5

Strategija Bosne i Hercegovine sa akcionim planom za zaštitu biološke i

pejzažne raznolikosti (NBSAP BiH 2008-2015)

NACRT

Sarajevo, januar 2008.

6

Kompleksan dokument Strategija Bosne i Hercegovine sa akcionim planom za zaštitu biološke i pejzažne raznolikosti (2008-2015) sadrži savremenu i cjelovitu procjenu stanja i stepena biološke raznolikosti, geografsku distribuciju bioloških resursa, te identifikovane postojeće i potencijalne negativne tendencije. Dokument ne insistira na isključivoj zaštiti (konzervaciji) biološke i pejzažne raznolikosti i genetičkih resursa. Ovaj, u osnovi razvojni dokument, ima osnovni cilj da determiniše održive pravce u domenu modernog razvoja kroz ekološko i društveno planiranje. Dokument je koncipiran tako da integrira sve sektore na lokalnom nivou, te da omogući ostvarivanje funkcionalnih veza sa međunarodnim tijelima. Stoga su ovdje vidljivi kako atributi nacionalne strategije, tako i atributi dokumenta od regionalne i globalne važnosti. Strategija je koncipirana tako da sublimira sva aktuelna pitanja i probleme razvoja mladog demokratskog društva, sa otvorenom mogućnošću udovoljavanja dolazećim potrebama, definisanim od strane ekonomskih sektora i međunarodne zajednice, čija se nadležnost zasniva na pripadnosti Bosne i Hercegovine Organizaciji Ujedinjenih Naroda. Dokument je pripremljen tako da svi subjekti upravljanja prirodom, kao i svi dodirni sektori, kroz zadane akcije mogu zadovoljiti vlastite razvojne, ekonomske i političke interese, što ima posebnu važnost u uslovima složenog ustrojstva naše države. Dokument je korisno štivo i uputa svim subjektima procesa planiranja i donošenja odluka, instrukcija za lakše sticanje i usvajanje spoznaja u sistemu edukacije i dio procesa jačanja i demokratizacije javne i ekološke svijesti. Dokument je komplementaran ukupnoj raznolikosti kultura i kulturnog nasljeđa Bosne i Hercegovine, te će u značajnoj mjeri doprinijeti afirmaciji prirodnih i tradicionalnih vrijednosti ovog prostora, kao i promociji Bosne i Hercegovine i njenih prirodnih ljepota na međunarodnom nivou. Dokument Strategije je svojevrsna lična karta naše države. Strategija Bosne i Hercegovine sa akcionim planom za zaštitu biološke i pejzažne raznolikosti (2008-2015) sadrži identifikaciju osnovnih strateških pravaca za efikasno i održivo upravljanje biološkom i pejzažnom raznolikošću, a donesena je na osnovu rezultata studije Bosna i Hercegovina – Zemlja raznolikosti, koja obuhvata: procjenu stanja i nivoa biodiverziteta flore, faune i fungije BiH, procjenu raznolikosti ekosistema i pejzaža BiH, procjenu stepena endemičnosti, reliktnosti i ugroženosti genofonda, kao i

konkretno stanje u oblasti genetičkih resursa BiH, stanje i trendove u domenu invazivnih vrsta biljaka i životinja u BiH, identifikaciju stvarnih i potencijalnih prijetnji ukupnom biodiverzitetu Bosne

i Hercegovine na lokalnom i globalnom planu,

Strategija Bosne i Hercegovine za zaštitu biološke i pejzažne raznolikosti (2008-2015)

7

sagledavanje efikasnosti institucionalnog i zakonodavnog okvira u segmentu očuvanja i upotrebe prirodnih resursa, i njihove stvarne uloge u generiranju ekološki profitabilne dobiti za lokalnu zajednicu,

druge pokazatelje stepena implementacije međunarodnih dokumenata. Imajući u vidu vrijednost identificiranih unikatnih i rijetkih oblika unutar bosanskohercegovačkog prirodnog prostora, specifične obrasce endemičnosti i ugroženosti, geografsku i geopolitičku poziciju Bosne i Hercegovine, njene intencije uključivanja u integrisani prostor Evrope, te adekvatnu implementaciju međunarodnih dokumenata iz oblasti upravljanja prirodom, a u cilju razvoja harmoničnih akcija prema ukupnoj životnoj sredini i smanjenja lokalnog siromaštva, identifikovani su osnovni strateški pravci: Adekvatna implementacija strateških ciljeva u konkretnom prostoru može dati očekivane rezultate i zaustaviti negativne trendove u degradaciji i gubitku biodiverziteta, kroz dostizanje sljedećih strateških ciljeva Bosne i Hercegovine:

U dokumentu Strategije, pojedini strateški ciljevi su razrađeni do nivoa programa i zadataka, po sljedećoj šemi: Nakon identifikacije strateških pravaca, ciljeva, programa i zadataka dat je Akcioni plan za njihovu realizaciju, te Indikatori efikasnosti strateških mjera.

STRATEŠKI PRAVAC

STRATEŠKI CILJ

STRATEŠKI PROGRAM

STRATEŠKI ZADATAK

1. SMANJENJE GUBITKA BIODIVERZITETA BiH 2. USPOSTAVA SISTEMA KONZERVACIJE I ODRŽIVE UPOTREBE

BIODIVERZITETA BiH 3. SMANJENJE PRITISAKA NA BIODIVERZITET BiH

1.1. KONZERVACIJA SPECIJSKOG DIVERZITETA BiH 1.2. KONZERVACIJA DIVERZITETA EKOSISTEMA I PEJZAŽA BiH 1.3. KONZERVACIJA DIVERZITETA GENA U BiH

2.2. USPOSTAVA DJELOTVORNOG INSTITUCIONALNOG OKVIRA 2.3. INTERSEKTORSKI PRISTUP U UPRAVLJANJU PRIRODOM

2.1. USPOSTAVA FINANSIJSKIH MEHANIZAMA

2.4. RAZMJENA NAUČNIH I TEHNOLOŠKIH INFORMACIJA 2.5. OČUVANJE TRADICIONALNIH ZNANJA I PRAKSI 3.1. KONTROLA KONVERZIJE STANIŠTA 3.2. PRAĆENJE EFEKATA GLOBALNIH KLIMATSKIH PROMJENA 3.3. KONTROLA INVAZIVNIH VRSTA U BiH 3.4. JAČANJE JAVNE SVIJESTI

8

Opšti podaci o Bosni i Hercegovini Fizičko-geografski podaci. Bosna i Hercegovina (BiH) se nalazi između 420 26' i 450 15' sjeverne geografske širine, te 150 45' i 190 41' istočne geografske dužine, na jugoistoku Evrope, u centralnom dijelu Balkanskog poluostrva. Njena ukupna površina je 51.129 km2. Od ukupne površine BiH, 5% otpada na ravnice, 24% na brežuljke, 42% na planine, a 29% zauzima krš. (NEAP, 2003). Na prostoru naše države se nalazi najveći dio zapadne zone mlađih vjenačnih planina – Dinarida. Dinarski planinski pojas postepeno se spušta na sjever prema Savi, dok se prema jugu spušta naglo, u prostor niske Hercegovine i Jadranskog primorja. Osnovni, pretežno planinski karakter, prostoru Bosne i Hercegovine daje zapadni dio sredozemne zone mlađih vjenačnih planina. U hidrografskom smislu Bosna i Hercegovina pripada crnomorskom i jadranskom slivu. Vododjelnica između slivova je orografsko razvođe koje prolazi preko planina: Plješevica, Šator, Cincar, Raduša, Bitovnja, Bjelašnica, Treskavica, Zelengora i Volujak. Crnomorski sliv zahvata oko 70% od ukupnog prostora Bosne i Hercegovine, Jadranski sliv zahvata 24%, a sa 6% teritorije površinske vode se gube u kraško podzemlje. Bosna i Hercegovina raspolaže slatkim i slanim vodama. Prema svjetskim standardima naša zemlja obiluje kopnenim vodama visokog kvaliteta. U Dinarskim planinskim masivima se nalazi izvorište najvećeg broja naših vodotoka. Termalne i mineralne vode (u području vulkanskih stijena i tektonskih razloma), te planinska jezera (koja zbog čiste i plave vode s pravom nose naziv „gorske oči“) predstavljaju značajna prirodna bogatstava Bosne i Hercegovine. U pedološkom pogledu, zemljišta Bosne i Hercegovine su tipovi automorfnog i hidromorfnog odjela. Bosna i Hercegovina ima složena klimatska obilježja. Dinarska planinska oblast modifikuje sredozemne zračne mase s juga, a štiti Mediteran od prodora hladnih zračnih masa sa sjevera. Značajan prodor mediteranskih klimatskih uticaja osjeća se dolinom Neretve. Između predjela umjerenokontinentalne i izmijenjene mediteranske (jadranske) klime postoje predjeli sa kontinentalnom, pretplaninskom, planinskom i alpskom klimom. Biogeografski podaci. U ovom pogledu BiH se diferencira u tri biogeografske regije: mediteransku (sa jadranskom provincijom); eurosibirsko-boreoamerička (sa provincijama: ilirskom na zapadu, mezijskom na istoku i reliktnim borovim šumama na dolomitu i serpentinitu) i alpsko-visokordijsku (sa visokodinarskom provincijom i pet sektora). Uređenje i stanovnistvo. Bosna i Hercegovina je uređena Dejtonskim sporazumom, prema kojem se sastoji od Federacije BiH (FBiH, 10 kantona), Republike Srpske (RS), a nakon naknadne odluke i Distrikta Brčko (DB).

9

Prema procjenama UNHCR za 1999. godinu ukupan broj stanovnika Bosne i Hercegovine se kreće oko 3.894.000. Od toga 2.381.496 (61%) stanovnika živi u Federaciji BiH, 1.432.020 (37%) u Republici Srpskoj, a 80.324 (2%) živi u Brčko Distriktu. Privreda. U 1990. godini GBP za Bosnu i Hercegovinu je procijenjen na US $ 10,6 milijardi, odnosno preko US $ 2.400 po glavi stanovnika. Prihodi su pristizali iz različitih prirodnih grana, a bazna industrija je bila među najviše razvijenim u regionu sa visoko educiranom baznom snagom i visokim udjelom izvoza na zapadno tržište (Environmental Performance Reviews, UNECE, 2004). U 2002. godini GDP dostiže približno polovinu predratnog nivoa. Proces tranzicije koji je u fazi privatizacije najvećih preduzeća ima vodeći uticaj na promjene strukture ekonomije. U Bosni i Hercegovini više od polovine površine zauzimaju šume i šumska zemljišta, a najveći dio u tome čine niske šume i šikare (UNECE, 2004). Državne šume zauzimaju 2,186.332 ha (81%), a privatne 523.437 ha (19%). Prosječan godišni prirast krupnog drveta u visokim državnim šumama iznosio je 5,48 , a u privatnim 4,07 m3/ha. Prema podacima za 2001. (UNECE, 2004) 12% GDP čini prihod od poljoprivredne proizvodnje. Domaći prehrambeni proizvodi pokrivaju tek 35-40% potreba, što je mnogo manje u odnosu na predratni period. Energetski sektor je u Bosni i Hercegovini tradicionalno veoma važan segment privrede (UNECE, 2004). Proizvodnja energije se dominantno bazira na korištenju domaćih resursa hidroenergije i uglja, dok alternativni izvori energije, kao snaga vjetra, solarna radijacija, geotermalna energija i energija iz biomase nemaju ulogu u energetskom sektoru danas. Bosna i Hercegovina posjeduje visoke potencijale za razvoj ekoturizma, odnosno održivog turizma, što uključuje: planinski turizam, rafting, termalni, kulturalni, sportski, banjski, vjerski, seoski, pa i tranzitni turizam. U cilju razvoja ekoturizma, na području BiH (UNECE, 2004) je planirana uspostava novih zaštićenih područja (sliv rijeke Une, planine Igman-Bjelašnica kod Sarajeva, endemni centar Prenj, Čvrsnica, Čabulja itd.). Zakonski okvir za zaštitu biološke i pejzažne raznolikosti. Nacionalni zakonski okvir zaštite biološke i pejzažne raznolikosti čine Ustav BiH, Ustav FBiH, Ustav RS, Statut Brčko Distrikta. Prema Dejtonskom mirovnom sporazumu, odgovornost u oblasti okoliša imaju entitetske vlade i vlada Distrikta, koje su, u periodu 2003-2004., usvojile setove okolinskih zakona. Doneseni zakoni o zaštiti prirode Federacije BiH, Republike Srpske i Brčko Distrikta za osnovu imaju Direktivu o staništima (EU HABITATS DIRECTIVE (92/43/EEC) i Direktivu o pticama (Council Directive 79/409/EEC). Bosna i Hercegovina je potpisnik Konvencije o biodiverzitetu od 2002. godine. NFP za implementaciju Konvencije je Federalno Ministarstvo turizma i okoliša. Kao operativno tijelo, Ministarstvo je odgovorno za komunikaciju sa internacionalnim istitucijama, iniciranje aktivnosti pod Konvencijom i koordinaciju sa drugim relevantnim autoritetima i zaintresovanim stranama.

10

Pečat unikatnosti i neponovljivosti bosansko-hercegovačkom prostoru daje mozaik ekosistema visokoplaninskih pejzaža sa izraženim diverzitetom glacijalnih biološko/ekoloških formi, ekosistema kanjona i klisura sa visoko održanim diverzitetom tercijernih biološko/ekoloških formi, ekosistema kraških polja i ekosistema močvarnih staništa.

Planinski pejzaži BiH. Uprkos sličnim ekološkim uslovima većina planinskih masiva na bosansko-hercegovačkim Dinaridima se odlikuje specifičnostima i unikatnošću živog svijeta. Svaki od masiva, poput zasebnog ostrva u moru nekada užarene dinarske mase pretrpio je vlastite obrasce razvoja i oblikovanja, te vlastite specifičnosti naseljavanja živog svijeta. Rezultat ovih procesa su visok stepen endemičnosti i reliktnosti, s jedne i međusobne različitosti, s druge strane. Staništa u planinskim pejzažima su sa dinamičnim reljefom, razvijena na strmim padinama, u planinskim vrtačama, depresijama, na točilima, sa karbonatnom i silikatnom geološkom podlogom i plićim humusno-akumulativnim tlima. Klima je tipična planinska, sa većom količinom snježnih padavina, jakim planinskim vjetrovima i izraženim temperaturnim ekstremima. U planinskim depresijama, u kojima se na nekim mjestima snijeg zadržava i tokom čitave godine vlada izmijenjena nivalna ekoklima. Planinski pejzaži u Bosni i Hercegovini u fizionomskom pogledu se diferenciraju u dvije cjeline: pretplaninski pojas (obuhvata niske šume i klekovinu planinskog bora i planinski pojas iznad klekovine bora pod prostranstvima visokoplaninskih rudina, planinske tundre i diskontinuirane subnivalne vegetacije oko snježanika. U okviru pretplaninskog, odnosno subalpinskog pojasa dominiraju pejzaži koji se diferenciraju na sljedeće ekosisteme:

Ekosistemi pretplaninskih šuma bukve i planinskog javora; Ekosistemi acidifilnih šuma ilirske bukve i jarebike; Ekosistemi acidifilnih šuma mezijske bukve i bekice; Ekosistemi pretplanskih šuma bukve i grčkog javora; Ekosistemi pretplaninskih šuma smrče; Ekosistemi pretplaninskih šuma sa Picea

omorica Treg; Ekosistemi klekovine bora sa borovnicom;

Ekosistemi klekovine bora sa dvocvjetnom ljubičicom,

Ekosistemi klekovine bora sa pretplaninskom smrčom i jarebikom;

Ekosistemi klekovine bora sa lincurom; Ekosistemi šibljaka omelike; Ekosistemi šibljaka omelike sa mlivnjakom; Ekosistemi planinske smreke; Ekosistemi klekovine bora i alpske ruže; Ekosistemi šibljaka planinske vrbe; Ekosistemi šibljaka zelene johe na silikatnom

masivu Vranice; Ekosistemi pretplaninskih šuma munike.

1. STRATEŠKI PRAVAC: SMANJENJE GUBITKA BIODIVERZITETA BOSNE I HERCEGOVINE

Cilj 1.1. KONZERVACIJA DIVERZITETA EKOSISTEMA I PEJZAŽA BiH

11

Iznad gornje granice šumske vegetacije je pojas sa tipičnim planinskim pejzažima koji obuhvataju sljedeće ekosisteme:

Ekosistemi planinskih rudina na bazičnim zemljištima sa elinom i šašikama; Ekosistemi planinskih rudina na kiselim zemljištima sa planinskim šašom i

planinskom sitom; Ekosistemi oko snježanika na bazičnim zemljištima sa planinskom vrbom; Ekosistemi oko snježanika na kiselim zemljištima sa bijelim ljutićem; Ekosistemi planinskih točila na karbonatima; Ekosistemi planinskih točila na silikatnim stijenema; Ekosistemi u pukotinama karbonatnih stijena; Ekosistemi u pukotinama silikatnih stijena; Ekosistemi sa lišajevima na karbonatnoj i silikatnoj podlozi.

Posebna obilježja planinskim pejzažima daju ekosistemi pretplaninskih izvora i potoka, ekosistemi planinskih jezera i ekosistemi planinskih cretova. Njihova pojava vezana je uz dinamiku hidrološke mreže, geološke podloge i tipova zemljišta. Zasebnu ekološku cjelinu čini vegetacija niskih grmova, koja ostvaruje kontinuitet između šumskih i nešumskih ekosistema. Planinski pejzaži sa obiljem zdrave planinske hrane su područje intenzivnog stočarstva od prošlosti do danas. Naša planinska staništa su naročito pogodna za produktivno ovčarstvo. I danas se na Vlašiću, Vranici, Cincaru, Vitorogu, Bjelašnici, Zelengori, te Magliću i Volujaku nalaze bogata stada ovaca pramenki, a na nekim planinama i stada bosanskih krava i konja. Za planinske pejzaže Bosne i Hercegovine karakteristični su ljetnji stanovi, takozvani „katuni“. Uz katunska naselja, inače građena na velikim nadmorskim visinama (1.640 m Vranica, 1.700 m Maglić) razvijaju se i posebni ekosistemi u čiji sastav ulaze i uglavnom nitrofilne vrste biljaka (planinska kiselica, brašnjenik, čemerika bijela, kopriva). Ekosistemi planinskih pejzaža sadrže više od jedne trećine vrsta flore Bosne i Hercegovine, od kojih su mnoge endemičnog i reliktnog karaktera. Mnoge od vrsta imaju ljekovita, aromatična, jestiva i medonosna svojstva, pa su se od davnina koristile u tradicionalnoj etnoterapiji i prirodnoj ishrani. Najpoznatije od ovih vrsta su: borovnica, brusnica, uva trava, planinski vrisić, razne vrste majčine dušice, planinski bor, planinska ljubičica, brđanka ili moravka i nadaleko poznata, a danas ugrožena, Gentiana lutea ssp. symphyandra. Iako je odavno na crvenim listama, sa svojim preostalim populacijama ova vrsta danas služi kao izvor prihoda velikom broju ljudi, koji su ostali bez domova i radnih mjesta nakon proteklog rata.

Refugijalno-reliktni pejzaži predstavljaju najunikatnije dijelove bosansko-hercegovačkog okoliša, nastala u burnim procesima oblikovanja zemljine kore, klime i živoga svijeta. Pretrpjela su najmanje promjene od predglacijalnog do postglacijalnog perioda, te tako sačuvala izvorne ekološke vrijednosti. Mnoge tercijerne vrste biljaka i životinja, zastupljene na ovim staništima, uspjele su preživjeti i drastične promjene klime u toku posljednjeg glacijala. U evolucionom pogledu to su veoma stare vrste i označene su kao relikti.

12

Tipovi staništa na kojima žive glacijalno-reliktne i tercijerno-reliktne vrste biljaka i životinja su od najvećeg značaja za biodiverzitet Bosne i Hercegovine, a time i globalni biodiverzitet. Pozicija tercijernih reliktnih ekosistema u Bosni i Hercegovini povezana je prvenstveno sa kanjonima, klisurama i strmim padinama planina u slivovima rijeka: Une, Vrbasa, Bosne, Drine i Neretve. Reliktno-refugijalne pejzaže Bosne i Heregovine čine:

A) Pejzaži reliktnih borovih šuma B) Pejzaži reliktno-refugijalnih ekosistema u klisurama i kanjonima

bosansko-hercegovačkih rijeka Pejzaže reliktnih borovih šuma na vertikalnom i horizontalnom profilu čine:

ekosistemi dalmatinskog crnog bora Pinion dalmaticae. Ekosistem je fragmentarno zastupljen u Jadranskoj provinciji u Bosni i Hercegovini

ekosistemi šuma munike Pinion heldreichii. Areal munike u Bosni i Hercegovini obuvata prostor planine Orjen, Velež, Prenj, Čvrsnice, Čabulje i Vrana u Hercegovini, te zapadne i jugozapadne padine planine Hranisave u južnoj Bosni.

ekosistemi ilirskog crnog bora Pinion austriacae sa geološko/pedološka/florističkim serijama:

a) serija ekosistema šuma crnog bora na peridotitima i serpentinitima Pinenion austricae „serpentinicum“ . Ovi ekosistemi zauzimaju velike površine u ofiolitskoj zoni Bosne i Hercegovine, koja se pruža od planine Kozare kroz dolinu Vrbanje, gdje pokiva veće površine na planinama Uzlomcu i Borji; nastavlja prema slivnom području rijeke Bosne, gdje između Zavidovića i Nemile izgrađuje kompaktan kompleks. Dolinom rijeke Gostović se pruža do planine Konjuh, gdje gradi ogromne komplekse, spuštajući se sve do Kladnja, Olovskih luka, na jugu i Banovića na sjeveru. Naročito je živopisna i dinamična dolina rijeke Krivaje izgrađena od ultrabazičnih stijena. Posebne disjunkcije ovih stijena se pojavljuju na Ozren planini, na desnoj obali Spreče, oko Maglaja i Lukavca. Idući prema istoku i jugoistoku naše zemlje ove stijene se sve rjeđe javljaju, pa se tek oko Višegrada (padine Sjemeč planine, Varda i Banja) pojavljuju i dalje pružaju dolinom Lima nastavljajući prema zapadnoj i jugozapadnoj Srbiji.

b) serija ekosistema šuma crnog bora na dolomitima Pinenion austricae „dolomiticum“ . Flora i fauna na dolomitnim kompleksima je specifična, a mnoge vrste žive isključivo na ovom tipu podloge. To su dolomobionti, a među njima je najveći broj dolomitofita. Na dolomitima svoje stanište nalaze i mnoge planinske vrste biljaka kao što su: planinski ljutić, kupusnjača, dinarski encijan koje se ovdje spuštaju i do 800 metara n.v. S druge strane, toplina staništa uzrokovala je i naseljavanje mediteranskih i submediteranskih vrsta kao što su žutilovka (Genista dalmatica), mlječika hercegovačka (Euphorbia hercegovina), žalfija (Salvia officinalis), modro lasinje (Moltkaea petraea) i drugih.

c) serija ekosistema šuma crnog bora na krečnjacima Pineion austricae „calcicolum“. Šume crnog bora razvijene su i na krečnjacima, na plitkim humusno-akumulativnim tlima (crnicama), pa čak i na sirozemima i

13

regosolima. Ove šume imaju disjunktan areal u kojem obrazuju specifične ekosisteme sa naglašenim pejzažnim vrijednostima, u zoni lišćarsko-listopadnih termofilnih šuma. Posebno vrijedna staništa šuma crnog bora na krečnjacima se nalaze u kanjonima: Sutjeske, Neretve, Drine i Ugra, gdje u pukotinama stijena crni bor izgrađuje više endemoreliktnih zajednica.

Pejzaži reliktno-refugijalnih ekosistema u klisurama i kanjonima bosansko-hercegovačkih rijeka su nastali u specifičnim orografskim, geomorfološkim, hidrološkim, odnosno ekološkim prilikama. Obale klisura i kanjona su strme, kod nas izgrađene uglavnom od karbonatnih stijena (krečnjaka i dolomita). Duboki su između nekoliko desetina i nekoliko stotina metara. Kanjon Neretve, između planina Prenj i Čvrsnica dubok je 1.700 m. Među najpoznatijim su kanjoni rijeka Sutjeske, Une i Tare. Na ovim staništima je tokom prošlosti došlo do razvoja specifične ekoklime kanjona i klisura. Ova zaklonjena, sigurna i nepristupačna staništa su omogućila preživljavanje populacija brojnih vrsta od tercijera do danas. Ekoklimu kanjona i klisura karakterišu visoka dnevna i sezonska osciliranja svih faktora, posebno temperature. Jedinstvenost i neponovljivost biodiverziteta na ovim staništima ogleda se i kroz pojavu polidominantnih zajednica i ekosistema, koje karakteriše najviši nivo florističkog i faunističkog diverziteta. Kao rezultat specifičnog djelovanja ekoloških faktora u klisurama i kanjonima, došlo je do formiranja takvih tipova biocenoza, kojima fizionomiju determiniše neuobičajeno veliki broj (i po nekoliko desetina vrsta) drvenastih vrsta u funkciji edifikatora. Ovakve zajednice, razvijene jedino na refugijalnim staništima kao što su kanjoni i klisure, nekada čini i preko 50 drvenastih vrsta, te ih zovemo polidominantnim. Jedna od najpoznatijih takvih zajednica u Bosni i Hercegovini je Aceri-Tilietum mixtum, razvijena u kanjonima Une, Vrbasa, Drine i Neretve. Osim polidominantnih zajednica neponovljivost pejzažima kanjona i klisura daju i zajednice u pukotinama stijena i sipara, uglavnom endemičnog i reliktnog karaktera. Ovo su staništa najvećeg broja endemičnih vrsta i zajednica na prostoru Bosne i Hercegovine. Refugijalno reliktni ekosistemi imaju najviše vrijednosti u biodiverzitetu Bosne i Hercegovine sa aspekta očuvanja unikatnog genofonda od nacionalne vrijednosti, a čine naš dio globalnih vrijednosti na nivou Evrope i svijeta. Rijetki su primjeri klimatskog diverziteta kao u području sliva rijeke Neretve, u kome se smjenjuju mediteranska, submediteranska, umjereno-kontinentalna i tipična planinska klima u vršnom dijelu. Dubina kanjona, karbonatna geološka podloga i ekoklimatske specifičnosti uslovili su pojavu više razvojnih centara endemične flore, faune i vegetacije u slivu Neretve. Stepen biodiverziteta ovo područje svrstava u jedan od najznačajnijih i najočuvanijih florističko- faunističkih endemnih razvojnih centara na globalnom nivou.

14

Slika 1. – Refugijalno-reliktna staništa u slivnom području rijeke Neretve Refugijumi slivnog područja rijeke Neretve posjeduju neponovljive geomorfološke forme, raznolikost tipova tala, hidrološke mreže i ekoklime, koji su generisali najviše nivoe specijskog i ekološkog diverziteta u Bosni i Hercegovini, pa i Dinaridima. U kanjonima gornjeg toka rijeke Neretve, sadržani su iskonski oblici žive i nežive prirode, a bogatstvo stenoendemičnih i reliktnih biljnih i životinjskih vrsta ovom prostoru daje važno mjesto u globalnom biodiverzitetu. Jedan od jedinstvenih kanjona ovog prostora je kanjon Rakitnice, a refugijumi Prenja, Čvrsnice i Čabulje su centri razvoja i opstanka endemičnog genofonda. Pejzažne vrijednosti ovim refugijalnim staništima daju endemične zajednice lišćarsko-listopadnih šuma i šikara, svijetlih četinarskih šuma i

Kanjon rijeke Idbar

Klisura i kanjon rijeke Rame sa više pritoka (Klek, Here, krupić I vodopad u selu Duge)

Kanjon rijeke Neretvice

Kanjon od donje Jablanice do mostarskog polja (Salakovac)

Klisura rijeke Neretve sa plahovitim tokom od Blagaja do Čapljine

Klisura-kanjon rijeke Trešanice

Klisura Glogošnice

Izvorišni sliv u području Borač planine, nizvodno do Uloga – klisura između Zelengore na istoku i Crvanj planine na zapadu

Kanjon otoke- jezernice od Boračkog jezera

Kanjon rijeke Rakitnice

Kanjon Ljute

Kanjon od Glavatičeva do Đajića, uzvodno od Konjica

Kanjon nizvodno od Uloga do Glavatičeva, jedan od najočuvanjijh, najprirodnijih dijelova životne sredine Bosne i Hercegovine

Kanjon rijeke Drežnice

Kanjon rijeke Doljanke kod Jablanice

Kanjon rijeke Grabovice

Izvorišna čelenka rijeke Bune kod Blagaja

Dolina rijeke Kupe

Klisura i kanjon rijeke Trebižat od Gabela do Vrlike

Klisura sa kanjonom rijeke Bregave uzvodno od Stoca

Kanjon rijeke Bijele

NE

RE

TV

A

15

šibljaka, higrofilnih šuma i šibljaka vrba, joha, topola i platana, a naročito neponovljivi svijet u pukotinama karbonatnih stijena i sipara. U slivnom području Neretve značajan je broj refugijuma sa osobinama kraškog reljefa. Očuvanje ovih tipova staništa je u direktnoj vezi sa stanjem cijelog sliva, a posebno sa stanjem jedne od najvećih delti u Evropi u kojoj se nalazi Hutovo Blato, močvarno područje od međunarodnog značaja. Pejzaži kraških polja. Jedinstveni fenomeni koji ukazuju na specifične obrasce razvoja Zemljine kore na prostoru BiH, njene hidrološke mreže, te biološke i ekološke raznolikosti su različite kraške tvorevine u bosansko-hercegovačkim Dinaridima. Krš (kras) u širem smislu podrazumijeva kamenu pustoš ili vrlet, a u užem smislu, specifičan reljef sa posebnom, pretežno podzemnom, cirkulacijom u topivim stijenama (krečnjak, dolomit, sedra). Krš nastaje otapanjem vapnenca vodom koja u sebi ima CO2, pri čemu se CaCO3 pretvara u, u vodi topivi Ca(CO3)2. Korozijom se pukotine u vapnencu proširuju i međusobno spajaju u mrežu podzemnih šupljina i kanala, koji dopiru do velikih dubina i ispod morske razine. Kraška polja predstavljaju ekološki najinteresantnije fenomene u oblasti krša, a ona bosansko-hercegovačkom biološkom i ekološkom diverzitetu daju prepoznatljivost na evropskom i globalnom nivou. Kraška polja su najčešće izduženog oblika, a pravac pružanja im je paralelan sa Dinarskim planinama. Dna polja su prekrivena kvartarnim sedimentima, a strane su uokvirene karstifikovanim karbonatnim masama. Po obodu polja se nalaze izvori i vrela, a u najnižim položajima su ponori, kojima se voda sliva u kraško podzemlje. Od izvora do ponora poljima se pruža stalni ili periodični površinski tok. U kvartarnim nanosima često se nalaze i takvi hidrografski objekti kroz koje vode u vlažnim sezonama izviru, a u vrijeme suše uviru. Najniži dijelovi polja, posebno oko ponorske zone, su plavljeni nakon obilnih padavina. Močvarna staništa kraških pejzaža imaju nezamjenjivu ulogu u opstanku ne samo stacionarnih vrsta ptica, nego su dio koridora mnogih migratornih vrsta (Ždralovac i Buško Blato). Raznolikost klimatskih i ostalih ekoliških prilika u BiH uslovila je diferencijaciju kraških polja na sljedeće skupine: kraška polja zapadne Bosne; zapadne Hercegovine, donje zapadne Hercegovine, donja kraška polja istočne Hercegovine, srednja kraška polja istočne Hercegovine i visoka kraška polja istočne Hercegovine. Diverzitet klime, geomorfoloških fenomena i tipova zemljišta, djelovao je kao ekološki faktor u nastanku bogatog i raznovrsnog biljnog i životinjskog svijeta kraških polja Bosne i Hercegovine. Brojni endemi i relikti sa staništem na ovim kraškim poljima ulaze u strukturu specifičnih ekosistema ovog područja, od kojih je ovdje prikazan samo dio. Močvarni pejzaži. Močvare i vodenjare, koje u Bosni i Hercegovini često imaju lokalni karakter uvjetovane su specifičnim orografsko-edafskim prilikama. Danas čine najugroženije ekosisteme i u Bosni i Hercegovini. Kako sadrže vrijedan genofond (različite biljne, a od životinjskih vrsta naročito ptice, gmizavce, vodozemce i ribe) u sistemu održive konzervacije imaju puni prioritet.

16

Slika 2. – Ekosistemi kraških polja istočno od doline Neretve Zbog ograničenosti hidromorfnih zemljišta na prostoru BiH (svega do 15 % površine), te njihove stalne melioracije i isušivanja, močvarna staništa pa i čitavi ekosistemi su ograničeni na male površine. Močvarni ekosistemi u Bosni i Hercegovini su formirani na nepropusnoj geološkoj podlozi, često na različitim jezerskim i riječnim sedimentima, ravnim terenima i prirodnim depresijama. Ovi ekosistemi danas u BiH obuhvataju i područja uz veće vodotoke (Una, Vrbas, Bosna, Drina, Nerteva) na kojima su razvijene higrofilne zajednice šuma i šibljaka vrba, joha, rakite i ive. Idući uz vertikalni profil bosansko-hercegovačkih Dinarida, susreću se i posebni tipovi vlažnih staništa oko planinskih izvora i potoka, a na pojedinim mjestima i ekosistemi tresetišta (cretova). Na nižim nadmorskim visinama formiraju se niski bazifilni treseti, dok su u zoni tamnih četinarskih šuma (na visinama iznad 1000 m) formirani visoki cretovi sa dominacijom mahovina tresetarki. U pretplaninskom pojasu, u manjim depresijama, uz izvore (pištaline) razvijen je poseban oblik niskih treseta borealno- reliktnog karaktera.

Ekosistemi: -vodenjara sa mrijesnjacima -vodenjara sa lokvanjima i lopočima -trstika -šašika -šiljeva -priobalnih područja sa Fimbristiles -šuma bijele vrbe i bijele topole -šibljaka rakite -higrofilnih livada beskoljenke i ražolikog ječma -toploljubivih livada -mediteranskih i submediteranskih kamenjara sa bijelim vrijeskom, kaduljom i smiljem -pseudomakija -bjelograbića i koštrike -makedonskog hrasta -medunca i crnog graba

Ekosistemi: -vodenjara sa mrijesnjacima -higrofilnih livada dinarskog procjepka i sibirske sabljice -higrofilnih livada beskoljenke i busike -higrofilnih livada različka i grahora -trstika i šašika -higrofilnih livada košute -mezofilnih livada pahovke, rosulje i vlasulje -termifilnih livada ovsika i crnog korijena -mediteransko-montanih kamenjara crvenog vrijeska -šibljaka košaraste vrbe, rakite i barske ive -bijele vrbe i poljskog jasena -šuma hrasta cera, hrasta kitnjaka -šibljaka lijeske -niskih šuma i šikara medunca sa dinarskom grahoricom.

Ekosistemi: -sporotekućih meandrirajućih voda -higrofilnih i eutrofnih livada -drijemovca -higrofilnih livada ilirske gladiole -higrofilnih livada dinarskog procjepka i uskolisne bokvice -livad panonskog različka i divljeg peršuna -šibljaka rakite i barske ive -poljskog jasena -crne johe -submediteranskih kamenjara sa bijelim vriskom -toploljubivih hrastovo-grabovih šuma -medunca i bjelograbića po obodu polja

17

Močvarna staništa su prisutna u mnogim kraškim poljima (Ždralovac u Livanjskom polju, Buško blato, Duvanjsko, Kupreško, Popovo, Dabarsko, Fatničko, Gatačko, Nevesinjsko i Podrašničko polje). Najznačajnija močvarana područja obuhvaćena makrofitskom vegetacijom trstika i mrijesnjaka u Bosni i Hecegovini su:

o Hutovo blato u području delte Neretve nedaleko od Čapljine; o Ždralovac (sjeverozapadni dio Livanjskog polja prema Bosanskom Grahovu); o Plivska jezera kod Jajca; o Bardača kod Srpca na ušću rijeke Vrbas u Savu; o Velika i Mala Tišina kod Bosanskog Šamca na ušću rijeke Bosne u Savu; o Han Kram kod Han Pijeska; o Pojedini dijelovi jezera Modrac kod Tuzle; o Planinska jezera na bosansko-hercegovačkim Dinaridima (Šatorsko,

Kukavičko, Rastićevsko i Turjača na Kupreškom polju, Prokoško jezero na Vranici, Blatačko jezero na Bjelašnici, Idovačko jezero na Raduši, Blidinje jezero u Dugom Polju između Čvrsnice i Vran planine, Uloško jezero na Crvnju, Boračko jezero ispod Prenja, Veliko, Blatno, Crno i Bijelo jezero na Treskavici, Kotlaničko, Orlovačko, Crno, Bijelo, Štirinsko, Kladopoljsko, Donje Bare i Gornje Bare na Zelengori.

Osim ovih lokaliteta, postoji i znatan broj močvarnih ekosistema koji su staništa za stacionarne i migratorne vrste ptica uz starače ravničarskih rijeka, manje depresije i priobalni pojas rijeka. U sastav močvarnih pejzaža ulazi veći broj ekosistema sa visokim pejzažnim vrijednostima koje čitavim ravničarskim prostorima daju posebna ekološka i biogeografska obilježja. Ekosistemi na močvarnim staništima su oduvijek imali izražene i ekonomske vrijednosti. Svoje stanište ovdje nalaze mnoge plemenite vrste riba, te divljač koje su osnova uspješnog ribarstva i lovstva. Šumski močvarni ekosistemi, pored ekološkog značaja također imaju vrijednost u sticanju dobiti kroz proizvodnju drvne biomase. Močvarni ekosistemi sadrže i značajne resurse ljekovitih, jestivih i vitaminskih biljaka. S obzirom na ukupnu ekološku sliku Bosne i Hercegovone, u kojoj dominiraju različiti tipovi terestričnih tala i vegetacije, močvarni ekosistemi imaju posebnu važnost, jer predstavljaju prirodne raritete. Specifični pejzaži Bosne i Hercegovine su: o visokoplaninskI pejzaži; o refugijalno-reliktni pejzaži; o kraški pejzaži; o močvarni pejzaži. Strukturu ovih pejzaža čine osjetljivi ekosistemi, a upravo oni se nalaze na udaru spektra antropogenih aktivnosti. Intenzitet pritisaka je specifičan za pojedina područja Bosne i Hercegovine. Izrazito visok intenzitet pritisaka prisutan je na sljedećim identifikovanim područjima.

18

Slika 3. – Specifični ekosistemi i područja pod antropogenim pritiscima u Bosni i Hercegovini

Na područjima pod intenzivnim antropogenim pritiscima identifikovane su žarišne tačke

U cilju očuvanja diverziteta ekosistema i pejzaža BiH, Strategija utvrđuje sljedeći program aktivnosti:

SPECIFIČNI PEJZAŽI ŽARIŠNE TAČKE

PLANINSKI PEJZAŽI Plješevica, Klekovača, Osječenica, Šator, Dinara, Cincar, Vitorog, Vran, Čvrsnica, Čabulja, Prenj, Velež, Vranica, Vlašić, Bjelašnica, Jahorina, Crvanj, Zelengora, Volujak, Maglić, Gat. Bjelašnica, Orjen, Veliki Stolac

KANJONI I KLISURE Gornja Neretva, GornjaUna, središnji Vrbas, središnja Bosna i gornja Drina, gornja Sana, Bistrica, Tara, Ugar, Cvrcka

KRAŠKA POLJA Ždralovac sa Livanjskim poljem, Glamočko, Kupreško, Duvanjsko, Mostarsko Blato, Posuško,Ljubuško, Popovo polje, Dabarsko, Fatničko, Nevesinjsko, Gatačko, Podrašničko i Lušci-palanačko kraško polje

MOČVARNA PODRUČJA

Planinska jezera, Plivsko jezero, Hutovo blato sa deltom Neretve, močvarni dijelovi kraških polja, visoki cretovi na Romaniji, Ozrenu, Zvijezdi, niski vsokopl. Cretovi, Posavina (Tišina, Bardača, Brčko, Rača) dolina Spreče, Gromuželj

ŠUMSKI EKOSISTEMI Poluotok Klek, okolina Stoca, Prenj, Čvrsnica, Orjen, gornja Neretva, Velež,, Veliki Stolac, Konjuh, Majevica, Kozara, Plješevica, Cincar, Bjelašnica, Vlašić, Vrataljica (Konjic), Klekovača, Jadovnik, Šator

Područje pod jakim

antropogenim pritiscima

19

1. STRATEŠKI PRAVAC: SMANJENJE GUBITKA BIODIVERZITETA BOSNE I HERCEGOVINE

Cilj 1.1. KONZERVACIJA DIVERZITETA EKOSISTEMA I PEJZAŽA BiH

PROGRAM ZADATAK

1.1.1. Identifikacija i klasifikacija tipova ekosistema i staništa

1.1.1.1. Analiza i kodiranje tipova ekosistema i staništa uz pripremu uputstava za identifikaciju

1.1.2. Konzervacija biodiverziteta planinskih pejzaža

1.1.2.1. Valorizacija prirodnih vrijednosti

planinskog pojasa BH Dinarida

1.1.2.2. Uspostava zaštićenih područja u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode FBiH, RS i IUCN standardima

1.1.3. Konzervacija biodiverziteta u refugijumima klisura i kanjona

1.1.3.1. Valorizacija prirodnih vrijednosti razvojnih endemnih centara klisura i kanjona rijeka Neretva, Una, Sana, Vrbas, Bosna i Drina sa pritokama

1.1.3.2. Uspostava zaštićenih područja u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode FBiH, RS i DB i IUCN standardima

1.1.4. Konzervacija biodiverziteta kraških polja

1.1.4.1. Valorizacija prirodnih vrijednosti kraških polja BiH

1.1.4.2. Uspostava zaštićenih područja u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode FBiH, RS i IUCN standardima

1.1.5. Konzervacija biodiverziteta močvarnih staništa

1.1.5.1. Valorizacija prirodnih vrijednosti

močvarnih područja BiH

1.1.5.2. Uspostava zaštićenih područja u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode FBiH, RS i DB i IUCN standardima

1.1.6. Konzervacija biodiverziteta šumskih ekosistema BiH

1.1.6.1. Valorizacija prirodnih vrijednosti specifičnih šumskih ekosistema

1.1.6.2. Uspostava zaštićenih područja u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode FBiH, RS i DB i IUCN standardima

20

Ekološka heterogenost prostora Bosne i Hercegovine, geomorfološka i hidrološka raznolikost, specifična geološka prošlost, te diverzitet ekoklime uslovili su i posebno bogat živi svijet na našem teritoriju. Flora, fauna i fungia Bosne i Hercegovine ubraja se u najraznovrsnije u čitavoj Evropi, a visok stepen endemičnosti i reliktnosti daje joj značaj na nivou globalne biološke raznolikosti. Na geografski malom prostoru, kao rijetko gdje u Evropi, egzistiraju višerazvojni endemni centri u kojima se i danas odvijaju procesi nastajanja novih vrsta. Visok specijski diverzitet biljnog svijeta bazira se na diverzitetu grupa cijanobakterija, algi i vaskularnih biljaka (mahovina, papratnjača i sjemenjača). Imajući u vidu heterogenost vodenih i vlažnih staništa, te postojanje razvojnih centara, može se smatrati da je najmanje jedna trećina organizama iz grupe cijanobakterija i algi Bosne i Hercegovine nepoznata naučnoj javnosti. To se posebno odnosi na svijet algi u području planinskih niskih i visokih tresetišta, brojnih planinskih i gorskih izvora, izvora i gornjih tokova kraških ponornica, te vodotoka u refugijumima tercijerne flore. Posebnu vrijednost u diverzitetu cijanobakterija i algi imaju oblici karakteristični za termalne i mineralne izvore, sedrene alge, alge pećina i polupećina itd.

Tabela 1. – Diverzitet cijanobakterija i algi

Takson Rod Vrsta Pod- vrsta Varijetet Forma

Cyanobacteria 36 303 - 1 4

Rhodophyta 7 20 - 1

Charophyceae 33 319 - 31 5

Chlorophyceae 65 242 - 25 2

Euglenophyta 4 21 - - -

Dinophyta 5 20 - - 2

Bacillariophyceae 57 881 1 222 15

Xanthophyceae 4 21 - - -

Chrysophyceae 12 32 - 4 -

U k u p n o 217 1859 1 284 28

Mahovine možemo naći na skoro svim tipovima bosanskohercegovačkih staništa. Oko stotinu vrsta je vezano za staništa izvora, potoka, sedrenih barijera, kamenitog riječnog dna. Ostalih 460 raste na zemljištu, kori drveća, raspadnutom lignohumusu u šumskim i livadskim ekosistemima dok značajan broj nastanjuju i goli matični supstrat krečnjačkih, ultrabazičnih i silikatnih stijena.

1. STRATEŠKI PRAVAC:SMANJENJE GUBITKA BIODIVERZITETA BOSNE I HERCEGOVINE

Cilj 1.2. KONZERVACIJA SPECIJSKOG DIVERZITETA BiH

21

Papratnjače se karakterišu izraženom filogenetičkom i ekološkom diferencijacijom. Predstavnici Equisetophyta su vezani za močvarna staništa, na kojima dominiraju vrste iz roda preslice (Equisetum). Močvarna staništa, te vodenjare nastanjuju i izuzetno rijetke paprati, kao što su Salvinia i Marsillea, koje danas čine izuzetne elemente raznovrsnosti i stabilnosti sve ugroženijih močvarnih ekosistema. Posebno vrijedni elementi naših šumskih ekosistema su crvotočine (vrste rodova Lycopodium i Hupersia), koje nastanjuju humozna zemljišta tamnih četinarskih šuma, dok vrste roda Selaginella nastanjuju pukotine ultrabazičnih stijena.

Tabela 2. - Taksonomski diverzitet viših biljaka

Porodica Rod Vrsta Podvrsta Hibrid Ukupno vrsta,

podvrsta i hibrida

Bryophyta 52 187 565 0 0 565

Pteridophyta 14 26 61 8 2 71

Spermatophyta 161 858 3256 1078 164 4498

Ukupno 227 1071 3882 1086 166 5134

U okviru vaskularne flore Bosne i Hercegovine, sjemenjače su najbrojnije i najraznovrsnije. To su biljke kopnenih staništa, a samo nekoliko ih je prilagođeno na uslove vodene sredine. Ova skupina organizama čini okosnicu živog svijeta Bosne i Hercegovine, te djeluje kao osnovni faktor u oblikovanju pejzažne raznolikosti. U bogatom diverzitetu vaskularne flore su i najznačajniji biološki resursi (privredno važne vrste šumskog drveća, ljekovitih, jestivih, aromatičnih biljaka, biljni genetički resursi i ukrasna flora). Sjemenjače su bile i pokretački faktor etnogeneze, naseljavanja, opstanka i egzistencije bosanskohercegovačkog stanovništva. Jedinstveni procesi formiranja geološke podloge, tipova zemljišta, reljefa, ekoklime, te vodnog režima u prošlosti vodili su razvoju jedinstvenog svijeta biljaka na prostoru bosanskohercegovačkih Dinarida. Naglašene izolovanosti pojedinih staništa kao što su klisure i kanjoni većih rijeka, te najviši vrhovi planina rezultirala je razvojem oblika specifičnih za uže ili šire područje, od kojih su neki širili areal prema drugim dijelovima Balkanskog poluotoka. Najveća specifičnost BiH flore su brojni paleo i neoendemi, te tercijerni i glacijalni relikti koji su se zadržali u refugijumima kao što su klisure, kanjoni i planinski cirkovi. Broj očuvanih paleoendema u flori BiH je mali. U ovoj skupini naročito su poznati predstavnici silikatnih i karbonatnih algi, a iz skupine viših biljaka različiti predstavnici četinara, te drvenastih oblika kao što su breze, lijeska, hrastovi i bukve. Najveći broj endemičnih oblika (rodova, vrsta, podvrsta i nižih taksonomskih kategorija) dio je flore viših biljaka, gdje dosadašnje procjene ukazuju na postojanje 450 endemičnih taxa. Novija istraživanja nedvojbeno indiciraju znatno veći broj endema, posebno u okviru rodova koji su još uvijek nedovoljno istraženi kao što je Alchemilla, Potentilla, Rosa, Rubus, Hieracium, Centaurea, Carex, Festuca. Naročitu osobitost flori viših biljaka BiH daju brojni stenoendemi.

22

Tabela 3. – Neki biljni stenoendemi BiH

Naziv taksona Rasprostranjenost

Acinos orontius (K. Maly) Šilić Između Konjica i Glavatičeva, oko Glavatičeva, u kanjonu Rakitnice, Đepa kod Konjica, dolina Trešetnice, Vrtaljica, Suhi do, Zlatar, kod Vrbljana, Pirića u okolini Podorašca, kod Špiljana, Bigolja

Alyssum moellendorfianum Aschers. ex G. Beck

Dolomitne padine Prenja: dolina Trešanice, između Konjica i Špiljana, Koznik kod Konjica, kod Vrabca, Borak, Galat, Orlov Kuk kod Glavatičeva, pri ušću Rakitnice u Neretvu, Boračko jezero – Glavatičevo

Asperula hercegovina Degen Prenj, Čvrsnica, Čabulja, Velež

Barbarea bosniaca Murb. Bosna; endem centralnih Dinarida

Campanula hercegovina Degen & Fiala

Čvrsnica, Prenj, Čabulja, Velež, Plasa

Centaurea bosniaca (Murb.) Hayek Vranica, Vitruša, Zec pl., Vukuša pl., Vis kod Kalesije, Tatinica, Ravna pl.

C. murbeckii Hayek Igman, Plazenica pl., Kupres, Bjelašnica pl. kod Gacka, Velež, Lukomir, Obalj

Dianthus freynii Vandas Prenj, Čvrsnica Plasa

Edraianthus hercegovinus K. Maly Čvrsnica

E. niveus G. Beck Vranica, Zec pl., Vitreuša pl.

Euphorbia gregersenii K. Maly Dolina Gostović potoka (Kamenica) i njegovih pritoka: Kamenica i Suha, Velež, Borik kod Borovnice, na Tajanu

E. hercegovina Beck Zvekuša, padine Zlatara, između Podorašca i Konjica, Suhi do, dolina Ljute kod Bigolja i Pričepe

Melampyrum trichocalicinum Vandas

Glogovo pl., klanac Risovca – Aleksin Han kod Jablanice, Pribilje u dolini Rakitnice, u dolini Doljanke kod Doljana, Skok na Prenj pl., Orahovica kod Nemile, Brasina pl., iznad Bijelog polja, klanac Risovca, kod Jablanice, u dolini Rakitnice kod Blaca

Minuartia handelii Mattf. Čvrsnica – Veliki Vilinac

Oxytropis prenja (G. Beck) G. Beck in Reichenb. & Reichenb. Fil.

Prenj, Čvrsnica, Vran, Plasa,

Potentilla heptaphylla L. subsp. velezensis (Beck) Bjelčić

Prenj, Čvrsnica, Čabulja, Velež, Preslica

Seseli hercegovinum K. Maly Karaula, Aleksin han, Prenj, Čvrsnica, Grabovica, Neretva, ušće Dive Grabovice, iznad ušća Drežnice u Neretvu, Glogovo

Symphyandra hofmannii Pantocsek Centralna Bosna: oblast srednjeg toka rijeke Bosne i Vrbasa, Vranica – dolina rijeke Kozice, u blizini Brčkog

Thymus richardii Pers. subsp. Bliža okolina Konjica : Ljuta, Vrtaljica, Suhi Do,

23

Richardii Zlatar i dr.), okolina Podorašca, na dolomitima od Boračko jez. za Glavatičevo, Glavatičevo, kod Dubočana,Visočica iznad Pribilja, Zvekuša pl. Živanjska rijeka, Pričepak, Bigolj

Viola beckiana Fiala Smolin kod Žepča, Stolovac između Donjeg Vakufa i Jajca, Između Bugojna i Kupresa, Han Koprivnica, Stožer Plazenica

V. prenja G. Beck Prenj

Slijedeći pristup savremenih autora, carstvo životinja se diferencira na izuzetno veliki broj filuma. Procjena stvarnog i potencijalnog broja životinjskih vrsta u BiH predstavlja jedan od najozbiljnih problema. Pokušaji sistematizacije raspoloživih podataka o fauni Bosne i Hercegovine pokazuju neujednačena znanja o pojedinim skupinama. Za carstvo Protozoa uglavnom nedostaju podaci o prisutnim vrstama i filumima na području Bosne i Hercegovine. Filumi Metazoa, kao što su Plathelminthes, Nemertina, Nematoda, Rotatoria, Pogonophora su skupine koje su malo ili nikako istraživane u Bosni i Hercegovini. Beskičmenjaci predstavljaju najbrojniju i najraznovrsniju skupinu unutar živog svijeta, kako na globalnom, regionalnom, tako i na lokalnom nivou. Različite skupine beskičmenjaka čine okosnicu biodiverziteta bosansko-hercegovačke

faune, a sa druge strane, beskičmenjaci predstavljaju i najslabije istraženu skupinu organizama. Usljed raznolikosti vodenih staništa, kao i prisustva različitih tipova vodotoka, limnofauna beskičmenjaka Bosne i Hercegovine je veoma raznovrsna. Kao primjer navodimo faunu vodenih moljaca, unutar kojih je utvrđeno prisustvo 215 vrsta iz 78 rodova. Od ovog broja čak 50 vrsta imaju karakteristike endema, a među njima su

Slika 4. – Distribucija vrsta roda Drusus u BiH 24 vrste sa dinarskim arealom. Jedan od najinteresantnijih je rod Drusus koji nastanjuje izvorišne vode u BiH. Fauna kičmenjaka u Bosni i Hercegovini je predstavljena sljedećim skupinama organizama: ribe (Pisces), vodozemci (Amphibia), gmizavci (Reptilia), ptice (Aves) i sisari (Mammalia). Procjena diverziteta pojedinih životinjskih grupa u BiH prikazana je u tabeli 4. U okviru navedenih grupa najviši stepen endemizma je konstatovan kod riba. Pri tome, utvrđeno je da endemski oblici imaju rasprostranjenje u rijekama jadranskog sliva (tabela 5). Rijetko je koja skupina organizama na planeti Zemlji tako brojna i zastupljena, a još uvijek malo poznata, kao što je tajanstveni svijet gljiva. Slična je i sa lišajevima,

24

naročitim oblikom biološke organizacije života, kod kojeg u mutualističkoj simbiozi žive različite vrste gljiva, modrozelenih algi i ostalih algi. Gljive nastanjuju i kopnenu i vodenu životnu sredinu. Imaju izuzetno značajnu ulogu u kruženju materije u prirodi, kroz proces razlaganja (dekompozicije), jer sadrže enzime kojima razlažu i najkompleksnije organske materije, kao što je lignin i pretvaraju ih u humus, te na kraju u mineralne komponente.

Tabela 4. – Procjena biodiverziteta životinja Bosne i Hercegovine

grupa Porodice Rodovi Vrste Endemske vrste

Ribe 27 69 119 12

Vodozemci 7 8 20 6

Gmizavci 12 26 38 12

Ptice 60 165 326 -

Sisari 19 51 (2?) 85 (+2?) 9

Ukupno 125 319 (2?) 588 (2?) 39

Tabela 5. - Endemične vrste i podvrste riba i njihovo rasprostranjenje u BiH

SLIV

Vrb

as

Bo

sna

Drin

a

Ne

retv

a

Un

a i S

ana

Ukrin

a

Hu

tovo

bla

to

Bu

ško je

zero

Klin

je jeze

ro

Sa

va

Tin

ja

Tre

biš

njic

a

Liv

no,

Du

vno

TAKSON

Salmothymus obtusirostris oxyrhynchus

X

Salmo marmoratus X X

Phoxinellus alepidotus X X

Phoxinellus metohiensis X X

Phoxinellus pstrosi X

Phoxinellus ghetaldi X X

Phoxinellus adspersus X X

Leuciscus svallize X X

Leusiscus tursky tursky X X X X

Chondrostoma kneri X X

Chondrostoma phoxinus X X

Aulopyge hugeli X X X

UKUPNO 7 4 4 1 5 4

Zbog sadržaja različitih (fizioloških i farmakoloških) aktivnih materija, gljive su odavno upotrebljavane u ishrani, liječenju, ali i u kulturnoj tradiciji. Skupina viših gljiva (pečurki) obuhvata i vrste koje se upotrebljavaju u ishrani i liječenju. Među

25

najpoznatijim su šampinjon (Agaricus bisporus), tartuf (Tuber magnum), smrčak (Morchella sp.), vrganj (Boletus sp.), mliječnica (Lactarius sp.), lisičarka (Cantarellus sp.), te druge koje predstavljaju i značajne izvore dobiti za lokalnu zajednicu. Među pečurkama su i smrtonosno otrovne gljive kao što su: zelena pupavka (Amanita verna), bijela pupavka (Amanita virosa), te niz drugih vrsta sa različitim toksičnim efektima. Zbog heterogenosti tipova staništa, pretpostavlja se da u Bosni i Hercegovini živi izuzetno veliki broj vrsta gljiva. Međutim, do sada su naučno identifikovane 552 vrste.

Tabela 6. – Diverzitet poznatih vrsta gljiva u BiH

ODJEL KLASA RED FAMILIJA ROD VRSTA

Ascomycota 2 6 12 28 51

Basidiomycota 2 22 56 139 501

UKUPNO 4 28 68 167 552

Tabela 7. - Procjena diverziteta gljiva u BiH

SKUPINA GLJIVA

PROCIJENJENO PRETPOSTAVLJENI BROJ

POZNATU O EVROPI

Dyscomycetes 200 1000 1800

Pyrenomycetes 11 ? ?

Gasteromycetes 50 150 280

Aphyllophorales 400 700 1000

Agaricales 800 2000 3400

UKUPNO 1461 3850 ? 6480 ?

Lišajevi su jedinstvena skupina organizama. U toku duge evolucije živih sistema lišajevi su svojom organizacijom udružili interese filogenetički veoma udaljenih skupina organizama, i to gljiva (carstvo Mycota), modrozelenih algi (carstvo Mychota), i zelenih algi (carstvo Plantae). Lišajevi su odigrali jednu od najznačajnijih uloga u oblikovanju geobiosfere, a naročito u formiranju prvih tala. Stoga je njihova funkcija u procesima singeneze i pedogeneze nezamjenjiva. U prirodnom sistemu lišajevi obrazuju inicijalne faze u razvoju zajednica (fitocenoza) koje su označene kao Lichenetea i čine osnovu za dalji proces singeneze ka složenijim zajednicama. Lišajevi su veoma osjetljivi biološki sistemi na promjene u životnoj sredini, te služe kao bioindikatori u procjeni stanja i kapaciteta prihvata životne sredine, prvenstveno u procjeni kvaliteta zraka. Na prostoru Bosne i Hercegovine do sada je zabilježeno preko 300 vrsta lišajeva, a njihov biodiverzitet kod nas se procjenjuje na oko 1.000, od ukupno 20.000 poznatih vrsta u svijetu. U cilju očuvanja diverziteta vrsta biljaka, životinja i gljiva Bosne i Hercegovine, Strategija utvrđuje sljedeći program aktivnosti:

26

1. STRATEŠKI PRAVAC: SMANJENJE GUBITKA

BIODIVERZITETA BOSNE I HERCEGOVINE

Cilj 1.2. KONZERVACIJA SPECIJSKOG DIVERZITETA BOSNE I

HERCEGOVINE

PROGRAM ZADATAK

1.2.1. Procjena stepena specijskog diverziteta Bosne i Hercegovine

1.2.1.1. Flora Bosne i Hercegovine

1.2.1.2. Fauna Bosne i Hercegovine

1.2.1.3. Fungia Bosne i Hercegovine

1.2.2. Procjena stanja specijskog diverziteta Bosne i Hercegovine

1.2.2.1. Crvena lista i knjiga biljnih vrsta BiH

1.2.2.2. Crvena lista i knjiga životinjskih vrsta Bosne i Hercegovine

1.2.2.3. Crvena lista i knjiga gljiva i lišajeva BiH

1.2.3. Uspostava in situ mjera zaštite

1.2.3.1. Identifikacija značajnih područja za zaštitu specijskog diverziteta BiH

1.2.3.2. Uspostava područja za zaštitu specijskog diverziteta BiH

1.2.3.3. Uspostava mehanizama monitoringa

1.2.4. Uspostava ex situ mjera zaštite

1.2.4.1. Revitalizacija postojećih kapaciteta ex situ zaštite

1.2.4.2. Uspostava banaka gena endemičnog i ugroženog genofonda

1.2.4.3. Uspostava botaničkih vrtova

Genetička raznolikost podrazumijeva bogatstvo genofonda sadržanog u različitim oblicima biljaka i životinja, kultivisanih i domestificiranih kroz dugi proces etnogeneze na bosanskohercegovačkim prostorima. Faktori genetičke raznolikosti na nivou Bosne i Hercegovine su:

o visok stepen heterogenosti ekosistema i pejzaža Bosne i Hercegovine, o jedinstveni procesi i nivoi kulturne raznolikosti, o istorijski proces naseljavanja, o uticaji različitih civilizacija sa istoka i zapada,

Ukupna biološka raznolikost autohtonog genofonda uslovila je izuzetno visoku raznolikost i genetičkih resursa na prostoru Bosne i Hercegovine, sadržanih u velikom broju originalnih oblika (naročitih geno i ekotipova) pasmina životinja i sorti biljaka.

Kao i u drugim oblastima biodiverziteta, tako i u genetičkoj raznolikosti BiH još uvijek postoje velike nepoznanice. Veoma mali broj naučnih i stručnih podataka govori o utvrđenim sortama i pasminama. Smatra se da je tokom vremena došlo do gubitka elementarnih podataka o nekadašnjem izuzetno bogatom genetičkom diverzitetu biljaka i životinja. Zakonska regulativa koja bi regulisala probleme inventarizacije i zaštite ove vrste genofonda još uvijek ne postoji. Posebnu važnost ima činjenica da još uvijek nije urađena naučna inventarizacija genetičke raznolikosti, te da nije uspostavljena banka gena BiH u kojoj bi se, u skladu sa međunarodnim propisima, trajno očuvao genofond Bosne i Hercegovine. Pozitivni koraci naprijed su napravljeni u Republici Srpskoj, gdje je usvojen Program očuvanja biljnih genetičkih resursa RS i u skladu s tim, osnovana Banka biljnih gena. Od nekada nesagledivog bogatstva autohtonih (ili duboko ukorijenjenih i odomaćenih) sorti jabuka, krušaka, šljiva, i drugog voća, povrća, „pšenice bjelice“ i drugih žitarica, ostale su samo tragovi zapisani u narodnim pjesmama i pripovijetkama, koje ujedno ilustruju i nekada veliko kulturno bogatstvo i etnološku raznovrsnost. Ipak, govoreći o biljnim genetičkim resursima, i danas se ističe bogatstvo vrijednih sorti povrća, voća i žitarica. Posebne vrijednosti su sadržane u sortama kukuruza (Zea mays), pšenice (Triticum sp.), ječma (Hordeum sp.), zobi (Avena sativa), raži (Secale cereale), prohe (Panicum miliaceum). U povrtlarskim genetičkim resursima raznolikošću oblika i posebnih ekotipova posebno se ističu: tikve i bundeve iz roda Cucurbita, grahovi (Phaseolus vulgaris: čućo, bubnjo, trešnjo, kućićar, mesni), kupusi iz roda Brassica, paprika (Capsicum annuum), nadaleko čuvene bamije (Hibiscus esculentum), lubenice semberki (Cytrullus colocynthus), dinje (Cucumis melo), te spektar sorti krompira (Solanum tuberosum: romanijski, kupreški, fojnički, glamočki, itd.).

Cilj 1.3. KONZERVACIJA GENETIČKIH RESURSA U BiH

1. STRATEŠKI PRAVAC:SMANJENJE GUBITKA BIODIVERZITETA BOSNE I HERCEGOVINE

1

Genetički diverzitet skupini voćki se ogleda u velikom broju sorti trešanja (Prunus avium: alice, ašlame, hašlamuše, hrušćovi, crnice, bjelice); šljiva (Prunus domesticus: bijele, prskulje, mrkulje, savke); krušaka (Pyrus sp.: ječmenke, Genetički diverzitet skupini voćki se ogleda u velikom broju sorti trešanja (Prunus avium: alice, ašlame, hašlamuše, hrušćovi, crnice, bjelice); šljiva (Prunus domesticus: bijele, prskulje, mrkulje, savke); krušaka (Pyrus sp.: ječmenke, krivočke, mednjače, takiše, bijeli karamut, crni karamut, krupnjače, jeribasme); jabuke (Malus sp.: petrovače, golubače, šarenike, zelenike, senabije, šahmanuše, krompiruše, crvenike, itd.), kao i višnji, kajsija, breskvi, badema, malina, kupina, jagoda, ribizli. Važno mjesto u diverzitetu biljnih genetičkih resursa naše zemlje ima ornamentalna flora, koja i danas krasi brojna dvorišta i avlije. Naročito je značajan genofond sadržan u različitim oblicima ruža (Rosa sp.), kao što je đulbešećerka (Rosa poliantha); đulhatma ili trandavilje (Althaea rosea); rutica (Ruta graveolens); rejhan ili bosiok (Ocymum basillicum); selen ili miloduh (Levisticum officinale); šekaik ili božur (Paeonia sp.); šeboj (Erysimum sp.) i mnoge druge kojima se već odavno zametnuo trag. Kroz dugo postojanje različitih civilizacija na prostoru BiH domestificirane su mnoge pasmine životinja. Neke od njih su vremenom poprimile atribute zasebnih ekotipova, pa danas predstavljaju izdiferencirane i izolovane oblike u općem genofondu domaćih životinja. Naročitom raznolikošću se ističu pasmine konja, goveda, ovaca, koza, svinja, pasa i golubova. Posebna vrijednost Bosne i Hercegovine su hiljadugodišnji korijeni različitih varijanti biotehnoloških procedura u dobijanju i očuvanju životnih namirnica, od tradicionalnih osvježavajućih napitaka i turšija, preko ”kisele” zimnice do blagih i žestokih alkoholnih pića. Na temeljima bogatog iskustva ”domaće” biotehnologije, već dugo vremena u Bosni i Hercegovini se razvija veoma uspješna industrijska biotehnološka proizvodnja prehrambenih namirnica i alkoholnih pića. Naročit odraz etnogeneze, kulture ishrane, te tradicionalnih biotehnoloških umijeća i rješenja, iskazan je kroz izuzetno bogatstvo autohtonih sireva, napravljenih u ”tajnovitim” biotehnološkim procesima od najkvalitetnijeg mlijeka bosanskih krava, bosanskih ovaca i koza. Tajna unikatnog kvaliteta i sastava ovih sireva nesumnjivo leži i u unikatnosti diverziteta biljaka u bogatim pašnjacima Bosne i Hercegovine, na kojima se napasaju domaće životinje. Pored do sada registrovanih i priznatih 15 vrsta autohtonih sireva, sigurno postoje mnoge još nepoznate biotehnološke formule, duboko zakopane u katunima bosanskohercegovačkih dinarskih planina. S druge strane, genetička raznovrsnost divlje flore i faune Bosne i Hercegovine, očituje se u visokom specijskom i ekosistemskom diverzitetu planinskih rudina, šuma, livada, pukotina stijena, sipara, snježanika i svih drugih tipova staništa, čiji je pregled dat u ostalim poglavljima Strategije. U cilju očuvanja autohtonog genofonda i genetičkih resursa Bosne i Hercegovine, Strategija utvrđuje sljedeći program aktivnosti:

2

1. STRATEŠKI PRAVAC: SMANJENJE GUBITKA

BIODIVERZITETA BOSNE I HERCEGOVINE

Cilj 1.3. KONZERVACIJA GENETIČKIH RESURSA U BOSNI I HERCEGOVINI

PROGRAM ZADATAK

1.3.1. Konzervacija autohtonih genetičkih resursa Bosne i Hercegovine u in situ uslovima

1.3.1.1.Identifikacija i evaluacija autohtonih genetičkih resursa Bosne i Hercegovine

1.3.1.2.Razvoj akcionog plana za konzervaciju biljnih genetičkih resursa Bosne i Hercegovine u in situ uslovima

1.3.1.3.Razvoj akcionog plana za konzervaciju životinjskih genetičkih resursa Bosne i Hercegovine u ins situ uslovima

1.3.2. Konzervacija autohtonih genetičkih resursa Bosne i Hercegovine u ex situ uslovima

1.3.2.1. Identifikacija prioriteta konzervacije u ex situ uslovima

1.3.2.2. Osnivanje banke gena, polena, sjemena, uspostava kultura tkiva i dr.

1.3.2.3. Razvoj genskih banki manipulacijom i održavanjem DNK molekula in vitro

1.3.2.4. Razvoj sistema reprocentara na bazi kultura tkiva in vitro

1.3.3. Monitoring konzervacije in situ analizom genetičke varijabilnosti

1.3.3.1. Praćenje i periodično istraživanje varijacije informativnih genetičkih markera

1.3.4. Zaštita biološke raznolikosti od potencijalnih rizika unosa GMO

1.3.4.1. Razvoj sistema kontrole kvaliteta i biosigurnosti uvoza hrane i repromaterijala

1.3.4.2. Uspostava sistema GMO monitoringa u biljnoj i animalnoj proizvodnji i moguće invazije transgena u lokalne ekosisteme

3

Očuvanje biodiverziteta Bosne i Hercegovine u postojećem stanju je nemoguće ostvariti bez djelotvornog sistema sa razvijenim mehanizmima, koji obuhvataju:

1. finansijsku podršku za realizaciju aktivnosti 2. jak i djelotvoran institucionalni okvir sa zakonskim, humanim i

tehničkim kapacitetima 3. razvoj mehanizama za provođenje aktivnosti očuvanja biodiverziteta

kroz relevantne privredne sektore 4. razmjenu naučnih i tehnoloških informacija 5. očuvanje i afirmaciju tradicionalnih znanja i praksi.

Sistem konzervacije biodiverziteta Bosne i Hercegovine će se sastojati od sljedećih komponenti:

1. mreža zaštićenih područja sa koridorima pod: a. BH kategorijama zaštite b. Internacionalnim kategorijama zaštite

2. mreža administrativnih, naučnih i stručnih institucija sa uspostavljenim protokom informacija

3. intersektorska tijela za saradnju u aktivnostima očuvanja biodiverziteta 4. mreža nevladinih organizacija

Grafikon 1. – Komponente sistema konzervacije biodiverziteta BiH

MREŽA NVO

INTERSEKTORSKA TIJELA ZA SARADNJU

MREŽA ADMINISTRATIVNIH, NAUČNIH I STRUČNIH INSTITUCIJA

MREŽA ZAŠTIĆENIH PODRUČJA POD INTERNACIONALNOM KATEGORIJOM ZAŠTITE

MREŽA ZAŠTIĆENIH PODRUČJA POD BiH KATEGORIJOM ZAŠTITE

2. STRATEŠKI PRAVAC: USPOSTAVA SISTEMA KONZERVACIJE I ODRŽIVE UPOTREBE BIODIVERZITETA BiH

4

Cijeneći bogatstvo i potencijale biodiverziteta u održivom razvoju Bosne i Hercegovine s jedne, te narastajuću političku volju za prepoznavanje važnosti biodiverziteta kao svojine i resursa s druge strane, u današnjem momentu našeg društva ukazuje se potreba za uspostavom stalnog finansijskog toka za permanentne aktivnosti u očuvanju prirode. Postojeća ekonomska situacija, sa pratećim socijalnim efektima, podrazumijeva da Bosna i Hercegovina vlastitim izvorima ne može obezbijediti punu i stalnu finansijsku podršku sistemu očuvanja biodiverziteta na svom teritoriju. Pri tome se ne smije zaobići činjenica da su i do sada postojali, međusobno slabo uvezani, tokovi finansija usmjereni ovom cilju. Analizom stanja biodiverziteta BiH, te identifikacijom jasnih ciljeva konzervacije i sistema koji to omogućuje, postaje očito da su do sada ulagana sredstva nedostatna. Istovremeno, jasno je i sljedeće: kritični momenat predstavlja osiguranje solidne interne finansijske baze, od koje će sredstva teći ka sistemu, uspostavljati i održavati funkcije sistema i osigurati osnove njegove održivosti . Uspostava sistema konzervacije biodiverziteta, u širem smislu riječi, podrazumijeva razvoj mehanizama procesa upravljanja prirodom. U toj činjenici su sadržane, pored ostalog, ekonomske funkcije i veze sa dodirnim sektorima, te, naročito važni, ekonomski potencijali razvoja sektora upravljanja prirodom, kao nove privredne djelatnosti u održivom razvoju Bosne i Hercegovine. Jedan od mehanizama djelovanja u sektoru upravljanja prirodom je otvaranje prostora za privatno poduzetništvo kao i inostrana ulaganja, što predstavlja do sada potpuno neiskorišteni potencijal, kada su u pitanju aktivnosti očuvanja prirode BiH. Prilagođavanje postojećih ekonomskih obrazaca, kroz uvođenje poticajnih mjera u programima upravljanja prirodom je neophodno. Javna preduzeća, na primjer, kao današnji način organizacije upravljanja rijetkim zaštićenim područjima, sa teškim poreznim opterećenjima i slabo razvijenom strategijom sticanja dobiti, ne predstavljaju održivi oblik u procesu upravljanja prirodom. Slab interes za uspostavu novih zaštićenih područja najvećim dijelom potiče od mogućnosti brzog sticanja dobiti kroz iskorištavanje hidroenergije, šumskih i drugih prirodnih resursa. Stoga, razvoj mehanizama ostvarivanja profita kroz sektor upravljanja prirodom postaje prioritet u strategiji očuvanja biodiverziteta. Neosporna je činjenica da uspostava ovog procesa zahtijeva daleko jaču političku volju i opšte napore društva, ali isto tako predstavlja i jedini metod u nastojanju održanja prirodnih resursa Bosne i Hercegovine, kao osnove opstanka cjelokupnog društva.

2. STRATEŠKI PRAVAC: USPOSTAVA SISTEMA KONZERVACIJE I ODRŽIVE UPOTREBE BIODIVERZITETA BiH

Cilj 2.1. USPOSTAVA FINANSIJSKOG TOKA ZA PODRŠKU SISTEMU ZA KONZERVACIJU BIODIVERZITETA BiH

5

Neophodno je istaknuti i sljedeće: koncept okolinskih fondova, po osnovnoj zamisli svoje namjene, ne predstavlja dovoljnu bazu za razvoj procesa upravljanja prirodom. Prema datom konceptu, veliki broj segmenata okoliša, koji su konzumenti ovog fonda, ne ostavljaju dovoljan prostor za uspostavu snažnog procesa upravljanja prirodom. Strategija utvrđuje sljedeći program aktivnosti:

2. STRATEŠKI PRAVAC: USPOSTAVA SISTEMA KONZERVACIJE I ODRŽIVE UPOTREBE BIODIVERZITETA BOSNE I HERCEGOVINE

Cilj 2.1. USPOSTAVA FINANSIJSKOG TOKA ZA PODRŠKU SISTEMU ZA KONZERVACIJU BIODIVERZITETA BiH

PROGRAM ZADATAK

2.1.1. Uspostava finansijske baze za sistem konzervacije biodiverziteta

2.1.1.1. Cost benefit analiza uspostave sektora upravljanja prirodom sa programom ekonomskih mehanizama

2.1.1.2. Uspostava toka stalnih budžetskih izdvajanja za podršku sistemu konzervacije i održive upotrebe biodiverziteta BiH

2.1.2. Uspostava snažnih mehanizama ekonomskih obaveza u sektorima korištenja prirodnih resursa

2.1.2.1. Revizija postojećeg toka izdvajanja po sektorima po osnovu korištenja resursa sa prijedlogom adekvatnih mjera

2.1.2.2. Monitoring postojećeg toka sredstava od izdvajanja po sektorima po osnovu korištenja resursa

2.1.3. Uspostava i jačanje ekonomskih poticajnih mjera u djelatnostima očuvanja prirode

2.1.3.1. Analiza postojećih oblika upravljanja u djelatnosti očuvanja prirode sa prijedlogom ekonomskih olakšica

2.1.3.2. Program za uvođenje privatnog sektora u upravljanje zaštićenim područjima

2.1.4. Korištenje stranih sredstava

2.1.4.1. Identifikacija investitora i programa

2.1.4.2. Jačanje kapaciteta za aplikaciju, adekvatno potraživanje i korištenje stranih sredstava

6

Institucionalni okvir koji podržava sistem konzervacije biodiverziteta, prema identifikovanom stanju biodiverziteta, treba da bude visoko efikasan kroz zakonske, administrativne, stručne i humane kapacitete. Institucionalni okvir za upravljanje biološkom i pejzažnom raznolikošću u Bosni i Hercegovini čine:

Međunarodna regulativa i zakonski okvir Bosne i Hercegovine za očuvanje i zaštitu biološke i pejzažne raznolikosti;

Institucije vladinog sektora; Institucije za proučavanje, inventarizaciju i konzervaciju biološke raznolikosti; Organizacije nevladinog sektora.

Direktnu zakonsku osnovu djelovanja u datoj oblasti čine Zakon za zaštitu prirode FBiH, Zakon o zaštiti prirode RS i Okvirni zakon o zaštiti prirode Distrikta Brčko. Bazu entitetskih zakona čine Habitat (92/43/EEC) i Bird direktiva (79/409/EEC), koje su, u opštem društvenom kontekstu, još uvijek neprimjenjive na našem prostoru. Stepen implementacije navedenih zakona je nizak, čemu uzroci leže u nepostojanju finansijskih, ali i organizacijskih kapaciteta. Mehanizmi za implementaciju zakona nisu dovoljno razvijeni, što za krajnu konsekvencu ima vrlo složenu i tešku proceduru praktične zaštite vrijednih područja prirode. Nepostojanje horizontalnih i vertikalnih veza, kako između ovog i dodirnih zakona, tako i između relevantnih administrativnih struktura, dovodi do fragmentiranosti u aktivnostima, te do izolovanosti oblasti zaštite biodiverziteta od svih praktičnih dodirnih sektora i oblasti. Institucije vladinog sektora sa nadležnošću upravljanja prirodom ne raspolažu dovoljnim stručnim i tehničkim kapacitetima koji mogu odgovoriti cjelokupnom vrlo složenom, a nerazvijenom procesu upravljanja prirodom. Stručne institucije usmjerene na provođenje ciljeva i akcija Konvencije o biodiverzitetu ili nisu uspostavljene (FBiH, DB) ili trebaju daleko veće kapacitete od onih koje posjeduju (RS). Politički, organizacioni i finansijski aspekti pitanja uspostave državne agencije i državnog zakona za zaštitu prirode u ovom momentu ne mogu biti postavljeni kao institucionalna smetnja za implementaciju ciljeva Konvencije o biološkoj raznolikosti. Bosna i Hercegovina je, kao država, odgovorna potpisnica Konvencije, te je stoga neophodno uspostaviti takve mehanizme za implementaciju njenih ciljeva, koji će imati zajedničke pravce djelovanja za Federaciju BiH, Republiku Srpsku i Distrikt Brčko.

2. STRATEŠKI PRAVAC: USPOSTAVA SISTEMA KONZERVACIJE I ODRŽIVE UPOTREBE BIODIVERZITETA BiH

Cilj 2.2. USPOSTAVA DJELOTVORNOG INSTITUCIONALNOG OKVIRA

7

U cilju uspostave djelotvornog okvira, Strategija utvrđuje sljedeći program aktivnosti:

B. STRATEŠKI PRAVAC: USPOSTAVA SISTEMA KONZERVACIJE I ODRŽIVE UPOTREBE BIODIVERZITETA BiH

Cilj 2.2. USPOSTAVA DJELOTVORNOG INSTITUCIONALNOG OKVIRA

PROGRAM ZADATAK

2.2.1. Jačanje zakonske osnove zaštite prirode

2.2.1.1. Revizija Zakona o zaštiti prirode FBiH, RS i DB u skladu sa NBSAP ciljevima

2.2.1.2. Razvoj podzakonskih akata i mehanizama njihove implementacije

2.2.2. Povećanje stepena implementacije zakona o zaštiti prirode FBiH, RS i DB

2.2.2.1. Jačanje/formiranje stručnih institucija za implementaciju zakona o zaštiti prirode u RS,DB i FBiH

2.2.2.2. Edukacija stručnog kadra

2.2.2.3. Uspostava odgovarajućih tehničkih kapaciteta

2.2.3. Jačanje saradnje entitetskih institucija i zakona

2.2.3.1. Uspostava jedinstvenog procesa upravljanja prirodom kroz odluke resornih ministarstava

2.2.3.2. Formiranje Direkcije za implementaciju Strategije i uspostavu Natura 2000 mreže u BiH

2.2.3.3. Saradnja na uspostavi jedinstvene mreže Natura 2000 područja

2.2.4. Jačanje saradnje naučnih institucija iz oblasti prirode

2.2.4.1. Organizacija simpozijuma, kongresa i seminara za identifikaciju mreže Natura 2000 područja

2.2.5. Jačanje saradnje unutar NVO sektora

2.2.5.1. Uspostava zajedničkih projekata monitoringa biodiverziteta

2. STRATEŠKI PRAVAC: USPOSTAVA SISTEMA KONZERVACIJE I ODRŽIVE UPOTREBE BIODIVERZITETA BiH

2. STRATEŠKI PRAVAC: USPOSTAVA SISTEMA KONZERVACIJE I ODRŽIVE UPOTREBE BIODIVERZITETA BiH

8

Jedna od karakteristika procesa upravljanja prirodom u Bosni i Hercegovini, navedenih u Prvom nacionalnom izvještaju, je i „nedostatak intersektorskih veza u donošenju odluka koje se odnose na korištenje biološke i pejzažne raznolikosti“. Kao najuočljiviji problemi ovog procesa istaknuti su: horizontalna i vertikalna nepovezanost, te nedostatak saradnje i protoka

informacija između društveno-političkih i drugih organizacionih sistema Bosne i Hercegovine,

neusklađenost i nepovezanost strateških i pripadajućih razvojnih dokumenata u privrednim sektorima sa oblašću upravljanja biološkom i pejzažnom raznolikošću BiH.

Podrazumijevajući intersektorsko upravljanje prirodnim resursima kao osnovu održivog razvoja, Strategija ima za cilj integrisanje očuvanja biološke i pejzažne raznolikosti u procese odlučivanja u relevantnim privrednim sektorima Bosne i Hercegovine. U tom smislu, kao posebno važni, izdvajaju se sektor šumarstva, poljoprivrede, vodoprivrede, energetike, prostornog planiranja i turizma. Kao opšteprihvaćeni princip upravljanja prirodnim dobrima, danas je u svijetu promoviran i uveden u praksu ekosistemski pristup, kao osnova integrisanog upravljanja prostorom i u njemu sadržanim vrijednostima. U težnji da proces upravljanja prirodom u Bosni i Hercegovini zauzme održivi kurs, Strategijom se nastoje razviti aktivnosti koje će optimizirati upravljanje prirodnim resursima BiH, kroz povezivanje u: utvrđivanju održive namjene i iskoristivosti pojedinih prostora Bosne i

Hercegovine sa svim sadržanim resursima, donošenju odluka koje će obezbijediti dugoročno blagostanje zajednici, razvoju programa profitabilnih za više sektora zajednice, identifikaciji i promociji biološke i pejzažne raznolikosti BiH kao zajedničke

nacionalne vrijednosti sa potencijalima ostvarenja dobiti. Kako samostalan i samoodrživ sistem upravljanja prirodom u Bosni i Hercegovini trenutno ne egzistira, kroz njegovu uspostavu i povezivanje sa relevantnim sektorima se očituje šansa za razvoj optimalnih sistema integrisanog upravljanja većim ili manjim prostorno-ekološkim cjelinama sa geografskim okosnicama, kao što su slivovi BH rijeka, planinske regije, kraške regije itd. Poštujući administrativno ustrojstvo BiH, integrisano upravljanje prostorno-ekološkim cjelinama povećava mogućnosti razvoja sekundarnih i tercijarnih djelatnosti, uz istovremeni razvoj programa prilagođenih očuvanju i revitalizaciji postojećih ekoloških vrijednosti prostora.

Cilj 2.3. INTERSEKTORSKI PRISTUP U UPRAVLJANJU PRIRODOM

9

U cilju uspostave intersektorskog pristupa upravljenju prirodom, Strategija utvrđuje sljedeći program aktivnosti:

2. STRATEŠKI PRAVAC: USPOSTAVA SISTEMA KONZERVACIJE I ODRŽIVE UPOTREBE BIODIVERZITETA BOSNE I HERCEGOVINE

Cilj 2.3. INTERSEKTORSKI PRISTUP U UPRAVLJANJU PRIRODOM

PROGRAM ZADATAK

2.3.1. Usklađivanje sektorskih strategija sa strateškim ciljevima u upravljanju biodiverzitetom

2.3.1.1. Analiza sektorskih strategija

2.3.1.2. Identifikacija divergentnih ciljeva

2.3.1.3. Identifikacija ciljeva optimalnih za proces održivog razvoja

2.3.1.4. Modificiranje sektorskih ciljeva u skladu sa strategijom očuvanja biodiverziteta

2.3.2. Integrisanje biodiverziteta u sektorske politike i ciljeve

2.3.2.1. Priprema uputstava za identifikaciju i očuvanje biološki/ekološki specifičnih šumskih ekosistema

2.3.2.2. Priprema uputstava za identifikaciju i upravljanje biološki/ekološki specifičnim agroekosistemima

2.3.2.3. Priprema uputstava za identifikaciju i upravljanje biološki/ekološki specifičnim hidroekosistemima

2.3.3. Razvoj procesa integrisanog upravljanja okolinom

2.3.3.1. Priprema uputstava za identifikaciju ekoloških vrijednosti regiona Bosne i Hercegovine

2.3.3.2. Razvoj kapaciteta u procesu utvrđivanja optimalne namjene prostora

2.3.3.3. Razvoj kapaciteta za implementaciju ekosistemskog pristupa u upravljanju prirodom

2. STRATEŠKI PRAVAC: USPOSTAVA SISTEMA KONZERVACIJE I ODRŽIVE UPOTREBE BIODIVERZITETA BiH

10

Proces razmjene informacija vezanih za oblast biodiverziteta u Bosni i Hercegovini, kao rezultanta nedovoljno razvijenog institucionalnog okvira, praktično nije uspostavljen. Nepostojanje vertikalne strukture koja bi služila kao stub upravljanja oblašću, rezuliralo je fragmentiranjem i zadržavanjem relevantnih informacija na pojedinim administrativnim i naučnim nivoima. Nedostatak centralne stručne institucije, i/ili substitutivno, jakih pozicija entitetskih stručnih i administrativnih tijela, doveo je i do nemogućnosti valjane razmjene relevantnih informacija iz ove oblasti. U raspodjeli nadležnosti i obaveza BiH, kao ključna tačka u implementaciji Konvencije o biološkoj raznolikosti, pojavljuje se Federalno ministarstvo okoliša i turizma, koje time preuzima i ulogu domaćina CHM-a Bosne i Hercegovine. Clearing House Mechanism kao portal za razmjenu informacija o biodiverzitetu, uspostavljen je tokom relizacije tekućeg projekta. Razvoj ovog mehanizma, njegovo korištenje i podizanje upotrebne vrijednosti, bit će jedan od osnovnih pokazatelja efikasnosti strategije o biološkoj i pejzažnoj raznolikosti Bosne i Hercegovine.

2. STRATEŠKI PRAVAC: USPOSTAVA SISTEMA KONZERVACIJE I ODRŽIVE UPOTREBE BIODIVERZITETA

Cilj 2.4. RAZMJENA NAUČNIH I TEHNOLOŠKIH INFORMACIJA IZ OBLASTI BIODIVERZITETA

PROGRAM AKTIVNOSTI ZADATAK

2.4.1 Jačanje CHM Bosne i Hercegovine

2.4.1.1. Uspostava CHM kancelarije

2.4.1.2. Razvoj IT CHM službe

2.4.1.3. Uspostava baza podataka

2.4.2. Promocija procesa razmjene informacija

2.4.2.1. Uspostava lokalne mreže izvještavanja o monitoringu stanja biodiverziteta

2.4.2.2. Priprema publikacija iz oblasti biodiverziteta BiH

Cilj 2.4. RAZMJENA NAUČNIH I TEHNOLOŠKIH INFORMACIJA IZ OBLASTI BIODIVERZITETA

2. STRATEŠKI PRAVAC: USPOSTAVA SISTEMA KONZERVACIJE I ODRŽIVE UPOTREBE BIODIVERZITETA BiH

11

Održiva upotreba komponenti biodiverziteta Bosne i Hercegovine ima veoma dobre osnove u tradicionalnim znanjima i praksama, koje u savremenom društvu više ne nalazimo. Dugotrajni procesi etnogeneze sa izraženim diverzitetom kultura ostavili su dovoljno vremena i prostora za razvoj brojnih praksi, koje su podrazumijevale visoku iskorištenost iz prirode uzetih resursa, te njihovu održivost kao osnovu obezbjeđenja života. Proizvodnja hrane u bogatim i klimatski povoljnim uslovima, koji vladaju na prostoru Bosne i Hercegovine, temeljila se na ekogeografskoj pripadnosti pojedinih regiona, u kojima su kroz vrijeme sticana i prenošena znanja o najuspješnijim praksama. Uz primjerno velike količine rada, takvi načini proizvodnje su obezbjeđivali dovoljno hrane za stanovništvo ovih prostora. U savremenom bosanskohercegovačkom društvu se sve intenzivnije traže laki i brzi načini zadovoljavanja životnih potreba, te se tradicionalni pristup tome više ne prepoznaje. Sa starijim generacijama građana, sve više starih znanja i praksi odlazi u nepovrat, što predstavlja gubitak kojeg BH društvo danas nije svjesno. U postojećoj ekonomskoj situaciji, tradicionalna znanja uz autohtoni genofond i visoke potencijale prostora, predstavljaju osnovu za intenzivnu proizvodnju zdrave hrane.

2. STRATEŠKI PRAVAC: USPOSTAVA SISTEMA KONZERVACIJE I ODRŽIVE UPOTREBE BIODIVERZITETA BiH

Cilj 2.5. OČUVANJE TRADICIONALNIH ZNANJA I PRAKSI

PROGRAM AKTIVNOSTI ZADATAK

2.5.1. Uspostava centara očuvanja starih znanja i praksi

2.5.1.1. Očuvanje starih praksi i znanja kroz ekoturističke aktivnosti

2.5.1.2. Administriranje tradicionalnih znanja i praksi

2.5.2. Promocija tradicionalnih znanja i praksi

2.5.2.1. Program promocije tradicionalnih praksi kroz proizvodnju zdrave hrane

2.5.2.2. Program promocije tradicionalnih vrijednosti kroz publikacije i medije

Cilj 2.5. OČUVANJE TRADICIONALNIH ZNANJA I PRAKSI

12

Prema rezultatima Milenijumske procjene stanja ekosistema, konverzija staništa predstavlja jedan od pet velikih pokretača gubitka biodiverziteta. Transformacija staništa, u današnjim uslovima najčešće iz staništa sa primarnom strukturom i funkcijama, u staništa sekundarnog ili tercijernog tipa, u našem društvu predstavlja veoma prisutnu, ali slabo primijećenu i propraćenu pojavu. Među staništa primarnih ekosistema, koja se kod nas danas najčešće nalaze na udaru antropogenih aktivnosti, spadaju: šumska staništa, staništa vegetacije u pukotinama stijena, dominantno zastupljena u reliktno-refugijalnim ekosistemima kanjona i klisura, te staništa močvarnih tipova vegetacije, vezana za visokoplaninske cretove, aluvijume i ušća rijeka, a nerijetko i za kraška polja Hercegovine. Pritisci, pod kojim se nalaze ovi tipovi staništa su raznoliki, ali izuzetno intenzivni. Probijanjem puteva kroz šumske ekosisteme se ne mijenja samo određeni dio šumskog staništa, nego fragmentacijom šume dolazi do velikih promjena u strukturi i funkciji biocenoza. Gradnjom hidroakumulacija, otvaranjem kamenoloma i saobraćajne infrastrukture kroz najvrednije, reliktno-refugijalne ekosisteme Bosne i Hercegovine, nepovratno se gubi veliki dio prostora na kojem su tokom hiljada godina uspjele opstati populacije pojedinih vrsta, koje danas predstavljaju raritete u globalnom biodiverzitetu planete. Isušivanjem, paljenjem , meliorativnim zahvatima i uspostavom poljoprivrednih površina na močvarnim staništima, gubi se, kako u kvalitativnom, tako i u kvantitativnom smislu, veliki dio biodiverziteta Bosne i Hercegovine. Brojne životinjske vrste, a naročito ptice, vodozemci i gmizavci, prilagođene na uslove močvara, gube svoj životni prostor kroz navedene antropogene aktivnosti. Međutim, ni primarni tipovi ekosistema nisu danas jedini koji su na udaru. Plodna poljoprivredna zemljišta, sa pratećim agrobiodiverzitetom, nerijetko bivaju pretvorena u građevinsko zemljište, na kome, u pravcu nastanka antropogenih pustinja, dolazi do ireverzibilnih promjena. Gradnjom stambene i privredne infrastrukture na poljoprivrednim zemljištima, trajno se degradira ne samo stanište brojnih vrsta vezanih uz agrobiocenoze, nego i sama mogućnost eventualne restauracije ili progradacije ekosistema. Uz ove činjenice, neophodno je istaknuti da je urbanizacija, sa svim pratećim efektima, često nekontrolisana. Stručni planski dokumenti kasne u donošenju i provođenju, te se na taj način svakodnevno otkida po komad, najčešće najvrednijih dijelova prirode BiH. U svojoj osnovnoj zamisli, ekosistemski pristup je bio prisutan u procesima planiranja na ovom prostoru već prije 50 godina. Međutim, socijalna dešavanja

3. STRATEŠKI PRAVAC: SMANJENJE PRITISAKA NA BIODIVERZITET BOSNE I HERCEGOVINE

Cilj 3.1. KONTROLA KONVERZIJE STANIŠTA

13

zadnjih 15 godina su u BH društvo, pa i u odnos prema prirodi, unijela visoku dozu nebrige o posljedicama, sa jedinim ciljem sticanja brze dobiti. Ponovna uspostava principa i praksi ekosistemskog pristupa u mnogome može doprinijeti promociji pozitivnih vrijednosti u društvu. U cilju razvoja kontrole konverzije staništa, Strategija utvrđuje sljedeći program aktivnosti:

3. STRATEŠKI PRAVAC: SMANJENJE PRITISAKA NA BIODIVERZITET BOSNE I HERCEGOVINE

Cilj 3.1. KONTROLA KONVERZIJE STANIŠTA

PROGRAM ZADATAK

3.1.1. Identifikacija senzitivnih područja i ekosistema Bosne i Hercegovine

3.1.1.1. Mapa senzitivnih područja BiH

3.1.1.2. Mapa staništa i ekosistema BiH

3.1.1.3. Revizija konzervacijskog statusa područja zaštićenih zakonima SRBiH

3.1.2. Saradnja sa sektorom prostornog planiranja

3.1.2.1. Identifikacija senzitivnih staništa BiH kroz prostorno-planske dokumente FBiH, RS i DB

3.1.2.2. Povećanje kapaciteta prostorno-planske dokumentacije jačanjem rada inspekcijskih službi

3.1.2.3. Povećanje kapaciteta prostorno-planske dokumentacije jačanjem rada sudskih službi

3.1.3. Jačanje instrumenta okolinske dozvole

3.1.3.1. Jačanje mehanizma stručne procjene stanja biološke i pejzažne raznolikosti u procesu sticanja okolinske dozvole

3.1.3.2. Valorizacija stručne procjene stanja biološke i pejzažne raznolikosti u procesu sticanja okolinske dozvole

3.1.3.3. Monitoring mjera zaštite biodiverziteta propisanih okolinskom dozvolom

14

Globalne klimatske promjene predstavljaju realnost današnjice. Kao jedan od najjačih pokretača promjena i gubitka biodiverziteta planete, posebno su istaknute kroz Milenijumsku procjenu stanja ekosistema. Još od vremena Samita o Zemlji (Rio de Janeiro, 1992), od kada datira i Okvirna konvencija o klimatskim promjenama, raste i civilizacijska svijest o skoro nezaustavljivim efektima globalnih promjena, koje su rezultat intenzivne polucije i nekontrolisanog iskorištavanja resursa s jedne, te promjena vegetacijskog pokrivača s druge strane. Vec od navedenog momenta je jasno da kauzalna veza između promjena biodiverziteta i klimatskih promjena treba da bude predmet saradnje u implementaciji dvije relevantne Konvencije. Sve veća količina polutanata koji se svakodnevno ispuštaju u atmosferu gradi “neprobojni zid” oko planete, koji sprečava njeno prirodno hlađenje. S druge strane, hemijske interakcije čestica uvjetuju oštećenja ozonskog omotača, koji postaje propustan za jonizirajuća i nejonizirajuća zračenja iz svemira, onih talasnih dužina na koje živi svijet planete nije prilagođen. Posljedice ovog dvosmjernog procesa su najočiglednije u promjenama vremenskih i globalnih klimatskih prilika, koje rezultiraju otopljavanjem leda na polarnim kapama i visokim planinama planete, te učestalim poplavama i vremenskim katastrofama. Jedan od osnovnih stakleničkih gasova je CO2, gas koji predstavlja neophodnu polaznu komponentu u procesu fotosinteze. U modelu klimatskih promjena, uz povećanje CO2, bilo bi logično očekivati i povećanu produkciju biomase. Međutim, istovremeno najjača potrošnja šumskih resursa u civilizacijskom dobu, te smanjenje produkcije planktona pod dejstvom UV zračenja i prisustva polutanata u vodi, djeluju kao faktori smanjene, a ne povećane apsopcije ovog gasa. Sistemima i efektima povratne sprege, priroda upućuje alarmantna upozorenja stanovnicima planete. Globalne svjetske akcije na smanjenju efekata promjena klime su intenzivne i široko prihvaćene. Međutim, njihova se realizacija na regionalnom i lokalnom nivou susreće sa brojnim problemima i očituje niskim stepenom efikasnosti. Daleko od široko poznatih globalnih efekata klimatskih promjena, u ekosistemima žive populacije vrsta, čiji se uslovi sredine, mjereno našom vremenskom skalom, rapidno ili umjereno mijenjaju. Bez obzira na brzinu promjena u kvalitetu uslova sredine, procesi specijskog prilagođavanja ne mogu biti ubrzani, te mnoge vrste nestaju, ili se u složenim biološkim interakcijama, smanjuje njihova brojnost. Promjena temperature, vlage, kiselosti zemljišta, količine prinosa, nestanak vrsta

3. STRATEŠKI PRAVAC: SMANJENJE PRITISAKA NA BIODIVERZITET BOSNE I HERCEGOVINE

Cilj 3.2. PRAĆENJE EFEKATA GLOBALNIH KLIMATSKIH PROMJENA

15

u lancu ishrane, djeluju kao novi faktori sredine, te sinergizam bioloških dešavanja, svojstven ekološkoj ravnoteži, sve više popušta. Ukoliko još uopšte možemo “uhvatiti” efekte klimatskih promjena, prvi korak predstavlja monitoring promjena na živom svijetu oko nas, čije nepoznavanje može biti obostrano kobno. U cilju saradnje razvoja biomonitoringa globalnih klimatskih promjena, Strategija utvrđuje sljedeći program aktivnosti:

3. STRATEŠKI PRAVAC: SMANJENJE PRITISAKA NA BIODIVERZITET BOSNE I HERCEGOVINE

Cilj 3.2. PRAĆENJE EFEKATA GLOBALNIH KLIMATSKIH PROMJENA

PROGRAM ZADATAK

3.2.1. Monitoring efekata klimatskih promjena na stanje specijskog diverziteta BiH

3.2.1.1. Uspostava efikasnog zakonskog okvira za monitoring specijskog stanja

3.2.1.2. Razvoj humanih i tehničkih kapaciteta specijskog monitoringa

3.2.1.3. Uspostava sistema izvještavanja za specijski monitoring

3.2.2. Monitoring efekata klimatskih promjena na stanje ekosistemskog diverziteta BiH

3.2.2.1. Uspostava efikasnog zakonskog okvira za monitoring ekosistema

3.2.2.2. Razvoj humanih i tehničkih kapaciteta ekosistemskog monitoringa

Uspostava sistema izvještavanja za ekosistemski monitoring

3.2.3. Saradnja u implementaciji Konvencije o biodiverzitetu i Okvirne konvenije o klimatskim promjenama na lokalnom nivou

3.2.3.1. Saradnja na nivou ključnih tačaka i referentnih centara BiH

3.2.3.2. Uspostava sistema izvještavanja o implementaciji ciljeva CBD

3.2.3.3. Uspostava interkonvencijskog tijela na lokalnom nivou

16

Pod invazivnim vrstama podrazumijevaju se one vrste biljaka, životinja i gljiva koje potiču iz drugih florno-zoogeografskih oblasti, a u procesu kompeticije potiskuju autohtoni genofond osvajajući raspoložive ekološke niše. Invazivne vrste se najčešće šire kao slučajan pratilac različitih ljudskih aktivnosti. Ove vrste ponajprije zauzimaju urbana i ruralna staništa, a kasnije se šire i u slobodnoj prirodi. Ni prostor BiH nije pošteđen dolaska adventivnih vrsta, gdje pored invazivnih spadaju i različite vrste biljnih genetičkih resursa (povrtlarske, voćarske, žitarice, ornamentalne i kulturne biljne vrste, te različite životinje i gljive. Mnoge alohtone vrste su pratioci različitih biljnih genetičkih resursa. To su korovi koji se zadržavaju u kulturama, a veoma rijetko izlaze izvan agroekosistema i zauzimaju ekološke niše autohtone flore. Međutim, jedan dio alohtonih vrsta, potpuno prilagođen uslovima lokalnih staništa odavno je izmakao kontroli čovjeka. Neke od invazivnih vrsta raširene su zajedno sa kulturnim biljkama a danas vrlo česti korovi su:

o Ambrosia artemisifolia, koja intenzivno osvaja staništa vlažnih i poplavnih šuma, ruderalna i urbana staništa, te vještačke livade;

o Bidens bipinata, B. frondosus, B. subalaternus i Echinocystis lobata osvajaju staništa svih tipova zajednica u priobalnom pojasu ravničarskih i brdskih rijeka.

Na staništima duž velikih i malih vodenih tokova u sjevernom dijelu BiH, danas je raširena Amorpha fruticosa, dok Robinia pseudacacia i Ailanthus danas osvajaju staništa u zoni zajednica hrastovo-grabovih i bukovih šuma na čitavom prostoru Bosne i Hercegovine. Alohtone životinjske vrste su dospijevale na prostor Bosne i Hercegovine direktnim uticajem čovjeka u cilju uzgoja ili spontano. Od invazivnih vrsta u vodenim ekosistemima najprisutnije su vrste riba koje su dospjele iz kulture u slobodne vode ili spontano iz dodirnih rijeka i jezera. Prirodna i vještačka jezera su staništa koja invazivne vrste lako osvajaju. Invazivne vrste riba nalazimo u hidroakumulacijama Salakovac, Grabovica, Svitavsko jezero, Gorica, Bilećko jezero na Trebišnjici, Buško jezero, hidroakumulacijama na rijeci Vrbas, te Višegradsko jezero, Perućac i Zvorničko jezero na rijeci Drini. U prirodna jezera (Prokoško; Kotlaničko, Orlovačko, Crno, Bijelo, Donje Bare, Gornje Bare, Štirinsko i Kladopoljsko na Zelengori; Veliko i Blatno jezero, Crno i Bijelo jezero na Treskavici; Blatačko jezero na Bjelašnici; Uloško jezero u podnožju Crvnja; Boračko jezero ispod Prenja; Blidinje jezero u Dugom Polju; između Čvrsnice i Vrana; Idovačko na Raduši; Šatorsko na Šator

3. STRATEŠKI PRAVAC: SMANJENJE PRITISAKA NA BIODIVERZITET BOSNE I HERCEGOVINE

Cilj 3.3. KONTROLA INVAZIVNIH VRSTA U BiH

17

pl.; Kukavičko, Rastićevsko i Turjača na Kupresu; te Veliko i Malo Plivsko jezero) invazivne vrste su dospjele prilikom poribljavanja, nakon čega su u mnogim promijenile sliku biljnog i životinjskog svijeta. U cilju razvoja kontrole invazivnih vrsta u BiH, Strategija utvrđuje sljedeći program aktivnosti:

3. STRATEŠKI PRAVAC: SMANJENJE PRITISAKA NA BIODIVERZITET BOSNE I HERCEGOVINE

Cilj 3.3. KONTROLA INVAZIVNIH VRSTA U BiH

PROGRAM ZADATAK

3.3.1. Identifikacija invazivnih vrsta na području BiH

3.3.1.1. Identifikacija vrsta i populacija invazivnih biljaka i gljiva u BiH

3.3.1.2. Identifikacija vrsta i populacija invazivne faune u BiH

3.3.1.3. Uspostava baze podataka za invazivne vrste u BiH

3.3.2. Monitoring invazivnih vrsta u BiH

3.3.2.1. Uspostava sistema praćenja i djelovanja na invazivne vrste

3.3.2.2. Uspostava monitoring tačaka

3.3.2.3. Uspostava monitoring službe

3.3.3. Sprečavanje širenja invazivnih vrsta na području BiH

3.3.3.1. Identifikacija načina i puteva širenja invazivnih vrsta u BiH

3.3.3.2. Uspostava i provođenje metoda sprečavanja širenja invazivnih biljaka i gljiva u BiH

3.3.3.3. Uspostava i provođenje metoda kontrole širenja invazivnih životinjskih vrsta u BiH

18

Stepen okolinske svijesti građana Bosne i Hercegovine je generalno nezadovoljavajući. Među razloge ovakvog stanja se mogu ubrojati: nivo okolinske edukacije, zastupljenost okolinske problematike u medijima, informisanost o građanskim pravima, informisanost o dužnostima odgovornih vladinih struktura, zakonska osnova zaštite okoliša. Stalna okolinska edukacija, kao dio permanentnog procesa obrazovanja, ne postoji. Također, pisani i elektronski mediji u Bosni i Hercegovini ne pokazuju dovoljan interes i educiranost u lokalnim okolinskim pitanjima i problemima. Međutim u lokalne, entitetske i državne radio i televizijske programe se sve češće uključuju i ciljani dokumentarni serijali (Eko leksikon, Eko-emisija, Ekologika, Ekovizija, Živjeti s prirodom, Prirodno naslijeđe Bosne i Hercegovine). Iako je Zakon o slobodnom pristupu informacijama u Bosni i Hercegovini usvojen 2002. godine, slabo je iskorišten u smislu ostvarivanja prava na pristup informacijama o okolišu. Prema bazi podataka Regionalnog centra za okoliš, (Ured u Bosni i Hercegovini) u BiH egzistira preko 120 nevladinih organizacija, sa preko 85.000 članova, koje u svom programu rada imaju i pitanja vezana za okoliš, sa naglaskom na podizanje okolinske svijesti i edukaciju. Iako je u Bosni i Hercegovini u poslijeratnom periodu od strane nevladinih organizacija proveden veliki broj okolinskih projekata i programa, stanje okoliša ukazuje na činjenicu da kroz ove aktivnosti nije dostignut zadovoljavajući nivo okolinske svijesti.

3. STRATEŠKI PRAVAC: SMANJENJE PRITISAKA NA BIODIVERZITET BiH

Cilj 3.4. JAČANJE JAVNE SVIJESTI

PROGRAM ZADATAK

3.4.1. Jačanje javne svijesti o značaju i vrijednostima biološke i pejzažne raznolikosti BiH

3.4.1.1. Uspostava sistema okolinske edukacije

3.4.1.2. Jačanje rada nevladinih organizacija

3.4.1.3. Povezivanje NVO sektora sa sistemom monitoringa i izvještavanja

3.4.1.4. Program kontinuirane medijske prezentacije biodiverziteta

3. STRATEŠKI PRAVAC: SMANJENJE PRITISAKA NA

BIODIVERZITET BOSNE I HERCEGOVINE

Cilj 3.4. JAČANJE JAVNE SVIJESTI

19

PROGRAM ZADATAK VREMENSKI RASPORED REALIZACIJA

1.1.1. Identifikacija i klasifikacija tipova ekosistema i staništa

1.1.1.1. Analiza i kodiranje tipova ekosistema i staništa uz pripremu uputstava za identifikaciju

2008 ekspertni tim

1.1.2. Konzervacija biodiverziteta planinskih pejzaža

1.1.2.1. Valorizacija prirodnih vrijednosti planinskog pojasa BH Dinarida

2008-2011 ekspertni tim

1.1.2.2. Uspostava zaštićenih područja u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode FBiH, RS i IUCN standardima

Od 2009 entitetska resorna ministarstva

1.1.3. Konzervacija biodiverziteta u refugijumima klisura i kanjona

1.1.3.1. Valorizacija prirodnih vrijednosti razvojnih endemnih centara klisura i kanjona rijeka Neretva, Una, Sana, Vrbas, Bosna i Drina sa pritokama

2008-2011 ekspertni tim

1.1.3.2. Uspostava zaštićenih područja u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode FBiH, RS i DB i IUCN standardima

Od 2009 entitetska resorna ministarstva

1.1.4. Konzervacija biodiverziteta kraških polja

1.1.4.1. Valorizacija prirodnih vrijednosti kraških polja BiH

2009-2012 ekspertni tim

1.1.4.2. Uspostava zaštićenih područja u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode FBiH, RS i IUCN standardima

Od 2010 entitetska resorna ministarstva

1.1.5. Konzervacija biodiverziteta močvarnih staništa

1.1.5.1. Valorizacija prirodnih vrijednosti močvarnih područja BiH

2009-2012 ekspertni tim

1.1.5.2. Uspostava zaštićenih područja u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode FBiH, RS i DB i IUCN standardima

Od 2010 entitetska resorna ministarsva

1.1.6. Konzervacija 1.1.6.1. Valorizacija prirodnih vrijednosti 2008-2013 ekspertni tim

Akcioni plan Strategije za zaštitu biološke i pejzažne raznolikosti Bosne i Hercegovine (2008-2015)

20

biodiverziteta šumskih ekosistema BiH

specifičnih šumskih ekosistema

1.1.6.2. Uspostava zaštićenih područja u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode FBiH, RS i DB i IUCN standardima

Od 2009 entitetska resorna ministarstva

1.2.1. Procjena stepena specijskog diverziteta Bosne i Hercegovine

1.2.1.1. Flora Bosne i Hercegovine

2008-2012 ekspertni tim

1.2.1.2. Fauna Bosne i Hercegovine 2008-2012 ekspertni tim

1.2.1.3. Fungia Bosne i Hercegovine 2008-2012 ekspertni tim

1.2.2. Procjena stanja specijskog diverziteta Bosne i Hercegovine

1.2.2.1. Crvena lista i knjiga biljnih vrsta BiH

2008-2012 ekspertni tim

1.2.2.2. Crvena lista i knjiga životinjskih vrsta BiH

2008-2012 ekspertni tim

1.2.2.3. Crvena lista i knjiga gljiva i lišajeva BiH

2008-2012 ekspertni tim

1.2.3. Uspostava in situ mjera zaštite

1.2.3.1. Identifikacija značajnih područja za zaštitu specijskog diverziteta BiH

2008-2012 ekspertni tim

1.2.3.2. Uspostava područja za zaštitu specijskog diverziteta BiH

2009-2012 entitetska resorna ministarstva

1.2.3.3. Uspostava mehanizama monitoringa

Od 2009 entitetska resorna ministarstva

1.2.4. Uspostava ex situ mjera zaštite

1.2.4.1. Revitalizacija postojećih kapaciteta ex situ zaštite

2009 vlada BiH, vlade entiteta

1.2.4.2. Uspostava banaka gena endemičnog i ugroženog genofonda

Od 2009 ekspertni tim

1.2.4.3. Uspostava botaničkih vrtova Od 2010 ekspertni tim

21

1.3.1. Konzervacija autohtonih genetičkih resursa Bosne i Hercegovine u in situ uslovima

1.3.1.1.Identifikacija i evaluacija autohtonih genetičkih resursa BiH

2008-2011 ekspertni tim

1.3.1.2.Razvoj akcionog plana za konzervaciju biljnih genetičkih resursa Bosne i Hercegovine u in situ uslovima

2008 ekspertni tim

1.3.1.3.Razvoj akcionog plana za konzervaciju životinjskih genetičkih resursa Bosne i Hercegovine u in situ uslovima

2008 ekspertni tim

1.3.2. Konzervacija autohtonih genetičkih resursa BosneHercegovine u ex situ uslovima

1.3.2.1. Identifikacija prioriteta konzervacije u ex situ uslovima

2008 ekspertni tim

1.3.2.2. Osnivanje banke gena, polena, sjemena, uspostava kultura tkiva i dr.

Od 2008 stručne institucije

1.3.2.3. Razvoj genskih banki manipulacijom i održavanjem DNK molekula in vitro

Od 2008 stručne institucije

1.3.2.4. Razvoj sistema reprocentara na bazi kultura tkiva in vitro

Od 2009 stručne institucije

1.3.3. Monitoring konzervacije in situ analizom genetičke varijabilnosti

1.3.3.1. Praćenje i periodično istraživanje varijacije informativnih genetičkih markera

Od 2009 ekspertni tim

1.3.4. Zaštita biološke raznolikosti od potencijalnih rizika unosa GMO

1.3.4.1. Razvoj sistema kontrole kvaliteta i biosigurnosti uvoza hrane i repromaterijala

Od 2009 stručne institucije

1.3.4.2. Uspostava sistema GMO monitoringa u biljnoj i animalnoj proizvodnji i moguće invazije transgena u lokalne ekosisteme

Od 2010 ekspertni tim i stručne institucije

22

2.1.1. Uspostava finansijske baze za sistem konzervacije biodiverziteta

2.1.1.1. Cost benefit analiza uspostave sektora upravljanja prirodom sa programom ekonomskih mehanizama

2008 stručne institucije

2.1.1.2. Uspostava toka stalnih budžetskih izdvajanja za podršku sistemu konzervacije i održive upotrebe biodiverziteta BiH

0d 2009 vlada BiH, vlade entiteta i DB

2.1.2. Uspostava snažnih mehanizama ekonomskih obaveza u sektorima korištenja prirodnih resursa

2.1.2.1. Revizija postojećeg toka izdvajanja po sektorima po osnovu korištenja resursa sa prijedlogom mjera

2008 vlade entiteta i DB

2.1.2.2. Monitoring postojećeg toka sredstava od izdvajanja po sektorima po osnovu korištenja resursa

2008 entitetska resorna ministarstva

2.1.3. Uspostava i jačanje ekonomskih poticajnih mjera u djelatnostima očuvanja prirode

2.1.3.1. Analiza postojećih oblika upravljanja u djelatnosti očuvanja prirode sa prijedlogom ekonomskih olakšica

2008 stručne institucije

2.1.3.2. Program za uvođenje privatnog sektora u upravljanje zaštićenim područjima

2009 entitetska resorna ministarstva

2.1.4. Korištenje stranih sredstava

2.1.4.1. Identifikacija investitora i programa

2008 entitetska resorna ministarstva

2.1.4.2. Jačanje kapaciteta za aplikaciju, adekvatno potraživanje stranih sredstava

2008 entitetska resorna ministarstva

2.2.1. Jačanje zakonske osnove zaštite prirode

2.2.1.1. Revizija Zakona o zaštiti prirode FBiH, RS i DB u skladu sa NBSAP ciljevima

2009 entitetska resorna ministarstva

2.2.1.2. Razvoj podzakonskih akata i mehanizama njihove implementacije

2008 entitetska resorna ministarstva

23

2.2.2. Povećanje stepena implementacije zakona o zaštiti prirode FBiH, RS i DB

2.2.2.1. Jačanje/formiranje stručnih institucija za implementaciju zakona o zaštiti prirode u RS,DB i FBiH

Od 2008 entitetska resorna ministarstva

2.2.2.2. Edukacija stručnog kadra Od 2008 entitetska resorna ministarstva

2.2.2.3. Uspostava odgovarajućih tehničkih kapaciteta

Od 2008 entitetska resorna ministarstva

2.2.3. Jačanje saradnje entitetskih institucija i zakona

2.2.3.1. Uspostava jedinstvenog procesa upravljanja prirodom kroz odluke resornih ministarstava

Od 2008 entitetska resorna ministarstva

2.2.3.2. Formiranje Direkcije za implementaciju Strategije i uspostavu Natura 2000/Emerald mreže u BiH

Od 2008 vlada BiH, vlade entiteta i DB

2.2.3.3. Saradnja na uspostavi jedinstvene mreže Natura 2000/Emerald područja

Od 2009 entitetska resorna ministarstva i stručne institucije

2.2.4. Jačanje saradnje naučnih institucija iz oblasti prirode

2.2.4.1. Organizacija simpozijuma, kongresa i seminara za identifikaciju mreže Natura 2000/Emerald područja

2008 naučne institucije

2.2.5. Jačanje saradnje unutar NVO sektora

2.2.5.1. Uspostava zajedničkih projekata monitoringa biodiverziteta

Od 2009 entitetska resorna ministarstva i NVO sektor

2.3.1. Usklađivanje sektorskih strategija sa strateškim ciljevima u upravljanju biodiverzitetom

2.3.1.1. Analiza sektorskih strategija 2009 vlade entiteta, DB

2.3.1.2. Identifikacija divergentnih ciljeva

2009 vlade entiteta, DB

24

2.3.1.3. Identifikacija ciljeva optimalnih za proces održivog razvoja

2009 vlade entiteta, DB

2.3.1.4. Modificiranje sektorskih ciljeva u skladu sa strategijom očuvanja biodiverziteta

2010 vlade entiteta, DB

2.3.2. Integrisanje biodiverziteta u sektorske politike i ciljeve

2.3.2.1. Priprema uputstava za identifikaciju i očuvanje biološki/ekološki specifičnih šumskih ekosistema

2010-2012 ekspertni tim

2.3.2.2. Priprema uputstava za identifikaciju i upravljanje biološki/ekološki specifičnim agroekosistemima

2010-2012 ekspertni tim

2.3.2.3. Priprema uputstava za identifikaciju i upravljanje biološki/ekološki specifičnim hidroekosistemima

2010-2012 ekspertni tim

2.3.3. Razvoj procesa integrisanog upravljanja okolinom

2.3.3.1. Priprema uputstava za identifikaciju ekoloških vrijednosti regiona Bosne i Hercegovine

2011-1013 ekspertni tim

2.3.3.2. Razvoj kapaciteta u procesu utvrđivanja optimalne namjene prostora

Od 2011 entitetska resorna ministarstva

2.3.3.3. Razvoj kapaciteta za implementaciju ekosistemskog pristupa u upravljanju prirodom

0d 2011

entitetska resorna ministarstva

2.4.1 Jačanje BiH CHM mreže za razmjenu informacija o

2.4.1.1. Uspostava CHM kancelarije Od 2008 entitetska resorna ministarstva

25

biodiverzitetu 2.4.1.2. Razvoj IT CHM službe Od 2009

entitetska resorna ministarstva

2.4.1.3. Uspostava baza podataka Od 2009 entitetska resorna ministarstva

2.4.2. Promocija procesa razmjene informacija

2.4.2.1. Uspostava lokalne mreže izvještavanja o monitoringu stanja biodiverziteta

Od 2009 entitetska resorna ministarstva

2.4.2.2. Priprema publikacija iz oblasti biodiverziteta BiH

Od 2009 ekspertni tim

2.5.1. Uspostava centara očuvanja starih znanja i praksi

2.5.1.1. Očuvanje starih praksi i znanja kroz ekoturističke aktivnosti

Od 2009 entitetska resorna ministarstva

2.5.1.2. Administriranje tradicionalnih znanja i praksi

Od 2009 entitetska resorna ministarstva

2.5.2. Promocija tradicionalnih znanja i praksi

2.5.2.1. Program promocije tradicionalnih praksi kroz proizvodnju zdrave hrane

2009 entitetska resorna ministarstva

2.5.2.2. Program promocije tradicionalnih vrijednosti kroz publikacije i medije

Od 2009 entitetska resorna ministarstva

3.1.1. Identifikacija senzitivnih područja i ekosistema Bosne i Hercegovine

3.1.1.1. Mapa senzitivnih područja BiH

2008 ekspertni tim

3.1.1.2. Mapa staništa i ekosistema BiH

2009 ekspertni tim

3.1.1.3. Revizija konzervacijskog statusa područja zaštićenih zakonima SRBiH

2009-2010 entitetska resorna ministarstva

3.1.2. Saradnja sa sektorom prostornog planiranja

3.1.2.1. Identifikacija senzitivnih staništa BiH kroz prostorno-planske dokumente FBiH, RS i DB

2009-2010 Vlada FBiH, RS i DB

3.1.2.2. Povećanje kapaciteta prostorno-planske dokumentacije jačanjem rada

Od 2008 Vlada FBiH, RS i DB

26

inspekcijskih službi

3.1.2.3. Povećanje kapaciteta prostorno-planske dokumentacije jačanjem rada sudskih službi

Od 2008 Vlada FBiH, RS i DB

3.1.3. Jačanje instrumenta okolinske dozvole

3.1.3.1. Jačanje mehanizma stručne procjene stanja biološke raznolikosti u procesu sticanja okolinske dozvole

Od 2008 entitetska resorna ministarstva

3.1.3.2. Valorizacija stručne procjene stanja biološke raznolikosti u procesu sticanja okolinske dozvole

Od 2008 ekspertni tim

3.1.3.3. Monitoring mjera zaštite biodiverziteta propisanih okolinskom dozvolom

Od 2008 stručne institucije

3.2.1. Monitoring efekata klimatskih promjena na stanje specijskog diverziteta Bosne i Hercegovine

3.2.1.1. Uspostava efikasnog zakonskog okvira za monitoring specijskog stanja

2008 entitetska resorna ministarstva

3.2.1.2. Razvoj humanih i tehničkih kapaciteta specijskog monitoringa

2008 entitetska resorna ministarstva

3.2.1.3. Uspostava sistema izvještavanja za specijski monitoring

2009 entitetska resorna ministarstva

3.2.2. Monitoring efekata klimatskih promjena na stanje ekosistemskog diverziteta BiH

3.2.2.1. Uspostava efikasnog zakonskog okvira za monitoring ekosistema

2008 entitetska resorna ministarstva

3.2.2.2. Razvoj humanih i tehničkih kapaciteta ekosistemskog monitoringa

2009 entitetska resorna ministarstva

Uspostava sistema izvještavanja za ekosistemski monitoring

2009 entitetska resorna ministarstva

3.2.3. Saradnja u implementaciji Konvencije o biodiverzitetu i Okvirne konvenije o klimatskim

3.2.3.1. Saradnja na nivou ključnih tačaka i referentnih centara BiH

Od 2008 entitetska resorna ministarstva

3.2.3.2. Uspostava sistema izvještavanja o implementaciji ciljeva CBD

Od 2008 entitetska resorna ministarstva

27

promjenama na lokalnom nivou 3.2.3.3. Uspostava interkonvencijskog tijela na lokalnom nivou

Od 2008 entitetska resorna ministarstva

3.3.1. Identifikacija invazivnih vrsta na području BiH

3.3.1.1. Identifikacija vrsta i populacija invazivnih biljaka i gljiva u BiH

2008 ekspertni tim

3.3.1.2. Identifikacija vrsta i populacija invazivne faune u BiH

2008 ekperti

3.3.1.3. Uspostava baze podataka za invazivne vrste u BiH

2008 ekspertni tim

3.3.2. Monitoring invazivnih vrsta u BiH

3.3.2.1. Uspostava sistema praćenja i djelovanja na invazivne vrste

Od 2009 entitetska resorna ministarstva

3.3.2.2. Uspostava monitoring tačaka Od 2009 entitetska resorna ministarstva

3.3.2.3. Uspostava monitoring službe Od 2010 entitetska resorna ministarstva

3.3.3. Sprečavanje širenja invazivnih vrsta na području BiH

3.3.3.1. Identifikacija načina i puteva širenja invazivnih vrsta u BiH

2010-2012 ekspertni tim

3.3.3.2. Uspostava i provođenje metoda sprečavanja širenja invazivnih biljaka i gljiva u BiH

Od 2011 ekspertni tim i službe ministarstava

3.3.3.3. Uspostava i provođenje metoda kontrole širenja invazivnih životinjskih vrsta u BiH

Od 2011 ekspertni tim i službe ministarstava

3.4.1. Jačanje javne svijesti o značaju i vrijednostima biodiverziteta BiH

3.4.1.1. Uspostava sistema okolinske edukacije

Od 2011 vlada FBiH, RS i DB

3.4.1.2. Jačanje rada nevladinih organizacija

Od 2009 vlada FBiH, RS i DB

3.4.1.3. Povezivanje NVO sektora sa Od 2009 entitetska resorna

28

sistemom monitoringa i izvještavanja ministarstva

3.4.1.4. Program kontinuirane medijske prezentacije biodiverziteta

Od 2009 entitetska resorna ministarstva

29

SADRŽAJ

1.1.1.1. Identifikacija tipova ekosistema i uspostava internacionalnih kodova. Interpretacija kodova i tipova ekosistema za jednostavne mogućnosti služenja.

1.1.2.1. Identifikacija i procjena stanja vrsta i ekosistema u planinskim pejzažima bosanskohercegovačkih Dinarida. Identifikacija prostora sa visokim biološkim i ekološkim vrijednostima.

1.1.2.2. Zakonska procedura proglašenja zaštićenih područja, identifikovanih procesom valorizacije u planinskim pejzažima bosanskohercegovačkih Dinarida

1.1.3.1. Identifikacija i procjena stanja vrsta i ekosistema u klisurama i kanjonima riječnih tokova, kao reliktno- refugijalnim pejzažima Bosne i Hercegovine.

1.1.3.2. Zakonska procedura proglašenja zaštićenih područja, identifikovanih procesom valorizacije u klisurama ikanjonima riječnih tokova Bosne i Hercegovine

1.1.4.1. Identifikacija i procjena stanja vrsta i ekosistema u kraškim poljima, kao specifičnim pejzažima Bosne i Hercegovine.

1.1.4.2. Zakonska procedura proglašenja zaštićenih područja, identifikovanih procesom valorizacije u kraškim poljima Bosne i Hercegovine

1.1.5.1. Identifikacija i procjena stanja vrsta i ekosistema u močvarnim područjima, kao specifičnim pejzažima Bosne i Hercegovine.

1.1.5.2. Zakonska procedura proglašenja zaštićenih područja, identifikovanih procesom valorizacije u močvarnim područjima Bosne i Hercegovine

1.1.6.1. Identifikacija i procjena stanja vrsta i šumskih ekosistema Bosne i Hercegovine

1.1.6.2. Zakonska procedura proglašenja zaštićenih područja, identifikovanih procesom valorizacije u šumskim ekosistemima Bosne i Hercegovine

1.2.1.1. Naučna publikacija o morfologiji, sistematici i ekologiji identifikovanih biljnih vrsta u Bosni i Hercegovini

1.2.1.2. Naučna publikacija o morfologiji, sistematici i ekologiji identifikovanih životinjskih vrsta u Bosni i

Sadržaj strateških zadataka za zaštitu biološke i pejzažne raznolikosti Bosne i Hercegovine

30

Hercegovini

1.2.1.3. Naučna publikacija o morfologiji, sistematici i ekologiji identifikovanih vrsta gljiva u Bosni i Hercegovini

1.2.2.1. Naučna publikacija/dokument o ugroženim biljnim vrstama BiH

1.2.2.2. Naučna publikacija/dokument o ugroženim životinjskim vrstama BiH

1.2.2.3. Naučna publikacija/dokument o ugroženim vrstama gljiva BiH

1.2.3.1. Identifikacija područja rasprostranjenja pojedinih ugroženih vrsta u Bosni i Hercegovini

1.2.3.2. Zakonska procedura proglašenja zaštićenih područja u cilju zaštite staništa ugroženih vrsta Bosne i Hercegovine

1.2.3.3. Uspostava metoda, zakonskih osnova i službi monitoringa stanja ugroženih vrsta Bosne i Hercegovine

1.2.4.1. Revitalizacija postojećih botaničkih vrtova, arboretuma, mediteranetuma i muzejskih zbirki o diverzitetu vrsta u BiH

1.2.4.2. Uspostava ex situ konzervacije endemičnih i ugroženih vrsta na genetičkom nivou

1.2.4.3. Uspostava reprezentativnog vrta za konzervaciju ugroženih vrsta

1.3.1.1. Utvrđivanje i evaluacija autohtonog genofonda Bosne i Hercegovine

1.3.1.2. Program aktivnosti za očuvanje autohtonog biljnog genofonda Bosne i Hercegovine u prirodnim uslovima

1.3.1.3. Program aktivnosti za očuvanje autohtonog životinjskog genofonda Bosne i Hercegovine u prirodnim uslovima

1.3.2.1. Procjena stanja i stepena ugroženosti vrsta sa crvenih listi. Program prioritetnih akcija za kritično ugrožene vrste

1.3.2.2. Razvoj aktivnosti konzervacije vrsta BiH izvan njihovih prirodnih staništa

1.3.2.3. Razvoj specifičnih oblika ex situ konzervacije vrsta Bosne i Hercegovine

1.3.2.4. Uspostava specifičnih centara za uzgoj ugroženih vrsta u cilju reintrodukcije i očuvanja

1.3.3.1. Razvoj sistema monitoringa stanja vrsta na genetičkom nivou

31

1.3.4.1. Kontrola kvaliteta i ulaska genetički modificirane hrane

1.3.4.2. Kontrola potencijalnog širenja genetički modificiranih organizama u prirodnu sredinu

2.1.1.1. Procjena troškova uspostave glavnih i pratećih mehanizama upravljanja prirodom

2.1.1.2. Procedura identifikacije izvora i visine sredstava, te postizanja saglasnosti za stalnu finansijsku podršku

2.1.2.1. Identifikacija izvora, visine i raspodjele sredstava koja privredni sektori izdvajaju po osnovu korištenja resursa

2.1.2.2. Uspostava principa transparentnosti u kontroli postojećih ekonomskih mehanizama

2.1.3.1. Razvoj poticajnih mjera za privredne subjekte u oblasti očuvanja prirode

2.1.3.2. Razvoj aktivnosti na promociji poslovanja u oblasti očuvanja prirode

2.1.4.1. Istraživanje mogućnosti korištenja stranih sredstava

2.1.4.2. Edukacija u oblasti

2.2.1.1. Usklađivanje postojećih zakona sa evropskom legislativom u oblasti

2.2.1.2. Otvaranje operativnih mogućnosti za provođenje zakona

2.2.2.1. Uspostavljanje/jačanje stručnih tijela za zaštitu prirode

2.2.2.2. Stručno jačanje i širenje humanih kapaciteta za zaštitu prirode

2.2.2.3. Jačanje i širenje tehničkih kapaciteta za zaštitu prirode

2.2.3.1. Saradnja i usklađivanje globalnih aktivnosti na zaštiti prirode u cilju postizanja boljih i krupnijih efekata

2.2.3.2. Formiranje stručnog tijela za kontolu realizacije i praćenje efikasnosti Strategije, te kontrola razvoja jedinstvene Natura 2000/EMERALD mreže

2.2.3.3. Usklađivanje kriterija i kooperacija na razvoju jedinstvene Natura 2000/EMERALD mreže

2.2.4.1. Identifikacija specifičnih bosanskohercegovačkih kriterija za identifikaciju Natura/EMERALD područja

2.2.5.1. Realizacija zajedničkih projekata za vrste, staništa i ekosisteme sa arealom na području cijele BiH

2.3.1.1. Analiza ciljeva razvojnih strategija u privrednim sektorima BiH

32

2.3.1.2. Identifikacija ciljeva sa međusobno nepomirljivim efektima

2.3.1.3. Identifikacija ciljeva sektorskih strategija sa sinergijskim efektima

2.3.1.4. Usklađivanje ciljeva sektorskih strategija sa ciljevima Strategije za očuvanje biološke i pejzažne raznolikosti

2.3.2.1. Razvoj i jačanje aktivnosti očuvanja biološke i pejzažne raznolikosti kroz sektor šumarstva

2.3.2.2. Razvoj i jačanje aktivnosti očuvanja biološke i pejzažne raznolikosti kroz sektor poljoprivrede

2.3.2.3. Razvoj i jačanje aktivnosti očuvanja biološke i pejzažne raznolikosti kroz sektor vodoprivrede

2.3.3.1. Razvoj i jačanje aktivnosti očuvanja biološke i pejzažne raznolikosti kroz sektor prostornog planiranja

2.3.3.2. Razvoj humanih kapaciteta sa sposobnostima za valorizaciju prirodnih vrijednosti u oblasti prostornog planiranja

2.3.3.3. Razvoj stručnih timova sa sposobnostima za valorizaciju i održivo iskorištavanje potencijala i resursa prostora

2.4.1.1. Uspostava kancelarije mreže za razmjenu podataka

2.4.1.2. Razvoj tehničkih i humanih kapaciteta za mrežu razmjene podataka

2.4.1.3. Uspostava baza o naučnim kapacitetima i informacijama

2.4.2.1. Uspostava procesa praćenja i izvještavanja o stanju vrsta i ekosistema Bosne i Hercegovine

2.4.2.2. Razvoj aktivnosti sa ciljem promocije značaja i javnosti podataka o stanju biodiverziteta

2.5.1.1. Razvoj sinergijskih aktivnosti implementacije člana 8 (j) Konvencije o biodiverzitetu, sektora turizma i programa smanjenja siromaštva

2.5.1.2. Uspostava baza podataka u stručnim institucijama u cilju očuvanja starih znanja i praksi

2.5.2.1. Razvoj sinergijskih aktivnosti implementacije člana 8 (j) Konvencije o biodiverzitetu i programa smanjenja siromaštva

2.5.2.2. Razvoj sinergijskih aktivnosti implementacije člana 8 (j) Konvencije o biodiverzitetu i programa Jačanja okolinske svijesti

33

3.1.1.1. GIS mapa i interpretacija ekološki vrijednih područja BiH osjetljivih na dejstva antropogenih faktora

3.1.1.2. GIS mapa i interpretacija identificiranih tipova staništa/ekosistema na području BiH

3.1.1.3. Procjena stanja ranije zaštićenih području sa usklađivanjem sa IUCN kategorizacijom

3.1.2.1. Inoviranje prostorno-planske dokumenatcije FBiH, RS i DB u skladu sa mapom senzitivnih područja

3.1.2.2. Kontrola implementacije prostorno-planskih dokumenata u identificiranim ekološki vrijednim područjima BiH

3.1.2.3. Povećanje efikasnosti sudskih službi u rješavanju predmeta po zahtjevima inspekcijskih službi

3.1.3.1. Jačanje/razvoj stručnih humanih kapaciteta sa sposobnostima valorizacije biološke i pejzažne raznolikosti i procjene mjera kod sticanja okolinske dozvole

3.1.3.2. Ekspertna saglasnost sa stručnom procjenom stanja biološke i pejzažne raznolikosti u procesu sticanja okolinske dozvole

3.1.3.3. Uspostava mehanizama kontrole nad implementacijom mjera propisanih u procesu sticanja okolinske dozvole

3.2.1.1. Razvoj operativnih mehanizama za monitoring stanja vrsta

3.2.1.2. Razvoj humanih i tehničkih kapaciteta sposobnih za praćenje stanja vrsta

3.2.1.3. Razvoj prohodnog vertikalnog toka izvještavanja o stanju vrsta, neophodnog za poduzimanje akcija

3.2.2.1. Razvoj operativnih mehanizama za monitoring stanja ekosistema

3.2.2.2. Razvoj humanih i tehničkih kapaciteta sposobnih za praćenje stanja ekosistema

3.2.2.3. Razvoj prohodnog vertikalnog toka izvještavanja o stanju ekosistema, neophodnog za poduzimanje akcija

3.2.3.1. Prohodnost informacija kroz horizontalne nivoe institucija u sistemu upravljanja prirodom i jačanje uloge u donošenju odluka

3.2.3.2. Povezivanje informacija horizontalnog i vertikalnog nivoa o stanju biološke i pejzažne raznolikosti BiH

3.2.3.3. Razvoj saradnje sa ključnim tačkama za implementaciju komplementarnih konvencija

3.3.1.1. Identifikacija invazivnih vrsta biljaka i gljiva u BiH i rasprostranjenja njihovih populacija

34

3.3.1.2. Identifikacija invazivnih životinjskih vrsta u BiH i rasprostranjenja njihovih populacija

3.3.1.3. Uspostava baza o identifikovanim invazivnim vrstama biljaka, životinja i gljiva i arealima njihovih populacija

3.3.2.1. Razvoj institucionalnog okvira za praćenje invazivnih vrsta biljaka, životinja i gljiva u BiH

3.3.2.2. Razvoj prostorne mreže za praćenje invazivnih vrsta biljaka, životinja i gljiva

3.3.2.3. Razvoj službi za praćenje invazivnih vrsta biljaka, životinja i gljiva

3.3.3.1. Identifikacija mehanizama širenja invazivnih vrsta biljaka, životinja i gljiva

3.3.3.2. Naučna i stručna identifikacija i implementacija metoda za sprečavanje širenja ivazivnih biljaka i gljiva

3.3.3.3. Naučna i stručna identifikacija i implementacija metoda za sprečavanje širenja invazivnih životinjskih vrsta

3.4.1.1. Inoviranje nastavnih planova i programa sa uvođenjem okolinske edukacije na svim nivoima obrazovanja

3.4.1.2. Jačanje finansijske podrške za omasovljavanje i podizanje kvaliteta i efikasnosti NVO sektora u oblasti očuvanja prirode

3.4.1.3. Razvoj programa za uključivanje NVO sektora u sistem praćenja stanja vrsta, ekosistema i pejzaža

3.4.1.4. Razvoj aktivnosti promocije značaja i vrijednosti biološke i pejzažne raznolikosti Bosne i Hercegovine

59

Sve odredbe i smjernice Strategije, iskazane kroz determinisane ciljeve u Akcionom planu, te efikasnost i dinamika njihove implementacije, odvijaće se pod stalnim monitoringom adekvatnih institucija, ustrojenih u skladu sa općim društvenopolitičkim ustrojstvom Bosne i Hercegovine. U cilju osiguranja pravovremene i adekvatne mjerljivosti opće i posebne efikasnosti strateških pravaca, te njenih uticaja na ekonomski i društveni razvoj, neophodna je i identifikacija, tj. uspostava indikatora efikasnosti, koji bi na najjednostavniji način pružili potrebne odgovore i procjenu stepena realizacije pojedinih strateških ciljeva. Uvažavajući složenost i značaj uspostavljenih strateških prioriteta, društveno-ekonomske i političke trendove na prostoru Bosne i Hercegovine, njena međunarodna opredjeljena s jedne, a specifičnosti u oblasti biološke raznolikosti s druge strane, determinišu se sljedeći indikatori za monitoring efikasnosti Strategije:

1. Stepen implementiranosti i završenosti strateških zadataka u predviđenoj dimenziji vremena. Suština značenja ovog indikatora ogleda se u stepenu implementacije pojedinih strateških zadataka, u konkretnoj dimenziji vremena (% završenosti zadatka nakon 3. i nakon 5. godine implementacije Strategije)

2. Površina teritorija Bosne i Hercegovine pod odgovarajućim režimom zaštite. Ovaj indikator pruža mogućnosti transparentne mjerljivosti , iskazane kroz povećanje procenta zaštićenih površina u datoj dimenziji vremena (nakon 3. i nakon 5. godine implementacije Strategije).

3. Finansijska podrška. Ovaj indikator podrazumijeva stopu izvdvajanja finansijskih sredstava iz pojedinih budžetskih izvora (godišnja stopa sa identifikacijom tačnog izvora)

4. Finansijska podrška iz vanbudžetskih sredstava. Indikator će se uspostaviti na osnovu odnosa aplikacija i dobijenih sredstava (sredstva iz međunarodnih fondova: GEF, Svjetska banka etc.)

5. Stepen usaglašenosti domaće legislative sa međunarodnim dokumentima. Dati indikator podrazumijeva stepen usaglašenosti domaće legislative sa međunarodnim dokumentima u oblasti upravljanja biološkom raznolikosšću.

6. Razvoj legislative. Indikator će se procijeniti na osnovu broja donesenih zakona i podzakonskih akata, koji reguliše pitanje upravljanja biološkom i pejzažnom raznolikosšću.

7. Razvoj ekološke mreže Natura 2000. Dati indikator će se pratiti tokom perioda implementacije Strategije kroz povećanje identifikovane površine koja će biti obuhvaćena budućom mrežom.

Monitoring efikasnosti Strategije za zaštitu biološke i pejzažne raznolikosti Bosne i Hercegovine (2008-2015)