S11JDIA POLITYCZNE Nr S

ARTUR GRUSZCZAK Krakow

lNSTYTUCJE I ZACHOWANIA POLlTYCZNE

REGULACJA KONFLIKTOW W PROCESIE KONSOLIDACJI DEMOKRACJI - PERSPEKTYW A FUNKCJONALNA

DOSwiadczenia krajow, w ktorych dokonala si~ transformacja ustrojowa, poka­zujll, iz krytycznll faZ!! tego procesu jest tworzenie zr~bow nowego ustroju, umac­nianie niedawno powstalych instytucji, ksztaltowanie norm i relacji mi¢zy po­szczegolnymi elementami systemu, osillganie przez wprowadzony rezim skutecznosci oraz jego legitymizacja. Proces ow wytwarza okreSlonll dynamik~, ktora rosnie w miar~ pojawiania si~ czynnikow dysfunkcjonalnych, powodujllcych coraz silniej­sze sprzecznosci wywolujllce i umacniajllce tendencje dezintegracyjne w ramach zmiany ustrojowej. Reformy traCll pocZ!!tkowy impet, szybko spada spoJeczne poparcie dla zmian, wreszcie do glosu dochodZ!! czynniki hamujllce procesy prze­mian, niekiedy zaS nast~puje anulowanie podj~tych w ramach transformacji decyzji politycznych i gospodarczych. .

Konsolidacja demokracji w aspekcie makrosystemowym willie si~ ze zdolnoscill llstrOjU do reprodukcji i samoodnowienia. Aby zapewnic cillglosc tego procesu w wymiarze strukturalnym i czasowym, konieczne jest nabycie przez system poli­tyczny zdolnosci zarowno do wzmacniania elementow funkcjonalnych, utrzymujll­cych i stymulujllcych t~ cillglosc, jak tez do konstruktywnej absorpcji czynnikow negatywnych, adaptacji do istniejllcych struktur. "Przechwytywanie" czynnikow blldz to majllcych na celu destabilizacj~ struktur demokratycznych, blldi tez majll­cych obiektywnie negatywny wplyw na te struktury, a true ich "wtopienie" w struktury demokcatycznego ladu politycznego oraz "rozpuszczenie" przy ui:yciu demokratycznych mechanizmow i procedur ma szczegolnie pozytywny wplyw na reprodukcj~ systemu. Samo odrzucenie czy tez zneutralizowanie czynnikow dysfunk­cjonalnych nie eliminuje zrodla zagroi:en, a niekiedy nawet wzmacnia destruktywne wlaSciwosci tych czynnikow. Powodzenie demokratycznej konsolidacji zalezy wi~c w dui:ym stopniu od zdolnosci aktorow politycznych zaangaiowanych w transfor­macj~ ustrojowll do wytworzenia mechanizmow, instytucji oraz wzorow zachowan wspomagajllcych lub umozliwiajllcych regulacj~ konfliktow i sprzecznosci pojawiajll­cych si~ w trakcie tego procesu bez negatywnych dla konsolidacji skutkow i efektow ubocznych. Funkcjonalna teoria konfliktu dostarcza mocnych podstaw teoretycz­nych do opisu i wyjaSniania tego zakresu zjawisk.

Niniejszy artykul podejmuje t~ problematyk~ w kontekscie trudnosci, jakie napotykajll postautorytarne rZlldy, dllZllce do utrwalenia nowego ustroju oraz zapewnienia mozliwosci rzlldzenia na podstawie kryteriow efektywnosci i legityma­cji. Jest true glosem w toczllcej si~ powszechnie w Srodowisku politologow

Studia Polityczne

18 ARTUR GRUSZCZAK

i socjologow od k.ilku lat dyskusji nad osobliwosciami przejscia do demokracji, zwlaszcza nad konsolidacjll ustroju demokratycznego.

KONSOLIDACJA DEMOKRACJI - ELEMENTY TEORII

Badacze problematyki transformacji ustrojowej sll zgodni, ze istniejll zasadnicze ro:inice mi~zy etapem wychodzenia z dawnego ustroju, odrzucania istniejllcych, acz dysfunkcjonalnych wobec nowego ukladu polityczno-spolecznego, rozwillZan ust­rojowych, a etapem tworzenia oraz umacniania instytucjonalno-normatywnych fundamentow nowego systemu politycznego.

W ostatnim tomie pracy Transitions from Authoritarian Rule! Guillermo O'Donnell i Philippe C. Schmitter zaproponowali teoretyczny model transformacji ustrojowej, ograniczajllc go jednakze do fazy wychodzenia z autorytaryzmu (ex­trication), pomijajllc natomiast etap budowania fundamentow nowego ustroju i ich dalszego umacniania2• Prace dotycZllce wychodzenia z autorytaryzmu, przelamywa­nia strukturalnych barier wynikajllcych z dziedzictwa przeszlosci, wzbogacily w zna­cznym stopniu teoretycznll i praktycznll wiedzl( 0 uwarunkowaniach, dynamice, przebiegu oraz konsekwencjach upadku dyktatur i rZlldow autorytarnych w wielu krajach swiata3 •

Syntetyczne okrdlenie pola definicji poj/(Cia · "konsolidacja demokracji" jest 2

zadaniem trudnym, zwazywszy mnogose koncepcji i ujl(C teoretycznych. Na potrzeby ( niniejszego artykulu niezb~ne jednak wydaje sil( przedstawienie najistotniejszych \ element ow teorii. J

Konsolidacja jest procesem wzmacniania, modyfikacji i usprawniania struktur C

systemowych, prowadzllcym do osillgnil(cia przez dany system stabilnosci i funk- e cjonalnosci pozwalajllcej na stale samoodnawianie zasobow i odtwarzanie struktur. i MoZe bye pojrnowana jako cillg nieustannych dzialan podtrzymujllcych zdolnosci do 1:

reprodukcji, jako "staly proces adaptacji do nowych wyzwan"4. W dynamice zmiany v politycznej konsolidacja stanowi fazl( krytycznll, decydujllCll 0 powodzeniu procesu v transformacji, ktorego celem jest nowa forma ustrojowas.

D

1 G. O'Donnell, Ph. C. Schmitter, L. Whitehead (OOs.), Transitions from Authoritarian Rule, Johns k Hopkins University Press, Baltimore- London 1986. rl

2 Tentative Conclusions about Uncertain Democracies, w: G. O'Donnell, Ph. C. Schmitter, L. Whitehead (OOs.), wyd. cyt.

3 Warto wspomniee 0 nast~puj~cych pracach: E. A. Baloyra, La transicion del autoritarismo a k democracia en el Sur Europa yen America Latina: problemas teoricos y bases de comparacion, w. E J. Santamaria (red.), Transicion a la democracia en el Sur de Europa y America Latina, Centro de Estudiol C Constitucionales, Madrid 1982, D. Share, Transitions to Democracy and Transition through Transaction, D "Comparative Political Studies" 1987, vol. 19, nr 4; A. Przeworski, Some Problems in the Study of llu oj Transition to Democracy, w: G. O'Donnell, Ph. C. Schmitter, L. Whitehead (OOs.), wyd. cyt; tegoi:, Tiu Choice of Institutions in the Transition to Democracy: A Game Approach, "Sisyphus. Social Studies" 1992 S( vol. I (VIII); A. Stepan, On the Tasks of a Democratic Opposition, "Journal of Democracy" 1990, vol. I nr~ ~

4 C. G. Gillespie, The Role of Civil- Military Pacts in Elite Settlements and Elite Convergenct S( Democratic Consolidation in Uruguay, w: J. Higley, R. Gunther (OOs.), Elites and Democratic Con solidation in Latin America and Southern Europe, Cambridge University Press, Cambridge 1992, s. 206 Al

5 J. J . Linz, Crisis, Breakdown and Reequilibration, w: J. J. Linz, A. Stepan, The Breakdown q Democratic Regimes, Johns Hopkins University Press, Baltimore-London 1978, roz. 5; L. Morlino 111 Como cambian los regimenes politicos, Centro de Estudios Constitucionales, Madrid 1985, rozdz .. 4; L L~ Whitehead, The Consolidation of Fragile Democracies: A. Discussion with lIIustrations, w: R. A. Pasio (ed.), Democracy in the Americas. Stopping the Pendulum, Holmes and Meier, New York-London 1989 nr

Studia Polityczne

REGULACJA. KONFLIKT6w W PROCESIE KONSOLIDA.CJI DEMOKRACJI 19

Konsolidacj~ demokracji moma rozpatrywac w aspekeie proceduralnym bltdz tez teleologicznym. Obydwa, generalizujllc, lllCZY O'Donnell. Konsolidacja, jako faza przejseia do demokracji, jest procesem przechodzenia od r z Il dow demo­kratycznych, konczllcych pierwsZll f~ transformacji, do u s t r 0 j u demokratycz­nego jako efektywnie funkcjonujllcego zespolu instytucji demokratycznych (zwlasz­cza silnego parlamentu i niezaleznego sltdownictwa), stabilnych form reprezentacji interesow oraz powszechnej akceptacji demokracji jako realnie najlepszego systemu politycznej organizacji 6.

Uj~ie proceduralne znajduje wszechstronnll interpretacj~ w koncepcjach Leonardo Morlino. Konsolidacja polega na "adaptacji-utrwalaniu struktur i norm demokratycznych uznawanych za prawomocne, c~Sciowo lub w caiosei, przez spoleczenstwo obywatelskie. [ ... ] Taki proces, skomplikowany i zroZnicowany, PodllZa w romych kierunkach i jest wspierany przez normy oraz instytucje dla zapewnienia jego trwania". Proces demokratycznej konsolidacji przebiega na wielu obszarach, takich jak struktury i procedury, relacje mi¢zystrukturalne, partie i systemy partyjne, struktury interesow, struktury mediacji w odniesieniu zarowno do spoleczenstwa, jak tez do ustroju7

•

Teleologiczny aspekt willZe si~ z definicjami "minimalist ycznymi" , ktore ujmujll konsolidacj~ jako proces prowadzllcy do osillgni~cia przez nowy rezim legitymacji i skutecznosci8 • W ostatnim czasie legitymacja i efektywnosc zostaly seisle polllczone z kategorill mowwoSci rzltdzenia (ang. governability). Willi:e si~ ona z moZliwos­ciami wladz panstwowych do utrzymania stabilnych warunkow CZIldzenia przy wykorzystaniu istniejllcych zasobow9 • W szczegolnoSci, dotyczy zdolnosei instytucji politycznych danego systemu do kierowania spoleczenstwem i ,gospodarkll w opar­ciu 0 konsens mi¢zy strategicznymi aktorami politycznymi (rZlldem, biurokracjll, elitami politycznymi, armill) co do wspolnie uznawanych formul i regul grylO.

Zdaniem Richarda Rose'a, wspolczesna skonsolidowana demokracja nie moZe istniee bez silnego i skutecznego rzlldu eieszllcego si~ popareiem spoleczenstwa w ramach demokratycznych zasad i procedur jako Zrodla legitymacji i prawomocnej wladzy (authority)l1.

Proces konsolidacji mozna rozpatrywac w kontekseie dynamiki mliany politycz­nej, nieustannej gry, w trakcie ktorej dokonywany jest na podstawie kalkulacji kosztow i korzysei strategiczny wybor mi~dzy pojawiajllcymi si~ altematywnymi rozwillzaniami. Takie podejseie, okrdlane mianem wyboru strategicznego, nawillZU-

6 G. O'Donnell, East and South: Uncertain Democracies, w: Resurgence of Democracy and Market Economy, The Chicago Council on Foreign Relations, Chicago 1991. Por. G. 0' Donnell, Transitions, Continuities, and Paradoxes, w: S. Mainwaring, G. O'Donnell, J. S. Valenzuela (OOs.), Issues in Democratic Consolidation: The New South American Democracies in Comparative Perspective, University of Notre Dame Press, Notre Dame 1992.

7 Consolidacion democratica. Definicion, modelos, hipotesis, "Revista Espafiola de Investigaciones Sociol6gicas" 1986, nr 35, s. 19-21.

• J. J. Linz, Transitions to Democracy, "The Washington Quarterly", Summer 1990, s. 158; G. Di Palma, La consolidacibn democratica: una vision minimalisla, "Revista Espafiola de Investigaciones Sociol6gicas" 1988, nr 42, s. 70.

9 A. Giddens, T~ Nation-Slate and Violence, University of California Press, Berkeley-Los Angeles 1987, s. 322.

10 B. G. Peters, Governahility, w: V. Bogdanor (cd.), T~ Blackwell Encyclopaedia of Political Institutions, Oxford 1987, Basil Blackwell, s. 256; M. Alcantara Saez, De fa gobernabilidad, ,,America Latina Hoy" 1994, nr 8.

11 R. Rose, Ungovernability: Is There Fire Behind the Smoke?, "Political Studies" 1984, vol. XXVII, nr 3, s. 351.

Studia Polityczne

20 ARTUR GRUSZCZAK

je do teorii wyboru racjonalnego i teorH gier12. Jednym z podstawowych elementow tego modelu jest porozumienie mi~dzy strategicznymi aktorami politycznymi, wy­znaczajllce zakres ich szczegolnych interes6w, ustanawiajllce warunki gry politycznej oraz ustalajllce mechanizmy regulacyjne w odniesieniu do realizacji zawartego porozumienia. Michael Burton, Richard Gunther i John Higley, reprezentujllcy orientacj~ elitystycznll w badaniach nad demokratyzacjll, utrzymujll, :ie decydujllce dla konsolidacji demokracji jest porozumienie elit (elite settlement) oraz ich zblizenie (elite convergence). Ich zdaniem, obie formy porozumien mi~dzy elitami "mogll stanowic jedynll bezposrednill i szybkll drog~ do skonsolidowanej demokracji"13. Porozumienie elit rna polegac na wygaszaniu gwaltownych sporow i stopniowym oslabianiu postaw antyustrojowych reprezentowanych przez skonfliktowane elity. Owo porozumienie powinno prowadzic do uzgodnienia podstawowych regul gry politycznej. Zbli:ienie elit polega na akceptacji przez elity "opozycyjne" regul gry zdefiniowanych przez elit~ rZlldzllcll. Dokonuje si~ to wowczas, gdy elita opozycyjna przejmuje wladz~ zgodnie z procedurami wyznaczonymi przez gru~ rZlldzllCll i sprawuje wladz~ z pelnym poszanowaniem dla istniejllcych instytucji i norm politycznych 14.

Element konsensu mi¢zy uczestnikami zycia politycznego Gednostkami, grupa­mi i klasami spolecznymi, segmentami systemu politycznego) jest zasadniczym elementem demokratycznej konsolidacji w interpretacji Philippe'a C. Schmittera. Punktem odniesienia dla jego pojmowania konsolidacji demokratycznej Sll relacje mi¢zy aparatem panstwa, strukturami wladzy oraz reZimem politycznym a grupami spolecznymi i organizacjami politycznymi reprezentujllcymi spoleczenstwo. Dotyczy to zatem form reprezentacji interesow, stosunkow wladzy oraz strukturalnych relacji mi¢zy panstwem a spoleczenstwem jako segmentami systemu politycznego. Wedlug Schmittera konsolidacja to "proces przeksztaicania przypadkowych uzgodnien, ustalonych norm i niepewnych rozwillzan, powstalych w trakcie przechodzenia [do demokracji], w stosunki wspolpracy i rywalizacji cechujllce si~ wiarygodnoscill oraz regularnoscill i hore Sll dobrowolnie akceptowane przez osoby lub zbiorowosci (tj. politykow i obywateli) uczestniczllcych w demokratycznym rZlldzeniu"15.

12 Zob. D. Collier, D. L. Norden, Strategic Choice Models of Political Change in Latin America, "Comparative Politics" 1992, vol. 24, nr 2; B. Zhang, Corporatism, Totalitarianism and Transitions to Democracy, "Comparative Political Studies" 1994, vol. 27, nr 1.

13 M. Burton, R. Gunther, J. Higley, Introduction: Elite Transformations and Democratic Regimes, w: J. Higley, T. Gunther (eds.), wyd. cyt., s. 24. Fragmenty wyd. cyt. w Uumaczeniu na .x,zyk polski, w: J. Szczupaczyllski (oprac.), Elity, demokracja , wybory, Warszawa 1993, Agencja Scholar.

14 Szczeg61owo 0 teoriach Burtona, Gunthera i Higleya: M. G. Burton, J. Higley, Elite Settlements, ,,American Sociological Review" 1987, vol. 52, nr 2; J. Higley, M. G. Burton, The Elite Variable in Democratic Transitions and Breakdowns, ,,American Sociological Review" 1989, vol. 54, nr 1; J. Higley, G. Moore, Elite Integration in the United States and Australia, "American Political Science Review" 1981, vol. 75, nr 2; J. Higley, R. Gunther (eds.), wyd. cyt.; J. Wasilewski, Elityzm redivivus? "Studia Socjologiczne" 1989, nr 3; K.. Sobolewska-Myslik, Czy demokracja elit? Elity a transformacja ustrojowa, w: K.. Palecki (red.), Elity polityczne w Polsce, Polskie Towarzystwo Nauk Politycznych, Warszawa 1992.

15 Definicja ta wyst~puje w dw6ch tekstach: The Consolidation of Democracy and Representation of Social Groups, "American Behavioral Scientist" 1992, vol. 35, nr 4/5, s. 424 oraz Interest Systems and the Consolidation of Democracies, w: G. Marks, L. Diamond (eds.), Reexamining Democracy, Sage Pub­lications, Newbury Park-london-New Delhi 1992, s. 158.

Studia Polityczne

REGUUCJA. KONFLIKT6W W PROCESIE KONSOLIDA.CJI DEMOKRACJI 21

FUNKCJONALNA TEORIA KONFLIKTU - CHARAKTERYSTYKA

Teoria konfliktu zajmuje waine miejsce w socjologii, od polowy XIX wieku stanowi jeden z glownych nurtow. Szczegolnie znacZllcy wPlyw odegrala w for­mulowaniu teorii zmiany spolecznej i politycznej 1 IS.

Podstawowym elementem tej teorii jest twierdzenie, iz irodlem konfliktow jest nierowny podzial deficytowych zasobow, takich jak wladza polityczna, bogactwo ekonomiczne, symbole, prestiz spoleczny, wyksztalcenie. 0 dost~p do tych zasobow, z istoty f1£,Czy ograniczonych, toczy si~ stala walka 17. Towarzyszllce temu antagonis­tyczne reakcje prowadZll do eskalacji konfliktu, zaangaiowania coraz szerszych zasobow oraz coraz nowszych i bardziej zaawansowanych instrumentow. Niezalez­nie od ostatecznych konsekwencji w odniesieniu do systemu dystrybucji ograniczo­nych zasobow, konflikt wywoluje gl~bokie, zazwyczaj radykalne zmiany w struk­turze wladzy, stosunkach spolecznych, mechanizmach reprezentacji interesowl8

•

Przeciwstawne wizje istoty konfliktu spolecznego, wyrainie widoczne juz w kon­cepcjach prekursorow wspolczesnej teorii konfliktu, Karola Marksa i Georga Simmela, znalazly wyraz w wyodr~bnieniu dwoch zasadniczych nurtow: dialektycz­nego, ktorego glownym przedstawicielem jest Ralf Dahrendorf, oraz funkcjonal­nego, wi~nego z osobll Lewisa A. Coseral9

•

Funkcjonalna teoria konfliktu wywodzi si~ z dorobku Simmela. Wyrosly w tra­dycji organicyzmu, uwaial, Ze wszelkie stosunki mi¢zyludzkie ujawniajll sklonnosc zarowno do utrzymania porZlldku, jak tez inicjowania konfliktu, do zastoju i do zmiany20. Dualizm biegunowo skrajnych elementow sytuacji inspiruje wystllpienie konfliktu. Funkcje i skutki konfliktu zmieniajll si~ w zalei:nosci od stopnia nat~zenia oraz kontekstu spolecznego21. Konflikt, zwlaszcza gwaltowny, powoduje wzrost solidarnosci i organizacji wewnlltrzgrupowej kaZdej z jego stron, sprzyja taue integracji systemu i procesom adaptacji. Po osillgni~iu wysokiego stopnia integracji, wyartykulowaniu wspolnych interesow i sformulowaniu celow, grupa dllzy do realizacji uzgodnionych zadan przy uzyciu metod optymalizujllcych koszty i skutki dzialan dla struktury grupy i systemu. Wybiera zatem porozumienie i kompromis, obnizajllc poziom intensywnosci konfliktu. Dlatego wi~kszosc konfliktow 0 niskiej intensywnosci, ale wysokiej cz~stotliwosci, nie ulega intensyfikacji, ani tym bardziej nie prowadzi do radykalnej zmiany spolecznej. Wysoki stopien organizacji grupy konfliktowej oraz otwartosc kanalow artykulacji interesow powodujll, ze konflikty obniiajll strukturalne napi~cia, sprzyjajllc stabilizacji systemu spolecznego22.

Lewis A. Cosec byl wybitnym kontynuatocem dziela Simmela. Przejlll i tworczo

16 A. K. Paluch, Konflikt, modernizacja i zmiana spoleczna, PWN, Warszawa 1976. 17 L. A. Coser, The Functions of Social Conflict, Routledge and Kegan Paul, London 1956, s. 8; H.

D. Lasswell, The World Revolution of Our Time: A Framework for Basic Policy Research, Stanford University Press, Stanford 1951; J. S. Coleman, Foundations of Social Theory, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge-London 1990, s. 29-39.

II J. K. Rhoads, Critical Issues in Social Theory, Pensyl vania State University Press, University Park, PA 1991, s. 296.

19 J. H. Turner, Struktura teorii socjologicznych, PWN, Warszawa 1985, s. 182; R. Collins, Conflict Sociology. Toward an Explanatory Science, Academic Press, New York-San Francisco-London 1975, s. 62-64.

20 O. Simmel, Conflict and the Web of Group Affiliation, The Free Press, New Jork 1955, s. 13-14. Praca ta jest tlumaczeniem dziela Soziologie, Duncker Humbolt, Berlin 1923, kt6re ukazalo sit; taki:e w ~zyku polskim, w trumaczeniu M. Lukasiewicz, PWN, Warszawa 1975.

21 T amie, s. 109. II Tamie, s. 98 -102.

Studia Polityczne

22 ARTUR GRUSZCZAK

rozwinlll wiele koncepcji wielkiego poprzednika. Jego glowne dzielo, The Functions of Social Conflict, oparte jest na interpretacji pracy Simmela Soziologie. Wedlug Cosera, konflikt jest przede wszystkim mechanizmem umozliwiaj~cym dostosowanie do nowych warunkow. Utrwalone wzory zachowan, takich jak niech~c, wrogosc, agresja, oraz wzajemne antagonizmy utrwalaj~ podzialy spoleczne oraz system stratyfikacji. Dynamika procesow spolecznych, zwlaszcza w spoleczenstwach plurali­stycznych, utrzymuje si~ zawsze na wysokim poziomie, ktory najsilniej determinowa­ny jest przez sprzecznosci interesow, ktore powoduj~ napi~cia i konflikty. Jedna z zasadniczych tez odnosi si~ do norm i regul r~dz~cych spolecznymi interakcjami w aspekcie napi~c i konfliktow. Coser twierdzi, ze konflikt zwykle umieszczony jest w obr~bie uznawanego przez jego strony zespolu norm i regul, a prowadzi do ustanowienia nowych lub rozszerzenia oraz modyfikacji juz istniej~cych. Sam fakt zaangazowania w konflikt powoduje akceptacj~ kodeksu zasad determinuj~cych jego przebieg. Przyczynia si~ do socjalizacji rYWalizuj~cych stron poprzez narzucenie okreslonych ograniczen. W toku konfliktu pojawiaj~ si~ sytuacje, ktore cz~sciowo lub calkowicie nie podlegaj~ istniej~cemu systemowi normatywnemu.

Najwi~kszym zagroi:eniem dla stabilnosci i trwaloSci struktur spolecznych i poli­tycznych jest kryzys legitymizacji systemu, wywolany przez gl~bokie rozbieznosci co do podstawowych wartosci w stosunkach spolecznych. Recept~ na unikni~cie rozbicia konsensualnych podstaw stosunkow spolecznych jest instytucjonalizacja i tolerancja konfliktow. To, czy konflikt stanie si~ srodkiem umoZ1iwiaj~cym odzyskanie rownowagi, czy tez b~dzie prowadzil do wzmocnienia wrogich postaw, a w efekcie rozpadu istniej~cego systemu, zalezy od charakteru struktur spolecznych i politycznych. Generalnie, struktury cechuj~ce si~ gI~bokimi podzialami wewn~trz­nymi (cleavages), a rownoczeSnie siln~ zwartosci~, s~ znacznie bardziej narazone na rozpad niz struktury luine i elastyczne, cechuj~ce si~ roznorodnosci~ i otwartoSci~23 .

Konflikt stymuluje stano wienie nowych regul i norm. Tworzenie funkcjonalnego systemu normatywnego lezy w interesie wszystkich stron konfliktu. Skutki bowiem s~ znacznie bardziej przewidywalne, dzi~ki czemu strony konfliktu mog~ oszacowac konsekwencje ich strategii i dzialan24. "Produktywny" charakter konfliktu odnosi si~ do dwoch zjawisk: 1) konflikt prowadzi do modyfikacji lub tworzenia prawa; 2) zastosowanie nowych regul przyczynia si~ do rozwoju struktur instytucjonalnych dotycz~cych wprowadzenia w zycie tych regul i zasad prawnych25. Instytucjonaliza­cja konfliktu jest warunkiem niezb~dnym jego funkcjonalnoSci. Struktury spoleczne pozbawione instytucji reguluj~cych konflikty oraz tolerancji dla roi:norodnosci konfliktow zagrozone s~ dezintegracj~. Coser podkrdla, ze rownowaga wewn~trzna danej struktury spolecznej zagrozona jest nie przez konflikt, ale przez jej sztywnosc umozliwiaj~q kumulacj~ wrogoSci, ktora znajduje ujScie w kanalach przebiegajll­cych wzdluz glownych linii strukturalnych podzialow (cleavages), co w efekcie rozbija t~ struktur~26. .

Coser twierdzi, ze proby eliminacji elementow antagonistycznych w strukturach spolecznych i politycznych przynosz~ zazwyczaj radykalizacj~ konfliktu i eskalacj~ wrogosci. Skuteczn~ metod~ mog~q chronic struktur~ przed dezintegracj~ w ob­liczu narastaj~cego napi~ia, manifestowanego w formie agresji, jest uruchomienie

2J L. A. Coser, wyd . cyt., s. 151-154. l-4 Tami.e, s. 123-124. 25 Tami.e, s. 126. 26 Tami.e, s. 157.

Studia Polityczne

REGUUCJA KONFLIKTOW W PROCESIE KONSOLIDACJI DEMOKRACJI 23

mechanizmow kanalizacji niezadowolenia i wrogosci, przy rownoczesnym zachowa­niu stosunkow rod~cych antagonizm, nieodzowny interakcjom spolecznym. Me­chanizmy te c~sto wykorzystujll, instytucje - "zawory bezpieczenstwa", ktore stanowi!!: obiekty zast~pcze, skupiajll,ce na sobie konsekwencje wrogich uczue i ulat­wiajll,ce odreagowanie agresji27.

DEMOKRACJA JAKO NlEPEWNY REZULTAT KONFLIKT6W - KONCEPCJE ADAMA PRZEWORSKIEGO

Element konsensu mi~dzy glownymi aktorami, pozwalajll,cy na skutecznll, regu­lacj~ konfliktow, lezy u podstaw definicji demokratycznej konsolidacji proponowa­nych zarowno przez Philippe'a C. Schmittera, jak tez Adama Przeworskiego. Z teoretycznego punktu widzenia, nawill,zujll, one do funkcjonalnej teorii konfliktu. JeSli jednak Schmitter kladzie nacisk na koniecznose stworzenia funkcjonalnych form i mechanizmow reprezentacji interesow, Przeworski decydujll,Cll rol~ nadaje instytucjom. Demokracja, jego zdaniem, jest skonsolidowana, gdy "wi~kszose kon­fliktow jest przetwarzana za posrednictwem demokratycznych instytucji, gdy nikt nie moZe kontrolowae wynikow ex post, gdy rezultaty nie sll, determinowane ex ante, zyskujll, znaczenie w pewnych przewidywalnych granicach i sll, przestrzegane przez gl6wne sily polityczne"28.

U podstaw tej definicji lezy traktowanie demokracji w kategoriach funkcjonalnej teorii konfliktu, jako "szczegolnego systemu przetwarzania i wygaszania konfliktow mi~zygrupowych"29. Istnienie sprzecznych interesow oraz dzialania organizacyjne w celu ich realizacji uznawane Sll, za stalll, cech~ polityki. Z tego wynikajll, nast~pujll,ce ustalenia: 1) roznorakie grupy organizujll, si~ w celu realizacji wlasnych interesow; 2) grupy te majll, zagwarantowany dost~p do instytucji politycznych; 3) przegrani, kt6rzy przestrzegali regul gry politycznej, zachowujll, prawo do dalszej rywalizacji. Zdolnose poszczegolnych grup do realizacji swych interesow okrdlana jest przez szczegolne rozwill,Zania instytucjonalne danego systemu. Demokracja zatem jest form!!: instytucjonalizacji dlugotrwalych konfliktowlO. Jest to moZiiwe, gdy instytucje ustanowione przez dominujll,cych aktorow politycznych dajll, rozsll,dne gwarancje, iz interesy tych aktorow nie zostanll, naruszone w trakcie demokratycznej rywalizacjj31.

Rezultaty konfliktow w ramach procedur demokratycznych zawsze obcill,zone sll, niepewnoscill,. Mirno ze istniejll, pewne determinanty poczll,tkowe (uczestnicy demo­kratycznej rywalizacji cechujll, si~ nierownym dost~pem do deficytowych zasobow, w szczegolnoSci do strategicznych zasobow, takich jak wladza polityczna, bogactwo ekonomiczne, prestiz spoleczny, inform acj a), istotll, demokracji jest to, ze praw­dopodobienstwo zaistnienia danego rezultatu zalezy od istniejll,cych ram instytuc­jonalnych. Demokracja jest system em upor~dkowanej niepewnoscil2.

Niepewnose jako konstytutywna cecha demokracji nie powinna bye utozsamia-

Z1 Tamze, s. 155. Z8 A. Przeworslti, Democracy and the Market. Political and Economic Reforms in Eastern Europe and

Latin America, Cambridge University Press, Cambridge 1991, s. 51, tegoz The Choice of Institutions ... , s. 9.

29 A. Przeworslti, Some Problems ... , s. 56. 30 Tamze, s. 58. 31 A. Przeworslti, Democracy as a Contingent Outcome of Conflicts, w: 1. Elster, R. Slagstad (eds.),

Constitutionalism and Democracy, Cambridge University Press, Cambridge 1988, s. 64. Jl A. Przeworslti, Democracy and the Market ... , s. 13.

Studia Polityczne

24 ARTUR GRUSZCZAK

na z nieprzewidywalnoscill czy chaosem. Zinstytucjonalizowana niepewnose ozna- I

cza, ze aktorzy uczestniCZllcy w demokratycznej grze nie wiedZll, jakie b¢1l faktycz- I

ne skutki ich dzialan. Wiedzll, co jest mo:iliwe, lecz nie wiedzll, co jest prawdopodob­ne, poniewaZ prawdopodobienstwo danego rezultatu zalezy zarowno od instytucji, jak tez zasobow wykorzystywanych w rywalizacji poszczegolnych sH politycznych w celu realizacji wlasnych interesow33• Proces demokratyzacji (w znaczeniu prze­chodzenia do demokracji) jest rownoznaczny z procesem instytucjonalizacji niepew­nosci, "podporZlldkowania wszystkich interesow niepewnosci"34. Oznacza to, :ie glowne sHy polityczne muszll zrezygnowae z dzialan majllcych na celu uzyskanie kontroli nad rezultatami gry politycznej. Jest to 0 tyle trudne, :ie wszystkie sHy walcZllce przeciwko reZimowi autorytarnemu reprezentujll specyficzne interesy. W celu ich realizacji musZll nie tylko obalie istQiejllcy ustroj, ale tak:ie doprowadzic do ustanowienia w ramach nowego POCZlldku takich rozwillzan instytucjonalnych, ktore bylyby najbardziej odpowiednie z punktu widzenia realizacji wlasnych inte- I

resow. Aktorzy polityczni musZll zatem osillgnlle konsensus w sprawie regul gry. Przeworski podkresla, :ie kompromis demokratyczny nie mo:ie bye kompromisem merytorycznym; mo:ie bye jedynie niepewnym kompromisem instytucjonalnym3s. Cz~sto formulll porozumienia jest pakt - osillgni~ta jednorazowo i nie narzucona z zewn!ltrz rownowaga strategiczna polegaj!lca na zmianie istniej!lcych warunkow w taki sposob, aby zoptymalizowae dobrowolne przestrzeganie ustalonych regul. Innymi slowy, pakt to "zgoda na niezgodnose" (agreements to disagree)l6. Zadaniem paktow jest umo:iliwienie budowy systemu instytucji pozwalaj!lcego na utrzymanie strategicznej rownowagi w trakcie przechodzenia do demokracji.

Zasadniczym problemem demokratyzacji, twierdzi Przeworski, jest doprowadze­nie do skonsolidowania ustroju demokratycznego jako "systemu, w ktorym znaCZll­ce sily polityczne podporZlldkowuj!l swe interesy ruepewnej grze demokratycznych instytucji i przestrzegajll rezultatow procesu demokratycznego"37. Konsolidacja jest zarowno funkcj!l systemu instytucji, jak tez struktury konfliktow. W niektorych sytuacjach spory na tie religijnym, etnicznym lub rasowym wykluczaj!l w praktyce jakiekolwiek rozwi!lzania instytucjonalne. przykladem takiej sytuacji jest Iran po I

obaleniu szacha Rezy Pahlaviego, a w ostatnim czasie tak:ie niektore republiki dawnej Jugoslawii. Niekiedy struktura konfliktow rokuje nikle nadzieje na kon­solidacj~ demokratycznych instytucji, niemniej demokracja jest wybierana przez glowne sily polityczne jako rozwi!lzanie przejsciowe. Przeworski przytacza przyklad Argentyny 1956 -1976. W innych przypadkach demokratyczne instytucje bylyby w stanie rozwi!lzae glowne konflikty, jednaue przeciwstawne sHy polityczne decydu-j!l si~ na zastosowanie metod autorytarnych. W odmiennym wariancie tej sytuacji, rywalizuj!lce sily polityczne zgadzaj!l si~ na ustanowienie instytucji 0 charakterze przejsciowym. Optymistyczny wariant przewiduje trwale funkcjonalne dostosowanie instytucji politycznych do struktury konfliktow, umo:iliwiaj!lce regulacj~ systemu . polityczneg038.

T~ krotk!l charakterystyk~ podejScia Przeworskiego do zagadnien demokracji, I

demokratyzacji i demokratycznej konsolidacji nalezy traktowae jako wprowadzenie

JJ Tami:e, s. 12-13. 34 A. Przeworski. Some Problems ...• s. 58. 35 T arni:e. s. 59. 36 A. Przeworski. Democracy and the Market ...• s. 39. a taki:e The Choice of Institutions ...• s. 8. ' 31 A. Przeworski. The Choice of Institutions ...• s. 9. a taki:e Democracy and the Market ...• s. 51. 38 A. Przeworski. The Choice of Institutions ...• s. 9-10. .

Studia Polityczne

REGULACJA KONFLIKTOW W PROCESIE KONSOLIDACJI DEMOKRACJI 25

do problematyki konsolidacji demokracji w aspekcie funkcjonalnym, gdzie pojmowa­na jest ona jako specyficzna formula regulowania konflikt6w.

FUNKCJONALNE ASPEKTY KONFLIKT6w W PROCESIE DEMOKRATYCZNEJ KONSOLIDACn

Wszelka zmiana spoleczna lub polityczna willie si~ z przenoszeniem i prze­twarzaniem struktur konfliktogennych. Proces reprodukcji systemu spoleczno-poli­tycznego obejmuje true konflikty, zwlaszcza te majllce trwale podloze strukturalne, gl6wnie kulturowe, ekonomiczne oraz ideologiczne. Nieradykalna zmiana (wy­kluczajllca rewolucj~, zamach stanu, agresj~ zewn~trznll) inicjowana przez strategicz­nych aktor6w, polegajllca na zachowaniu cillglosci w procesie przechodzenia od danej formy organizacji do innej, postulowanej przez zwolennik6w zmiany, w pew­nej mierze zaklada osillgni~cie kontroli nad konfliktami i niedopuszczenie do ich rozprzestrzenienia. Calkowite ich opanowanie jest niemoi:liwe, wymagaloby bowiem likwidacji strukturalnego podloza. Chodzi zatem 0 stworzenie takich mechanizm6w, kt6re ograniczalyby dysfunkcjonalne, negatywne skutki istniejllcych konflikt6w.

Przechodzenie do demokracji jui: w Poczlltkowej fazie willie si~ z regulacjll r6inorodnych konflikt6w, gl6wnie poprzez konsensualne ustanowienie formuly przejscia39, operacjonalizacj~ strategii demokratyzacji, instrumentalizacj~ dzialan umoi:liwiajllcych efektywnll realizacj~ wybranej strategii transformacji. Formula przejscia jest owocem konflikt6w w obr~bie elity wladzy. O'Donnell i Schmitter m6will wprost: "Nie istnieje przejscie do demokracji, kt6rego poczlltek nie bylby konsekwencjll, bezposrednill lub posrednill, istotnych r6znic w lonie autorytarnego reiimu, przede wszystkim zmieniajllcych si~ podzial6w mi¢zy przeciwnikami i zwo­lennikami zmian (hard-liners and soft-Iiners)""o. Zr6dla tych podzial6w mogll bye rozmaite, niemniej od nich w duzym stopniu zalezy przebieg demokratyzacji. Zagadnienie to zostalo wszechstronnie zanalizowane przez badaczy przejscia do demokracji "1.

Trzeba wszaki:e powiedziee, ze kluczowego znaczenia nabiega poszukiwanie systemu wzajemnych gwarancji w sytuacji, gdy trwa konflikt wok611egitymizacji sil politycznych rywalizujllcych 0 wladz~, zas reguly gry Sll niejasne i niestale42• Warto w tym miejscu zasygnalizowae koncepcj~ "kapsu!kowania" (encapsulating) konflik­t6w sformulowanll przez Amitai Etzioniego. Odnosi si~ ona do procesu ogranicza­nia, hamowania i wstrzymywania konflikt6w poprzez dostosowanie ich do ustano-

J9 1. Slaniszkis uZywa okreslenia "wypracowanie rytualu komunikacyjnego". 1. Staniszkis. W po­szukiwaniu paradygmatu transformacji. Wprowadzenie. w: J. Slaniszlds (red.). W poszukiwaniu paradyg­matu transformacji. ISP PAN. Warszawa 1994. s. 10.

40 G. O'Donnell. Ph. C. Schmitter. Tentative Conclusions ...• s. 19. 41 Naleiy wspomniee 0 nast~ujllcych pracach: A. Stepan. Paths toward Redemocratization. w: G.

O'Donnell. Ph. C. Schmitter. L. Whitehead (eds.). Transitions ... ; D. Share. Transitions to Democracy ... ; E. Baloyra, Democratic Transition in Comparative Perspective. w: E. Baloyra (ed.). Comparing New Democracies. Transition and Consolidation in Mediterranean Europe and the Southern Cone. Westview Press. Boulder 1987; L. Morlino. Como cambiLln ... ; L. Morlino. Democratic &tahlishments: A Dimen­sional Analysis. w: E. Baloyra (ed.). Comparing New Democracies ... ; S. Mainwaring. Transitions to Democracy and Democratic Consolidation: Theoretical and Comparative IssUl!s. w: S. Mainwaring. G. O'Donnell. J . S. Valenzuela (eds.). IssUl!s in Democratic Consolidation ...

4Z Na te kwestie zwraca szczeg61nll uwag~ R. A. Dahl. Polyarchy Participation and Opposition. Yale University Press. New Haven-London 1971. s. 38-39.

Studia Polityczne

26 ARTUR GRUSZCZAK

wionych norm wykluczajllcych pewne stale wlaSciwosci konfliktow, a zarazem legitymizujllcych inne, funkcjonalne cechy43.

Jdli potraktujemy demokratycznll konsolidacj~ jako proces wzmacniania i usprawniania struktur systemowych w celu stalego samoodnawiania zasobow i odtwarzania tych struktur, oznacza to, iz reprodukcji ulegajll taue konflikty zakorzenione w tych strukturach. Perspektywa funkcjonalna zaklada, iz konflikty, cz~sto majllce postac zasadniczych sporow dotyczllcych ustroju politycznego, sto­sunk ow wladzy, mechanizmow kontroli i wplywu, Sll wygaszane (w rozumieniu Przeworskiego, tzn. nie rozwillZywane calkowicie, a wi~ terminated, ale nie resol­ved), przyczyniajllc si~ do stalego "testowania" tworzonych struktur ustrojowych z punktu wid zenia mozliwosci absorpcji elementow dysfunkcjonalnych. Teoretycy demokracji podkreSlajll, ze - w specyficznym uj~ciu - demokracja jest swoistll metodll czy tez zbiorem regul gry gwarantujllcych swobodne wspolzawodnictwo obywateli i uczestnictwo w podejmowaniu decyzji44. Owe reguly gry Sll umiejs­cowione w strukturach i procedurach pozwalajllcych na konsensualne rozwillzywa­nie konfliktow dzi~ki szczegolnym wlasciwosciom demokracji, przede wszystkim strukturom mediacyjnym powillzanym z interesami roznych aktorow politycznych4S.

Nawillzujllc do koncepcji Etzioniego, w procesie demokratycznej konsolidacji podstawowe reguly gry politycznej nabierajll wamosci, Sll akceptowane przez giownych aktorow politycznych, wreszcie uznawane za niezb~dne z punktu widzenia koniecznosci stalego i skutecznego "kapsulkowania" konfliktow zrodzonych przez sprzecznosci interesow. Konsolidacja demokratycznych struktur i procedur, siuzll­cych mi~zy innymi ograniczaniu sporow, wymaga stalego poszerzania pola legity­mizacji w odniesieniu do norm powstrzymywania i konsensualnego rozwillzywania konfliktow. Jest to szczegolnie istotne w sytuacjach kryzysowych, grozllcych dez­integracjll utrwalonych struktur demokratycznych. Nawet w skonsolidowanych demokracjach istnieje cala gama konfliktow, u ktorych podloza tkwill alba sprzecz­nOSci interesow reprezentowanych przez poszczegolne grupy i organizacje stanowill­ce spoleczenstwo obywatelskie, alba ostra rywalizacja pomi~dzy glownymi aktorami politycznymi (przywOdcami, elitami, partiami), alba tez strukturalne podzialy (clea­vages) 0 charakterze etnicznym, rasowym lub religijnym. Konflikty te przybieraj~ rozmaite formy, cz~stokroc radykalne, jak np. manifestacje antyrzlldowe, zamieszki i starcia zbrojne, terroryzm polityczny.

Nalezy taue pami~tac, Ze skonsolidowana deinokracja nie ma stuprocentowo skutecznych mechanizmow zabezpieczajllcych jej struktury przed wplywem czyn­nikow destabilizacyjnych, a takze gwarantujllcych plynnll reprodukcj~ ladu spolecz­no-politycznego. Ona rowniez podlega procesom kryzysu, dekadencji, zalamania i upadku46. Szczegolnej wagi nabiera zatem mechanizm "regulacji przez kryzys"47. Miarll zaawansowania konsolidacji jest zdolnosc przezwyci~zenia sytuacji kryzyso-

4J A. Etzioni, On Self-encapsulating Conflicts, "Journal of Conflict Resolution" 1964, vol. VIn, nr 2 . ... R. A. Dahl, wyd. cyt., s. 5; N. Bobbio, Democracy and Dictatorship. The Nature and Limits of

State Power, Polity Press, Cambridge 1989; D. Beetham, Liberal Democracy and the Limits of Democ­ratization, w: D. Held (ed.), Prospects for Democracy: North , South, East, West, Polity Press, Cambridge 1993, s. 55.

45 L. Morlino, Consolidaci6n democratica ... , s. 10, 12. 46 L. Morlino, Como cambian ... , rozdz. 4; J. J. Linz, A. Stepan (eds.), The Breakdown of Democratic

Regimes ... 47 J. Staniszkis, Ontologia socjalizmu, Wydawnictwo In Plus, Warszawa 1989, s. 124. Por. tejie,

W poszukiwaniu paradygmatu ...

Studia Polityczne

REGULACJA. KONFLIKTOW W PROCESIE KONSOLlDA.CJI DEMOKRACJI 27

wej, wywolanej zwykle zaistnieniem konfliktow, ktorych intensywnosc lub specyfika przekracza bariery odpornosci systemu na dzialania destabilizacyjne i dysfun­kcjonalne. Podejmowane Sll tez proby przeciwdzialania kryzysowi, tworzenia no­wych mechanizmow zabezpieczajllcych, uruchamiania "wentyli bezpieczenstwa", wreszcie wprowadzania struktur akomodujllcych konflikty blldz triumfuje "ak­cydentalizm"48 - oboj~tnosc ze strony aktorow politycznych wobec groznych dla demokracji zjawisk spolecznych i politycznych polllczona z podobnll oboj~tnoscill ze strony slabego i wyalienowanego spoleczenstwa49.

Teoretycy konsolidacji demokracji, zwlaszcza zwolennicy teorii strategicznego wyboru, podkrdlajll, iZ strukturalizacja nowego ustroju opiera si~ na dw6ch Scisle powillzanych ze sobll elementach: normach/regulach oraz instytucjach. Normy i reguly zwykle Sll postrzegane jako mechanizmy regulacyjne, oparte na specyficz­nym rachunku zyskow i strat wlasciwym ka:idemu racjonalnemu dzialaniu. Ujaw­niajll one trwale oczekiwania co do zachowan poszczegolnych aktorow, wzmacniane systemem sankcjPo. Instytucje natomiast to mechanizmy nadzorujllee przestrzeganie regul (rule-enforcing mechanisms)51. Implikujll dzialania majllce na eelu wywolanie okreslonych zachowan, mieszczllcych si~ w ramach uksztaltowanych spolecznie wzorc6w, cechujllcych si~ stabilnoscill i powtarzalnoscills2.

Zar6wno Coser - twierdzllC, ze tworzenie funkcjonalnego systemu normatyw­nego jest stymulowane przez konflikt - jak i Przeworski - utrzymujllc, ze konflikty warunkujll charakter i funkcje instytucji - w gruncie rzeczy zgadzajll si~ co do tego, ze struktury ustrojowe pozbawione efektywnego systemu normatywno-instytuc­jonalnego skazane Sll na dezintegracj~. Obaj twierdZll, rowniez, ze element przewidy­walnosci i "obliczalnoSci", czy to w formie "zinstytucjonalizowanej niepewnosci" (przeworski), czy "socjalizacji" (Coser) jest niezb¢ny do reprodukcji ladu spolecz­no-politycznego. Stanowisko to podziela Anthony Giddens, wprowadzajllc poj~cie organizacji jako "wspolnoty, w kt6rej wiedza 0 warunkach reprodukcji systemu jest swiadomie uzywana w celu wplywania, ksztaltowania lub modyfikowania owego systemu reprodukcji"S3. Zatem reprodukcja systemu, jako glowny eel konsolidacji, obejmujllca mi~dzy innymi odtwarzanie struktur konfliktogennych, zachowuje funk­cjonalny charakter wylllcznie w6wczas, gdy pojawiajllce si~ konflikty utrzymane Sll w normatywnych i instytucjonalnych ramach, pozwalajllcych przewidzie6 ich kon­sekwencje dla calego mechanizmu reprodukcji systemu, a dzi~ki temu przeciwdzialac lub unikac destrukcyjnych efektow wszelkich napi~c i konfliktow.

ZAGROZENIA DEMOKRATYCZNEJ KONSOLIDACn

Gl6wnym zagroieniem konsolidacji demokracji Sll dzialania zmierzajllce do konsolidacji politycznej, a wi~c umacniania i utrwalania tych elementow ustrojo­wych, kt6re, nie majllc demokratycznego charakteru, wplywajll na stabilizacj~

48 L. Morlino, Consolidacion democrillica .. . , s. 35. 49 M. Dobry, Socjologia kryzysow politycznych, Wydawnictwo Naukowe PAN, Warszawa 1995,

s. 85-92. 50 P. C. Ordeshook, Some Rules of Constitutional Design, "Social Philosophy and Policy" 1993, vol.

10, nr 2, s. 231; 1. S. Coleman, Foudations of Social Theory ... , s. 247 . . n 1. Elster, Nuts and Bolts for the Social Sciences, Camb!idge University Press, Cambridge 1989,

s. 147. 52 S. P. Huntington, Political Order in Changing Societies, Yale University Press, New Ha­

ven-London 1968, s. 12; N. Luhmann, Grundrechte aIs Institution, Berlin 1965, s. 13; P. L. Berger, Invitation to Sociology. A Humanistic Perspective, Anchor BooksjDoubleday, New York 1963, s. 87.

53 A. Giddens, The Nation-State ... , s. 12.

Studia Polityczne

28 A.RTUR GRUSZCZA.K

istniejllcego systemu politycznego i dajll szanse na uzyskanie przez system moiliwo­sci odtwarzania jego struktur. Jest to podstawowy dylemat "nowych demokracji" oraz krajow 0 silnej tradycji rZlldow demokratycznych, w ktorych relatywnie skonsolidowany ustroj demokratyczny napotyka nowe wyzwania.

Czynnik skutecznosci, konstytutywny dla skon'solidowanej ·demokracji z punktu widzenia moiliwosci CZlldzenia, w warunkach rosnllcych zagroien dla nowej kon­figuracji struktur ustrojowych moie rozminllc si~ z legitymizacjll jako funkcjonal­nym minimum skonsolidowanej demokracji. Owa legitymizacja jest w duiej mierze funkcjll skutecznosci rZlldu w radzeniu sobie z problem ami w sferze spolecz­no-ekonomicznej, jak tei zdolnosci do "politycznego przetwarzania wrogosci (pro­cessing of adversity)"S4. C~sto niezgodnosc w kwestiach ustrojowych, majllca pOCZlltkowo funkcjonalny aspekt, sluillca usprawnieniu istniejllcych rozwillZatl sys­temowych blldi wprowadzeniu nowych w celu wzmocnienia stabilnosci, przeradza si~ w otwarty konflikt, ktory przybiera destrukcyjnll postac szczegolnie wowczas, gdy strony sporo lub konfliktu oskariajll si~ wzajemnie 0 naraianie kruchej jeszcze demokracji na ryzyko utraty wzgl~dnej stabilnosci 55. Z tego wzgl¢u nieodlllcznym atrybutem konsolidacji demokracji jest zdolnosc do kompromisu i porozumienia nawet w najbardziej spornych kwestiach. Giovanni Sartori, analizujllc poj~ie konsensu w aspekcie Eastonowskiej teorii systemow, wskazuje, ie jego istotll na poziomie proceduralnym jest stanowienie regul gry. Nacze1nll regul1l (lub zespolem regul) jest zasada determinujllca sposoby rozwillZywania konfliktow. Jeieli w spole­czenstwie nie funkcjonujll powszechnie przestrzegane reguly lagodzenia sprzeczno­sci, kaide kontrowersyjne zagadnienie b~dzie rodzic napi~cia i spory56.

Konsolidacja demokracji nie polega na eliminacji konfliktow, lecz na ich asymilacji, cz~sto przez "kapsulkowanie", i przetworzeniu, przy zachowaniu elemen­tu niepewnoSci, w ramach instytucjonalnych i normatywnych stanowillcych on­tologicznll podstaw~ demokratycznego ustroju. Skonsolidowana demokracja nie moie jednak pozwolic na istnienie e1ementow "perwersyjnych", nieustannie pod­waiajllcych legitymizacj~, skutecznosc i zdolnosc rzlldzenia57.

W perspektywie funkcjonalnej konflikty polityczne i spoleczne, pojawiajllce si~ zarowno w procesie demokratycznej konsolidacji, jak tei w ramach uksztaltowanej demokracji, nie mogll w rezultacie stwarzac realnej alternatywy dla projektowanego lub istniejllcego ladu spoleczno-politycznego. Podobnie, takiej alternatywy nie mogll zawierac proponowane sposoby i metody rozwillzywania tych konfliktow. Oznacza to w konsekwencji, ii dysfunkcjonalne elementy i czynniki oddziarujllce na ustroj polityczny, nie mogll spotkac si~ z podobnie dysfunkcjonalnll odpowiedzill ze strony instytucji systemu politycznego. Skonsolidowana demokracja nie moie zwalczac za kaidll cen~ pojawiajllcych si~ konfliktow, mimo ie niesie to zagroienia dla jej stabilnosci i moiliwosci reprodukcji ustroju. Siabe demokracje nie SIl w stanie stawic czola takim wyzwaniom i cz~sto przezywajll powainy kryzys lub nawet upadek. Tak wi~c konflikty stano will staly czynnik testujllcy zdolnosc demokracji do samoodno­wienia, a przez to zwi~kszajll odpornosc ustroju na dzialania elementow desta­bilizacyjnych i dysfunkcjonalnych.

=

54 J. Linz, A. Stepan, Political Crafting of Democratic Consolidation or Destruction: European and South American Comparisons, w: R. A. Pastor (ed.), Democracy in the Americas. Stopping the Pendulum, Holmes and Meier, New Jork-London 1989, s. 42.

H L. Whitehead, The Consolidation of Fragile Democracies ... , s. 77. 56 O. Sartori, The Theory of Democracy Revisited, Chatham House Publishers, Chatham 1987,

s. 90-91. 51 J. S. Valenzuela, Democratic Consolidation ... , s. 62.

Studia Polityczne