STRATEGIJA RAZVOJA MALIH I SREDNJIH PREDUZEA

U REPUBLICI SRPSKOJ

ZA PERIOD 2006 - 2010. GODINA

Banja Luka, februar 2006. godine

REPUBLIKA SRPSKA

VLADA

1

S A D R A J

1. Uvodne napomene 02 1.1. Mala i srednja preduzea definicija i znaaj 03 1.2. Makroekonomski ambijent u kojem posluju MSP u RS 04

2. Analiza stanja MSP u Republici Srpskoj 08 2.1. Struktura MSP i preduzetnika u RS 08

2.2. Analiza institucionalne podrke MSP 11 2.3. Analiza finansijske podrke MSP-u 17 2.3.1. Podrka javnog sektora 17 2.3.2. Finansijska ponuda komercijalnih banaka 17 2.3.3. Finansijska ponuda mikrokreditnih organizacija 18 2.3.3. Finansijska ponuda lizing kua 19

3. Identifikacija prepreka za razvoj MSP u RS 19 3.1 Administrativno-pravne prepreke 19 3.2. Ekonomske prepreke 21 3.3. Drutveno-politike i kadrovske prepreke 24 3.4. Demografsko-socioloke prepreke 24 3.5. Prepreke karakteristine za regionalni razvoj 25 3.6. Ostale prepreke 26

4. Identifikacija potencijala za razvoj MSP u RS 27 4.1. Prirodni resursi 27

4.1.1. Poljoprivredno zemljite 27 4.1.2. umski resursi 27 4.1.3. Vodni potencijal 28 4.1.4. Prirodne ljepote i ostali turistiki potencijali 28

4.2. Geostrateki potencijali 29 4.3. Demografski potencijali 29 4.4. Trini potencijali 31 4.5. Privredna tradicija 31 4.6. Potencijali kljunih privrednih djelatnosti 32

5. SWOT analiza 36 6. Strateki ciljevi i podsticajne mjere za MSP u RS za period 2006. - 2010. godina 38

6.1. Vizija razvoja i strateki ciljevi 38 6.2. Operativni ciljevi 38

6.2.1. Jaanje finansijske podrke MSP i preduzetnitva 38 6.2.2. Ubrzanje postupka i smanjenje trokova registracije poslovnih subjekata 39 6.2.3. Smanjenje fiskalnog optereenja i poreska politika ka MSP 40 6.2.4. Jaanje institucionalne podrke razvoja MSP 40 6.2.5. Stvaranje i razvoj preduzetnike infrastrukture 41 6.2.6. Partnerstvo i klasterizacija MSP 41 6.2.7. Obrazovanje preduzetnika 41

6.2.7.1. Srednjekolsko struno obrazovanje 41 6.2.7.2. Visokokolsko obrazovanje 42 6.2.7.3. Neformalno obrazovanje i sticanje vjetina 42

6.2.8. Jaanje inovacijske i tehnoloke konkurentnosti MSP 43 6.2.9. Jaanje uloge informaciono-komunikacionih tehnologija u razvoju MSP 43 6.2.10. Internacionalizacija MSP 44

6.3. Programi podsticaja razvoja MSP za period 2006. 2010. godina 44 7. Matrica programa podsticaja sa nosiocima, vremenskim i finansijskim okvirom 50

7.1. Planirana podsticajna sredstva koja je potrebno izdvojiti za sprovoenje Strategije razvoja MSP u RS za period 2006. - 2010. godina 53

8. Monitoring sprovoenja strategije razvoja MSP u RS za period 2006.-2010. godina 53

2

1. UVODNE NAPOMENE Strategija razvoja malih i srednjih preduzea u Republici Srpskoj za period 2006.- 2010. god. ima za cilj da kreira okvir za stvaranje dinaminog, konkurentnog i izvozno orijentisanog sektora malih i srednjih preduzea u Republici Srpskoj u narednom petogodinjem periodu. Najznaajniji drutveni i privredni efekti koji e se postii uspjenom realizacijom Strategije bie poveanje zaposlenosti, poveanje izvoza, smanjenje platnog deficita, ravnomjerniji regionalni razvoj i jaanje materijalne osnove za obrazovanje, zdravstvo, i druge vane drutvene djelatnosti. Analiza stanja u oblasti malih i srednjih preduzea sa prijedlogom mjera za poboljanje uslova poslovanja, koja ini polaznu osnovu za Strategiju, pokazuje da su strateki ciljevi realni i ostvarivi. Ostvarenjem stratekih ciljeva odnos broja malih i srednjih preduzea i preduzetnikih radnji odnosno malih i srednjih pravnih subjekata prema ukupnom broju stanovnika, kao i broj zaposlenih u ovom sektoru u Republici Srpskoj znaajno e se pribliiti prosjeku u Evropskoj Uniji. Strategiju je obradila Republika agencija za razvoj malih i srednjih preduzea u saradnji sa naunim saradnicima: prof. dr Janko Cvijanovi, Univerzitet u Beogradu, prof. dr Milenko Dosti, Univerzitet u Sarajevu, prof. dr Vujo Vukmirica i prof. dr Sretko Kopi, Univerzitet u Banjoj Luci, koji su obradili kljune segmente Strategije: Potencijali za razvoj MSP; Prepreke za razvoj MSP; Izvozna konkuretska sposobnost MSP i Vizija dugoronog razvoja MSP sa kljunim programima koje trebaju stvoriti poslovni ambijent za razvoj MSP u Republici Srpskoj. Metodoloki pristup u izradi Strategije polazi od sljedeih principa: usklaenost sa Evropskom poveljom za mala preduzea, sektorski pristup razvoju malih i srednjih preduzea, ujednaenje regionalnog razvoja Republike Srpske i jaanje lokalnih inicijativa. Usklaenost sa Evropskom poveljom za mala preduzea ogleda se naroito kroz jeftinije i bre pokretanje malih preduzea, bolje zakonodavstvo i propise, oporezivanje i finansijsku podrku, obrazovanje i obuku za preduzetnitvo, razvijanje tehniko-inovativnih i organizacionih znanja, bolje korienje jedinstvenog trita, implementaciju informaciono-komunikacionih tehnologija i efikasnije predstavljanje interesa MSP na meunarodnom i dravnom nivou. U cilju to efikasnijeg i racionalnijeg koritenja nedovoljnih finansijskih sredstava, neophodno je fokusirati podsticajne mjere na manji broj privrednih sektora i to prvenstveno na prehrambeni, drvopreraivaki, turistiki, metalopreraivaki i sektor informaciono-komunikacionih tehnologija. S obzirom na vrlo neujednaen regionalni razvoj Republike Srpske u Strategiji je predvieno posebno podsticanje manje razvijenih i pograninih podruja. Za realizaciju ovih aktivnosti neophodno je formiranje regionalnih razvojnih centara Agencije i usmjeravanje sredstava u zavisnosti od stepena razvijenosti regija. Za razvoj MSP od prioritetne vanosti je stvaranje razvojnog ambijenta na lokalnom nivou, pa je u Strategiji poklonjena velika panja razvoju lokalne institucionalne i preduzetnike infrastrukture: lokalne agencije, odjeljenja za privredu, info pultovi, poslovni inkubatori i poslovne zone. Praenje realizacije Strategije e vriti Republika agencija za razvoj malih i srednjih preduzea u saradnji sa Ministarstvom za privredu, energetiku i razvoj kroz etvoromjesene izvjetaje koji e se podnositi Vladi RS i godinje izvjetaje Narodnoj skuptini Republike Srpske.

3

1.1. Mala i srednja preduzea definicija i znaaj Mala i srednja preduzea su glavni nosilac razvoja privrede evropskih zemalja. Vani su pokretai inovacija, zaposlenja, te socijalne i lokalne integracije u Evropi. Evropska povelja za mala preduzea, koja je obavezna za sve zemlje lanice Evropske unije, zemlje kandidate za lanstvo u Evropsku Uniju i zemlje Zapadnog Balkana (Albanija, Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Makedonija, Srbija i Crna Gora i Kosovo), istie deset podruja koji su znaajni za poboljanje poslovnog okruenja za mala preduzea, a odnose se na reformu zakona, pristup finansijama, poslovno zastupanje, obrazovanje u preduzetnitvu, konkurentnost i dr. Bosna i Hercegovina je potpisala Evropsku povelju za mala preduzea u junu 2003. godine. Zajedno sa drugim zemljama Zapadnog Balkana, Bosna i Hercegovina dostavlja godinje izvjetaje Evropskoj komisiji o ostvarenim ciljevima Povelje. Sprovoenje ciljeva zacrtanih Poveljom predstavlja veoma znaajan korak ka lanstvu u Evropsku Uniju. ta su to mala i srednja preduzea? Postoje razliite definicije malih i srednjih preduzea. U Velikoj Britaniji mala preduzea se definiu kao subjekti koji imaju do 200 zaposlenih, u Francuskoj mala preduzea zapoljavaju od 6 do 50, odnosno do 100 ili 200 zaposlenih, srednja od 51 do 500 zaposlenih, dok se na primjer u Njemakoj, za definisanje malih i srednjih preduzea pored broja zaposlenih, uzima u obzir i ukupni godinji prihod. Prema odredbama EU mala i srednja preduzea imaju manje od 250 zaposlenih, godinji promet manji od 40 miliona eura i upravljaki su nezavisna. Prema OECD definiciji mala i srednja preduzea imaju manje od 500 zaposlenih, mada se svakoj zemlji ostavlja prostor da ovaj broj smanji ili povea (u nekim zemljama 100 ili ak 300 zaposlenih predstavlja gornju granicu). Mikro preduzea imaju 1- 4 zaposlenih, vrlo mala 5- 19, mala 20 99 i srednja preduzea 99 500 zaposlenih. U Bosni i Hercegovini ne postoji jedinstvena, zajednika definicija MSP. Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH je krajem 2004. godine pokrenulo inicijativu za definiciju koncepta malih i srednjih preduzea na nivou drave s obzirom da se na entitetskim nivoima koriste razliite definicije. U Republici Srpskoj, prema Zakonu o podsticanju razvoja malih i srednjih preduzea (Slubeni glasnik RS, br. 64/02), preduzea se prema veliini razvrstavaju na mala i srednja u zavisnosti od:

prosjenog broja zaposlenih ukupnog prihoda od prodaje zbira bilansne aktive.

U skladu s tim mala preduzea se definiu kao pravna lica koja: zapoljavaju prosjeno godinje od 11 do 50 radnika, ostvaruju ukupni godinji prihod od prodaje do 4.000.000,00 konvertibilnih maraka, ili imaju

zbir bilansne aktive u vrijednosti do 2.000.000,00 konvertibilnih maraka. U okviru malih preduzea razlikujemo i mikro preduzea koja zapoljavaju prosjeno godinje do deset radnika. Srednja preduzea su pravna lica koja:

zapoljavaju prosjeno godinje od 51 do 250 radnika, ostvaruju ukupni godinji prihod od prodaje do 20.000.000,00 konvertibilnih maraka, ili imaju

zbir bilansne aktive u vrijednosti do 10.000.000,00 konvertibilnih maraka. U cilju usklaivanja definicije malih i srednjih preduzea u RS sa direktivama EU predviena je izmjena u Zakonu o podsticanju razvoja malih i srednjih preduzea u prvoj polovini 2006. godine. Prema podacima Evropske banke za obnovu i razvoj, u veini zemalja Jugoistone Evrope uee MSP u bruto domaem proizvodu je vie od 50%. Slika 1.1. prikazuje broj MSP na 1000 stanovnika u zemljama Jugoistone Evrope i zemljama lanicama EU u 2002. godini.1 Bosna i Hercegovina (7), Moldavija (6,1) i Srbija i Crna Gora (7,8), su u 2002. godini imale najmanji broj malih i srednjih preduzea na 1000 stanovnika u odnosu na ostale zemlje regiona. Najvei broj MSP na 1000 stanovnika imale su Poljska (87), Maarska (85,9) i eka (85,1).

1 Izvor: European Bank for Reconstruction and Development, Spotlight on south-eastern Europe, 2004

4

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

80.0

90.0

Alba

nija

Bosn

a i H

erce

govi

na

Buga

rska

Hrv

atsk

a

Mak

edon

ija

Mol

davi

ja

Rum

unija

Srbi

ja i

Crn

a G

ora

e

ka

Ma

arsk

a

Poljs

ka

Slov

aka

Slov

enija

Zem

lje E

U (2

000)

Slika 1.1. Broj MSP na 1000 stanovnika u zemljama Jugoistone Evrope

Da bi se ovakva slika o malim i srednjim preduzeima u Bosni i Hercegovini poboljala, potrebno je stvoriti to povoljnije okruenje za razvoj ovog sektora.

1.2. Makroekonomski ambijent u kojem posluju MSP u RS Makroekonomski ambijent u kojem posluju MSP u Republici Srpskoj odnosno stanje ukupne privrede Republike Srpske prikazano je kroz nekoliko osnovnih pokazatelja, kao to su: bruto domai proizvod, industrijska proizvodnja, ostvareni robni promet sa inostranstvom - uvoz i izvoz, pokazatelji zaposlenosti i stopa inflacije. Kao izvor podataka koriteni su podaci Republikog zavoda za statistiku RS. Bruto domai proizvod u Republici Srpskoj obraunat je proizvodnom metodom koja je zasnovana na konceptu sistema nacionalnih rauna po kojem se osim proizvodnih djelatnosti u obzir uzimaju i neproizvodne djelatnosti kao to su finansijsko posredovanje, obrazovanje, zdravstvo, dravna uprava, drutvene organizacije i sl. Bruto domai proizvod se sastoji od bruto dodate vrijednosti i poreza na promet umanjenog za subvencije. Vrijednost bruto domaeg proizvoda u Republici Srpskoj i njegova dinamika rasta za period 2002 - 2004. godina prikazani su u tabeli 1.1 i slici 1.2.

Tabela 1.1. Bruto domai proizvod u Republici Srpskoj za period 2002 - 2004. godina Pokazatelj/godina 2002. 2003. 2004.

Bruto domai proizvod u trinim cijenama (u hilj. KM) 3417542 3717022 4225687 Bruto domai proizvod po stanovniku (KM) 2348 2539 2871 Indeks rasta BDP 108.8 113.7

Izvor: Republiki zavod za statistiku RS

0500

1,0001,5002,0002,5003,0003,5004,0004,500

2002. 2003. 2004.

(u h

iljad

ama)

0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

3,500

Bruto domai proizvod u trinim cijenama (milioni KM)Broj stanovnika (u hiljadama)Bruto domai proizvod po stanovniku (KM)Indeks rasta BDP

Slika 1.2. BDP u Republici Srpskoj za period 2002 - 2004. godina

5

Rast bruto domaeg proizvoda u Republici Srpskoj je zabiljeen i u 2003. i 2004. godini. Bruto domai proizvod u 2003. godini, u odnosu na bruto domai proizvod 2002. godine, porastao je za 8,8% to je posljedica rasta bruto dodate vrijednosti koja porasla za 10,8% i rasta prihoda od poreza na promet za 1,2%. Ovakva promjena je posljedica postepenog oporavka industrijske proizvodnje koja je u 2003. godini zabiljeila rast od 5,7%. Bruto domai proizvod po stanovniku u 2003. godini iznosio je 2.539 KM dok je u 2002. godini iznosio 2.348 KM. Rast bruto domaeg proizvoda u 2004. godini za 13,7% posljedica je rasta bruto dodate vrijednosti za 15,6% i rasta prihoda od poreza na promet za 5,7%. Industrijska proizvodnja je takoe zabiljeila rast od 9,7%. U 2004. godini je takoe obiljeen rast i bruto domaeg proizvoda po stanovniku na 2.871 KM. Vrijednost bruto domaeg proizvoda i bruto dodate vrijednosti i njihova struktura po djelatnostima kao i indeks rasta za period 2002 - 2004. godina prikazan je u tabeli 1.2. Tabela 1.2. Struktura bruto domaeg proizvoda i bruto dodate vrijednosti u Republici Srpskoj po

djelatnostima za period 2002 - 2004. godina

Bruto dodata vrijednoost u osnovnim cijenama (u hilj. KM)

Struktura u % Indeks

2002 2003 2004 2002 2003 2004 2003/ 2002 2004/ 2003

Poljoprivreda i umarstvo 568596 505912 636609 21,1 16,9 18,4 89,0 125,8 Ribarstvo 1155 974 1593 0,0 0,0 0,0 84,3 163,6 Vaenje rude i kamena 41135 52202 71321 1,5 1,7 2,1 126,9 136,6 Preraivaka industrija 231552 251372 286575 8,6 8,4 8,3 108,6 114,0 Proizvodnja i snabdjevanje el.energijom, gasom, parom i toplom vodom

174806 262375 294820 6,5 8,8 8,5 150,1 112,4

Graevinarstvo 192586 160531 180578 7,1 5,4 5,2 83,4 112,5 Ukupno proizvodne djelatnosti 1209830 1233366 1471496 44,8 41,2 42,6 101,9 119,3

Trgovina na malo i veliko 346238 446886 574071 12,8 14,9 16,6 129,1 128,5

Hoteli i restorani 100175 123486 154948 3,7 4,1 4,5 123,3 125,5 Saobraaj i veze 322721 343982 356204 12,0 11,5 10,3 106,6 103,6

Finansijsko posredovanje 99722 123858 138858 3,7 4,1 4,0 124,2 112,1 Aktivnosti u vezi s nekretninama 46184 47723 53792 1,7 1,6 1,6 103,3 112,7

Dravna uprava 373182 397267 408229 13,8 13,3 11,8 106,5 102,8

Obrazovanje 127722 135813 151186 4,7 4,5 4,4 106,3 111,3

Zdravstvo 122672 143333 155847 4,5 4,8 4,5 116,8 108,7

Ostalo 39409 88580 107789 1,5 3,0 3,1 224,8 121,7

Ukupno uslune djelatnosti 1578025 1850928 2100924 58,4 61,9 60,8 117,3 113,5 FISIM2 -87662 -93019 -114292 -3,2 -3,1 -3,3

Ukupno po djelatnostima 2700193 2991275 3458128 100,0 100,0 100,0 110,8 115,6 Porez na proizvode i usluge 717349 725747 767559 BRUTO DOMAI PROIZVOD 3417542 3717022 4225687 108,8 113,7

Izvor: Republiki zavod za statistiku RS U strukturi bruto domaeg proizvoda u Republici Srpskoj u periodu 2002 - 2004. godina najvee uee u odnosu na ostale djelatnosti imaju poljoprivreda i umarstvo. Uee industrijske proizvodnje i proizvodnih usluga je na niskom nivou to se odraava i na ostale makroekonomske indikatore kao to su stopa zaposlenosti, spoljnotrgovinski bilans i dr. U 2004. godini je u odnosu na 2003. godinu ostvaren rast proizvodnih djelatnosti za 19,3% od ega je najvei rast ostvaren u ribarstvu (63,6%), koji je u direktnoj vezi sa poveanjem broja i rastom

2 FISIM predstavlja razliku izmeu potraivanja po osnovu kamata (aktivne kamate) i obaveza po kamatama (pasivne kamate) za institucionalne jedinice finansijskog posredovanja. Ovom stavkom je izvrena korekcija bruto dodate vrijednosti za nivo ukupne ekonomije.

6

, (36,6%) . Uee uslunih djelatnosti u strukturi bruto domaeg proizvoda je vee u odnosu na proizvodne djelatnosti pa je tako sa 58,4% u 2002. godini njihovo uee poraslo na 60,8% u 2004. godini to je posljedica rasta: trgovina na veliko i malo (28,5%) i hoteli i restorani (25,5%). Industrijska proizvodnja je poveana i u 2003. i 2004. godini pa je tako u 2003. godini u odnosu na 2002. godinu rast industrijske proizvodnje iznosio 5,7% a u 2004. godini 9,7% u odnosu na isti period 2003. godine. Najvei rast ostvaren je u vaenju rude i kamena i preraivakoj industriji.

Tabela 1.3. Indeks fizikog obima industrijske proizvodnje u periodu 2002- 2004.godina

Industrijska proizvodnja/period 2003/2002 2004/2003

Ukupno industrijska proizvodnja 105,7 109,7 Vaenje rude i kamena 122,4 136,7 Preraivaka industrija 99,5 107,2 Proizvodnja i snabdjevanje elektrinom enegijom, gasom, parom i toplom vodom 116,3 105,7

Izvor: Republiki zavod za statistiku RS Spoljnotrgovinska robna razmjena Republike Srpske u 2004. godini je poveana za 29,9% u odnosu na 2002. godinu dok deficit spoljnotrgovinske razmjene premauje 2 puta vrijednost ostvarenog izvoza. Pokrivenost uvoza izvozom u 2002. godini iznosila je 26,13%, 2003. godine 24,94% a 2004. godine pokrivenost uvoza izvozom je bila 31,19%. Razlog tome je pokretanje nekoliko znaajnih kapaciteta kao to su Tvornica glinice Bira, Novi rudnici Ljubija i dr. Najznaajniji spoljnotrgovinski partneri RS u uvozu su susjedne zemlje odnosno bive jugoslovenske republike (Srbija i Crna Gora, Hrvatska i Slovenija), Italija i SR Njemaka. Ukupna vrijednost uvoza u Republiku Srpsku u 2003. godini iznosila je 2.150.546 hiljada KM to je za 0,6% manje u odnosu na uvoz ostvaren u 2002. godini. U 2004. godini poveana je ukupna vrijednost uvoza za 25,7% i iznosila je 2.702.771 hiljada KM a najvaniji partneri RS su bili Srbija i Crna Gora (26,2%), Hrvatska (11,3%), SR Njemaka (9,1%) i Italija (9,0%). Najvee uee u uvozu zauzima roba iroke potronje od kojih se veliki dio moe proizvoditi u Republici Srpskoj to predstavlja znaajnu mogunost za osnivanje novih MSP uz obezbjeenje adekvatnih podsticaja za njihovo osnivanje.

Tabela 1.4. Robni promet Republike Srpske sa inostranstvom uvoz (u hilj. KM)

Uvoz Indeksi Zemlja/godina 2002 2003 2004 I-VII 2005 2003/2002 2004/2003

Srbija i Crna Gora 553.087 487.951 706.832 394.197 88,2 144,9 Slovenija 246.092 157.303 158.961 80.483 63,9 101,1 SR Njemaka 157.192 215.309 244.592 160.152 137,0 113,6 Austrija 165.079 89.415 121.167 68.348 54,2 135,5 Italija 155.649 149.578 243.614 164.283 96,1 162,9 Hrvatska 236.434 254.865 305.518 131.499 107,8 119,9 Maarska 160.976 191.054 155.599 58.671 118,7 81,4 Ostale zemlje 489.858 605.071 766.488 468.493 123,5 126,7 UKUPNO 2.164.367 2.150.546 2.702.771 1.526.126 99,4 125,7

Izvor: Republiki zavod za statistiku RS U 2003. godini vrijednost ukupnog izvoza iznosila je 536.250 hiljada KM to je za 5,2% manje nego u 2002. godini. Rast izvoza od 57,2% u odnosu na 2003. godinu ostvaren je u 2004. godini i iznosio je 842.920 hiljada KM. Najznaajniji spoljnotrgovinski partneri RS u izvozu su bili Srbija i Crna Gora (30,6%), Litvanija (13,2%), Italija (12,6%) i Hrvatska (10,4%).

7

Tabela 1.5. Robni promet Republike Srpske sa inostranstvom - izvoz (u hilj. KM) Izvoz Indeksi Zemlja/godina

2002 2003 2004 I-VII 2005 2003/2002 2004/2003

Srbija i Crna Gora 277.868 222.617 258.029 117.751 80,1 115,9 Litvanija 110.913 62.111 Slovenija 33.763 37.426 60.519 41.139 110,8 161,7 SR Njemaka 29.747 28.966 53.503 33.061 97,4 184,7 Austrija 11.728 15.302 19.589 18.201 130,5 128,0 Italija 62.949 55.116 106.397 67.748 87,6 193,0 Hrvatska 50.480 58.386 87.993 60.644 115,7 150,7 Ostale zemlje 99.112 118.437 145.977 191.177 119,5 123,3 UKUPNO 565.647 536.250 842.920 591.832 94,8 157,2

Izvor: Republiki zavod za statistiku RS

U periodu januar - juli 2005. godine obim spoljnotrgovinske razmjene Republike Srpske sa inostranstvom iznosio 2.117.958 hiljada KM od ega se na izvoz odnosi 591.832 hiljade KM a na uvoz 1.526.126 hiljada KM. Spoljnotrgovinski deficit za period januar-juli 2005. godine iznosio je 934.294 hiljade KM. Pokrivenost uvoza izvozom iznosi 38,8%. Ukupan broj zaposlenih u 2004. godini iznosio je 236.239 zaposlenih to je za 1,1% vee u odnosu na 2002. godinu. Struktura zaposlenih u RS po djelatnostima pokazuje smanjenje broja radnika u proizvodnim djelatnostima a posebno u preraivakoj industriji, dok je najvei broj zaposlenih u trgovini. Smanjenje broja zaposlenih u proizvodnim djelatnostima je u najveoj mjeri posljedica procesa privatizacije i otputanja velikog broja radnika.

Tabela 1.6. Broj zaposlenih u Republici Srpskoj po djelatnostima za period 2002 - 2004. godina

Djelatnost/godina 2002 2003 2004

Poljoprivreda, lov i umarstvo 9913 9567 8817 Ribarstvo 279 311 304 Vaenje rude i kamena 3778 3800 3537 Preraivaka industrija 66057 63270 59107 Proizvodnja i snabdjevanje el.energijom, gasom, parom i toplom vodom 9470 9454 9415 Graevinarstvo 13135 12249 11815 Ukupno proizvodne djelatnosti 102632 98651 92995 Trgovina na malo i veliko 34281 37090 40272 Hoteli i restorani 11664 13310 13709 Saobraaj i veze 14333 14653 14511 Finansijsko posredovanje 3119 2815 2604 Aktivnosti u vezi s nekretninama 5068 5408 5688 Dravna uprava 19870 20412 19892 Obrazovanje 14847 15272 16018 Zdravstvo 14237 14332 14396 Ostalo 13667 14499 16156 Ukupno uslune djelatnosti 131086 137791 143246 UKUPNO 233718 236438 236239

Izvor: Republiki zavod za statistiku RS

8

2002. 2003. 2004.232

233

234

235

236

237

(u h

ilj. K

M)

Tabela 1.7. Lica koja trae zaposlenje za period 2002 - 2004. godina Broj lica koja trae zaposlenje/godina 2002. 2003. 2004.

Broj lica koja trae zaposlenje 145.490 136.726 140.837 Izvor: Republiki zavod za statistiku RS

2002. 2003. 2004.132

134

136

138

140

142

144

146

(u h

ilj. K

M)

Stopa inflacije, mjerena stopom rasta cijena na malo, u periodu od 2002. do 2004. godina je bila na veoma niskom nivou i s obzirom na vrlo visoke kamatne stope (9 - 12%) negativno je uticala na investicionu aktivnost i razvoj MSP. Inflacija je sa 1,7% u 2002. godini poveana na 1,9% u 2004. godini. Najvei uticaj na rast cijena u 2004. godini imali su poveanje cijena industrijskih prehrambenih proizvoda (3,0%) i poljoprivrednih proizvoda (2,2%).

Tabela 1.8: Stopa inflacije za period 2002 - 2004. godina 2002 2003 2004

Godinja stopa inflacije (%) 1,7 1,8 1,9

2. ANALIZA STANJA MSP U REPUBLICI SRPSKOJ 2.1. Struktura MSP i preduzetnika u Republici Srpskoj Za analizu stanja MSP koriteni su podaci Fonda PIO RS i Republikog zavoda za statistiku RS. Svaka od ovih institucija ima razliite izvore podataka. Fond PIO RS ima vlastitu bazu podataka malih i srednjih pravnih lica, gdje su ukljuena sva pravna lica RS. S druge strane Zavod za statistiku kombinuje dvije baze podataka: APIF-ova baza (preduzea koja redovno podnose godinje finansijske izvjetaje) i vlastitu bazu podataka novoregistrovanih preduzea (nema evidencije o deregistraciji) zbog ega je broj MSP znatno manji od broja malih i srednjih pravnih lica. Ova neusklaenost pokazuje potrebu za ubrzavanjem procesa definisanja zakonskog i institucionalnog okvira za formiranje jedinstvenog registra privrednih subjekata. Na taj nain bi se mogli pratiti parametri koji se odnose na sve privredne subjekte, pa tako i MSP, ime bi se preciznije definisali planovi aktivnosti za njihov podsticaj i podsticaj privrede uopte. Kao kriterij za podjelu preduzea po veliini koriten je broj zaposlenih, jer se pokazalo da su drugi kriteriji prilino nepouzdani. Struktura malih i srednjih pravnih lica i preduzetnika u Republici Srpskoj u 2002. i 2005. godini prikazana prema podacima Fonda PIO RS je u tabeli 2.1.

Slika 1.3. Zaposleni u RS u periodu 2002 - 2004. godina

Slika 1.4. Lica koja trae zaposlenje u periodu 2002 - 2004. godina

9

Tabela 2.1. Struktura malih i srednjih pravnih lica i preduzetnika u Republici Srpskoj prema Fondu PIO RS u 2002. i 2005. godini

Broj malih i srednjih preduzea i drugih pravnih

lica

Ukupan broj pravnih lica i preduzetnika

Struktura ukupnog broja pravnih lica i preduzetnika

(%) Veliina pravnog

lica 2002. 2005. 2002. 2005. 2002. 2005.

Mikro 9.486 11.585 26.281 36.898 90,0 91,3 Mala 2.023 2.470 2.088 2.598 7,2 6,4

Srednja 824 899 824 901 2,8 2,3 Ukupno: 12.333 14.954 29.193 40.397 100 % 100 %

Vidljivo je da se broj malih i srednjih pravnih lica i preduzetnika u RS poveao sa 29.193 u 2002. godini na 40.397 u 2005. godini to predstavlja poveanje od 38,4%. Broj malih i srednjih preduzea i drugih pravnih lica u ovom periodu poveao se sa 12.333 u 2002. godini na 14.954 u 2005. godini to predstavlja poveanje od 21,3%. U strukturi ukupnog broja malih i srednjih pravnih lica i preduzetnika dominiraju mali subjekti koji zapoljavaju od 1 do 10 zaposlenih ije uee je u 2002. godini iznosilo 90,0 % a u 2005. godini 91,3 %. Struktura preduzea prema veliini u RS u periodu od 2002. do 2004. godina prema Republikom zavodu za statistiku RS prikazana je u tabeli 2.2.

Tabela 2.2. Struktura preduzea prema Republikom zavodu za statistiku RS 2002. - 2004. god.

2002 2003 2004 PREDUZEE Broj

preduzea u % Broj

preduzea u % Broj

preduzea u %

MIKRO 3847 59,6 3856 58,9 3984 59,3 MALO 1649 25,5 1743 26,6 1809 26,9

SREDNJE 851 13,2 847 12,9 829 12,3 VELIKO 111 1,7 106 1,6 96 1,4 UKUPNO 6458 100,0 6552 100,0 6718 100,0

Izvor: Republiki zavod za statistiku RS

Najvee uee u strukturi preduzea u posmatranom periodu imaju mikro, zatim mala i srednja preduzea, dok velika preduzea imaju najmanje uee.

MALO26.9%

SREDNJE12.3%

VELIKO1.4%

MIKRO59.3%

Slika 2.1. Struktura preduzea prema veliini u RS u 2004. godini

Pored toga to mikro preduzea imaju dominantno uee u strukuri preduzea evidentno je da se taj procenat iz godine u godinu smanjuje. Ovo se moe objasniti injenicom da su to uglavnom preduzea koja se bave trgovakom djelatnou koja nisu uspjela odgovoriti konkurenciji velikih trgovakih centara koja su u ovom periodu ula na trite Republike Srpske. S druge strane, uee malih preduzea u strukturi preduzea u posmatranom periodu se poveava, dok se broj srednjih preduzea konstantno smanjuje. U periodu od 2002. do 2004. godine zabiljeen je trend rasta ukupnog broja malih i srednjih preduzea na teritoriji RS (tabela 2.3.)

Tabela 2.3. Rast broja malih i srednjih preduzea za period 2002 - 2004. godina INDEKS RASTA

PREDUZEE 2003/2002 2004/2003

MIKRO 100,2 103,3 MALO 105,7 103,8

SREDNJE 99,5 97,9 UKUPNO 101,6 102,7

Izvor: Republiki zavod za statistiku RS

10

Najvei indeks rasta u ovom periodu imaju mala preduzea zatim mikro, dok srednja preduzea pokazuju trend opadanja, to se moe objasniti injenicom da je u ovom periodu dolo do likvidacije velikog broja srednjih preduzea sa veinskim dravnim kapitalom ili do njihove transformacije u mala preduzea privatizacijom dravnog kapitala i otputanjem velikog broja radnika. to se tie uea zaposlenih u MSP u ukupnom broju zaposlenih u Republici Srpskoj MSP imaju dominantno uee (59,5% u 2004. godini).

Tabela 2.4. Uee zaposlenih u MSP u ukupnom broju zaposlenih u RS 2002 2003 2004

UKUPAN BROJ ZAPOSLENIH U MSP 141825 142757 140504 UKUPAN BROJ ZAPOSLENIH U RS 233718 236438 236239 STRUKTURA U % 60,7 60,4 59,5

Izvor: Republiki zavod za statistiku RS

Najvei rast broja zaposlenih, u periodu od 2002. do 2004. godine, ostvaren je u malim preduzeima, zatim u mikro preduzeima, dok broj zaposlenih u srednjim preduzeima biljei trend opadanja. Najvei procenat radnika je zaposlen u srednjim preduzeima, zatim malim, i na kraju u mikro preduzeima u odnosu na broj zaposlenih u mikro, malim i srednjim preduzeima. Meutim, treba imati u vidu i injenicu da mikro i mala preduzea esto imaju vei broj neprijavljenih radnika dok srednja preduzea imaju znaajan broj radnika na ekanju.

0

20000

40000

60000

80000

100000

2002 2003 2004

MIKRO MALO SREDNJE

Slika 2.2. Broj zaposlenih u MSP u RS dinamika i struktura za period 2002 - 2004. god.

Posmatrajui strukturu MSP po djelatnostima za period 2002. do 2004. godina najvei broj MSP je u trgovini, preraivakoj industriji, poljoprivredi i umarstvu te graevinarstvu. Tako je, na primjer, u 2004. godini najvei broj MSP u trgovini (34,4%), preraivakoj industriji (17,5%), graevinarstvu (5,7%) te poljoprivredi i umarstvu (5,3%).

Hoteli i restorani, 1,9

Trgovina, 34,4

Saobraaj, skladitenje i veze, 6.6

Aktivnosti u vezi sa nekretninama, iznajmljivanje i

poslovne aktivnosti, 4.7

Finansijsko posredovanje, 2.6

Graevinarstvo, 5,7

Proizvodnja i snabdijevanje elektrinom energijom,

gasom i vodom, 1,8

Vaenje rude i kamena, 0,8

Poljoprivreda, lov i umarstvo, 5,3

Ostale komunalne, drutvene i line uslune aktivnosti, 4.6

Zdravstveni i socijalni rad, 2.5

Ribarstvo, 0,2

Preraivaka industrija, 17,5

Dravna uprava i odbrana, obavezno socijalno

osiguranje, 6.3

Obrazovanje, 5.4

Slika 2.3. Struktura MSP po djelatnostima u 2004. godini (%)

11

Dominantno uee trgovine u odnosu na ostale djelatnosti je posljedica toga to je za bavljenje ovom djelatnou potrebno znatno manje kapitala, nisu izraeni strogi standardi i procedure poslovanja te su manji poslovni rizici a vee su mogunosti za sivu ekonomiju. Iz tog razloga potrebno je da se u buduem periodu definiu mjere i podsticaji kako bi se ovakva slika promjenila u korist veeg broja malih i srednjih preduzea koji e se baviti proizvodnim djelatnostima.

2.2. Analiza institucionalne podrke MSP-u Izrazita nerazvijenost institucionalne podrke razvoju MSP, prema dosadanjim analizama domaih i stranih eksperata, predstavlja zajedniku osobinu zemalja u tranziciji. Republika Srpska takoe nije izuzetak ovog pravila. Ali takoe je evidentirano da se u periodu 2004.-2005. godine ine znaajni napori za poboljanje. Na republikom nivou su uinjene sljedee aktivnosti:

1. Osnovana i poela sa radom Republika agencija za razvoj malih i srednjih preduzea (kraj 2004. godine),

2. Poveane aktivnosti Ministarstva privrede, energetike i razvoja ka podsticanju MSP, 3. Poveano uee Narodne skuptine Republike Srpske kroz Odbor za privredu i finansije u

aktivnom podsticanju politike razvoja MSP, 4. Realizacija programa zapoljavanja i pokrenut projekat Organizovanje sajmova zapoljavanja,

gdje je nosilac aktivnosti Zavod za zapoljavanje Republike Srpske.

Na lokalnom nivou su ostvarene sljedee aktivnosti institucionalne podrke:

1. Uspostavljen niz lokalnih (optinskih) razvojnih agencija koje su znaajnim dijelom angaovane i na poslovima razvoja MSP i preduzetnitva,

2. Uspostavljeno nekoliko lokalnih (optinskih) podsticajnih kreditnih programa i grantova baziranih na sredstvima optinskog budeta i iz posebnih izvora kao to su sredstva ostvarena po osnovu Zakona o naknadama za koritenje prirodnih resursa za kreditiranje razvoja MSP u optinama: Trebinje, Bilea, Gacko, Viegrad, Rudo, ajnie, Mrkonji Grad, ipovo, Ugljevik, Doboj i Foa.

Ukupni institucionalni organogram podrke preduzetnitva, MSP prikazan je na slici 2.4. Prema aktuelnom institucionalnom organogramu vidi se da su na entitetskom nivou direktni subjekti definisanja, pripreme, implementacije i praenja realizacije razvojne politike MSP, sljedee institucije:

1. Odbor za privredu i finansije Narodne skuptine Republike Srpske, 2. Ministarstvo privrede, energetike i razvoja, 3. Republika agencija za razvoj malih i srednjih preduzea.

Slika 2.4. Organizaciona struktura institucija za podrku MSP i preduzetnitva

12

Odbor za privredu i finansije Narodne skuptine Republike Srpske Prema lanu 61. Poslovnika Narodne skuptine Odbor za privredu i finansije razmatra pitanja vezana za razvoj privrede, planiranje razvoja i predlae podsticajne strategije za razvoj privrede. Odbor za privredu i finansije je predlaga sljedeih stratekih dokumenata (Slubeni glasnik Republike Srpske, br. 47/05): Analiza stanja u oblasti malih i srednjih preduzea sa prijedlogom mjera za poboljanje uslova poslovanja, Strategija i politika razvoja malih i srednjih preduzea za period 2006.-2010. godina i Zakon o formiranju Garancijskog fonda za kreditiranje malih i srednjih preduzea.

Vlada Republike Srpske Prema Programu javnih ulaganja za period 2005 2007. godina, Vlada Republike Srpske e obezbjediti budetske podsticaje za jedan broj investicija u razvojne prioritete i projekte, koji treba da smanje regionalne razlike u razvijenosti pojedinih podruja unutar iste. Ministarstvo privrede, energetike i razvoja je krajem 2004. godine formiralo Resor za mala i srednja preduzea i proizvodno zanatstvo. Aktivnosti u relizaciji su sljedee:

1. Finansijska podrka malim preduzeima za uvoenje ISO standarda i dobijanje CE znaka, 2. Priprema prijedloga zakona o izmjenama i dopunama Zakona o podsticanju razvoja malih i

srednjih preduzea u saradnji sa Republikom agencijom za mala i srednja preduzea, 3. Izrada godinjih izvjetaja o implementaciji Evropske povelje za mala preduzea u Republici

Srpskoj, 4. Podrka u formiranju Zanatsko-preduzetnike komore RS, pet regionalnih komora i rjeavanju

problema oko finansiranja zanatsko-preduzetnikog komorskog sistema, 5. Uee u izradi Strategije razvoja malih i srednjih preduzea u BiH i 6. Koordinacija podsticajnih mjera za MSP sa razvojnim tijelima u Savjetu ministara BiH.

U skladu sa Programom rada Narodne skuptine (Slubeni glasnik Republike Srpske, br.47/05), Ministarstvo finansija:

1. Priprema Prijedlog zakona o Fondu za razvoj i zapoljavanje, 2. Izrauje nacrt i priprema prijedlog Zakona o formiranju Garancijskog fonda za kreditiranje malih i

srednjih preduzea.

Republika agencija za razvoj malih i srednjih preduzea Republika agencija za razvoj malih i srednjih preduzea (Agencija) je neprofitna struna organizacija sa svojstvom pravnog lica. Agencija u sistemu dravne infrastrukture za podsticanje razvoja MSP i preduzetnitva ima prvenstveno zadatak da prati, koordinira i daje inicijativu u radu ostalim subjektima zaduenim za razvoj MSP na entitetskom, regionalnom i lokalnom nivou. Aktivnosti Agencije su:

1. Izrada godinjih izvjetaja i planova aktivnosti za podsticaj MSP u RS , 2. Izrada strategija i politika razvoja malih i srednjih preduzea, 3. Izrada nacrta i priprema prijedloga zakona koji se tiu MSP, 4. Izrada i odravanje baze podataka malih i srednjih preduzea Republike Srpske, baze podataka

institucija podrke MSP i njihovih projekata, baza podataka neiskoritenih prostornih i privrednih kapaciteta (na lokalnom i RS nivou),

5. Monitoring provoenja Povelje EU o MSP u saradnji sa Resorom za MSP u Ministarstvu za privredu, energetiku i razvoj,

6. Saradnja sa lokalnim agencijama i odjeljenjima za privredu optina RS u cilju podsticanja razvoja MSP:

Analiza mogunosti za formiranje poslovnih inkubatora, tehnolokih centara, industrijskih zona kroz saradnju sa optinama,

Izrada elaborata o mogunostima novih oblika angaovanja sredstava ostvarenih po osnovu Zakona o naknadama za koritenje prirodnih resursa za kreditiranje razvoja MSP u optinama,

Pruanje pomoi na pojednostavljivanju procedure registrovanja malih preduzea po principu One-Stop-Shop (dobijanje dozvola na jednom mjestu),

7. Saradnja sa Ministarstvom za nauku i tehnologiju, Ministarstvom za privredu, energetiku i razvoj, Gradskom razvojnom agencijom iz Banja Luke kao i odjeljenjem za privredu i drutvene djelatnosti Grada Banja Luka na formiranju tehnolokog parka u Banjoj Luci,

8. Saradnja sa Savezom inovatora RS u cilju uvoenja inovacija u proizvodni proces MSP,

13

9. Saradnja sa Zavodom za zapoljavanje RS u cilju pomoi nezaposlenim u obuci za samozapoljavanje, pribavljanje podsticajnih sredstava za novo zapoljavanje u MSP, stimulisanje zapoljavanja u deficitarnim djelatnostima i dr.,

10. Saradnja sa meunarodnim organizacijama u provoenju zajednikih projekata na podruju RS, 11. Saradnja sa univerzitetima RS u razvoju obrazovnog sistema za preduzetnitvo, 12. Saradnja sa Centrom za preduzetnivo i Centrom za permanentno obrazovanje Univerziteta u

Banjoj Luci u cilju edukacije strunih kadrova i menadmenta u MSP, 13. Organizovanje seminara i druge obrazovne i savjetodavne aktivnosti Agencije, 14. Utvrivanje politike usmjeravanja sredstava za razvoj u skladu sa stepenom razvijenosti i

potrebama pojedinih sektora i regija.

Fond za razvoj i zapoljavanje RS Osnovni ciljevi Fonda za razvoj i zapoljavanje RS su: servisiranje obaveza RS po kreditnim linijama kojima upravlja Fond; podrka razvoju preduzetnitva kroz olakan pristup izvorima finansiranja; podrka zapoljavanju kao i stvaranje uslova za usklaivanje ponude i potranje na tritu rada; podrka razvoju lokalne infrastrukture; doprinos unapreenju funkcionisanja lokalnih vlasti i slubi radi podrke odrivom razvoju i dr.

Zavod za zapoljavanje Republike Srpske Zavod za zapoljavanje RS je teite svojih aktivnosti usmjerio na provoenje mjera aktivne politike zapoljavanja, prvenstveno kroz sufinansiranje ekonomski i trino opravdanih programa. Cilj navedenih mjera je unapreenje efikasnosti zapoljavanja, odnosno efikasnijeg korienja raspoloive radne snage i breg zapoljavanja novih radnika. U provoenju aktivnih mjera kroz praenje kretanja na tritu rada, a vodei rauna o strukturi nezaposlenih, utvreni su posebni kriteriji dodjele sredstava, zavisno od ciljne grupe koja se zapoljava, tako da se poslodavcima odobravaju razliiti iznosi sredstava za zapoljavanje lica sa evidencije. U skladu sa usvojenom Odlukom ciljne grupe su:

lica sa zavrenom VSS koja se zapoljavaju u svojoj struci, lica do navrenih 27 godina starosti koja se prvi put zapoljavaju, lica koja su na evidenciji nezaposlenih due od 5 godina i lica sa zavrenom VS koja se

zapoljavaju u svojoj struci, lica kojima je do sticanja uslova za penzionisanje potrebno do 2 godine staa osiguranja, lica sa invaliditetom, lica koja u zajednikom domainstvu nemaju zaposlenih lanova, pripadnici VRS i MUP a RS koji su transformacijom sistema ostali bez posla, sva ostala nezaposlena lica sa evidencije nezaposlenih.

Kada je u pitanju zapoljavanje pripravnika Zavod uestvuje u sufinansiranju pripreme i osposobljavanja nezaposlenih lica pripravnika sa visokom strunom spremom. Zavod takoe uestvuje i u sufinansiranju programa pripreme za zapoljavanje nezaposlenih lica obdarenih za nauno istraivaki rad (sa prosjenom ocjenom 8 i vie). U tabeli 2.5. prikazani su zbirni podaci o odobrenim programima.

Tabela 2.5. Zbirni podaci o broju odobrenih programa u 2004. godini ODOBRENO

(31.12.2004.god.) REALIZOVANO (31.12.2004.god.)

R/ br

FILIJALA

Broj

odobrenih programa

Broj radnika

Iznos sredstava

Broj radnika

Iznos sredstava

Napomena

(broj radnika)

1 Banja Luka 149 632 640.270 343 459.660 54 2 Bijeljina 47 228 234.000 120 163.569 53 3 Doboj 112 457 533.500 402 452.079 88 4 Prijedor 91 429 458.000 315 332.888 73 5 I.Sarajevo 127 435 475.000 343 431.079 79 6 Trebinje 93 218 215.500 140 182.150 64

UKUPNO 619 2.399 2.556.270 1.663 2.021.425 69

Izvor: Zavod za zapoljavanje RS 79 % - sredstva

14

Lokalne razvojne agencije, lokalni grantovi i kreditne aktivnosti Lokalne razvojne (optinske) agencije prevashodno imaju zadatak da vre koordinaciju i olakaju proces lokalnog razvoja sveobuhvatno, ali jedna od dominantnih aktivnosti je pokretanje i jaanje preduzetnitva i privrednih kapaciteta optina. Postoji i odreena raznolikost u definisanju prioriteta aktivnosti, tako da neke od njih imaju dominantnu ulogu u promociji i podrci MSP i preduzetniva, a neke naglaavaju opti razvoj optine (infrastrukturni projekti, socijalni programi i sl.). Ovaj pristup ima prednosti i nedostatke, jer kroz lokalnu inicijativu optine realnije definiu svoje lokalne prioritete, ali na drugoj strani nastaje problem sinhronizovanosti po cjelokupnoj teritoriji, to oteava saradnju pojedinih lokalnih agencija na zajednikim subregionalnim projektima, iji se efekti proteu na vie optina. Takoe se razlikuju i po obliku organizovanja: optinske organizacije (veina agencija), udruenja graana (npr. Tesli) i drugi oblici. Prema dobrim praksama MSP podsticajne politike iz okruenja (npr. Slovenija), vrlo je vano jaati mreu lokalnih razvojnih agencija iji rad koordinira i podrava centralna razvojna agencija. Takva mrea agencija pokriva cjelokupan teritorij, to mrei omoguuje fleksibilnost da nastupa na svim nivoima lokalno, regionalno ili na nivou republike, te olakava realizaciju veih meuoptinskih projekata. Do avgusta 2005. godine u Republici Srpskoj su formirane sljedee optinske razvojne agencije koje ukljuuju podsticaj MSP i preduzetnitva (poredane po hronologiji registracija):

1. Srbac Agencija za razvoj malih i srednjih preduzea (agencija privatne inicijative) - APIS Srbac Registracija: avgust 2003.,

2. Prijedor Prijedorska asocijacija za ekonomski razvoj; Registracija: decembar 2003., 3. Modria Optinska agencija za razvoj MSP; Registracija: april 2004, 4. Gradika Agencija za lokalni razvoj; Registracija: juli 2004., 5. Banja Luka - Gradska razvojna agencija Banja Luka; Registracija: novembar 2004., 6. Trebinje Agencija za razvoj malih i srednjih preduzea, d.o.o.; Registracija: maj 2005., 7. Tesli Lokalna razvojna agencija Tesli; Registracija: maj 2005., 8. Novi Grad - Lokalna agencija za razvoj optine Novi Grad; Registracija: juni 2005., 9. Mrkonji Grad Agencija za privredni razvoj optine Mrkonji Grad; Registracija: juni 2005., 10. Kozarska Dubica - Lokalna agencija za razvoj optine Kozarska Dubica; Registracija: juli 2005.

Slika 2.5. Teritorijalna distribucija lokalnih razvojnih agencija za podrku pokretanja i razvoja biznisa

(stanje do avgusta 2005. godine)

15

Na slici 2.5. evidentna je neravnomjernost teritorijalnog rasporeda optinskih razvojnih agencija za razvoj biznisa, gdje je njihov dominantan broj u zapadnom dijelu Republike Srpske. Iako je uspostavljanje lokalnih agencija prije svega lokalna inicijativa, to je takoe i opti problem za Republiku Srpsku. Zato je posebno vano preduzeti neophodne mjere na republikom nivou za podsticaj jaanja lokalne razvojne inicijative.

Privredna komora Republike Srpske Privredna komora Republike Srpske (PKRS) kao dobrovoljna asocijacija privrednika ima znaajnu funkciju njihovog predstavljanja. Poslije izmjene Zakona o privrednoj komori i njene punovanosti od 01.01.2004. godine principom dobrovoljnosti lanstva, uzrokovane inicijativom Buldoer komisije iz 2003. godine i Odluke OHR-a, dolo je do pada broja lanova u PKRS. I dalje postoji generalni stav o optoj vanosti PKRS. Neophodno je jaati njene kapacitete u marketinko-informacionom smislu, boljoj informisanosti o mogunostima business-to-business i business-to-commerce veza u internacionalnim okvirima. Ovo miljenje slijedi upravo od izvozno orijentisanih privrednika obuhvaenih anketama Republike agencije za razvoj MSP. PKRS treba biti vodei katalizator u poveanju i olakanju uspostavljanja veza domaih izvozno-orjentisanih preduzea sa inostranim partnerima. Takoe je dobro da neke zemlje, posebno Italija i Njemaka kroz njihove komore pokazuju veliko interesovanje za podrku privrednim udruenjima kao PKRS. PKRS je uskladila svoje poslovanje sa meunarodnim standardom ISO 9001:2000. Takoe vri usluge pripreme preduzea za uvoenje sistema upravljanja kvalitetom ISO 9000 serije i CE znaka. U pripremi je pokretanje informacionog centra.

Zanatsko-preduzetnika komora Republike Srpske Na slian nain kao kod Privredne komore Republike Srpske (PKRS), i kod Zanatsko-preduzetnike komore Republike Srpske (ZPKRS) je usljed primjene principa dobrovoljnosti lanstva, uzrokovane inicijativom Buldoer komisije iz 2003. godine i Odluke OHR-a, dolo do pada broja lanova. ZPKRS ima veu krizu od PKRS zbog skromnije infrastrukture i mnogo nieg stepena finansijske samoodrivosti. Vlada RS i Ministarstvo privrede, energetike i razvoja predvidjelo je da kroz Program javnih ulaganja RS 2005. 2007. god. finansijski pomogne ZPKRS i njene regionalne centre. Dodatna potekoa u ovom komorskom sistemu je oteana komunikacija izmeu republike i regionalnih komora. Zbog visokog uea zanatsko-preduzetnike djelatnosti u ukupnom broju zaposlenih u Republici Srpskoj i znaajnog uea u prilivu budeta, posebno je vano podrati revitalizaciju ZPKRS i nastanak slinih preduzetnikih udruenja, kako bi zastupali zajednike interese i ciljeve preduzetnika.

Poslovna udruenja U skladu sa Zakonom o udruenju i fondacijama koji definie rad udruenja poslodavaca, uspostavljena su sljedea udruenja:

1. Udruenje privatnih poslodavaca Republike Srpske, Registracija: 1993. god. 2. Savez poslodavaca Republike Srpske, Registracija: septembar 2000. god., 3. Unija udruenja poslodavaca Republike Srpske, Registracija: april 2004. god.,

Generalno, u drutvu jo nije dovoljno prepoznat znaaj formiranja i jaanja udruenja poslodavaca. I dalje postoji izraenija svijest meusobno konkurentnog ponaanja nego udruivanja i saradnje kako vlasnika MSP, tako i preduzetnika. Individualistiki nastup i meusobno nepovjerenje privrednika u Republici Srpskoj je i dalje dominantan. Na posljednjem sajmu male privrede u Minhenu (mart 2005. god.) bila je jasna poruka da je za ukljuivanje novih drava u Evropsku zajednicu, neophodno organizovanje poslodavaca, njihov zajedniki nastup i da bez toga nema pristupa fondovima EU.

Meunarodni projekti Meunarodni projekti su imali i nastavljaju sa znaajnom ulogom u edukaciji i savjetodavnim aktivnostima, kako indirektno kroz jaanje institucionalne infrastrukture za jaanje MSP i preduzetnitva, tako i direktno kroz osposobljavanje MSP menaderskih kapaciteta. GTZ i USAID su dali veliki znaaj u edukaciji i konsaltingu o preduzetnikoj infrastrukturi, dok je italijanski projekt GIER vie prepoznao slabosti poslovnih udruenja, komorskih sistema i potrebu da se novi iniciraju i stari revitaliziraju. Opti stav u Bosni i Hercegovini, a posebno Republici Srpskoj (zbog velike disproporcije u obimu pomoi) je nedostatak finansijske pomoi u formi investicija za pokretanje i jaanje konkretnih biznis projekata.

16

Takoe je zapaeno visoko uee stranih konsultantskih usluga u trokovima edukativnih i konsultantskih projekata uz istovremeno znaajno opadanje interesa za uestvovanjem na seminarima, to pokazuje da efektivnost takvog pristupa opada. Prema anketama Republike agencije za razvoj MSP, pokazuje se da su tokom definisanja tema za seminare i obuku, neophodne konsultacije sa poslodavcima u cilju pripremanja specifinih, korisnih tema.

2.3. Analiza finansijske podrke MSP-u 2.3.1. Podrka javnog sektora Na osnovu Zakona o podsticanju razvoja malih i srednjih preduzea, kojim su definisani ciljevi razvoja malih i srednjih preduzea i podsticajne mjere, predvieno je formiranje Republikog fonda za razvoj malih i srednjih preduzea, ali se zbog nedostatka finansija i odlaganja formiranja Fonda, predvia da Fond za razvoj i zapoljavanje RS preuzme aktivnosti podrke malim i srednjim preduzeima i da se oko 15% sredstava (planirano) Fonda usmjeri za podrku malog biznisa. Ukoliko bi se tokom 2006. i 2007. godine formirao Republiki fond za razvoj malih i srednjih preduzea, Fond za razvoj i zapoljavanje RS bi nastavio sa aktivnostima kreditiranja privatnog sektora kao suplement u podsticanju malog biznisa. Fond za razvoj i zapoljavanje RS, u okviru Projekta kreditiranja privatnog sektora, upravlja revolving fondom za kreditiranje malih i srednjih preduzea koji je nastao od dva projekta Svjetske Banke, i to od:

1) Hitnog pilot kreditnog projekta/Emergency Pilot Credit Project, implementiranog u periodu juni 1998. - juni 2000. godine,

2) Projekta kreditiranja privatnog sektora/Private Sector Credit Project, implementiranog u periodu juli 2002. 30. juni 2005. godine.

Ukupan portfolio revolving fonda je iznosio cca. 38 miliona KM do 30.06.2005. Osnovni cilj je promocija razvoja malih i srednjih preduzea kroz poboljanje pristupa finansijskim sredstvima za privatni sektor. Krajnji korisnici, podobni za kreditiranje iz sredstava revolving fonda, su MSP sa najmanje 65% privatnog kapitala, koja se bave proizvodnjom ili proizvodnim (netrgovakim) uslugama. Krediti krajnjim korisnicima se plasiraju preko 7 komercijalnih banaka u RS. Odlukom Vlade RS iz juna 2004. godine povean je maksimalan iznos kredita sa 125.000 na 250.000 , to je uzrokovalo veu zainteresovanost za ove kredite. Fond u 2005. godini rapolae sa oko 9.200.000 , namjenjenih kreditiranju MSP. Poto se 30.06.2005. godine zavrio Projekt kreditiranja privatnog sektora (Private Sector Credit Project IDA 36080), Svjetska banka povlai svoja sredstva, tako da e Fond raspolagati samo sredstvima od povrata plasiranih kredita. Zbog smanjenog iznosa sredstava na raspolaganju za 2005. godinu u odnosu na 2004. godinu i istovremenog udvostruavanja maksimalnog iznosa kredita, broj korisnika kredita e se neumitno smanjiti. U 2006. i narednim godinama, realno predvianje je da e Fond raspolagati sa godinjim revolving fondom u iznosu 6-7 miliona , to bi impliciralo i smanjenje broja korisnika. To povlai neophodnost obezbjeenja dodatnih sredstava za razvoj MSP iz novih izvora. Kao ilustracija neophodnosti formiranja Republikog fonda za razvoj MSP, moe da poslui primjer podsticajne politike za MSP u Sloveniji i Srbiji. Banke u Sloveniji za razvojne projekte odobravaju kredite MSP-u uz kamatu od 4%, dok Fond za razvoj Srbije kreditira projekte za MSP po kamatnoj stopi od 1% za rubna podruja i do 5% za Beograd. Prosjena kamatna stopa po kojoj banke u RS odobravaju kredite MSP-u iznosi 9%. Evidentna je potreba za osnivanjem fonda za kreditiranje MSP po niim kamatnim stopama (2-4%) i znatno povoljnijim uslovima u odnosu na ponudu komercijalnih banaka. Takva situacija inicirala bi izvjesno poboljanje kreditnih uslova kod komercijalnih banaka.

17

2.3.2. Finansijska ponuda komercijalnih banaka Pregled banaka koje posluju u RS sa sjeditima u RS i FBiH dat je u tabeli 2.6. gdje se pokazuje trend rasta broja banaka koje posluju na teritoriji RS.

Tabela 2.6. Pregled banaka koje posluju u RS u periodu od 31.12.2002. do 31.03.2005. godine

Period Broj banaka sa sjeditem u RS Broj banaka sa

sjeditem u FBiH Broj banaka koje

posluju u RS 31.12.2002. 11 - 11 31.12.2003. 10 3 13 31.12.2004. 9 8 17 31.03.2005. 9 8 17

Izvor: Agencija za bankarstvo Republike Srpske Proces privatizacije dravnog kapitala u bankama je zavren 2002. godine (poetkom 2002. godine u RS je poslovalo 16 banaka, od ega je 6 banaka bilo sa veinskim dravnim kapitalom, a na dan 31.12.2002. na teritoriji RS je poslovalo 11 banaka). Ono to karakterie bankarski sektor RS u periodu od 2002. do 2005. godine jeste stabilan trend rasta to se moe zakljuiti na osnovu kretanja bilansne sume koja je na kraju 2004. godine imala rast od 30% u odnosu na prethodnu godinu, a samo u prvom kvartalu 2005. godine rast od 5% u odnosu na kraj 2004 godine3. Likvidnost banaka je na zadovoljavajuem nivou, a na dan 31.03.2005. godine profitabilnost je znaajnije popravljena. Porast i prisustvo stranih banaka na teritoriji RS i osnivanje Agencije za osiguranje depozita na nivou BiH uticalo je na rast povjerenja u bankarski sektor, to je dovelo do rasta tednje i do smanjenja kamatnih stopa i provizija, kao i na poveanje kvaliteta bankarskih usluga u ovom periodu. Iz svega gore navedenoga moe se zakljuiti da je bankarski sistem dovoljno razvijen u RS. Meutim, MSP se nalaze u veoma nepovoljnom poloaju u pogledu dobijanja kredita. Niti jedna od banaka koja posluje u RS ne odobrava takozvane start-up kredite. Banke u RS uglavnom odobravaju kredite MSP-u do 50.000 KM i po veoma nepovoljnim uslovima i rokovima otplate. Prosjena kamatna stopa iznosi 9%, dok se naknada za obradu kredita kree od 0.5% do 2%, u zavisnosti od banke koja kredit odobrava. Znaajan problem MSP, pored visokih kamatnih stopa i nedostupnosti dugoronih izvora finansiranja, predstavlja i to to banke koje posluju u RS zahtijevaju izuzetno visoka obezbjeenja kredita, ime nastoje da prebace to vei rizik na korisnika. Kao obezbjeenje obino se koriste depoziti kod banke kod koje preduzee aplicira za kredit, garancije drugih komercijalnih banaka, nekretnine, sopstvene mjenice dunika i drugi oblici obezbjeenja kredita. Obimna dokumentacija koju banke zahtijevaju pri apliciranju za kredit predstavlja dodatni problem za MSP. I pored nepovoljnih uslova kreditiranja MSP-a, evidentan je rast odobrenih kredita privatnim preduzeima od strane banaka u posljednje 3 godine. Tako su na primjer iznos odobrenih kredita privatnim preduzeima za 2003. godinu porasli za 49,56% u odnosu na 2002. godinu, a krediti graanima za 92,66%. Porast kredita za privatna preduzea iznosi 50,3 % u 2004. godini.

0

100

200

300

400

500

600)

31.12.2002. 31.12.2003. 31.12.2004. 31.03.2005. Slika 2.6. Pregled kredita odobrenim privatnim preduzeima

od strane banaka sa sjeditem u RS Moemo zakljuiti da banke odobravaju MSP-u uglavnom kratkorone i skupe kredite, pravdajui to, prije svega, visokim rizikom poslovanja u uslovima kakvi preovlauju u ekonomiji Republike Srpske i istiui potrebu za unapreenjem pravne zatite u oblasti naplate potraivanja i finansijske discipline uopte.

3 :

(u hilj. KM)

18

2.3.3. Finansijska ponuda mikrokreditnih organizacija Prema podacima Ministarstva finansija RS u Republici Srpskoj posluje 20 mikrokreditnih organizacija. Iznosi kredita koji se odobravaju preko mikrokreditnih organizacija su uglavnom do 30.000 KM i sa rokom otplate do 36 mjeseci. Kamatna stopa se kree od 12 do 18% na godinjem nivou, a provizija od 1 do 2%.4 Mikrokreditne organizacije odobravaju sredstva za pokretanje manjih preduzetnikih programa, ali po veoma nepovoljnim uslovima, s obzirom da se uglavnom radi o malim iznosima i kratkim rokovima otplate, a visokim kamata koje u nekim mikrokreditnim organizacijama dostiu ak i 24% na godinjem nivou. MSP se nalaze u nepovoljnom poloaju u pogledu finansiranja preko mikrokreditnih organizacija zbog postojanja limita utvrenog Zakonom o mikrokreditnim organizacijama, prema kojem odobreni iznos kredita jednom duniku ne moe prei 30.000 KM, a ako se radi o prvom kreditu odobreni iznos ne moe prei 5.000 KM i u tom sluaju rok otplate je do 18 mjeseci. Obezbjeenje kredita je najee putem iranata. I pored toga to su prosjene stope otplate kredita mikrokreditnim organizacijama veoma visoke, nepovoljni uslovi kreditiranja se objanjavaju nemogunou osnivanja mikrokreditne organizacije kao profitabilne organizacije koja bi mogla uzimati depozite, te se sugeriu izmjene i dopune Zakona o mikrokreditnim organizacijama kako bi se ovi nedostaci otklonili.

2.3.4. Finansijska ponuda lizing kua Uobiajena praksa u razvijenim zemljama jeste da MSP sredstva za potrebe dugoronog finansiranja, pored ostalih izvora, obezbjeuju i putem lizinga. Finansiranje putem lizinga ima niz prednosti za MSP u poreenju sa finansiranjem preko banaka. Rije o mnogo jednostavnijem nainu finansiranja, koji zahtijeva znatno jednostavniju proceduru i dokumentaciju kod sklapanja ugovora, a pored toga, postoje i druge prednosti vezane za finansiranje putem lizinga: npr. poreske olakice na opremu koja se javlja po osnovu ugovora o finansijskom lizingu. Meutim, u RS je drugaija situacija, prije svega, zbog nepostojanja Zakona o lizingu i injenice da se lizing aranmani oslanjaju na Zakon o obligacionim odnosima i Zakon o osnovnim svojinsko-pravnim odnosima. Kao rezultat toga, imamo situaciju da su lizing aranmani veoma slini kreditima koje odobravaju banke u RS, kako u pogledu procedura i dokumentacije potrebne za sklapanje lizing aranmana, tako i u pogledu obezbjeenja. Dakle, neophodno je to prije donijeti Zakon o lizingu, kako bi se ovaj nedostatak otklonio i kako bi MSP u RS bila u mogunosti da koriste prednosti finansiranja putem lizinga, kakva imaju preduzea u razvijenim zemljama.

3. IDENTIFIKACIJA PREPREKA ZA RAZVOJ MSP U RS Identifikacija prepreka predstavlja relativno uslonjeno pitanje, zbog toga to, do sada, nije bilo temeljnih istraivanja u vezi s tim fenomenom u smislu ta on znai i da li je neto to nazivamo preprekom zaista prepreka, kakvog je karaktera i koliko e dugo trajati. Umjesto toga, do sada su prepreke uglavnom identifikovane imajui u vidu stavove ljudi iz prakse i to uglavnom vlasnika firmi, to znai da njihovi stavovi ne moraju uvijek biti u potpunosti tani jer fenomen privatnog interesa moe da prevagne. Savremena nauno-istraivaka praksa indentifikuje i analizira prepreke za razvoj MSP, polazei od toga koliko se raa novih malih firmi za odreeni period, koliko ih postaje samoodrivo, koliko ih propada i zbog ega. S obzirom na tu injenicu, moemo konstatovati da u osnovi postoji viedimenzionalnost prepreka, kao to postoji vie naina za njihovo otklanjanje. Imajui u vidi prethodno iznijete stavove, istraivanju prepreka bi se moglo pristupiti sa vie aspekata, a to pored ostalog, treba da zavisi od svrhe i cilja istraivanja. Zbog toga smo se opredjelili za dole navedenu strukturu indentifikacije prepreka za razvoj MSP u RS. Smatramo da takav pristup moe doprinijeti dobrom modeliranju strategije razvoja MSP u RS.

4 :

19

3.1. Administrativno - pravne prepreke Administrativno-pravne prepreke su one prepreke koje limitiraju uspjenost osnivanja, funkcionisanja ili razvoja MSP, a dolaze iz makro okruenja. Meu najvanije prepreke mogu se navesti sljedee:

Nedovoljno ureena legislativa za MSP Legislativa u RS i BiH cjelini, u osnovi i sa aspekta primjene predstavlja sloeno podruje. Mada je do sada usvojen znatan broj zakona oni se slabo sprovode u praksi na raznim nivoima a naroito tamo gdje bi se trebali primjenjivati u korist privrednih subjekata. S druge strane primjena novih zakonskih propisa predstavlja snana trokovna optereenja za male privredne subjekte isto kao da se radi o velikim kompanijama.

Neizgraenost centralnog registra vlasnika rauna u bankama Nedostatak centralnog registra negativno se odraava na poslovne principe i procedure svih preduzea koja svoje poslovanje zasnivaju na savremenoj strategiji poslovanja.

Neefikasnost administracije u procesima registracije U proteklom periodu pravnoadministrativne procedure osnivanja i registracije preduzea predstavljale su jednu od najteih i uz to vrlo skupih barijera. One su bile daleko od prakse zemalja sa efikasnim pravno administrativnim sistemom, gdje se pridaje posebna panja brzom i jeftinom registrovanju firme. To je sasvim razumljivo s obzirom da svako kanjenje i otezanje teti dravi i biznismenima. Osnivanje preduzea, u RS, predstavlja veoma dug, komplikovan i skup proces koji ukljuuje itav niz nadlenih subjekata i koji u prosjeku traje oko 30 dana. Pored vremena neophodnog za registraciju i poetak obavljanja poslovnih aktivnosti, znaajnu prepreku predstavljaju i administrativni trokovi koji u prosjeku iznose 1.600 KM. Okvirnim Zakonom o registraciji poslovnih subjekata u BiH od 29.07.2004. godine i Zakonom o registraciji poslovnih subjekata u RS od 26.04.2005. godine uvedene su, u proces registracije preduzea, odreene promjene u odnosu na ranije stanje. Meutim, i pored tih promjena, sistem registracije poslovnih subjekata u RS jo je daleko od take gdje nee predstavljati znaajnu smetnju za pokretanje biznisa.

Siromatvo mjera za podsticaj razvoja MSP i mjera za ohrabrivanje preduzetnitva na irem planu

Stabilno makroekonomsko okruenje uvijek omoguuje da preduzetnici prepoznaju i osjete podravajue institucionalne okvire u podsticanju svake vrste poslovnog preduzetnitva, naroito tamo gdje se manifestuje relativno bliska uzrono posljedina povezanost ekonomske politike, obrazovanja, kulture itd. Ovi okviri mogu ohrabriti ili obeshrabriti preduzetnike koji ulaze u biznis ili se ve nalaze u njemu. U RS preduzetnici jo uvijek ne prepoznaju takve manifestacije, ali unazad nekoliko godina ima pomaka u nastojanju da tue najbolje prakse u razvoju malog preduzetnitva poslue kao primjer za odnos domaih institucionalnih faktora prema MSP.

Neadekvatne odredbe imovinsko pravnih propisa u vezi koritenja poslovnih prostora i javne infrastrukture, te njihova spora implementacija

Nesreena svojinska situacija privrednih subjekata nakon pretvaranja kategorije drutvenog i dravnog u privatno vlasnitvo i nesreeno stanje zemljinih knjiga te sporost sudskih organa nadlenih za zemljine knjige i sl., predstavljaju oteavajui faktor kako u procesima dobijanja kredita na bazi kolaterala, tako i svih varijanti regulisanja zalonog prava. Takvi imovinsko-pravni propisi onemoguavaju da na brz i efikasan nain doe do prostora koji bi se koristio u poslovne svrhe bez obzira da li se radi o sticanju vlasnitva ili prava zakupa.

Nedovoljno izgraena institucionalna struktura vana za MSP Po ovom pitanju RS se nalazi na pola puta. Ako se ovo pitanje posmatra unutar BiH, tada se moe rei da je RS otila dalje od ostalih jer na nivou BiH nema uspostavljenih institucija za razvoj MSP a na nivou FBiH, postoji samo ingerencija jednog ministarstva. Na nivou RS, postoje sljedee institucije za razvoj MSP i to: Resor za mala i srednja preduzea i proizvodno zanatstvo u okviru Ministarstva privrede, energetike i razvoja i Republika agencija za razvoj malih i srednjih preduzea. Ove dvije institucije se nalaze u fazi jaanja i treba da omogue razvoj mree ostalih neophodnih institucija za MSP.

Neizgraen koncept otklanjanja ili minimiziranja faktora visokog poslovnog rizika za strane ulagae u RS

Strani potencijalni ulagai oklijevaju sa ulaganjem u biznis na teritoriji RS jer imaju osjeaj nesigurnosti za imovinu ili osjeaj za poslovne neuspjehe zbog pritisaka, nelojalne konkurencije, sive ekonomije ili zbog

20

neinjenja institucija vlasti u njihovu korist kada to zatreba. Iz tih razloga izostaje finansiranje projekata kako po modelu venture kapitala, tako po modelu tzv. angel investitora ili drugih vidova investiranja.

Nefleksibilni zakoni koji se odnose na trite radne snage Nefleksibilni zakoni o radu i zakoni o zatiti zaposlenih unose potekoe za poslodavce, ali i obrnuto.

Sporost sudskih izvrnih organa Sudski izvrni organi su nefikasni i spori u sektoru poslovnih procesa i sporova, tako da izvrenja potraivanja i zatite prava kupaca u cjelini skoro i ne postoje.

Ekonomske prepreke Ekonomski faktori su veoma znaajni za pojavu, rad i razvoj MSP, a istovremeno znaajni uzroci nastajanja kriza u kompanijama. Na MSP veoma brzo utiu nekvalitetni faktori poslovanja koji dolaze iz okruenja. Jedan od primjera takvih faktora je otean pristup dodatnom kapitalu za obrtna sredstva, da bi sanirali potekoe u poslovanju. U naim uslovima, ekonomske prepreke se mogu posmatrati sa dva aspekta, i to internog i eksternog. a) Interni aspekti ekonomskih prepreka su :

1. Nedostatak vlastitog kapitala i kreditnih linija za pokretanje start-up Deava se da se u malom biznisu nau i oni koji ne raspolau sa vlastitom uteevinom, nemaju nekretnina ili drugih sredstava koje bi ukljuili u biznis i nemaju podrke od lanova porodice. Oni zapoinju biznise sa neadekvatnom sumom kapitala i ukoliko ne dobiju povoljne kredite ili beneficije od institucija za razvoj preduzetnitva, brzo propadaju, to ide na tetu kako partnera, tako drave i drugih. Interne finansijske slabosti start-up, postaju limitirajui faktori za dobijanje kredita kod komercijalnih banaka zbog upitne kreditne sposobnosti i kolaterala.

2. Nedovoljno poznavanje finansijskog menadmenta i marketinga u biznisu Poetnici u biznisu najee ulaze u procese poslovanja i na trite sa visokim obavezama, niskim nivoom gotovine i pogrenim finansiranjem aktive. Posljedice se brzo uslonjavaju naroito ukoliko se ne mogu osloniti na dobar marketing i trini potencijal kako bi uz pomo visoke stope rasta prodaje savladali probleme. Uz to veliki broj menadera malih firmi ne uvaavaju poslovanje po modelu cash-flow-a i u poslovne obaveze ulaze sa niskim nivoom gotovine to ih vodi ka gubitku i oteanim uslovima dobijanja kredita kod banaka, to je u strogim okolnostima finansijskog trita realno oekivati. Nedovoljno poznavanje marketinga od strane veeg broja vlasnika MSP i onih koji tek namjeravaju ui u vlastiti biznis moe se smatrati ozbiljnom internom preprekom za uspjeh na tritu i poslovni uspjeh u cjelini. Posljedice toga su: rast zaliha, zaostajanje u plaanju dobavljaa i naplata kod kupaca, loe formiranje cijena, loa kontrola trokova itd. Marketinke sposobnosti su posebno izraene u izvozu i meunarodnom poslovanju.

3. Nedovoljna sposobnost evaluacije poslovne ideje Potencijalni preduzetnici esto ulaze u biznise koje dovoljno ne poznaju ili za koje se ispostavi da za njih nemaju dovoljno ansi na tritu. Rijetko se deava da originalnu ideju prati originalni programski pristup to je razlog da u praksi imamo pojavu registracija firmi preteno iz tradicionalnih uslunih i trgovakih djelatnosti a premalo iz podruja proizvodnje za kojom ima mjesta na domaem i na globalnom tritu. Nedostatak volje ili potrebe kod potencijalnog vlasnika firme da svoj biznis zasnivaju na dobroj originalnoj ili inovativnoj ideji doprinosi i izostanak pomoi od onih institucija iji je zadatak podsticanje preduzetnikih procesa, edukacija preduzetnika prije ulaska u biznis, te osposobljavanje za razvoj kvalitetnih poslovnih programa.

4. Zanemarivanje biznis planiranja Mnogi poetnici u biznisu zanemaruju biznis planiranje pa ak ga i izbjegavaju. Jedino su izuzetak oni kojima biznis plan trai banka ili neka druga finansijska institucija i oni koji su proli kurseve za pokretanje vlastitog biznisa ili su taj problem uspjeno savladali tokom studija. Istraivanja su pokazala da je zanemarivanje biznis plana jedan od vanih uzroka propadanja malih firmi.

5. Propusti u izboru lokacije Dobra lokacija moe biti samo ona koja odgovara tipu biznisa koji se pokree i finansijskim mogunostima tog biznisa. Zbog toga promaaji u izboru lokacije mogu izazvati nenadoknadive gubitke. Na alost, greaka je mnogo za koje nisu krivi samo investitori, ve i lokalne vlasti koje nemaju dobre i perspektivne planove za preduzetnike i poslovne zone za MSP. Jedan od najboljih primjera je sluaj mnogobrojnih

21

benzinskih pumpi koje bespotrebno zaposjedaju lokacije na kojima bi se trebale nai druge djelatnosti. Eklatantan je i primjer da jako mali broj MSP koristi prostor u vlastitoj kui, ve koriste novoizgraene prostore ili iznajmljene prostore za koje se ili vraa skup kredit ili plaa visoka zakupnina.

6. Nezadovoljavajui nivo drutvene uloge i odgovornosti MSP, te odgovornosti drave i drutva za MSP

Danas je u svijetu globalnih ekonomskih kretanja drutvena uloga i odgovornost MSP u rapidnom porastu. U naim okolnostima je to pitanje jo uvijek zanemareno. Skromna svijest kako preduzetnika o zajednici, tako drave i drutva za preduzetnitvo negativno utiu na razvoj stratekih mjera vanih za MSP.

7. Ogranien pristup i primjena inovacija i novih tehnologija za MSP Jedna od veih prepreka za MSP, kako u svijetu, tako i u RS, jeste nedovoljan vlastiti investicioni potencijal za ulaganja u nove tehnologije, inovacije, nauno-istraivaki rad itd. Samo mali broj MSP ima mogunost da razvija nove proizvode, unapreuje kvalitet i druge performanse proizvoda i usluga. S druge strane, nerazvijeni su nauno-istraivaki i struno-tehniki potencijali RS koji bi ponudili inovacije i savremene tehnologije za MSP (nema centara za transfer tehnologija, tehniko-inovacionih centara, tehnolokih parkova i druge tehniki podsticajne infrastrukture).

8. Nedovoljno razvijena svijest o znaaju struno-tehnikog i drugog usavravanja Menaderi malih firmi imaju specifian odnos prema seminarima o poboljanju poslovanja. Oni su esto skeptini kada im se govori da na seminarima imaju ta da naue iz struke i menadmenta firme. Na seminare gledaju vie sa aspekta trokova nego sa aspekta dobre investicije u biznis. Na seminarima se njihov glavni interes svodi na eksterne uslove privreivanja, odnosno nepodsticajnost poslovnog okruenja, bez namjere da se prepoznaju i unutranji nedostaci kao to je svijest o menaderskom, organizacionom, struno-tehnikom i drugom usavravanju zaposlenih u preduzeu.

b) Eksterni aspekti ekonomskih prepreka su: 1. Ograniene mogunosti finansijskog trita

Finansijsko trite u RS je nedovoljno razvijeno i neefikasno u ispunjavanju funkcije finansiranja start-up biznisa i poslovnog funkcionisanja MSP. Zbog toga MSP su u veini sluajeva upuena na interne vidove finansiranja svog razvoja ili prisiljena da prihvate skupe kratkorone kredite. Nerazvijeno finansijsko trite ogleda se i u nepostojanju dugoronih izvora kreditiranja. Berza u Banjoj Luci je u poetnoj fazi svog rada i mada ve postie jaanje trita kapitala, jo uvijek je finansijski i organizaciono slaba u smislu stvaranja mogunosti dodatnog mobiliziranja kapitala.

2. Nedovoljan efekat meunarodnih finansijskih institucija Meunarodne finansijske institucije u RS, BiH i cijelom regionu, igraju izuzetno vanu ulogu pokretaa i implementatora ukupnog finansijskog mehanizma. Kada se radi o MSP, njihov doprinos je nedovoljan zbog izuzetno visokih kamata i strogih procedura. Posebne kreditne linije, koje je u proteklom periodu plasirala Svjetska banka, putem raznih komercijalnih banaka i mikrokreditnih organizacija, u izvjesnoj mjeri su ojaale portfolio privatnih kompanija i ohrabrile preduzetnike poduhvate i samozapoljavanje, ali je rezultat neadekvatan ciljevima upravo iz napomenutih oteavajuih okolnosti.

3. Nedostatak programa kreditiranja MSP kod komercijalnih banaka Kreditni potencijal komercijalnih banaka je na relativno povoljnom nivou s obzirom na veliinu finansijskog trita RS, ali strategija njihovog odnosa prema MSP je nezadovoljavajua. One jo uvijek potenciraju segment stanovnitva i krajnje potronje na tetu poslovne ekonomije u cjelini i posebno na tetu malih preduzea i prije svega onih koje trebaju inicijalni kapital za start-up fazu. Pored toga, konsalting banaka ka MSP je na niskom nivou i svodi se na globalan odnos u kojem su promotivne aktivnosti banke u prvom planu. 4. Mikrokreditni sektor Mikrokreditne organizacije su uspostavljene za finansiranje start-up biznisa ili za sufinansiranje ve postojeih MSP. Meutim, njihovo poslovanje prati niz nepovoljnih efekata za preduzetnike i MSP, a najizraeniji su:

problem skupog kapitala to je kontraproduktivno u odnosu na njihovu misiju ( kamatna stopa se kree od 12 do 18% na godinjem nivou, a provizija od 1 do 2%)

nepovoljna struktura kredita ( u prosjeku kreditno su podravani: trgovaka djelatnost sa cca. 40%, usluge 28 %, poljoprivreda sa 10 %, proizvodnja sa 8 % i ostala zanimanja sa 14 %),

22

postojanja limita utvrenog postojeim Zakonom o mikrokreditnim organizacijama, prema kojem odobreni iznos kredita jednom duniku ne moe prei 30.000 KM, a ako se radi o prvom kreditu odobreni iznos ne moe prei 5.000 KM i u tom sluaju rok otplate je do 18 mjeseci.

5. Fiskalna optereenja Poreski sistem u RS i BiH, jo uvijek je fiskalnog karaktera i ima, kao prioritetan cilj, prikupljanje sredstava za funkcionisanje dravnog administrativnog aparata. Nivo direktnih i indirektnih poreza je prevelik, poreska administracija je neefikasna i skupa, prisutno je viestruko oporezivanje, tako da se moe govoriti o, po biznis, zaista nepovoljnom poreskom okruenju. Poreski teret pod kojim posluju mala i srednja preduzea je toliko velik, da preduzea, ukoliko ele da budu konkurentna, dovodi u situaciju da moraju ili smanjiti trokove svojih proizvoda odnosno usluga, ili im poveati cijenu. Oboje je u ovakvom poslovnom okruenju gotovo nemogue, pa se visoki porezi, zajedno sa velikim trokovima osnivanja preduzea, pojavljuju kao jedan od osnovnih uzroka sive ekonomije, koja u BiH po procjenama Evropske komisije i Svjetske banke iznosi izmeu 36% i 40%. Preduzea koja posluju u neformalnom sektoru, smanjuju ukupnu poresku osnovicu i istovremeno prebacuju poreski teret na ona preduzea koja posluju u legalnim okvirima. Nelojalna konkurencija, dakle, predstavlja veliku prepreku pokretanju domae proizvodnje i poveanju zaposlenosti. MSP vide poreske obaveze kao trokove, pa ako ocijene da su trokovi preveliki, odnosno da ne omoguavaju razuman iznos dobiti, nastoje da te trokove eliminiu tako to svoju djelatnost vre u neformalnom sektoru. Velika poreska optereenja su kontraproduktivna i za dravu, koja kreira poresku politiku, ako izazivaju znaajnu eroziju poreske osnovice. Smanjenje poreskih stopa uz poveanje efikasnosti poreske administracije i smanjenje korupcije, moe da dovede do poveanja ukupne poreske osnovice u nacionalnoj ekonomiji i na kraju do poveanja poreskih prihoda. Stabilan i jednostavan poreski sistem, od velike je vanosti i stranim investitorima, posebno u okruenju sa velikim politikim i institucionalnim rizicima.

6. Trina usmjerenost MSP MSP je u velikoj mjeri orjentisana na lokalna i blie regionalna trita. Prema procjenama je oko 73% MSP u RS je orjentisano na lokalna trita, a 27% MSP na trita cijele BiH, i trite ostatka bivih jugoslovenskih republika i drugih zemalja iz blieg susjedstva. Osnovni uzrok ovakve trine usmjerenosti je njihova niska konkurentnost koja nastaje iz vie razloga. Osnovni razlozi su menaderske i marketinke sposobnosti vlasnika firmi za sektor spoljnotrgovinskog poslovanja, kao i skroman obim kapitala koji je potreban za unapreivanje procesa proizvodnje, kvaliteta proizvoda. Uz navedene probleme moramo ubrojati nedostatak podrke izvozu od strane drave i njenih institucija.

7. Nedostatak velikih preduzea kao vanog oslonca MSP U RS i BiH kao cjelini razgraena je i devastirana cjelokupna privredna struktura, kako tehnoloki, tako ekonomski i kadrovski osim izvjesnog broja javnih preduzea. Jo uvijek nije izgraena nova, a pogotovo ne savremena privredna struktura. Velika preduzea kao nosioci razvoja su nestala a na njihovim osnovama nije stvoren veliki broj malih preduzea. Zbog toga, ekonomija zemlje ne moe da podnese teret steaja velikih bivih preduzea. To se manifestuje kao najvea barijera brem izlasku iz krize i konsolidaciji ekonomije RS, u emu MSP gube jedan od vanih oslonaca za razvoj.

8. Nezadovoljavajui nivo mjera direktne i indirektne podrke MSP Vlada RS formirala je Fond za razvoj i zapoljavanje iji su izvori sredstava Svjetske banke. Problemi vezani za ovaj fond su nedostatak obima sredstava, visoke kamate i sloena procedura odobravanja sredstava. Mjere direktne pomoi koje se obezbjeuju iz budeta su skromne, a nema ni indirektne pomoi koja se zasniva na povlasticama. Bez obzira na budetsko siromatvo u sluaju mjera trebalo bi slijediti inostranu praksu. Ovakve podrke idu direktno u korist MSP i ona ih alimentiraju na razne naine. Ne treba naglaavati da se takve podrke vrlo brzo pozitivno odraze upravo na budet drave. Vlada RS bi trebala razumjeti svrsishodnost ovakve podrke MSP i stvoriti prostor za budetsku i nebudetsku podrku MSP.

9. Siva ekonomija Tokovi sive ekonomije su prisutni u cijeloj regiji pa i u RS, gdje dominiraju utaje poreza, izbjegavanje carina, neadekvatna kontrola granica, neefikasna opta kontrola, crno trite rada i dr., a to ve due

23

vremena remeti pravila funkcionisanja realnih trinih odnosa i oteava ekonomsku poziciju onih koji se lojalno ponaaju na tritu i koji potuju zakonske propise i poslovne obiaje u praksi.

3.3. Drutveno- politike i kadrovske prepreke MSP u RS se susreu sa brojnim preprekama drutveno-politikog i kadrovskog karaktera. To se posebno ogleda u sljedeem:

1. Problemi MSP i njihov znaaj za ukupni razvoj privrede i drutva nisu dignuta na najvii drutveni nivo. Za realizaciju toga cilja neophodno je u narednom periodu preciznije utvrditi ulogu drave, odnosno Vlade i njenih strunih institucija u privrednoj regulativi. U tom pravcu je potrebno novoosnovanu Republiku agenciju za razvoj MSP i mreu lokalnih agencija za MSP kadrovski i finansijski ojaati.

2. Drava nije uredila domae trite i zatitu domaih proizvoaa u skladu sa meunarodnim pravilima i praksom evropskih zemalja, to posebno pogaa MSP.

3. Takoe je nedostatna pravna regulativa i institucionalna borba protiv korupcije, privrednog kriminala i antagonizma izmeu domaih proizvoaa i domaih lobija.

4. Sredstva za nauno-istraivake i inovacijske procese su nedovoljna to najbolje pokazuje podatak da se za ove svrhe u uspjenim zemljama tranzicije (eka, Poljska, Maarska, Estonija) izdvaja preko 10 puta vie sredstava u odnosu na ostvareni bruto domai proizvod.

5. Nedostatak dovoljnog broja obrazovanih kadrova u MSP i iskusnog osoblja za sektor malog preduzetnitva po modelu i manirima koji danas egzistiraju u Evropskoj uniji pa i nekim zamljama tranzicije. Procesi doobrazovanja za potrebe preduzetnitva koji su se odvijali u saradnji domaih i meunarodnih institucija dali su sa aspekta kvaliteta relativno dobre rezultate ali su, bar do sada, obuhvatili jako mali broj ljudi.

6. Nemotivisanost mladih ljudi za pokretanje vlastitog biznisa usljed neadekvatan obrazovni proces za potrebe preduzetnitva i neizgraena trina i marketinka orijentisanost ka vlastitom biznisu.

7. Kao sublimat svih prethodnih prepreka, usmjerenost menadera MSP na tradicionalne proizvodnje koje se zasnivaju na veoma niskoj produktivnosti i niskom stepenu tehnologije.

3.4. Demografsko-socioloke prepreke Prepreke tipa demografskog i sociolokog okruenja takoe imaju negativan uticaj na MSP. To se posebno prepoznaje u sljedeem:

1. Struktura radno sposobnog stanovnitva se drastino promjenila jer je znatan broj sposobnih stradao u ratu ili doivjelo invaliditet, drugi se preselio u kategoriju penzionera, trei su ve odavno napustili zemlju itd.

2. Mnogi preduzetni i perspektivni mladi ljudi i dalje odlaze u inostranstvo i tamo zapoinju karijeru. Vlada ne uspostavlja mjere za njihovo zadravanje u zemlji, kao npr. podrka razvoju omladinskog preduzetnitva.

3. U populaciji nezaposlenih dominiraju oni koji su bez dovoljnog radnog iskustva i obrazovanja, to smanjuje potencijal stanovnitva u cjelini.

4. Kultura udruivanja ljudi i poslovno kooperativno zajednitvo nema tradiciju i sporo prihvata tendencije koje nude globalna kretanja. Posljedica toga je npr., sporost u prihvatanju modela klastera, poslovnih centara, zona i raznih vrsta udruenja.

5. Nedostatak kulture kod graanstva u sektoru pokretanja zatite potroaa po modelu 'konzumerizma', to ve decenijama poznaju demokratski razvijene zemlje i to bi, svakako, u naim uslovima bilo krajnje neophodno.

6. Socijalne strukture ruralnog stanovnitva pritiskaju urbana sredita koja nemaju kapacitet da ih sve prihvate i obezbjede adekvatnu egzistenciju. Pri tome, ovo stanovnitvo nije u mogunosti da pokrene vlastiti biznis. Problem bi se mogao rijeiti njihov povratkom u ruralne sredine i stvaranjem preduslova za samozapoljavanje.

7. Sistem moralnih vrijednosti i socijalnih promjena je neizgraen za kontekst trine ekonomije, demokratije i globalnih preduzetnikih kretanja u cjelini.

24

3.5. Prepreke karakteristine za regionalni razvoj Smisao regionalnog razvoja svodi se na injenicu da se rijetki resursi sa kojima raspolae neka regija maksimalno iskoriste kroz preduzetnike inicijative i maksimalnu podrku drave i njenih razvojnih institucija. Evropska iskustva u podrkama razvoju regija pokazala su da je to najefikasniji model razvoja nerazvijenih regija i regija u zastoju, jer su tamo uspjeno minimizirani problemi u funkcionisanju postojeih poslovnih subjekata, pokretanju novih vidova proizvodnje, poveanju zaposlenosti i smanjenju fluktuacije stanovnitva. Regionalna organizovanost u RS postoji vie u globalnom a manje u konkretnom i administrativnom smislu. Do sada su poslovni subjekti izvjesno povezivani na regionalnom principu putem lanstva u regionalnim privrednim i preduzetnikim komorama, kojih, prema sadanjem ureenju ima 5 (Banja Luka, Doboj, Bijeljina, Istono Sarajevo i Trebinje). Takoe postoje druge inicijative za formiranje regija, gdje se posebno moe izdvojiti regionalizacija prema Nacrtu prostornog plana RS koji prepoznaje sljedee regije: Prijedor, Banja Luka, Doboj, Bijeljina, Istono Sarajevo i Trebinje. Iz navedenog pregleda stanja i uz druge aspekte razmatranja problematike regionalnog razvoja moe se konstatovati sljedee:

1. Proces regionalizacije je jo u toku i nisu mogue intenzivnije mjere za koritenje komparativnih prednosti takvih regija

2. Ne postoji strategija o uravnoteenom razvoju pojedinih dijelova RS zbog ega neki njeni dijelovi i dalje siromae, u njima se ne iskoriavaju dati resursi a ekonomski potencijali se rasipaju i alociraju u razvijenije regije. Takva situacija ne nudi prosperitet MSP-u, svuda tamo gdje za to postoje realni izgledi.

3. Postojei programi razvoja se nedovoljno fokusiraju na ljude koji ive u regiji i njihove preduzetnike potencijale s aspekta razvijanja vanih vjetina. Nephodno je razvijanje tih vjetina u cilju efikasnije eksploatacije resursa kojim raspolae njihovo okruenje, kao npr.: poljoprivreda, umarstvo, stoarstvo, turizam, ili specifina industrija zanatstvo itd.

4. Tekui razvojni procesi u regijama se ne zasnivaju na principima udruene ekonomije kroz izgradnju regionalne infrastrukture za poslovnu podrku, osnivanje poslovnih klastera u odreenim sektorima, podravanje poljoprivrede i razvoj ruralne ekonomije, razvoj transportne infrastrukture na relaciji selo-grad i dr.

5. Nerazvijenost partnerstva izmeu nosilaca privatnog preduzetnitva na lokalnom i regionalnom nivou sa obrazovnim sektorom u cilju razvoja kontinuiranog uenja. Prema PRSP-u trebalo bi uspostaviti edukaciju kroz tzv. regionalne obrazovne centre, po principima evropske dobre prakse.

6. Na regionalnom nivou a posebno u pojedinim optinama osjeaju se prepreke iji je uzrok neaktivnost optinskih vlasti u privlaenju potencijalnih investitora na to podruje. Nikakve ili loe kampanje za privlaenje investitora, ega smo sada svjedoci, odgaaju mogunosti zapoljavanja stanovnika i njihovog izlaska iz sfere siromatva.

7. Kod veeg broja optina javlja se nedostatak pogodnih i od strane optine pripremljenih lokacija za sasvim nove ekonomske aktivnosti, tako da potencijalni investitori svoj kapital ulau van optine, odnosno tamo gdje im se nude gotova rjeenja. Taj problem je naroito bitan kada se radi o modelu razvoja inkubatora, za koje u osnovi postoje mogunosti u skoro svim optinama u okviru regija a u jaim optinama postoji realna mogunost za vie inkubatora.

8. Nisu uspostavljeni programi lokalnog seoskog razvoja. Posljedica toga je stihijski ili nikakav razvoj sela. Dugorone posljedice su gubljenje interesa za ivot na selu, nekorienje vanih resursa kojima selo raspolae, umanjivanje proizvodnje na selu, naputanje sela i slino.

9. Neizgraena politika seoskog turizma. S takvom politikom sprijeila bi se dalja destrukcija sela i doprinijelo oivljavanju turistikog preduzetnitva i ekonomije seoskih prostora.

3.6. Ostale prepreke 1. Nedostaju programi za razvoj kreativnog omladinskog preduzetnitva. Nedostatak takvog

programa sprijeava eksploataciju kreativnih kapaciteta mladih i rjeavanja njihovih specifinih problema. Ovdje se misli na mlade razliitih dobi, kao to su mladi u osnovnom obrazovanju, srednjekolskom obrazovanju, mladi koji su na fakultetima ili su zavrili fakultet, bilo iz ruralnih ili urbanih podruja.

25

2. Nedovoljna saradnja institucija za podrku razvoju MSP. Vane institucije, kao to su agencije, privredne i preduzetnike komore, udruenja poslodavaca, profesionalne organizacije za konsalting, institucije obrazovanja, sindikati, mediji i drugi, ako bi djelovali na bazi konsenzusa i putem dijaloga koji unapreuje, nasuprot konkuretskih ponaanja i instinskom saradnjom, mogli bi snano doprinijeti dobrim rezultatima svake institucije pojedinano a viestruko bi doprinijeli ostvarenju strategije razvoja MSP.

3. Preduzetnici nisu dovoljno direktno zastupljeni (delegirani ispred svojih udruenja) u dravnim organima nadlenim za pitanja privrede i razvoja, to se odraava na kvalitet zakona koji se u velikoj mjeri odnose na njih.

4. Podsticajni kulturni procesi koji upotpunjuju kompleks uslova vanih za preduzetnike trendove u RS nisu dovoljno razvijeni.

4. IDENTIFIKACIJA POTENCIJALA ZA RAZVOJ MSP U RS 4.1. Prirodni resursi Prirodni resursi predstavljaju znaajan potencijal RS. I pored toga to ovi resursi najee imaju indirektnu vezu sa nastankom i razvojem MSP (npr. sluajevi Japana, vajcarske, Slovake, Tadikistana) znaajni su kao opti privredni resursi i dobra osnova za bri privredni razvoj. Najvanije prirodne resurse na prostoru RS predstavljaju:

1. Poljoprivredno zemljite, 2. umski kompleksi, 3. Vodni potencijal, 4. Rudni i mineralni resursi 5. Prirodne ljepote i drugi turistiki potencijali.

4.1.1. Poljoprivredno zemljite Poljoprivredno zemljite zauzima najznaajnije mjesto meu prirodnim potencijalima razvoja RS. Povoljna klima i bogatstvo voda dodatno jaa pogodnosti za razvoj poljoprivrede u RS. Meutim, injenica je da te pogodnosti nisu adekvatno iskoritene. U poljoprivrednom sektoru dominira privatna svojina. Procjenjuje se da RS raspolae sa 1.250.000 hektara poljoprivrednog zemljita, to u odnosu na broju stanovnika ini priblino jedan hektar po stanovniku to je iznad svjetskog prosjeka.5 Veliina prosjenog zemljinog posjeda je oko 3,5 hektara sa tendencijom daljnjeg usitnjavanja, a to je u suprotnosti sa evropskim tendencijama gdje je prosjena veliina zemljinog posjeda oko 10 hektara. Pored toga prisutni su sljedei problemi koji mogu biti ujedno i ansa za bri razvoj MSP:

nedovoljni preraivaki kapaciteti za mlijeko, meso i vunu, devastirani su vonjaci, vinogradi i staklene bate i 200.000 hektara vodoobskrbnih objekata

(navodnjava se svega 0,65% obradivih povrina, a u svijetu 15%), koristi se ispod 30% obradive povrine (oko 250 000 domainstava proizvodi samo za line

potrebe), na plodnim poljoprivrednim zemljitima nalaze se deponije smea, izraene su erozija