasista iacute seinni heimstyrjoumlldinni Vieth siacuteethustu aldamoacutet
vareth stjoacuternarskraacuterfestan einskonar heildarlausn sem riacuteki leituethu til vieth aeth losa sig uacuter
stjoacuternarfarslegum vandraeligethum
10
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-30
7
2 Einkenni stjoacuternarskraacuterfestu Suacute stjoacuternarskraacuterfesta sem heacuter verethur til skoethunar og kalla maacute evroacutepska uacutetfaeligrslu aacute nuacutetiacutema
stjoacuternarskraacuterfestu telst eiga upphaf sitt aeth rekja til gildistoumlku Grundvallarlaga THORNyacuteska
Sambandslyacuteethveldisins thornann 24 maiacute aacuterieth 1949 THORNaeth thornarf etv ekki aeth hafa moumlrg oreth um thornaeth
aeth houmlfundar thornyacutesku Grundvallarlaganna11
houmlfethu sem viethmieth thornaeligr stjoacuternskipulegu hamfarir
sem urethu iacute THORNyacuteskalandi aacuterieth 1933 thornegar Nasistar naacuteethu voumlldum og thorneirra hryllilegu
mannreacutettindabrota sem borgarar riacutekisins maacutettu thornola af stjoacuternvoumlldum iacute kjoumllfarieth Niethurstaethan
vareth suacute aeth mannreacutettindi voru sett iacute oumlndvegi vieth samningu Grundvallarlaganna riacutekisvaldinu
settar aacuteethur oacutethornekktar skorethur og seacuterstoumlkum stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel komieth aacute foacutet og getur hann
hafnaeth loumlggjoumlf ef huacuten stenst ekki stjoacuternarskraacutena aeth hans mati12
21 Grundvallarthornaeligttir stjoacuternarskraacuterfestu
Stjoacuternarskraacuterfesta samanstendur af amk sex grunvallarthornaacutettum ef miethaeth er vieth
nuacutetiacutemaskilning norraelignna fraeligethimanna13
Iacute fyrsta lagi thornarf ritaetha stjoacuternarskraacute sem aeligethst er iacute
lagakerfi hvers riacutekis og thornviacute einskonar grundvallarloumlg Iacute oumlethru lagi thornarf thornaeth aeth liggja fyrir hver
eigi aeth tuacutelka stjoacuternarskraacutena en thornaeth er oftast iacute houmlndum doacutemstoacutela sem hafa aacutekveethieth
endurskoethunarvald aacute stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum gagnvart settum loumlgum Iacute thornriethja lagi skarast
hugmyndirnar um stjoacuternarskraacuterfestu og reacutettarriacutekieth (the rule of law) thornar sem oacuteliacutek viethmieth eru
houmlfeth uppi vieth framkvaeligmd hvors um sig Stjoacuternarskraacuterfesta krefst meiri vandvirkni vieth gereth
laga og loumlgmaeligti thorneirra thornarf aeth eiga oacuteumdeilanleg stoeth iacute stjoacuternarskraacutenni sjaacutelfri Iacute fjoacuteretha lagi
thornarf riacutekisvaldieth aeth vera skipt Heacuter er iacute raun verieth aeth viacutesa til hinnar klassiacutesku thornriacuteskiptingar
riacutekisvaldsins en riacuteki hafa thornoacute misjafnan haacutett aacute aeth skipta riacutekisvaldi niethur aacute stofnanir siacutenar
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir samt thornaacute kroumlfu aeth moumlrkin milli doacutems- loumlggjafar- og
framkvaeligmdavalds seacuteu nokkueth skyacuter Iacute fimmta lagi er gereth krafa um aeth aacutekveethin
einstaklingsreacutettindi (mannreacutettindi) seacuteu stjoacuternarskraacutervarin og aeth ekki seacute haeliggt aeth fella thornau uacuter
gildi Iacute sjoumltta og siacuteethasta lagi thornarf aeth liacuteta til thorness aeth stjoacuternarskraacuterfesta byacuter yfir aacutekveethinni
althornjoacuteethahyggju sem lyacutesir seacuter thornannig aeth yfirthornjoacuteethlegt vald eetha stofnanir njoacuteta viethurkenningar og
11
Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins (Grundgesetz fuumlr die Bundserepublik Deutschland) hafa haldieth
thornessu nafni fraacute gildistoumlku thorneirra aacuterieth 1949 Aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth iacute upphafi var reiknaeth meeth aeth sameinaeth
THORNyacuteskaland myndi taka upp aethra stjoacuternarskraacute thornegar aeth thornviacute kaeligmi en THORNyacuteskaland var aacute thornessum tiacutema skipt aacute milli
Soveacutetriacutekjanna annars vegar og Vesturveldanna Bandariacutekjanna Bretlands og Frakklands hinsvegar Vieth fall
kommuacutenismans iacute Evroacutepu og sameiningu THORNyacuteskalands var aacutekveethieth aeth halda iacute thornessa braacuteethabrigetha stjoacuternarskraacuteldquo
Vestur-THORNyacuteskalands og nafninu haldieth oacutebreyttu enda hafethi huacuten reynst meeth afbrigethum vel 12
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 32 13
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17
8
thornjoacuteethreacutettarsamningar eru virtir Daeligmi um thornetta er samband Evroacutepusambandsins og
Sameinuethu thornjoacuteethanna vieth siacuten aethildarriacuteki14
THORNetta aacute thornoacute ekki alltaf vieth
Bandariacutekjamenn tala um constitutionalism en aacute allt oumlethrum forsendum en heacuter er gert og
hafa thorneir td komieth seacuter undan thornviacute aeth fullgilda althornjoacuteethlega mannreacutettindasamninga og telja sig
eingoumlngu bundna af eigin stjoacuternarskraacute Segja maacute aeth thorneir liacuteti aacute the rule of law eetha reacutettarriacutekieth
sem afleiethu stjoacuternarskraacuterinnar og meeth thornviacute aeth styrkja stoumlethu hennar meeth doacutemafordaeligmum hafa
Bandariacutekjamenn skapaeth sinn eigin constitutionalism sem er ekki aacutethornekkur thorneim evroacutepska En
hver er munurinn aacute reacutettarriacuteki og riacuteki byggethu aacute stjoacuternarskraacuterfestu
14
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17-19
9
3 Stjoacuternarskraacuterfesta og reacutettarriacutekieth Aacutekveethin skilyrethi thornurfa aeth vera uppfyllt til thorness aeth frumvoumlrp geti orethieth aeth loumlgum og
einstaklingar geti orethieth embaeligttismenn iacute nuacutetiacutema lyacuteethraeligethisriacutekjum Seacuteu skilyrethin uppfyllt er
frumvarpieth eetha skipun embaeligttismanns loumlgmaeligt og er thornaeth ein meginkrafa hins svokallaetha
reacutettarriacutekis Embaeligttismenn thornurfa aeth fara eftir boacutekstaf laganna vieth stoumlrf siacuten eetha aacutekvarethanatoumlku
riacutekisstjoacutern thornarf stuethning meirihluta fulltruacutea aacute thornjoacuteeththorningi og loumlg veretha aeth vera samin iacute samraeligmi
vieth stjoacuternarskraacute THORNetta er oacuteumdeilt iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum og er aacutestaeligethan ekki siacutest suacute aeth hugmyndin
um reacutettarriacutekieth er roacutetgroacutein baeligethi iacute fordaeligmisreacutetti (the rule of law) og meginlandsreacutetti Evroacutepu
(Rechtsstaat) THORNoacute aeth stigsmunur seacute aacute virethist thornaeth thornoacute ekki trufla skilgreiningar aacute hugtakinu og
segir Garethar Giacuteslason ma um thornaeth
Grundvallarhugmyndin sem felst iacute orethinu riacuteki reacutettarins er suacute aeth foacutelk eigi aeth hlyacuteetha reacutettinum og laacuteta
hann stjoacuterna gerethum siacutenum iacute samfeacutelaginu En reacutettarriacuteki er oft notaeth iacute thornrengri merkingu en thornetta
thorneirri aeth riacutekisvaldieth skuli bundieth loumlgum og haacuteeth loumlgum15
Segja maacute aeth fyrri skilgreining Garethars eigi vieth um hina daeligmigerethu skilgreiningu
fordaeligmisreacutettar aacute hugtakinu en hin siacuteethari eigi vieth skilgreiningu meginlandsreacutettar Almenn
skilgreining aacute reacutettarriacuteki myndi sjaacutelfsagt uacutetleggjast thornannig aeth thornaeth seacute thornjoacuteethfeacutelag thornar sem
riacutekisvaldinu er komieth aacute foacutet takmarkaeth og bundieth meeth loumlgum og af mannreacutettindum16
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir thornaacute kroumlfu aeth skilyrethin seacuteu meiri en almennt thornykir naeliggjanlegt iacute
daeligmigerethu reacutettarriacuteki og viethurkennir ekki roumlk sem leietha til minnstu tilsloumlkunar skilyretha aacute
kostnaeth td mannreacutettinda17 Heacuter aeth neethan verethur komieth inn aacute aeth yfirleitt thornurfi aukinn
meirihluta thornjoacuteeththornings eetha einfaldan meirihluta thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu til thorness aeth breyta
stjoacuternarskraacute THORNaeth eru hoacuteflega iacutethornyngjandi skilyrethi thornar sem stjoacuternmaacutelaflokkakerfin iacute flestum
vestraelignum loumlndum eru thornannig gereth aeth naacutenast oacutemoumlgulegt er fyrir einn eetha tvo flokka aeth koma
seacuter saman um seacutertaeligka stjoacuternarskraacuterbreytingu Viethkomandi thornjoacuteethum eru thornoacute faacutear skorethur settar
varethandi stjoacuternarskraacuterbreytingar enda oacuteliacuteklegt aeth almenningur samthornykkti iacutethornyngjandi loumlg fyrir
sjaacutelfan sig Uacuterslit thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslna hafa mikieth poacutelitiacuteskt vaeliggi og eru
stjoacuternarskraacuterbreytingar sem framkvaeligmdar eru meeth sliacuteku moacuteti naeligr oacutevefengjanlegar hvaeth
loumlgmaeligti thorneirra varethar
15
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki bls 143 16
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls 582 17 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 73-74
10
31 Loumlgmaeligti valds
Moumlrg menningarsamfeacuteloumlg undanfarinna tvoumlthornuacutesund aacutera houmlfethu thornann haacutettinn aacute aeth fela
seacuterstoumlkum thornjoacuteethhoumlfethingja allt riacutekisvald THORNjoacuteethhoumlfethinginn gat aukieth skattheimtu (loumlggjafarvald)
sent embaeligttismenn til aeth innheimta skattinn (framkvaeligmdavald) og daeligmt thornaacute iacute fangelsi sem
ekki borguethu (doacutemsvald) Valdieth var reacutettlaeligtt meeth yacutemsu moacuteti en thornekktust eru roumlkin aeth vera
konungborinn og guethdoacutemlegt vald (divine authority) THORNetta er thornoacute nokkueth tengt tiacutemabilum og
samfeacuteloumlgum Fyrstu Iacuteslendingarnir voru td eethlisreacutettarmenn aeth thornviacute leiti aeth thorneir truacuteethu thornviacute aeth
goumlmul loumlg vaeligru bundin heiloumlgum boumlndum vieth hieth endanlega reacutettlaeligti THORNeir litu svo aacute aeth thorneir
vaeligru ekki aeth stunda loumlggjafarstarf iacute Loumlgreacutettu thornjoacuteethveldisaldar heldur einungis aeth leietha reacutett loumlg
iacute ljoacutes18
Aacute sautjaacutendu oumlld maacute segja aeth thornessar hugmyndir hafi orethieth undir iacute thornaeth minnsta aacute
Vesturloumlndum Iacute boacutekinni Leviathan sem gefin var uacutet aacuterieth 1651 segir breski heimspekingurinn
Thomas Hobbes meethal annars
And therefore the first Founders and Legislators of Common-wealths amongst the Gentiles whose
ends were only to keep the people in obedience and peace have in all places taken care First to
imprint in their minds a beliefe that those precepts which they gave concerning Religion might not
be thought to proceed from their own device but from the dictates of some God or other spirit or
else that they themselves were of a higher nature than mere mortalls that their Lawes might the
more easily be received 19
Meeth thornessum orethum og fullyrethingum um aeth truacutearbroumlgeth seacuteu notueth til aeth ala aacute heimsku
mannanna afneitar hann algerlega sliacutekum stjoacuternarhaacutettum meeth roumlkum skynseminnar Hobbes
uacutetskyacuterir svo thornjoacuteethriacutekishugtakieth thornar sem hann reisir tilgaacutetu um hvers vegna riacutekisstjoacuternum leyfist
aeth hafa vald yfir flestum thornaacutettum samfeacutelagsins THORNar uacutetskyacuterir Hobbes aeth seacuterhver maethur hafi
liacutekamlegt vald sem hann geti notaeth sjaacutelfum seacuter til varnar eetha til aeth komast yfir hluti THORNetta
vald er samkvaeligmt svokoumllluethum samfeacutelagssaacutettmaacutela framselt hinu almaacutettuga riacutekildquo sem thornaacute
hefur yfir oumlllu valdi thornegna sinna aeth raacuteetha THORNetta sameinaetha og mikla vald aacute svo aeth sjaacute til thorness
aeth tryggja oumlryggi thornegna riacutekisins iacute thornaeth minnsta fyrir hverjum oumlethrum Hobbes uacutetskyacuterir svo
loumlgmaeligti valdsins hjaacute thornessu riacutekisvaldi og hvernig stofnun sliacuteks valds fer fram THORNaacute skilgreinir
hann samfeacutelagssaacutettmaacutelann og thornaeth umboeth sem valdhafar hafa Segir hann thornaeth falieth iacute thorneim
hluta saacutettmaacutelans sem segir aeth thornegnarnir skuli viethurkenna vald thorness sem valdieth hlyacutetur jafnvel
thornoacutett hann faacutei ekki atkvaeligethi allra20
THORNetta er enn iacute dag grundvallarregla iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum
18
Sigurethur Liacutendal Loumlg og lagasetning iacute Iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Bls 125 19
HobbesThomas Leviathan bls 177 20
Sama heimild bls 185-201
11
32 THORNriacuteskipting riacutekisvaldsins
Franski stjoacuternspekingurinn Charles-Louis de Secondat baron de La Bregravede et de Montesquieu
er talinn einn mesti aacutehrifavaldur aacute stjoacuternskipun nuacutetiacutemariacutekja Iacute boacutek sinni LEsprit des lois eetha
Andi laganna fraacute aacuterinu 1748 talar hann fyrir thornviacute aeth valdi riacutekja seacute skipt iacute thornrennt til aeth forethast
valdniacuteethslu THORNar er hann iacute raun aeth lyacutesa eigin reynslu og kynnum af stjoacuternskipun Breta en
Bretland var aacute thorneim tiacutema eins og kunnugt er vagga thorningraeligethis THORNeir stjoacuternarhaeligttir voru thornoacute iacute
mikilli thornroacuteun aacute aacutetjaacutendu oumlld Um riacutekisstjoacuternarvald segir Montesquieu meethal annars
In every government there are three sorts of power the legislative the executive in respect to
things dependent on the law of nations and the executive in regard to matters that depend on the
civil law [hellip] The latter we shall call the judiciary power and the other simply the executive
power of the state
The political liberty of the subject is a tranquillity of mind arising from the opinion each person
has of his safety In order to have this liberty it is requisite the government be so constituted as
one man need not be afraid of another When the legislative and executive powers are united in the
same person or in the same body of magistrates there can be no liberty because apprehensions
may arise lest the same monarch or senate should enact tyrannical laws to execute them in a
tyrannical manner
Again there is no liberty if the judiciary power be not separated from the legislative and
executive Were it joined with the legislative the life and liberty of the subject would be exposed
to arbitrary control for the judge would be then the legislator Were it joined to the executive
power the judge might behave with violence and oppression There would be an end of
everything were the same man or the same body whether of the nobles or of the people to
exercise those three powers that of enacting laws that of executing the public resolutions and of
trying the causes of individuals21
Montesquieu hafethi upplifaeth stjoacuternmaacutel og fraeligethst um stjoacuternspeki iacute fjoumllda aacutera aacuteethur en hann
skrifaethi thornessa merku boacutek Hann skilgreinir valdieth og stofnanir riacutekisins aacutesamt thornviacute aeth vara vieth
aacutekveethnum haeligttum sem valdieth getur skapaeth Stjoacuternmaacutelamenn hafa thornoacute notaeth tviacuteraeligethni iacute
skilgreiningum Montesquieus til aeth reacutettlaeligta oacutejafna skiptingu valdsins Bjarni Benediktsson
frv forsaeligtisraacuteethherra sagethi ma iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins aacuterieth 1956
Td er talieth aeth hinn mikli franski stjoacuternspekingur Montesquieu [] hafi aeth nokkru misskilieth hina
brezku stjoacuternskipan Hann hafi gert meira en reacutett var uacuter skiftingunni milli hinna thornriggja
houmlfuethgreina riacutekisvaldsins thorne iacute loumlggjafarvald framkvaeligmdarvald og doacutemsvald er vaeligru iacute houmlndum
thornriggja oacuteliacutekra aethila eetha valdhafa22
Bjarni setur thornann fyrirvara aacute oreth siacuten aeth thornaeth geti skipt maacuteli hvenaeligr leitaeth var til Bretlands um
fyrirmynd aacute stjoacuternarfyrirkomulagi Eins og fyrr segir var thorningraeligethieth iacute Bretlandi iacute mikilli thornroacuteun
aacute thorneim tiacutema sem Montesquieu var aeth fraeligethast um thornaeth Hann segir samt sem aacuteethur aeth THORNegar
loumlggjafar- og framkvaeligmdavaldieth er sameinaeth iacute einni manneskju eetha sama yfirvaldinu getur
ekkert frelsi thornrifistldquo THORNar meeth er hann aeth segja aeth oacutetakmarkaeth thorningraeligethi geti verieth frelsinu
haeligttulegt THORNoacute veretha oreth hans ekki skilin betur en svo aeth thorningraeligethi seacute betra en samruni
21
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws bls 173-174 22
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 2
12
framkvaeligmda- og doacutemsvalds annars vegar og loumlggjafar- og doacutemsvalds hins vegar
Framkvaeligmda- og doacutemsvalds var iacute houmlndum soumlmu embaeligttismanna aacute Iacuteslandi thornangaeth til aacuterieth
1992 og var thornviacute framkvaeligmdavaldieth aeth hluta til tengt vieth hina tvo megin valdathornaeligtti riacutekisins
sem Montesquieu sagethi iacutegildi doacutemsdags
Ekki verethur annaeth seacuteeth vieth lestur Anda laganna en aeth Montesquieu hafi verieth aeth lyacutesa thornviacute
aacute hverju stjoacuternarskraacuterfesta eigi aeth grundvallast og thornar meeth stjoacuternun og grunnbygging riacutekja
Hann nefnir ma meethalhoacutefsregluna og poacutelitiacuteskt frelsi sem ekki var gert seacuterlega haacutett undir
houmlfethi fyrr en aacute seinni hluta tuttugustu aldar thornraacutett fyrir mannreacutettindayfirlyacutesingar fraacute lokum
aacutetjaacutendu aldar og fyrri hluta thorneirrar niacutetjaacutendu THORNaeth er einmitt saacute tiacutemi sem heacuter er haldieth fram aeth
nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfesta hafi iacute raun orethieth grundvoumlllurinn vieth stofnun riacutekja Hin skjalfesta
stjoacuternarskraacute er afsprengi skrifa Montesquieus og thornviacute liggur beinast vieth aeth skoetha hana aetheins
naacutenar
13
4 Stjoacuternarskraacuter Skjalfestar stjoacuternarskraacuter sem toacuteku gildi aacute aacutetjaacutendu og niacutetjaacutendu oumlld houmlfethu aethallega thornaeth hlutverk
aeth vera laga-poacutelitiacuteskur rammi fyrir upprennandi thornjoacuteethriacuteki Iacute thorneim laacute einnig framsaeligkin aacuteaeligtlun
meeth thornann tilgang aeth efla loumlgmaeligti borgarasteacutettarinnar til aeth krefjast valda iacute baraacutettunni vieth
einveldi Vegna thornessa voru stjoacuternarskraacuter seacuterstaklega hugsaethar til aeth takmarka poacutelitiacutesk afskipti
framkvaeligmdavaldsins eetha konungs en auka feacutelagsleg og poacutelitiacutesk aacutehrif borgarasteacutettarinnar meeth
thornviacute aeth veita thornjoacuteeththorningum sterka stoumlethu innan thornjoacuteethriacutekisins Stjoacuternarskraacuter tuttugustu og fyrstu
aldar veita valdhoumlfum starfsumboeth lyacuteethraeligethisriacutekjum aacutekveethinn lagagrunn og mannreacutettindum
aacutekveethna vernd THORNaeth er thornviacute oacutehaeligtt aeth segja aeth poacutelitiacutesk staetha og hlutverk hinnar skjalfestu
stjoacuternarskraacuter hafi breyst griacuteetharlega mikieth siacuteethustu tvaeligr aldir liacutekt og hieth frjaacutelslynda thornjoacuteethriacuteki
niacutetjaacutendu aldar er oacuteliacutekt velferethar- og lyacuteethraeligethisriacutekjum tuttugustu og fyrstu aldar23
41 Hlutverk stjoacuternarskraacutea
Stjoacuternarskraacuter gegna thornviacute hlutverki aeth skilgreina voumlld skyldur og sambandieth milli stofnana
riacutekisvaldsins eetha valdhafa Auk thorness setja stjoacuternarskraacuter fram aacutekveethnar skilgreiningar og visst
gildismat Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuter uacutetlisti aacutekveethnar meginreglur fyrir stoumlrf valdhafa og gefa
fyrirmaeligli um hvaeth eigi aeth gera iacute seacuterstoumlkum tilvikum24
THORNessar stjoacuternarskraacuterreglur hvort sem
thornaeligr eru skjalfestar eetha ekki greietha fyrir stoumlethugleika og fyrirsjaacuteanleika iacute atferli allra aethila
riacutekisins THORNaacute buacutea sliacutekar forskriftarreglur til aacutekveethinn maeliglikvaretha sem raunverulegt atferli getur
verieth miethaeth vieth og daeligmt eftir25
42 Skjalfestar stjoacuternarskraacuter
Stjoacuternarskraacuter geta verieth baeligethi skjalfestar (written) eetha oacuteskjalfestar (unwritten) og eru aacutestaeligethur
thorness tengdar stjoacuternmaacutelasoumlgu hvers riacutekis Stjoacuternarskraacute Bretlands er td oacuteskjalfest thornoacute aeth
einhver hluti hennar seacute skjalfestar meginreglur laga sem rekja maacute allt til thornrettaacutendu aldar
Aacutestaeligetha thorness aeth stjoacuternarskraacute Breta er oacuteskjalfest er ekki siacutest suacute aeth Bretar hafa naacuteeth naeligr algerri
samfellu iacute thornroacuteun aacute lagakerfi siacutenu aacute thorneim tiacutema sem riacutekisvald hefur verieth thornar til THORNessu er
algerlega oumlfugt farieth iacute riacutekjum sem hafa skjalfesta stjoacuternarskraacute THORNar hafa alger kaflaskil oftast
aacutett seacuter staeth thornegar nyacutejar stjoacuternarskraacuter hafa verieth skjalfestar KC Wheare proacutefessor iacute
stjoacuternskipunarreacutetti vieth Oxford-haacuteskoacutela uacutetskyacuterethi skjalfestar stjoacuternarskraacuter aacute thornennan veg
23
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 31-32 24
Daeligmi um thornetta er 7 gr Stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands en thornar segir Nuacute deyr forseti eetha laeligtur af stoumlrfum
aacuteethur en kjoumlrtiacutema hans er lokieth og skal thornaacute kjoacutesa nyacutejan forseta til 31 juacuteliacute aacute fjoacuteretha aacuteri fraacute kosninguldquo 25
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 6
14
If we investigate the origins of modern constitutions we find that practically without exception
the were drawn up and odopted because people wished to make a fresh start so far as the
statement of their system of government was concerned [] The circumstances in which a break
with the past and the need for a fresh start come about vary from country to country but in almost
every case in modern times countries have a constitution for the very simple and elementary
reason that they wanted for some reaseon to begin again26
Breski stjoacuternspekingurinn Samuel Finer tekur iacute svipaethan streng og Wheare en hann segir
skjalfestar stjoacuternarskraacuter oft vera vanvirtar og aeth siacutefellt seacute verieth aeth breyta thorneim Hann segir
auk thorness
Moreover-so this line of argument goes-Britain New Zealand and Israel have no codified
constitutions but nevertheless follow with remarkable consistency and continuity what
constitutional rules they do posess Hencersquoit is concluded-constitutions are otiose if the
powerholders exercise self-restraint the written constitution is unnecessary and if they do not it is
useless [] But this is not a sound reason for rejecting the study of constitutions rather for
persuing it with sensitivity and common sense otherwise one might just as well deny the
usefulness of door locks These are clearly unnecessary to honest people who pass the door and
equally are useless against the determined burglar But they can and do deter the casual strollers
who might otherwise in and help themselves27
Stjoacuternarskraacuter eru thornviacute teknar iacute notkun vegna thorness aeth foacutelk vill nyacutett upphaf og sjaacutelfsagt leiethreacutetta
sambandieth milli siacuten og riacutekisvaldsins THORNaeth er thornoacute varla noacuteg aeth hafa einungis skjalfesta
stjoacuternarskraacute til aeth tryggja aethhald valdhafa og reacutettindi borgaranna Hinsvegar verethur aeth liacuteta til
oretha Finers thornar sem hann segir aeth thornaeth seacute ekki aacutestaeligetha til aeth forethast notkun thorneirra Hann segir
aeth fleira thornurfi aeth koma til og er thornaeth vel iacute takt vieth thornaeth sem komieth var innaacute aeth ofan um
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu THORNau einkenni gera ekki raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu aetheins til
formlega og aeth aethrar oacuteskjalfestar meginreglur grundvalli stjoacuternskipun riacutekja THORNaeth gefur tilefni
til geeththornoacutettaaacutekvarethana stjoacuternvalda og minnkar reacutettaroumlryggi borgaranna
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter
Samkvaeligmt skoska loumlgspekingnum Neil MacCormick er haeliggt aeth skipta skjalfestum
stjoacuternarskraacutem iacute annars vegar formlegar (formal) stjoacuternarskraacuter og hins vegar virkar
(functional) stjoacuternarskraacuter28
MacCormick segir virkar stjoacuternarskraacuterldquo vera vieth lyacuteethi thornar sem
uppi er haldieth lagakerfi sem viacutesar iacute sjaacutelft sig Til aeth uacutetskyacutera thornetta naacutenar segir hann
The idea of aacuteconstostitution in the functional senseacute is nothing other than the set of rules that
taken together as a dynamic unity establishes and regulates the self-governance of a political
entity This applies wether the entity you have in mind is a nation state a union state a federation
a confederation or whatever other kind of human commonwealth there may be29
Formleg stjoacuternarskraacute er thornviacute andstaeligethan vieth thornetta og er iacute raun skjal sem ekki er farieth
naacutekvaeligmlega eftir heldur er stuethst vieth thornau aacutekvaeligethi sem ekki er haeliggt aeth liacuteta framhjaacute Segja maacute
26
Wheare K C 1966 Modern Constitutions bls 4 27
Samuel Finer 1995 Comparing constitutions bls 2 28
Neil MacCormick 2005 Whorsquos afraid of a European Constitution bls 40-41 29
Sama heimild bls 42
15
sem daeligmi aeth hluti stjoacuternskipunarkafla iacuteslensku stjoacuternarkraacuterinnar seacute aetheins formlega til og allt
oumlnnur stjoacuternarskraacute seacute iacute raun virk THORNaeth er haeliggt aeth taka undir thornaeth aeth farieth seacute eftir helstu
aacutekvaeligethum iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar en stoacuter hluti hennar er ekki virkur Sem daeligmi maacute nefna
14 gr stjoacuternarskraacuterinnar um stjoacuternaraacutebyrgeth sem segir Raacuteethherrar bera aacutebyrgeth aacute
stjoacuternarframkvaeligmdum oumlllum Raacuteethherraaacutebyrgeth er aacutekveethin meeth loumlgum Althorningi getur kaeligrt
raacuteethherra fyrir embaeligttisrekstur thorneirra Landsdoacutemur daeligmir thornau maacutelldquo THORNetta einstaka aacutekvaeligethi
stjoacuternarskraacuterinnar er ekki virkt thornar sem Landsdoacutemur hefur aldrei verieth kallaethur saman og thornviacute
er stjoacuternaraacutebyrgeth aetheins formlegur hluti stjoacuternarskraacuter Iacuteslands
Allar stjoacuternarskraacuter hafa siacutena virku hlieth og siacutena formlegu hlieth Spurningin er hversu
fraacutebrugethnar thornaeligr eru hvorri annarri Ljoacutest er aeth stjoacuternarskraacuterfesta krefst thorness aeth liacutetieth beri thornar aacute
milli thornoacute svo aeth thornviacute verethi kannski aldrei naacuteeth aeth thornaeligr verethi algerlega hliethstaeligethar Laacutegmarkieth er
etv thornaeth aeth haeliggt seacute aeth skynja meginreglur hverrar stjoacuternarskraacuter fyrir sig og aeth thornaeligr stuethli aeth
thornviacute aeth almenningur geti nokkurn veginn seacuteeth fyrir gjoumlrethir valdhafa
422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter
Iacute lok thornessarar yfirferethar um skilgreiningar aacute stjoacuternarskraacutem er reacutett aeth fjalla um torbreytanlegar
(rigid) og auethbreytanlegar (flexible) stjoacuternarskraacuter Torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa
nokkueth samstillt aacutetak til aeth haeliggt seacute aeth breyta thorneim Algengasta einkenni thorneirra er thornaeth aeth
aukinn meirihluta thorne tvo thornriethju hluta thornjoacuteeththornings eetha thornjoacuteetharatkvaeligetha thornarf til aeth breyta thorneim
Daeligmi um thornetta er stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna en tveir thornriethju hlutar beggja thorningdeilda thornurfa
aeth leggja fram frumvarp thorness efnis eetha tvouml af hverjum thornremur loumlggjafarthorningum riacutekjanna
sjaacutelfra30
Hugmyndin aeth baki thornessu fyrirkomulagi er aeth torvelda meirihaacutettar breytingar aacute
stjoacuternskipun riacutekisins aeth tilstuethlan faacuterra stjoacuternmaacutelamanna THORNessi thornroacuteun bandariacutesku stjoacuternar-
skraacuterinnar hefur orethieth til thorness nuacute aacute tiacutemum er naacutenast oacutemoumlgulegt aeth breyta henni thornar sem
gildismat thornjoacuteetharinnar er mun fjoumllskruacuteethugra en thornaeth var fyrir ruacutemum 200 aacuterum thornegar
stjoacuternarskraacutein toacutek gildi
Auethbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa hinsvegar ekki aeth reietha sig aacute algeran samhug
thornjoacuteetharinnar THORNekktasta auethbreytanlega stjoacuternarskraacutein er aacuten vafa Weimar-stjoacuternarskraacutein sem
Hitler nyacutetti seacuter til aeth komast til valda Suacute stjoacuternarskraacute hafethi ma thornann galla aeth thornjoacuteeththorningieth gat
breytt stjoacuternarskraacutenni meeth sama haeligtti og einfoumlldum loumlgum31
THORNaeth er ekki haeliggt aeth benda aacute
seacuterstakt einkenni auethbreytanlegra stjoacuternarskraacutea Segja maacute aeth ef ekki er krafist amk aukins
meirihluta aacute thornjoacuteeththorningi vieth stjoacuternarskraacuterbreytingu seacute um auethbreytanlega stjoacuternarskraacute aeth raeligetha
30
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 10 31
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir Bls 471
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html
5
Aacutekvaeligethi um skiptingu valdastofnana riacutekisins voru almennt orethueth iacute Evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute
niacutetjaacutendu oumlld en ekki aacutekveethieth liacutekt og stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna Hinsvegar fylgdu moumlrg
Evroacutepuriacuteki fordaeligmi Frakka og takmoumlrkuethu vald konungs meeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum og uacuter
urethu thorningbundin eetha stjoacuternarskraacuterbundin konungsriacuteki Vera maacute aeth thornaeth seacute aethal aacutestaeligetha thorness aeth
franska stjoacuternarskraacutein vareth suacute sem litieth var til thornegar nuacutetiacutemalegri stjoacuternarhaeligttir voru teknir upp
iacute riacutekjum sem buacuteieth houmlfethu vieth einveldi konungs Iacute Bandariacutekjunum thornroacuteaethist stoumlethug
stjoacuternarskraacuterfestu sem byggethist aacute endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela og valdajafnvaeliggi aacute meethan
iacutebuacutear Vestur-Evroacutepu voumlldu leieth til lyacuteethraeligethis og naeligr oacutetakmarkaethrar thorningraeligethishyggju
THORNegar konungar iacute riacutekjum Vestur-Evroacutepu houmlfethu verieth sviptir naeligr oumlllu valdi meeth
stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum vareth hlutverk stjoacuternarskraacutea thornessara riacutekja annaeth og miklu minna en aacute
upphafsdoumlgum hinna skjalfestu stjoacuternarskraacutea THORNaeligr tryggethu ekki mannreacutettindi og takmoumlrkuethu
ekki lengur vald riacutekisstofnana handan thorneirra aacutekvaeligetha er snertu lyacuteethraeligethi og thorningraeligethishyggju
Stjoacuternvoumlld fengu valdieth fraacute borgurunum iacute frjaacutelsum kosningum og voru thornviacute reacutettilega kosnir
fulltruacutear thornjoacuteetharinnar meeth einum eetha oumlethrum haeligtti THORNviacute foacuter thornaeth svo aeth stjoacuternarskraacuter Vestur-
Evroacutepuriacutekja urethu aacute fyrri hluta tuttugustu aldar yacutemist gagnslausar eetha foacuternarloumlmb poacutelitiacuteskra
tilrauna thornjoacuteeththorninga iacute stjoacuternarskipulegum maacutelum Valdatoumlku Nasista aacute fjoacuteretha aacuteratug siacuteethustu
aldar maacute td aeth hluta rekja til aacutekveethinna veikleika iacute hinni svokoumlllueth Weimar-stjoacuternarskraacute
Aftur aacute moacuteti var eitt staeligrsta skrefieth iacute aacutett aeth nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu aacute seinni tiacutemum
oacuteneitanlega Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins fraacute aacuterinu 19499
14 Upphaf nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfestu
Stofnun Sambandslyacuteethveldisins THORNyacuteskalands aacuterieth 1949 lagethi grunninn aeth nyacuterri stefnumoumlrkun iacute
stjoacuternarskraacuterfestu iacute Evroacutepu Grundvallarloumlgin maeligltu svo fyrir aeth stjoacuternlagadoacutemstoacutell
(Bundesverfassungsgericht) yrethi stofnaethur sem hefethi vald til aeth fella uacuter gildi sett loumlg og
doacutema ef hann kaeligmist aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth ekki vaeligri farieth aeth iacute samraeligmi vieth nyacuteju
stjoacuternarskraacutena Hlutverk doacutemstoacutelsins er aeth tryggja aeth allar stofnanir riacutekisins fari aeth aacutekvaeligethum
Grundvallarlaganna Stofnun doacutemstoacutelsins verethur vart rakin til annars en hryllilegrar vald-
niacuteethslu Nasista og thorness hve auethvelt Nasistum reyndist aeth naacute naeligr algerum voumlldum aacuterieth 1933
Langt fram eftir tuttugustu oumlld var thornaeth riacutekjandi aacutelit vestraelignna stjoacuternmaacutela- og fraeligethimanna
aeth einfoumlld lagasetning framkvaeligmd af thornjoacuteeththorningi sem kosieth var iacute almennum kosningum vaeligri
grundvoumlllur loumlgmaeligtra stjoacuternarhaacutetta iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum THORNessir stjoacuternmaacutela- og fraeligethimenn voru thornoacute
ekki tilbuacutenir aeth efast um loumlgmaeligti vildarhyggjunnar thornraacutett fyrir niethurlaeliggingu margra skjalfestra
stjoacuternarskraacutea aacute fyrri hluta tuttugustu aldar og thorness siethmenningarhruns sem valdatiacuteeth Nasista
9 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 46
6
olli THORNaeth kom thornoacute ekki iacute veg fyrir aeth thorneir taeligkju forystu iacute undirbuacuteningi aacute Althornjoacuteethlegu
mannreacutettindayfirlyacutesingunni (1948) sem var greinilega skrifueth iacute anda eethlisreacutettar Aacute aacutettunda
aacuteratug siacuteethustu aldar komst skriethur aacute stjoacuternskipulega thornroacuteun iacute Vestur-Evroacutepu Aacute thorneim tiacutema voru
thornaeth Suethur-Evroacutepuriacuteki sem toacuteku upp lyacuteethraeligethislega stjoacuternarhaeligtti eftir aacuteratuga einraeligethisstjoacutern
Aacutehrifum Mannreacutettindadoacutemstoacutelsins iacute Strasburg og Evroacutepudoacutemstoacutelsins maacute thornoacute ekki gleyma
Tilkoma thornessara doacutemstoacutela hefur sett valdastofnunum riacutekja frekari skorethur og veitt
einstaklingum aacutekveethna vernd aacute reacutettindum thorneirra
Siacuteethast ber aeth nefna thornau umbrot sem urethu iacute Mieth- og Austur-Evroacutepu iacute byrjun tiacuteunda
aacuteratugar siacuteethustu aldar Eftir fall kommuacutenismans kepptust fraeligethimenn vieth aeth lyacutesa yfir algerum
sigri Vesturlanda iacute thorneirri hugmyndafraeligethilegu baraacutettu sem hafethi staethieth yfir fraacute valdatoumlku
Bolseacutevika iacute Ruacutesslandi aacuterieth 1917 THORNaeth sem ekki hefur komieth fram er aeth stjoacuternarskraacuterfesta hefur
oacutetviacuteraeligtt verieth ein aethal aacutestaeligetha thorness aeth poacutelitiacutesk hugmyndafraeligethi vestraelignna thornjoacuteetha hefur verieth
viethurkennd af thorneim sem leiddu frelsisfylkingar iacute Ruacutesslandi og fyrrverandi bandamanna thorneirra
siacuteethan thornessar breytingar aacutettu seacuter staeth Vieth lok tuttugustu aldar jukust thornannig vinsaeligldir hinnar
skjalfestu stjoacuternarskraacuter og urethu aacuteliacuteka og aacute frumskeiethi hennar iacute lok aacutetjaacutendu aldar og byrjun
thorneirrar niacutetjaacutendu Siacuteethustu aacuteratugi hafa siacutefellt fleiri riacuteki valieth stjoacuternarskraacuterfestu til aeth leggja
grunn aeth poacutelitiacuteskri feacutelagslegri og efnahagslegri uppbyggingu10
15 Samantekt
Vangaveltur um loumlgmaeligti og stjoacuternarfar hafa verieth uppi aacute pallborethinu fraacute upphafi
siethmenningar thornar sem uppbygging poacutelitiacutesks samfeacutelags hefur verieth framarlega iacute hugum
manna THORNraacutett fyrir aeth hugtoumlkin takmoumlrkueth riacutekisstjoacutern og einstaklingsreacutettindi seacuteu thornekkt uacuter
heimspeki og truacutearbroumlgethum fyrri tiacutema er ekki reacutett aeth setja thornau iacute beint samhengi vieth
stjoacuternarskraacuter nuacutetiacutemans Fraeligethilegar vangaveltur um nuacutetiacutemariacutekieth og um manninn sem
einstakling voru iacute raun enn aacute frumskeiethi siacutenu aacute seinni hluta sautjaacutendu aldar og thornviacute vart haeliggt
aeth rekja stjoacuternarskraacuterhugtakieth aftar en til loka hennar eetha byrjun aacutetjaacutendu aldar
Meeth uppgangi vildarhyggjunnar aacute seinni hluta niacutetjaacutendu aldar og iacute byrjun thorneirrar siacuteethustu
missti hin skjalfesta stjoacuternarskraacute tiacutemabundieth mikieth af thorneirri virethingu sem huacuten aacuteethur hafethi og thornaacute
ekki siacutest sem aeligethstu loumlg fullvalda riacutekja Aacute seinni hluta tuttugustu aldar hlaut stjoacuternarskraacuterfestan
uppreist aeligru ekki siacutest eftir voethaverk Nasista iacute seinni heimstyrjoumlldinni Vieth siacuteethustu aldamoacutet
vareth stjoacuternarskraacuterfestan einskonar heildarlausn sem riacuteki leituethu til vieth aeth losa sig uacuter
stjoacuternarfarslegum vandraeligethum
10
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-30
7
2 Einkenni stjoacuternarskraacuterfestu Suacute stjoacuternarskraacuterfesta sem heacuter verethur til skoethunar og kalla maacute evroacutepska uacutetfaeligrslu aacute nuacutetiacutema
stjoacuternarskraacuterfestu telst eiga upphaf sitt aeth rekja til gildistoumlku Grundvallarlaga THORNyacuteska
Sambandslyacuteethveldisins thornann 24 maiacute aacuterieth 1949 THORNaeth thornarf etv ekki aeth hafa moumlrg oreth um thornaeth
aeth houmlfundar thornyacutesku Grundvallarlaganna11
houmlfethu sem viethmieth thornaeligr stjoacuternskipulegu hamfarir
sem urethu iacute THORNyacuteskalandi aacuterieth 1933 thornegar Nasistar naacuteethu voumlldum og thorneirra hryllilegu
mannreacutettindabrota sem borgarar riacutekisins maacutettu thornola af stjoacuternvoumlldum iacute kjoumllfarieth Niethurstaethan
vareth suacute aeth mannreacutettindi voru sett iacute oumlndvegi vieth samningu Grundvallarlaganna riacutekisvaldinu
settar aacuteethur oacutethornekktar skorethur og seacuterstoumlkum stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel komieth aacute foacutet og getur hann
hafnaeth loumlggjoumlf ef huacuten stenst ekki stjoacuternarskraacutena aeth hans mati12
21 Grundvallarthornaeligttir stjoacuternarskraacuterfestu
Stjoacuternarskraacuterfesta samanstendur af amk sex grunvallarthornaacutettum ef miethaeth er vieth
nuacutetiacutemaskilning norraelignna fraeligethimanna13
Iacute fyrsta lagi thornarf ritaetha stjoacuternarskraacute sem aeligethst er iacute
lagakerfi hvers riacutekis og thornviacute einskonar grundvallarloumlg Iacute oumlethru lagi thornarf thornaeth aeth liggja fyrir hver
eigi aeth tuacutelka stjoacuternarskraacutena en thornaeth er oftast iacute houmlndum doacutemstoacutela sem hafa aacutekveethieth
endurskoethunarvald aacute stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum gagnvart settum loumlgum Iacute thornriethja lagi skarast
hugmyndirnar um stjoacuternarskraacuterfestu og reacutettarriacutekieth (the rule of law) thornar sem oacuteliacutek viethmieth eru
houmlfeth uppi vieth framkvaeligmd hvors um sig Stjoacuternarskraacuterfesta krefst meiri vandvirkni vieth gereth
laga og loumlgmaeligti thorneirra thornarf aeth eiga oacuteumdeilanleg stoeth iacute stjoacuternarskraacutenni sjaacutelfri Iacute fjoacuteretha lagi
thornarf riacutekisvaldieth aeth vera skipt Heacuter er iacute raun verieth aeth viacutesa til hinnar klassiacutesku thornriacuteskiptingar
riacutekisvaldsins en riacuteki hafa thornoacute misjafnan haacutett aacute aeth skipta riacutekisvaldi niethur aacute stofnanir siacutenar
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir samt thornaacute kroumlfu aeth moumlrkin milli doacutems- loumlggjafar- og
framkvaeligmdavalds seacuteu nokkueth skyacuter Iacute fimmta lagi er gereth krafa um aeth aacutekveethin
einstaklingsreacutettindi (mannreacutettindi) seacuteu stjoacuternarskraacutervarin og aeth ekki seacute haeliggt aeth fella thornau uacuter
gildi Iacute sjoumltta og siacuteethasta lagi thornarf aeth liacuteta til thorness aeth stjoacuternarskraacuterfesta byacuter yfir aacutekveethinni
althornjoacuteethahyggju sem lyacutesir seacuter thornannig aeth yfirthornjoacuteethlegt vald eetha stofnanir njoacuteta viethurkenningar og
11
Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins (Grundgesetz fuumlr die Bundserepublik Deutschland) hafa haldieth
thornessu nafni fraacute gildistoumlku thorneirra aacuterieth 1949 Aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth iacute upphafi var reiknaeth meeth aeth sameinaeth
THORNyacuteskaland myndi taka upp aethra stjoacuternarskraacute thornegar aeth thornviacute kaeligmi en THORNyacuteskaland var aacute thornessum tiacutema skipt aacute milli
Soveacutetriacutekjanna annars vegar og Vesturveldanna Bandariacutekjanna Bretlands og Frakklands hinsvegar Vieth fall
kommuacutenismans iacute Evroacutepu og sameiningu THORNyacuteskalands var aacutekveethieth aeth halda iacute thornessa braacuteethabrigetha stjoacuternarskraacuteldquo
Vestur-THORNyacuteskalands og nafninu haldieth oacutebreyttu enda hafethi huacuten reynst meeth afbrigethum vel 12
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 32 13
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17
8
thornjoacuteethreacutettarsamningar eru virtir Daeligmi um thornetta er samband Evroacutepusambandsins og
Sameinuethu thornjoacuteethanna vieth siacuten aethildarriacuteki14
THORNetta aacute thornoacute ekki alltaf vieth
Bandariacutekjamenn tala um constitutionalism en aacute allt oumlethrum forsendum en heacuter er gert og
hafa thorneir td komieth seacuter undan thornviacute aeth fullgilda althornjoacuteethlega mannreacutettindasamninga og telja sig
eingoumlngu bundna af eigin stjoacuternarskraacute Segja maacute aeth thorneir liacuteti aacute the rule of law eetha reacutettarriacutekieth
sem afleiethu stjoacuternarskraacuterinnar og meeth thornviacute aeth styrkja stoumlethu hennar meeth doacutemafordaeligmum hafa
Bandariacutekjamenn skapaeth sinn eigin constitutionalism sem er ekki aacutethornekkur thorneim evroacutepska En
hver er munurinn aacute reacutettarriacuteki og riacuteki byggethu aacute stjoacuternarskraacuterfestu
14
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17-19
9
3 Stjoacuternarskraacuterfesta og reacutettarriacutekieth Aacutekveethin skilyrethi thornurfa aeth vera uppfyllt til thorness aeth frumvoumlrp geti orethieth aeth loumlgum og
einstaklingar geti orethieth embaeligttismenn iacute nuacutetiacutema lyacuteethraeligethisriacutekjum Seacuteu skilyrethin uppfyllt er
frumvarpieth eetha skipun embaeligttismanns loumlgmaeligt og er thornaeth ein meginkrafa hins svokallaetha
reacutettarriacutekis Embaeligttismenn thornurfa aeth fara eftir boacutekstaf laganna vieth stoumlrf siacuten eetha aacutekvarethanatoumlku
riacutekisstjoacutern thornarf stuethning meirihluta fulltruacutea aacute thornjoacuteeththorningi og loumlg veretha aeth vera samin iacute samraeligmi
vieth stjoacuternarskraacute THORNetta er oacuteumdeilt iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum og er aacutestaeligethan ekki siacutest suacute aeth hugmyndin
um reacutettarriacutekieth er roacutetgroacutein baeligethi iacute fordaeligmisreacutetti (the rule of law) og meginlandsreacutetti Evroacutepu
(Rechtsstaat) THORNoacute aeth stigsmunur seacute aacute virethist thornaeth thornoacute ekki trufla skilgreiningar aacute hugtakinu og
segir Garethar Giacuteslason ma um thornaeth
Grundvallarhugmyndin sem felst iacute orethinu riacuteki reacutettarins er suacute aeth foacutelk eigi aeth hlyacuteetha reacutettinum og laacuteta
hann stjoacuterna gerethum siacutenum iacute samfeacutelaginu En reacutettarriacuteki er oft notaeth iacute thornrengri merkingu en thornetta
thorneirri aeth riacutekisvaldieth skuli bundieth loumlgum og haacuteeth loumlgum15
Segja maacute aeth fyrri skilgreining Garethars eigi vieth um hina daeligmigerethu skilgreiningu
fordaeligmisreacutettar aacute hugtakinu en hin siacuteethari eigi vieth skilgreiningu meginlandsreacutettar Almenn
skilgreining aacute reacutettarriacuteki myndi sjaacutelfsagt uacutetleggjast thornannig aeth thornaeth seacute thornjoacuteethfeacutelag thornar sem
riacutekisvaldinu er komieth aacute foacutet takmarkaeth og bundieth meeth loumlgum og af mannreacutettindum16
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir thornaacute kroumlfu aeth skilyrethin seacuteu meiri en almennt thornykir naeliggjanlegt iacute
daeligmigerethu reacutettarriacuteki og viethurkennir ekki roumlk sem leietha til minnstu tilsloumlkunar skilyretha aacute
kostnaeth td mannreacutettinda17 Heacuter aeth neethan verethur komieth inn aacute aeth yfirleitt thornurfi aukinn
meirihluta thornjoacuteeththornings eetha einfaldan meirihluta thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu til thorness aeth breyta
stjoacuternarskraacute THORNaeth eru hoacuteflega iacutethornyngjandi skilyrethi thornar sem stjoacuternmaacutelaflokkakerfin iacute flestum
vestraelignum loumlndum eru thornannig gereth aeth naacutenast oacutemoumlgulegt er fyrir einn eetha tvo flokka aeth koma
seacuter saman um seacutertaeligka stjoacuternarskraacuterbreytingu Viethkomandi thornjoacuteethum eru thornoacute faacutear skorethur settar
varethandi stjoacuternarskraacuterbreytingar enda oacuteliacuteklegt aeth almenningur samthornykkti iacutethornyngjandi loumlg fyrir
sjaacutelfan sig Uacuterslit thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslna hafa mikieth poacutelitiacuteskt vaeliggi og eru
stjoacuternarskraacuterbreytingar sem framkvaeligmdar eru meeth sliacuteku moacuteti naeligr oacutevefengjanlegar hvaeth
loumlgmaeligti thorneirra varethar
15
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki bls 143 16
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls 582 17 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 73-74
10
31 Loumlgmaeligti valds
Moumlrg menningarsamfeacuteloumlg undanfarinna tvoumlthornuacutesund aacutera houmlfethu thornann haacutettinn aacute aeth fela
seacuterstoumlkum thornjoacuteethhoumlfethingja allt riacutekisvald THORNjoacuteethhoumlfethinginn gat aukieth skattheimtu (loumlggjafarvald)
sent embaeligttismenn til aeth innheimta skattinn (framkvaeligmdavald) og daeligmt thornaacute iacute fangelsi sem
ekki borguethu (doacutemsvald) Valdieth var reacutettlaeligtt meeth yacutemsu moacuteti en thornekktust eru roumlkin aeth vera
konungborinn og guethdoacutemlegt vald (divine authority) THORNetta er thornoacute nokkueth tengt tiacutemabilum og
samfeacuteloumlgum Fyrstu Iacuteslendingarnir voru td eethlisreacutettarmenn aeth thornviacute leiti aeth thorneir truacuteethu thornviacute aeth
goumlmul loumlg vaeligru bundin heiloumlgum boumlndum vieth hieth endanlega reacutettlaeligti THORNeir litu svo aacute aeth thorneir
vaeligru ekki aeth stunda loumlggjafarstarf iacute Loumlgreacutettu thornjoacuteethveldisaldar heldur einungis aeth leietha reacutett loumlg
iacute ljoacutes18
Aacute sautjaacutendu oumlld maacute segja aeth thornessar hugmyndir hafi orethieth undir iacute thornaeth minnsta aacute
Vesturloumlndum Iacute boacutekinni Leviathan sem gefin var uacutet aacuterieth 1651 segir breski heimspekingurinn
Thomas Hobbes meethal annars
And therefore the first Founders and Legislators of Common-wealths amongst the Gentiles whose
ends were only to keep the people in obedience and peace have in all places taken care First to
imprint in their minds a beliefe that those precepts which they gave concerning Religion might not
be thought to proceed from their own device but from the dictates of some God or other spirit or
else that they themselves were of a higher nature than mere mortalls that their Lawes might the
more easily be received 19
Meeth thornessum orethum og fullyrethingum um aeth truacutearbroumlgeth seacuteu notueth til aeth ala aacute heimsku
mannanna afneitar hann algerlega sliacutekum stjoacuternarhaacutettum meeth roumlkum skynseminnar Hobbes
uacutetskyacuterir svo thornjoacuteethriacutekishugtakieth thornar sem hann reisir tilgaacutetu um hvers vegna riacutekisstjoacuternum leyfist
aeth hafa vald yfir flestum thornaacutettum samfeacutelagsins THORNar uacutetskyacuterir Hobbes aeth seacuterhver maethur hafi
liacutekamlegt vald sem hann geti notaeth sjaacutelfum seacuter til varnar eetha til aeth komast yfir hluti THORNetta
vald er samkvaeligmt svokoumllluethum samfeacutelagssaacutettmaacutela framselt hinu almaacutettuga riacutekildquo sem thornaacute
hefur yfir oumlllu valdi thornegna sinna aeth raacuteetha THORNetta sameinaetha og mikla vald aacute svo aeth sjaacute til thorness
aeth tryggja oumlryggi thornegna riacutekisins iacute thornaeth minnsta fyrir hverjum oumlethrum Hobbes uacutetskyacuterir svo
loumlgmaeligti valdsins hjaacute thornessu riacutekisvaldi og hvernig stofnun sliacuteks valds fer fram THORNaacute skilgreinir
hann samfeacutelagssaacutettmaacutelann og thornaeth umboeth sem valdhafar hafa Segir hann thornaeth falieth iacute thorneim
hluta saacutettmaacutelans sem segir aeth thornegnarnir skuli viethurkenna vald thorness sem valdieth hlyacutetur jafnvel
thornoacutett hann faacutei ekki atkvaeligethi allra20
THORNetta er enn iacute dag grundvallarregla iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum
18
Sigurethur Liacutendal Loumlg og lagasetning iacute Iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Bls 125 19
HobbesThomas Leviathan bls 177 20
Sama heimild bls 185-201
11
32 THORNriacuteskipting riacutekisvaldsins
Franski stjoacuternspekingurinn Charles-Louis de Secondat baron de La Bregravede et de Montesquieu
er talinn einn mesti aacutehrifavaldur aacute stjoacuternskipun nuacutetiacutemariacutekja Iacute boacutek sinni LEsprit des lois eetha
Andi laganna fraacute aacuterinu 1748 talar hann fyrir thornviacute aeth valdi riacutekja seacute skipt iacute thornrennt til aeth forethast
valdniacuteethslu THORNar er hann iacute raun aeth lyacutesa eigin reynslu og kynnum af stjoacuternskipun Breta en
Bretland var aacute thorneim tiacutema eins og kunnugt er vagga thorningraeligethis THORNeir stjoacuternarhaeligttir voru thornoacute iacute
mikilli thornroacuteun aacute aacutetjaacutendu oumlld Um riacutekisstjoacuternarvald segir Montesquieu meethal annars
In every government there are three sorts of power the legislative the executive in respect to
things dependent on the law of nations and the executive in regard to matters that depend on the
civil law [hellip] The latter we shall call the judiciary power and the other simply the executive
power of the state
The political liberty of the subject is a tranquillity of mind arising from the opinion each person
has of his safety In order to have this liberty it is requisite the government be so constituted as
one man need not be afraid of another When the legislative and executive powers are united in the
same person or in the same body of magistrates there can be no liberty because apprehensions
may arise lest the same monarch or senate should enact tyrannical laws to execute them in a
tyrannical manner
Again there is no liberty if the judiciary power be not separated from the legislative and
executive Were it joined with the legislative the life and liberty of the subject would be exposed
to arbitrary control for the judge would be then the legislator Were it joined to the executive
power the judge might behave with violence and oppression There would be an end of
everything were the same man or the same body whether of the nobles or of the people to
exercise those three powers that of enacting laws that of executing the public resolutions and of
trying the causes of individuals21
Montesquieu hafethi upplifaeth stjoacuternmaacutel og fraeligethst um stjoacuternspeki iacute fjoumllda aacutera aacuteethur en hann
skrifaethi thornessa merku boacutek Hann skilgreinir valdieth og stofnanir riacutekisins aacutesamt thornviacute aeth vara vieth
aacutekveethnum haeligttum sem valdieth getur skapaeth Stjoacuternmaacutelamenn hafa thornoacute notaeth tviacuteraeligethni iacute
skilgreiningum Montesquieus til aeth reacutettlaeligta oacutejafna skiptingu valdsins Bjarni Benediktsson
frv forsaeligtisraacuteethherra sagethi ma iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins aacuterieth 1956
Td er talieth aeth hinn mikli franski stjoacuternspekingur Montesquieu [] hafi aeth nokkru misskilieth hina
brezku stjoacuternskipan Hann hafi gert meira en reacutett var uacuter skiftingunni milli hinna thornriggja
houmlfuethgreina riacutekisvaldsins thorne iacute loumlggjafarvald framkvaeligmdarvald og doacutemsvald er vaeligru iacute houmlndum
thornriggja oacuteliacutekra aethila eetha valdhafa22
Bjarni setur thornann fyrirvara aacute oreth siacuten aeth thornaeth geti skipt maacuteli hvenaeligr leitaeth var til Bretlands um
fyrirmynd aacute stjoacuternarfyrirkomulagi Eins og fyrr segir var thorningraeligethieth iacute Bretlandi iacute mikilli thornroacuteun
aacute thorneim tiacutema sem Montesquieu var aeth fraeligethast um thornaeth Hann segir samt sem aacuteethur aeth THORNegar
loumlggjafar- og framkvaeligmdavaldieth er sameinaeth iacute einni manneskju eetha sama yfirvaldinu getur
ekkert frelsi thornrifistldquo THORNar meeth er hann aeth segja aeth oacutetakmarkaeth thorningraeligethi geti verieth frelsinu
haeligttulegt THORNoacute veretha oreth hans ekki skilin betur en svo aeth thorningraeligethi seacute betra en samruni
21
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws bls 173-174 22
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 2
12
framkvaeligmda- og doacutemsvalds annars vegar og loumlggjafar- og doacutemsvalds hins vegar
Framkvaeligmda- og doacutemsvalds var iacute houmlndum soumlmu embaeligttismanna aacute Iacuteslandi thornangaeth til aacuterieth
1992 og var thornviacute framkvaeligmdavaldieth aeth hluta til tengt vieth hina tvo megin valdathornaeligtti riacutekisins
sem Montesquieu sagethi iacutegildi doacutemsdags
Ekki verethur annaeth seacuteeth vieth lestur Anda laganna en aeth Montesquieu hafi verieth aeth lyacutesa thornviacute
aacute hverju stjoacuternarskraacuterfesta eigi aeth grundvallast og thornar meeth stjoacuternun og grunnbygging riacutekja
Hann nefnir ma meethalhoacutefsregluna og poacutelitiacuteskt frelsi sem ekki var gert seacuterlega haacutett undir
houmlfethi fyrr en aacute seinni hluta tuttugustu aldar thornraacutett fyrir mannreacutettindayfirlyacutesingar fraacute lokum
aacutetjaacutendu aldar og fyrri hluta thorneirrar niacutetjaacutendu THORNaeth er einmitt saacute tiacutemi sem heacuter er haldieth fram aeth
nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfesta hafi iacute raun orethieth grundvoumlllurinn vieth stofnun riacutekja Hin skjalfesta
stjoacuternarskraacute er afsprengi skrifa Montesquieus og thornviacute liggur beinast vieth aeth skoetha hana aetheins
naacutenar
13
4 Stjoacuternarskraacuter Skjalfestar stjoacuternarskraacuter sem toacuteku gildi aacute aacutetjaacutendu og niacutetjaacutendu oumlld houmlfethu aethallega thornaeth hlutverk
aeth vera laga-poacutelitiacuteskur rammi fyrir upprennandi thornjoacuteethriacuteki Iacute thorneim laacute einnig framsaeligkin aacuteaeligtlun
meeth thornann tilgang aeth efla loumlgmaeligti borgarasteacutettarinnar til aeth krefjast valda iacute baraacutettunni vieth
einveldi Vegna thornessa voru stjoacuternarskraacuter seacuterstaklega hugsaethar til aeth takmarka poacutelitiacutesk afskipti
framkvaeligmdavaldsins eetha konungs en auka feacutelagsleg og poacutelitiacutesk aacutehrif borgarasteacutettarinnar meeth
thornviacute aeth veita thornjoacuteeththorningum sterka stoumlethu innan thornjoacuteethriacutekisins Stjoacuternarskraacuter tuttugustu og fyrstu
aldar veita valdhoumlfum starfsumboeth lyacuteethraeligethisriacutekjum aacutekveethinn lagagrunn og mannreacutettindum
aacutekveethna vernd THORNaeth er thornviacute oacutehaeligtt aeth segja aeth poacutelitiacutesk staetha og hlutverk hinnar skjalfestu
stjoacuternarskraacuter hafi breyst griacuteetharlega mikieth siacuteethustu tvaeligr aldir liacutekt og hieth frjaacutelslynda thornjoacuteethriacuteki
niacutetjaacutendu aldar er oacuteliacutekt velferethar- og lyacuteethraeligethisriacutekjum tuttugustu og fyrstu aldar23
41 Hlutverk stjoacuternarskraacutea
Stjoacuternarskraacuter gegna thornviacute hlutverki aeth skilgreina voumlld skyldur og sambandieth milli stofnana
riacutekisvaldsins eetha valdhafa Auk thorness setja stjoacuternarskraacuter fram aacutekveethnar skilgreiningar og visst
gildismat Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuter uacutetlisti aacutekveethnar meginreglur fyrir stoumlrf valdhafa og gefa
fyrirmaeligli um hvaeth eigi aeth gera iacute seacuterstoumlkum tilvikum24
THORNessar stjoacuternarskraacuterreglur hvort sem
thornaeligr eru skjalfestar eetha ekki greietha fyrir stoumlethugleika og fyrirsjaacuteanleika iacute atferli allra aethila
riacutekisins THORNaacute buacutea sliacutekar forskriftarreglur til aacutekveethinn maeliglikvaretha sem raunverulegt atferli getur
verieth miethaeth vieth og daeligmt eftir25
42 Skjalfestar stjoacuternarskraacuter
Stjoacuternarskraacuter geta verieth baeligethi skjalfestar (written) eetha oacuteskjalfestar (unwritten) og eru aacutestaeligethur
thorness tengdar stjoacuternmaacutelasoumlgu hvers riacutekis Stjoacuternarskraacute Bretlands er td oacuteskjalfest thornoacute aeth
einhver hluti hennar seacute skjalfestar meginreglur laga sem rekja maacute allt til thornrettaacutendu aldar
Aacutestaeligetha thorness aeth stjoacuternarskraacute Breta er oacuteskjalfest er ekki siacutest suacute aeth Bretar hafa naacuteeth naeligr algerri
samfellu iacute thornroacuteun aacute lagakerfi siacutenu aacute thorneim tiacutema sem riacutekisvald hefur verieth thornar til THORNessu er
algerlega oumlfugt farieth iacute riacutekjum sem hafa skjalfesta stjoacuternarskraacute THORNar hafa alger kaflaskil oftast
aacutett seacuter staeth thornegar nyacutejar stjoacuternarskraacuter hafa verieth skjalfestar KC Wheare proacutefessor iacute
stjoacuternskipunarreacutetti vieth Oxford-haacuteskoacutela uacutetskyacuterethi skjalfestar stjoacuternarskraacuter aacute thornennan veg
23
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 31-32 24
Daeligmi um thornetta er 7 gr Stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands en thornar segir Nuacute deyr forseti eetha laeligtur af stoumlrfum
aacuteethur en kjoumlrtiacutema hans er lokieth og skal thornaacute kjoacutesa nyacutejan forseta til 31 juacuteliacute aacute fjoacuteretha aacuteri fraacute kosninguldquo 25
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 6
14
If we investigate the origins of modern constitutions we find that practically without exception
the were drawn up and odopted because people wished to make a fresh start so far as the
statement of their system of government was concerned [] The circumstances in which a break
with the past and the need for a fresh start come about vary from country to country but in almost
every case in modern times countries have a constitution for the very simple and elementary
reason that they wanted for some reaseon to begin again26
Breski stjoacuternspekingurinn Samuel Finer tekur iacute svipaethan streng og Wheare en hann segir
skjalfestar stjoacuternarskraacuter oft vera vanvirtar og aeth siacutefellt seacute verieth aeth breyta thorneim Hann segir
auk thorness
Moreover-so this line of argument goes-Britain New Zealand and Israel have no codified
constitutions but nevertheless follow with remarkable consistency and continuity what
constitutional rules they do posess Hencersquoit is concluded-constitutions are otiose if the
powerholders exercise self-restraint the written constitution is unnecessary and if they do not it is
useless [] But this is not a sound reason for rejecting the study of constitutions rather for
persuing it with sensitivity and common sense otherwise one might just as well deny the
usefulness of door locks These are clearly unnecessary to honest people who pass the door and
equally are useless against the determined burglar But they can and do deter the casual strollers
who might otherwise in and help themselves27
Stjoacuternarskraacuter eru thornviacute teknar iacute notkun vegna thorness aeth foacutelk vill nyacutett upphaf og sjaacutelfsagt leiethreacutetta
sambandieth milli siacuten og riacutekisvaldsins THORNaeth er thornoacute varla noacuteg aeth hafa einungis skjalfesta
stjoacuternarskraacute til aeth tryggja aethhald valdhafa og reacutettindi borgaranna Hinsvegar verethur aeth liacuteta til
oretha Finers thornar sem hann segir aeth thornaeth seacute ekki aacutestaeligetha til aeth forethast notkun thorneirra Hann segir
aeth fleira thornurfi aeth koma til og er thornaeth vel iacute takt vieth thornaeth sem komieth var innaacute aeth ofan um
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu THORNau einkenni gera ekki raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu aetheins til
formlega og aeth aethrar oacuteskjalfestar meginreglur grundvalli stjoacuternskipun riacutekja THORNaeth gefur tilefni
til geeththornoacutettaaacutekvarethana stjoacuternvalda og minnkar reacutettaroumlryggi borgaranna
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter
Samkvaeligmt skoska loumlgspekingnum Neil MacCormick er haeliggt aeth skipta skjalfestum
stjoacuternarskraacutem iacute annars vegar formlegar (formal) stjoacuternarskraacuter og hins vegar virkar
(functional) stjoacuternarskraacuter28
MacCormick segir virkar stjoacuternarskraacuterldquo vera vieth lyacuteethi thornar sem
uppi er haldieth lagakerfi sem viacutesar iacute sjaacutelft sig Til aeth uacutetskyacutera thornetta naacutenar segir hann
The idea of aacuteconstostitution in the functional senseacute is nothing other than the set of rules that
taken together as a dynamic unity establishes and regulates the self-governance of a political
entity This applies wether the entity you have in mind is a nation state a union state a federation
a confederation or whatever other kind of human commonwealth there may be29
Formleg stjoacuternarskraacute er thornviacute andstaeligethan vieth thornetta og er iacute raun skjal sem ekki er farieth
naacutekvaeligmlega eftir heldur er stuethst vieth thornau aacutekvaeligethi sem ekki er haeliggt aeth liacuteta framhjaacute Segja maacute
26
Wheare K C 1966 Modern Constitutions bls 4 27
Samuel Finer 1995 Comparing constitutions bls 2 28
Neil MacCormick 2005 Whorsquos afraid of a European Constitution bls 40-41 29
Sama heimild bls 42
15
sem daeligmi aeth hluti stjoacuternskipunarkafla iacuteslensku stjoacuternarkraacuterinnar seacute aetheins formlega til og allt
oumlnnur stjoacuternarskraacute seacute iacute raun virk THORNaeth er haeliggt aeth taka undir thornaeth aeth farieth seacute eftir helstu
aacutekvaeligethum iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar en stoacuter hluti hennar er ekki virkur Sem daeligmi maacute nefna
14 gr stjoacuternarskraacuterinnar um stjoacuternaraacutebyrgeth sem segir Raacuteethherrar bera aacutebyrgeth aacute
stjoacuternarframkvaeligmdum oumlllum Raacuteethherraaacutebyrgeth er aacutekveethin meeth loumlgum Althorningi getur kaeligrt
raacuteethherra fyrir embaeligttisrekstur thorneirra Landsdoacutemur daeligmir thornau maacutelldquo THORNetta einstaka aacutekvaeligethi
stjoacuternarskraacuterinnar er ekki virkt thornar sem Landsdoacutemur hefur aldrei verieth kallaethur saman og thornviacute
er stjoacuternaraacutebyrgeth aetheins formlegur hluti stjoacuternarskraacuter Iacuteslands
Allar stjoacuternarskraacuter hafa siacutena virku hlieth og siacutena formlegu hlieth Spurningin er hversu
fraacutebrugethnar thornaeligr eru hvorri annarri Ljoacutest er aeth stjoacuternarskraacuterfesta krefst thorness aeth liacutetieth beri thornar aacute
milli thornoacute svo aeth thornviacute verethi kannski aldrei naacuteeth aeth thornaeligr verethi algerlega hliethstaeligethar Laacutegmarkieth er
etv thornaeth aeth haeliggt seacute aeth skynja meginreglur hverrar stjoacuternarskraacuter fyrir sig og aeth thornaeligr stuethli aeth
thornviacute aeth almenningur geti nokkurn veginn seacuteeth fyrir gjoumlrethir valdhafa
422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter
Iacute lok thornessarar yfirferethar um skilgreiningar aacute stjoacuternarskraacutem er reacutett aeth fjalla um torbreytanlegar
(rigid) og auethbreytanlegar (flexible) stjoacuternarskraacuter Torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa
nokkueth samstillt aacutetak til aeth haeliggt seacute aeth breyta thorneim Algengasta einkenni thorneirra er thornaeth aeth
aukinn meirihluta thorne tvo thornriethju hluta thornjoacuteeththornings eetha thornjoacuteetharatkvaeligetha thornarf til aeth breyta thorneim
Daeligmi um thornetta er stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna en tveir thornriethju hlutar beggja thorningdeilda thornurfa
aeth leggja fram frumvarp thorness efnis eetha tvouml af hverjum thornremur loumlggjafarthorningum riacutekjanna
sjaacutelfra30
Hugmyndin aeth baki thornessu fyrirkomulagi er aeth torvelda meirihaacutettar breytingar aacute
stjoacuternskipun riacutekisins aeth tilstuethlan faacuterra stjoacuternmaacutelamanna THORNessi thornroacuteun bandariacutesku stjoacuternar-
skraacuterinnar hefur orethieth til thorness nuacute aacute tiacutemum er naacutenast oacutemoumlgulegt aeth breyta henni thornar sem
gildismat thornjoacuteetharinnar er mun fjoumllskruacuteethugra en thornaeth var fyrir ruacutemum 200 aacuterum thornegar
stjoacuternarskraacutein toacutek gildi
Auethbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa hinsvegar ekki aeth reietha sig aacute algeran samhug
thornjoacuteetharinnar THORNekktasta auethbreytanlega stjoacuternarskraacutein er aacuten vafa Weimar-stjoacuternarskraacutein sem
Hitler nyacutetti seacuter til aeth komast til valda Suacute stjoacuternarskraacute hafethi ma thornann galla aeth thornjoacuteeththorningieth gat
breytt stjoacuternarskraacutenni meeth sama haeligtti og einfoumlldum loumlgum31
THORNaeth er ekki haeliggt aeth benda aacute
seacuterstakt einkenni auethbreytanlegra stjoacuternarskraacutea Segja maacute aeth ef ekki er krafist amk aukins
meirihluta aacute thornjoacuteeththorningi vieth stjoacuternarskraacuterbreytingu seacute um auethbreytanlega stjoacuternarskraacute aeth raeligetha
30
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 10 31
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir Bls 471
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html
6
olli THORNaeth kom thornoacute ekki iacute veg fyrir aeth thorneir taeligkju forystu iacute undirbuacuteningi aacute Althornjoacuteethlegu
mannreacutettindayfirlyacutesingunni (1948) sem var greinilega skrifueth iacute anda eethlisreacutettar Aacute aacutettunda
aacuteratug siacuteethustu aldar komst skriethur aacute stjoacuternskipulega thornroacuteun iacute Vestur-Evroacutepu Aacute thorneim tiacutema voru
thornaeth Suethur-Evroacutepuriacuteki sem toacuteku upp lyacuteethraeligethislega stjoacuternarhaeligtti eftir aacuteratuga einraeligethisstjoacutern
Aacutehrifum Mannreacutettindadoacutemstoacutelsins iacute Strasburg og Evroacutepudoacutemstoacutelsins maacute thornoacute ekki gleyma
Tilkoma thornessara doacutemstoacutela hefur sett valdastofnunum riacutekja frekari skorethur og veitt
einstaklingum aacutekveethna vernd aacute reacutettindum thorneirra
Siacuteethast ber aeth nefna thornau umbrot sem urethu iacute Mieth- og Austur-Evroacutepu iacute byrjun tiacuteunda
aacuteratugar siacuteethustu aldar Eftir fall kommuacutenismans kepptust fraeligethimenn vieth aeth lyacutesa yfir algerum
sigri Vesturlanda iacute thorneirri hugmyndafraeligethilegu baraacutettu sem hafethi staethieth yfir fraacute valdatoumlku
Bolseacutevika iacute Ruacutesslandi aacuterieth 1917 THORNaeth sem ekki hefur komieth fram er aeth stjoacuternarskraacuterfesta hefur
oacutetviacuteraeligtt verieth ein aethal aacutestaeligetha thorness aeth poacutelitiacutesk hugmyndafraeligethi vestraelignna thornjoacuteetha hefur verieth
viethurkennd af thorneim sem leiddu frelsisfylkingar iacute Ruacutesslandi og fyrrverandi bandamanna thorneirra
siacuteethan thornessar breytingar aacutettu seacuter staeth Vieth lok tuttugustu aldar jukust thornannig vinsaeligldir hinnar
skjalfestu stjoacuternarskraacuter og urethu aacuteliacuteka og aacute frumskeiethi hennar iacute lok aacutetjaacutendu aldar og byrjun
thorneirrar niacutetjaacutendu Siacuteethustu aacuteratugi hafa siacutefellt fleiri riacuteki valieth stjoacuternarskraacuterfestu til aeth leggja
grunn aeth poacutelitiacuteskri feacutelagslegri og efnahagslegri uppbyggingu10
15 Samantekt
Vangaveltur um loumlgmaeligti og stjoacuternarfar hafa verieth uppi aacute pallborethinu fraacute upphafi
siethmenningar thornar sem uppbygging poacutelitiacutesks samfeacutelags hefur verieth framarlega iacute hugum
manna THORNraacutett fyrir aeth hugtoumlkin takmoumlrkueth riacutekisstjoacutern og einstaklingsreacutettindi seacuteu thornekkt uacuter
heimspeki og truacutearbroumlgethum fyrri tiacutema er ekki reacutett aeth setja thornau iacute beint samhengi vieth
stjoacuternarskraacuter nuacutetiacutemans Fraeligethilegar vangaveltur um nuacutetiacutemariacutekieth og um manninn sem
einstakling voru iacute raun enn aacute frumskeiethi siacutenu aacute seinni hluta sautjaacutendu aldar og thornviacute vart haeliggt
aeth rekja stjoacuternarskraacuterhugtakieth aftar en til loka hennar eetha byrjun aacutetjaacutendu aldar
Meeth uppgangi vildarhyggjunnar aacute seinni hluta niacutetjaacutendu aldar og iacute byrjun thorneirrar siacuteethustu
missti hin skjalfesta stjoacuternarskraacute tiacutemabundieth mikieth af thorneirri virethingu sem huacuten aacuteethur hafethi og thornaacute
ekki siacutest sem aeligethstu loumlg fullvalda riacutekja Aacute seinni hluta tuttugustu aldar hlaut stjoacuternarskraacuterfestan
uppreist aeligru ekki siacutest eftir voethaverk Nasista iacute seinni heimstyrjoumlldinni Vieth siacuteethustu aldamoacutet
vareth stjoacuternarskraacuterfestan einskonar heildarlausn sem riacuteki leituethu til vieth aeth losa sig uacuter
stjoacuternarfarslegum vandraeligethum
10
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-30
7
2 Einkenni stjoacuternarskraacuterfestu Suacute stjoacuternarskraacuterfesta sem heacuter verethur til skoethunar og kalla maacute evroacutepska uacutetfaeligrslu aacute nuacutetiacutema
stjoacuternarskraacuterfestu telst eiga upphaf sitt aeth rekja til gildistoumlku Grundvallarlaga THORNyacuteska
Sambandslyacuteethveldisins thornann 24 maiacute aacuterieth 1949 THORNaeth thornarf etv ekki aeth hafa moumlrg oreth um thornaeth
aeth houmlfundar thornyacutesku Grundvallarlaganna11
houmlfethu sem viethmieth thornaeligr stjoacuternskipulegu hamfarir
sem urethu iacute THORNyacuteskalandi aacuterieth 1933 thornegar Nasistar naacuteethu voumlldum og thorneirra hryllilegu
mannreacutettindabrota sem borgarar riacutekisins maacutettu thornola af stjoacuternvoumlldum iacute kjoumllfarieth Niethurstaethan
vareth suacute aeth mannreacutettindi voru sett iacute oumlndvegi vieth samningu Grundvallarlaganna riacutekisvaldinu
settar aacuteethur oacutethornekktar skorethur og seacuterstoumlkum stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel komieth aacute foacutet og getur hann
hafnaeth loumlggjoumlf ef huacuten stenst ekki stjoacuternarskraacutena aeth hans mati12
21 Grundvallarthornaeligttir stjoacuternarskraacuterfestu
Stjoacuternarskraacuterfesta samanstendur af amk sex grunvallarthornaacutettum ef miethaeth er vieth
nuacutetiacutemaskilning norraelignna fraeligethimanna13
Iacute fyrsta lagi thornarf ritaetha stjoacuternarskraacute sem aeligethst er iacute
lagakerfi hvers riacutekis og thornviacute einskonar grundvallarloumlg Iacute oumlethru lagi thornarf thornaeth aeth liggja fyrir hver
eigi aeth tuacutelka stjoacuternarskraacutena en thornaeth er oftast iacute houmlndum doacutemstoacutela sem hafa aacutekveethieth
endurskoethunarvald aacute stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum gagnvart settum loumlgum Iacute thornriethja lagi skarast
hugmyndirnar um stjoacuternarskraacuterfestu og reacutettarriacutekieth (the rule of law) thornar sem oacuteliacutek viethmieth eru
houmlfeth uppi vieth framkvaeligmd hvors um sig Stjoacuternarskraacuterfesta krefst meiri vandvirkni vieth gereth
laga og loumlgmaeligti thorneirra thornarf aeth eiga oacuteumdeilanleg stoeth iacute stjoacuternarskraacutenni sjaacutelfri Iacute fjoacuteretha lagi
thornarf riacutekisvaldieth aeth vera skipt Heacuter er iacute raun verieth aeth viacutesa til hinnar klassiacutesku thornriacuteskiptingar
riacutekisvaldsins en riacuteki hafa thornoacute misjafnan haacutett aacute aeth skipta riacutekisvaldi niethur aacute stofnanir siacutenar
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir samt thornaacute kroumlfu aeth moumlrkin milli doacutems- loumlggjafar- og
framkvaeligmdavalds seacuteu nokkueth skyacuter Iacute fimmta lagi er gereth krafa um aeth aacutekveethin
einstaklingsreacutettindi (mannreacutettindi) seacuteu stjoacuternarskraacutervarin og aeth ekki seacute haeliggt aeth fella thornau uacuter
gildi Iacute sjoumltta og siacuteethasta lagi thornarf aeth liacuteta til thorness aeth stjoacuternarskraacuterfesta byacuter yfir aacutekveethinni
althornjoacuteethahyggju sem lyacutesir seacuter thornannig aeth yfirthornjoacuteethlegt vald eetha stofnanir njoacuteta viethurkenningar og
11
Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins (Grundgesetz fuumlr die Bundserepublik Deutschland) hafa haldieth
thornessu nafni fraacute gildistoumlku thorneirra aacuterieth 1949 Aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth iacute upphafi var reiknaeth meeth aeth sameinaeth
THORNyacuteskaland myndi taka upp aethra stjoacuternarskraacute thornegar aeth thornviacute kaeligmi en THORNyacuteskaland var aacute thornessum tiacutema skipt aacute milli
Soveacutetriacutekjanna annars vegar og Vesturveldanna Bandariacutekjanna Bretlands og Frakklands hinsvegar Vieth fall
kommuacutenismans iacute Evroacutepu og sameiningu THORNyacuteskalands var aacutekveethieth aeth halda iacute thornessa braacuteethabrigetha stjoacuternarskraacuteldquo
Vestur-THORNyacuteskalands og nafninu haldieth oacutebreyttu enda hafethi huacuten reynst meeth afbrigethum vel 12
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 32 13
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17
8
thornjoacuteethreacutettarsamningar eru virtir Daeligmi um thornetta er samband Evroacutepusambandsins og
Sameinuethu thornjoacuteethanna vieth siacuten aethildarriacuteki14
THORNetta aacute thornoacute ekki alltaf vieth
Bandariacutekjamenn tala um constitutionalism en aacute allt oumlethrum forsendum en heacuter er gert og
hafa thorneir td komieth seacuter undan thornviacute aeth fullgilda althornjoacuteethlega mannreacutettindasamninga og telja sig
eingoumlngu bundna af eigin stjoacuternarskraacute Segja maacute aeth thorneir liacuteti aacute the rule of law eetha reacutettarriacutekieth
sem afleiethu stjoacuternarskraacuterinnar og meeth thornviacute aeth styrkja stoumlethu hennar meeth doacutemafordaeligmum hafa
Bandariacutekjamenn skapaeth sinn eigin constitutionalism sem er ekki aacutethornekkur thorneim evroacutepska En
hver er munurinn aacute reacutettarriacuteki og riacuteki byggethu aacute stjoacuternarskraacuterfestu
14
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17-19
9
3 Stjoacuternarskraacuterfesta og reacutettarriacutekieth Aacutekveethin skilyrethi thornurfa aeth vera uppfyllt til thorness aeth frumvoumlrp geti orethieth aeth loumlgum og
einstaklingar geti orethieth embaeligttismenn iacute nuacutetiacutema lyacuteethraeligethisriacutekjum Seacuteu skilyrethin uppfyllt er
frumvarpieth eetha skipun embaeligttismanns loumlgmaeligt og er thornaeth ein meginkrafa hins svokallaetha
reacutettarriacutekis Embaeligttismenn thornurfa aeth fara eftir boacutekstaf laganna vieth stoumlrf siacuten eetha aacutekvarethanatoumlku
riacutekisstjoacutern thornarf stuethning meirihluta fulltruacutea aacute thornjoacuteeththorningi og loumlg veretha aeth vera samin iacute samraeligmi
vieth stjoacuternarskraacute THORNetta er oacuteumdeilt iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum og er aacutestaeligethan ekki siacutest suacute aeth hugmyndin
um reacutettarriacutekieth er roacutetgroacutein baeligethi iacute fordaeligmisreacutetti (the rule of law) og meginlandsreacutetti Evroacutepu
(Rechtsstaat) THORNoacute aeth stigsmunur seacute aacute virethist thornaeth thornoacute ekki trufla skilgreiningar aacute hugtakinu og
segir Garethar Giacuteslason ma um thornaeth
Grundvallarhugmyndin sem felst iacute orethinu riacuteki reacutettarins er suacute aeth foacutelk eigi aeth hlyacuteetha reacutettinum og laacuteta
hann stjoacuterna gerethum siacutenum iacute samfeacutelaginu En reacutettarriacuteki er oft notaeth iacute thornrengri merkingu en thornetta
thorneirri aeth riacutekisvaldieth skuli bundieth loumlgum og haacuteeth loumlgum15
Segja maacute aeth fyrri skilgreining Garethars eigi vieth um hina daeligmigerethu skilgreiningu
fordaeligmisreacutettar aacute hugtakinu en hin siacuteethari eigi vieth skilgreiningu meginlandsreacutettar Almenn
skilgreining aacute reacutettarriacuteki myndi sjaacutelfsagt uacutetleggjast thornannig aeth thornaeth seacute thornjoacuteethfeacutelag thornar sem
riacutekisvaldinu er komieth aacute foacutet takmarkaeth og bundieth meeth loumlgum og af mannreacutettindum16
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir thornaacute kroumlfu aeth skilyrethin seacuteu meiri en almennt thornykir naeliggjanlegt iacute
daeligmigerethu reacutettarriacuteki og viethurkennir ekki roumlk sem leietha til minnstu tilsloumlkunar skilyretha aacute
kostnaeth td mannreacutettinda17 Heacuter aeth neethan verethur komieth inn aacute aeth yfirleitt thornurfi aukinn
meirihluta thornjoacuteeththornings eetha einfaldan meirihluta thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu til thorness aeth breyta
stjoacuternarskraacute THORNaeth eru hoacuteflega iacutethornyngjandi skilyrethi thornar sem stjoacuternmaacutelaflokkakerfin iacute flestum
vestraelignum loumlndum eru thornannig gereth aeth naacutenast oacutemoumlgulegt er fyrir einn eetha tvo flokka aeth koma
seacuter saman um seacutertaeligka stjoacuternarskraacuterbreytingu Viethkomandi thornjoacuteethum eru thornoacute faacutear skorethur settar
varethandi stjoacuternarskraacuterbreytingar enda oacuteliacuteklegt aeth almenningur samthornykkti iacutethornyngjandi loumlg fyrir
sjaacutelfan sig Uacuterslit thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslna hafa mikieth poacutelitiacuteskt vaeliggi og eru
stjoacuternarskraacuterbreytingar sem framkvaeligmdar eru meeth sliacuteku moacuteti naeligr oacutevefengjanlegar hvaeth
loumlgmaeligti thorneirra varethar
15
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki bls 143 16
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls 582 17 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 73-74
10
31 Loumlgmaeligti valds
Moumlrg menningarsamfeacuteloumlg undanfarinna tvoumlthornuacutesund aacutera houmlfethu thornann haacutettinn aacute aeth fela
seacuterstoumlkum thornjoacuteethhoumlfethingja allt riacutekisvald THORNjoacuteethhoumlfethinginn gat aukieth skattheimtu (loumlggjafarvald)
sent embaeligttismenn til aeth innheimta skattinn (framkvaeligmdavald) og daeligmt thornaacute iacute fangelsi sem
ekki borguethu (doacutemsvald) Valdieth var reacutettlaeligtt meeth yacutemsu moacuteti en thornekktust eru roumlkin aeth vera
konungborinn og guethdoacutemlegt vald (divine authority) THORNetta er thornoacute nokkueth tengt tiacutemabilum og
samfeacuteloumlgum Fyrstu Iacuteslendingarnir voru td eethlisreacutettarmenn aeth thornviacute leiti aeth thorneir truacuteethu thornviacute aeth
goumlmul loumlg vaeligru bundin heiloumlgum boumlndum vieth hieth endanlega reacutettlaeligti THORNeir litu svo aacute aeth thorneir
vaeligru ekki aeth stunda loumlggjafarstarf iacute Loumlgreacutettu thornjoacuteethveldisaldar heldur einungis aeth leietha reacutett loumlg
iacute ljoacutes18
Aacute sautjaacutendu oumlld maacute segja aeth thornessar hugmyndir hafi orethieth undir iacute thornaeth minnsta aacute
Vesturloumlndum Iacute boacutekinni Leviathan sem gefin var uacutet aacuterieth 1651 segir breski heimspekingurinn
Thomas Hobbes meethal annars
And therefore the first Founders and Legislators of Common-wealths amongst the Gentiles whose
ends were only to keep the people in obedience and peace have in all places taken care First to
imprint in their minds a beliefe that those precepts which they gave concerning Religion might not
be thought to proceed from their own device but from the dictates of some God or other spirit or
else that they themselves were of a higher nature than mere mortalls that their Lawes might the
more easily be received 19
Meeth thornessum orethum og fullyrethingum um aeth truacutearbroumlgeth seacuteu notueth til aeth ala aacute heimsku
mannanna afneitar hann algerlega sliacutekum stjoacuternarhaacutettum meeth roumlkum skynseminnar Hobbes
uacutetskyacuterir svo thornjoacuteethriacutekishugtakieth thornar sem hann reisir tilgaacutetu um hvers vegna riacutekisstjoacuternum leyfist
aeth hafa vald yfir flestum thornaacutettum samfeacutelagsins THORNar uacutetskyacuterir Hobbes aeth seacuterhver maethur hafi
liacutekamlegt vald sem hann geti notaeth sjaacutelfum seacuter til varnar eetha til aeth komast yfir hluti THORNetta
vald er samkvaeligmt svokoumllluethum samfeacutelagssaacutettmaacutela framselt hinu almaacutettuga riacutekildquo sem thornaacute
hefur yfir oumlllu valdi thornegna sinna aeth raacuteetha THORNetta sameinaetha og mikla vald aacute svo aeth sjaacute til thorness
aeth tryggja oumlryggi thornegna riacutekisins iacute thornaeth minnsta fyrir hverjum oumlethrum Hobbes uacutetskyacuterir svo
loumlgmaeligti valdsins hjaacute thornessu riacutekisvaldi og hvernig stofnun sliacuteks valds fer fram THORNaacute skilgreinir
hann samfeacutelagssaacutettmaacutelann og thornaeth umboeth sem valdhafar hafa Segir hann thornaeth falieth iacute thorneim
hluta saacutettmaacutelans sem segir aeth thornegnarnir skuli viethurkenna vald thorness sem valdieth hlyacutetur jafnvel
thornoacutett hann faacutei ekki atkvaeligethi allra20
THORNetta er enn iacute dag grundvallarregla iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum
18
Sigurethur Liacutendal Loumlg og lagasetning iacute Iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Bls 125 19
HobbesThomas Leviathan bls 177 20
Sama heimild bls 185-201
11
32 THORNriacuteskipting riacutekisvaldsins
Franski stjoacuternspekingurinn Charles-Louis de Secondat baron de La Bregravede et de Montesquieu
er talinn einn mesti aacutehrifavaldur aacute stjoacuternskipun nuacutetiacutemariacutekja Iacute boacutek sinni LEsprit des lois eetha
Andi laganna fraacute aacuterinu 1748 talar hann fyrir thornviacute aeth valdi riacutekja seacute skipt iacute thornrennt til aeth forethast
valdniacuteethslu THORNar er hann iacute raun aeth lyacutesa eigin reynslu og kynnum af stjoacuternskipun Breta en
Bretland var aacute thorneim tiacutema eins og kunnugt er vagga thorningraeligethis THORNeir stjoacuternarhaeligttir voru thornoacute iacute
mikilli thornroacuteun aacute aacutetjaacutendu oumlld Um riacutekisstjoacuternarvald segir Montesquieu meethal annars
In every government there are three sorts of power the legislative the executive in respect to
things dependent on the law of nations and the executive in regard to matters that depend on the
civil law [hellip] The latter we shall call the judiciary power and the other simply the executive
power of the state
The political liberty of the subject is a tranquillity of mind arising from the opinion each person
has of his safety In order to have this liberty it is requisite the government be so constituted as
one man need not be afraid of another When the legislative and executive powers are united in the
same person or in the same body of magistrates there can be no liberty because apprehensions
may arise lest the same monarch or senate should enact tyrannical laws to execute them in a
tyrannical manner
Again there is no liberty if the judiciary power be not separated from the legislative and
executive Were it joined with the legislative the life and liberty of the subject would be exposed
to arbitrary control for the judge would be then the legislator Were it joined to the executive
power the judge might behave with violence and oppression There would be an end of
everything were the same man or the same body whether of the nobles or of the people to
exercise those three powers that of enacting laws that of executing the public resolutions and of
trying the causes of individuals21
Montesquieu hafethi upplifaeth stjoacuternmaacutel og fraeligethst um stjoacuternspeki iacute fjoumllda aacutera aacuteethur en hann
skrifaethi thornessa merku boacutek Hann skilgreinir valdieth og stofnanir riacutekisins aacutesamt thornviacute aeth vara vieth
aacutekveethnum haeligttum sem valdieth getur skapaeth Stjoacuternmaacutelamenn hafa thornoacute notaeth tviacuteraeligethni iacute
skilgreiningum Montesquieus til aeth reacutettlaeligta oacutejafna skiptingu valdsins Bjarni Benediktsson
frv forsaeligtisraacuteethherra sagethi ma iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins aacuterieth 1956
Td er talieth aeth hinn mikli franski stjoacuternspekingur Montesquieu [] hafi aeth nokkru misskilieth hina
brezku stjoacuternskipan Hann hafi gert meira en reacutett var uacuter skiftingunni milli hinna thornriggja
houmlfuethgreina riacutekisvaldsins thorne iacute loumlggjafarvald framkvaeligmdarvald og doacutemsvald er vaeligru iacute houmlndum
thornriggja oacuteliacutekra aethila eetha valdhafa22
Bjarni setur thornann fyrirvara aacute oreth siacuten aeth thornaeth geti skipt maacuteli hvenaeligr leitaeth var til Bretlands um
fyrirmynd aacute stjoacuternarfyrirkomulagi Eins og fyrr segir var thorningraeligethieth iacute Bretlandi iacute mikilli thornroacuteun
aacute thorneim tiacutema sem Montesquieu var aeth fraeligethast um thornaeth Hann segir samt sem aacuteethur aeth THORNegar
loumlggjafar- og framkvaeligmdavaldieth er sameinaeth iacute einni manneskju eetha sama yfirvaldinu getur
ekkert frelsi thornrifistldquo THORNar meeth er hann aeth segja aeth oacutetakmarkaeth thorningraeligethi geti verieth frelsinu
haeligttulegt THORNoacute veretha oreth hans ekki skilin betur en svo aeth thorningraeligethi seacute betra en samruni
21
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws bls 173-174 22
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 2
12
framkvaeligmda- og doacutemsvalds annars vegar og loumlggjafar- og doacutemsvalds hins vegar
Framkvaeligmda- og doacutemsvalds var iacute houmlndum soumlmu embaeligttismanna aacute Iacuteslandi thornangaeth til aacuterieth
1992 og var thornviacute framkvaeligmdavaldieth aeth hluta til tengt vieth hina tvo megin valdathornaeligtti riacutekisins
sem Montesquieu sagethi iacutegildi doacutemsdags
Ekki verethur annaeth seacuteeth vieth lestur Anda laganna en aeth Montesquieu hafi verieth aeth lyacutesa thornviacute
aacute hverju stjoacuternarskraacuterfesta eigi aeth grundvallast og thornar meeth stjoacuternun og grunnbygging riacutekja
Hann nefnir ma meethalhoacutefsregluna og poacutelitiacuteskt frelsi sem ekki var gert seacuterlega haacutett undir
houmlfethi fyrr en aacute seinni hluta tuttugustu aldar thornraacutett fyrir mannreacutettindayfirlyacutesingar fraacute lokum
aacutetjaacutendu aldar og fyrri hluta thorneirrar niacutetjaacutendu THORNaeth er einmitt saacute tiacutemi sem heacuter er haldieth fram aeth
nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfesta hafi iacute raun orethieth grundvoumlllurinn vieth stofnun riacutekja Hin skjalfesta
stjoacuternarskraacute er afsprengi skrifa Montesquieus og thornviacute liggur beinast vieth aeth skoetha hana aetheins
naacutenar
13
4 Stjoacuternarskraacuter Skjalfestar stjoacuternarskraacuter sem toacuteku gildi aacute aacutetjaacutendu og niacutetjaacutendu oumlld houmlfethu aethallega thornaeth hlutverk
aeth vera laga-poacutelitiacuteskur rammi fyrir upprennandi thornjoacuteethriacuteki Iacute thorneim laacute einnig framsaeligkin aacuteaeligtlun
meeth thornann tilgang aeth efla loumlgmaeligti borgarasteacutettarinnar til aeth krefjast valda iacute baraacutettunni vieth
einveldi Vegna thornessa voru stjoacuternarskraacuter seacuterstaklega hugsaethar til aeth takmarka poacutelitiacutesk afskipti
framkvaeligmdavaldsins eetha konungs en auka feacutelagsleg og poacutelitiacutesk aacutehrif borgarasteacutettarinnar meeth
thornviacute aeth veita thornjoacuteeththorningum sterka stoumlethu innan thornjoacuteethriacutekisins Stjoacuternarskraacuter tuttugustu og fyrstu
aldar veita valdhoumlfum starfsumboeth lyacuteethraeligethisriacutekjum aacutekveethinn lagagrunn og mannreacutettindum
aacutekveethna vernd THORNaeth er thornviacute oacutehaeligtt aeth segja aeth poacutelitiacutesk staetha og hlutverk hinnar skjalfestu
stjoacuternarskraacuter hafi breyst griacuteetharlega mikieth siacuteethustu tvaeligr aldir liacutekt og hieth frjaacutelslynda thornjoacuteethriacuteki
niacutetjaacutendu aldar er oacuteliacutekt velferethar- og lyacuteethraeligethisriacutekjum tuttugustu og fyrstu aldar23
41 Hlutverk stjoacuternarskraacutea
Stjoacuternarskraacuter gegna thornviacute hlutverki aeth skilgreina voumlld skyldur og sambandieth milli stofnana
riacutekisvaldsins eetha valdhafa Auk thorness setja stjoacuternarskraacuter fram aacutekveethnar skilgreiningar og visst
gildismat Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuter uacutetlisti aacutekveethnar meginreglur fyrir stoumlrf valdhafa og gefa
fyrirmaeligli um hvaeth eigi aeth gera iacute seacuterstoumlkum tilvikum24
THORNessar stjoacuternarskraacuterreglur hvort sem
thornaeligr eru skjalfestar eetha ekki greietha fyrir stoumlethugleika og fyrirsjaacuteanleika iacute atferli allra aethila
riacutekisins THORNaacute buacutea sliacutekar forskriftarreglur til aacutekveethinn maeliglikvaretha sem raunverulegt atferli getur
verieth miethaeth vieth og daeligmt eftir25
42 Skjalfestar stjoacuternarskraacuter
Stjoacuternarskraacuter geta verieth baeligethi skjalfestar (written) eetha oacuteskjalfestar (unwritten) og eru aacutestaeligethur
thorness tengdar stjoacuternmaacutelasoumlgu hvers riacutekis Stjoacuternarskraacute Bretlands er td oacuteskjalfest thornoacute aeth
einhver hluti hennar seacute skjalfestar meginreglur laga sem rekja maacute allt til thornrettaacutendu aldar
Aacutestaeligetha thorness aeth stjoacuternarskraacute Breta er oacuteskjalfest er ekki siacutest suacute aeth Bretar hafa naacuteeth naeligr algerri
samfellu iacute thornroacuteun aacute lagakerfi siacutenu aacute thorneim tiacutema sem riacutekisvald hefur verieth thornar til THORNessu er
algerlega oumlfugt farieth iacute riacutekjum sem hafa skjalfesta stjoacuternarskraacute THORNar hafa alger kaflaskil oftast
aacutett seacuter staeth thornegar nyacutejar stjoacuternarskraacuter hafa verieth skjalfestar KC Wheare proacutefessor iacute
stjoacuternskipunarreacutetti vieth Oxford-haacuteskoacutela uacutetskyacuterethi skjalfestar stjoacuternarskraacuter aacute thornennan veg
23
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 31-32 24
Daeligmi um thornetta er 7 gr Stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands en thornar segir Nuacute deyr forseti eetha laeligtur af stoumlrfum
aacuteethur en kjoumlrtiacutema hans er lokieth og skal thornaacute kjoacutesa nyacutejan forseta til 31 juacuteliacute aacute fjoacuteretha aacuteri fraacute kosninguldquo 25
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 6
14
If we investigate the origins of modern constitutions we find that practically without exception
the were drawn up and odopted because people wished to make a fresh start so far as the
statement of their system of government was concerned [] The circumstances in which a break
with the past and the need for a fresh start come about vary from country to country but in almost
every case in modern times countries have a constitution for the very simple and elementary
reason that they wanted for some reaseon to begin again26
Breski stjoacuternspekingurinn Samuel Finer tekur iacute svipaethan streng og Wheare en hann segir
skjalfestar stjoacuternarskraacuter oft vera vanvirtar og aeth siacutefellt seacute verieth aeth breyta thorneim Hann segir
auk thorness
Moreover-so this line of argument goes-Britain New Zealand and Israel have no codified
constitutions but nevertheless follow with remarkable consistency and continuity what
constitutional rules they do posess Hencersquoit is concluded-constitutions are otiose if the
powerholders exercise self-restraint the written constitution is unnecessary and if they do not it is
useless [] But this is not a sound reason for rejecting the study of constitutions rather for
persuing it with sensitivity and common sense otherwise one might just as well deny the
usefulness of door locks These are clearly unnecessary to honest people who pass the door and
equally are useless against the determined burglar But they can and do deter the casual strollers
who might otherwise in and help themselves27
Stjoacuternarskraacuter eru thornviacute teknar iacute notkun vegna thorness aeth foacutelk vill nyacutett upphaf og sjaacutelfsagt leiethreacutetta
sambandieth milli siacuten og riacutekisvaldsins THORNaeth er thornoacute varla noacuteg aeth hafa einungis skjalfesta
stjoacuternarskraacute til aeth tryggja aethhald valdhafa og reacutettindi borgaranna Hinsvegar verethur aeth liacuteta til
oretha Finers thornar sem hann segir aeth thornaeth seacute ekki aacutestaeligetha til aeth forethast notkun thorneirra Hann segir
aeth fleira thornurfi aeth koma til og er thornaeth vel iacute takt vieth thornaeth sem komieth var innaacute aeth ofan um
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu THORNau einkenni gera ekki raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu aetheins til
formlega og aeth aethrar oacuteskjalfestar meginreglur grundvalli stjoacuternskipun riacutekja THORNaeth gefur tilefni
til geeththornoacutettaaacutekvarethana stjoacuternvalda og minnkar reacutettaroumlryggi borgaranna
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter
Samkvaeligmt skoska loumlgspekingnum Neil MacCormick er haeliggt aeth skipta skjalfestum
stjoacuternarskraacutem iacute annars vegar formlegar (formal) stjoacuternarskraacuter og hins vegar virkar
(functional) stjoacuternarskraacuter28
MacCormick segir virkar stjoacuternarskraacuterldquo vera vieth lyacuteethi thornar sem
uppi er haldieth lagakerfi sem viacutesar iacute sjaacutelft sig Til aeth uacutetskyacutera thornetta naacutenar segir hann
The idea of aacuteconstostitution in the functional senseacute is nothing other than the set of rules that
taken together as a dynamic unity establishes and regulates the self-governance of a political
entity This applies wether the entity you have in mind is a nation state a union state a federation
a confederation or whatever other kind of human commonwealth there may be29
Formleg stjoacuternarskraacute er thornviacute andstaeligethan vieth thornetta og er iacute raun skjal sem ekki er farieth
naacutekvaeligmlega eftir heldur er stuethst vieth thornau aacutekvaeligethi sem ekki er haeliggt aeth liacuteta framhjaacute Segja maacute
26
Wheare K C 1966 Modern Constitutions bls 4 27
Samuel Finer 1995 Comparing constitutions bls 2 28
Neil MacCormick 2005 Whorsquos afraid of a European Constitution bls 40-41 29
Sama heimild bls 42
15
sem daeligmi aeth hluti stjoacuternskipunarkafla iacuteslensku stjoacuternarkraacuterinnar seacute aetheins formlega til og allt
oumlnnur stjoacuternarskraacute seacute iacute raun virk THORNaeth er haeliggt aeth taka undir thornaeth aeth farieth seacute eftir helstu
aacutekvaeligethum iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar en stoacuter hluti hennar er ekki virkur Sem daeligmi maacute nefna
14 gr stjoacuternarskraacuterinnar um stjoacuternaraacutebyrgeth sem segir Raacuteethherrar bera aacutebyrgeth aacute
stjoacuternarframkvaeligmdum oumlllum Raacuteethherraaacutebyrgeth er aacutekveethin meeth loumlgum Althorningi getur kaeligrt
raacuteethherra fyrir embaeligttisrekstur thorneirra Landsdoacutemur daeligmir thornau maacutelldquo THORNetta einstaka aacutekvaeligethi
stjoacuternarskraacuterinnar er ekki virkt thornar sem Landsdoacutemur hefur aldrei verieth kallaethur saman og thornviacute
er stjoacuternaraacutebyrgeth aetheins formlegur hluti stjoacuternarskraacuter Iacuteslands
Allar stjoacuternarskraacuter hafa siacutena virku hlieth og siacutena formlegu hlieth Spurningin er hversu
fraacutebrugethnar thornaeligr eru hvorri annarri Ljoacutest er aeth stjoacuternarskraacuterfesta krefst thorness aeth liacutetieth beri thornar aacute
milli thornoacute svo aeth thornviacute verethi kannski aldrei naacuteeth aeth thornaeligr verethi algerlega hliethstaeligethar Laacutegmarkieth er
etv thornaeth aeth haeliggt seacute aeth skynja meginreglur hverrar stjoacuternarskraacuter fyrir sig og aeth thornaeligr stuethli aeth
thornviacute aeth almenningur geti nokkurn veginn seacuteeth fyrir gjoumlrethir valdhafa
422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter
Iacute lok thornessarar yfirferethar um skilgreiningar aacute stjoacuternarskraacutem er reacutett aeth fjalla um torbreytanlegar
(rigid) og auethbreytanlegar (flexible) stjoacuternarskraacuter Torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa
nokkueth samstillt aacutetak til aeth haeliggt seacute aeth breyta thorneim Algengasta einkenni thorneirra er thornaeth aeth
aukinn meirihluta thorne tvo thornriethju hluta thornjoacuteeththornings eetha thornjoacuteetharatkvaeligetha thornarf til aeth breyta thorneim
Daeligmi um thornetta er stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna en tveir thornriethju hlutar beggja thorningdeilda thornurfa
aeth leggja fram frumvarp thorness efnis eetha tvouml af hverjum thornremur loumlggjafarthorningum riacutekjanna
sjaacutelfra30
Hugmyndin aeth baki thornessu fyrirkomulagi er aeth torvelda meirihaacutettar breytingar aacute
stjoacuternskipun riacutekisins aeth tilstuethlan faacuterra stjoacuternmaacutelamanna THORNessi thornroacuteun bandariacutesku stjoacuternar-
skraacuterinnar hefur orethieth til thorness nuacute aacute tiacutemum er naacutenast oacutemoumlgulegt aeth breyta henni thornar sem
gildismat thornjoacuteetharinnar er mun fjoumllskruacuteethugra en thornaeth var fyrir ruacutemum 200 aacuterum thornegar
stjoacuternarskraacutein toacutek gildi
Auethbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa hinsvegar ekki aeth reietha sig aacute algeran samhug
thornjoacuteetharinnar THORNekktasta auethbreytanlega stjoacuternarskraacutein er aacuten vafa Weimar-stjoacuternarskraacutein sem
Hitler nyacutetti seacuter til aeth komast til valda Suacute stjoacuternarskraacute hafethi ma thornann galla aeth thornjoacuteeththorningieth gat
breytt stjoacuternarskraacutenni meeth sama haeligtti og einfoumlldum loumlgum31
THORNaeth er ekki haeliggt aeth benda aacute
seacuterstakt einkenni auethbreytanlegra stjoacuternarskraacutea Segja maacute aeth ef ekki er krafist amk aukins
meirihluta aacute thornjoacuteeththorningi vieth stjoacuternarskraacuterbreytingu seacute um auethbreytanlega stjoacuternarskraacute aeth raeligetha
30
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 10 31
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir Bls 471
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html
7
2 Einkenni stjoacuternarskraacuterfestu Suacute stjoacuternarskraacuterfesta sem heacuter verethur til skoethunar og kalla maacute evroacutepska uacutetfaeligrslu aacute nuacutetiacutema
stjoacuternarskraacuterfestu telst eiga upphaf sitt aeth rekja til gildistoumlku Grundvallarlaga THORNyacuteska
Sambandslyacuteethveldisins thornann 24 maiacute aacuterieth 1949 THORNaeth thornarf etv ekki aeth hafa moumlrg oreth um thornaeth
aeth houmlfundar thornyacutesku Grundvallarlaganna11
houmlfethu sem viethmieth thornaeligr stjoacuternskipulegu hamfarir
sem urethu iacute THORNyacuteskalandi aacuterieth 1933 thornegar Nasistar naacuteethu voumlldum og thorneirra hryllilegu
mannreacutettindabrota sem borgarar riacutekisins maacutettu thornola af stjoacuternvoumlldum iacute kjoumllfarieth Niethurstaethan
vareth suacute aeth mannreacutettindi voru sett iacute oumlndvegi vieth samningu Grundvallarlaganna riacutekisvaldinu
settar aacuteethur oacutethornekktar skorethur og seacuterstoumlkum stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel komieth aacute foacutet og getur hann
hafnaeth loumlggjoumlf ef huacuten stenst ekki stjoacuternarskraacutena aeth hans mati12
21 Grundvallarthornaeligttir stjoacuternarskraacuterfestu
Stjoacuternarskraacuterfesta samanstendur af amk sex grunvallarthornaacutettum ef miethaeth er vieth
nuacutetiacutemaskilning norraelignna fraeligethimanna13
Iacute fyrsta lagi thornarf ritaetha stjoacuternarskraacute sem aeligethst er iacute
lagakerfi hvers riacutekis og thornviacute einskonar grundvallarloumlg Iacute oumlethru lagi thornarf thornaeth aeth liggja fyrir hver
eigi aeth tuacutelka stjoacuternarskraacutena en thornaeth er oftast iacute houmlndum doacutemstoacutela sem hafa aacutekveethieth
endurskoethunarvald aacute stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethum gagnvart settum loumlgum Iacute thornriethja lagi skarast
hugmyndirnar um stjoacuternarskraacuterfestu og reacutettarriacutekieth (the rule of law) thornar sem oacuteliacutek viethmieth eru
houmlfeth uppi vieth framkvaeligmd hvors um sig Stjoacuternarskraacuterfesta krefst meiri vandvirkni vieth gereth
laga og loumlgmaeligti thorneirra thornarf aeth eiga oacuteumdeilanleg stoeth iacute stjoacuternarskraacutenni sjaacutelfri Iacute fjoacuteretha lagi
thornarf riacutekisvaldieth aeth vera skipt Heacuter er iacute raun verieth aeth viacutesa til hinnar klassiacutesku thornriacuteskiptingar
riacutekisvaldsins en riacuteki hafa thornoacute misjafnan haacutett aacute aeth skipta riacutekisvaldi niethur aacute stofnanir siacutenar
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir samt thornaacute kroumlfu aeth moumlrkin milli doacutems- loumlggjafar- og
framkvaeligmdavalds seacuteu nokkueth skyacuter Iacute fimmta lagi er gereth krafa um aeth aacutekveethin
einstaklingsreacutettindi (mannreacutettindi) seacuteu stjoacuternarskraacutervarin og aeth ekki seacute haeliggt aeth fella thornau uacuter
gildi Iacute sjoumltta og siacuteethasta lagi thornarf aeth liacuteta til thorness aeth stjoacuternarskraacuterfesta byacuter yfir aacutekveethinni
althornjoacuteethahyggju sem lyacutesir seacuter thornannig aeth yfirthornjoacuteethlegt vald eetha stofnanir njoacuteta viethurkenningar og
11
Grundvallarloumlg THORNyacuteska Sambandslyacuteethveldisins (Grundgesetz fuumlr die Bundserepublik Deutschland) hafa haldieth
thornessu nafni fraacute gildistoumlku thorneirra aacuterieth 1949 Aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth iacute upphafi var reiknaeth meeth aeth sameinaeth
THORNyacuteskaland myndi taka upp aethra stjoacuternarskraacute thornegar aeth thornviacute kaeligmi en THORNyacuteskaland var aacute thornessum tiacutema skipt aacute milli
Soveacutetriacutekjanna annars vegar og Vesturveldanna Bandariacutekjanna Bretlands og Frakklands hinsvegar Vieth fall
kommuacutenismans iacute Evroacutepu og sameiningu THORNyacuteskalands var aacutekveethieth aeth halda iacute thornessa braacuteethabrigetha stjoacuternarskraacuteldquo
Vestur-THORNyacuteskalands og nafninu haldieth oacutebreyttu enda hafethi huacuten reynst meeth afbrigethum vel 12
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 32 13
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17
8
thornjoacuteethreacutettarsamningar eru virtir Daeligmi um thornetta er samband Evroacutepusambandsins og
Sameinuethu thornjoacuteethanna vieth siacuten aethildarriacuteki14
THORNetta aacute thornoacute ekki alltaf vieth
Bandariacutekjamenn tala um constitutionalism en aacute allt oumlethrum forsendum en heacuter er gert og
hafa thorneir td komieth seacuter undan thornviacute aeth fullgilda althornjoacuteethlega mannreacutettindasamninga og telja sig
eingoumlngu bundna af eigin stjoacuternarskraacute Segja maacute aeth thorneir liacuteti aacute the rule of law eetha reacutettarriacutekieth
sem afleiethu stjoacuternarskraacuterinnar og meeth thornviacute aeth styrkja stoumlethu hennar meeth doacutemafordaeligmum hafa
Bandariacutekjamenn skapaeth sinn eigin constitutionalism sem er ekki aacutethornekkur thorneim evroacutepska En
hver er munurinn aacute reacutettarriacuteki og riacuteki byggethu aacute stjoacuternarskraacuterfestu
14
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17-19
9
3 Stjoacuternarskraacuterfesta og reacutettarriacutekieth Aacutekveethin skilyrethi thornurfa aeth vera uppfyllt til thorness aeth frumvoumlrp geti orethieth aeth loumlgum og
einstaklingar geti orethieth embaeligttismenn iacute nuacutetiacutema lyacuteethraeligethisriacutekjum Seacuteu skilyrethin uppfyllt er
frumvarpieth eetha skipun embaeligttismanns loumlgmaeligt og er thornaeth ein meginkrafa hins svokallaetha
reacutettarriacutekis Embaeligttismenn thornurfa aeth fara eftir boacutekstaf laganna vieth stoumlrf siacuten eetha aacutekvarethanatoumlku
riacutekisstjoacutern thornarf stuethning meirihluta fulltruacutea aacute thornjoacuteeththorningi og loumlg veretha aeth vera samin iacute samraeligmi
vieth stjoacuternarskraacute THORNetta er oacuteumdeilt iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum og er aacutestaeligethan ekki siacutest suacute aeth hugmyndin
um reacutettarriacutekieth er roacutetgroacutein baeligethi iacute fordaeligmisreacutetti (the rule of law) og meginlandsreacutetti Evroacutepu
(Rechtsstaat) THORNoacute aeth stigsmunur seacute aacute virethist thornaeth thornoacute ekki trufla skilgreiningar aacute hugtakinu og
segir Garethar Giacuteslason ma um thornaeth
Grundvallarhugmyndin sem felst iacute orethinu riacuteki reacutettarins er suacute aeth foacutelk eigi aeth hlyacuteetha reacutettinum og laacuteta
hann stjoacuterna gerethum siacutenum iacute samfeacutelaginu En reacutettarriacuteki er oft notaeth iacute thornrengri merkingu en thornetta
thorneirri aeth riacutekisvaldieth skuli bundieth loumlgum og haacuteeth loumlgum15
Segja maacute aeth fyrri skilgreining Garethars eigi vieth um hina daeligmigerethu skilgreiningu
fordaeligmisreacutettar aacute hugtakinu en hin siacuteethari eigi vieth skilgreiningu meginlandsreacutettar Almenn
skilgreining aacute reacutettarriacuteki myndi sjaacutelfsagt uacutetleggjast thornannig aeth thornaeth seacute thornjoacuteethfeacutelag thornar sem
riacutekisvaldinu er komieth aacute foacutet takmarkaeth og bundieth meeth loumlgum og af mannreacutettindum16
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir thornaacute kroumlfu aeth skilyrethin seacuteu meiri en almennt thornykir naeliggjanlegt iacute
daeligmigerethu reacutettarriacuteki og viethurkennir ekki roumlk sem leietha til minnstu tilsloumlkunar skilyretha aacute
kostnaeth td mannreacutettinda17 Heacuter aeth neethan verethur komieth inn aacute aeth yfirleitt thornurfi aukinn
meirihluta thornjoacuteeththornings eetha einfaldan meirihluta thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu til thorness aeth breyta
stjoacuternarskraacute THORNaeth eru hoacuteflega iacutethornyngjandi skilyrethi thornar sem stjoacuternmaacutelaflokkakerfin iacute flestum
vestraelignum loumlndum eru thornannig gereth aeth naacutenast oacutemoumlgulegt er fyrir einn eetha tvo flokka aeth koma
seacuter saman um seacutertaeligka stjoacuternarskraacuterbreytingu Viethkomandi thornjoacuteethum eru thornoacute faacutear skorethur settar
varethandi stjoacuternarskraacuterbreytingar enda oacuteliacuteklegt aeth almenningur samthornykkti iacutethornyngjandi loumlg fyrir
sjaacutelfan sig Uacuterslit thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslna hafa mikieth poacutelitiacuteskt vaeliggi og eru
stjoacuternarskraacuterbreytingar sem framkvaeligmdar eru meeth sliacuteku moacuteti naeligr oacutevefengjanlegar hvaeth
loumlgmaeligti thorneirra varethar
15
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki bls 143 16
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls 582 17 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 73-74
10
31 Loumlgmaeligti valds
Moumlrg menningarsamfeacuteloumlg undanfarinna tvoumlthornuacutesund aacutera houmlfethu thornann haacutettinn aacute aeth fela
seacuterstoumlkum thornjoacuteethhoumlfethingja allt riacutekisvald THORNjoacuteethhoumlfethinginn gat aukieth skattheimtu (loumlggjafarvald)
sent embaeligttismenn til aeth innheimta skattinn (framkvaeligmdavald) og daeligmt thornaacute iacute fangelsi sem
ekki borguethu (doacutemsvald) Valdieth var reacutettlaeligtt meeth yacutemsu moacuteti en thornekktust eru roumlkin aeth vera
konungborinn og guethdoacutemlegt vald (divine authority) THORNetta er thornoacute nokkueth tengt tiacutemabilum og
samfeacuteloumlgum Fyrstu Iacuteslendingarnir voru td eethlisreacutettarmenn aeth thornviacute leiti aeth thorneir truacuteethu thornviacute aeth
goumlmul loumlg vaeligru bundin heiloumlgum boumlndum vieth hieth endanlega reacutettlaeligti THORNeir litu svo aacute aeth thorneir
vaeligru ekki aeth stunda loumlggjafarstarf iacute Loumlgreacutettu thornjoacuteethveldisaldar heldur einungis aeth leietha reacutett loumlg
iacute ljoacutes18
Aacute sautjaacutendu oumlld maacute segja aeth thornessar hugmyndir hafi orethieth undir iacute thornaeth minnsta aacute
Vesturloumlndum Iacute boacutekinni Leviathan sem gefin var uacutet aacuterieth 1651 segir breski heimspekingurinn
Thomas Hobbes meethal annars
And therefore the first Founders and Legislators of Common-wealths amongst the Gentiles whose
ends were only to keep the people in obedience and peace have in all places taken care First to
imprint in their minds a beliefe that those precepts which they gave concerning Religion might not
be thought to proceed from their own device but from the dictates of some God or other spirit or
else that they themselves were of a higher nature than mere mortalls that their Lawes might the
more easily be received 19
Meeth thornessum orethum og fullyrethingum um aeth truacutearbroumlgeth seacuteu notueth til aeth ala aacute heimsku
mannanna afneitar hann algerlega sliacutekum stjoacuternarhaacutettum meeth roumlkum skynseminnar Hobbes
uacutetskyacuterir svo thornjoacuteethriacutekishugtakieth thornar sem hann reisir tilgaacutetu um hvers vegna riacutekisstjoacuternum leyfist
aeth hafa vald yfir flestum thornaacutettum samfeacutelagsins THORNar uacutetskyacuterir Hobbes aeth seacuterhver maethur hafi
liacutekamlegt vald sem hann geti notaeth sjaacutelfum seacuter til varnar eetha til aeth komast yfir hluti THORNetta
vald er samkvaeligmt svokoumllluethum samfeacutelagssaacutettmaacutela framselt hinu almaacutettuga riacutekildquo sem thornaacute
hefur yfir oumlllu valdi thornegna sinna aeth raacuteetha THORNetta sameinaetha og mikla vald aacute svo aeth sjaacute til thorness
aeth tryggja oumlryggi thornegna riacutekisins iacute thornaeth minnsta fyrir hverjum oumlethrum Hobbes uacutetskyacuterir svo
loumlgmaeligti valdsins hjaacute thornessu riacutekisvaldi og hvernig stofnun sliacuteks valds fer fram THORNaacute skilgreinir
hann samfeacutelagssaacutettmaacutelann og thornaeth umboeth sem valdhafar hafa Segir hann thornaeth falieth iacute thorneim
hluta saacutettmaacutelans sem segir aeth thornegnarnir skuli viethurkenna vald thorness sem valdieth hlyacutetur jafnvel
thornoacutett hann faacutei ekki atkvaeligethi allra20
THORNetta er enn iacute dag grundvallarregla iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum
18
Sigurethur Liacutendal Loumlg og lagasetning iacute Iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Bls 125 19
HobbesThomas Leviathan bls 177 20
Sama heimild bls 185-201
11
32 THORNriacuteskipting riacutekisvaldsins
Franski stjoacuternspekingurinn Charles-Louis de Secondat baron de La Bregravede et de Montesquieu
er talinn einn mesti aacutehrifavaldur aacute stjoacuternskipun nuacutetiacutemariacutekja Iacute boacutek sinni LEsprit des lois eetha
Andi laganna fraacute aacuterinu 1748 talar hann fyrir thornviacute aeth valdi riacutekja seacute skipt iacute thornrennt til aeth forethast
valdniacuteethslu THORNar er hann iacute raun aeth lyacutesa eigin reynslu og kynnum af stjoacuternskipun Breta en
Bretland var aacute thorneim tiacutema eins og kunnugt er vagga thorningraeligethis THORNeir stjoacuternarhaeligttir voru thornoacute iacute
mikilli thornroacuteun aacute aacutetjaacutendu oumlld Um riacutekisstjoacuternarvald segir Montesquieu meethal annars
In every government there are three sorts of power the legislative the executive in respect to
things dependent on the law of nations and the executive in regard to matters that depend on the
civil law [hellip] The latter we shall call the judiciary power and the other simply the executive
power of the state
The political liberty of the subject is a tranquillity of mind arising from the opinion each person
has of his safety In order to have this liberty it is requisite the government be so constituted as
one man need not be afraid of another When the legislative and executive powers are united in the
same person or in the same body of magistrates there can be no liberty because apprehensions
may arise lest the same monarch or senate should enact tyrannical laws to execute them in a
tyrannical manner
Again there is no liberty if the judiciary power be not separated from the legislative and
executive Were it joined with the legislative the life and liberty of the subject would be exposed
to arbitrary control for the judge would be then the legislator Were it joined to the executive
power the judge might behave with violence and oppression There would be an end of
everything were the same man or the same body whether of the nobles or of the people to
exercise those three powers that of enacting laws that of executing the public resolutions and of
trying the causes of individuals21
Montesquieu hafethi upplifaeth stjoacuternmaacutel og fraeligethst um stjoacuternspeki iacute fjoumllda aacutera aacuteethur en hann
skrifaethi thornessa merku boacutek Hann skilgreinir valdieth og stofnanir riacutekisins aacutesamt thornviacute aeth vara vieth
aacutekveethnum haeligttum sem valdieth getur skapaeth Stjoacuternmaacutelamenn hafa thornoacute notaeth tviacuteraeligethni iacute
skilgreiningum Montesquieus til aeth reacutettlaeligta oacutejafna skiptingu valdsins Bjarni Benediktsson
frv forsaeligtisraacuteethherra sagethi ma iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins aacuterieth 1956
Td er talieth aeth hinn mikli franski stjoacuternspekingur Montesquieu [] hafi aeth nokkru misskilieth hina
brezku stjoacuternskipan Hann hafi gert meira en reacutett var uacuter skiftingunni milli hinna thornriggja
houmlfuethgreina riacutekisvaldsins thorne iacute loumlggjafarvald framkvaeligmdarvald og doacutemsvald er vaeligru iacute houmlndum
thornriggja oacuteliacutekra aethila eetha valdhafa22
Bjarni setur thornann fyrirvara aacute oreth siacuten aeth thornaeth geti skipt maacuteli hvenaeligr leitaeth var til Bretlands um
fyrirmynd aacute stjoacuternarfyrirkomulagi Eins og fyrr segir var thorningraeligethieth iacute Bretlandi iacute mikilli thornroacuteun
aacute thorneim tiacutema sem Montesquieu var aeth fraeligethast um thornaeth Hann segir samt sem aacuteethur aeth THORNegar
loumlggjafar- og framkvaeligmdavaldieth er sameinaeth iacute einni manneskju eetha sama yfirvaldinu getur
ekkert frelsi thornrifistldquo THORNar meeth er hann aeth segja aeth oacutetakmarkaeth thorningraeligethi geti verieth frelsinu
haeligttulegt THORNoacute veretha oreth hans ekki skilin betur en svo aeth thorningraeligethi seacute betra en samruni
21
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws bls 173-174 22
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 2
12
framkvaeligmda- og doacutemsvalds annars vegar og loumlggjafar- og doacutemsvalds hins vegar
Framkvaeligmda- og doacutemsvalds var iacute houmlndum soumlmu embaeligttismanna aacute Iacuteslandi thornangaeth til aacuterieth
1992 og var thornviacute framkvaeligmdavaldieth aeth hluta til tengt vieth hina tvo megin valdathornaeligtti riacutekisins
sem Montesquieu sagethi iacutegildi doacutemsdags
Ekki verethur annaeth seacuteeth vieth lestur Anda laganna en aeth Montesquieu hafi verieth aeth lyacutesa thornviacute
aacute hverju stjoacuternarskraacuterfesta eigi aeth grundvallast og thornar meeth stjoacuternun og grunnbygging riacutekja
Hann nefnir ma meethalhoacutefsregluna og poacutelitiacuteskt frelsi sem ekki var gert seacuterlega haacutett undir
houmlfethi fyrr en aacute seinni hluta tuttugustu aldar thornraacutett fyrir mannreacutettindayfirlyacutesingar fraacute lokum
aacutetjaacutendu aldar og fyrri hluta thorneirrar niacutetjaacutendu THORNaeth er einmitt saacute tiacutemi sem heacuter er haldieth fram aeth
nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfesta hafi iacute raun orethieth grundvoumlllurinn vieth stofnun riacutekja Hin skjalfesta
stjoacuternarskraacute er afsprengi skrifa Montesquieus og thornviacute liggur beinast vieth aeth skoetha hana aetheins
naacutenar
13
4 Stjoacuternarskraacuter Skjalfestar stjoacuternarskraacuter sem toacuteku gildi aacute aacutetjaacutendu og niacutetjaacutendu oumlld houmlfethu aethallega thornaeth hlutverk
aeth vera laga-poacutelitiacuteskur rammi fyrir upprennandi thornjoacuteethriacuteki Iacute thorneim laacute einnig framsaeligkin aacuteaeligtlun
meeth thornann tilgang aeth efla loumlgmaeligti borgarasteacutettarinnar til aeth krefjast valda iacute baraacutettunni vieth
einveldi Vegna thornessa voru stjoacuternarskraacuter seacuterstaklega hugsaethar til aeth takmarka poacutelitiacutesk afskipti
framkvaeligmdavaldsins eetha konungs en auka feacutelagsleg og poacutelitiacutesk aacutehrif borgarasteacutettarinnar meeth
thornviacute aeth veita thornjoacuteeththorningum sterka stoumlethu innan thornjoacuteethriacutekisins Stjoacuternarskraacuter tuttugustu og fyrstu
aldar veita valdhoumlfum starfsumboeth lyacuteethraeligethisriacutekjum aacutekveethinn lagagrunn og mannreacutettindum
aacutekveethna vernd THORNaeth er thornviacute oacutehaeligtt aeth segja aeth poacutelitiacutesk staetha og hlutverk hinnar skjalfestu
stjoacuternarskraacuter hafi breyst griacuteetharlega mikieth siacuteethustu tvaeligr aldir liacutekt og hieth frjaacutelslynda thornjoacuteethriacuteki
niacutetjaacutendu aldar er oacuteliacutekt velferethar- og lyacuteethraeligethisriacutekjum tuttugustu og fyrstu aldar23
41 Hlutverk stjoacuternarskraacutea
Stjoacuternarskraacuter gegna thornviacute hlutverki aeth skilgreina voumlld skyldur og sambandieth milli stofnana
riacutekisvaldsins eetha valdhafa Auk thorness setja stjoacuternarskraacuter fram aacutekveethnar skilgreiningar og visst
gildismat Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuter uacutetlisti aacutekveethnar meginreglur fyrir stoumlrf valdhafa og gefa
fyrirmaeligli um hvaeth eigi aeth gera iacute seacuterstoumlkum tilvikum24
THORNessar stjoacuternarskraacuterreglur hvort sem
thornaeligr eru skjalfestar eetha ekki greietha fyrir stoumlethugleika og fyrirsjaacuteanleika iacute atferli allra aethila
riacutekisins THORNaacute buacutea sliacutekar forskriftarreglur til aacutekveethinn maeliglikvaretha sem raunverulegt atferli getur
verieth miethaeth vieth og daeligmt eftir25
42 Skjalfestar stjoacuternarskraacuter
Stjoacuternarskraacuter geta verieth baeligethi skjalfestar (written) eetha oacuteskjalfestar (unwritten) og eru aacutestaeligethur
thorness tengdar stjoacuternmaacutelasoumlgu hvers riacutekis Stjoacuternarskraacute Bretlands er td oacuteskjalfest thornoacute aeth
einhver hluti hennar seacute skjalfestar meginreglur laga sem rekja maacute allt til thornrettaacutendu aldar
Aacutestaeligetha thorness aeth stjoacuternarskraacute Breta er oacuteskjalfest er ekki siacutest suacute aeth Bretar hafa naacuteeth naeligr algerri
samfellu iacute thornroacuteun aacute lagakerfi siacutenu aacute thorneim tiacutema sem riacutekisvald hefur verieth thornar til THORNessu er
algerlega oumlfugt farieth iacute riacutekjum sem hafa skjalfesta stjoacuternarskraacute THORNar hafa alger kaflaskil oftast
aacutett seacuter staeth thornegar nyacutejar stjoacuternarskraacuter hafa verieth skjalfestar KC Wheare proacutefessor iacute
stjoacuternskipunarreacutetti vieth Oxford-haacuteskoacutela uacutetskyacuterethi skjalfestar stjoacuternarskraacuter aacute thornennan veg
23
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 31-32 24
Daeligmi um thornetta er 7 gr Stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands en thornar segir Nuacute deyr forseti eetha laeligtur af stoumlrfum
aacuteethur en kjoumlrtiacutema hans er lokieth og skal thornaacute kjoacutesa nyacutejan forseta til 31 juacuteliacute aacute fjoacuteretha aacuteri fraacute kosninguldquo 25
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 6
14
If we investigate the origins of modern constitutions we find that practically without exception
the were drawn up and odopted because people wished to make a fresh start so far as the
statement of their system of government was concerned [] The circumstances in which a break
with the past and the need for a fresh start come about vary from country to country but in almost
every case in modern times countries have a constitution for the very simple and elementary
reason that they wanted for some reaseon to begin again26
Breski stjoacuternspekingurinn Samuel Finer tekur iacute svipaethan streng og Wheare en hann segir
skjalfestar stjoacuternarskraacuter oft vera vanvirtar og aeth siacutefellt seacute verieth aeth breyta thorneim Hann segir
auk thorness
Moreover-so this line of argument goes-Britain New Zealand and Israel have no codified
constitutions but nevertheless follow with remarkable consistency and continuity what
constitutional rules they do posess Hencersquoit is concluded-constitutions are otiose if the
powerholders exercise self-restraint the written constitution is unnecessary and if they do not it is
useless [] But this is not a sound reason for rejecting the study of constitutions rather for
persuing it with sensitivity and common sense otherwise one might just as well deny the
usefulness of door locks These are clearly unnecessary to honest people who pass the door and
equally are useless against the determined burglar But they can and do deter the casual strollers
who might otherwise in and help themselves27
Stjoacuternarskraacuter eru thornviacute teknar iacute notkun vegna thorness aeth foacutelk vill nyacutett upphaf og sjaacutelfsagt leiethreacutetta
sambandieth milli siacuten og riacutekisvaldsins THORNaeth er thornoacute varla noacuteg aeth hafa einungis skjalfesta
stjoacuternarskraacute til aeth tryggja aethhald valdhafa og reacutettindi borgaranna Hinsvegar verethur aeth liacuteta til
oretha Finers thornar sem hann segir aeth thornaeth seacute ekki aacutestaeligetha til aeth forethast notkun thorneirra Hann segir
aeth fleira thornurfi aeth koma til og er thornaeth vel iacute takt vieth thornaeth sem komieth var innaacute aeth ofan um
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu THORNau einkenni gera ekki raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu aetheins til
formlega og aeth aethrar oacuteskjalfestar meginreglur grundvalli stjoacuternskipun riacutekja THORNaeth gefur tilefni
til geeththornoacutettaaacutekvarethana stjoacuternvalda og minnkar reacutettaroumlryggi borgaranna
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter
Samkvaeligmt skoska loumlgspekingnum Neil MacCormick er haeliggt aeth skipta skjalfestum
stjoacuternarskraacutem iacute annars vegar formlegar (formal) stjoacuternarskraacuter og hins vegar virkar
(functional) stjoacuternarskraacuter28
MacCormick segir virkar stjoacuternarskraacuterldquo vera vieth lyacuteethi thornar sem
uppi er haldieth lagakerfi sem viacutesar iacute sjaacutelft sig Til aeth uacutetskyacutera thornetta naacutenar segir hann
The idea of aacuteconstostitution in the functional senseacute is nothing other than the set of rules that
taken together as a dynamic unity establishes and regulates the self-governance of a political
entity This applies wether the entity you have in mind is a nation state a union state a federation
a confederation or whatever other kind of human commonwealth there may be29
Formleg stjoacuternarskraacute er thornviacute andstaeligethan vieth thornetta og er iacute raun skjal sem ekki er farieth
naacutekvaeligmlega eftir heldur er stuethst vieth thornau aacutekvaeligethi sem ekki er haeliggt aeth liacuteta framhjaacute Segja maacute
26
Wheare K C 1966 Modern Constitutions bls 4 27
Samuel Finer 1995 Comparing constitutions bls 2 28
Neil MacCormick 2005 Whorsquos afraid of a European Constitution bls 40-41 29
Sama heimild bls 42
15
sem daeligmi aeth hluti stjoacuternskipunarkafla iacuteslensku stjoacuternarkraacuterinnar seacute aetheins formlega til og allt
oumlnnur stjoacuternarskraacute seacute iacute raun virk THORNaeth er haeliggt aeth taka undir thornaeth aeth farieth seacute eftir helstu
aacutekvaeligethum iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar en stoacuter hluti hennar er ekki virkur Sem daeligmi maacute nefna
14 gr stjoacuternarskraacuterinnar um stjoacuternaraacutebyrgeth sem segir Raacuteethherrar bera aacutebyrgeth aacute
stjoacuternarframkvaeligmdum oumlllum Raacuteethherraaacutebyrgeth er aacutekveethin meeth loumlgum Althorningi getur kaeligrt
raacuteethherra fyrir embaeligttisrekstur thorneirra Landsdoacutemur daeligmir thornau maacutelldquo THORNetta einstaka aacutekvaeligethi
stjoacuternarskraacuterinnar er ekki virkt thornar sem Landsdoacutemur hefur aldrei verieth kallaethur saman og thornviacute
er stjoacuternaraacutebyrgeth aetheins formlegur hluti stjoacuternarskraacuter Iacuteslands
Allar stjoacuternarskraacuter hafa siacutena virku hlieth og siacutena formlegu hlieth Spurningin er hversu
fraacutebrugethnar thornaeligr eru hvorri annarri Ljoacutest er aeth stjoacuternarskraacuterfesta krefst thorness aeth liacutetieth beri thornar aacute
milli thornoacute svo aeth thornviacute verethi kannski aldrei naacuteeth aeth thornaeligr verethi algerlega hliethstaeligethar Laacutegmarkieth er
etv thornaeth aeth haeliggt seacute aeth skynja meginreglur hverrar stjoacuternarskraacuter fyrir sig og aeth thornaeligr stuethli aeth
thornviacute aeth almenningur geti nokkurn veginn seacuteeth fyrir gjoumlrethir valdhafa
422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter
Iacute lok thornessarar yfirferethar um skilgreiningar aacute stjoacuternarskraacutem er reacutett aeth fjalla um torbreytanlegar
(rigid) og auethbreytanlegar (flexible) stjoacuternarskraacuter Torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa
nokkueth samstillt aacutetak til aeth haeliggt seacute aeth breyta thorneim Algengasta einkenni thorneirra er thornaeth aeth
aukinn meirihluta thorne tvo thornriethju hluta thornjoacuteeththornings eetha thornjoacuteetharatkvaeligetha thornarf til aeth breyta thorneim
Daeligmi um thornetta er stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna en tveir thornriethju hlutar beggja thorningdeilda thornurfa
aeth leggja fram frumvarp thorness efnis eetha tvouml af hverjum thornremur loumlggjafarthorningum riacutekjanna
sjaacutelfra30
Hugmyndin aeth baki thornessu fyrirkomulagi er aeth torvelda meirihaacutettar breytingar aacute
stjoacuternskipun riacutekisins aeth tilstuethlan faacuterra stjoacuternmaacutelamanna THORNessi thornroacuteun bandariacutesku stjoacuternar-
skraacuterinnar hefur orethieth til thorness nuacute aacute tiacutemum er naacutenast oacutemoumlgulegt aeth breyta henni thornar sem
gildismat thornjoacuteetharinnar er mun fjoumllskruacuteethugra en thornaeth var fyrir ruacutemum 200 aacuterum thornegar
stjoacuternarskraacutein toacutek gildi
Auethbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa hinsvegar ekki aeth reietha sig aacute algeran samhug
thornjoacuteetharinnar THORNekktasta auethbreytanlega stjoacuternarskraacutein er aacuten vafa Weimar-stjoacuternarskraacutein sem
Hitler nyacutetti seacuter til aeth komast til valda Suacute stjoacuternarskraacute hafethi ma thornann galla aeth thornjoacuteeththorningieth gat
breytt stjoacuternarskraacutenni meeth sama haeligtti og einfoumlldum loumlgum31
THORNaeth er ekki haeliggt aeth benda aacute
seacuterstakt einkenni auethbreytanlegra stjoacuternarskraacutea Segja maacute aeth ef ekki er krafist amk aukins
meirihluta aacute thornjoacuteeththorningi vieth stjoacuternarskraacuterbreytingu seacute um auethbreytanlega stjoacuternarskraacute aeth raeligetha
30
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 10 31
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir Bls 471
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html
8
thornjoacuteethreacutettarsamningar eru virtir Daeligmi um thornetta er samband Evroacutepusambandsins og
Sameinuethu thornjoacuteethanna vieth siacuten aethildarriacuteki14
THORNetta aacute thornoacute ekki alltaf vieth
Bandariacutekjamenn tala um constitutionalism en aacute allt oumlethrum forsendum en heacuter er gert og
hafa thorneir td komieth seacuter undan thornviacute aeth fullgilda althornjoacuteethlega mannreacutettindasamninga og telja sig
eingoumlngu bundna af eigin stjoacuternarskraacute Segja maacute aeth thorneir liacuteti aacute the rule of law eetha reacutettarriacutekieth
sem afleiethu stjoacuternarskraacuterinnar og meeth thornviacute aeth styrkja stoumlethu hennar meeth doacutemafordaeligmum hafa
Bandariacutekjamenn skapaeth sinn eigin constitutionalism sem er ekki aacutethornekkur thorneim evroacutepska En
hver er munurinn aacute reacutettarriacuteki og riacuteki byggethu aacute stjoacuternarskraacuterfestu
14
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 17-19
9
3 Stjoacuternarskraacuterfesta og reacutettarriacutekieth Aacutekveethin skilyrethi thornurfa aeth vera uppfyllt til thorness aeth frumvoumlrp geti orethieth aeth loumlgum og
einstaklingar geti orethieth embaeligttismenn iacute nuacutetiacutema lyacuteethraeligethisriacutekjum Seacuteu skilyrethin uppfyllt er
frumvarpieth eetha skipun embaeligttismanns loumlgmaeligt og er thornaeth ein meginkrafa hins svokallaetha
reacutettarriacutekis Embaeligttismenn thornurfa aeth fara eftir boacutekstaf laganna vieth stoumlrf siacuten eetha aacutekvarethanatoumlku
riacutekisstjoacutern thornarf stuethning meirihluta fulltruacutea aacute thornjoacuteeththorningi og loumlg veretha aeth vera samin iacute samraeligmi
vieth stjoacuternarskraacute THORNetta er oacuteumdeilt iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum og er aacutestaeligethan ekki siacutest suacute aeth hugmyndin
um reacutettarriacutekieth er roacutetgroacutein baeligethi iacute fordaeligmisreacutetti (the rule of law) og meginlandsreacutetti Evroacutepu
(Rechtsstaat) THORNoacute aeth stigsmunur seacute aacute virethist thornaeth thornoacute ekki trufla skilgreiningar aacute hugtakinu og
segir Garethar Giacuteslason ma um thornaeth
Grundvallarhugmyndin sem felst iacute orethinu riacuteki reacutettarins er suacute aeth foacutelk eigi aeth hlyacuteetha reacutettinum og laacuteta
hann stjoacuterna gerethum siacutenum iacute samfeacutelaginu En reacutettarriacuteki er oft notaeth iacute thornrengri merkingu en thornetta
thorneirri aeth riacutekisvaldieth skuli bundieth loumlgum og haacuteeth loumlgum15
Segja maacute aeth fyrri skilgreining Garethars eigi vieth um hina daeligmigerethu skilgreiningu
fordaeligmisreacutettar aacute hugtakinu en hin siacuteethari eigi vieth skilgreiningu meginlandsreacutettar Almenn
skilgreining aacute reacutettarriacuteki myndi sjaacutelfsagt uacutetleggjast thornannig aeth thornaeth seacute thornjoacuteethfeacutelag thornar sem
riacutekisvaldinu er komieth aacute foacutet takmarkaeth og bundieth meeth loumlgum og af mannreacutettindum16
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir thornaacute kroumlfu aeth skilyrethin seacuteu meiri en almennt thornykir naeliggjanlegt iacute
daeligmigerethu reacutettarriacuteki og viethurkennir ekki roumlk sem leietha til minnstu tilsloumlkunar skilyretha aacute
kostnaeth td mannreacutettinda17 Heacuter aeth neethan verethur komieth inn aacute aeth yfirleitt thornurfi aukinn
meirihluta thornjoacuteeththornings eetha einfaldan meirihluta thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu til thorness aeth breyta
stjoacuternarskraacute THORNaeth eru hoacuteflega iacutethornyngjandi skilyrethi thornar sem stjoacuternmaacutelaflokkakerfin iacute flestum
vestraelignum loumlndum eru thornannig gereth aeth naacutenast oacutemoumlgulegt er fyrir einn eetha tvo flokka aeth koma
seacuter saman um seacutertaeligka stjoacuternarskraacuterbreytingu Viethkomandi thornjoacuteethum eru thornoacute faacutear skorethur settar
varethandi stjoacuternarskraacuterbreytingar enda oacuteliacuteklegt aeth almenningur samthornykkti iacutethornyngjandi loumlg fyrir
sjaacutelfan sig Uacuterslit thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslna hafa mikieth poacutelitiacuteskt vaeliggi og eru
stjoacuternarskraacuterbreytingar sem framkvaeligmdar eru meeth sliacuteku moacuteti naeligr oacutevefengjanlegar hvaeth
loumlgmaeligti thorneirra varethar
15
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki bls 143 16
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls 582 17 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 73-74
10
31 Loumlgmaeligti valds
Moumlrg menningarsamfeacuteloumlg undanfarinna tvoumlthornuacutesund aacutera houmlfethu thornann haacutettinn aacute aeth fela
seacuterstoumlkum thornjoacuteethhoumlfethingja allt riacutekisvald THORNjoacuteethhoumlfethinginn gat aukieth skattheimtu (loumlggjafarvald)
sent embaeligttismenn til aeth innheimta skattinn (framkvaeligmdavald) og daeligmt thornaacute iacute fangelsi sem
ekki borguethu (doacutemsvald) Valdieth var reacutettlaeligtt meeth yacutemsu moacuteti en thornekktust eru roumlkin aeth vera
konungborinn og guethdoacutemlegt vald (divine authority) THORNetta er thornoacute nokkueth tengt tiacutemabilum og
samfeacuteloumlgum Fyrstu Iacuteslendingarnir voru td eethlisreacutettarmenn aeth thornviacute leiti aeth thorneir truacuteethu thornviacute aeth
goumlmul loumlg vaeligru bundin heiloumlgum boumlndum vieth hieth endanlega reacutettlaeligti THORNeir litu svo aacute aeth thorneir
vaeligru ekki aeth stunda loumlggjafarstarf iacute Loumlgreacutettu thornjoacuteethveldisaldar heldur einungis aeth leietha reacutett loumlg
iacute ljoacutes18
Aacute sautjaacutendu oumlld maacute segja aeth thornessar hugmyndir hafi orethieth undir iacute thornaeth minnsta aacute
Vesturloumlndum Iacute boacutekinni Leviathan sem gefin var uacutet aacuterieth 1651 segir breski heimspekingurinn
Thomas Hobbes meethal annars
And therefore the first Founders and Legislators of Common-wealths amongst the Gentiles whose
ends were only to keep the people in obedience and peace have in all places taken care First to
imprint in their minds a beliefe that those precepts which they gave concerning Religion might not
be thought to proceed from their own device but from the dictates of some God or other spirit or
else that they themselves were of a higher nature than mere mortalls that their Lawes might the
more easily be received 19
Meeth thornessum orethum og fullyrethingum um aeth truacutearbroumlgeth seacuteu notueth til aeth ala aacute heimsku
mannanna afneitar hann algerlega sliacutekum stjoacuternarhaacutettum meeth roumlkum skynseminnar Hobbes
uacutetskyacuterir svo thornjoacuteethriacutekishugtakieth thornar sem hann reisir tilgaacutetu um hvers vegna riacutekisstjoacuternum leyfist
aeth hafa vald yfir flestum thornaacutettum samfeacutelagsins THORNar uacutetskyacuterir Hobbes aeth seacuterhver maethur hafi
liacutekamlegt vald sem hann geti notaeth sjaacutelfum seacuter til varnar eetha til aeth komast yfir hluti THORNetta
vald er samkvaeligmt svokoumllluethum samfeacutelagssaacutettmaacutela framselt hinu almaacutettuga riacutekildquo sem thornaacute
hefur yfir oumlllu valdi thornegna sinna aeth raacuteetha THORNetta sameinaetha og mikla vald aacute svo aeth sjaacute til thorness
aeth tryggja oumlryggi thornegna riacutekisins iacute thornaeth minnsta fyrir hverjum oumlethrum Hobbes uacutetskyacuterir svo
loumlgmaeligti valdsins hjaacute thornessu riacutekisvaldi og hvernig stofnun sliacuteks valds fer fram THORNaacute skilgreinir
hann samfeacutelagssaacutettmaacutelann og thornaeth umboeth sem valdhafar hafa Segir hann thornaeth falieth iacute thorneim
hluta saacutettmaacutelans sem segir aeth thornegnarnir skuli viethurkenna vald thorness sem valdieth hlyacutetur jafnvel
thornoacutett hann faacutei ekki atkvaeligethi allra20
THORNetta er enn iacute dag grundvallarregla iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum
18
Sigurethur Liacutendal Loumlg og lagasetning iacute Iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Bls 125 19
HobbesThomas Leviathan bls 177 20
Sama heimild bls 185-201
11
32 THORNriacuteskipting riacutekisvaldsins
Franski stjoacuternspekingurinn Charles-Louis de Secondat baron de La Bregravede et de Montesquieu
er talinn einn mesti aacutehrifavaldur aacute stjoacuternskipun nuacutetiacutemariacutekja Iacute boacutek sinni LEsprit des lois eetha
Andi laganna fraacute aacuterinu 1748 talar hann fyrir thornviacute aeth valdi riacutekja seacute skipt iacute thornrennt til aeth forethast
valdniacuteethslu THORNar er hann iacute raun aeth lyacutesa eigin reynslu og kynnum af stjoacuternskipun Breta en
Bretland var aacute thorneim tiacutema eins og kunnugt er vagga thorningraeligethis THORNeir stjoacuternarhaeligttir voru thornoacute iacute
mikilli thornroacuteun aacute aacutetjaacutendu oumlld Um riacutekisstjoacuternarvald segir Montesquieu meethal annars
In every government there are three sorts of power the legislative the executive in respect to
things dependent on the law of nations and the executive in regard to matters that depend on the
civil law [hellip] The latter we shall call the judiciary power and the other simply the executive
power of the state
The political liberty of the subject is a tranquillity of mind arising from the opinion each person
has of his safety In order to have this liberty it is requisite the government be so constituted as
one man need not be afraid of another When the legislative and executive powers are united in the
same person or in the same body of magistrates there can be no liberty because apprehensions
may arise lest the same monarch or senate should enact tyrannical laws to execute them in a
tyrannical manner
Again there is no liberty if the judiciary power be not separated from the legislative and
executive Were it joined with the legislative the life and liberty of the subject would be exposed
to arbitrary control for the judge would be then the legislator Were it joined to the executive
power the judge might behave with violence and oppression There would be an end of
everything were the same man or the same body whether of the nobles or of the people to
exercise those three powers that of enacting laws that of executing the public resolutions and of
trying the causes of individuals21
Montesquieu hafethi upplifaeth stjoacuternmaacutel og fraeligethst um stjoacuternspeki iacute fjoumllda aacutera aacuteethur en hann
skrifaethi thornessa merku boacutek Hann skilgreinir valdieth og stofnanir riacutekisins aacutesamt thornviacute aeth vara vieth
aacutekveethnum haeligttum sem valdieth getur skapaeth Stjoacuternmaacutelamenn hafa thornoacute notaeth tviacuteraeligethni iacute
skilgreiningum Montesquieus til aeth reacutettlaeligta oacutejafna skiptingu valdsins Bjarni Benediktsson
frv forsaeligtisraacuteethherra sagethi ma iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins aacuterieth 1956
Td er talieth aeth hinn mikli franski stjoacuternspekingur Montesquieu [] hafi aeth nokkru misskilieth hina
brezku stjoacuternskipan Hann hafi gert meira en reacutett var uacuter skiftingunni milli hinna thornriggja
houmlfuethgreina riacutekisvaldsins thorne iacute loumlggjafarvald framkvaeligmdarvald og doacutemsvald er vaeligru iacute houmlndum
thornriggja oacuteliacutekra aethila eetha valdhafa22
Bjarni setur thornann fyrirvara aacute oreth siacuten aeth thornaeth geti skipt maacuteli hvenaeligr leitaeth var til Bretlands um
fyrirmynd aacute stjoacuternarfyrirkomulagi Eins og fyrr segir var thorningraeligethieth iacute Bretlandi iacute mikilli thornroacuteun
aacute thorneim tiacutema sem Montesquieu var aeth fraeligethast um thornaeth Hann segir samt sem aacuteethur aeth THORNegar
loumlggjafar- og framkvaeligmdavaldieth er sameinaeth iacute einni manneskju eetha sama yfirvaldinu getur
ekkert frelsi thornrifistldquo THORNar meeth er hann aeth segja aeth oacutetakmarkaeth thorningraeligethi geti verieth frelsinu
haeligttulegt THORNoacute veretha oreth hans ekki skilin betur en svo aeth thorningraeligethi seacute betra en samruni
21
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws bls 173-174 22
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 2
12
framkvaeligmda- og doacutemsvalds annars vegar og loumlggjafar- og doacutemsvalds hins vegar
Framkvaeligmda- og doacutemsvalds var iacute houmlndum soumlmu embaeligttismanna aacute Iacuteslandi thornangaeth til aacuterieth
1992 og var thornviacute framkvaeligmdavaldieth aeth hluta til tengt vieth hina tvo megin valdathornaeligtti riacutekisins
sem Montesquieu sagethi iacutegildi doacutemsdags
Ekki verethur annaeth seacuteeth vieth lestur Anda laganna en aeth Montesquieu hafi verieth aeth lyacutesa thornviacute
aacute hverju stjoacuternarskraacuterfesta eigi aeth grundvallast og thornar meeth stjoacuternun og grunnbygging riacutekja
Hann nefnir ma meethalhoacutefsregluna og poacutelitiacuteskt frelsi sem ekki var gert seacuterlega haacutett undir
houmlfethi fyrr en aacute seinni hluta tuttugustu aldar thornraacutett fyrir mannreacutettindayfirlyacutesingar fraacute lokum
aacutetjaacutendu aldar og fyrri hluta thorneirrar niacutetjaacutendu THORNaeth er einmitt saacute tiacutemi sem heacuter er haldieth fram aeth
nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfesta hafi iacute raun orethieth grundvoumlllurinn vieth stofnun riacutekja Hin skjalfesta
stjoacuternarskraacute er afsprengi skrifa Montesquieus og thornviacute liggur beinast vieth aeth skoetha hana aetheins
naacutenar
13
4 Stjoacuternarskraacuter Skjalfestar stjoacuternarskraacuter sem toacuteku gildi aacute aacutetjaacutendu og niacutetjaacutendu oumlld houmlfethu aethallega thornaeth hlutverk
aeth vera laga-poacutelitiacuteskur rammi fyrir upprennandi thornjoacuteethriacuteki Iacute thorneim laacute einnig framsaeligkin aacuteaeligtlun
meeth thornann tilgang aeth efla loumlgmaeligti borgarasteacutettarinnar til aeth krefjast valda iacute baraacutettunni vieth
einveldi Vegna thornessa voru stjoacuternarskraacuter seacuterstaklega hugsaethar til aeth takmarka poacutelitiacutesk afskipti
framkvaeligmdavaldsins eetha konungs en auka feacutelagsleg og poacutelitiacutesk aacutehrif borgarasteacutettarinnar meeth
thornviacute aeth veita thornjoacuteeththorningum sterka stoumlethu innan thornjoacuteethriacutekisins Stjoacuternarskraacuter tuttugustu og fyrstu
aldar veita valdhoumlfum starfsumboeth lyacuteethraeligethisriacutekjum aacutekveethinn lagagrunn og mannreacutettindum
aacutekveethna vernd THORNaeth er thornviacute oacutehaeligtt aeth segja aeth poacutelitiacutesk staetha og hlutverk hinnar skjalfestu
stjoacuternarskraacuter hafi breyst griacuteetharlega mikieth siacuteethustu tvaeligr aldir liacutekt og hieth frjaacutelslynda thornjoacuteethriacuteki
niacutetjaacutendu aldar er oacuteliacutekt velferethar- og lyacuteethraeligethisriacutekjum tuttugustu og fyrstu aldar23
41 Hlutverk stjoacuternarskraacutea
Stjoacuternarskraacuter gegna thornviacute hlutverki aeth skilgreina voumlld skyldur og sambandieth milli stofnana
riacutekisvaldsins eetha valdhafa Auk thorness setja stjoacuternarskraacuter fram aacutekveethnar skilgreiningar og visst
gildismat Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuter uacutetlisti aacutekveethnar meginreglur fyrir stoumlrf valdhafa og gefa
fyrirmaeligli um hvaeth eigi aeth gera iacute seacuterstoumlkum tilvikum24
THORNessar stjoacuternarskraacuterreglur hvort sem
thornaeligr eru skjalfestar eetha ekki greietha fyrir stoumlethugleika og fyrirsjaacuteanleika iacute atferli allra aethila
riacutekisins THORNaacute buacutea sliacutekar forskriftarreglur til aacutekveethinn maeliglikvaretha sem raunverulegt atferli getur
verieth miethaeth vieth og daeligmt eftir25
42 Skjalfestar stjoacuternarskraacuter
Stjoacuternarskraacuter geta verieth baeligethi skjalfestar (written) eetha oacuteskjalfestar (unwritten) og eru aacutestaeligethur
thorness tengdar stjoacuternmaacutelasoumlgu hvers riacutekis Stjoacuternarskraacute Bretlands er td oacuteskjalfest thornoacute aeth
einhver hluti hennar seacute skjalfestar meginreglur laga sem rekja maacute allt til thornrettaacutendu aldar
Aacutestaeligetha thorness aeth stjoacuternarskraacute Breta er oacuteskjalfest er ekki siacutest suacute aeth Bretar hafa naacuteeth naeligr algerri
samfellu iacute thornroacuteun aacute lagakerfi siacutenu aacute thorneim tiacutema sem riacutekisvald hefur verieth thornar til THORNessu er
algerlega oumlfugt farieth iacute riacutekjum sem hafa skjalfesta stjoacuternarskraacute THORNar hafa alger kaflaskil oftast
aacutett seacuter staeth thornegar nyacutejar stjoacuternarskraacuter hafa verieth skjalfestar KC Wheare proacutefessor iacute
stjoacuternskipunarreacutetti vieth Oxford-haacuteskoacutela uacutetskyacuterethi skjalfestar stjoacuternarskraacuter aacute thornennan veg
23
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 31-32 24
Daeligmi um thornetta er 7 gr Stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands en thornar segir Nuacute deyr forseti eetha laeligtur af stoumlrfum
aacuteethur en kjoumlrtiacutema hans er lokieth og skal thornaacute kjoacutesa nyacutejan forseta til 31 juacuteliacute aacute fjoacuteretha aacuteri fraacute kosninguldquo 25
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 6
14
If we investigate the origins of modern constitutions we find that practically without exception
the were drawn up and odopted because people wished to make a fresh start so far as the
statement of their system of government was concerned [] The circumstances in which a break
with the past and the need for a fresh start come about vary from country to country but in almost
every case in modern times countries have a constitution for the very simple and elementary
reason that they wanted for some reaseon to begin again26
Breski stjoacuternspekingurinn Samuel Finer tekur iacute svipaethan streng og Wheare en hann segir
skjalfestar stjoacuternarskraacuter oft vera vanvirtar og aeth siacutefellt seacute verieth aeth breyta thorneim Hann segir
auk thorness
Moreover-so this line of argument goes-Britain New Zealand and Israel have no codified
constitutions but nevertheless follow with remarkable consistency and continuity what
constitutional rules they do posess Hencersquoit is concluded-constitutions are otiose if the
powerholders exercise self-restraint the written constitution is unnecessary and if they do not it is
useless [] But this is not a sound reason for rejecting the study of constitutions rather for
persuing it with sensitivity and common sense otherwise one might just as well deny the
usefulness of door locks These are clearly unnecessary to honest people who pass the door and
equally are useless against the determined burglar But they can and do deter the casual strollers
who might otherwise in and help themselves27
Stjoacuternarskraacuter eru thornviacute teknar iacute notkun vegna thorness aeth foacutelk vill nyacutett upphaf og sjaacutelfsagt leiethreacutetta
sambandieth milli siacuten og riacutekisvaldsins THORNaeth er thornoacute varla noacuteg aeth hafa einungis skjalfesta
stjoacuternarskraacute til aeth tryggja aethhald valdhafa og reacutettindi borgaranna Hinsvegar verethur aeth liacuteta til
oretha Finers thornar sem hann segir aeth thornaeth seacute ekki aacutestaeligetha til aeth forethast notkun thorneirra Hann segir
aeth fleira thornurfi aeth koma til og er thornaeth vel iacute takt vieth thornaeth sem komieth var innaacute aeth ofan um
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu THORNau einkenni gera ekki raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu aetheins til
formlega og aeth aethrar oacuteskjalfestar meginreglur grundvalli stjoacuternskipun riacutekja THORNaeth gefur tilefni
til geeththornoacutettaaacutekvarethana stjoacuternvalda og minnkar reacutettaroumlryggi borgaranna
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter
Samkvaeligmt skoska loumlgspekingnum Neil MacCormick er haeliggt aeth skipta skjalfestum
stjoacuternarskraacutem iacute annars vegar formlegar (formal) stjoacuternarskraacuter og hins vegar virkar
(functional) stjoacuternarskraacuter28
MacCormick segir virkar stjoacuternarskraacuterldquo vera vieth lyacuteethi thornar sem
uppi er haldieth lagakerfi sem viacutesar iacute sjaacutelft sig Til aeth uacutetskyacutera thornetta naacutenar segir hann
The idea of aacuteconstostitution in the functional senseacute is nothing other than the set of rules that
taken together as a dynamic unity establishes and regulates the self-governance of a political
entity This applies wether the entity you have in mind is a nation state a union state a federation
a confederation or whatever other kind of human commonwealth there may be29
Formleg stjoacuternarskraacute er thornviacute andstaeligethan vieth thornetta og er iacute raun skjal sem ekki er farieth
naacutekvaeligmlega eftir heldur er stuethst vieth thornau aacutekvaeligethi sem ekki er haeliggt aeth liacuteta framhjaacute Segja maacute
26
Wheare K C 1966 Modern Constitutions bls 4 27
Samuel Finer 1995 Comparing constitutions bls 2 28
Neil MacCormick 2005 Whorsquos afraid of a European Constitution bls 40-41 29
Sama heimild bls 42
15
sem daeligmi aeth hluti stjoacuternskipunarkafla iacuteslensku stjoacuternarkraacuterinnar seacute aetheins formlega til og allt
oumlnnur stjoacuternarskraacute seacute iacute raun virk THORNaeth er haeliggt aeth taka undir thornaeth aeth farieth seacute eftir helstu
aacutekvaeligethum iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar en stoacuter hluti hennar er ekki virkur Sem daeligmi maacute nefna
14 gr stjoacuternarskraacuterinnar um stjoacuternaraacutebyrgeth sem segir Raacuteethherrar bera aacutebyrgeth aacute
stjoacuternarframkvaeligmdum oumlllum Raacuteethherraaacutebyrgeth er aacutekveethin meeth loumlgum Althorningi getur kaeligrt
raacuteethherra fyrir embaeligttisrekstur thorneirra Landsdoacutemur daeligmir thornau maacutelldquo THORNetta einstaka aacutekvaeligethi
stjoacuternarskraacuterinnar er ekki virkt thornar sem Landsdoacutemur hefur aldrei verieth kallaethur saman og thornviacute
er stjoacuternaraacutebyrgeth aetheins formlegur hluti stjoacuternarskraacuter Iacuteslands
Allar stjoacuternarskraacuter hafa siacutena virku hlieth og siacutena formlegu hlieth Spurningin er hversu
fraacutebrugethnar thornaeligr eru hvorri annarri Ljoacutest er aeth stjoacuternarskraacuterfesta krefst thorness aeth liacutetieth beri thornar aacute
milli thornoacute svo aeth thornviacute verethi kannski aldrei naacuteeth aeth thornaeligr verethi algerlega hliethstaeligethar Laacutegmarkieth er
etv thornaeth aeth haeliggt seacute aeth skynja meginreglur hverrar stjoacuternarskraacuter fyrir sig og aeth thornaeligr stuethli aeth
thornviacute aeth almenningur geti nokkurn veginn seacuteeth fyrir gjoumlrethir valdhafa
422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter
Iacute lok thornessarar yfirferethar um skilgreiningar aacute stjoacuternarskraacutem er reacutett aeth fjalla um torbreytanlegar
(rigid) og auethbreytanlegar (flexible) stjoacuternarskraacuter Torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa
nokkueth samstillt aacutetak til aeth haeliggt seacute aeth breyta thorneim Algengasta einkenni thorneirra er thornaeth aeth
aukinn meirihluta thorne tvo thornriethju hluta thornjoacuteeththornings eetha thornjoacuteetharatkvaeligetha thornarf til aeth breyta thorneim
Daeligmi um thornetta er stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna en tveir thornriethju hlutar beggja thorningdeilda thornurfa
aeth leggja fram frumvarp thorness efnis eetha tvouml af hverjum thornremur loumlggjafarthorningum riacutekjanna
sjaacutelfra30
Hugmyndin aeth baki thornessu fyrirkomulagi er aeth torvelda meirihaacutettar breytingar aacute
stjoacuternskipun riacutekisins aeth tilstuethlan faacuterra stjoacuternmaacutelamanna THORNessi thornroacuteun bandariacutesku stjoacuternar-
skraacuterinnar hefur orethieth til thorness nuacute aacute tiacutemum er naacutenast oacutemoumlgulegt aeth breyta henni thornar sem
gildismat thornjoacuteetharinnar er mun fjoumllskruacuteethugra en thornaeth var fyrir ruacutemum 200 aacuterum thornegar
stjoacuternarskraacutein toacutek gildi
Auethbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa hinsvegar ekki aeth reietha sig aacute algeran samhug
thornjoacuteetharinnar THORNekktasta auethbreytanlega stjoacuternarskraacutein er aacuten vafa Weimar-stjoacuternarskraacutein sem
Hitler nyacutetti seacuter til aeth komast til valda Suacute stjoacuternarskraacute hafethi ma thornann galla aeth thornjoacuteeththorningieth gat
breytt stjoacuternarskraacutenni meeth sama haeligtti og einfoumlldum loumlgum31
THORNaeth er ekki haeliggt aeth benda aacute
seacuterstakt einkenni auethbreytanlegra stjoacuternarskraacutea Segja maacute aeth ef ekki er krafist amk aukins
meirihluta aacute thornjoacuteeththorningi vieth stjoacuternarskraacuterbreytingu seacute um auethbreytanlega stjoacuternarskraacute aeth raeligetha
30
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 10 31
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir Bls 471
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html
9
3 Stjoacuternarskraacuterfesta og reacutettarriacutekieth Aacutekveethin skilyrethi thornurfa aeth vera uppfyllt til thorness aeth frumvoumlrp geti orethieth aeth loumlgum og
einstaklingar geti orethieth embaeligttismenn iacute nuacutetiacutema lyacuteethraeligethisriacutekjum Seacuteu skilyrethin uppfyllt er
frumvarpieth eetha skipun embaeligttismanns loumlgmaeligt og er thornaeth ein meginkrafa hins svokallaetha
reacutettarriacutekis Embaeligttismenn thornurfa aeth fara eftir boacutekstaf laganna vieth stoumlrf siacuten eetha aacutekvarethanatoumlku
riacutekisstjoacutern thornarf stuethning meirihluta fulltruacutea aacute thornjoacuteeththorningi og loumlg veretha aeth vera samin iacute samraeligmi
vieth stjoacuternarskraacute THORNetta er oacuteumdeilt iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum og er aacutestaeligethan ekki siacutest suacute aeth hugmyndin
um reacutettarriacutekieth er roacutetgroacutein baeligethi iacute fordaeligmisreacutetti (the rule of law) og meginlandsreacutetti Evroacutepu
(Rechtsstaat) THORNoacute aeth stigsmunur seacute aacute virethist thornaeth thornoacute ekki trufla skilgreiningar aacute hugtakinu og
segir Garethar Giacuteslason ma um thornaeth
Grundvallarhugmyndin sem felst iacute orethinu riacuteki reacutettarins er suacute aeth foacutelk eigi aeth hlyacuteetha reacutettinum og laacuteta
hann stjoacuterna gerethum siacutenum iacute samfeacutelaginu En reacutettarriacuteki er oft notaeth iacute thornrengri merkingu en thornetta
thorneirri aeth riacutekisvaldieth skuli bundieth loumlgum og haacuteeth loumlgum15
Segja maacute aeth fyrri skilgreining Garethars eigi vieth um hina daeligmigerethu skilgreiningu
fordaeligmisreacutettar aacute hugtakinu en hin siacuteethari eigi vieth skilgreiningu meginlandsreacutettar Almenn
skilgreining aacute reacutettarriacuteki myndi sjaacutelfsagt uacutetleggjast thornannig aeth thornaeth seacute thornjoacuteethfeacutelag thornar sem
riacutekisvaldinu er komieth aacute foacutet takmarkaeth og bundieth meeth loumlgum og af mannreacutettindum16
Stjoacuternarskraacuterfestan gerir thornaacute kroumlfu aeth skilyrethin seacuteu meiri en almennt thornykir naeliggjanlegt iacute
daeligmigerethu reacutettarriacuteki og viethurkennir ekki roumlk sem leietha til minnstu tilsloumlkunar skilyretha aacute
kostnaeth td mannreacutettinda17 Heacuter aeth neethan verethur komieth inn aacute aeth yfirleitt thornurfi aukinn
meirihluta thornjoacuteeththornings eetha einfaldan meirihluta thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslu til thorness aeth breyta
stjoacuternarskraacute THORNaeth eru hoacuteflega iacutethornyngjandi skilyrethi thornar sem stjoacuternmaacutelaflokkakerfin iacute flestum
vestraelignum loumlndum eru thornannig gereth aeth naacutenast oacutemoumlgulegt er fyrir einn eetha tvo flokka aeth koma
seacuter saman um seacutertaeligka stjoacuternarskraacuterbreytingu Viethkomandi thornjoacuteethum eru thornoacute faacutear skorethur settar
varethandi stjoacuternarskraacuterbreytingar enda oacuteliacuteklegt aeth almenningur samthornykkti iacutethornyngjandi loumlg fyrir
sjaacutelfan sig Uacuterslit thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslna hafa mikieth poacutelitiacuteskt vaeliggi og eru
stjoacuternarskraacuterbreytingar sem framkvaeligmdar eru meeth sliacuteku moacuteti naeligr oacutevefengjanlegar hvaeth
loumlgmaeligti thorneirra varethar
15
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki bls 143 16
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls 582 17 Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 73-74
10
31 Loumlgmaeligti valds
Moumlrg menningarsamfeacuteloumlg undanfarinna tvoumlthornuacutesund aacutera houmlfethu thornann haacutettinn aacute aeth fela
seacuterstoumlkum thornjoacuteethhoumlfethingja allt riacutekisvald THORNjoacuteethhoumlfethinginn gat aukieth skattheimtu (loumlggjafarvald)
sent embaeligttismenn til aeth innheimta skattinn (framkvaeligmdavald) og daeligmt thornaacute iacute fangelsi sem
ekki borguethu (doacutemsvald) Valdieth var reacutettlaeligtt meeth yacutemsu moacuteti en thornekktust eru roumlkin aeth vera
konungborinn og guethdoacutemlegt vald (divine authority) THORNetta er thornoacute nokkueth tengt tiacutemabilum og
samfeacuteloumlgum Fyrstu Iacuteslendingarnir voru td eethlisreacutettarmenn aeth thornviacute leiti aeth thorneir truacuteethu thornviacute aeth
goumlmul loumlg vaeligru bundin heiloumlgum boumlndum vieth hieth endanlega reacutettlaeligti THORNeir litu svo aacute aeth thorneir
vaeligru ekki aeth stunda loumlggjafarstarf iacute Loumlgreacutettu thornjoacuteethveldisaldar heldur einungis aeth leietha reacutett loumlg
iacute ljoacutes18
Aacute sautjaacutendu oumlld maacute segja aeth thornessar hugmyndir hafi orethieth undir iacute thornaeth minnsta aacute
Vesturloumlndum Iacute boacutekinni Leviathan sem gefin var uacutet aacuterieth 1651 segir breski heimspekingurinn
Thomas Hobbes meethal annars
And therefore the first Founders and Legislators of Common-wealths amongst the Gentiles whose
ends were only to keep the people in obedience and peace have in all places taken care First to
imprint in their minds a beliefe that those precepts which they gave concerning Religion might not
be thought to proceed from their own device but from the dictates of some God or other spirit or
else that they themselves were of a higher nature than mere mortalls that their Lawes might the
more easily be received 19
Meeth thornessum orethum og fullyrethingum um aeth truacutearbroumlgeth seacuteu notueth til aeth ala aacute heimsku
mannanna afneitar hann algerlega sliacutekum stjoacuternarhaacutettum meeth roumlkum skynseminnar Hobbes
uacutetskyacuterir svo thornjoacuteethriacutekishugtakieth thornar sem hann reisir tilgaacutetu um hvers vegna riacutekisstjoacuternum leyfist
aeth hafa vald yfir flestum thornaacutettum samfeacutelagsins THORNar uacutetskyacuterir Hobbes aeth seacuterhver maethur hafi
liacutekamlegt vald sem hann geti notaeth sjaacutelfum seacuter til varnar eetha til aeth komast yfir hluti THORNetta
vald er samkvaeligmt svokoumllluethum samfeacutelagssaacutettmaacutela framselt hinu almaacutettuga riacutekildquo sem thornaacute
hefur yfir oumlllu valdi thornegna sinna aeth raacuteetha THORNetta sameinaetha og mikla vald aacute svo aeth sjaacute til thorness
aeth tryggja oumlryggi thornegna riacutekisins iacute thornaeth minnsta fyrir hverjum oumlethrum Hobbes uacutetskyacuterir svo
loumlgmaeligti valdsins hjaacute thornessu riacutekisvaldi og hvernig stofnun sliacuteks valds fer fram THORNaacute skilgreinir
hann samfeacutelagssaacutettmaacutelann og thornaeth umboeth sem valdhafar hafa Segir hann thornaeth falieth iacute thorneim
hluta saacutettmaacutelans sem segir aeth thornegnarnir skuli viethurkenna vald thorness sem valdieth hlyacutetur jafnvel
thornoacutett hann faacutei ekki atkvaeligethi allra20
THORNetta er enn iacute dag grundvallarregla iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum
18
Sigurethur Liacutendal Loumlg og lagasetning iacute Iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Bls 125 19
HobbesThomas Leviathan bls 177 20
Sama heimild bls 185-201
11
32 THORNriacuteskipting riacutekisvaldsins
Franski stjoacuternspekingurinn Charles-Louis de Secondat baron de La Bregravede et de Montesquieu
er talinn einn mesti aacutehrifavaldur aacute stjoacuternskipun nuacutetiacutemariacutekja Iacute boacutek sinni LEsprit des lois eetha
Andi laganna fraacute aacuterinu 1748 talar hann fyrir thornviacute aeth valdi riacutekja seacute skipt iacute thornrennt til aeth forethast
valdniacuteethslu THORNar er hann iacute raun aeth lyacutesa eigin reynslu og kynnum af stjoacuternskipun Breta en
Bretland var aacute thorneim tiacutema eins og kunnugt er vagga thorningraeligethis THORNeir stjoacuternarhaeligttir voru thornoacute iacute
mikilli thornroacuteun aacute aacutetjaacutendu oumlld Um riacutekisstjoacuternarvald segir Montesquieu meethal annars
In every government there are three sorts of power the legislative the executive in respect to
things dependent on the law of nations and the executive in regard to matters that depend on the
civil law [hellip] The latter we shall call the judiciary power and the other simply the executive
power of the state
The political liberty of the subject is a tranquillity of mind arising from the opinion each person
has of his safety In order to have this liberty it is requisite the government be so constituted as
one man need not be afraid of another When the legislative and executive powers are united in the
same person or in the same body of magistrates there can be no liberty because apprehensions
may arise lest the same monarch or senate should enact tyrannical laws to execute them in a
tyrannical manner
Again there is no liberty if the judiciary power be not separated from the legislative and
executive Were it joined with the legislative the life and liberty of the subject would be exposed
to arbitrary control for the judge would be then the legislator Were it joined to the executive
power the judge might behave with violence and oppression There would be an end of
everything were the same man or the same body whether of the nobles or of the people to
exercise those three powers that of enacting laws that of executing the public resolutions and of
trying the causes of individuals21
Montesquieu hafethi upplifaeth stjoacuternmaacutel og fraeligethst um stjoacuternspeki iacute fjoumllda aacutera aacuteethur en hann
skrifaethi thornessa merku boacutek Hann skilgreinir valdieth og stofnanir riacutekisins aacutesamt thornviacute aeth vara vieth
aacutekveethnum haeligttum sem valdieth getur skapaeth Stjoacuternmaacutelamenn hafa thornoacute notaeth tviacuteraeligethni iacute
skilgreiningum Montesquieus til aeth reacutettlaeligta oacutejafna skiptingu valdsins Bjarni Benediktsson
frv forsaeligtisraacuteethherra sagethi ma iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins aacuterieth 1956
Td er talieth aeth hinn mikli franski stjoacuternspekingur Montesquieu [] hafi aeth nokkru misskilieth hina
brezku stjoacuternskipan Hann hafi gert meira en reacutett var uacuter skiftingunni milli hinna thornriggja
houmlfuethgreina riacutekisvaldsins thorne iacute loumlggjafarvald framkvaeligmdarvald og doacutemsvald er vaeligru iacute houmlndum
thornriggja oacuteliacutekra aethila eetha valdhafa22
Bjarni setur thornann fyrirvara aacute oreth siacuten aeth thornaeth geti skipt maacuteli hvenaeligr leitaeth var til Bretlands um
fyrirmynd aacute stjoacuternarfyrirkomulagi Eins og fyrr segir var thorningraeligethieth iacute Bretlandi iacute mikilli thornroacuteun
aacute thorneim tiacutema sem Montesquieu var aeth fraeligethast um thornaeth Hann segir samt sem aacuteethur aeth THORNegar
loumlggjafar- og framkvaeligmdavaldieth er sameinaeth iacute einni manneskju eetha sama yfirvaldinu getur
ekkert frelsi thornrifistldquo THORNar meeth er hann aeth segja aeth oacutetakmarkaeth thorningraeligethi geti verieth frelsinu
haeligttulegt THORNoacute veretha oreth hans ekki skilin betur en svo aeth thorningraeligethi seacute betra en samruni
21
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws bls 173-174 22
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 2
12
framkvaeligmda- og doacutemsvalds annars vegar og loumlggjafar- og doacutemsvalds hins vegar
Framkvaeligmda- og doacutemsvalds var iacute houmlndum soumlmu embaeligttismanna aacute Iacuteslandi thornangaeth til aacuterieth
1992 og var thornviacute framkvaeligmdavaldieth aeth hluta til tengt vieth hina tvo megin valdathornaeligtti riacutekisins
sem Montesquieu sagethi iacutegildi doacutemsdags
Ekki verethur annaeth seacuteeth vieth lestur Anda laganna en aeth Montesquieu hafi verieth aeth lyacutesa thornviacute
aacute hverju stjoacuternarskraacuterfesta eigi aeth grundvallast og thornar meeth stjoacuternun og grunnbygging riacutekja
Hann nefnir ma meethalhoacutefsregluna og poacutelitiacuteskt frelsi sem ekki var gert seacuterlega haacutett undir
houmlfethi fyrr en aacute seinni hluta tuttugustu aldar thornraacutett fyrir mannreacutettindayfirlyacutesingar fraacute lokum
aacutetjaacutendu aldar og fyrri hluta thorneirrar niacutetjaacutendu THORNaeth er einmitt saacute tiacutemi sem heacuter er haldieth fram aeth
nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfesta hafi iacute raun orethieth grundvoumlllurinn vieth stofnun riacutekja Hin skjalfesta
stjoacuternarskraacute er afsprengi skrifa Montesquieus og thornviacute liggur beinast vieth aeth skoetha hana aetheins
naacutenar
13
4 Stjoacuternarskraacuter Skjalfestar stjoacuternarskraacuter sem toacuteku gildi aacute aacutetjaacutendu og niacutetjaacutendu oumlld houmlfethu aethallega thornaeth hlutverk
aeth vera laga-poacutelitiacuteskur rammi fyrir upprennandi thornjoacuteethriacuteki Iacute thorneim laacute einnig framsaeligkin aacuteaeligtlun
meeth thornann tilgang aeth efla loumlgmaeligti borgarasteacutettarinnar til aeth krefjast valda iacute baraacutettunni vieth
einveldi Vegna thornessa voru stjoacuternarskraacuter seacuterstaklega hugsaethar til aeth takmarka poacutelitiacutesk afskipti
framkvaeligmdavaldsins eetha konungs en auka feacutelagsleg og poacutelitiacutesk aacutehrif borgarasteacutettarinnar meeth
thornviacute aeth veita thornjoacuteeththorningum sterka stoumlethu innan thornjoacuteethriacutekisins Stjoacuternarskraacuter tuttugustu og fyrstu
aldar veita valdhoumlfum starfsumboeth lyacuteethraeligethisriacutekjum aacutekveethinn lagagrunn og mannreacutettindum
aacutekveethna vernd THORNaeth er thornviacute oacutehaeligtt aeth segja aeth poacutelitiacutesk staetha og hlutverk hinnar skjalfestu
stjoacuternarskraacuter hafi breyst griacuteetharlega mikieth siacuteethustu tvaeligr aldir liacutekt og hieth frjaacutelslynda thornjoacuteethriacuteki
niacutetjaacutendu aldar er oacuteliacutekt velferethar- og lyacuteethraeligethisriacutekjum tuttugustu og fyrstu aldar23
41 Hlutverk stjoacuternarskraacutea
Stjoacuternarskraacuter gegna thornviacute hlutverki aeth skilgreina voumlld skyldur og sambandieth milli stofnana
riacutekisvaldsins eetha valdhafa Auk thorness setja stjoacuternarskraacuter fram aacutekveethnar skilgreiningar og visst
gildismat Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuter uacutetlisti aacutekveethnar meginreglur fyrir stoumlrf valdhafa og gefa
fyrirmaeligli um hvaeth eigi aeth gera iacute seacuterstoumlkum tilvikum24
THORNessar stjoacuternarskraacuterreglur hvort sem
thornaeligr eru skjalfestar eetha ekki greietha fyrir stoumlethugleika og fyrirsjaacuteanleika iacute atferli allra aethila
riacutekisins THORNaacute buacutea sliacutekar forskriftarreglur til aacutekveethinn maeliglikvaretha sem raunverulegt atferli getur
verieth miethaeth vieth og daeligmt eftir25
42 Skjalfestar stjoacuternarskraacuter
Stjoacuternarskraacuter geta verieth baeligethi skjalfestar (written) eetha oacuteskjalfestar (unwritten) og eru aacutestaeligethur
thorness tengdar stjoacuternmaacutelasoumlgu hvers riacutekis Stjoacuternarskraacute Bretlands er td oacuteskjalfest thornoacute aeth
einhver hluti hennar seacute skjalfestar meginreglur laga sem rekja maacute allt til thornrettaacutendu aldar
Aacutestaeligetha thorness aeth stjoacuternarskraacute Breta er oacuteskjalfest er ekki siacutest suacute aeth Bretar hafa naacuteeth naeligr algerri
samfellu iacute thornroacuteun aacute lagakerfi siacutenu aacute thorneim tiacutema sem riacutekisvald hefur verieth thornar til THORNessu er
algerlega oumlfugt farieth iacute riacutekjum sem hafa skjalfesta stjoacuternarskraacute THORNar hafa alger kaflaskil oftast
aacutett seacuter staeth thornegar nyacutejar stjoacuternarskraacuter hafa verieth skjalfestar KC Wheare proacutefessor iacute
stjoacuternskipunarreacutetti vieth Oxford-haacuteskoacutela uacutetskyacuterethi skjalfestar stjoacuternarskraacuter aacute thornennan veg
23
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 31-32 24
Daeligmi um thornetta er 7 gr Stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands en thornar segir Nuacute deyr forseti eetha laeligtur af stoumlrfum
aacuteethur en kjoumlrtiacutema hans er lokieth og skal thornaacute kjoacutesa nyacutejan forseta til 31 juacuteliacute aacute fjoacuteretha aacuteri fraacute kosninguldquo 25
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 6
14
If we investigate the origins of modern constitutions we find that practically without exception
the were drawn up and odopted because people wished to make a fresh start so far as the
statement of their system of government was concerned [] The circumstances in which a break
with the past and the need for a fresh start come about vary from country to country but in almost
every case in modern times countries have a constitution for the very simple and elementary
reason that they wanted for some reaseon to begin again26
Breski stjoacuternspekingurinn Samuel Finer tekur iacute svipaethan streng og Wheare en hann segir
skjalfestar stjoacuternarskraacuter oft vera vanvirtar og aeth siacutefellt seacute verieth aeth breyta thorneim Hann segir
auk thorness
Moreover-so this line of argument goes-Britain New Zealand and Israel have no codified
constitutions but nevertheless follow with remarkable consistency and continuity what
constitutional rules they do posess Hencersquoit is concluded-constitutions are otiose if the
powerholders exercise self-restraint the written constitution is unnecessary and if they do not it is
useless [] But this is not a sound reason for rejecting the study of constitutions rather for
persuing it with sensitivity and common sense otherwise one might just as well deny the
usefulness of door locks These are clearly unnecessary to honest people who pass the door and
equally are useless against the determined burglar But they can and do deter the casual strollers
who might otherwise in and help themselves27
Stjoacuternarskraacuter eru thornviacute teknar iacute notkun vegna thorness aeth foacutelk vill nyacutett upphaf og sjaacutelfsagt leiethreacutetta
sambandieth milli siacuten og riacutekisvaldsins THORNaeth er thornoacute varla noacuteg aeth hafa einungis skjalfesta
stjoacuternarskraacute til aeth tryggja aethhald valdhafa og reacutettindi borgaranna Hinsvegar verethur aeth liacuteta til
oretha Finers thornar sem hann segir aeth thornaeth seacute ekki aacutestaeligetha til aeth forethast notkun thorneirra Hann segir
aeth fleira thornurfi aeth koma til og er thornaeth vel iacute takt vieth thornaeth sem komieth var innaacute aeth ofan um
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu THORNau einkenni gera ekki raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu aetheins til
formlega og aeth aethrar oacuteskjalfestar meginreglur grundvalli stjoacuternskipun riacutekja THORNaeth gefur tilefni
til geeththornoacutettaaacutekvarethana stjoacuternvalda og minnkar reacutettaroumlryggi borgaranna
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter
Samkvaeligmt skoska loumlgspekingnum Neil MacCormick er haeliggt aeth skipta skjalfestum
stjoacuternarskraacutem iacute annars vegar formlegar (formal) stjoacuternarskraacuter og hins vegar virkar
(functional) stjoacuternarskraacuter28
MacCormick segir virkar stjoacuternarskraacuterldquo vera vieth lyacuteethi thornar sem
uppi er haldieth lagakerfi sem viacutesar iacute sjaacutelft sig Til aeth uacutetskyacutera thornetta naacutenar segir hann
The idea of aacuteconstostitution in the functional senseacute is nothing other than the set of rules that
taken together as a dynamic unity establishes and regulates the self-governance of a political
entity This applies wether the entity you have in mind is a nation state a union state a federation
a confederation or whatever other kind of human commonwealth there may be29
Formleg stjoacuternarskraacute er thornviacute andstaeligethan vieth thornetta og er iacute raun skjal sem ekki er farieth
naacutekvaeligmlega eftir heldur er stuethst vieth thornau aacutekvaeligethi sem ekki er haeliggt aeth liacuteta framhjaacute Segja maacute
26
Wheare K C 1966 Modern Constitutions bls 4 27
Samuel Finer 1995 Comparing constitutions bls 2 28
Neil MacCormick 2005 Whorsquos afraid of a European Constitution bls 40-41 29
Sama heimild bls 42
15
sem daeligmi aeth hluti stjoacuternskipunarkafla iacuteslensku stjoacuternarkraacuterinnar seacute aetheins formlega til og allt
oumlnnur stjoacuternarskraacute seacute iacute raun virk THORNaeth er haeliggt aeth taka undir thornaeth aeth farieth seacute eftir helstu
aacutekvaeligethum iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar en stoacuter hluti hennar er ekki virkur Sem daeligmi maacute nefna
14 gr stjoacuternarskraacuterinnar um stjoacuternaraacutebyrgeth sem segir Raacuteethherrar bera aacutebyrgeth aacute
stjoacuternarframkvaeligmdum oumlllum Raacuteethherraaacutebyrgeth er aacutekveethin meeth loumlgum Althorningi getur kaeligrt
raacuteethherra fyrir embaeligttisrekstur thorneirra Landsdoacutemur daeligmir thornau maacutelldquo THORNetta einstaka aacutekvaeligethi
stjoacuternarskraacuterinnar er ekki virkt thornar sem Landsdoacutemur hefur aldrei verieth kallaethur saman og thornviacute
er stjoacuternaraacutebyrgeth aetheins formlegur hluti stjoacuternarskraacuter Iacuteslands
Allar stjoacuternarskraacuter hafa siacutena virku hlieth og siacutena formlegu hlieth Spurningin er hversu
fraacutebrugethnar thornaeligr eru hvorri annarri Ljoacutest er aeth stjoacuternarskraacuterfesta krefst thorness aeth liacutetieth beri thornar aacute
milli thornoacute svo aeth thornviacute verethi kannski aldrei naacuteeth aeth thornaeligr verethi algerlega hliethstaeligethar Laacutegmarkieth er
etv thornaeth aeth haeliggt seacute aeth skynja meginreglur hverrar stjoacuternarskraacuter fyrir sig og aeth thornaeligr stuethli aeth
thornviacute aeth almenningur geti nokkurn veginn seacuteeth fyrir gjoumlrethir valdhafa
422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter
Iacute lok thornessarar yfirferethar um skilgreiningar aacute stjoacuternarskraacutem er reacutett aeth fjalla um torbreytanlegar
(rigid) og auethbreytanlegar (flexible) stjoacuternarskraacuter Torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa
nokkueth samstillt aacutetak til aeth haeliggt seacute aeth breyta thorneim Algengasta einkenni thorneirra er thornaeth aeth
aukinn meirihluta thorne tvo thornriethju hluta thornjoacuteeththornings eetha thornjoacuteetharatkvaeligetha thornarf til aeth breyta thorneim
Daeligmi um thornetta er stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna en tveir thornriethju hlutar beggja thorningdeilda thornurfa
aeth leggja fram frumvarp thorness efnis eetha tvouml af hverjum thornremur loumlggjafarthorningum riacutekjanna
sjaacutelfra30
Hugmyndin aeth baki thornessu fyrirkomulagi er aeth torvelda meirihaacutettar breytingar aacute
stjoacuternskipun riacutekisins aeth tilstuethlan faacuterra stjoacuternmaacutelamanna THORNessi thornroacuteun bandariacutesku stjoacuternar-
skraacuterinnar hefur orethieth til thorness nuacute aacute tiacutemum er naacutenast oacutemoumlgulegt aeth breyta henni thornar sem
gildismat thornjoacuteetharinnar er mun fjoumllskruacuteethugra en thornaeth var fyrir ruacutemum 200 aacuterum thornegar
stjoacuternarskraacutein toacutek gildi
Auethbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa hinsvegar ekki aeth reietha sig aacute algeran samhug
thornjoacuteetharinnar THORNekktasta auethbreytanlega stjoacuternarskraacutein er aacuten vafa Weimar-stjoacuternarskraacutein sem
Hitler nyacutetti seacuter til aeth komast til valda Suacute stjoacuternarskraacute hafethi ma thornann galla aeth thornjoacuteeththorningieth gat
breytt stjoacuternarskraacutenni meeth sama haeligtti og einfoumlldum loumlgum31
THORNaeth er ekki haeliggt aeth benda aacute
seacuterstakt einkenni auethbreytanlegra stjoacuternarskraacutea Segja maacute aeth ef ekki er krafist amk aukins
meirihluta aacute thornjoacuteeththorningi vieth stjoacuternarskraacuterbreytingu seacute um auethbreytanlega stjoacuternarskraacute aeth raeligetha
30
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 10 31
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir Bls 471
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html
10
31 Loumlgmaeligti valds
Moumlrg menningarsamfeacuteloumlg undanfarinna tvoumlthornuacutesund aacutera houmlfethu thornann haacutettinn aacute aeth fela
seacuterstoumlkum thornjoacuteethhoumlfethingja allt riacutekisvald THORNjoacuteethhoumlfethinginn gat aukieth skattheimtu (loumlggjafarvald)
sent embaeligttismenn til aeth innheimta skattinn (framkvaeligmdavald) og daeligmt thornaacute iacute fangelsi sem
ekki borguethu (doacutemsvald) Valdieth var reacutettlaeligtt meeth yacutemsu moacuteti en thornekktust eru roumlkin aeth vera
konungborinn og guethdoacutemlegt vald (divine authority) THORNetta er thornoacute nokkueth tengt tiacutemabilum og
samfeacuteloumlgum Fyrstu Iacuteslendingarnir voru td eethlisreacutettarmenn aeth thornviacute leiti aeth thorneir truacuteethu thornviacute aeth
goumlmul loumlg vaeligru bundin heiloumlgum boumlndum vieth hieth endanlega reacutettlaeligti THORNeir litu svo aacute aeth thorneir
vaeligru ekki aeth stunda loumlggjafarstarf iacute Loumlgreacutettu thornjoacuteethveldisaldar heldur einungis aeth leietha reacutett loumlg
iacute ljoacutes18
Aacute sautjaacutendu oumlld maacute segja aeth thornessar hugmyndir hafi orethieth undir iacute thornaeth minnsta aacute
Vesturloumlndum Iacute boacutekinni Leviathan sem gefin var uacutet aacuterieth 1651 segir breski heimspekingurinn
Thomas Hobbes meethal annars
And therefore the first Founders and Legislators of Common-wealths amongst the Gentiles whose
ends were only to keep the people in obedience and peace have in all places taken care First to
imprint in their minds a beliefe that those precepts which they gave concerning Religion might not
be thought to proceed from their own device but from the dictates of some God or other spirit or
else that they themselves were of a higher nature than mere mortalls that their Lawes might the
more easily be received 19
Meeth thornessum orethum og fullyrethingum um aeth truacutearbroumlgeth seacuteu notueth til aeth ala aacute heimsku
mannanna afneitar hann algerlega sliacutekum stjoacuternarhaacutettum meeth roumlkum skynseminnar Hobbes
uacutetskyacuterir svo thornjoacuteethriacutekishugtakieth thornar sem hann reisir tilgaacutetu um hvers vegna riacutekisstjoacuternum leyfist
aeth hafa vald yfir flestum thornaacutettum samfeacutelagsins THORNar uacutetskyacuterir Hobbes aeth seacuterhver maethur hafi
liacutekamlegt vald sem hann geti notaeth sjaacutelfum seacuter til varnar eetha til aeth komast yfir hluti THORNetta
vald er samkvaeligmt svokoumllluethum samfeacutelagssaacutettmaacutela framselt hinu almaacutettuga riacutekildquo sem thornaacute
hefur yfir oumlllu valdi thornegna sinna aeth raacuteetha THORNetta sameinaetha og mikla vald aacute svo aeth sjaacute til thorness
aeth tryggja oumlryggi thornegna riacutekisins iacute thornaeth minnsta fyrir hverjum oumlethrum Hobbes uacutetskyacuterir svo
loumlgmaeligti valdsins hjaacute thornessu riacutekisvaldi og hvernig stofnun sliacuteks valds fer fram THORNaacute skilgreinir
hann samfeacutelagssaacutettmaacutelann og thornaeth umboeth sem valdhafar hafa Segir hann thornaeth falieth iacute thorneim
hluta saacutettmaacutelans sem segir aeth thornegnarnir skuli viethurkenna vald thorness sem valdieth hlyacutetur jafnvel
thornoacutett hann faacutei ekki atkvaeligethi allra20
THORNetta er enn iacute dag grundvallarregla iacute lyacuteethraeligethisriacutekjum
18
Sigurethur Liacutendal Loumlg og lagasetning iacute Iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Bls 125 19
HobbesThomas Leviathan bls 177 20
Sama heimild bls 185-201
11
32 THORNriacuteskipting riacutekisvaldsins
Franski stjoacuternspekingurinn Charles-Louis de Secondat baron de La Bregravede et de Montesquieu
er talinn einn mesti aacutehrifavaldur aacute stjoacuternskipun nuacutetiacutemariacutekja Iacute boacutek sinni LEsprit des lois eetha
Andi laganna fraacute aacuterinu 1748 talar hann fyrir thornviacute aeth valdi riacutekja seacute skipt iacute thornrennt til aeth forethast
valdniacuteethslu THORNar er hann iacute raun aeth lyacutesa eigin reynslu og kynnum af stjoacuternskipun Breta en
Bretland var aacute thorneim tiacutema eins og kunnugt er vagga thorningraeligethis THORNeir stjoacuternarhaeligttir voru thornoacute iacute
mikilli thornroacuteun aacute aacutetjaacutendu oumlld Um riacutekisstjoacuternarvald segir Montesquieu meethal annars
In every government there are three sorts of power the legislative the executive in respect to
things dependent on the law of nations and the executive in regard to matters that depend on the
civil law [hellip] The latter we shall call the judiciary power and the other simply the executive
power of the state
The political liberty of the subject is a tranquillity of mind arising from the opinion each person
has of his safety In order to have this liberty it is requisite the government be so constituted as
one man need not be afraid of another When the legislative and executive powers are united in the
same person or in the same body of magistrates there can be no liberty because apprehensions
may arise lest the same monarch or senate should enact tyrannical laws to execute them in a
tyrannical manner
Again there is no liberty if the judiciary power be not separated from the legislative and
executive Were it joined with the legislative the life and liberty of the subject would be exposed
to arbitrary control for the judge would be then the legislator Were it joined to the executive
power the judge might behave with violence and oppression There would be an end of
everything were the same man or the same body whether of the nobles or of the people to
exercise those three powers that of enacting laws that of executing the public resolutions and of
trying the causes of individuals21
Montesquieu hafethi upplifaeth stjoacuternmaacutel og fraeligethst um stjoacuternspeki iacute fjoumllda aacutera aacuteethur en hann
skrifaethi thornessa merku boacutek Hann skilgreinir valdieth og stofnanir riacutekisins aacutesamt thornviacute aeth vara vieth
aacutekveethnum haeligttum sem valdieth getur skapaeth Stjoacuternmaacutelamenn hafa thornoacute notaeth tviacuteraeligethni iacute
skilgreiningum Montesquieus til aeth reacutettlaeligta oacutejafna skiptingu valdsins Bjarni Benediktsson
frv forsaeligtisraacuteethherra sagethi ma iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins aacuterieth 1956
Td er talieth aeth hinn mikli franski stjoacuternspekingur Montesquieu [] hafi aeth nokkru misskilieth hina
brezku stjoacuternskipan Hann hafi gert meira en reacutett var uacuter skiftingunni milli hinna thornriggja
houmlfuethgreina riacutekisvaldsins thorne iacute loumlggjafarvald framkvaeligmdarvald og doacutemsvald er vaeligru iacute houmlndum
thornriggja oacuteliacutekra aethila eetha valdhafa22
Bjarni setur thornann fyrirvara aacute oreth siacuten aeth thornaeth geti skipt maacuteli hvenaeligr leitaeth var til Bretlands um
fyrirmynd aacute stjoacuternarfyrirkomulagi Eins og fyrr segir var thorningraeligethieth iacute Bretlandi iacute mikilli thornroacuteun
aacute thorneim tiacutema sem Montesquieu var aeth fraeligethast um thornaeth Hann segir samt sem aacuteethur aeth THORNegar
loumlggjafar- og framkvaeligmdavaldieth er sameinaeth iacute einni manneskju eetha sama yfirvaldinu getur
ekkert frelsi thornrifistldquo THORNar meeth er hann aeth segja aeth oacutetakmarkaeth thorningraeligethi geti verieth frelsinu
haeligttulegt THORNoacute veretha oreth hans ekki skilin betur en svo aeth thorningraeligethi seacute betra en samruni
21
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws bls 173-174 22
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 2
12
framkvaeligmda- og doacutemsvalds annars vegar og loumlggjafar- og doacutemsvalds hins vegar
Framkvaeligmda- og doacutemsvalds var iacute houmlndum soumlmu embaeligttismanna aacute Iacuteslandi thornangaeth til aacuterieth
1992 og var thornviacute framkvaeligmdavaldieth aeth hluta til tengt vieth hina tvo megin valdathornaeligtti riacutekisins
sem Montesquieu sagethi iacutegildi doacutemsdags
Ekki verethur annaeth seacuteeth vieth lestur Anda laganna en aeth Montesquieu hafi verieth aeth lyacutesa thornviacute
aacute hverju stjoacuternarskraacuterfesta eigi aeth grundvallast og thornar meeth stjoacuternun og grunnbygging riacutekja
Hann nefnir ma meethalhoacutefsregluna og poacutelitiacuteskt frelsi sem ekki var gert seacuterlega haacutett undir
houmlfethi fyrr en aacute seinni hluta tuttugustu aldar thornraacutett fyrir mannreacutettindayfirlyacutesingar fraacute lokum
aacutetjaacutendu aldar og fyrri hluta thorneirrar niacutetjaacutendu THORNaeth er einmitt saacute tiacutemi sem heacuter er haldieth fram aeth
nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfesta hafi iacute raun orethieth grundvoumlllurinn vieth stofnun riacutekja Hin skjalfesta
stjoacuternarskraacute er afsprengi skrifa Montesquieus og thornviacute liggur beinast vieth aeth skoetha hana aetheins
naacutenar
13
4 Stjoacuternarskraacuter Skjalfestar stjoacuternarskraacuter sem toacuteku gildi aacute aacutetjaacutendu og niacutetjaacutendu oumlld houmlfethu aethallega thornaeth hlutverk
aeth vera laga-poacutelitiacuteskur rammi fyrir upprennandi thornjoacuteethriacuteki Iacute thorneim laacute einnig framsaeligkin aacuteaeligtlun
meeth thornann tilgang aeth efla loumlgmaeligti borgarasteacutettarinnar til aeth krefjast valda iacute baraacutettunni vieth
einveldi Vegna thornessa voru stjoacuternarskraacuter seacuterstaklega hugsaethar til aeth takmarka poacutelitiacutesk afskipti
framkvaeligmdavaldsins eetha konungs en auka feacutelagsleg og poacutelitiacutesk aacutehrif borgarasteacutettarinnar meeth
thornviacute aeth veita thornjoacuteeththorningum sterka stoumlethu innan thornjoacuteethriacutekisins Stjoacuternarskraacuter tuttugustu og fyrstu
aldar veita valdhoumlfum starfsumboeth lyacuteethraeligethisriacutekjum aacutekveethinn lagagrunn og mannreacutettindum
aacutekveethna vernd THORNaeth er thornviacute oacutehaeligtt aeth segja aeth poacutelitiacutesk staetha og hlutverk hinnar skjalfestu
stjoacuternarskraacuter hafi breyst griacuteetharlega mikieth siacuteethustu tvaeligr aldir liacutekt og hieth frjaacutelslynda thornjoacuteethriacuteki
niacutetjaacutendu aldar er oacuteliacutekt velferethar- og lyacuteethraeligethisriacutekjum tuttugustu og fyrstu aldar23
41 Hlutverk stjoacuternarskraacutea
Stjoacuternarskraacuter gegna thornviacute hlutverki aeth skilgreina voumlld skyldur og sambandieth milli stofnana
riacutekisvaldsins eetha valdhafa Auk thorness setja stjoacuternarskraacuter fram aacutekveethnar skilgreiningar og visst
gildismat Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuter uacutetlisti aacutekveethnar meginreglur fyrir stoumlrf valdhafa og gefa
fyrirmaeligli um hvaeth eigi aeth gera iacute seacuterstoumlkum tilvikum24
THORNessar stjoacuternarskraacuterreglur hvort sem
thornaeligr eru skjalfestar eetha ekki greietha fyrir stoumlethugleika og fyrirsjaacuteanleika iacute atferli allra aethila
riacutekisins THORNaacute buacutea sliacutekar forskriftarreglur til aacutekveethinn maeliglikvaretha sem raunverulegt atferli getur
verieth miethaeth vieth og daeligmt eftir25
42 Skjalfestar stjoacuternarskraacuter
Stjoacuternarskraacuter geta verieth baeligethi skjalfestar (written) eetha oacuteskjalfestar (unwritten) og eru aacutestaeligethur
thorness tengdar stjoacuternmaacutelasoumlgu hvers riacutekis Stjoacuternarskraacute Bretlands er td oacuteskjalfest thornoacute aeth
einhver hluti hennar seacute skjalfestar meginreglur laga sem rekja maacute allt til thornrettaacutendu aldar
Aacutestaeligetha thorness aeth stjoacuternarskraacute Breta er oacuteskjalfest er ekki siacutest suacute aeth Bretar hafa naacuteeth naeligr algerri
samfellu iacute thornroacuteun aacute lagakerfi siacutenu aacute thorneim tiacutema sem riacutekisvald hefur verieth thornar til THORNessu er
algerlega oumlfugt farieth iacute riacutekjum sem hafa skjalfesta stjoacuternarskraacute THORNar hafa alger kaflaskil oftast
aacutett seacuter staeth thornegar nyacutejar stjoacuternarskraacuter hafa verieth skjalfestar KC Wheare proacutefessor iacute
stjoacuternskipunarreacutetti vieth Oxford-haacuteskoacutela uacutetskyacuterethi skjalfestar stjoacuternarskraacuter aacute thornennan veg
23
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 31-32 24
Daeligmi um thornetta er 7 gr Stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands en thornar segir Nuacute deyr forseti eetha laeligtur af stoumlrfum
aacuteethur en kjoumlrtiacutema hans er lokieth og skal thornaacute kjoacutesa nyacutejan forseta til 31 juacuteliacute aacute fjoacuteretha aacuteri fraacute kosninguldquo 25
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 6
14
If we investigate the origins of modern constitutions we find that practically without exception
the were drawn up and odopted because people wished to make a fresh start so far as the
statement of their system of government was concerned [] The circumstances in which a break
with the past and the need for a fresh start come about vary from country to country but in almost
every case in modern times countries have a constitution for the very simple and elementary
reason that they wanted for some reaseon to begin again26
Breski stjoacuternspekingurinn Samuel Finer tekur iacute svipaethan streng og Wheare en hann segir
skjalfestar stjoacuternarskraacuter oft vera vanvirtar og aeth siacutefellt seacute verieth aeth breyta thorneim Hann segir
auk thorness
Moreover-so this line of argument goes-Britain New Zealand and Israel have no codified
constitutions but nevertheless follow with remarkable consistency and continuity what
constitutional rules they do posess Hencersquoit is concluded-constitutions are otiose if the
powerholders exercise self-restraint the written constitution is unnecessary and if they do not it is
useless [] But this is not a sound reason for rejecting the study of constitutions rather for
persuing it with sensitivity and common sense otherwise one might just as well deny the
usefulness of door locks These are clearly unnecessary to honest people who pass the door and
equally are useless against the determined burglar But they can and do deter the casual strollers
who might otherwise in and help themselves27
Stjoacuternarskraacuter eru thornviacute teknar iacute notkun vegna thorness aeth foacutelk vill nyacutett upphaf og sjaacutelfsagt leiethreacutetta
sambandieth milli siacuten og riacutekisvaldsins THORNaeth er thornoacute varla noacuteg aeth hafa einungis skjalfesta
stjoacuternarskraacute til aeth tryggja aethhald valdhafa og reacutettindi borgaranna Hinsvegar verethur aeth liacuteta til
oretha Finers thornar sem hann segir aeth thornaeth seacute ekki aacutestaeligetha til aeth forethast notkun thorneirra Hann segir
aeth fleira thornurfi aeth koma til og er thornaeth vel iacute takt vieth thornaeth sem komieth var innaacute aeth ofan um
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu THORNau einkenni gera ekki raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu aetheins til
formlega og aeth aethrar oacuteskjalfestar meginreglur grundvalli stjoacuternskipun riacutekja THORNaeth gefur tilefni
til geeththornoacutettaaacutekvarethana stjoacuternvalda og minnkar reacutettaroumlryggi borgaranna
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter
Samkvaeligmt skoska loumlgspekingnum Neil MacCormick er haeliggt aeth skipta skjalfestum
stjoacuternarskraacutem iacute annars vegar formlegar (formal) stjoacuternarskraacuter og hins vegar virkar
(functional) stjoacuternarskraacuter28
MacCormick segir virkar stjoacuternarskraacuterldquo vera vieth lyacuteethi thornar sem
uppi er haldieth lagakerfi sem viacutesar iacute sjaacutelft sig Til aeth uacutetskyacutera thornetta naacutenar segir hann
The idea of aacuteconstostitution in the functional senseacute is nothing other than the set of rules that
taken together as a dynamic unity establishes and regulates the self-governance of a political
entity This applies wether the entity you have in mind is a nation state a union state a federation
a confederation or whatever other kind of human commonwealth there may be29
Formleg stjoacuternarskraacute er thornviacute andstaeligethan vieth thornetta og er iacute raun skjal sem ekki er farieth
naacutekvaeligmlega eftir heldur er stuethst vieth thornau aacutekvaeligethi sem ekki er haeliggt aeth liacuteta framhjaacute Segja maacute
26
Wheare K C 1966 Modern Constitutions bls 4 27
Samuel Finer 1995 Comparing constitutions bls 2 28
Neil MacCormick 2005 Whorsquos afraid of a European Constitution bls 40-41 29
Sama heimild bls 42
15
sem daeligmi aeth hluti stjoacuternskipunarkafla iacuteslensku stjoacuternarkraacuterinnar seacute aetheins formlega til og allt
oumlnnur stjoacuternarskraacute seacute iacute raun virk THORNaeth er haeliggt aeth taka undir thornaeth aeth farieth seacute eftir helstu
aacutekvaeligethum iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar en stoacuter hluti hennar er ekki virkur Sem daeligmi maacute nefna
14 gr stjoacuternarskraacuterinnar um stjoacuternaraacutebyrgeth sem segir Raacuteethherrar bera aacutebyrgeth aacute
stjoacuternarframkvaeligmdum oumlllum Raacuteethherraaacutebyrgeth er aacutekveethin meeth loumlgum Althorningi getur kaeligrt
raacuteethherra fyrir embaeligttisrekstur thorneirra Landsdoacutemur daeligmir thornau maacutelldquo THORNetta einstaka aacutekvaeligethi
stjoacuternarskraacuterinnar er ekki virkt thornar sem Landsdoacutemur hefur aldrei verieth kallaethur saman og thornviacute
er stjoacuternaraacutebyrgeth aetheins formlegur hluti stjoacuternarskraacuter Iacuteslands
Allar stjoacuternarskraacuter hafa siacutena virku hlieth og siacutena formlegu hlieth Spurningin er hversu
fraacutebrugethnar thornaeligr eru hvorri annarri Ljoacutest er aeth stjoacuternarskraacuterfesta krefst thorness aeth liacutetieth beri thornar aacute
milli thornoacute svo aeth thornviacute verethi kannski aldrei naacuteeth aeth thornaeligr verethi algerlega hliethstaeligethar Laacutegmarkieth er
etv thornaeth aeth haeliggt seacute aeth skynja meginreglur hverrar stjoacuternarskraacuter fyrir sig og aeth thornaeligr stuethli aeth
thornviacute aeth almenningur geti nokkurn veginn seacuteeth fyrir gjoumlrethir valdhafa
422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter
Iacute lok thornessarar yfirferethar um skilgreiningar aacute stjoacuternarskraacutem er reacutett aeth fjalla um torbreytanlegar
(rigid) og auethbreytanlegar (flexible) stjoacuternarskraacuter Torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa
nokkueth samstillt aacutetak til aeth haeliggt seacute aeth breyta thorneim Algengasta einkenni thorneirra er thornaeth aeth
aukinn meirihluta thorne tvo thornriethju hluta thornjoacuteeththornings eetha thornjoacuteetharatkvaeligetha thornarf til aeth breyta thorneim
Daeligmi um thornetta er stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna en tveir thornriethju hlutar beggja thorningdeilda thornurfa
aeth leggja fram frumvarp thorness efnis eetha tvouml af hverjum thornremur loumlggjafarthorningum riacutekjanna
sjaacutelfra30
Hugmyndin aeth baki thornessu fyrirkomulagi er aeth torvelda meirihaacutettar breytingar aacute
stjoacuternskipun riacutekisins aeth tilstuethlan faacuterra stjoacuternmaacutelamanna THORNessi thornroacuteun bandariacutesku stjoacuternar-
skraacuterinnar hefur orethieth til thorness nuacute aacute tiacutemum er naacutenast oacutemoumlgulegt aeth breyta henni thornar sem
gildismat thornjoacuteetharinnar er mun fjoumllskruacuteethugra en thornaeth var fyrir ruacutemum 200 aacuterum thornegar
stjoacuternarskraacutein toacutek gildi
Auethbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa hinsvegar ekki aeth reietha sig aacute algeran samhug
thornjoacuteetharinnar THORNekktasta auethbreytanlega stjoacuternarskraacutein er aacuten vafa Weimar-stjoacuternarskraacutein sem
Hitler nyacutetti seacuter til aeth komast til valda Suacute stjoacuternarskraacute hafethi ma thornann galla aeth thornjoacuteeththorningieth gat
breytt stjoacuternarskraacutenni meeth sama haeligtti og einfoumlldum loumlgum31
THORNaeth er ekki haeliggt aeth benda aacute
seacuterstakt einkenni auethbreytanlegra stjoacuternarskraacutea Segja maacute aeth ef ekki er krafist amk aukins
meirihluta aacute thornjoacuteeththorningi vieth stjoacuternarskraacuterbreytingu seacute um auethbreytanlega stjoacuternarskraacute aeth raeligetha
30
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 10 31
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir Bls 471
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html
11
32 THORNriacuteskipting riacutekisvaldsins
Franski stjoacuternspekingurinn Charles-Louis de Secondat baron de La Bregravede et de Montesquieu
er talinn einn mesti aacutehrifavaldur aacute stjoacuternskipun nuacutetiacutemariacutekja Iacute boacutek sinni LEsprit des lois eetha
Andi laganna fraacute aacuterinu 1748 talar hann fyrir thornviacute aeth valdi riacutekja seacute skipt iacute thornrennt til aeth forethast
valdniacuteethslu THORNar er hann iacute raun aeth lyacutesa eigin reynslu og kynnum af stjoacuternskipun Breta en
Bretland var aacute thorneim tiacutema eins og kunnugt er vagga thorningraeligethis THORNeir stjoacuternarhaeligttir voru thornoacute iacute
mikilli thornroacuteun aacute aacutetjaacutendu oumlld Um riacutekisstjoacuternarvald segir Montesquieu meethal annars
In every government there are three sorts of power the legislative the executive in respect to
things dependent on the law of nations and the executive in regard to matters that depend on the
civil law [hellip] The latter we shall call the judiciary power and the other simply the executive
power of the state
The political liberty of the subject is a tranquillity of mind arising from the opinion each person
has of his safety In order to have this liberty it is requisite the government be so constituted as
one man need not be afraid of another When the legislative and executive powers are united in the
same person or in the same body of magistrates there can be no liberty because apprehensions
may arise lest the same monarch or senate should enact tyrannical laws to execute them in a
tyrannical manner
Again there is no liberty if the judiciary power be not separated from the legislative and
executive Were it joined with the legislative the life and liberty of the subject would be exposed
to arbitrary control for the judge would be then the legislator Were it joined to the executive
power the judge might behave with violence and oppression There would be an end of
everything were the same man or the same body whether of the nobles or of the people to
exercise those three powers that of enacting laws that of executing the public resolutions and of
trying the causes of individuals21
Montesquieu hafethi upplifaeth stjoacuternmaacutel og fraeligethst um stjoacuternspeki iacute fjoumllda aacutera aacuteethur en hann
skrifaethi thornessa merku boacutek Hann skilgreinir valdieth og stofnanir riacutekisins aacutesamt thornviacute aeth vara vieth
aacutekveethnum haeligttum sem valdieth getur skapaeth Stjoacuternmaacutelamenn hafa thornoacute notaeth tviacuteraeligethni iacute
skilgreiningum Montesquieus til aeth reacutettlaeligta oacutejafna skiptingu valdsins Bjarni Benediktsson
frv forsaeligtisraacuteethherra sagethi ma iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins aacuterieth 1956
Td er talieth aeth hinn mikli franski stjoacuternspekingur Montesquieu [] hafi aeth nokkru misskilieth hina
brezku stjoacuternskipan Hann hafi gert meira en reacutett var uacuter skiftingunni milli hinna thornriggja
houmlfuethgreina riacutekisvaldsins thorne iacute loumlggjafarvald framkvaeligmdarvald og doacutemsvald er vaeligru iacute houmlndum
thornriggja oacuteliacutekra aethila eetha valdhafa22
Bjarni setur thornann fyrirvara aacute oreth siacuten aeth thornaeth geti skipt maacuteli hvenaeligr leitaeth var til Bretlands um
fyrirmynd aacute stjoacuternarfyrirkomulagi Eins og fyrr segir var thorningraeligethieth iacute Bretlandi iacute mikilli thornroacuteun
aacute thorneim tiacutema sem Montesquieu var aeth fraeligethast um thornaeth Hann segir samt sem aacuteethur aeth THORNegar
loumlggjafar- og framkvaeligmdavaldieth er sameinaeth iacute einni manneskju eetha sama yfirvaldinu getur
ekkert frelsi thornrifistldquo THORNar meeth er hann aeth segja aeth oacutetakmarkaeth thorningraeligethi geti verieth frelsinu
haeligttulegt THORNoacute veretha oreth hans ekki skilin betur en svo aeth thorningraeligethi seacute betra en samruni
21
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws bls 173-174 22
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 2
12
framkvaeligmda- og doacutemsvalds annars vegar og loumlggjafar- og doacutemsvalds hins vegar
Framkvaeligmda- og doacutemsvalds var iacute houmlndum soumlmu embaeligttismanna aacute Iacuteslandi thornangaeth til aacuterieth
1992 og var thornviacute framkvaeligmdavaldieth aeth hluta til tengt vieth hina tvo megin valdathornaeligtti riacutekisins
sem Montesquieu sagethi iacutegildi doacutemsdags
Ekki verethur annaeth seacuteeth vieth lestur Anda laganna en aeth Montesquieu hafi verieth aeth lyacutesa thornviacute
aacute hverju stjoacuternarskraacuterfesta eigi aeth grundvallast og thornar meeth stjoacuternun og grunnbygging riacutekja
Hann nefnir ma meethalhoacutefsregluna og poacutelitiacuteskt frelsi sem ekki var gert seacuterlega haacutett undir
houmlfethi fyrr en aacute seinni hluta tuttugustu aldar thornraacutett fyrir mannreacutettindayfirlyacutesingar fraacute lokum
aacutetjaacutendu aldar og fyrri hluta thorneirrar niacutetjaacutendu THORNaeth er einmitt saacute tiacutemi sem heacuter er haldieth fram aeth
nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfesta hafi iacute raun orethieth grundvoumlllurinn vieth stofnun riacutekja Hin skjalfesta
stjoacuternarskraacute er afsprengi skrifa Montesquieus og thornviacute liggur beinast vieth aeth skoetha hana aetheins
naacutenar
13
4 Stjoacuternarskraacuter Skjalfestar stjoacuternarskraacuter sem toacuteku gildi aacute aacutetjaacutendu og niacutetjaacutendu oumlld houmlfethu aethallega thornaeth hlutverk
aeth vera laga-poacutelitiacuteskur rammi fyrir upprennandi thornjoacuteethriacuteki Iacute thorneim laacute einnig framsaeligkin aacuteaeligtlun
meeth thornann tilgang aeth efla loumlgmaeligti borgarasteacutettarinnar til aeth krefjast valda iacute baraacutettunni vieth
einveldi Vegna thornessa voru stjoacuternarskraacuter seacuterstaklega hugsaethar til aeth takmarka poacutelitiacutesk afskipti
framkvaeligmdavaldsins eetha konungs en auka feacutelagsleg og poacutelitiacutesk aacutehrif borgarasteacutettarinnar meeth
thornviacute aeth veita thornjoacuteeththorningum sterka stoumlethu innan thornjoacuteethriacutekisins Stjoacuternarskraacuter tuttugustu og fyrstu
aldar veita valdhoumlfum starfsumboeth lyacuteethraeligethisriacutekjum aacutekveethinn lagagrunn og mannreacutettindum
aacutekveethna vernd THORNaeth er thornviacute oacutehaeligtt aeth segja aeth poacutelitiacutesk staetha og hlutverk hinnar skjalfestu
stjoacuternarskraacuter hafi breyst griacuteetharlega mikieth siacuteethustu tvaeligr aldir liacutekt og hieth frjaacutelslynda thornjoacuteethriacuteki
niacutetjaacutendu aldar er oacuteliacutekt velferethar- og lyacuteethraeligethisriacutekjum tuttugustu og fyrstu aldar23
41 Hlutverk stjoacuternarskraacutea
Stjoacuternarskraacuter gegna thornviacute hlutverki aeth skilgreina voumlld skyldur og sambandieth milli stofnana
riacutekisvaldsins eetha valdhafa Auk thorness setja stjoacuternarskraacuter fram aacutekveethnar skilgreiningar og visst
gildismat Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuter uacutetlisti aacutekveethnar meginreglur fyrir stoumlrf valdhafa og gefa
fyrirmaeligli um hvaeth eigi aeth gera iacute seacuterstoumlkum tilvikum24
THORNessar stjoacuternarskraacuterreglur hvort sem
thornaeligr eru skjalfestar eetha ekki greietha fyrir stoumlethugleika og fyrirsjaacuteanleika iacute atferli allra aethila
riacutekisins THORNaacute buacutea sliacutekar forskriftarreglur til aacutekveethinn maeliglikvaretha sem raunverulegt atferli getur
verieth miethaeth vieth og daeligmt eftir25
42 Skjalfestar stjoacuternarskraacuter
Stjoacuternarskraacuter geta verieth baeligethi skjalfestar (written) eetha oacuteskjalfestar (unwritten) og eru aacutestaeligethur
thorness tengdar stjoacuternmaacutelasoumlgu hvers riacutekis Stjoacuternarskraacute Bretlands er td oacuteskjalfest thornoacute aeth
einhver hluti hennar seacute skjalfestar meginreglur laga sem rekja maacute allt til thornrettaacutendu aldar
Aacutestaeligetha thorness aeth stjoacuternarskraacute Breta er oacuteskjalfest er ekki siacutest suacute aeth Bretar hafa naacuteeth naeligr algerri
samfellu iacute thornroacuteun aacute lagakerfi siacutenu aacute thorneim tiacutema sem riacutekisvald hefur verieth thornar til THORNessu er
algerlega oumlfugt farieth iacute riacutekjum sem hafa skjalfesta stjoacuternarskraacute THORNar hafa alger kaflaskil oftast
aacutett seacuter staeth thornegar nyacutejar stjoacuternarskraacuter hafa verieth skjalfestar KC Wheare proacutefessor iacute
stjoacuternskipunarreacutetti vieth Oxford-haacuteskoacutela uacutetskyacuterethi skjalfestar stjoacuternarskraacuter aacute thornennan veg
23
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 31-32 24
Daeligmi um thornetta er 7 gr Stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands en thornar segir Nuacute deyr forseti eetha laeligtur af stoumlrfum
aacuteethur en kjoumlrtiacutema hans er lokieth og skal thornaacute kjoacutesa nyacutejan forseta til 31 juacuteliacute aacute fjoacuteretha aacuteri fraacute kosninguldquo 25
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 6
14
If we investigate the origins of modern constitutions we find that practically without exception
the were drawn up and odopted because people wished to make a fresh start so far as the
statement of their system of government was concerned [] The circumstances in which a break
with the past and the need for a fresh start come about vary from country to country but in almost
every case in modern times countries have a constitution for the very simple and elementary
reason that they wanted for some reaseon to begin again26
Breski stjoacuternspekingurinn Samuel Finer tekur iacute svipaethan streng og Wheare en hann segir
skjalfestar stjoacuternarskraacuter oft vera vanvirtar og aeth siacutefellt seacute verieth aeth breyta thorneim Hann segir
auk thorness
Moreover-so this line of argument goes-Britain New Zealand and Israel have no codified
constitutions but nevertheless follow with remarkable consistency and continuity what
constitutional rules they do posess Hencersquoit is concluded-constitutions are otiose if the
powerholders exercise self-restraint the written constitution is unnecessary and if they do not it is
useless [] But this is not a sound reason for rejecting the study of constitutions rather for
persuing it with sensitivity and common sense otherwise one might just as well deny the
usefulness of door locks These are clearly unnecessary to honest people who pass the door and
equally are useless against the determined burglar But they can and do deter the casual strollers
who might otherwise in and help themselves27
Stjoacuternarskraacuter eru thornviacute teknar iacute notkun vegna thorness aeth foacutelk vill nyacutett upphaf og sjaacutelfsagt leiethreacutetta
sambandieth milli siacuten og riacutekisvaldsins THORNaeth er thornoacute varla noacuteg aeth hafa einungis skjalfesta
stjoacuternarskraacute til aeth tryggja aethhald valdhafa og reacutettindi borgaranna Hinsvegar verethur aeth liacuteta til
oretha Finers thornar sem hann segir aeth thornaeth seacute ekki aacutestaeligetha til aeth forethast notkun thorneirra Hann segir
aeth fleira thornurfi aeth koma til og er thornaeth vel iacute takt vieth thornaeth sem komieth var innaacute aeth ofan um
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu THORNau einkenni gera ekki raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu aetheins til
formlega og aeth aethrar oacuteskjalfestar meginreglur grundvalli stjoacuternskipun riacutekja THORNaeth gefur tilefni
til geeththornoacutettaaacutekvarethana stjoacuternvalda og minnkar reacutettaroumlryggi borgaranna
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter
Samkvaeligmt skoska loumlgspekingnum Neil MacCormick er haeliggt aeth skipta skjalfestum
stjoacuternarskraacutem iacute annars vegar formlegar (formal) stjoacuternarskraacuter og hins vegar virkar
(functional) stjoacuternarskraacuter28
MacCormick segir virkar stjoacuternarskraacuterldquo vera vieth lyacuteethi thornar sem
uppi er haldieth lagakerfi sem viacutesar iacute sjaacutelft sig Til aeth uacutetskyacutera thornetta naacutenar segir hann
The idea of aacuteconstostitution in the functional senseacute is nothing other than the set of rules that
taken together as a dynamic unity establishes and regulates the self-governance of a political
entity This applies wether the entity you have in mind is a nation state a union state a federation
a confederation or whatever other kind of human commonwealth there may be29
Formleg stjoacuternarskraacute er thornviacute andstaeligethan vieth thornetta og er iacute raun skjal sem ekki er farieth
naacutekvaeligmlega eftir heldur er stuethst vieth thornau aacutekvaeligethi sem ekki er haeliggt aeth liacuteta framhjaacute Segja maacute
26
Wheare K C 1966 Modern Constitutions bls 4 27
Samuel Finer 1995 Comparing constitutions bls 2 28
Neil MacCormick 2005 Whorsquos afraid of a European Constitution bls 40-41 29
Sama heimild bls 42
15
sem daeligmi aeth hluti stjoacuternskipunarkafla iacuteslensku stjoacuternarkraacuterinnar seacute aetheins formlega til og allt
oumlnnur stjoacuternarskraacute seacute iacute raun virk THORNaeth er haeliggt aeth taka undir thornaeth aeth farieth seacute eftir helstu
aacutekvaeligethum iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar en stoacuter hluti hennar er ekki virkur Sem daeligmi maacute nefna
14 gr stjoacuternarskraacuterinnar um stjoacuternaraacutebyrgeth sem segir Raacuteethherrar bera aacutebyrgeth aacute
stjoacuternarframkvaeligmdum oumlllum Raacuteethherraaacutebyrgeth er aacutekveethin meeth loumlgum Althorningi getur kaeligrt
raacuteethherra fyrir embaeligttisrekstur thorneirra Landsdoacutemur daeligmir thornau maacutelldquo THORNetta einstaka aacutekvaeligethi
stjoacuternarskraacuterinnar er ekki virkt thornar sem Landsdoacutemur hefur aldrei verieth kallaethur saman og thornviacute
er stjoacuternaraacutebyrgeth aetheins formlegur hluti stjoacuternarskraacuter Iacuteslands
Allar stjoacuternarskraacuter hafa siacutena virku hlieth og siacutena formlegu hlieth Spurningin er hversu
fraacutebrugethnar thornaeligr eru hvorri annarri Ljoacutest er aeth stjoacuternarskraacuterfesta krefst thorness aeth liacutetieth beri thornar aacute
milli thornoacute svo aeth thornviacute verethi kannski aldrei naacuteeth aeth thornaeligr verethi algerlega hliethstaeligethar Laacutegmarkieth er
etv thornaeth aeth haeliggt seacute aeth skynja meginreglur hverrar stjoacuternarskraacuter fyrir sig og aeth thornaeligr stuethli aeth
thornviacute aeth almenningur geti nokkurn veginn seacuteeth fyrir gjoumlrethir valdhafa
422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter
Iacute lok thornessarar yfirferethar um skilgreiningar aacute stjoacuternarskraacutem er reacutett aeth fjalla um torbreytanlegar
(rigid) og auethbreytanlegar (flexible) stjoacuternarskraacuter Torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa
nokkueth samstillt aacutetak til aeth haeliggt seacute aeth breyta thorneim Algengasta einkenni thorneirra er thornaeth aeth
aukinn meirihluta thorne tvo thornriethju hluta thornjoacuteeththornings eetha thornjoacuteetharatkvaeligetha thornarf til aeth breyta thorneim
Daeligmi um thornetta er stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna en tveir thornriethju hlutar beggja thorningdeilda thornurfa
aeth leggja fram frumvarp thorness efnis eetha tvouml af hverjum thornremur loumlggjafarthorningum riacutekjanna
sjaacutelfra30
Hugmyndin aeth baki thornessu fyrirkomulagi er aeth torvelda meirihaacutettar breytingar aacute
stjoacuternskipun riacutekisins aeth tilstuethlan faacuterra stjoacuternmaacutelamanna THORNessi thornroacuteun bandariacutesku stjoacuternar-
skraacuterinnar hefur orethieth til thorness nuacute aacute tiacutemum er naacutenast oacutemoumlgulegt aeth breyta henni thornar sem
gildismat thornjoacuteetharinnar er mun fjoumllskruacuteethugra en thornaeth var fyrir ruacutemum 200 aacuterum thornegar
stjoacuternarskraacutein toacutek gildi
Auethbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa hinsvegar ekki aeth reietha sig aacute algeran samhug
thornjoacuteetharinnar THORNekktasta auethbreytanlega stjoacuternarskraacutein er aacuten vafa Weimar-stjoacuternarskraacutein sem
Hitler nyacutetti seacuter til aeth komast til valda Suacute stjoacuternarskraacute hafethi ma thornann galla aeth thornjoacuteeththorningieth gat
breytt stjoacuternarskraacutenni meeth sama haeligtti og einfoumlldum loumlgum31
THORNaeth er ekki haeliggt aeth benda aacute
seacuterstakt einkenni auethbreytanlegra stjoacuternarskraacutea Segja maacute aeth ef ekki er krafist amk aukins
meirihluta aacute thornjoacuteeththorningi vieth stjoacuternarskraacuterbreytingu seacute um auethbreytanlega stjoacuternarskraacute aeth raeligetha
30
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 10 31
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir Bls 471
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html
12
framkvaeligmda- og doacutemsvalds annars vegar og loumlggjafar- og doacutemsvalds hins vegar
Framkvaeligmda- og doacutemsvalds var iacute houmlndum soumlmu embaeligttismanna aacute Iacuteslandi thornangaeth til aacuterieth
1992 og var thornviacute framkvaeligmdavaldieth aeth hluta til tengt vieth hina tvo megin valdathornaeligtti riacutekisins
sem Montesquieu sagethi iacutegildi doacutemsdags
Ekki verethur annaeth seacuteeth vieth lestur Anda laganna en aeth Montesquieu hafi verieth aeth lyacutesa thornviacute
aacute hverju stjoacuternarskraacuterfesta eigi aeth grundvallast og thornar meeth stjoacuternun og grunnbygging riacutekja
Hann nefnir ma meethalhoacutefsregluna og poacutelitiacuteskt frelsi sem ekki var gert seacuterlega haacutett undir
houmlfethi fyrr en aacute seinni hluta tuttugustu aldar thornraacutett fyrir mannreacutettindayfirlyacutesingar fraacute lokum
aacutetjaacutendu aldar og fyrri hluta thorneirrar niacutetjaacutendu THORNaeth er einmitt saacute tiacutemi sem heacuter er haldieth fram aeth
nuacutetiacutema stjoacuternarskraacuterfesta hafi iacute raun orethieth grundvoumlllurinn vieth stofnun riacutekja Hin skjalfesta
stjoacuternarskraacute er afsprengi skrifa Montesquieus og thornviacute liggur beinast vieth aeth skoetha hana aetheins
naacutenar
13
4 Stjoacuternarskraacuter Skjalfestar stjoacuternarskraacuter sem toacuteku gildi aacute aacutetjaacutendu og niacutetjaacutendu oumlld houmlfethu aethallega thornaeth hlutverk
aeth vera laga-poacutelitiacuteskur rammi fyrir upprennandi thornjoacuteethriacuteki Iacute thorneim laacute einnig framsaeligkin aacuteaeligtlun
meeth thornann tilgang aeth efla loumlgmaeligti borgarasteacutettarinnar til aeth krefjast valda iacute baraacutettunni vieth
einveldi Vegna thornessa voru stjoacuternarskraacuter seacuterstaklega hugsaethar til aeth takmarka poacutelitiacutesk afskipti
framkvaeligmdavaldsins eetha konungs en auka feacutelagsleg og poacutelitiacutesk aacutehrif borgarasteacutettarinnar meeth
thornviacute aeth veita thornjoacuteeththorningum sterka stoumlethu innan thornjoacuteethriacutekisins Stjoacuternarskraacuter tuttugustu og fyrstu
aldar veita valdhoumlfum starfsumboeth lyacuteethraeligethisriacutekjum aacutekveethinn lagagrunn og mannreacutettindum
aacutekveethna vernd THORNaeth er thornviacute oacutehaeligtt aeth segja aeth poacutelitiacutesk staetha og hlutverk hinnar skjalfestu
stjoacuternarskraacuter hafi breyst griacuteetharlega mikieth siacuteethustu tvaeligr aldir liacutekt og hieth frjaacutelslynda thornjoacuteethriacuteki
niacutetjaacutendu aldar er oacuteliacutekt velferethar- og lyacuteethraeligethisriacutekjum tuttugustu og fyrstu aldar23
41 Hlutverk stjoacuternarskraacutea
Stjoacuternarskraacuter gegna thornviacute hlutverki aeth skilgreina voumlld skyldur og sambandieth milli stofnana
riacutekisvaldsins eetha valdhafa Auk thorness setja stjoacuternarskraacuter fram aacutekveethnar skilgreiningar og visst
gildismat Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuter uacutetlisti aacutekveethnar meginreglur fyrir stoumlrf valdhafa og gefa
fyrirmaeligli um hvaeth eigi aeth gera iacute seacuterstoumlkum tilvikum24
THORNessar stjoacuternarskraacuterreglur hvort sem
thornaeligr eru skjalfestar eetha ekki greietha fyrir stoumlethugleika og fyrirsjaacuteanleika iacute atferli allra aethila
riacutekisins THORNaacute buacutea sliacutekar forskriftarreglur til aacutekveethinn maeliglikvaretha sem raunverulegt atferli getur
verieth miethaeth vieth og daeligmt eftir25
42 Skjalfestar stjoacuternarskraacuter
Stjoacuternarskraacuter geta verieth baeligethi skjalfestar (written) eetha oacuteskjalfestar (unwritten) og eru aacutestaeligethur
thorness tengdar stjoacuternmaacutelasoumlgu hvers riacutekis Stjoacuternarskraacute Bretlands er td oacuteskjalfest thornoacute aeth
einhver hluti hennar seacute skjalfestar meginreglur laga sem rekja maacute allt til thornrettaacutendu aldar
Aacutestaeligetha thorness aeth stjoacuternarskraacute Breta er oacuteskjalfest er ekki siacutest suacute aeth Bretar hafa naacuteeth naeligr algerri
samfellu iacute thornroacuteun aacute lagakerfi siacutenu aacute thorneim tiacutema sem riacutekisvald hefur verieth thornar til THORNessu er
algerlega oumlfugt farieth iacute riacutekjum sem hafa skjalfesta stjoacuternarskraacute THORNar hafa alger kaflaskil oftast
aacutett seacuter staeth thornegar nyacutejar stjoacuternarskraacuter hafa verieth skjalfestar KC Wheare proacutefessor iacute
stjoacuternskipunarreacutetti vieth Oxford-haacuteskoacutela uacutetskyacuterethi skjalfestar stjoacuternarskraacuter aacute thornennan veg
23
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 31-32 24
Daeligmi um thornetta er 7 gr Stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands en thornar segir Nuacute deyr forseti eetha laeligtur af stoumlrfum
aacuteethur en kjoumlrtiacutema hans er lokieth og skal thornaacute kjoacutesa nyacutejan forseta til 31 juacuteliacute aacute fjoacuteretha aacuteri fraacute kosninguldquo 25
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 6
14
If we investigate the origins of modern constitutions we find that practically without exception
the were drawn up and odopted because people wished to make a fresh start so far as the
statement of their system of government was concerned [] The circumstances in which a break
with the past and the need for a fresh start come about vary from country to country but in almost
every case in modern times countries have a constitution for the very simple and elementary
reason that they wanted for some reaseon to begin again26
Breski stjoacuternspekingurinn Samuel Finer tekur iacute svipaethan streng og Wheare en hann segir
skjalfestar stjoacuternarskraacuter oft vera vanvirtar og aeth siacutefellt seacute verieth aeth breyta thorneim Hann segir
auk thorness
Moreover-so this line of argument goes-Britain New Zealand and Israel have no codified
constitutions but nevertheless follow with remarkable consistency and continuity what
constitutional rules they do posess Hencersquoit is concluded-constitutions are otiose if the
powerholders exercise self-restraint the written constitution is unnecessary and if they do not it is
useless [] But this is not a sound reason for rejecting the study of constitutions rather for
persuing it with sensitivity and common sense otherwise one might just as well deny the
usefulness of door locks These are clearly unnecessary to honest people who pass the door and
equally are useless against the determined burglar But they can and do deter the casual strollers
who might otherwise in and help themselves27
Stjoacuternarskraacuter eru thornviacute teknar iacute notkun vegna thorness aeth foacutelk vill nyacutett upphaf og sjaacutelfsagt leiethreacutetta
sambandieth milli siacuten og riacutekisvaldsins THORNaeth er thornoacute varla noacuteg aeth hafa einungis skjalfesta
stjoacuternarskraacute til aeth tryggja aethhald valdhafa og reacutettindi borgaranna Hinsvegar verethur aeth liacuteta til
oretha Finers thornar sem hann segir aeth thornaeth seacute ekki aacutestaeligetha til aeth forethast notkun thorneirra Hann segir
aeth fleira thornurfi aeth koma til og er thornaeth vel iacute takt vieth thornaeth sem komieth var innaacute aeth ofan um
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu THORNau einkenni gera ekki raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu aetheins til
formlega og aeth aethrar oacuteskjalfestar meginreglur grundvalli stjoacuternskipun riacutekja THORNaeth gefur tilefni
til geeththornoacutettaaacutekvarethana stjoacuternvalda og minnkar reacutettaroumlryggi borgaranna
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter
Samkvaeligmt skoska loumlgspekingnum Neil MacCormick er haeliggt aeth skipta skjalfestum
stjoacuternarskraacutem iacute annars vegar formlegar (formal) stjoacuternarskraacuter og hins vegar virkar
(functional) stjoacuternarskraacuter28
MacCormick segir virkar stjoacuternarskraacuterldquo vera vieth lyacuteethi thornar sem
uppi er haldieth lagakerfi sem viacutesar iacute sjaacutelft sig Til aeth uacutetskyacutera thornetta naacutenar segir hann
The idea of aacuteconstostitution in the functional senseacute is nothing other than the set of rules that
taken together as a dynamic unity establishes and regulates the self-governance of a political
entity This applies wether the entity you have in mind is a nation state a union state a federation
a confederation or whatever other kind of human commonwealth there may be29
Formleg stjoacuternarskraacute er thornviacute andstaeligethan vieth thornetta og er iacute raun skjal sem ekki er farieth
naacutekvaeligmlega eftir heldur er stuethst vieth thornau aacutekvaeligethi sem ekki er haeliggt aeth liacuteta framhjaacute Segja maacute
26
Wheare K C 1966 Modern Constitutions bls 4 27
Samuel Finer 1995 Comparing constitutions bls 2 28
Neil MacCormick 2005 Whorsquos afraid of a European Constitution bls 40-41 29
Sama heimild bls 42
15
sem daeligmi aeth hluti stjoacuternskipunarkafla iacuteslensku stjoacuternarkraacuterinnar seacute aetheins formlega til og allt
oumlnnur stjoacuternarskraacute seacute iacute raun virk THORNaeth er haeliggt aeth taka undir thornaeth aeth farieth seacute eftir helstu
aacutekvaeligethum iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar en stoacuter hluti hennar er ekki virkur Sem daeligmi maacute nefna
14 gr stjoacuternarskraacuterinnar um stjoacuternaraacutebyrgeth sem segir Raacuteethherrar bera aacutebyrgeth aacute
stjoacuternarframkvaeligmdum oumlllum Raacuteethherraaacutebyrgeth er aacutekveethin meeth loumlgum Althorningi getur kaeligrt
raacuteethherra fyrir embaeligttisrekstur thorneirra Landsdoacutemur daeligmir thornau maacutelldquo THORNetta einstaka aacutekvaeligethi
stjoacuternarskraacuterinnar er ekki virkt thornar sem Landsdoacutemur hefur aldrei verieth kallaethur saman og thornviacute
er stjoacuternaraacutebyrgeth aetheins formlegur hluti stjoacuternarskraacuter Iacuteslands
Allar stjoacuternarskraacuter hafa siacutena virku hlieth og siacutena formlegu hlieth Spurningin er hversu
fraacutebrugethnar thornaeligr eru hvorri annarri Ljoacutest er aeth stjoacuternarskraacuterfesta krefst thorness aeth liacutetieth beri thornar aacute
milli thornoacute svo aeth thornviacute verethi kannski aldrei naacuteeth aeth thornaeligr verethi algerlega hliethstaeligethar Laacutegmarkieth er
etv thornaeth aeth haeliggt seacute aeth skynja meginreglur hverrar stjoacuternarskraacuter fyrir sig og aeth thornaeligr stuethli aeth
thornviacute aeth almenningur geti nokkurn veginn seacuteeth fyrir gjoumlrethir valdhafa
422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter
Iacute lok thornessarar yfirferethar um skilgreiningar aacute stjoacuternarskraacutem er reacutett aeth fjalla um torbreytanlegar
(rigid) og auethbreytanlegar (flexible) stjoacuternarskraacuter Torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa
nokkueth samstillt aacutetak til aeth haeliggt seacute aeth breyta thorneim Algengasta einkenni thorneirra er thornaeth aeth
aukinn meirihluta thorne tvo thornriethju hluta thornjoacuteeththornings eetha thornjoacuteetharatkvaeligetha thornarf til aeth breyta thorneim
Daeligmi um thornetta er stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna en tveir thornriethju hlutar beggja thorningdeilda thornurfa
aeth leggja fram frumvarp thorness efnis eetha tvouml af hverjum thornremur loumlggjafarthorningum riacutekjanna
sjaacutelfra30
Hugmyndin aeth baki thornessu fyrirkomulagi er aeth torvelda meirihaacutettar breytingar aacute
stjoacuternskipun riacutekisins aeth tilstuethlan faacuterra stjoacuternmaacutelamanna THORNessi thornroacuteun bandariacutesku stjoacuternar-
skraacuterinnar hefur orethieth til thorness nuacute aacute tiacutemum er naacutenast oacutemoumlgulegt aeth breyta henni thornar sem
gildismat thornjoacuteetharinnar er mun fjoumllskruacuteethugra en thornaeth var fyrir ruacutemum 200 aacuterum thornegar
stjoacuternarskraacutein toacutek gildi
Auethbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa hinsvegar ekki aeth reietha sig aacute algeran samhug
thornjoacuteetharinnar THORNekktasta auethbreytanlega stjoacuternarskraacutein er aacuten vafa Weimar-stjoacuternarskraacutein sem
Hitler nyacutetti seacuter til aeth komast til valda Suacute stjoacuternarskraacute hafethi ma thornann galla aeth thornjoacuteeththorningieth gat
breytt stjoacuternarskraacutenni meeth sama haeligtti og einfoumlldum loumlgum31
THORNaeth er ekki haeliggt aeth benda aacute
seacuterstakt einkenni auethbreytanlegra stjoacuternarskraacutea Segja maacute aeth ef ekki er krafist amk aukins
meirihluta aacute thornjoacuteeththorningi vieth stjoacuternarskraacuterbreytingu seacute um auethbreytanlega stjoacuternarskraacute aeth raeligetha
30
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 10 31
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir Bls 471
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html
13
4 Stjoacuternarskraacuter Skjalfestar stjoacuternarskraacuter sem toacuteku gildi aacute aacutetjaacutendu og niacutetjaacutendu oumlld houmlfethu aethallega thornaeth hlutverk
aeth vera laga-poacutelitiacuteskur rammi fyrir upprennandi thornjoacuteethriacuteki Iacute thorneim laacute einnig framsaeligkin aacuteaeligtlun
meeth thornann tilgang aeth efla loumlgmaeligti borgarasteacutettarinnar til aeth krefjast valda iacute baraacutettunni vieth
einveldi Vegna thornessa voru stjoacuternarskraacuter seacuterstaklega hugsaethar til aeth takmarka poacutelitiacutesk afskipti
framkvaeligmdavaldsins eetha konungs en auka feacutelagsleg og poacutelitiacutesk aacutehrif borgarasteacutettarinnar meeth
thornviacute aeth veita thornjoacuteeththorningum sterka stoumlethu innan thornjoacuteethriacutekisins Stjoacuternarskraacuter tuttugustu og fyrstu
aldar veita valdhoumlfum starfsumboeth lyacuteethraeligethisriacutekjum aacutekveethinn lagagrunn og mannreacutettindum
aacutekveethna vernd THORNaeth er thornviacute oacutehaeligtt aeth segja aeth poacutelitiacutesk staetha og hlutverk hinnar skjalfestu
stjoacuternarskraacuter hafi breyst griacuteetharlega mikieth siacuteethustu tvaeligr aldir liacutekt og hieth frjaacutelslynda thornjoacuteethriacuteki
niacutetjaacutendu aldar er oacuteliacutekt velferethar- og lyacuteethraeligethisriacutekjum tuttugustu og fyrstu aldar23
41 Hlutverk stjoacuternarskraacutea
Stjoacuternarskraacuter gegna thornviacute hlutverki aeth skilgreina voumlld skyldur og sambandieth milli stofnana
riacutekisvaldsins eetha valdhafa Auk thorness setja stjoacuternarskraacuter fram aacutekveethnar skilgreiningar og visst
gildismat Segja maacute aeth stjoacuternarskraacuter uacutetlisti aacutekveethnar meginreglur fyrir stoumlrf valdhafa og gefa
fyrirmaeligli um hvaeth eigi aeth gera iacute seacuterstoumlkum tilvikum24
THORNessar stjoacuternarskraacuterreglur hvort sem
thornaeligr eru skjalfestar eetha ekki greietha fyrir stoumlethugleika og fyrirsjaacuteanleika iacute atferli allra aethila
riacutekisins THORNaacute buacutea sliacutekar forskriftarreglur til aacutekveethinn maeliglikvaretha sem raunverulegt atferli getur
verieth miethaeth vieth og daeligmt eftir25
42 Skjalfestar stjoacuternarskraacuter
Stjoacuternarskraacuter geta verieth baeligethi skjalfestar (written) eetha oacuteskjalfestar (unwritten) og eru aacutestaeligethur
thorness tengdar stjoacuternmaacutelasoumlgu hvers riacutekis Stjoacuternarskraacute Bretlands er td oacuteskjalfest thornoacute aeth
einhver hluti hennar seacute skjalfestar meginreglur laga sem rekja maacute allt til thornrettaacutendu aldar
Aacutestaeligetha thorness aeth stjoacuternarskraacute Breta er oacuteskjalfest er ekki siacutest suacute aeth Bretar hafa naacuteeth naeligr algerri
samfellu iacute thornroacuteun aacute lagakerfi siacutenu aacute thorneim tiacutema sem riacutekisvald hefur verieth thornar til THORNessu er
algerlega oumlfugt farieth iacute riacutekjum sem hafa skjalfesta stjoacuternarskraacute THORNar hafa alger kaflaskil oftast
aacutett seacuter staeth thornegar nyacutejar stjoacuternarskraacuter hafa verieth skjalfestar KC Wheare proacutefessor iacute
stjoacuternskipunarreacutetti vieth Oxford-haacuteskoacutela uacutetskyacuterethi skjalfestar stjoacuternarskraacuter aacute thornennan veg
23
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The Welfare State and
Constitutionalism in the Nordic Countries bls 31-32 24
Daeligmi um thornetta er 7 gr Stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands en thornar segir Nuacute deyr forseti eetha laeligtur af stoumlrfum
aacuteethur en kjoumlrtiacutema hans er lokieth og skal thornaacute kjoacutesa nyacutejan forseta til 31 juacuteliacute aacute fjoacuteretha aacuteri fraacute kosninguldquo 25
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 6
14
If we investigate the origins of modern constitutions we find that practically without exception
the were drawn up and odopted because people wished to make a fresh start so far as the
statement of their system of government was concerned [] The circumstances in which a break
with the past and the need for a fresh start come about vary from country to country but in almost
every case in modern times countries have a constitution for the very simple and elementary
reason that they wanted for some reaseon to begin again26
Breski stjoacuternspekingurinn Samuel Finer tekur iacute svipaethan streng og Wheare en hann segir
skjalfestar stjoacuternarskraacuter oft vera vanvirtar og aeth siacutefellt seacute verieth aeth breyta thorneim Hann segir
auk thorness
Moreover-so this line of argument goes-Britain New Zealand and Israel have no codified
constitutions but nevertheless follow with remarkable consistency and continuity what
constitutional rules they do posess Hencersquoit is concluded-constitutions are otiose if the
powerholders exercise self-restraint the written constitution is unnecessary and if they do not it is
useless [] But this is not a sound reason for rejecting the study of constitutions rather for
persuing it with sensitivity and common sense otherwise one might just as well deny the
usefulness of door locks These are clearly unnecessary to honest people who pass the door and
equally are useless against the determined burglar But they can and do deter the casual strollers
who might otherwise in and help themselves27
Stjoacuternarskraacuter eru thornviacute teknar iacute notkun vegna thorness aeth foacutelk vill nyacutett upphaf og sjaacutelfsagt leiethreacutetta
sambandieth milli siacuten og riacutekisvaldsins THORNaeth er thornoacute varla noacuteg aeth hafa einungis skjalfesta
stjoacuternarskraacute til aeth tryggja aethhald valdhafa og reacutettindi borgaranna Hinsvegar verethur aeth liacuteta til
oretha Finers thornar sem hann segir aeth thornaeth seacute ekki aacutestaeligetha til aeth forethast notkun thorneirra Hann segir
aeth fleira thornurfi aeth koma til og er thornaeth vel iacute takt vieth thornaeth sem komieth var innaacute aeth ofan um
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu THORNau einkenni gera ekki raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu aetheins til
formlega og aeth aethrar oacuteskjalfestar meginreglur grundvalli stjoacuternskipun riacutekja THORNaeth gefur tilefni
til geeththornoacutettaaacutekvarethana stjoacuternvalda og minnkar reacutettaroumlryggi borgaranna
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter
Samkvaeligmt skoska loumlgspekingnum Neil MacCormick er haeliggt aeth skipta skjalfestum
stjoacuternarskraacutem iacute annars vegar formlegar (formal) stjoacuternarskraacuter og hins vegar virkar
(functional) stjoacuternarskraacuter28
MacCormick segir virkar stjoacuternarskraacuterldquo vera vieth lyacuteethi thornar sem
uppi er haldieth lagakerfi sem viacutesar iacute sjaacutelft sig Til aeth uacutetskyacutera thornetta naacutenar segir hann
The idea of aacuteconstostitution in the functional senseacute is nothing other than the set of rules that
taken together as a dynamic unity establishes and regulates the self-governance of a political
entity This applies wether the entity you have in mind is a nation state a union state a federation
a confederation or whatever other kind of human commonwealth there may be29
Formleg stjoacuternarskraacute er thornviacute andstaeligethan vieth thornetta og er iacute raun skjal sem ekki er farieth
naacutekvaeligmlega eftir heldur er stuethst vieth thornau aacutekvaeligethi sem ekki er haeliggt aeth liacuteta framhjaacute Segja maacute
26
Wheare K C 1966 Modern Constitutions bls 4 27
Samuel Finer 1995 Comparing constitutions bls 2 28
Neil MacCormick 2005 Whorsquos afraid of a European Constitution bls 40-41 29
Sama heimild bls 42
15
sem daeligmi aeth hluti stjoacuternskipunarkafla iacuteslensku stjoacuternarkraacuterinnar seacute aetheins formlega til og allt
oumlnnur stjoacuternarskraacute seacute iacute raun virk THORNaeth er haeliggt aeth taka undir thornaeth aeth farieth seacute eftir helstu
aacutekvaeligethum iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar en stoacuter hluti hennar er ekki virkur Sem daeligmi maacute nefna
14 gr stjoacuternarskraacuterinnar um stjoacuternaraacutebyrgeth sem segir Raacuteethherrar bera aacutebyrgeth aacute
stjoacuternarframkvaeligmdum oumlllum Raacuteethherraaacutebyrgeth er aacutekveethin meeth loumlgum Althorningi getur kaeligrt
raacuteethherra fyrir embaeligttisrekstur thorneirra Landsdoacutemur daeligmir thornau maacutelldquo THORNetta einstaka aacutekvaeligethi
stjoacuternarskraacuterinnar er ekki virkt thornar sem Landsdoacutemur hefur aldrei verieth kallaethur saman og thornviacute
er stjoacuternaraacutebyrgeth aetheins formlegur hluti stjoacuternarskraacuter Iacuteslands
Allar stjoacuternarskraacuter hafa siacutena virku hlieth og siacutena formlegu hlieth Spurningin er hversu
fraacutebrugethnar thornaeligr eru hvorri annarri Ljoacutest er aeth stjoacuternarskraacuterfesta krefst thorness aeth liacutetieth beri thornar aacute
milli thornoacute svo aeth thornviacute verethi kannski aldrei naacuteeth aeth thornaeligr verethi algerlega hliethstaeligethar Laacutegmarkieth er
etv thornaeth aeth haeliggt seacute aeth skynja meginreglur hverrar stjoacuternarskraacuter fyrir sig og aeth thornaeligr stuethli aeth
thornviacute aeth almenningur geti nokkurn veginn seacuteeth fyrir gjoumlrethir valdhafa
422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter
Iacute lok thornessarar yfirferethar um skilgreiningar aacute stjoacuternarskraacutem er reacutett aeth fjalla um torbreytanlegar
(rigid) og auethbreytanlegar (flexible) stjoacuternarskraacuter Torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa
nokkueth samstillt aacutetak til aeth haeliggt seacute aeth breyta thorneim Algengasta einkenni thorneirra er thornaeth aeth
aukinn meirihluta thorne tvo thornriethju hluta thornjoacuteeththornings eetha thornjoacuteetharatkvaeligetha thornarf til aeth breyta thorneim
Daeligmi um thornetta er stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna en tveir thornriethju hlutar beggja thorningdeilda thornurfa
aeth leggja fram frumvarp thorness efnis eetha tvouml af hverjum thornremur loumlggjafarthorningum riacutekjanna
sjaacutelfra30
Hugmyndin aeth baki thornessu fyrirkomulagi er aeth torvelda meirihaacutettar breytingar aacute
stjoacuternskipun riacutekisins aeth tilstuethlan faacuterra stjoacuternmaacutelamanna THORNessi thornroacuteun bandariacutesku stjoacuternar-
skraacuterinnar hefur orethieth til thorness nuacute aacute tiacutemum er naacutenast oacutemoumlgulegt aeth breyta henni thornar sem
gildismat thornjoacuteetharinnar er mun fjoumllskruacuteethugra en thornaeth var fyrir ruacutemum 200 aacuterum thornegar
stjoacuternarskraacutein toacutek gildi
Auethbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa hinsvegar ekki aeth reietha sig aacute algeran samhug
thornjoacuteetharinnar THORNekktasta auethbreytanlega stjoacuternarskraacutein er aacuten vafa Weimar-stjoacuternarskraacutein sem
Hitler nyacutetti seacuter til aeth komast til valda Suacute stjoacuternarskraacute hafethi ma thornann galla aeth thornjoacuteeththorningieth gat
breytt stjoacuternarskraacutenni meeth sama haeligtti og einfoumlldum loumlgum31
THORNaeth er ekki haeliggt aeth benda aacute
seacuterstakt einkenni auethbreytanlegra stjoacuternarskraacutea Segja maacute aeth ef ekki er krafist amk aukins
meirihluta aacute thornjoacuteeththorningi vieth stjoacuternarskraacuterbreytingu seacute um auethbreytanlega stjoacuternarskraacute aeth raeligetha
30
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 10 31
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir Bls 471
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html
14
If we investigate the origins of modern constitutions we find that practically without exception
the were drawn up and odopted because people wished to make a fresh start so far as the
statement of their system of government was concerned [] The circumstances in which a break
with the past and the need for a fresh start come about vary from country to country but in almost
every case in modern times countries have a constitution for the very simple and elementary
reason that they wanted for some reaseon to begin again26
Breski stjoacuternspekingurinn Samuel Finer tekur iacute svipaethan streng og Wheare en hann segir
skjalfestar stjoacuternarskraacuter oft vera vanvirtar og aeth siacutefellt seacute verieth aeth breyta thorneim Hann segir
auk thorness
Moreover-so this line of argument goes-Britain New Zealand and Israel have no codified
constitutions but nevertheless follow with remarkable consistency and continuity what
constitutional rules they do posess Hencersquoit is concluded-constitutions are otiose if the
powerholders exercise self-restraint the written constitution is unnecessary and if they do not it is
useless [] But this is not a sound reason for rejecting the study of constitutions rather for
persuing it with sensitivity and common sense otherwise one might just as well deny the
usefulness of door locks These are clearly unnecessary to honest people who pass the door and
equally are useless against the determined burglar But they can and do deter the casual strollers
who might otherwise in and help themselves27
Stjoacuternarskraacuter eru thornviacute teknar iacute notkun vegna thorness aeth foacutelk vill nyacutett upphaf og sjaacutelfsagt leiethreacutetta
sambandieth milli siacuten og riacutekisvaldsins THORNaeth er thornoacute varla noacuteg aeth hafa einungis skjalfesta
stjoacuternarskraacute til aeth tryggja aethhald valdhafa og reacutettindi borgaranna Hinsvegar verethur aeth liacuteta til
oretha Finers thornar sem hann segir aeth thornaeth seacute ekki aacutestaeligetha til aeth forethast notkun thorneirra Hann segir
aeth fleira thornurfi aeth koma til og er thornaeth vel iacute takt vieth thornaeth sem komieth var innaacute aeth ofan um
einkenni stjoacuternarskraacuterfestu THORNau einkenni gera ekki raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu aetheins til
formlega og aeth aethrar oacuteskjalfestar meginreglur grundvalli stjoacuternskipun riacutekja THORNaeth gefur tilefni
til geeththornoacutettaaacutekvarethana stjoacuternvalda og minnkar reacutettaroumlryggi borgaranna
421 Formlegar og virkar stjoacuternarskraacuter
Samkvaeligmt skoska loumlgspekingnum Neil MacCormick er haeliggt aeth skipta skjalfestum
stjoacuternarskraacutem iacute annars vegar formlegar (formal) stjoacuternarskraacuter og hins vegar virkar
(functional) stjoacuternarskraacuter28
MacCormick segir virkar stjoacuternarskraacuterldquo vera vieth lyacuteethi thornar sem
uppi er haldieth lagakerfi sem viacutesar iacute sjaacutelft sig Til aeth uacutetskyacutera thornetta naacutenar segir hann
The idea of aacuteconstostitution in the functional senseacute is nothing other than the set of rules that
taken together as a dynamic unity establishes and regulates the self-governance of a political
entity This applies wether the entity you have in mind is a nation state a union state a federation
a confederation or whatever other kind of human commonwealth there may be29
Formleg stjoacuternarskraacute er thornviacute andstaeligethan vieth thornetta og er iacute raun skjal sem ekki er farieth
naacutekvaeligmlega eftir heldur er stuethst vieth thornau aacutekvaeligethi sem ekki er haeliggt aeth liacuteta framhjaacute Segja maacute
26
Wheare K C 1966 Modern Constitutions bls 4 27
Samuel Finer 1995 Comparing constitutions bls 2 28
Neil MacCormick 2005 Whorsquos afraid of a European Constitution bls 40-41 29
Sama heimild bls 42
15
sem daeligmi aeth hluti stjoacuternskipunarkafla iacuteslensku stjoacuternarkraacuterinnar seacute aetheins formlega til og allt
oumlnnur stjoacuternarskraacute seacute iacute raun virk THORNaeth er haeliggt aeth taka undir thornaeth aeth farieth seacute eftir helstu
aacutekvaeligethum iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar en stoacuter hluti hennar er ekki virkur Sem daeligmi maacute nefna
14 gr stjoacuternarskraacuterinnar um stjoacuternaraacutebyrgeth sem segir Raacuteethherrar bera aacutebyrgeth aacute
stjoacuternarframkvaeligmdum oumlllum Raacuteethherraaacutebyrgeth er aacutekveethin meeth loumlgum Althorningi getur kaeligrt
raacuteethherra fyrir embaeligttisrekstur thorneirra Landsdoacutemur daeligmir thornau maacutelldquo THORNetta einstaka aacutekvaeligethi
stjoacuternarskraacuterinnar er ekki virkt thornar sem Landsdoacutemur hefur aldrei verieth kallaethur saman og thornviacute
er stjoacuternaraacutebyrgeth aetheins formlegur hluti stjoacuternarskraacuter Iacuteslands
Allar stjoacuternarskraacuter hafa siacutena virku hlieth og siacutena formlegu hlieth Spurningin er hversu
fraacutebrugethnar thornaeligr eru hvorri annarri Ljoacutest er aeth stjoacuternarskraacuterfesta krefst thorness aeth liacutetieth beri thornar aacute
milli thornoacute svo aeth thornviacute verethi kannski aldrei naacuteeth aeth thornaeligr verethi algerlega hliethstaeligethar Laacutegmarkieth er
etv thornaeth aeth haeliggt seacute aeth skynja meginreglur hverrar stjoacuternarskraacuter fyrir sig og aeth thornaeligr stuethli aeth
thornviacute aeth almenningur geti nokkurn veginn seacuteeth fyrir gjoumlrethir valdhafa
422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter
Iacute lok thornessarar yfirferethar um skilgreiningar aacute stjoacuternarskraacutem er reacutett aeth fjalla um torbreytanlegar
(rigid) og auethbreytanlegar (flexible) stjoacuternarskraacuter Torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa
nokkueth samstillt aacutetak til aeth haeliggt seacute aeth breyta thorneim Algengasta einkenni thorneirra er thornaeth aeth
aukinn meirihluta thorne tvo thornriethju hluta thornjoacuteeththornings eetha thornjoacuteetharatkvaeligetha thornarf til aeth breyta thorneim
Daeligmi um thornetta er stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna en tveir thornriethju hlutar beggja thorningdeilda thornurfa
aeth leggja fram frumvarp thorness efnis eetha tvouml af hverjum thornremur loumlggjafarthorningum riacutekjanna
sjaacutelfra30
Hugmyndin aeth baki thornessu fyrirkomulagi er aeth torvelda meirihaacutettar breytingar aacute
stjoacuternskipun riacutekisins aeth tilstuethlan faacuterra stjoacuternmaacutelamanna THORNessi thornroacuteun bandariacutesku stjoacuternar-
skraacuterinnar hefur orethieth til thorness nuacute aacute tiacutemum er naacutenast oacutemoumlgulegt aeth breyta henni thornar sem
gildismat thornjoacuteetharinnar er mun fjoumllskruacuteethugra en thornaeth var fyrir ruacutemum 200 aacuterum thornegar
stjoacuternarskraacutein toacutek gildi
Auethbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa hinsvegar ekki aeth reietha sig aacute algeran samhug
thornjoacuteetharinnar THORNekktasta auethbreytanlega stjoacuternarskraacutein er aacuten vafa Weimar-stjoacuternarskraacutein sem
Hitler nyacutetti seacuter til aeth komast til valda Suacute stjoacuternarskraacute hafethi ma thornann galla aeth thornjoacuteeththorningieth gat
breytt stjoacuternarskraacutenni meeth sama haeligtti og einfoumlldum loumlgum31
THORNaeth er ekki haeliggt aeth benda aacute
seacuterstakt einkenni auethbreytanlegra stjoacuternarskraacutea Segja maacute aeth ef ekki er krafist amk aukins
meirihluta aacute thornjoacuteeththorningi vieth stjoacuternarskraacuterbreytingu seacute um auethbreytanlega stjoacuternarskraacute aeth raeligetha
30
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 10 31
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir Bls 471
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html
15
sem daeligmi aeth hluti stjoacuternskipunarkafla iacuteslensku stjoacuternarkraacuterinnar seacute aetheins formlega til og allt
oumlnnur stjoacuternarskraacute seacute iacute raun virk THORNaeth er haeliggt aeth taka undir thornaeth aeth farieth seacute eftir helstu
aacutekvaeligethum iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar en stoacuter hluti hennar er ekki virkur Sem daeligmi maacute nefna
14 gr stjoacuternarskraacuterinnar um stjoacuternaraacutebyrgeth sem segir Raacuteethherrar bera aacutebyrgeth aacute
stjoacuternarframkvaeligmdum oumlllum Raacuteethherraaacutebyrgeth er aacutekveethin meeth loumlgum Althorningi getur kaeligrt
raacuteethherra fyrir embaeligttisrekstur thorneirra Landsdoacutemur daeligmir thornau maacutelldquo THORNetta einstaka aacutekvaeligethi
stjoacuternarskraacuterinnar er ekki virkt thornar sem Landsdoacutemur hefur aldrei verieth kallaethur saman og thornviacute
er stjoacuternaraacutebyrgeth aetheins formlegur hluti stjoacuternarskraacuter Iacuteslands
Allar stjoacuternarskraacuter hafa siacutena virku hlieth og siacutena formlegu hlieth Spurningin er hversu
fraacutebrugethnar thornaeligr eru hvorri annarri Ljoacutest er aeth stjoacuternarskraacuterfesta krefst thorness aeth liacutetieth beri thornar aacute
milli thornoacute svo aeth thornviacute verethi kannski aldrei naacuteeth aeth thornaeligr verethi algerlega hliethstaeligethar Laacutegmarkieth er
etv thornaeth aeth haeliggt seacute aeth skynja meginreglur hverrar stjoacuternarskraacuter fyrir sig og aeth thornaeligr stuethli aeth
thornviacute aeth almenningur geti nokkurn veginn seacuteeth fyrir gjoumlrethir valdhafa
422 Auethbreytanlegar og torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter
Iacute lok thornessarar yfirferethar um skilgreiningar aacute stjoacuternarskraacutem er reacutett aeth fjalla um torbreytanlegar
(rigid) og auethbreytanlegar (flexible) stjoacuternarskraacuter Torbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa
nokkueth samstillt aacutetak til aeth haeliggt seacute aeth breyta thorneim Algengasta einkenni thorneirra er thornaeth aeth
aukinn meirihluta thorne tvo thornriethju hluta thornjoacuteeththornings eetha thornjoacuteetharatkvaeligetha thornarf til aeth breyta thorneim
Daeligmi um thornetta er stjoacuternarskraacute Bandariacutekjanna en tveir thornriethju hlutar beggja thorningdeilda thornurfa
aeth leggja fram frumvarp thorness efnis eetha tvouml af hverjum thornremur loumlggjafarthorningum riacutekjanna
sjaacutelfra30
Hugmyndin aeth baki thornessu fyrirkomulagi er aeth torvelda meirihaacutettar breytingar aacute
stjoacuternskipun riacutekisins aeth tilstuethlan faacuterra stjoacuternmaacutelamanna THORNessi thornroacuteun bandariacutesku stjoacuternar-
skraacuterinnar hefur orethieth til thorness nuacute aacute tiacutemum er naacutenast oacutemoumlgulegt aeth breyta henni thornar sem
gildismat thornjoacuteetharinnar er mun fjoumllskruacuteethugra en thornaeth var fyrir ruacutemum 200 aacuterum thornegar
stjoacuternarskraacutein toacutek gildi
Auethbreytanlegar stjoacuternarskraacuter thornurfa hinsvegar ekki aeth reietha sig aacute algeran samhug
thornjoacuteetharinnar THORNekktasta auethbreytanlega stjoacuternarskraacutein er aacuten vafa Weimar-stjoacuternarskraacutein sem
Hitler nyacutetti seacuter til aeth komast til valda Suacute stjoacuternarskraacute hafethi ma thornann galla aeth thornjoacuteeththorningieth gat
breytt stjoacuternarskraacutenni meeth sama haeligtti og einfoumlldum loumlgum31
THORNaeth er ekki haeliggt aeth benda aacute
seacuterstakt einkenni auethbreytanlegra stjoacuternarskraacutea Segja maacute aeth ef ekki er krafist amk aukins
meirihluta aacute thornjoacuteeththorningi vieth stjoacuternarskraacuterbreytingu seacute um auethbreytanlega stjoacuternarskraacute aeth raeligetha
30
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law bls 10 31
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir Bls 471
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html
16
Iacute Evroacutepu er viacuteetha gert raacuteeth fyrir auknum meirihluta thornings eetha einfalds meirihluta
thornjoacuteetharatkvaeligetha og maacute segja aeth thornaeth fullnaeliggi vel kroumlfum stjoacuternarskraacuterfestu Seacute
stjoacuternarskraacuterfesta houmlfeth til viethmiethunar er ekki um seacuterstaka leieth aeth raeligetha varethandi thornaeth hversu
erfitt eetha auethvelt eigi aeth vera aeth breyta stjoacuternarskraacutem Hinsvegar maacute draga thornaacute aacutelyktun af
thornroacuteun maacutela iacute Evroacutepu aeth stjoacuternarskraacuterfesta geri thornaacute kroumlfu aeth thornaeth seacute raunverulega gerlegt aeth
breyta thorneim en thornoacute thornannig aeth thornaeth seacute haacuteeth hoacuteflegum skilyrethum
43 Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands skilgreind
Nuacute er iacute gildi Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands fraacute 17 juacuteniacute 1944 og thornarf thornviacute ekki aeth roumlkstyethja
thornaeth seacuterstaklega aeth Iacuteslendingar eigi skjalfesta stjoacuternarskraacute Hitt er umdeilanlegra hvort huacuten seacute
aetheins formlega til eetha hvort aeth huacuten seacute virk eins og komieth var inn aacute heacuter aeth ofan THORNaeth fer ma
eftir thornviacute hver tuacutelkar stjoacuternarskraacutena en Haeligstireacutettur hefur enn ekki fengieth oumlll aacutekvaeligethi hennar til
uacuterlausnar eetha skyacuteringar thornar sem ekki oumlll aacutekvaeligethi hennar mynda thornau reacutettaraacutehrif til aeth svo
verethi Daeligmi um aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar sem hefur einungis verieth tuacutelkaeth og sett iacute
framkvaeligmd af forseta er 26 gr stjoacuternarskraacuterinnar sem maeliglir fyrir um maacutelskotsreacutett forseta
Iacuteslenska stjoacuternarskraacutein er auethbreytanleg en meirihluti Althorningis (thorne 32 thorningmenn) getur
samthornykkt frumvarp til stjoacuternskipunarlaga aacute einu kjoumlrtiacutemabili og svo aftur aacute thornviacute naeligsta og er thornaacute
loumlggjafargjoumlrningurinn orethinn stjoacuternarskraacuterbreyting Foacutelk kyacutes thornviacute meeth eetha aacute moacuteti fyrrverandi
thorningmeirihluta iacute thorningkosningum til aeth koma fram aacuteliti siacutenu aacute fyrirhuguethum
stjoacuternarskraacuterbreytingum Samkvaeligmt hugmyndum stjoacuternarskraacuterfestu er thornetta fyrirkomulag
mjoumlg oacuteheppilegt thornar sem stjoacuternmaacutelamenn njoacuteta poacutelitiacuteskrar friethhelgi ef um slaeligmar breytingar
aacute stjoacuternarskraacutenni er aeth raeligetha
17
5 Stjoacuternarskraacuter sem reacutettarheimildir Meeth faacuteum undantekningum maacute segja aeth stjoacuternarskraacuter seacuteu almennt aeligethstu loumlg (lex superior)
32
hvers riacutekis THORNetta thornyacuteethir aeth stjoacuternarskraacute er aeligethsta reacutettarheimild hvers riacutekis sem haeliggt er aeth leita
til vieth uacuterlausn aacutegreinings setningu laga eetha framkvaeligmd riacutekisvalds Stjoacuternarskraacute er thornviacute ekki
aetheins samansafn reglna um hvernig viethkomandi thornjoacuteethfeacutelagi seacute stjoacuternaeth heldur einnig
uppspretta annarrar loumlggjafar og veitir henni loumlgmaeligti og virkni THORNaacute er spurningin hver maacute
tuacutelka stjoacuternarskraacutena og setja aacutekvaeligethi hennar iacute framkvaeligmd
Eins og fram kemur aeth ofan skiptir thornaeth stjoacuternarskraacuterfestu miklu maacuteli aeth thornaeth geti ekki
hver sem er tuacutelkaeth stjoacuternarskraacute og enn siacuteethur aeth hver sem er geti sett reglur hennar eetha
fyrirmaeligli iacute framkvaeligmd THORNar sem stjoacuternarskraacutein er aacutelitin aeligethsta reacutettarheimildin er eethlilegt iacute
reacutettarriacutekjum aeth doacutemarar tuacutelki aacutekvaeligethi hennar Endurskoethunarvald doacutemstoacutela (Judicial review)
er helsta verkfaeligrieth sem notast er vieth iacute tuacutelkunum stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha Valdhafar hafa
lyacuteethraeligethislegt umboeth til thorness aeth setja aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter iacute framkvaeligmd og oftast hafa thorneir
nokkueth svigruacutem til thorness vegna oacuteljoacutesra eetha almennra aacutekvaeligetha THORNaeth hefur thornoacutett viethunandi aeth svo
seacute enda vinna valdhafarnir stoumlrf siacuten meeth heimild uacuter stjoacuternarskraacute og hafa doacutemstoacutelar vanalega
endurskoethunarvald aacute stoumlrfum valdhafa Sem fyrr segir thornykir thornaeth bera vott um
stjoacuternarskraacuterfestu ef stjoacuternaskraacutein er oacuteyggjandi tuacutelkueth af sem faeligstum til aeth auka
fyrirsjaacuteanleika og uppfylla thornarfir borgaranna um reacutettaroumlryggi
51 Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha og framkvaeligmd thorneirra
Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi mynda oftast aacutekveethinn ramma og geta verieth baeligethi oacuteljoacutes og almenn Ein
aacutestaeligethan fyrir thornviacute er suacute aeth stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi sem hefur mjoumlg aacutekveethna merkingu getur
glataeth hlutverki siacutenu ef thornaeth er haft of seacutertaeligkt Oumlnnur er suacute aeth mannreacutettindareacutettindaaacutekvaeligethi er
liacuteklegra til heimfaeligrslu aacute raunveruleg vandamaacutel ef thornaeth er viacuteethtaeligkt og oacuteljoacutest Fyrst og fremst
eru stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi houmlfeth almenn svo aeth loumlggjafinn eigi nokkueth haeliggt um vik vieth stoumlrf siacuten
aacuten thorness aeth vera siacutefellt aeth rekast aacute aacutekvaeligethi sem torvelda thornaacute vinnu
Tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha fara vanalega eftir soumlmu reglum og tuacutelkun settra laga33
thorne
almennt viethurkenndum tuacutelkunarreglum eetha loumlgskyacuteringarreglum doacutemstoacutela viethkomandi riacutekis
Ekki er verethur fjallaeth naacutenar um loumlgfraeligethilega tuacutelkun stjoacuternarskraacutea heacuter Samt er raacuteethlegt aeth
skoetha naacutenar thornau sjoacutenarmieth sem houmlfeth eru til grundvallar thornegar stjoacuternarskraacuter eru tuacutelkaethar
Iacute boacutek sinni Loumlgskyacuteringar segir Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson ma
32
Lex superior er latneska heitieth aacute aeligethri loumlgum thorne loumlgum sem hafa meira vaeliggi og loumlgmaeligti seacuter aeth baki en td
lex posterior (yngri loumlg) sem eru laeliggra sett loumlg iacute aacutekveethinni stigveldisreglu Lex posterior getur thornannig ekki
haft meira vaeliggi vieth uacuterlausn maacutela en lex superior seacute aacutegreiningsefnieth vel innan reacutettaraacutehrifa thorneirra beggja 33
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133
18
Stjoacuternskipunarfraeligethingar hafa sett fram kenningar um thornaeth hvaetha sjoacutenarmieth reacutett seacute aeth leggja til
grundvallar vieth skyacuteringu aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter Hefethbundieth er aeth gera greinarmun aacute tveimur
andstaeligethum kenningum iacute thornessu efni Annars vegar eru thorneir sem telja aeth skyacutering grunvallarlaga eigi
aeth vera oacutebreytileg og hins vegar thorneir sem telja aeth skyacutering thorneirra eigi aeth vera breytileg Iacute fyrra
tilfellinu er aacutett vieth aeth vieth skyacuteringu stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha eigi aeth leggja til grundvallar thornau viethhorf sem
voru raacuteethandi aacute thorneim tiacutema sem huacuten var sett [] Iacute siacuteethari kenningunni felst aeth doacutemsstoacutelar eigi aeth hafa
svigrum til aeth haga og breyta skyacuteringum aacute aacutekvaeligethum stjoacuternarskraacuter eftir thornviacute sem breyttar aethstaeligethur og
nyacuteir thornjoacuteethfeacutelagshaeligttir gefa tilefni til34
[Upprunaleg aacuteherslubreyting]
Miethaeth vieth fyrrnefnt maacutelskot forseta aacuterieth 2004 maacute segja aeth siacuteethari kenningunni vaxi aacutesmegin aacute
meethan stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar helst oacutebreyttur Eitt af megin einkennum
stjoacuternarskraacuterfestu aeth tiltekinn aethili fari meeth tuacutelkun stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligetha er grundvoumlllueth aacute
thorneirri hugmynd aeth doacutemari seacute oacutehaacuteethur og aeth persoacutenuleg sjoacutenarmieth doacutemarans raacuteethi ekki
doacutemaframkvaeligmd heldur loumlgin Roacutebert R Spanoacute styethur thornaacute kroumlfu stjoacuternarskraacuterfestu aeth
seacuterstakur oacutehaacuteethur aethili eetha doacutemur sjaacutei um tuacutelkun stjoacuternarkraacuteraacutekvaeligetha
Aeth baki hinni almennu viethurkenningu iacuteslensks reacutettar aacute thornviacute aeth settar lagareglur teljist reacutettarheimildir
liggja tiltekin efnisleg roumlk sem tengjast uppbyggingu iacuteslenskrar stjoacuternskipunar [] Ef
loumlgskyacuteringaraethfereth sem notueth er vieth afmoumlrkun aacute merkingu settrar lagareglu tekur aeth engu leyti mieth
af eethli hennar sem reacutettarheimildar skortir aacute aeth suacute niethurstaetha sem faeligst meeth tuacutelkun hennar seacute iacute
naeliggilegum tengslum vieth thornaeligr grunnforsendur og roumlk sem buacutea aeth baki viethurkenningunni aacute
reacutettarheimildarlegu gildi lagareglunnar Vieth sliacutekar aethstaeligethur kann aeth vera haeligtta aacute aeth saacute sem tuacutelkaeth
hefur lagareglu meeth thornessum haeligtti verethi gagnryacutendur fyrir aeth hafa beitt aethferethum sem ekki teljast
almennt viethurkenndar heldur seacuteu fremur byggethar aacute persoacutenulegum oacuteskum eetha geeththornoacutetta35
THORNar sem aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuter krefjast aacutekveethinnar skyacuteringar thornarf thornviacute aeth beita
loumlgskyacuteringaraethferethum sem hafa aacutethornekkt vaeliggi iacute viethkomandi reacutetti og sjaacutelf reacutettarheimildin
Tuacutelkunaraethferethin thornarf thornviacute aeth vera viethurkennd og aacuten thorness aeth geeththornoacutetti eetha aacutelit skyacuterandans
komi thornar aacute nokkurn haacutett fram THORNetta er ekki vandamaacutel hjaacute seacuterstoumlkum doacutemstoacutelum thornar sem thorneir
hafa oftar en ekki thornroacuteaeth seacuterstakar tuacutelkunar og meethferetharreglur THORNyacuteski
stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutellinn sem er ein af grundvallar fyrirmyndum nuacutetiacutemastjoacuternarskraacuterfestu
hefur sem daeligmi thornroacuteaeth meeth seacuter sliacutekar reglur36
34
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar bls 133 35
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og merkingarfraeligethilegur
rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 337 36
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 241
19
6 Viethurkenning thornjoacuteethareacutettar og yfirthornjoacuteethlegs valds Reacutett er aeth minnast aacute thornaeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar sem snyacuter aeth thornjoacuteethareacutetti en thornaeth er
mikilvaeliggur thornaacutettur nuacutetiacutema stjoacuternskipunarhugmynda THORNviacute einkenni stjoacuternarskraacuterfestunnar maacute
helst lyacutesa thornannig aeth huacuten viethurkennir virethir og gerir raacuteeth fyrir aacutehrifum yfirthornjoacuteethlegs valds
thornjoacuteethreacutettarsamninga og althornjoacuteethasamvinnu37
THORNaeth er thornviacute aacute grundvelli stjoacuternarskraacuterfestu og
hugmynda henni tengdri sem thornjoacuteethareacutettur og landsreacutettur sameinast yacutemist sem heild eetha
aacutetakapunktar
61 Althornjoacuteethadoacutemstoacutelar og yfirthornjoacuteethlegir doacutemstoacutelar
Saacute doacutemstoacutell sem hvaeth mest hefur talaeth fyrir stjoacuternarskraacuterfestu og hefur iacute raun komieth henni aacute
althornjoacuteethavettvang er Evroacutepudoacutemstoacutellinn Evroacutepureacutettur er oacutevenjulegt og iacute raun einstakt
regluverk sem hefur oacuteviacuteraeligeth einkenni stjoacuternarskraacuterfestu AEligethsta reacutettarheimild Evroacutepureacutettar
Roacutemarsaacutettmaacutelinn sem toacutek gildi 1958 er tuacutelkaethur af doacutemurum sem gera seacuter grein fyrir
tilgangi saacutettmaacutelans Vieth undirskrift hans afsala aethildarriacuteki loumlggjafarvaldi siacutenu varethandi
efnahagsmaacutel til Evroacutepska efnahagsbandalagsins Iacute hinu thornekkta foruacuterskuretharmaacuteli Costa gegn
ENEL (ECJ maacutel nr 664) sagethi Evroacutepudoacutemstoacutellinn ma
By contrast with ordinary international treaties the EEC treaty has created its own legal system
which on the entry into force of the treaty became an integral part of the legal systems of the
member states and which their courts are bound to apply
By creating a community of unlimited duration having its own institutions its own personality its
own legal capacity and capacity of representation on the international plane and more particularly
real powers stemming from a limitation of sovereignty or a transfer of powers from the states to the
community the member states have limited their sovereign rights albeit within limited fields and
have thus created a body of law which binds both their nationals and themselves
The integration into the laws of each member state of provisions which derive from the
community and more generally the terms and the spirit of the treaty make it impossible for the
states as a corollary to accord precedence to a unilateral and subsequent measure over a legal
system accepted by them on a basis of reciprocity [hellip] Law stemming from the treaty an
independent source of law could not because of its special and original nature be overridden by
domestic legal provisions however framed without being deprived of its character as community
law and without the legal basis of the community itself being called into question38
Heacuter er Evroacutepudoacutemstoacutellinn aeth senda doacutemstoacutelum allra aethildarriacutekja Roacutemarsaacutettmaacutelans thornau
skilaboeth aeth Evroacutepureacutettur hafi forgang aacute sambaeligrilega loumlggjoumlf riacutekjanna og fyrir thornviacute seacuteu
loumlgmaeligtar og stjoacuternskipulega loumlgmaeligtar aacutestaeligethur Festan sem foacutelst iacute thornessum roumlkum sem enn
eru talin goacuteeth og gild naeligrri haacutelfri oumlld siacuteethar vareth til aeth kynna stjoacuternarskraacuterfestu tryggilega fyrir
Evroacuteputhornjoacuteethunum
37
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 38
Doacutemur Evroacutepudoacutemstoacutelsins iacute maacuteli Costa gegn ENEL nr 4 fraacute 1964 Doacuteminn maacute finna aacute heimasiacuteethu doacutemstoacutelsins
aacute netsloacuteethinni httpeur-
lexeuropaeusmartapicgisga_docsmartapicelexplusprodCELEXnumdocamplg=enampnumdoc=61964J0006
20
En althornjoacuteethahyggja stjoacuternarskraacuterfestu byacuteethur upp aacute margt annaeth Eins og fram kemur aeth
ofan krefst stjoacuternarskraacuterfesta thorness aeth althornjoacuteethasamningar seacuteu virtir og riacutekrar althornjoacuteethasamvinnu
seacute gaeligtt Althornjoacuteethasamningar um mannreacutettindi hafa verieth gerethir aeth almennum loumlgum iacute sumum
riacutekjum og maacute rekja thornaeth til thornessarar viethurkenningar stjoacuternarskraacuterfestunnar39
THORNar sem
mannreacutettindi eru mikilvaeliggt einkenni stjoacuternarskraacuterfestu liggur beint vieth aeth skoetha thornau naeligst
62 Mannreacutettindi
Mannreacutettindi thornykja sjaacutelfsoumlgeth iacute nuacutetiacutema stjoacuternarskraacutem og thornaacute helst thorneim sem skjalfestar voru aacute
seinni hluta tuttugustu aldar Flest riacuteki heims eru skuldbundin aeth thornjoacuteethareacutetti til thorness aeth viretha
og tryggja mannreacutettindi innan sinnar loumlgsoumlgu Moumlguleg undantekningaraacutekvaeligethi eru venjulega
skyacutert tekin fram iacute mannreacutettindasaacutettmaacutelum og stjoacuternarskraacutem Mannreacutettindi sem hugtak kom
fyrst fram iacute froumlnsku mannreacutettindayfirlyacutesingunni fraacute aacuterinu 1789 Hugtakieth feacutell iacute nokkra
gleymsku en aftur var hugtakieth notaeth vieth stofnun Sameinuethu thornjoacuteethanna40 Skrifaeth var undir
stofnsaacutettmaacutela Sameinuethu thornjoacuteethanna sumarieth 1945 og toacutek hann gildi thornann 24 oktoacuteber sama aacuter
Iacute inngangi stofnsaacutettmaacutela hinna Sameinuethu thornjoacuteetha segir
VEacuteR HINAR SAMEINUETHU THORNJOacuteETHIR STAETHRAacuteETHNAR Iacute
aeth bjarga komandi kynsloacuteethum undan houmlrmungum oacutefriethar sem tvisvar aacute aeligvi vorri hefur leitt
oacutesegjanlegar thornjaacuteningar yfir mannkynieth
aeth staethfesta aeth nyacuteju truacute aacute grundvallarreacutettindi manna virethingu thorneirra og gildi jafnreacutetti karla og
kvenna og allra thornjoacuteetha hvort sem stoacuterar eru eetha smaacutear
THORNarna er lyacutest yfir thornviacute markmiethi aeth halda friethi og thornaeth viethurkennt aeth mannreacutettindi seacuteu svo
mikilvaeligg aeth thornau megi aldrei viacutekja fyrir oumlethrum hagsmunum Iacute froumlnsku mannreacutettinda-
yfirlyacutesingunni sem samthornykkt var thornann 26 aacuteguacutest aacuterieth 1789 segir iacute ma inngangi
THORNjoacuteethkjoumlrnir fulltruacutear froumlnsku thornjoacuteetharinnar liacuteta svo aacute aeth einu orsakirnar til oacutegaeligfu almennings og
spillingar stjoacuternanna seacuteu thornaeligr aeth moumlnnum seacute oacutekunnugt um mannreacutettindi gleymi thorneim eetha traethki
thornau og hafa thornviacute aacutekveethieth aeth setja fram iacute haacutetiacuteethlegri yfirlyacutesingu oacutefraacuteviacutekjanleg helg reacutettindi manna
svo aeth thornessi yfirlyacutesing sem allir thornjoacuteethfeacutelagsthornegnar hafa stoumlethugt vieth houmlndina minni thornaacute siacutefellt aacute
reacutettindi siacuten og skyldur
THORNessi oreth hefethu getaeth verieth skrifueth vieth lok seinni heimstyrjaldarinnar Aacute meethan styrjoumlldinni
stoacuteeth urethu minnihlutahoacutepar iacute Evroacutepu fyrir gegndarlausum ofsoacuteknum Nasista sem litu fram hjaacute
allri mannlegri reisn Einbeittur vilji forystusveitar Nasista til oacutemannuacuteethlegra athafna af oumlllu
tagi iacute THORNriethja riacutekinu var staethreynd og leiddi thornaeth til thorness aeth iacute lok striacuteethsins var Evroacutepa full af
floacutettamoumlnnum41
39
Martin Scheinin 2001 Introductionldquo The Welfare Stete and Constututionalism in the Nordic Countries
bls 19 40
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 5 41
Sama heimild bls 21
21
621 Mannreacutettindi iacute oumlndvegi thornyacuteskrar stjoacuternarskraacuterfestu
Eftir seinni heimstyrjoumlldina thornurftu THORNjoacuteethverjar aeth horfast iacute augu vieth siethmenningarlegt hrun
samfeacutelagsins og thornviacute var vel aeth thornviacute gaeligtt aeth nyacute stjoacuternarskraacute riacutekisins myndi byggja aacute svo mikilli
festu aeth enginn gaeligti misnotaeth valdastoumlethu siacutena liacutekt og Adolf Hitler hafethi gert aacute doumlgum
Weimar-lyacuteethveldisins THORNetta byggethist baeligethi aacute thornviacute aeth valdathornaacutettum riacutekisins voru sett skyacuterari
moumlrk en aacuteethur og mannreacutettindi urethu grundvoumlllurinn sem stjoacuternskipunarkafli stjoacuternarskraacuterinnar
var reistur aacute THORNaeth var iacute raun mikilvaeliggt skref iacute aacutett til thorness aeth nuacutetiacutemavaeligetha stjoacuternarskraacuterfestu en
sem fyrr segir voru stjoacuternarskraacuter aacute fyrri hluta tuttugustu aldar oftar en ekki gagnslausar hvaeth
reacutettindi einstaklinga varethaethi
Heacuter er aeligtlunin aeth tala um mannreacutettindi meeth tilliti til Sameinuethu thornjoacuteethanna og
Grundvallarlaga THORNyacuteskalands Oacuteliacutekt er farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha innan
thornessara tveggja stofnana THORNyacutesku Grundvallarloumlgin hafa thornoacutett reynast vel og aacutekveethieth var aeth
halda iacute thornau vieth sameiningu Austur- og Vestur-THORNyacuteskalands Sameinuethu thornjoacuteethirnar vinna aacute
grundvelli thornjoacuteethreacutettarsamninga og thornviacute er oumlethruviacutesi farieth meeth framkvaeligmd mannreacutettindaaacutekvaeligetha
og eftirfylgni thorneirra en iacute THORNyacuteskalandi Meginhlutverk Sameinuethu thornjoacuteethanna er iacute raun aeth
uppfylla skuldbindingar siacutenar iacute aeth hvetja til althornjoacuteethlegrar virethingar mannreacutettinda og hafa
eftirlit meeth framkvaeligmd riacutekja vieth verndun og eflingu thorneirra THORNannig er thornaeth iacute raun undir
riacutekjunum sjaacutelfum komieth hvort thornau fylgja leiethbeiningum eetha laga vankanta sem stofnanir
Sameinuethu thornjoacuteethanna benda aacute Ef riacuteki baeligta ekki uacuter innlendum vandamaacutelum sem varetha
mannreacutettindi geta thornau thornoacute thornurft saeligta gagnryacuteni og jafnvel refsingum 42
THORNjoacuteethverjar hafa naeligr sextiacuteu aacutera reynslu aacute aeth tryggja vernd mannreacutettinda thornar sem
mannreacutettindaaacutekvaeligethin eru tuacutelkueth af hinum virta stjoacuternarskraacuterdoacutemstoacutel
(Bundesverfassungsgericht) sem hefur buacuteieth seacuter til seacuterstakar tuacutelkunarreglur til aeth glata ekki
poacutelitiacuteskum og hugmyndafraeligethilegum grundvelli stjoacuternarskraacuterinnar THORNar sem grundvallarreglur
stjoacuternarskraacuterinnar eru viacuteetha frekar oacuteljoacutesar er stjoacuternlagadoacutemstoacutelnum nauethsynlegt og skylt aeth
skyacutera thornaeligr thornannig aeth thornaeligr seacuteu nothaeligfar aacute thorneim maacutelum sem honum berast43
Samkvaeligmt thorneim
viethmiethum sem haeliggt er aeth nota til aeth meta stoumlethu stjoacuternarskraacuterfestu iacute einstoumlkum riacutekjum telst
aacutestand thorneirra maacutela iacute THORNyacuteskalandi vel viethunandi
42
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights bls 155-158 43
Foster amp Sule 2005 German Legal System and Laws bls 150
22
7 Grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar Seacuterstoumlk ritueth stjoacuternarskraacute hefur fraacute aacuterinu 1874 verieth saacute grunnur sem stjoacuternskipun Iacuteslendinga
hefur hviacutelt aacute og hafa thornrjaacuter stjoacuternarskraacuter tekieth gildi fraacute thornviacute aeth Kristjaacuten IX Danakonungur kom
til landsins meeth Stjoacuternarskraacute um hin seacuterstaklegu maacutelefni Iacuteslandsldquo Iacuteslensk stjoacuternskipun er
byggeth aacute stjoacuternarskraacute og stjoacuternskipunarvenjum Dana eins og huacuten var aacute seinni hluta niacutetjaacutendu
aldar Suacute stjoacuternarskraacute var samin meeth stjoacuternarskraacute Belga fraacute aacuterinu 1831 sem fyrirmynd en suacute
belgiacuteska var aacuten nokkurs vafa byggeth aacute hinni froumlnsku fraacute aacuterinu 179144
Grundvoumlll hinnar
iacuteslensku stjoacuternskipunar maacute thornviacute rekja til stjoacuternskipunarhugmynda Frakka aacute aacutetjaacutendu oumlld
Helstu grundvallarreglur og houmlfuetheinkenni iacuteslenskrar stjoacuternskipunar eru thornessi seacuterstoumlk ritueth
stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisstjoacuternarform aethgreining valdathornaacutetta riacutekisins thorningraeligethi lyacuteethraeligethi
sjaacutelfsaacutekvoumlrethunarreacutettur thornegnanna og riacutek mannreacutettindaverndldquo45
Vieth thornetta maacute baeligta
endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela46
sem einnig er einkenni thornroacuteaeths reacutettarriacutekis og aacute vieth um Iacutesland
THORNetta eru thornau einkenni sem taka maacute undir aeth seacuteu grundvoumlllur iacuteslenskrar stjoacuternskipunar og thornviacute
reacutett aeth fjalla naacutenar um nokkur thorneirra
71 Lyacuteethveldisstjoacuternarform
Grunnbygging lyacuteethveldis er thornannig aeth aeligethsti maethur lyacuteethveldis er forseti meeth fyrirfram
aacutekveethinn kjoumlrtiacutema og er hann kjoumlrinn af almenningi iacute beinum eetha oacutebeinum kosningum
Forsetinn er aethalhandhafi framkvaeligmdavalds THORNjoacuteeththorning er einnig kjoumlrieth iacute lyacuteethveldum og er thornaeth
aethalhandhafi lagasetningarvalds riacutekisins Aethalhandhafar loumlggjafar- og framkvaeligmdavalds eru
thornviacute thornjoacuteethkjoumlrnir og hafa thornar meeth loumlgmaeligtieth sem til thornarf47
THORNetta kann thornoacute aeth leietha til aacutekveethinnar
lyacuteethraeligethislegrar togstreitu Iacute iacuteslenskri stjoacuternskipun hefur thornessi togstreita verieth fyrirferetharliacutetil fraacute
lyacuteethveldisstofnun en vareth raunveruleg iacute maacutelskoti forsetans aacute fjoumllmiethlafrumvarpinu eins og aacuteethur
segir THORNar voacutegust iacute raun aacute tvouml lyacuteethveldisoumlfl forsetaembaeligttieth og thorningraeligethieth
711 Forsetaembaeligttieth
Lengi hefur verieth deilt um vald og hlutverk forsetaembaeligttisins en Sigurethur Liacutendal thornykir hafa
aacute thornviacute haldbaeligrar skyacuteringar Um forsetaembaeligttieth segir Sigurethur Auk thorness aeth vera
thornjoacuteetharleiethtogi er forseti Iacuteslands embaeligttismaethur sem aacute hlutdeild iacute lagasetningu og
stjoacuternarframkvaeligmd hann er aacutesamt Althorningi annar handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti
handhafi framkvaeligmdarvaldsldquo48
Einnig segir hann aeth forsetinn seacute voldugasti maethurinn iacute
44
Gunnar Helgi Kristinsson 1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar bls 10 45
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 21 46
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo
Uacutelfljoacutetur bls 524 47
Sama heimild bls 22 48
Sigurethur Liacutendal 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426
23
embaeligttismannakerfi riacutekisins og aeth hann hafi svokallaethan maacutelskotsreacutett En hvernig stendur aacute
thornviacute aeth svona mikil oacutevissa riacutekir um vald og hlutverk embaeligttisins Sigurethur Liacutendal heldur
aacutefram Samkvaeligmt boacutekstaf margra greina stjoacuternarskraacuterinnar er forseta fengieth mikieth vald en
thornaeth er svo takmarkaeth meeth oumlethrum greinum og samkvaeligmt venjumldquo49
Segja maacute aeth thornetta seacute
eethlileg skyacutering aacute valdi forsetans og hvers vegna haeliggt seacute aeth deila um thornaeth
712 THORNingraeligethi
THORNingraeligethi er stjoacuternarfar thornar sem thorneir einir geta setieth iacute riacutekisstjoacutern sem meirihluti thornjoacuteeththornings vill
styethja eetha thornola iacute embaeligtti Iacute thorningraeligethisriacutekjum er raacuteethherra eetha riacutekisstjoacutern skylt aeth segja af seacuter ef
thorningieth lyacutesir yfir vantrausti aacute stoumlrf thorneirra Meeth thornannig thorningstjoacutern er thornjoacuteeththorningum iacute
thorningraeligethisriacutekjum veitt mjoumlg sterk aethstaetha til aacutehrifa aacute stjoacuternarframkvaeligmdir vald thorneirra til
lagasetningar ekki veacutefengt og fullveldi thorneirra oftast algert THORNoacute ekki seacuteu allir sammaacutela um
aacutegaeligti thornessara stjoacuternarhaacutetta er almennt talieth aeth thorneir hafi ekki iacute foumlr meeth seacuter alraeligethi thorningsins50
Iacute raeligethu sinni aacuterieth 2004 lyacutesti Daviacuteeth Oddsson thornaacuteverandi forsaeligtisraacuteethherra aacutegaeligtlega thorneirri syacuten aacute
thorningraeligethinu sem thornaacute hafethi riacutekt iacute heila oumlld Hann sagethi ma
THORNingraeligethieth er ekki varieth beinum aacutekvaeligethum iacute stjoacuternarskraacute og hefur aldrei verieth Aacute hinn boacuteginn er
oacuteumdeilt aeth suacute hefur alltaf verieth aeligtlan manna aeth heacuter riacutekti thorningraeligethi ndash eins og aethdragandinn aeth
heimastjoacuterninni og skipun fyrsta raacuteethherrans ber meeth seacuter ndash og viacutest er aeth thorneir stjoacuternarhaeligttir hafa
fyrir loumlngu oumlethlast venjuhelgaethan sess sem iacute raun skapa thorneim stjoacuternarskraacutervaretha stoeth51
Aacuterieth 1956 sagethi Bjarni Benediktsson iacute afmaeligliserindi uacutetvarpsins nokkueth sem vert er aeth
hugleietha um oacuteskyacuterleika thorningraeligethisreglunnar og hvernig verethi uacuter thornviacute baeligtt
[] hugtakieth er auethvitaeth skyacutert iacute stjoacuternlagafraeligethinni [] Um thornaeth er hins vegar deilt hvort svo hafi
aeligtiacuteeth verieth gert og thorningraeligethieth hafi verieth reacutett framkvaeligmt Ekki er tiltoumlkumaacutel thornoacute aeth yacutemis vafa-atriethi
hafi vaknaeth thornar sem hugtakieth er harla oacuteaacutekveethieth og sem sagt sjaacutelft ekki einu sinni berum orethum
nefnt iacute stjoacuternarskraacutenni
THORNviacute meira er um thornaeth vert aeth athuga meeth hverjum haeligtti framkvaeligmd thorningraeligethisins hefur orethieth heacuter aacute
landi Ef og aeth svo miklu leyti sem fastar venjur hafa komist aacute verethur aeth telja thornaeligr bindandi um
framtiacuteethina aacute meethan boacutekstaf stjoacuternarskraacuterinnar er ekki breytt eetha fyllri aacutekvaeligethi sett thornar en eru nuacute
um thornessi efni Og jafnvel thornoacutett ekki seacute um fasta venju aeth raeligetha hafa fordaeligmin mikla thornyacuteethingu til
leiethbeiningar52
Greinilegt er aeth Bjarni hafi gert raacuteeth fyrir thornviacute aeth stjoacuternarskraacutenni yrethi breytt og thornaacute seacuterstaklega
meeth tilliti til thorningraeligethisreglunar Hugmyndir hafa komieth fram um aeth nefna thorningraeligethisregluna
skyacuterum orethum iacute nuacuteverandi stjoacuternarskraacute en vafi leikur aacute thornviacute hvort orethalagieth bdquothorningbundin
stjoacuternldquo feli thorningraeligethisregluna iacute seacuter53
Stjoacuternarskraacutein segir einnig aeth forsetinn fari meeth myndun
riacutekisstjoacuternar sem er iacute raun andstaeligtt thorningraeligethisreglunni THORNetta eykur thornaacute gagnryacuteni um oacuteskyacuterleika
49
Sigurethur Liacutendal 1994 Stjoacuternskipulag staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 426 50
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 51
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Sjaacute einnig
httpforsaetisraduneytiisradherraraedur-og-greinarnr1257 52
Bjarni Benediksson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti bls 4 53
Gunnar Helgi Kristinsson 2005 Aacutegrip af thornroacuteun stjoacuternarskraacuterinnar bls 30
24
stjoacuternarskraacuterinnar sem segja maacute aeth hafi byrjaeth 2 juacuteniacute aacuterieth 2004 thornegar Oacutelafur Ragnar
Griacutemsson forseti skaut hinu svokallaeth fjoumllmiethlafrumvarpi til thornjoacuteetharinnar
72 Greining riacutekisvaldsins
Samkvaeligmt Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands er riacutekisvaldinu ekki skipt jafnt aacute thornaacute valdathornaeligtti
sem hugmyndir Montesquieu lyacutesa thornoacute sannarlega seacute byggt aacute thorneim THORNetta aacute vieth
forsetaembaeligttieth sem skv stjoacuternarskraacutenni er handhafi lagasetningarvalds og aeligethsti handhafi
framkvaeligmdarvalds og einnig Althorningi Auk loumlggjafarvaldsins hefur Althorningi fjaacuterstjoacuternarvaldieth
og thorningraeligethisregluna seacuter til stuethnings og thornviacute enginn vafi hver hefur betur komi upp
aacutegreiningur aacute milli valdhafa riacutekisvaldsins54
Aacute thornetta aacutekveethna vald thorningsins uppruna sinn aeth
rekja til Frakklands eins og aacuteethur segir Vald sitt saeligkja baeligethi forsetaembaeligttieth og Althorningi til
thornjoacuteetharinnar iacute lyacuteethraeligethislegum kosningum
73 Lyacuteethraeligethi
THORNoacute aeth hvergi seacute aacute thornaeth minnst iacute stjoacuternarskraacutenni fraacute aacuterinu 1944 leikur ekki vafi aacute aeth iacuteslensk
stjoacuternskipun seacute lyacuteethraeligethisleg thornar sem allir sem fullnaeliggja tilteknum almennum skilyrethum
kjoacutesa aeligethstu handhafa framkvaeligmdavalds og loumlggjafarvalds iacute leynilegum kosningum
Riacutekisstjoacuternin er bundin af loumlgum og ber aacutebyrgeth aacute gerethum siacutenum sem eru undir eftirliti
Althorningis THORNegnarnir hafa tjaacuteningarfrelsi og eru thorneim tryggeth tiltekin reacutettindi sem ekki veretha af
thorneim tekin Doacutemstoacutelarnir eru sjaacutelfstaeligethir og oacutehaacuteethir gagnvart oumlethrum handhoumlfum
riacutekisvaldsins55
74 Mannreacutettindavernd
Hefeth er fyrir thornviacute iacute iacuteslenskum stjoacuternskipunarreacutetti aeth viacutesa til thorneirra reacutettinda sem borgurunum
eru tryggeth iacute stjoacuternarskraacute sem mannreacutettinda Erlendis er hins vegar gjarnan talaeth um
grundvallarreacutettindi iacute thornessu sambandi til aethgreiningar fraacute mannreacutettindum sem tryggeth eru iacute
helstu althornjoacuteethasamningum aacute thornviacute sviethi56
Mannreacutettindavernd hefur verieth einkenni iacuteslensks
reacutettar fraacute thornviacute aeth skjalfest stjoacuternarskraacute toacutek fyrst gildi aacuterieth 1874 THORNoacute svo aeth nokkur thornroacuteun
mannreacutettinda hafi aacutett seacuter staeth iacute althornjoacuteethaviacutesu hefur Iacutesland liacutekt og moumlrg oumlnnur riacuteki ekki fylgt
thorneirri thornroacuteun meeth breytingum aacute stjoacuternarskraacute sinni
Aacuterieth 1995 var mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar thornoacute endurskoethaethur og naeligr oumlllum
aacutekvaeligethum hans 63ndash78 breytt nokkueth Mannreacutettindasaacutettmaacuteli Evroacutepu og aethrir althornjoacuteethlegir
mannreacutettindasamningar voru einkum hafethir til fyrirmyndar iacute thornviacute efni Var aacutehersla loumlgeth aacute
54
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti bls 25 55
Sama heimild bls 26-27 56
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 134 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
25
borgaraleg og stjoacuternmaacutelaleg reacutettindi en yacutemis feacutelagsleg reacutettindi voru einnig uacutetfaeligreth naacutenar Iacute
sumum tilvikum var fyrst og fremst um orethalagsbreytingar aeth raeligetha en einnig var nokkrum
nyacutejum reacutettindum baeligtt vieth57
Ein helsta breytingin var tilkoma almennrar jafnraeligethisreglu iacute
stjoacuternarskraacutena eetha bann vieth mismununldquo sem er forsenda thorness aeth mannreacutettindi geti riacutekt
75 Endurskoethunarvald doacutemstoacutela
Iacuteslenskir doacutemstoacutelar hafa heimild til aeth endurskoetha stjoacuternvaldsaacutekvarethanir baeligethi hvaeth varethar
efnis- og formreglur Er thornetta almennt viethurkennt aacute Iacuteslandi og saacutett riacutekir um aeth svo seacute aacute meethal
fraeligethimanna58
Til eru doacutemar sem faeligra roumlk fyrir thornessu endurskoethunarvaldi doacutemstoacutela til aeth
meta hvort stjoacuternvaldsaacutekvoumlrethun eigi lagastoeth eetha hvort viethkomandi loumlg standist
stjoacuternarskraacutena Haeligstireacutettur Iacuteslands komst iacute fyrsta sinn aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth almenn loumlg vaeligru
aeth efni siacutenu iacute andstoumlethu vieth stjoacuternarskraacutena aacuterieth 1943 THORNetta var iacute svokoumllluethum Hrafnkoumltludoacutemi
(Hrd 1943 bls 237) thornar sem deilt var um gildi 2 gr laga nr 1271941 um einkareacutett riacutekisins aacute
uacutetgaacutefu rita sem samin voru fyrir aacuterieth 1400 Haeligstireacutettur komst aeth thorneirri niethurstoumlethu aeth
lagagreinin samryacutemdist ekki aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar (thornaacute 67 greinar) um prentfrelsi59
76 Samantekt
THORNoacute svo aeth stjoacuternarskraacute Iacuteslands boethi ekki thorningraeligethi beinum orethum iacute aacutekvaeligethum siacutenum maacute
fallast aacute aeth meeth venju og fordaeligmum seacute stjoacuternarskraacutervarin thorningraeligethisregla iacute gildi aacute Iacuteslandi THORNoacute
maacute ekki gleyma aeth heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur aldrei farieth fram eins og
houmlfundar hennar gerethu raacuteeth fyrir60
og thornviacute seacute thornaeth iacute raun eethlilegt aeth notast seacute vieth stjoacuternarvenju
Almennt maacute segja aeth thornraacutett fyrir aeth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands seacute aeth moumlrgu leyti barn
siacutens tiacutema hafi riacutekjandi stjoacuternskipunarvenjan veitt festu og aeth liacutetieth hafi verieth um alvarlega
aacuterekstra aacute milli valdhafa lyacuteethveldisins Eins og fram hefur komieth hafa thornaeth vanalega verieth
poacutelitiacutesk umbrot eetha greinileg thornaacutettaskil sem hvatt hafa til stjoacuternarskraacuterbreytinga iacute Evroacutepu
Fyrir liggur aeth togstreita er aacute milli embaeligttis forseta og loumlggjafarsamkundu lyacuteethveldisins
thornaacute seacuterstaklega vegna thorningraeligethisreglunnar Fjoumllmiethlafrumvarpieth reyndi aacute thornolrif iacuteslenskrar
stjoacuternskipunar og alls oacuteviacutest hvaeth yrethi ef forseti notaethi maacutelskotsreacutett sinn oumlethru sinni Svo til
thorness komi ekki gaeligti thornurft aeth endurskoetha og breyta stjoacuternarskraacutenni iacute thornaeth minnsta aeth einhverju
leyti
57
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 76 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel 58
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra mannreacutettinda-
saacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur bls 523 59
Sama heimild bls 524 60
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth bls 146-147
26
8 Stjoacuternskipunarthornroacuteun eftir striacuteeth Flestar evroacutepskar stjoacuternarskraacuter toacuteku gildi eftir striacuteeth og endurspegla thornviacute frekar nuacutetiacutemalegar
stjoacuternskipunarhugmyndir THORNannig markast iacutetalska stjoacuternarskraacutein fraacute aacuterinu 1947 og suacute thornyacuteska
fraacute aacuterinu 1949 af viethleitni til aeth festa lyacuteethraeligethieth raeligkilega iacute sessi aacute ruacutestum nasisma og fasisma
THORNaacute maacute nefna aeth riacuteki Suethur-Evroacutepu sem sneacuterust til lyacuteethraeligethisaacutettar aacute aacutettunda aacuteratugnum settu seacuter
nyacuteja stjoacuternarskraacute af thornviacute tilefni (Grikkland Portuacutegal og Spaacutenn) Einnig hafa fyrrverandi
kommuacutenistariacuteki Austur-Evroacutepu endurskoethaeth stjoacuternarskraacuter siacutenar fraacute grunni siacuteethustu tvo aacuteratugi
eins og fyrr segir Ofangreindar stjoacuternarskraacuter urethu til iacute kjoumllfar mikilla poacutelitiacuteskra umbrotatiacutema
Iacute oumlethrum riacutekjum hafa nyacutejar stjoacuternarskraacuter tekieth gildi eetha voru endurskoethaethar aeth mestu aacuten thorness
aeth svo vaeligri Maacute nefna thornar Danmoumlrku Sviacutethornjoacuteeth Holland og iacute seinni tiacuteeth Sviss og Finnland
Ekki er haeliggt greina tiltekna stjoacuternskipunarthornroacuteun allstaethar iacute Evroacutepu undanfarna aacuteratugi
Stjoacuternskipuleg fjoumllbreytni er mikil Umboacutetastarf aacute seacuter venjulega raeligtur innanlands og fylgir
ekki alltaf althornjoacuteethlegri stefnu Tiltekin atriethi eru thornoacute auethvitaeth sameiginleg oumlllum vestraelignum
lyacuteethraeligethis- og reacutettarriacutekjum Vernd mannreacutettinda loumlgbundin stjoacutern lyacuteethraeligethis-fyrirkomulag thorne
reacutettur borgaranna til aeth skipta um valdhafa og valddreifing thorne riacutekisvaldi er skipt milli
nokkurra meginhandhafa til thorness aeth takmarka valdieth
Ef horft er til Norethurlandanna seacuterstaklega maacute vekja athygli aacute thornviacute aeth iacute Noregi hafa
umbaeligtur undanfarinna aacutera og aacuteratuga beinst aeth thornviacute aeth uppfaeligra aacutekvaeligethi um mannreacutettindi
tjaacuteningarfrelsi og umhverfisvernd Iacute Sviacutethornjoacuteeth var tekieth af skarieth um aeth konungur hefethi enga
hlutdeild iacute framkvaeligmdarvaldi og iacute Finnlandi foacuter fram heildarendurskoethun61
THORNaeth maacute thornviacute segja
aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun hafi helst verieth foacutelgin iacute thornviacute minnka aacutehrif hugmynda um fullveldi
thornjoacuteeththorninga sem nutu thornoacute algerrar viethurkenningar fraacute miethri niacutetjaacutendu oumlld og fram yfir miethja
tuttugustu oumlld
81 Megin breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem aacute siacuteethari tiacutemum
Helst maacute greina eftirfarandi breytingar aacute evroacutepskum stjoacuternarskraacutem undanfarna aacuteratugi
mannreacutettindaaacutekvaeligethi hafa orethieth iacutetarlegri feacutelagsleg reacutettindi hafa hlotieth vaxandi
viethurkenningu vieth hlieth borgaralegra og stjoacuternmaacutelalegra reacutettinda
eftirlit meeth thornviacute aeth loumlg samryacutemist stjoacuternarskraacute hefur verieth eflt iacute moumlrgum riacutekjum hafa
seacuterstakir stjoacuternlagadoacutemstoacutelar verieth settir aacute foacutet aeth thornyacuteskri fyrirmynd
vaxandi althornjoacuteethlegt samstarf hefur kallaeth aacute stjoacuternskipulegar breytingar thornannig hafa
verieth sett aacutekvaeligethi sem heimila framsal riacutekisvalds aeth uppfylltum tilteknum skilyrethum
leitaeth hefur verieth leietha til aeth efla loumlggjafarthorningin ma gagnvart Evroacutepusambandinu
61
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 bls 125 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel
27
leitaeth hefur verieth leietha til aeth auka lyacuteethraeligethisleg aacutehrif almennings thornoacutett erfitt seacute aeth tala
um almenna thornroacuteun maacute segja aeth thornegar aacute annaeth boreth hefur verieth breytt reglum um
kosningar og thornjoacuteetharatkvaeligethagreiethslur thornaacute er thornaeth yfirleitt til thorness aeth uacutetviacutekka sliacutek reacutettindi
aukin vitund um mikilvaeliggi thorness aeth vernda umhverfieth endurspeglast
undantekningarliacutetieth iacute nyacutelegri stjoacuternarskraacutem62
Heacuter maacute gloumlggt sjaacute aeth stjoacuternskipunarthornroacuteun iacute Evroacutepu er iacute takti vieth thornau sjoacutenarmieth og thornau
einkenni nuacutetiacutema-stjoacuternskipunarfestu sem tiacuteundueth voru iacute fyrri hluta ritgeretharinnar THORNaeth er thornviacute
oacutehaeligtt aeth segja aeth stjoacuternarskraacuterfesta seacute suacute stjoacuternskipunarhugmynd sem nyacutetur mestrar
viethurkenningar nuacute aacute tiacutemum Meeth thornaeth iacute huga er eethlilegt aeth beina spjoacutetunum aeth iacuteslenskri
stjoacuternskipun og Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands og kanna hvort thornessi hugmynd eigi erindi aacute
thorneim vettvangi
62
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 124-125
28
9 Endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands Iacute inngangi var komieth inn aacute thornaeth aeth margt baeligri aeth skoetha thornegar breyta aeligtti stjoacuternarskraacute Iacute byrjun
thornarf aeth meta hvort breyta thornurfi einhverju aacutekvaeligethi eetha aacutekvaeligethum hvort breyta thornurfi
stjoacuternarskraacutenni allri eetha hvort breytingartilloumlgur geri hreinlega ekkert gagn eetha illt verra fyrir
stjoacuternskipun riacutekisins Til aeth skoetha hvernig sliacutekt mat faeligri fram er vieth haeligfi aeth taka Stjoacuternarskraacute
lyacuteethveldisins Iacuteslands 331944 meeth aacuteorethnum breytingum sem daeligmi THORNannig vaeligri haeliggt aeth faacute
nokkueth greinagoacuteetha mynd af thornviacute sem mun gerast iacute stjoacuternskipunarmaacutelum aacute Iacuteslandi aacute naeligstu
aacuterum
Iacute stjoacuternarskraacutenni er aeth finna aacutekvaeligethi um meethfereth riacutekisvalds hlutverk handhafa thorness og
samspil thorneirra aacute milli THORNar er einnig lyacutest yfir hver reacutettindi borgaranna eru iacute samskiptum vieth
riacutekisvaldieth og houmlmlur lagethar vieth thornviacute aeth aacute thornessi reacutettindi seacute gengieth Uppbygging
stjoacuternarskraacuterinnar ber thornaeth meeth seacuter aeth vera aeth stofni til fraacute niacutetjaacutendu oumlld Til daeligmis er kaflinn
um mannreacutettindi aftast en viacuteetha er hann fremstur iacute stjoacuternarskraacutem sem nyacutelega hafa tekieth gildi
THORNaacute einkennist stjoacuternarskraacutein af oacuteljoacutesu orethalagi og er loumlggjafanum viacuteetha eftirlaacutetieth aeth uacutetfaeligra
naacutenar efnisatriethi Iacute stjoacuternarskraacutenni er ekki aeth finna aacutekvaeligethi sem heimilar seacuterstaklega framsal
riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana Loumlgfraeligethingar eru sammaacutela um aeth 21 gr hennar sem fjallar um
gereth thornjoacuteethreacutettarsamninga feli ekki iacute seacuter sliacuteka heimild63
Vegna thornessa hefur reacutettarstaetha Iacuteslands
thornoacutett oacuteljoacutes og innganga iacute Evroacutepusambandieth oacuteheimil aacuten stjoacuternarskraacuterbreytinga Breytingar aacute
einstoumlkum koumlflum stjoacuternarskraacuterinnar hafa oftast varethaeth kosningar og kjoumlrdaeligmaskipan en
breytingar varethandi starfshaeligtti Althorningis aacuterieth 1991 og endurskoethun mannreacutettindakaflans aacuterieth
1995 veretha aeth teljast umfangsmestu breytingarnar aacute henni64
91 Helstu viethfangsefni vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar 331944
Segja maacute aeth Iacuteslendinga biacuteethi verethugt verkefni aacute komandi aacuterum hvaeth varethar breytingar aacute aeligethstu
loumlgum lyacuteethveldis siacutens Heildarendurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar hefur ekki farieth fram eftir
lyacuteethveldisstofnun og hefur huacuten thornviacute ekki naacuteeth aeth fylgja eftir stjoacuternarskraacuterthornroacuteun annarra
Evroacutepuriacutekja Aeth oumlllu framangreindu maacute aacutelykta aeth eftirfarandi kroumlfur verethi liacuteklegast upp aacute
borethinu vieth endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar iacute naacutenustu framtiacuteeth
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar ekki stjoacuternarskraacuterbreytingu nema meeth thornaacutetttoumlku
almennings
Stjoacuternskipunarkaflanum verethi breytt vald stofnana riacutekisins uacutetlistaeth iacutetarlega og
handhoumlfum riacutekisvaldsins sett skyacuter valdamoumlrk
63
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til althornjoacuteethastofnanaldquo
Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 219 64
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins
Iacuteslands februacutear 2007 THORNingskj 1293 ndash 709 maacutel bls 7
29
Aacutekvaeligethi sett inn sem heimilar framsal riacutekisvalds til althornjoacuteethastofnana
Aacutekvaeligethi sett inn til verndar naacutettuacuterugersemum og naacutettuacuteruauethlindum
Mannreacutettindakafli stjoacuternarskraacuterinnar settur iacute oumlndvegi og aacutekvaeligethum hans fjoumllgaeth
Miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternarvenjur sem tiacuteethkast hafa aacute Iacuteslandi er ljoacutest aeth endurskoethun aacute
stjoacuternskipunarkafla stjoacuternarskraacuterinnar verethur staeligrsta verkefnieth af framantoumlldu Ljoacutest er aeth
embaeligtti forseta getur ekki verieth verndari stjoacuternarskraacuterinnar miethaeth vieth thornaeligr stjoacuternskipunar-
hugmyndir sem heacuter hafa verieth bornar fram THORNoacute verethur thornviacute valdi ekki komieth aacute Althorningi thornar sem
sliacutekt myndi einnig brjoacuteta iacute baacutega vieth helstu grundvallarsjoacutenarmieth nuacutetiacutema
stjoacuternskipunarhugmynda Verethi sjoacutenarmieth stjoacuternarskraacuterfestu houmlfeth aeth leietharljoacutesi vieth
endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar er ljoacutest aeth miklu thornarf aeth breyta Taka maacute undir thornaeth mat
siacuteethustu stjoacuternarskraacuternefndar aeth fyrsta skrefieth iacute aacutett til endurskoethunar stjoacuternarskraacuterinnar seacute aeth
veita almenningi breytingarvaldieth aacute stjoacuternarskraacutenni
92 Lokaoreth
Margt hefur orethieth til thorness aeth Iacuteslendingar thornurfi nuacute aeth fara huga betur aeth stjoacuternhoumlgum siacutenum
og gildi aeligethstu laga riacutekisins Iacutehlutun forseta iacute loumlggjafarmaacutelum krafa um inngoumlngu iacute
Evroacutepusambandieth krafa um aeth fleiri mannreacutettindi seacuteu varin iacute stjoacuternarskraacute aukieth vaeliggi
thornjoacuteethreacutettarsamninga vieth uacuterlausnir aacute mannreacutettindabrotum og oacuteskyacuter stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi eru
atriethi sem knyacuteja aacute breytingar svo faacutett eitt seacute nefnt THORNaeth thornyacuteethir thornoacute ekki endilega aeth lausnin felist
iacute breytingum aacute stjoacuternarskraacutenni og aeth setja thornar inn aacutekvaeligethi sem yrethu jafnvel merkingarlaus eetha
ekki iacute takt vieth grunneethli stjoacuternarskraacuterinnar THORNaeth er etv aethal umhugsunarefnieth hvort thornaeth eru
aacutekvaeligethi stjoacuternarskraacuterinnar eetha hin poacutelitiacuteska yfirlyacutesing sem iacute henni felst sem veldur hinni
miklu gjaacute sem skapast hefur aacute milli hennar og stjoacuternarskraacutea annarra Evroacutepuriacutekja Ef
stjoacuternarskraacutein thornroacuteast ekki biacuteetha hennar soumlmu oumlrloumlg og naacutetttroumlllsins iacute thornjoacuteethsoumlgunni huacuten dagar
uppi og huacuten verethur aeth steini dauethum boacutekstaf sem enginn hirethir umldquo eins og Gunnar G
Schram komst aeth orethi65
THORNaeth er mat houmlfundar aeth betra seacute aeth hafa stjoacuternarskraacute sem segir berum orethum hvert
markmieth hennar seacute liacutekt og thornyacutesku Grundvallarloumlgin og Roacutemarsaacutettmaacutelinn gera Sliacutekt leiethir til
festu iacute stjoacuternskipun riacutekja og meiri reacutettarvissu thornegnanna THORNoacute er stjoacuternarskraacute sem hinn aeligethsti
samningur samfeacutelagsthornegna og iacute takti vieth thornau viethhorf sem riacutekja kannski thornaeth sem fyrst og
siacuteethast skal haft aeth leietharljoacutesi thornegar grunnthornaeligttir samfeacutelagsins eru teknar til skoethunar Megin
tilgangur stjoacuternarskraacuterinnar er auethvitaeth fyrst og fremst aeth verja grundvallargildi samfeacutelagsins
hverju sinni
65
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunarreacutettur bls 24
30
Heimildaskraacute
Baeligkur og fraeligethirit
Aacuteguacutest THORNoacuter Aacuternason 2001 Constitutionalism Popular Legitimacy of the Stateldquo The
Welfare State and Constitutionalism in the Nordic Countries bls 29-78 Ritstj Martin
Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin Kaupmannahoumlfn
1999 Stjoacuternarskraacuterfesta grundvoumlllur lyacuteethraeligethisinsldquo Skiacuternir
173(haust) bls 467-480
Barnett Hilaire 2002 Constitutional and administrative law Cavendish Publishing
Limited London
Birgir Hermannsson 2001 Nyacutett lyacuteethraeligethildquo Skiacuternir 175(vor) bls 161-177
Bjarni Benediktsson 1956 THORNingraeligethi aacute Iacuteslandildquo Tiacutemarit loumlgfraeligethinga 1 hefti Ritstj
Theodoacuter B Liacutendal Feacutelagsprentsmiethjan Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 2003 Stjoacuternarskraacuteraacutekvaeligethi um framsal valdheimilda riacutekisins til
althornjoacuteethastofnanaldquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesindum IV ndash Lagadeild bls 213-228 Ritstj Viethar
Maacuter Matthiacuteasson Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Daviacuteeth THORNoacuter Bjoumlrgvinsson 1996 Loumlgskyacuteringar Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Finer Samuel 1995 Comparing constitutions Oxford University Press New York
Garethar Giacuteslason 1991 Eru loumlg nauethsynleg ndash og fleiri greinar uacuter reacutettarheimspeki
Boacutekauacutetgaacutefa Orators Reykjaviacutek
Gunnar G Schram 1997 Stjoacuternskipunar reacutettur Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar G Schram og Oacutelafur Joacutehannesson 1994 Stjoacuternskipun Iacuteslands fyrri hluti
Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
Gunnar Helgi Kristinsson 2007 Iacuteslenska stjoacuternkerfieth Haacuteskoacutelauacutetgaacutefan Reykjaviacutek
2005 Poacutelitiacuteskt umboeth og aacutebyrgeth raacuteethherraldquo Rannsoacuteknir iacute
feacutelagsviacutesindum VI bls 213-228 Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela
Iacuteslands Reykjaviacutek
1994 THORNroacuteun iacuteslensku stjoacuternarskraacuterinnar Feacutelagsviacutesindastofnun
Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Hafsteinn THORNoacuter Hauksson 2004 Stjoacuternarskraacuterhyggja og stjoacuternarskraacuteriacutegildi althornjoacuteethlegra
mannreacutettindasaacutettmaacutelaldquo Uacutelfljoacutetur 4tbl 57 aacutergangur 2004 Orator Reykjaviacutek
Joacuten Guethnason 1978 Stjoacuternarmyndun og deilur um thorningraeligethi 1911ldquo Saga XVI Ritstj
Bjoumlrn Teitsson og Einar Laxness Soumlgufeacutelag Reykjaviacutek
MacCormick Neil 1999 Whorsquos afraid of a European Constitution Imprint Academic
Exeter
Montesquieu Charles de Secondat 2001 The Spirit of Laws THORNyacuteeth Thomas Nugent
Kitchener Ontario
31
Ragnar Aethalsteinsson 2000 einungis eftir loumlgunumldquoldquo Uacutelfljoacutetur 4 tbl 53 aacuterg bls
569-599
Roacutebert R Spanoacute 2005 Um loumlgskyacuteringu ndash hugtaksatriethi tengsl vieth tuacutelkunarfraeligethi og
merkingarfraeligethilegur rammi lagatextansrdquo Rannsoacuteknir iacute feacutelagsviacutesinum VI bls 327-351
Ritstj Roacutebert Spanoacute Feacutelagsviacutesindastofnun Haacuteskoacutela Iacuteslands Reykjaviacutek
Scheinin Martin 2001 Introductionldquo The Welfare State and Constitutionalism in the
Nordic Countries bls 17-26 Ritstj Martin Scheinen Norraeligna raacuteethherranefndin
Kaupmannahoumlfn
Sigurethur Liacutendal 2004 Forseti Iacuteslands og synjunarvald hansldquo Skiacuternir 178(vor) bls 425-
439 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
_ __________ 1992 Stjoacuternskipuleg staetha forseta Iacuteslandsldquo Skiacuternir 166(haust) bls 203-
237 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Sigurjoacuten Bjarnason 2005 Lyacuteethraeligethi aacute leieth til thornroskaldquoAacute sprekamoacute afmaeliglisrit tileinkaeth
Helga Hallgriacutemssyni naacutettuacuterufraeligethingi sjoumltugum 11 juacuteniacute 2005 Hoacutelar Akureyri
Sigurethur Liacutendal 1984 Loumlg og lagasetning iacute iacuteslenska thornjoacuteethveldinuldquo Greinar uacuter reacutettarsoumlgu
bls 121-158 Hieth iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Svanur Kristjaacutensson 2002 Stofnun Lyacuteethveldis ndash Nyacuteskoumlpun lyacuteethraeligethisldquo Skiacuternir 176(vor)
2001 Iacuteslenska valdakerfieth Hljoacuteethlaacutet breyting vieth aldarlokldquo Liacutendaeligla
Sigurethur Liacutendal sjoumltugur 2 juacuteliacute 2001 bls 575-588 Iacute ritnefnd voru Garethar Giacuteslason ofl
Hieth Iacuteslenska boacutekmenntafeacutelag Reykjaviacutek
Smith Rhona KM 2007 Textbook on International Human Rights Oxford University
Press Inc New York
Wheare K C 1966 Modern Constitutions Oxford University Press New York
Heimildir af netinu
Aacutesgeir Aacutesgeirsson 1960 Innsetningarraeligetha iacute embaeligtti forseta Iacuteslandsldquo Soacutett thornann 18 mars
2006 Innsetningarraeligetha Aacutesgeirs Aacutesgeirssonar iacute embaeligtti forseta Iacuteslands 1 aacuteguacutest 1960 Sjaacute
naacutenar aacute sloacuteethinni httpwwwforsetiismediafiles010860AAinnsetnpdf
Daviacuteeth Oddsson 2004 Aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandildquo Soacutett thornann 16 mars 2006 Aacutevarp
forsaeligtisraacuteethherra aacute raacuteethstefnu um aldarafmaeligli thorningraeligethis aacute Iacuteslandi iacute haacutetiacuteetharsal Haacuteskoacutela
Iacuteslands iacute Reykjaviacutek foumlstudaginn 6 februacutear 2004 Sjaacute einnig aacute sloacuteethinni
httpforsaetisraduneytiis radherraraedur-og-greinarnr1257
Forsaeligtisraacuteethuneytieth Stjoacuternarskraacute lyacuteethveldisins Iacuteslands 18 mars 2008 Forsaeligtisraacuteethuneytieth
2002 Reykjaviacutek Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiislagas131b1944033html
Althorningi 2007 Endurskoethun stjoacuternarskraacuterinnar Aacutefangaskyacutersla um endurskoethun
stjoacuternarskraacuter lyacuteethveldisins Iacuteslands februacutear 2007Soacutett thornann 15 juacuteliacute 2008 THORNingskj 1293 ndash
709 maacutel Sjaacute naacutenar aacute httpwwwalthingiisaltext133s1293html